Datasets:

Pclanglais

/

open-science

like 0

Afrikaans

Johan Oosthuizen Johan Oosthuizen Departement Algemene Taalwetenskap, Universiteit Stellenbosch, 7600, Stellenbosch, Suid-Afrika E-pos: [email protected] Stellenbosch Papers in Linguistics PLUS, Vol. 35, 2007, 87-144 Stellenbosch Papers in Linguistics PLUS, Vol. 35, 2007, 87-144 1. Inleiding Die "referensiële verhoudings"1 waarin nominale uitdrukkings met mekaar kan tree is al bykans vier dekades 'n sentrale onderwerp van studie in generatiewe taalondersoek.2 Enkele van hierdie verhoudings word geïllustreer deur die uitings in (1). (homself verwys na dieselfde persoon as Jan) (hom verwys na 'n ander persoon as Jan) (hom verwys na 'n ander persoon as Jan) (hom verwys na dieselfde persoon as Jan) (1) a. Jan haat homself. (homself verwys na dieselfde persoon as Jan) b. Jan haat hom. (hom verwys na 'n ander persoon as Jan) c. Jan sê dat die vrou hom haat. (hom verwys na 'n ander persoon as Jan) d. Jan sê dat die vrou hom haat. (hom verwys na dieselfde persoon as Jan) (1) c. Jan sê dat die vrou hom haat. d. Jan sê dat die vrou hom haat. Die uitdrukkings Jan in (1a-d) en die vrou in (1c,d) is referensieel onafhanklik: op hulle eie kan hulle gebruik word om 'n saak in die werklikheid – 'n referent, hier telkens 'n persoon – te identifiseer. Sulke uitdrukkings staan kortweg bekend as "r(eferensiële)-uitdrukkings". In (1b,c) word die persoonlike voornaamwoord hom eweneens op 'n referensieel onafhanklike manier gebruik. Daarteenoor is die refleksiewe (oftewel wederkerende) voornaamwoord homself in (1a) en die persoonlike voornaamwoord hom in (1d) nie referensieel onafhanklik nie.3 Hoewel beide hierdie uitdrukkings referensieel is, word hulle nie op hulle eie gebruik om na 'n referent te verwys nie: hulle verkry eerder hulle verwysing op grond van 'n referent wat geïdentifiseer word deur die gebruik van die r-uitdrukking Jan. Kortom, homself en Jan in doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 88 (1a) en hom en Jan in (1d) het in elke geval dieselfde referent, maar hierdie referent word op verskillende maniere verkry: Jan verkry dit onafhanklik, terwyl homself en hom afhanklik is van Jan vir hulle referent. Uitdrukkings wat referensieel afhanklik is in 'n sin, staan bekend as "anaforiese uitdrukkings" of kortweg "anafore"; die uitdrukking waarvan 'n anafoor afhanklik is vir sy referent, staan bekend as die anafoor se "antesedent". Die verhouding tussen 'n anafoor en sy antesedent is een van "koreferensie": hulle word gebruik om na dieselfde referent te verwys. Byvoorbeeld, in (1a) is daar 'n koreferensiële verhouding tussen die anafoor – in hierdie geval die refleksief homself – en sy antesedent, die r-uitdrukking Jan. In (1d) word die voornaamwoord hom ook anafories gebruik, aangesien dit in 'n koreferensiële verhouding staan met Jan. 1. Inleiding In (1b), egter, is daar nie 'n koreferensiële verhouding tussen hom en Jan nie; hier word die voornaamwoord dus nie anafories gebruik nie. Let op dat refleksiewe, anders as voornaamwoorde, nie referensieel onafhanklik kan optree nie: hulle moet verplig in 'n koreferensiële verhouding tree met 'n geskikte antesedent. Die uiting in (1a) sou dus onaanvaarbaar wees indien homself en Jan gebruik word om na verskillende referente te verwys. 'n Toereikende grammatikale analise van referensiële verhoudings soos dié geïllustreer in (1) moet antwoorde verskaf op vrae soos onder meer die volgende: 'n Toereikende grammatikale analise van referensiële verhoudings soos dié geïllustreer in (1) moet antwoorde verskaf op vrae soos onder meer die volgende: (2) Met watter middele kan die onderskeiding tussen anafore, voornaamwoorde en r- uitdrukkings beskryf word? (3) Met watter middele kan die vaslegging van 'n koreferensiële verhouding tussen 'n anafoor – spesifiek, 'n refleksief – en sy antesedent verklaar word? Hierdie artikel fokus op 'n onlangse analise van die referensiële verhoudings tussen nominale uitdrukkings wat deur Heinat (2005, 2006a, 2006b) voorgestel is. In afdeling 3 word daar teen die agtergrond van die vrae in (2) en (3) 'n kort uiteensetting van Heinat se analise gegee. Enkele potensieel problematiese aspekte van dié analise word bespreek in afdeling 4. In afdeling 5 word nagegaan of Heinat se voorstelle 'n toereikende raamwerk bied vir die analise van twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans. Die bevindings van afdelings 4 en 5 word saamgevat in afdeling 6. Heinat grond sy analise in die raamwerk van Minimalistiese Sintaksis, die mees onlangse teorie van grammatika binne die breë Beginsels-en-Parameters ("Principles and Parameters", P&P)-benadering tot generatiewe taalondersoek. Die analise doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 89 word spesifiek aangebied as alternatief vir die Bindingsteorie wat geassosieer word met die sogenaamde Regeer-en-Bind ("Government and Binding", GB)-teorie, 'n vroeëre teorie van grammatika binne die P&P-benadering. Om mee te begin word daar dus as agtergrond in afdeling 2 'n kort uiteensetting gegee van die vernaamste konsepte van die Bindingsteorie. 2. Bindingsteorie Die mees invloedryke generatiewe raamwerk vir die grammatikale analise van die referensiële verhoudings tussen anafore, voornaamwoorde en r-uitdrukkings was die Bindingsteorie wat in Chomsky (1981) voorgestel is en verder ontwikkel is in veral Chomsky (1982, 1985, 1986, 1995b) en Chomsky en Lasnik (1993, in Chomsky 1995a). Wat betref vraag (2) hierbo, stel Chomsky (1982: 78-83) 'n tipologie van nominale uitdrukkings voor wat gebaseer is op die leksikale kenmerke [a(nafoor)] en [p(ronominaal)]; in dié tipologie word anafore beskryf as [+a, –p], voornaamwoorde as [–a, +p], en r-uitdrukkings as [–a, –p].4 Wat betref vraag (3), inkorporeer die versie van die Bindingsteorie in Chomsky (1995a) die volgende prosedure vir anafoor-interpretasie:5 (4) Gegee 'n lokale domein D, as α 'n anafoor is, interpreteer dit as koreferensieel met 'n k-kommanderende frase in D. (4) Gegee 'n lokale domein D, as α 'n anafoor is, interpreteer dit as koreferensieel met 'n k-kommanderende frase in D. Die prosedure in (4) voorveronderstel die konsep van φ-kongruensie ("φ-agreement") (Chomsky: 1995a: 100): die anafoor moet kongrueer/ooreenstem met sy antesedent ten opsigte van die grammatikale (oftewel formele) kenmerke van persoon, getal en geslag, algemeen bekend as "phi (φ)-kenmerke".6 Verder inkorporeer dit die konsep k(onstituent)- kommandeer ("c-command"): 'n anafoor moet deur sy antesedent k-kommandeer word, waar k-kommandeer die volgende inhou:7 (5) β k-kommandeer vir α indien β nie vir α domineer nie, en elke γ wat vir β domineer ook vir α domineer.8 (5) β k-kommandeer vir α indien β nie vir α domineer nie, en elke γ wat vir β domineer ook vir α domineer.8 (5) Die presiese inhoud van die uitdrukking "lokale domein" in die interpretasie-prosedure in (4) was, en is steeds, 'n grondliggende kwessie in navorsing oor die referensiële verhoudings tussen nominale uitdrukkings. In die geval van anafore, hou "lokaal" ruweg in dat die antesedent nie "te ver weg" moet wees van die anafoor af nie. Daarteenoor moet 'n doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 90 voornaamwoord wat anafories gebruik word weer nie "te naby aan" sy antesedent wees nie. Beskou ter illustrasie die volgende uitings: voornaamwoord wat anafories gebruik word weer nie "te naby aan" sy antesedent wees nie. Beskou ter illustrasie die volgende uitings: (6) a. Piet sê dat Jan homself haat. b. Piet sê dat Jan hom haat. (6) a. Piet sê dat Jan homself haat. b. Piet sê dat Jan hom haat. (6) b. Piet sê dat Jan hom haat. 2. Bindingsteorie Die refleksief in (6a) kom in terme van φ-kenmerke ooreen met sowel Piet as Jan, en dit word verder ook k-kommandeer deur beide dié r-uitdrukkings. Tog kan net Jan as antesedent van homself optree: (6a) is onaanvaarbaar as homself geïnterpreteer word as koreferensieel met Piet. Anders gestel, Piet is "te ver weg" van homself af om as antesedent op te tree. Die teenoorgestelde geld in (6b). Dié uiting is onaanvaarbaar indien hom geïnterpreteer word as koreferensieel met Jan: hier is Jan "te naby aan" hom om as antesedent op te tree. Die voornaamwoord kan egter wel gebruik word om te verwys na dieselfde referent as Piet.9 In die Bindingsteorie is die beperking op die "afstand" tussen voornaamwoorde en anafore enersyds en hulle moontlike antesedente andersyds uitgedruk in terme van die konsep regering ("government"), en is "lokale domein" gelyk gestel aan "regerende kategorie".10 Vir die doeleindes van die artikel kan gesê word dat α vir β regeer indien α 'n regeerder is wat vir β m-kommandeer en daar nie 'n versperring ("barrier") tussen α en β voorkom nie.11 Voorts kan "regerende kategorie" gedefinieer word soos in (7). (7) β is die regerende kategorie van α indien β die minimale kategorie is wat die volgende bevat: α self, 'n regeerder van α, en 'n SUBJEK.12 (7) β is die regerende kategorie van α indien β die minimale kategorie is wat die volgende bevat: α self, 'n regeerder van α, en 'n SUBJEK.12 (7) Die rol wat die prosedure in (4) speel in die interpretasie van anafore kan nou teen hierdie agtergrond bondig geïllustreer word aan die hand van die (vereenvoudigde) struktuur (8) onderliggend aan die uiting in (6a): (8) Piet sê [CP dat [IP Jan [I +tempus, +AGR] homself haat]] (8) Die regerende kategorie (dit wil sê, die lokale domein) van die refleksief homself in (8) is die ingebedde IP: dit is die minimale kategorie wat homself, 'n regeerder van homself (naamlik die werkwoord haat), en 'n SUBJEK (naamlik AGR) bevat. Die φ-kenmerke van homself kongrueer met dié van die subjek van die IP, naamlik Jan, en verder k-kommandeer Jan vir homself. Die prosedure in (4) spesifiseer dus dat die refleksief geïnterpreteer word as doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 91 koreferensieel met Jan; dié interpretasie is inderdaad die enigste aanvaarbare een vir die uiting in (6). 2. Bindingsteorie Die Bindingsteorie was langer as 'n dekade die toonaangewende teorie vir die beskrywing en verklaring van die referensiële verhoudings waarin nominale uitdrukkings kan tree. Soos genoem is in afdeling 1, vorm hierdie teorie 'n onderdeel van die GB-teorie. Een van die sleutelkonsepte van die GB-teorie – en ook van die Bindingsteorie, soos hierbo duidelik gemaak is – is dié van regering. In die lig van talle nie-triviale konseptuele en empiriese probleme met hierdie konsep – en verskeie ander GB-konsepte soos onder meer D-struktuur en S-struktuur – is daar egter vanaf die vroeë 1990's begin om 'n alternatief vir die GB-teorie te ontwikkel, hoewel steeds binne die P&P-benadering.13 In hierdie teorie, algemeen bekend as "Minimalistiese Sintaksis" (MS), speel regering en verwante konsepte soos regeerder, regerende kategorie en versperring geen rol nie. Dit volg dus dat die meganismes vir die regulering van referensiële verhoudings wat voorgestel is in die Bindingsteorie – spesifiek die verskillende interpretasie-prosedures vir nominale uitdrukkings (kyk (4) en voetnoot 5), of die bindingsbeginsels van die standaard-Bindingsteorie (kyk voetnoot 5) – nie geïnkorporeer kan word in die MS-raamwerk nie. Hierby moet gemeld word dat die Bindingsteorie ook talle empiriese gebreke vertoon.14 Sedert die vroeë 1990's is daar gevolglik verskeie voorstelle gemaak vir die ontwikkeling van 'n alternatiewe analise van "bindingsverskynsels" wat hierdie gebreke kan oorkom en wat versoenbaar is met die uitgangspunte en konsepte van MS.15 In die volgende afdeling word 'n kort uiteensetting van een van hierdie analises gegee, naamlik dié van Heinat (2005, 2006a, 2006b).16 Die uiteensetting fokus op daardie aspekte van die analise wat verband hou met die vrae in (2) en (3) hierbo. 3. Heinat se minimalistiese analise Heinat se analise van die koreferensiële verhouding tussen 'n refleksief en sy antesedent berus op twee sentrale hipoteses. Die eerste hipotese betref die onderskeiding tussen refleksiewe en voornaamwoorde. In afdeling 2 is genoem dat hierdie uitdrukkings in die Bindingsteorie verskillende leksikale items verteenwoordig wat van mekaar onderskei word deur die kenmerke [anafoor] en [pronominaal]: refleksiewe is [+a, –p] en voornaamwoorde [–a, +p]. Heinat (2006b: 21-8) argumenteer egter dat die verskil tussen refleksiewe en voornaamwoorde nie leksikaal is nie, maar sintakties. Sy hipotese hou in dat refleksiewe en doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 92 voornaamwoorde samestellings is wat uit dieselfde leksikale wortel ("root") √PRON gevorm word; dié wortel bevat geen sintaktiese kenmerke nie, wat beteken dat dit kategorie-neutraal is.17 In die loop van 'n sintaktiese afleiding word √PRON saamgestel ("merged") met 'n spesifieke kategorie-vormende hoof. In die geval van voornaamwoorde behoort die hoof tot die kategorie N en in die geval van refleksiewe tot die kategorie D. Die onderskeiding tussen voornaamwoorde en refleksiewe word dus nie bepaal deur leksikale kenmerke soos [anafoor] en [pronominaal] nie, maar deur die kategorie van die hoof waarmee √PRON saamgestel word. Kortom, 'n voornaamwoord is 'n afgeleide N, op sy beurt die hoof van 'n NP; dié NP word verder saamgestel met, ten minste, 'n D om 'n nominale uitdrukking oftewel 'n DP te vorm. 'n Refleksief is daarteenoor 'n afgeleide D wat op sy eie die hoof van 'n DP vorm.18 Die resultaat van die verskillende saamstelbewerkings kan skematies soos volg voorgestel word (Heinat 2006b: 28): (9) a. Voornaamwoord-DP b. Refleksief-DP DP DP N D √PRON N √PRON D (9) a. Voornaamwoord-DP DP N √PRON N b. Refleksief-DP DP D √PRON D (9) N Benewens die kategoriale verskil tussen die hoofde waarmee √PRON in (9) saamgestel is, verskil hulle ook wat betref die waardes van hulle grammatikale kenmerke. 3. Heinat se minimalistiese analise Binne MS het 'n grammatikale kenmerk die eienskap dat dit óf interpreteerbaar óf oninterpreteerbaar is in onderskeidelik die fonologiese en die semantiese komponent van die grammatika.19 Alle semanties-oninterpreteerbare kenmerke moet geskrap word in die loop van 'n afleiding om te verhoed dat die afleiding ineenstort; 'n kenmerk kan egter net geïnterpreteer of geskrap word indien dit gewaardeer ("valued") is, dit wil sê, 'n spesifieke waarde het.20 In navolging van onder meer Pesetsky en Torrego (2005) maak Heinat (2006b: 26) die aanname dat die grammatikale kenmerke wat 'n rol speel in die afleiding van DP's, die volgende vier tipes insluit:21 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 93 (10) a. N besit oninterpreteerbare gewaardeerde φ-kenmerke. b. N besit 'n oninterpreteerbare ongewaardeerde K-kenmerk. c. D besit interpreteerbare ongewaardeerde φ-kenmerke. d. D besit 'n oninterpreteerbare ongewaardeerde K-kenmerk. (10) a. N besit oninterpreteerbare gewaardeerde φ-kenmerke. b. N besit 'n oninterpreteerbare ongewaardeerde K-kenmerk. c. D besit interpreteerbare ongewaardeerde φ-kenmerke. d. D besit 'n oninterpreteerbare ongewaardeerde K-kenmerk. Die DP's in (9) bevat albei 'n ongewaardeerde K-kenmerk, gelokaliseer in die N/D-hoof waarmee √PRON saamgestel is. Dié kenmerk word in die loop van die afleiding gewaardeer – en terstond geskrap22 – wanneer die betrokke DP kongrueer met 'n hoof hoër op in die sinstruktuur, waar kongruensie bewerkstellig word in 'n soeker-teiken-verhouding ("probe- goal relation"). Die standaard-beskrywing van 'n soeker lui dat dit 'n hoof is met een of meer ongewaardeerde kenmerke wat sy k-kommandeer-domein fynkam vir 'n teiken, waarmee bedoel word 'n element met ooreenstemmende maar gewaardeerde kenmerke wat kan dien om die soeker se kenmerke van waardes te voorsien.23 Soos 'n soeker, moet 'n teiken ook ten minste een ongewaardeerde kenmerk hê om aktief te wees, dit wil sê, om betrokke te kan wees in die vaslegging van soeker-teiken-verhoudings. Elemente waarvan al die kenmerke gewaardeer is, is onaktief en kan nie optree as soekers of teikens nie. Heinat se analise inkorporeer verder die aanname dat twee ooreenstemmende kenmerke F, byvoorbeeld 'n gewaardeerde kenmerk F[g] en 'n ongewaardeerde kenmerk F[o], deur middel van kongruensie 'n kenmerkwaarde-ketting ("feature value chain") vorm, met F[g] se waarde toegeken aan F[o].24 Anders gestel, in die notasie F[2g] ... F[2g] ... F[5o] vorm die eerste twee F's 'n ketting indien hulle deur kongruensie 'n sekere waarde deel, voorgestel deur die arbitrêre getal [2].25 Veronderstel egter 'n soeker en 'n teiken het dieselfde kenmerk, maar dat dié kenmerk by albei elemente ongewaardeer is. 3. Heinat se minimalistiese analise Heinat (2006b: 29) stel dit dat daar in so 'n geval steeds 'n ketting tot stand kom: die twee kenmerke "share the same value if they match and Agree (Agreement can be vacuous)." Dit beteken dat die eerste twee kenmerke in die notasie F[5o] ... F[5o] ... F[2g] 'n ketting vorm, waar [5] aandui dat hulle dieselfde "geen- waarde" deel; die twee kenmerke kongrueer dus in die opsig dat albei ongewaardeer is. Die waardering van 'n DP se K-kenmerk kan teen hierdie agtergrond kortliks soos volg beskryf word. Beskou die strukture in (11) hieronder. Aan die een kant het sowel die objek- DP in (11a) as die subjek-DP in (11b) 'n ongewaardeerde K-kenmerk; veronderstel verder dat dié DP's behoort tot die tipe in (9a), met ander woorde, dat hulle φ-kenmerke gewaardeer is. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 94 Albei DP's is dus aktiewe teikens. Aan die ander kant het die ligte werkwoord ("light verb", voortaan "klein-v") in (11a) en die T in (11b) ongewaardeerde φ-kenmerke; hulle kan dus optree as soekers in hulle k-kommandeer-domeine, onderskeidelik VP en vP. Heinat (2006a: 104-12, 2006b: 30-3) maak verder die aanname dat beide die klein-v en die T 'n gewaardeerde K-kenmerk het, waar dié kenmerk geassosieer is met akkusatief in die geval van die klein-v en nominatief in die geval van die T.26 Albei DP's is dus aktiewe teikens. Aan die ander kant het die ligte werkwoord ("light verb", voortaan "klein-v") in (11a) en die T in (11b) ongewaardeerde φ-kenmerke; hulle kan dus optree as soekers in hulle k-kommandeer-domeine, onderskeidelik VP en vP. Heinat (2006a: 104-12, 2006b: 30-3) maak verder die aanname dat beide die klein-v en die T 'n gewaardeerde K-kenmerk het, waar dié kenmerk geassosieer is met akkusatief in die geval van die klein-v en nominatief in die geval van die T.26 (11) a. [vP v [VP ... DP...]] b. [TP T [vP DP v ... ]] (11) a. [vP v [VP ... DP...]] b. [TP T [vP DP v ... ]] (11) a. [vP v [VP ... DP...]] b. [TP T [vP DP v ... ]] (11) Kongruensie tussen die DP en die klein-v in (11a) hou in dat die klein-v se φ-kenmerke deur dié van die DP gewaardeer word en laasgenoemde se K-kenmerk 'n spesifieke waarde kry, naamlik akkusatief. 3. Heinat se minimalistiese analise In (11b) hou kongruensie in dat die DP φ-kenmerkwaardes verskaf aan die T en die DP se K-kenmerk gewaardeer word as nominatief. Die twee DP's in (9) verskil nie van mekaar wat betref hulle K-kenmerk nie: in albei gevalle is dié kenmerk aanvanklik ongewaardeer. Die verskil tussen hierdie uitdrukkings lê by hulle φ-kenmerke. Gegee die verdeling in (10), bevat die DP in (9a) gewaardeerde φ-kenmerke terwyl dié van die DP in (9b) ongewaardeer is. Dit beteken dat die DP in (9a) nie afhanklik is van enige ander element om sy φ-kenmerke te waardeer nie; anders gestel, dit tree nie in 'n φ- kongruensie-verhouding met 'n element waarvan die φ-kenmerke reeds gewaardeer is nie. Volgens Heinat (2006a: 14-15, 2006b: 27-8) verkry so 'n DP die morfofonologiese vorm van 'n voornaamwoord in die fonologiese komponent, en word dit in die semantiese komponent geïnterpreteer as nie-anafories, dit wil sê, as 'n referensieel onafhanklike uitdrukking. Beskou nou die DP in (9b). Aangesien sy φ-kenmerke ongewaardeer is, moet hierdie DP vir die doel van kenmerkwaardering in 'n kongruensie-verhouding tree met 'n element wat gewaardeerde φ-kenmerke het. Die DP kan wel in 'n φ-kongruensie-verhouding tree met die klein-v en die T in die strukture in (11); met ander woorde, daar kan 'n ketting gevorm word tussen die φ-kenmerke van die DP enersyds en dié van onderskeidelik die klein-v en die T andersyds. In beide gevalle, egter, is dié verhouding leeg ("vacuous") vanuit die oogpunt van φ-kenmerkwaardering aangesien die klein-v en die T se φ-kenmerke ook ongewaardeer is. In die strukture in (11), dus, is daar oënskynlik nie 'n geskikte soeker wat φ-kenmerkwaardes kan verskaf aan 'n DP van die tipe in (9b) nie. Let op dat hierdie gevolgtrekking berus op die doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 95 aanname dat slegs hoofde – byvoorbeeld klein-v en T – kan optree as soekers. Volgens Heinat (2006a: 21), egter, is dié aanname bloot 'n stipulasie. 3. Heinat se minimalistiese analise In sy kort bespreking van Chomsky (2004a: 113) en Pesetsky en Torrego (2004: 2) se definisies van "soeker" en "teiken" stel hy (2006a: 23) dit nog sterker: "there is no motivation in either definition why only heads with unvalued features are probes, while phrases with unvalued features are not." Die tweede sentrale hipotese van Heinat se analise is dan juis dat soekers nie beperk word tot hoofde nie, maar dat 'n frase wat een of meer hoofde met 'n ongewaardeerde kenmerk domineer, ook kan optree as 'n soeker.27 Gegee hierdie hipotese, sou daar dus 'n soeker-teiken-verhouding vasgelê kon word tussen twee DP's mits albei aktief is en die een (die soeker) die ander een (die teiken) k-kommandeer. Gestel die soeker is 'n DP van die tipe in (9a) en die teiken 'n DP van die tipe in (9b). In so 'n geval word die teiken-DP se φ-kenmerke van waardes voorsien deur die soeker-DP se gewaardeerde φ-kenmerke. Volgens Heinat (2006a: 14) kan dié geval van φ-kenmerkwaardering "be said to correspond to co-indexing, or coreferentiality". Heinat (2006a: 14-15, 2006b: 27) stel dit voorts dat 'n teiken-DP wat afhanklik is van 'n soeker-DP vir φ-kenmerkwaardes, in die semantiese komponent geïnterpreteer word as 'n (refleksiewe) anafoor en die soeker-DP as sy antesedent; die twee DP's se morfofonologiese vorm word ná oordrag deur die meganismes van die fonologiese komponent bepaal. Die voorafgaande bespreking van Heinat se analise kan meer konkreet gemaak word aan die hand van die uitings in (1a,b), hier herhaal as (12a,b). (12) a. Jan haat homself. b. Jan haat hom. (12) a. Jan haat homself. Beskou eerstens die afleiding van die struktuur onderliggend aan (12b). Die volgende stappe gee 'n vereenvoudigde voorstelling van die verloop van die afleiding. Die eerste stap behels die saamstel van 'n wortel √PRON met 'n kategorie-vormende hoof N; die NP waarvan die afgeleide N die hoof vorm, word op sy beurt saamgestel met 'n D om 'n DP te vorm, soos getoon in (13). 3. Heinat se minimalistiese analise Die afgeleide N, asook die NP en die DP waarvan dit 'n onderdeel vorm, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk (kortweg [K[2o]]) en gewaardeerde φ-kenmerke ([φ[2g]]).28 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 96 (13) DP [K[2o], φ[2g]] D NP [K[2o], φ[2g]] N [K[2o], φ[2g]] √PRON N (13) DP [K[2o], φ[2g]] D NP [K[2o], φ[2g]] N [K[2o], φ[2g]] √PRON N (13) Die tweede stap hou in dat die DP saamgestel word met die oorganklike V haat om 'n VP te vorm, gevolg deur die saamstel van die VP met 'n klein-v: (14) vP v AKTIEF VP [K[3g], φ[3o]] V DP AKTIEF haat [K[2o], φ[2g]] (14) vP v AKTIEF VP [K[3g], φ[3o]] V DP AKTIEF haat [K[2o], φ[2g]] (14) vP v AKTIEF VP [K[3g], φ[3o]] V DP AKTIEF haat [K[2o], φ[2g]] (14) Die klein-v in (14) se ongewaardeerde φ-kenmerke maak van hom 'n aktiewe soeker wat sy k- kommandeer-domein fynkam vir 'n teiken. Die objek-DP is 'n aktiewe teiken, wat beteken dat 'n kongruensie-verhouding tussen die klein-v en die DP vasgelê kan word. Kongruensie hou in dat die klein-v se φ-kenmerke deur dié van die DP gewaardeer word, en dat die DP se K- kenmerk 'n spesifieke waarde verkry, naamlik akkusatief.29 Soos voorgestel in (15), is die klein-v en die DP dus betrokke by twee kenmerkwaarde-kettings: 'n φ-ketting (aangedui deur [2]) en 'n K-ketting (aangedui deur [3]). Dié kongruensie-bewerkings het tot gevolg dat beide die DP en die klein-v nou onaktief is wat betref verdere soeker-teiken-verhoudings. Die latere oordrag van die VP na die fonologiese en semantiese komponente toe (kyk voetnoot 22) bring mee dat die objek-DP morfofonologies uitgespel word as 'n voornaamwoord (hom in hierdie geval) en semanties geïnterpreteer word as 'n nie-anaforiese uitdrukking, 'n interpretasie wat klop met dié van die uiting in (12b). doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 97 (15) vP v SOEKER VP [K[3g], φ[2g]] V DP TEIKEN haat [K[3g], φ[2g]] Die volgende stap is die saamstel van die subjek-DP – 'n r-uitdrukking met die NP Jan as onderdeel – in die vP se spesifiseerderposisie.30 Beide die DP en die NP het gewaardeerde φ- kenmerke en 'n ongewaardeerde K-kenmerk. Die uitgebreide vP word voorts saamgestel met 'n T, wat beskik oor ongewaardeerde φ-kenmerke en 'n gewaardeerde K-kenmerk; verder kan aangeneem word dat die T ook 'n sogenaamde rand-kenmerk ("edge feature", RK) bevat.31 Die effek van die verskillende bewerkings word voorgestel in (16). 3. Heinat se minimalistiese analise (15) vP v SOEKER VP [K[3g], φ[2g]] V DP TEIKEN haat [K[3g], φ[2g]] (15) Die volgende stap is die saamstel van die subjek-DP – 'n r-uitdrukking met die NP Jan as onderdeel – in die vP se spesifiseerderposisie.30 Beide die DP en die NP het gewaardeerde φ- kenmerke en 'n ongewaardeerde K-kenmerk. Die uitgebreide vP word voorts saamgestel met 'n T, wat beskik oor ongewaardeerde φ-kenmerke en 'n gewaardeerde K-kenmerk; verder kan aangeneem word dat die T ook 'n sogenaamde rand-kenmerk ("edge feature", RK) bevat.31 Die effek van die verskillende bewerkings word voorgestel in (16). (16) TP T AKTIEF vP [RK, K[5g], φ[5o]] DP AKTIEF vP [K[4o], φ[4g]] v ONAKTIEF VP [K[3g], φ[2g]] NP AKTIEF [K[4o], φ[4g]] V DP ONAKTIEF Jan haat [K[3g], φ[2g]] (16) TP T AKTIEF vP [RK, K[5g], φ[5o]] DP AKTIEF vP [K[4o], φ[4g]] v ONAKTIEF VP [K[3g], φ[2g]] NP AKTIEF [K[4o], φ[4g]] V DP ONAKTIEF Jan haat [K[3g], φ[2g]] Die T in (16) tree in 'n kongruensie-verhouding met die subjek-DP. Kongruensie hou in dat die T se φ-kenmerke van waardes voorsien word en dat die DP (en ook die NP) se K-kenmerk gewaardeer word as nominatief. Die T en die DP is dus betrokke by twee kettings, soos getoon in (17): 'n φ-ketting en 'n K-ketting, onderskeidelik aangedui deur [4] en [5].32 (16) vP Die T in (16) tree in 'n kongruensie-verhouding met die subjek-DP. Kongruensie hou in dat die T se φ-kenmerke van waardes voorsien word en dat die DP (en ook die NP) se K-kenmerk gewaardeer word as nominatief. 3. Heinat se minimalistiese analise Die T en die DP is dus betrokke by twee kettings, soos getoon in (17): 'n φ-ketting en 'n K-ketting, onderskeidelik aangedui deur [4] en [5].32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 8 98 (17) TP T SOEKER vP [RK, K[5g], φ[4g]] DP TEIKEN vP [K[5g], φ[4g]] Jan v ONAKTIEF VP [K[3g], φ[2g]] V DP ONAKTIEF haat [K[3g], φ[2g]] Die T se rand-kenmerk aktiveer verder die interne saamstel van die subjek-DP in die T se (17) vP VP Jan Die T se rand-kenmerk aktiveer verder die interne saamstel van die subjek-DP in die T se spesifiseerderposisie; dié bewerking word laastens gevolg deur die saamstel van die TP met 'n C, soos getoon in (18) (waar <DP Jan> die kopie van die verskuifde DP verteenwoordig).33 18) CP C TP DP ONAKTIEF TP [K[5g], φ[4g]] Jan T ONAKTIEF vP [RK, K[5g], φ[4g]] INTERNE SAAMSTEL <DP Jan> vP v ONAKTIEF VP [K[3g], φ[2g]] V DP ONAK haat [K[3g], φ (18) CP C TP DP ONAKTIEF TP [K[5g], φ[4g]] Jan T ONAKTIEF vP [RK, K[5g], φ[4g]] INTERNE SAAMSTEL <DP Jan> vP v ONAKTIEF VP [K[3g], φ[2g]] V DP ONAKTIEF haat [K[3g], φ[2g]] Beskou vervolgens die afleiding van die struktuur onderliggend aan die uiting in (12a). Die eerste stap behels die saamstel van 'n wortel √PRON met 'n kategorie-vormende hoof D; die afgeleide D vorm op sy beurt die hoof van 'n DP, soos voorgestel in (19). Die afgeleide D, asook die DP waarvan dit die hoof is, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke. (18) TP DP ONAKTIEF [K[5g], φ[4g]] TP Jan T ONAKTIEF [RK, K[5g], φ[4g]] INTERNE SAAMSTEL Beskou vervolgens die afleiding van die struktuur onderliggend aan die uiting in (12a). Die eerste stap behels die saamstel van 'n wortel √PRON met 'n kategorie-vormende hoof D; die afgeleide D vorm op sy beurt die hoof van 'n DP, soos voorgestel in (19). Die afgeleide D, asook die DP waarvan dit die hoof is, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke. 3. Heinat se minimalistiese analise Dit beteken egter dat die subjek-DP se K- kenmerk gewaardeer word as akkusatief, 'n potensieel ernstige probleem vir Heinat se analise in die lig van die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kasus vertoon. Ons keer terug na hierdie probleem in afdeling 4. (22) vP DP AKTIEF vP [K[4o], φ[4g]] v AKTIEF VP NP AKTIEF [K[3g], φ[2o]] [K[4o], φ[4g]] Jan V DP AKTIEF haat [K[3g], φ[2o]] In Heinat se analise verteenwoordig die subjek-DP in (22) 'n soeker wat sy k-kommandeer- domein fynkam vir 'n teiken met 'n gewaardeerde K-kenmerk. Die klein-v is 'n gepaste teiken: di i k i f b kik ' K k k d d k k d d di bj k DP ' (22) DP AKTIEF [K[4o], φ[4g]] vP In Heinat se analise verteenwoordig die subjek-DP in (22) 'n soeker wat sy k-kommandeer- domein fynkam vir 'n teiken met 'n gewaardeerde K-kenmerk. Die klein-v is 'n gepaste teiken: dit is aktief, beskik oor 'n K-kenmerkwaarde en word k-kommandeer deur die subjek-DP. 'n Ketting word gevolglik gevorm waarin die subjek-DP se K-kenmerk kongrueer met dié van die klein-v, aangedui deur [3] in (23) hieronder. Dit beteken egter dat die subjek-DP se K- kenmerk gewaardeer word as akkusatief, 'n potensieel ernstige probleem vir Heinat se analise in die lig van die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kasus vertoon. Ons keer terug na hierdie probleem in afdeling 4. In Heinat se analise verteenwoordig die subjek-DP in (22) 'n soeker wat sy k-kommandeer- domein fynkam vir 'n teiken met 'n gewaardeerde K-kenmerk. Die klein-v is 'n gepaste teiken: dit is aktief, beskik oor 'n K-kenmerkwaarde en word k-kommandeer deur die subjek-DP. 'n Ketting word gevolglik gevorm waarin die subjek-DP se K-kenmerk kongrueer met dié van die klein-v, aangedui deur [3] in (23) hieronder. Dit beteken egter dat die subjek-DP se K- kenmerk gewaardeer word as akkusatief, 'n potensieel ernstige probleem vir Heinat se analise in die lig van die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kasus vertoon. Ons keer terug na hierdie probleem in afdeling 4. Vir huidige doeleindes moet hier gewys word op 'n verdere belangrike aspek betreffende K- kenmerkwaardering in 'n struktuur soos (22). Volgens Heinat (2006a: 112, 2006b: 21) is daar 'n soeker-teiken-verhouding tussen die subjek-DP en die klein-v, maar nie tussen die onderdele van die DP (in hierdie geval die NP Jan) en die klein-v nie. 3. Heinat se minimalistiese analise doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 99 (19) DP [K[2o], φ[2o]] D [K[2o], φ[2o]] √PRON D Die DP word nou saamgestel met die oorganklike V haat, gevolg deur die saamstel van die (19) DP [K[2o], φ[2o]] D [K[2o], φ[2o]] √PRON D 19) DP [K[2o], φ[2o]] D [K[2o], φ[2o]] √PRON D (19) Die DP word nou saamgestel met die oorganklike V haat, gevolg deur die saamstel van die VP met 'n klein-v:34 (20) vP v AKTIEF VP [K[3g], φ[3o]] V DP AKTIEF haat [K[2o], φ[2o]] (20) vP v AKTIEF VP [K[3g], φ[3o]] V DP AKTIEF haat [K[2o], φ[2o]] (20) Die klein-v in (20) tree in 'n soeker-teiken-verhouding met die DP. Aangesien beide elemente se φ-kenmerke ongewaardeer is, hou φ-kongruensie bloot in dat die φ-kenmerke van die DP en die klein-v 'n ketting vorm waarin hulle dieselfde "geen-waarde" deel; in die struktuur in (21) hieronder word dié gedeelde waarde aangedui deur [2]. Die feit dat hulle φ-kenmerke ongewaardeer bly, beteken egter dat die DP en die klein-v steeds aktief is. In die K-ketting, daarteenoor, word die DP se K-kenmerk as akkusatief gewaardeer deur dié van die klein-v (aangedui deur [3]); in die proses word die K-kenmerk van die DP se hoof (kyk (19)) ook gewaardeer, volgens Heinat (2006b: 30). (21) vP v SOEKER VP [K[3g], φ[2o]] V DP TEIKEN haat [K[3g], φ[2o]] doi: 10.5842/35-0-32 (21) vP v SOEKER VP [K[3g], φ[2o]] V DP TEIKEN haat [K[3g], φ[2o]] (21) vP v SOEKER VP [K[3g], φ[2o]] V DP TEIKEN haat [K[3g], φ[2o]] (21) haat doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 100 Die subjek-DP, met die NP Jan as onderdeel, word nou in die spesifiseerderposisie van die vP saamgestel, soos voorgestel in (22). Beide die NP en die DP het gewaardeerde φ-kenmerke en 'n ongewaardeerde K-kenmerk. (22) vP DP AKTIEF vP [K[4o], φ[4g]] v AKTIEF VP NP AKTIEF [K[3g], φ[2o]] [K[4o], φ[4g]] Jan V DP AKTIEF haat [K[3g], φ[2o]] In Heinat se analise verteenwoordig die subjek-DP in (22) 'n soeker wat sy k-kommandeer- domein fynkam vir 'n teiken met 'n gewaardeerde K-kenmerk. Die klein-v is 'n gepaste teiken: dit is aktief, beskik oor 'n K-kenmerkwaarde en word k-kommandeer deur die subjek-DP. 'n Ketting word gevolglik gevorm waarin die subjek-DP se K-kenmerk kongrueer met dié van die klein-v, aangedui deur [3] in (23) hieronder. 3. Heinat se minimalistiese analise Die rede hiervoor is dat die NP, hoewel aktief, nie die klein-v kan teiken nie omdat dit nie die klein-v k-kommandeer nie. Die k-kommandeer-vereiste verhoed eweneens dat die klein-v, as 'n soeker, enige van die DP se onderdele kan teiken. Dit beteken dat die klein-v nie 'n waarde kan gee aan die K- kenmerk van die NP Jan in (22) nie, ongeag of die klein-v optree as 'n teiken of 'n soeker. Dus, hoewel die subjek-DP deur kongruensie met die geteikende klein-v (oënskynlik) onaktief word, is die NP wat 'n onderdeel van dié DP vorm steeds aktief weens sy ongewaardeerde K- kenmerk.35 Let voorts op dat, benewens K-kenmerkwaardering, die teiken-soeker-verhouding tussen die subjek-DP en die klein-v in (22) ook meebring dat die φ-kenmerke van die klein-v doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 101 gewaardeer word deur dié van die DP. Die gevolg hiervan is dat die spesifieke φ-waardes wat die klein-v bekom, oorgedra word aan die objek-DP (voorgestel deur die stippelpyl in (23)) omdat die φ-kenmerke van die klein-v en dié van die objek-DP 'n ketting vorm. Die klein-v en die objek-DP verkry dus deur kongruensie dieselfde φ-waardes as die subjek-DP, aangedui deur [4] in (23). Soos vroeër genoem, word 'n DP – in die huidige geval die objek-DP – wat van 'n soeker-DP afhanklik is vir sy φ-waardes, in die semantiese komponent geïnterpreteer as 'n (refleksiewe) anafoor en die soeker-DP as sy antesedent. Hierdie interpretasie klop met dié van die uiting in (12a). 3. Heinat se minimalistiese analise (23) vP DP SOEKER vP [K[3g], φ[4g]] v TEIKEN VP NP AKTIEF [K[3g], φ[4g]] [K[4o], φ[4g]] Jan V DP haat [K[3g], φ[4g]] Die volgende stap in die afleiding behels die saamstel van die vP met 'n T, wat beskik oor 'n rand-kenmerk, 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke: (23) vP DP SOEKER vP [K[3g], φ[4g]] v TEIKEN VP NP AKTIEF [K[3g], φ[4g]] [K[4o], φ[4g]] Jan V DP haat [K[3g], φ[4g]] (23) vP v TEIKEN [K[3g], φ[4g]] VP Die volgende stap in die afleiding behels die saamstel van die vP met 'n T, wat beskik oor 'n rand-kenmerk, 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke: Die volgende stap in die afleiding behels die saamstel van die vP met 'n T, wat beskik oor 'n rand-kenmerk, 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke: (24) TP T AKTIEF vP [RK, K[5g], φ[5o]] DP ONAKTIEF vP [K[3g], φ[4g]] v ONAKTIEF VP NP AKTIEF [K[3g], φ[4g]] [K[4o], φ[4g]] Jan V DP ONAKTIEF haat [K[3g], φ[4g]] (24) TP vP DP ONAKTIEF [K[3g], φ[4g]] vP v ONAKTIEF [K[3g], φ[4g]] VP NP AKTIEF [K[4o], φ[4g]] V Jan V haat doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 102 Die T tree in 'n soeker-teiken-verhouding met die NP Jan, die enigste aktiewe element met gewaardeerde φ-kenmerke in (24). Kongruensie hou in dat die T se φ-kenmerke van waardes voorsien word en die NP se K-kenmerk gewaardeer word as nominatief. Die T en die NP is dus betrokke by twee kenmerkwaarde-kettings, 'n φ-ketting en 'n K-ketting, aangedui deur onderskeidelik [4] en [5] in (25) hieronder. Hoewel die waardering van die NP se K-kenmerk as nominatief op sigself nie problematies is nie, skep dit wel die probleem dat die subjek nou betrokke is by twee verskillende K-waardes: die NP is nominatief, terwyl die bevattende DP akkusatief is deur kongruensie met die klein-v. In afdeling 4 word verder aandag gegee aan hierdie kwessie. 3. Heinat se minimalistiese analise (25) TP T SOEKER vP [RK, K[5g], φ[4g]] DP ONAKTIEF vP [K[3g], φ[4g]] v ONAKTIEF VP NP TEIKEN [K[3g], φ[4g]] [K[5g], φ[4g]] Jan V DP ONAKTIEF haat [K[3g], φ[4g]] Vervolgens bring die T se rand-kenmerk mee dat die subjek-DP intern saamgestel word in die spesifiseerderposisie van die T, met die TP wat daarna saamgestel word met 'n C: (25) T SOEKER [RK, K[5g], φ[4g]] vP DP ONAKTIEF [K[3g], φ[4g]] vP v ONAKTIEF [K[3g], φ[4g]] NP TEIKEN [K[5g], φ[4g]] Vervolgens bring die T se rand-kenmerk mee dat die subjek-DP intern saamgestel word in die spesifiseerderposisie van die T, met die TP wat daarna saamgestel word met 'n C: doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 10 103 (26) CP C TP DP ONAKTIEF TP [K[3g], φ[4g]] T ONAKTIEF vP NP ONAKTIEF [RK, K[5g], φ[4g]] [K[5g], φ[4g]] Jan <DP Jan> vP INTERNE SAAMSTEL v ONAKTIEF VP [K[3g], φ[4g]] V DP ONAKTIEF haat [K[3g], φ[4g]] In afdeling 5 word nagegaan of Heinat se voorstelle wat hierbo bespreek is, 'n toereikende raamwerk bied vir die analise van twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans. Eers, egter, word daar in afdeling 4 aandag gegee aan enkele potensieel problematiese aspekte van Heinat se analise. (26) CP TP DP ONAKTIEF [K[3g], φ[4g]] TP T ONAKTIEF [RK, K[5g], φ[4g]] vP INTERNE SAAMSTEL VP In afdeling 5 word nagegaan of Heinat se voorstelle wat hierbo bespreek is, 'n toereikende raamwerk bied vir die analise van twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans. Eers, egter, word daar in afdeling 4 aandag gegee aan enkele potensieel problematiese aspekte van Heinat se analise. In afdeling 5 word nagegaan of Heinat se voorstelle wat hierbo bespreek is, 'n toereikende raamwerk bied vir die analise van twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans. Eers, egter, word daar in afdeling 4 aandag gegee aan enkele potensieel problematiese aspekte van Heinat se analise. 4. Problematiese aspekte van Heinat se analise 'n Eerste problematiese aspek van Heinat se analise betref die K-kenmerkwaardering van 'n subjek-DP en sy onderdele in finiete sinne met 'n refleksief as objek. Beskou weer die struktuur in (25), hieronder in ietwat gewysigde vorm herhaal as (27). doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 104 (27) TP T vP [RK, K[5g], φ[4g]] DP AKKUSATIEF vP [K[3g], φ[4g]] NOMINATIEF v VP NP [K[3g], φ[4g]] [K[5g], φ[4g]] Jan V DP haat [K[3g], φ[4g]] (homself) Hierbo is verduidelik dat die K-kenmerk van die subjek-DP in (27) gewaardeer word akkusatief deur dié van die klein-v, terwyl die K-kenmerk van die NP gewaardeer word nominatief deur dié van die T, soos aangedui deur die stippelpyle. Die probleem hiermee tweeledig. Enersyds is die subjek betrokke by twee verskillende K-kenmerkwaardes: die D self is akkusatief, maar dit het as onderdeel 'n NP wat nominatief is. Andersyds is die DP akkusatiewe kasus strydig met die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kas vertoon. (27) TP T vP [RK, K[5g], φ[4g]] DP AKKUSATIEF vP [K[3g], φ[4g]] NOMINATIEF v VP NP [K[3g], φ[4g]] [K[5g], φ[4g]] Jan V DP haat [K[3g], φ[4g]] (homself) Hierbo is verduidelik dat die K-kenmerk van die subjek-DP in (27) gewaa akkusatief deur dié van die klein-v, terwyl die K-kenmerk van die NP gewaa nominatief deur dié van die T, soos aangedui deur die stippelpyle. Die proble (27) TP T vP [RK, K[5g], φ[4g]] DP AKKUSATIEF vP [K[3g], φ[4g]] NOMINATIEF v VP NP [K[3g], φ[4g]] [K[5g], φ[4g]] Jan V DP haat [K[3g], φ[4g]] (homself) (27) vP NOMINATIEF haat Hierbo is verduidelik dat die K-kenmerk van die subjek-DP in (27) gewaardeer word as akkusatief deur dié van die klein-v, terwyl die K-kenmerk van die NP gewaardeer word as nominatief deur dié van die T, soos aangedui deur die stippelpyle. Die probleem hiermee is tweeledig. Enersyds is die subjek betrokke by twee verskillende K-kenmerkwaardes: die DP self is akkusatief, maar dit het as onderdeel 'n NP wat nominatief is. Andersyds is die DP se akkusatiewe kasus strydig met die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kasus vertoon. In aansluiting hierby beweer Heinat (2006a: 113) dat die subjek-DP – ofskoon dit self geen ongewaardeerde kenmerke meer het nie – nogtans steeds aktief is wanneer die T met die vP saamgestel word omdat die DP 'n aktiewe onderdeel bevat, naamlik die NP Jan wat op daardie stadium beskik oor 'n ongewaardeerde K-kenmerk. 4. Problematiese aspekte van Heinat se analise Hierdie bewering is eweneens problematies. In die eerste plek is dit strydig met die algemene aanname dat 'n element waarvan al die kenmerke gewaardeer is – soos die subjek-DP in die huidige geval – onaktief is uit die oogpunt van verdere soeker-teiken-verhoudings. In die tweede plek is dit onduidelik hoe die idee dat die DP aktief bly nadat sy K-kenmerk deur die klein-v gewaardeer is, formeel aangedui kan word as die DP self geen ongewaardeerde kenmerke meer het nie. In die derde plek skep hierdie idee die moontlikheid dat die subjek-DP – soos sy onderdeel, die NP Jan – betrokke kan raak in 'n soeker-teiken-verhouding met die T. Dit is dan ook presies wat Heinat voorstel. Volgens hom (2006a: 113) verskaf die T 'n K-kenmerkwaarde aan sowel die DP as doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 105 die NP; in die terminologie van die struktuur in (27) word albei se K-kenmerk dus gewaardeer as [K[5g]]. Dit beteken dat die DP twee K-waardes verkry, naamlik [K[5g],[3g]], met [3g] toegeken deur die klein-v.36 Die vraag ontstaan nou of 'n kenmerk wat reeds gewaardeer is, [K[3g]] in hierdie geval, wel in 'n tweede ketting betrokke kan raak; soos reeds genoem, is 'n gewaardeerde kenmerk veronderstel om onaktief te wees. 'n Verwante vraag is of 'n enkele K- kenmerk twee verskillende waardes kan ontvang. Beskou teen dié agtergrond die volgende opmerking van Heinat (2006a: 113): (28) (28) Assuming the values on the two Ts to be the same ... there is no clash between them, and at S-O [= "spell-out", die stadium van oordrag na die semantiese en fonologiese komponente toe – JO] they are deleted. ... As a result we get a converging derivation. (28) Assuming the values on the two Ts to be the same ... there is no clash between them, and at S-O [= "spell-out", die stadium van oordrag na die semantiese en fonologiese komponente toe – JO] they are deleted. ... As a result we get a converging derivation. Die uitdrukking "the two Ts" verwys klaarblyklik na die K-kenmerke van onderskeidelik die subjek-DP en die NP. Dit is egter nie duidelik op watter gronde aangeneem word dat die waardes van dié twee kenmerke dieselfde is nie: die subjek-DP het immers twee K-waardes (akkusatief en nominatief) en die NP net een (nominatief). 4. Problematiese aspekte van Heinat se analise In hierdie verband verwys Heinat (2006a: 115) bloot na Pesetsky en Torrego (2004) se aanname dat daar slegs een waarde vir die K-kenmerk van DP's is en dat "this T feature on DP is structural nominative case."37 Dit laat natuurlik steeds die probleem dat die subjek-DP akkusatiewe kasus kry vanaf die klein-v. Die uitdrukking "the two Ts" verwys klaarblyklik na die K-kenmerke van onderskeidelik die subjek-DP en die NP. Dit is egter nie duidelik op watter gronde aangeneem word dat die waardes van dié twee kenmerke dieselfde is nie: die subjek-DP het immers twee K-waardes (akkusatief en nominatief) en die NP net een (nominatief). In hierdie verband verwys Heinat (2006a: 115) bloot na Pesetsky en Torrego (2004) se aanname dat daar slegs een waarde vir die K-kenmerk van DP's is en dat "this T feature on DP is structural nominative case."37 Dit laat natuurlik steeds die probleem dat die subjek-DP akkusatiewe kasus kry vanaf die klein-v. Heinat (2006a: 113-5) is nie onbewus van die probleem dat die subjek-DP in 'n struktuur soos (27) binne sy analise twee verskillende K-kenmerkwaardes ontvang nie. Hy (2006a: 116) karakteriseer twee moontlike benaderings tot dié probleem, waarvan die eerste soos volg lui ("T" verwys na die K-kenmerk en "Tns" na die funksionele kategorie Tempus): (29) One solution is that T on Tns is 'strong' and if a feature gets two values, TT knocks out Tv. One fact that supports such a view is that nominative case, in contrast to accusative case must be assigned (in nom.-acc. languages). If a finite clause has only one argument, for example, passives, unaccusatives and middles, then that argument must be in the nominative even if the semantic interpretation ... suggests that we are dealing with an object that should get accusative case. (29) Dit is nie duidelik presies wat Heinat bedoel met die uitdrukkings "strong" en "knocks out" in hierdie karakterisering nie, en ook nie hoe die inhoud van elkeen formeel uitgedruk kan word in die grammatika nie. 4. Problematiese aspekte van Heinat se analise Verder, gegee die voorstel dat die subjek-DP se akkusatiewe kasus "uitgeknikker" word deur die "sterk" nominatiewe kasus wat deur die T toegeken word, is die voor die hand liggende vraag waarom dieselfde nie met die objek-DP se akkusatiewe kasus Dit is nie duidelik presies wat Heinat bedoel met die uitdrukkings "strong" en "knocks out" in hierdie karakterisering nie, en ook nie hoe die inhoud van elkeen formeel uitgedruk kan word in die grammatika nie. Verder, gegee die voorstel dat die subjek-DP se akkusatiewe kasus "uitgeknikker" word deur die "sterk" nominatiewe kasus wat deur die T toegeken word, is die voor die hand liggende vraag waarom dieselfde nie met die objek-DP se akkusatiewe kasus doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 106 gebeur nie. Per slot van rekening, die objek-DP in (27), net soos die subjek-DP, (i) verkry 'n akkusatiewe K-waarde van die klein-v af, (ii) is onaktief op die stadium dat die T saamgestel word in die struktuur, en (iii) word k-kommandeer deur die T. Die probleem met so 'n bewerking is natuurlik dat die objek-DP dan verkeerdelik sal eindig met nominatiewe kasus. Heinat (2006a: 113) beweer egter dat die K-kenmerk van die objek-DP in (27) nie deur dié van die T gewaardeer kan word nie omdat hierdie elemente nie in 'n kongruensie-verhouding kan tree nie, en wel om twee redes. Die eerste is dat die objek-DP geen ongewaardeerde kenmerke besit nie, met ander woorde, dit is onaktief. Dit laat die vraag ontstaan waarom die DP-laag in die subjekposisie (dit wil sê, die DP-etiket op sy eie, uitgesonderd sy onderdele), tog wel in 'n kongruensie-verhouding kan tree met die T: dié DP-laag is immers ook onaktief. Die tweede rede hang saam met die Verbod op Fase-binnedringing ("Phase Impenetrability Condition", PIC), wat bepaal dat 'n soeker buite 'n fase F nie 'n element binne F kan teiken nie, tensy so 'n element die hoof van F of 'n spesifiseerder op die buiterand van F is.38 Volgens Heinat (2006a: 113) het hierdie beperking die effek dat die objek-DP in (27) "inaccessible to Tns" is. Dié siening bots egter met Chomsky (2001: 14) se stelling dat "The probe T can access an element of the domain YP of HP; the PIC imposes no restriction on this", waar "HP" staan vir vP en "YP" vir VP. 4. Problematiese aspekte van Heinat se analise Soos genoem in voetnoot 22, is 'n fase-hoof (dit wil sê, C of v) se komplement K nie beskikbaar vir enige verdere sintaktiese bewerkings ná die oordrag van K aan die semantiese en fonologiese komponente toe nie, waar oordrag plaasvind nadat die volgende fase-hoof in die struktuur saamgestel word. Voordat die C saamgestel word in 'n struktuur soos (27), kan die komplement van die v (dit wil sê, VP) dus steeds binnegedring word deur die T vir die vaslegging van soeker-teiken-verhoudings. Anders gestel, omdat die T nie 'n fase-hoof is nie, bring sy saamstelling met die vP nie mee dat die VP onbinnedringbaar word nie, anders as wat Heinat (2006a: 113) beweer.39 Wat betref die motivering vir die benadering in (29), meld Heinat die verpligte toekenning van nominatiewe kasus in gevalle waar akkusatief op semantiese gronde verwag sou word, byvoorbeeld by die strukturele subjek van passiewe en onakkusatiewe konstruksies.40 Pleks daarvan om tussen "sterk" en "swak" kenmerke/kenmerkwaardes te onderskei – soos in vroeëre versies van MS41 – en daarby ook voorsiening te maak vir 'n meganisme om van 'n "ongewenste" akkusatiewe kenmerkwaarde ontslae te raak in die geval van passiewe en onakkusatiewe, sou 'n alternatiewe verklaring gesuggereer kon word in terme van Chomsky doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 107 (2005b, 2006) se onderskeiding tussen twee soorte klein-v's, naamlik v en v* (kyk voetnoot 26). Om dit kort te stel, daar sou geargumenteer kon word dat passiewe en onakkusatiewe 'n klein-v bevat, wat – anders as 'n klein-v* – nie 'n K-kenmerk het nie (of nie die vermoë het om akkusatiewe kasus toe te ken nie). In sulke gevalle is die objek-DP dus afhanklik van die T vir 'n K-waarde, wat foneties manifesteer as nominatief by passiewe en onakkusatiewe. Die moontlikheid van so 'n verklaring los wel nie die probleem op dat die subjek-DP in 'n struktuur soos (27) binne Heinat se analise twee verskillende K-waardes ontvang nie (een deur die DP-etiket self en een deur sy NP-onderdeel), maar dit plaas wel 'n vraagteken oor die onafhanklike regverdiging van die benadering in (29). Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: (30) The other solution is that uninterpretable features can have more than one value, the important thing is that they have a value. Since uninterpretable features are deleted before, or at the point of S-O there will not be a semantic clash between the two values. T is uninterpretable on DP, so if DP has two different values for T, that is, TT and Tv it does not lead to a semantic clash/crash since T will be deleted, not interpreted. (30) Ook hierdie benadering is problematies, en wel vanuit 'n morfofonologiese oogpunt. Oordrag (oftewel "Spell-out") hou in dat 'n struktuur, spesifiek die komplement van 'n fase-hoof (kyk voetnoot 22), tegelyk gekanaliseer word na die fonologiese en semantiese komponente toe. In die oordrag na die semantiese komponent word 'n DP se oninterpreteerbare K-kenmerk geskrap, mits dit gewaardeer is. Omdat dié kenmerk geen semantiese rol speel nie, sou dit dus argumentshalwe nie saak maak indien dit verskillende K-waardes besit nie. Die probleem is egter dat die K-waardes van DP's wel foneties-interpreteerbaar is: in verskeie tale word die spesifieke morfofonologiese vorm van 'n DP onder meer bepaal deur sy K-kenmerkwaarde. 'n DP met twee verskillende K-waardes sou dus problematies wees vir die meganismes wat 'n rol speel in die bepaling van morfofonologiese vorm, tensy aangevoer word dat een van hierdie waardes op een of ander manier in die fonologiese komponent "uitgeknikker" word. Hierbo is egter reeds gewys op die probleme van so 'n benadering. Dit behoort duidelik te wees uit die voorafgaande bespreking dat daar potensieel ernstige probleme is met Heinat se voorstelle rondom die K-kenmerkwaardering van 'n subjek-DP in doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 108 'n struktuur soos (27). Teen dié agtergrond sal daar, bloot om die bespreking te vergemaklik, gebruik gemaak word van die volgende werkshipoteses in afdeling 5 hieronder: 'n struktuur soos (27). Teen dié agtergrond sal daar, bloot om die bespreking te vergemaklik, gebruik gemaak word van die volgende werkshipoteses in afdeling 5 hieronder: (31) Die kategorieë T en klein-v besit albei 'n K-kenmerk, onderskeidelik gewaardeer as nominatief en akkusatief. (31) Die kategorieë T en klein-v besit albei 'n K-kenmerk, onderskeidelik gewaardeer as nominatief en akkusatief. Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: (32) Die K-kenmerk van 'n teiken-DP word gewaardeer deur 'n soekende – by implikasie, 'n k-kommanderende – klein-v of T; waardering bring mee dat die DP se K-kenmerk onaktief word. (32) Die K-kenmerk van 'n teiken-DP word gewaardeer deur 'n soekende – by implikasie, 'n k-kommanderende – klein-v of T; waardering bring mee dat die DP se K-kenmerk onaktief word. (32) In terme van die hipotese in (32) word die K-kenmerk van die objek-DP in (27) gewaardeer as akkusatief deur die klein-v. Daarteenoor word die K-kenmerk van die subjek-DP – asook dié van sy onderdele, hier die NP Jan – gewaardeer as nominatief deur die T. In al dié gevalle k- kommandeer die klein-v/T die element waaraan dit 'n K-waarde verskaf. Let op dat die klein-v – as 'n soeker – nie in 'n kongruensie-verhouding kan tree met die subjek-DP nie omdat dit nie die DP k-kommandeer nie. Dit beteken, volgens die hipotese in (32), dat die klein-v nie 'n K- waarde aan die subjek-DP kan verskaf nie. Die voordeel van so 'n benadering is dat die subjek-DP nie, soos in Heinat se analise, eindig met twee verskillende K-waardes nie. 'n Moontlike nadeel, egter, is dat 'n K-kenmerk slegs deur 'n k-kommanderende element gewaardeer kan word terwyl so 'n beperking duidelik nie geld vir φ-kenmerke nie: die nie- refleksiewe objek-DP hom in 'n struktuur soos (15) hierbo verskaf byvoorbeeld φ-kenmerk- waardes aan die klein-v, hoewel dit nie die klein-v k-kommandeer nie. Verder moet in gedagte gehou word dat die kenmerke van 'n hoof H vervat is in sy projeksie HP; die klein-v se K- kenmerk is met ander woorde ook teenwoordig in die vP-etiket. Aangesien die subjek-DP k- kommandeer word deur die vP, sou die K-kenmerk van sowel dié DP as sy NP-onderdeel dus deur die vP gewaardeer kan word as akkusatief. In (32) word hierdie probleem oorkom deur die stipulasie dat slegs hoofde (spesifiek klein-v/T) betrokke is by K-kenmerkwaardering. Dit moet egter beklemtoon word dat die werkshipoteses hierbo, en in die besonder die een in (32), bloot dien om die bespreking in afdeling 5 te vergemaklik. 'n Tweede potensieel problematiese aspek van Heinat se analise betref die kenmerkwaarde- ketting wat ontstaan wanneer 'n gewaardeerde kenmerk van 'n element A sy waarde toeken aan die ooreenstemmende ongewaardeerde kenmerk van 'n element B. Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: In die struktuur in (27), doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 109 byvoorbeeld, is die subjek-DP (die soeker) en die klein-v (die teiken) betrokke in 'n φ-ketting, met die DP se φ-kenmerke wat dié van die klein-v van waardes voorsien (aangedui as [φ[4g]]). Die waardering van die klein-v se φ-kenmerke het egter tot gevolg dat die objek-DP se φ-kenmerke tegelyk dieselfde waardes ontvang, dit wil sê, [φ[4g]]. Die rede hiervoor is dat die klein-v (as 'n soeker) vóór die saamstel van die subjek-DP reeds 'n φ-ketting met die objek-DP gevorm het; in hierdie ketting het die twee stelle φ-kenmerke, op daardie stadium albei ongewaardeer, dieselfde "geen-waarde" gedeel, aangedui as [φ[2o]] in die struktuur in (22) hierbo. Vir φ-waarderingsdoeleindes vorm die klein-v en die objek-DP in (27) dus 'n enkele sintaktiese objek; die implikasie is dat die waardering van die klein-v se φ-kenmerke deur die subjek-DP ook die waardering van die objek-DP se φ-kenmerke meebring. Heinat (2006a: 14) beweer die waardering van 'n teiken-DP se φ-kenmerke deur 'n soeker-DP "can be said to correspond to co-indexing, or coreferentiality." Volgens hom (2006a: 14-15; 2006b: 27) word 'n DP wat sy φ-kenmerkwaardes van 'n soeker-DP af kry, in die semantiese komponent geïnterpreteer as 'n (refleksiewe) anafoor en die soeker-DP as sy antesedent. Die vraag is egter hoe die betrokke semantiese meganisme "weet" dat die φ-kenmerke van 'n gegewe DP gewaardeer is deur 'n ander DP in die struktuur. Heinat (2206a: 110) stel dit uitdruklik dat twee DP's met identiese φ-waardes slegs koreferensieel is as hulle dié waardes in 'n kongruensie-verhouding deel. Byvoorbeeld, in (12b) Jan haat hom het die subjek-DP Jan en die objek-DP hom dieselfde φ-kenmerkwaardes (derdepersoon, enkelvoud, manlik); tog is hierdie DP's nie in 'n koreferensiële verhouding nie omdat hulle φ-kenmerke, in Heinat (2006a: 110) se woorde, "have never been in an Agree relation. Each feature gets its own semantic interpretation." Daarteenoor is die DP's Jan en homself in (12a) Jan haat homself binne Heinat se analise wel in 'n koreferensiële verhouding omdat homself se φ-kenmerke deur dié van die subjek-DP Jan gewaardeer word. Die probleem is egter dat daar op die stadium van oordrag geen formele onderskeiding is tussen die φ-kenmerke van die objek-DP's in (12a) en (12b) nie. (33) … once features are valued, they are indistinguishable from interpretable features and there is no indication of their relation to the interpretable features that match them and assign them their values. Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: In albei gevalle is die φ-kenmerke gewaardeer as derdepersoon, enkelvoud, manlik – met geen aanduiding of hulle dié waardes DP-intern of in die loop van die sin se afleiding bekom het nie.42 Beskou in hierdie verband ook die volgende stelling van Chomsky se (2005b: 21): (33) … once features are valued, they are indistinguishable from interpretable features and there is no indication of their relation to the interpretable features that match them and assign them their values. (33) doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 110 Een moontlike benadering tot die bogenoemde probleem het te doen met die getalle wat gebruik word in notasies soos [φ[4g]] en [φ[2o]]. Soos gemeld in afdeling 3, speel dié getalle volgens Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) geen rol in kenmerkwaardering nie: "The number is just an indication of a shared value and has no significance in the actual valuation of φ- features." Dit sluit natuurlik nie die moontlikheid uit dat sulke getalle, indien hulle beskou word as formele onderdele van die afleiding, wel 'n rol speel in semantiese interpretasie nie. Byvoorbeeld, in die struktuur in (27) word die getal [4] gebruik om aan te dui dat die subjek- DP Jan en die objek-DP homself deur kongruensie dieselfde φ-waardes deel. Daar sou dus aangevoer kon word dat die betrokke semantiese meganisme dié getal gebruik as 'n soort "instruksie" om die objek-DP te interpreteer as 'n anafoor en die k-kommanderende subjek- DP as sy antesedent. So 'n benadering is egter nie sonder probleme nie. Veral problematies is die onduidelikheid rondom die status van die getal wat gebruik word in notasies soos [φ[4g]] en [φ[2o]]. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29-30) spesifiseer byvoorbeeld nie of dit (i) 'n element voorstel wat in die proses van kenmerkwaardering tot stand kom, of (ii) 'n formele (leksikale) onderdeel van 'n kenmerk is, of (iii) bloot 'n soort snelskrif vir 'n bepaalde kenmerkwaarde is nie (dit wil sê, [akkusatief] of [nominatief] in die geval van K-kenmerke, en spesifieke waardes vir persoon, getal en geslag in die geval van φ-kenmerke). Indien die getal 'n element voorstel wat tydens kenmerkwaardering ontstaan, sou dit 'n oortreding wees van die Insluitingsvoorwaarde ("Inclusiveness Condition"), wat bepaal dat slegs elemente wat uit die leksikon geselekteer is, beskikbaar is vir sintaktiese bewerkings; soos Chomsky (2001: 2) dit stel: "the inclusiveness condition ... bars introduction of new elements ... Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: Die betrokke meganismes sou die volgende strekking kon hê:44 (36) In 'n fase F, as α 'n DP is met 'n NP as onderdeel, interpreteer α as nie-anafories, dit wil sê, interpreteer α as 'n referensieel onafhanklike uitdrukking.45 (36) doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 112 (37) In 'n fase F, as α 'n DP is sonder 'n NP as onderdeel en α φ-kongrueer met 'n k- kommanderende DP β, interpreteer α as 'n (refleksiewe) anafoor en β as sy antesedent, dit wil sê, interpreteer α as koreferensieel met β. (37) In 'n fase F, as α 'n DP is sonder 'n NP as onderdeel en α φ-kongrueer met 'n k- kommanderende DP β, interpreteer α as 'n (refleksiewe) anafoor en β as sy antesedent, dit wil sê, interpreteer α as koreferensieel met β. (37) In 'n fase F, as α 'n DP is sonder 'n NP as onderdeel en α φ-kongrueer met 'n k- kommanderende DP β, interpreteer α as 'n (refleksiewe) anafoor en β as sy antesedent, dit wil sê, interpreteer α as koreferensieel met β. 'n Kritiese bespreking van die meganismes in (36) en (37) val buite die bereik van hierdie artikel; hier word net kortliks gewys op enkele kwessies rondom dié meganismes. Die eerste hou verband met die inligting wat beskikbaar gestel word vir verwerking ("computation") in die semantiese komponent. In MS is sintaktiese bewerkings onderhewig aan die Peuterverbod ("No-Tampering Condition", NTC), wat inhou dat 'n bewerking wat van toepassing is op 'n element E geen verandering (soos byvoeging of skrapping van kenmerke) mag aanbring aan die onderdele van E nie; die interne struktuur van E is dus "buite perke" vir die betrokke bewerking.46 Dit is nie duidelik of die NTC ook geld vir die bewerkings van die semantiese komponent nie. Indien wel, blyk dit nie problematies te wees vir die meganismes in (36) en (37) nie: hoewel albei gebruik maak van DP-interne inligting, behels dit nie enige verandering aan die DP se onderdele nie. Beskou egter in aansluiting hierby die volgende stellings van Chomsky (2005a: 14): (38) Each syntactic object generated contains information relevant to further computation. Optimally, that will be captured entirely in a single designated element, which should furthermore be identifiable with minimal search: its label, the element taken to be "projected" in X-bar-theoretic systems. The label ... Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: in the course of computation: indices, traces, syntactic categories or bar levels, etc."43 Wat betref die moontlikheid dat die getal in 'n notasie soos [φ[4g]] 'n informele voorstelling van bepaalde (gedeelde) waardes is, is dit minstens vreemd dat Heinat dit ook gebruik by ongewaardeerde kenmerke, asook in gevalle waar kenmerkwaardes nie gedeel word nie, wat duidelik nie klop met sy (2006a: 110, 2006b: 29) opmerking hierbo nie. In die lig van die onduidelikheid rondom die getalle wat gebruik word in die aanduiding van gedeelde kenmerkwaardes, bly dit steeds 'n vraag hoe daar in die semantiese komponent onderskei kan word tussen 'n DP met intern-gewaardeerde φ-kenmerke en een wat sy φ- doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 111 waardes in 'n kongruensie-verhouding met 'n soeker-DP bekom het. 'n Moontlike antwoord sou kon lê in die soort bewerking wat deur die betrokke semantiese meganismes uitgevoer word. Soos vroeër verduidelik, is een van die sentrale hipoteses van Heinat se analise dat voornaamwoorde en refleksiewe samestellings is wat uit dieselfde leksikale wortel √PRON gevorm word. 'n Voornaamwoord word afgelei deur die saamstel van √PRON met 'n N, en 'n refleksief deur die saamstel van √PRON met 'n D. In afdeling 3 is die interne struktuur van voornaamwoorde en refleksiewe voorgestel as onderskeidelik (13) en (19), hier in aangepaste vorm herhaal as (34) en (35). (34) Voornaamwoord-DP (35) Refleksief-DP DP DP [φ[2g]] [φ[2o]] D NP D [φ[2g]] [φ[2g]] [φ[2o]] N [φ[2g]] √PRON D √PRON N (34) Voornaamwoord-DP DP [φ[2g]] D NP [φ[2g]] [φ[2g]] N [φ[2g]] √PRON N Voornaamwoord-DP Voornaamwoord-DP Refleksief-DP (35) (34) Volgens die tipologie in (10) is 'n N se φ-kenmerke inherent gewaardeer, terwyl dié van 'n D (aanvanklik) ongewaardeer is. In (34) het die D, en dus ook die DP waarvan dit die hoof is, sy φ-waardes in 'n soeker-teiken-verhouding gekry vanaf die N. Daarteenoor kry die DP in (35) sy φ-waardes eers later in die afleiding van 'n gepaste soeker-DP af. Teen hierdie agtergrond sou daar aangevoer kon word dat die semantiese meganismes wat verantwoordelik is vir die regulering van referensiële verhoudings, "gevoelig" is vir die interne struktuur van DP's. Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: should be the sole probe for operations internal to the syntactic object, and the only element visible for further computations. (38) Each syntactic object generated contains information relevant to further computation. Optimally, that will be captured entirely in a single designated element, which should furthermore be identifiable with minimal search: its label, the element taken to be "projected" in X-bar-theoretic systems. The label ... should be the sole probe for operations internal to the syntactic object, and the only element visible for further computations. (38) Hiervolgens moet die inligting wat nodig is vir 'n spesifieke sintaktiese bewerking, optimaal vervat wees in 'n enkele element, een wat met minimale verwerkingskoste geïdentifiseer kan word; volgens Chomsky is sodanige element die kategorie-etiket (D/DP, V/VP, ensovoorts). Dit is nie duidelik of dié stellings ook geld vir semantiese bewerkings nie. Indien wel, is hulle ooglopend problematies vir die meganismes in (36) en (37). In beide gevalle is die inligting wat verskaf word deur die DP – spesifiek inligting oor φ-waardes – nie genoegsaam om te bepaal of die DP se φ-kenmerke hulle waardes deur interne waardering of in kongruensie met dié van 'n ander DP verkry het nie. Anders gestel, nie al die nodige inligting is vervat in die DP-etiket nie; om dit te bekom, moet die betrokke meganismes verder soek in die DP se interne struktuur, wat bots met die stellings oor verwerkingskoste in (38). Soos egter genoem, is dit onduidelik of dié stellings ook geld vir die meganismes van die semantiese komponent. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 113 Beskou vervolgens Chomsky (1995a: 100) se prosedure vir anafoor-interpretasie, geformuleer as (4) in afdeling 2 en geriefshalwe hier herhaal as (39). (39) Gegee 'n lokale domein D, as α 'n anafoor is, interpreteer dit as koreferensieel met 'n k-kommanderende frase in D. (39) Gegee 'n lokale domein D, as α 'n anafoor is, interpreteer dit as koreferensieel met 'n k-kommanderende frase in D. Die meganisme in (37) toon sowel ooreenkomste as verskille met die prosedure in (39). By albei vind die bewerkings wat uitgevoer word in drie stappe plaas: (i) stel vas of 'n DP α in 'n domein D 'n anafoor is; indien wel, (ii) stel vas of α φ-kongrueer met 'n k-kommanderende DP β in D; en indien wel, (iii) interpreteer α as koreferensieel met β.47 Die twee benaderings verskil nie wat betref stappe (ii) en (iii) nie. Heinat (2006a: 116) omskryf die tweede benadering tot die pasgenoemde probleem soos volg: In die geval van stap (ii) inkorporeer beide (37) en (39) die konsep k-kommandeer, en verder hou kongruensie bloot in dat die twee DP's se φ- kenmerke nie-onderskeibaar moet wees. By stap (i) is daar egter wel wesenlike verskille. In die uitvoering van dié stap is die vertrekpunt met die prosedure in (39) die idee dat anafore identifiseerbaar is op grond van die leksikale kenmerke [+a, –p]; 'n DP met dié kenmerke word dus per definisie geïnterpreteer as 'n anafoor. Met (37), daarenteen, is die vertrekpunt dat 'n DP 'n (refleksiewe) anafoor is as dit nie 'n NP as onderdeel besit nie; meer spesifiek, as dit die struktuur in (35) het. Die prosedure in (39) is dus "gevoelig" vir leksikale kenmerke, en die meganisme in (37) vir DP-interne struktuur. 'n Verdere verskil betref die inhoud van die uitdrukking "domein" in stap (i). Aan die een kant word "lokale domein" in (39) gelyk gestel aan "regerende kategorie" (kyk (7) hierbo). In die geval van (37), aan die ander kant, word die domein waarbinne die bewerking plaasvind, gelyk gestel aan "fase". In die lig van die talle probleme rondom die konsep regering (kyk voetnoot 13), sou die nie-gebruik daarvan om die domein van die bewerking te bepaal waarskynlik beskou kan word as ondersteuning vir die meganisme in (37). Om saam te vat: binne Heinat se analise bekom 'n DP van die tipe in (35) sy φ-waardes in 'n kongruensie-verhouding met 'n soeker-DP. Hierdie inligting moet in een of ander vorm beskikbaar wees in die semantiese komponent, anders is daar nie 'n basis vir die interpretasie van die betrokke DP as 'n (refleksiewe) anafoor en die soeker-DP as sy antesedent nie. Sonder so 'n basis is daar duidelik 'n vraagteken oor die meriete van Heinat se analise. Of die meganismes in (36) en (37) dalk 'n oplossing kan bied vir dié probleem, word gelaat as 'n doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 114 onderwerp vir verdere studie. Bloot om die bespreking te vergemaklik, word hieronder gehou by Heinat se gebruik van getalle om gedeelde kenmerkwaardes mee aan te dui. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Met "simplekse vorm" word bedoel 'n akkusatiewe voornaamwoord op sy eie (my, jou, hom, haar, hulle, ensovoorts) en met "komplekse vorm" 'n akkusatiewe voornaamwoord met –self as agtervoegsel (myself, jouself, homself, haarself, hulself, ensovoorts).50 By werkwoorde wat doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 115 nie uitsluitlik refleksief is nie, soos haat in (12), kan die anaforiese objek egter normaalweg slegs 'n komplekse self-vorm hê: (12b) Jan haat hom is byvoorbeeld onaanvaarbaar indien die simplekse vorm hom geïnterpreteer word as 'n anafoor wat koreferensieel is met Jan.51 Binne Heinat se raamwerk verloop die afleiding van 'n sin met 'n uitsluitlik refleksiewe werkwoord – spesifiek 'n sin soos dié onderliggend aan (40a/b) – op dieselfde manier as die afleiding van 'n sin waar 'n nie-uitsluitlik refleksiewe werkwoord saamgestel word met 'n anaforiese objek (byvoorbeeld die sin onderliggend aan die uiting in (12a); kyk afdeling 3). Die afleiding van die sin onderliggend aan (40a/b) kan saamgevat word in die volgende stappe; dié samevatting inkorporeer die werkshipoteses in (31) en (32). Stap 1: Die wortel √PRON word saamgestel met 'n kategorie-vormende hoof D; die afgeleide D vorm op sy beurt die hoof van 'n DP. Die afgeleide D, asook die DP waarvan dit die hoof is, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke. Stap 2: Die DP wat tot stand gekom het in stap 1, word (as objek/komplement) saamgestel met die werkwoord verset. Die VP met verset as hoof word daarna saamgestel met 'n klein-v, wat beskik oor 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke. Die klein-v tree in 'n soeker-teiken-verhouding met die objek-DP. In die proses word die DP se K-kenmerk gewaardeer as akkusatief. Verder word 'n φ-ketting gevorm tussen die klein-v en die objek- DP. In dié ketting, wat vir die doeleindes van kenmerkwaardering 'n enkele sintaktiese objek verteenwoordig, is die klein-v en die objek-DP se φ-kenmerke ongewaardeer, wat beteken dat beide elemente steeds aktief is. Stap 3: Die subjek-DP word in die spesifiseerderposisie van die vP saamgestel. Die struktuur van hierdie DP is grootliks dieselfde as die struktuur in (13)/(34): die hoof van die DP is saamgestel met die NP Jan, wat op sy beurt bestaan uit die wortel √PRON en 'n kategorie- vormende hoof N. Sowel die NP as die DP het gewaardeerde φ-kenmerke en 'n ongewaardeerde K-kenmerk. Die subjek-DP tree nou in 'n soeker-teiken-verhouding met die klein-v. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Hierdie afdeling handel oor twee tipes konstruksies in Afrikaans wat informeel beskryf kan word as "verplig refleksief". Die vraag is of Heinat (2005, 2006a, 2006b) se voorstelle wat in afdeling 3 uiteengesit is, 'n toereikende raamwerk bied vir die analise van die referensiële verhoudings in dié konstruksies. Beskou, om mee te begin, die uitings in (40). (Uitdrukkings met dieselfde voetskrif verwys na dieselfde referent, en dié met verskillende voetskrifte verwys na verskillende referente; hierdie gebruik van voetskrifte is bloot om die bespreking te vergemaklik.) (40) a. Jani verset homselfi b. Jani verset homi c. *Jani verset homj. (40) a. Jani verset homselfi b. Jani verset homi c. *Jani verset homj. (40) a. Jani verset homselfi b. Jani verset homi c. *Jani verset homj. (40) Die uiting in (40a) vertoon opvallende ooreenkomste met Jani haat homselfi in (1a)/(12a): benewens die leksikale en referensiële ooreenkomste (Jani, homselfi), het albei uitings 'n onderliggende struktuur met die vorm [subjek–oorganklike werkwoord–objek]. Die uitings verskil egter van mekaar in twee belangrike opsigte.48 Eerstens, die werkwoord in (40a) het die eienskap dat dit "uitsluitlik refleksief" is, waarmee bedoel word dat dit 'n koreferensiële verhouding tussen die objek en die subjek afdwing; of anders gestel, die werkwoord het die sintaktiese eienskap dat dit 'n objek selekteer wat verplig 'n refleksiewe anafoor moet wees, soos getoon deur die verskil in aanvaarbaarheid tussen (40a,b) en (40c).49 Die werkwoord haat in (12a), daarteenoor, is nie uitsluitlik refleksief nie: dit kan 'n objek selekteer wat nie 'n anafoor hoef te wees nie, soos blyk uit die aanvaarbaarheid van (1b)/(12b) Jani haat homj. Die tweede verskil tussen uitings van die tipe in (40a,b) enersyds en (12a) andersyds betref die morfologiese vorm van die objek. In die geval van uitsluitlik refleksiewe werkwoorde, soos verset in (40a), kan die anaforiese objek 'n simplekse vorm óf 'n komplekse vorm hê. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Dit het tot gevolg dat die klein-v se φ-kenmerke van waardes voorsien word; in die proses word die objek-DP se φ-kenmerke ook gewaardeer omdat hulle 'n ketting vorm met dié van die klein-v (kyk stap 2). Die klein-v en die objek-DP is dus nou albei onaktief. doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 116 Stap 4: Die uitgebreide vP wat gevorm is in stap 3, word saamgestel met 'n T, wat beskik oor 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke. Die T tree in 'n soeker-teiken- verhouding met die subjek-DP. Dit lei daartoe (i) dat die T se φ-kenmerke gewaardeer word deur die subjek-DP en (ii) dat die subjek-DP se K-kenmerk (asook dié van sy NP-onderdeel Jan) gewaardeer word as nominatief, wat beteken dat die subjek-DP nou ook onaktief is. Stap 5: Die T se rand-kenmerk aktiveer die interne saamstel van die subjek-DP in die T se spesifiseerderposisie. Dié bewerking word gevolg deur die saamstel van die TP met 'n C, wat 'n struktuur lewer met dieselfde vorm as die een in (26). Die afleiding van die sinne onderliggend aan die uitings in (40a) en (40b) vind op wesenlik dieselfde manier plaas. Dit is nie duidelik presies hoe die verskil tussen dié uitings, naamlik die gebruik van 'n komplekse teenoor 'n simplekse vorm van die anafoor, verantwoord kan word in die grammatika nie. Een moontlikheid is dat daar in die afleiding van die objek-DP in (40a) 'n addisionele stap is: die saamstel van 'n soort fokusmerker (kyk voetnoot 50) met die afgeleide D, 'n element wat in die fonologiese komponent gerealiseer word as –self. 'n Ander moontlikheid is dat die betrokke morfofonologiese meganisme gewoon die opsie het om die refleksiewe anafoor foneties uit te spel as 'n akkusatiewe voornaamwoord op sy eie of as 'n komplekse self-vorm. Dié twee moontlikhede, wat klaarblyklik saamhang met dialektiese variasie, word nie verder hier bespreek nie. Afgesien van die algemene probleme wat in afdeling 4 uitgewys is, bied Heinat (2005, 2006a, 2006b) se voorstelle 'n oënskynlik toereikende raamwerk vir die beskrywing van die verpligte koreferensiële verhouding tussen die subjek en die objek in sinne soos dié onderliggend aan (40a,b), dit wil sê, sinne met 'n oorganklike werkwoord wat uitsluitlik refleksief is. Daar is egter 'n belangrike punt wat in dié verband genoem moet word. Volgens die karakterisering hierbo, het die werkwoorde onder bespreking die eienskap dat hulle verplig 'n refleksiewe anafoor as objek selekteer. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Die vraag is nou hoe die sintaktiese meganisme wat betrokke is by die saamstel van die werkwoord en sy objek-DP, "weet" dat 'n gegewe DP 'n refleksiewe anafoor is. Let op dat inligting oor die DP se antesedent nie 'n rol speel by seleksie nie; op die stadium dat die werkwoord en die DP saamgestel word, vorm die DP se antesedent in elk geval nog nie deel van die sinstruktuur nie. Al inligting wat benodig word, is of die DP 'n anafoor is of nie.52 In die lig van Chomsky (2005a: 14) se stellings in (38), moet dié inligting doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 117 117 optimaal vervat wees in 'n enkele element, hier die DP-etiket. In Heinat se analise word 'n refleksief gedefinieer as 'n DP met (aanvanklik) ongewaardeerde φ-kenmerke (kyk (19)/(35) hierbo). In die geval van uitsluitlik refleksiewe oorganklike werkwoorde, sou die seleksie van 'n objek dus bloot kon inhou die identifisering van 'n DP met ongewaardeerde φ-kenmerke, inligting wat vervat is in die DP-etiket en wat met minimale verwerkingskoste bekom kan word vir die saamstelbewerking. Anders gestel, die seleksie van 'n refleksiewe anafoor sou gelyk gestel kon word aan die seleksie van 'n DP met die kenmerk [oφ]]. Hierdie voorstel in verband met die seleksie van 'n anaforiese objek blyk versoenbaar te wees met Heinat se analise. Trouens, as seleksie nie "gevoelig" is vir 'n DP se kenmerke nie, is dit onduidelik – gegee die stellings oor verwerkingskoste in (38) – hoe die seleksie-eienskap van uitsluitlik refleksiewe werkwoorde binne sy analise verantwoord kan word. Juis daarom is dit vreemd dat Heinat (2006a: 36-7) die idee dat DP's se grammatikale kenmerke 'n rol speel by seleksie, uitdruklik verwerp, sonder om 'n alternatiewe voorstel te maak oor hoe 'n anaforiese DP formeel geïdentifiseer kan word vir seleksie-doeleindes. Hy (2006a: 37) maak byvoorbeeld die volgende opmerkings met verwysing na grammatikale geslag (een van die φ- kenmerke): (41) ... (most) verbs do not make a selectional difference between DPs of different genders, but they do make a difference between DPs and for example, CPs in selection; DPs are selected because they are DPs [my kursivering – JO]. (41) Beskou vervolgens die uitings in (42)-(44). Hierdie uitings illustreer 'n tweede tipe verplig refleksiewe konstruksie in Afrikaans, een wat informeel beskryf kan word as 'n "faktitiewe (of resultatiewe) refleksiewe konstruksie". Beskou vervolgens die uitings in (42)-(44). 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Hierdie uitings illustreer 'n tweede tipe verplig refleksiewe konstruksie in Afrikaans, een wat informeel beskryf kan word as 'n "faktitiewe (of resultatiewe) refleksiewe konstruksie". (42) a. Jani drink hom(self)i bewusteloos. b. *Jani drink homj bewusteloos. c. *Jani drink hom(self)i. d. *Jani drink bewusteloos. (43) a. Hyi hou hom(self)i 'n kenner. b. *Hyi hou homj 'n kenner. c. *Hyi hou hom(self)i. d. *Hy hou 'n kenner. (43) a. Hyi hou hom(self)i 'n kenner. b. *Hyi hou homj 'n kenner. c. *Hyi hou hom(self)i. d. *Hy hou 'n kenner. (43) Johan Oosthuizen 118 (44) a. Mariei skrik haar(self)i in 'n koma. b. *Mariei skrik haarj in 'n koma. c. *Mariei skrik haar(self)i. d. *Mariei skrik in 'n koma. (44) a. Mariei skrik haar(self)i in 'n koma. b. *Mariei skrik haarj in 'n koma. c. *Mariei skrik haar(self)i. d. *Mariei skrik in 'n koma. Die werkwoorde in die (a)-uitings word almal faktitief gebruik, waarmee bedoel word dat die subjek se referent (die agent Jan/hy, die ervaarder Marie) in 'n sekere toestand verkeer of gebring word as gevolg van die handeling of gebeurtenis wat deur die werkwoord aangedui word. In (42a) bring die handeling van "drink" byvoorbeeld vir Jan in die toestand van "bewusteloosheid". Die werkwoord kan onoorganklik wees (soos hou in (43a) en skrik in (44a)), of dit kan een wees met die eienskap dat dit opsioneel oorganklik is (soos drink in (42a)).53 Die komplement van die werkwoord bestaan uit twee elemente, naamlik (i) 'n refleksief wat koreferensieel is met die subjek54 en (ii) 'n uitdrukking wat die betrokke toestand aandui; dié elemente is sowel afsonderlik as gesamentlik verplig, soos blyk uit die onaanvaarbaarheid van die (b-d)-uitings in (42)-(44). Verder is die element wat die toestand aandui, nie beperk tot 'n spesifieke sintaktiese kategorie nie: in (42a) is dit 'n adjektiwiese frase (AP, bewusteloos), in (43a) 'n nominale frase (DP, 'n kenner) en in (44a) 'n preposi- sionele frase (PP, in 'n koma). Die refleksief in faktitiewe refleksiewe konstruksies funksioneer nie as die objek van die werkwoord nie, maar eerder as die subjek van die element wat die toestand aandui. In (42a), byvoorbeeld, is hom nie 'n argument van die werkwoord drink nie, maar van die AP bewusteloos – die toestand van "bewusteloosheid" word gepredikeer van die refleksief hom, die ervaarder van die toestand. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Die resultaat is 'n beknopte sin met die struktuur in (46). Die refleksief tree in 'n kongruensie-verhouding met die teikens in sy k-kommandeer-domein – die F(P) en die AP – maar sy kenmerke kan nie gewaardeer word deur dié elemente nie. 'n K-ketting word wel gevorm tussen die refleksief en die AP (aangedui deur [4] in (46)), en 'n φ-ketting (aangedui deur [2]) tussen die refleksief en die F(P) (en dus ook die AP omdat dié reeds in 'n φ-ketting met die F is). Die betrokke elemente is steeds almal aktief. Stap 2: Die refleksief, met die struktuur in (19), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die F. Die resultaat is 'n beknopte sin met die struktuur in (46). Die refleksief tree in 'n kongruensie-verhouding met die teikens in sy k-kommandeer-domein – die F(P) en die AP – maar sy kenmerke kan nie gewaardeer word deur dié elemente nie. 'n K-ketting word wel gevorm tussen die refleksief en die AP (aangedui deur [4] in (46)), en 'n φ-ketting (aangedui deur [2]) tussen die refleksief en die F(P) (en dus ook die AP omdat dié reeds in 'n φ-ketting met die F is). Die betrokke elemente is steeds almal aktief. (46) FP DP FP [K[4o], φ[2o]] D F AP [K[4o], φ[2o]] [φ[2o]] [K[4o], φ[2o]] hom bewusteloos Stap 3: Die FP word saamgestel met die V drink om 'n VP te vorm. Dit word gevolg deur die saamstel van die VP met 'n klein-v, wat 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ- kenmerke besit. Die klein-v tree in 'n kongruensie-verhouding met die verskillende teikens in sy k-kommandeer-domein (die F(P), die refleksief-DP en die AP). Dit bring mee dat die DP en die AP se K-kenmerke – wat 'n ketting vorm – dieselfde waarde vanaf die klein-v kry, naamlik akkusatief, aangedui deur [3] in die struktuur (47). Die klein-v se φ-kenmerke kan nie van waardes voorsien word deur enige van die teiken-elemente nie. 'n φ-Ketting word egter gevorm tussen die klein-v en die F (en by implikasie tussen die klein-v en die ander teikens in sy domein, gegee die φ-kettings wat reeds in stappe 1 en 2 gevorm is). (46) FP DP FP [K[4o], φ[2o]] D F AP [K[4o], φ[2o]] [φ[2o]] [K[4o], φ[2o]] hom bewusteloos (46) FP [K[4o], φ[2o]] bewusteloos Stap 3: Die FP word saamgestel met die V drink om 'n VP te vorm. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Die refleksief se antesedent, die subjek-DP Jan, word op sy beurt geïnterpreteer as die agent van die handeling wat aangedui word deur drink. Kortom, die elementreeks [refleksief–AP/DP/PP] in faktitiewe refleksiewe konstruksies druk, net soos volledige sinne, 'n proposisionele betekenis uit; anders as volledige sinne, egter, besit dit nie werkwoordelike elemente nie. Sulke elementreekse staan bekend as "beknopte sinne" ("small clauses" of "verbless clauses").55 Vir die doeleindes van die artikel word aangeneem dat beknopte sinne die algemene struktuur in (44) het, waar F 'n funksionele hoof verteenwoordig en XP die predikatiewe uitdrukking is doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaa Verpligte koreferensie in Afrikaans 119 wat die betrokke toestand aandui ('n AP, DP of PP). In dié struktuur vorm die refleksief-DP en die XP onderskeidelik die spesifiseerder en die komplement van die F.56 (44) FP DP FP F XP (44) FP DP FP F XP (44) F Heinat (2005; 2006a; 2006b) gee nie aandag aan faktitiewe refleksiewe konstruksies nie. Die vraag is nietemin of sy voorstelle in afdeling 3 wel 'n basis kan bied vir die beskrywing van die referensiële verhoudings in hierdie soort konstruksie. Beskou byvoorbeeld die uiting in (42a). Binne Heinat se raamwerk sou die afleiding van die sin onderliggend aan hierdie uiting stapsgewys soos hieronder beskryf kan word; dié beskrywing maak gebruik van die werks- hipoteses in (31) en (32) en die struktuur in (44). Vir die doel van die bespreking word twee verdere aannames in verband met (44) gemaak: (i) die AP het 'n ongewaardeerde K-kenmerk asook ongewaardeerde φ-kenmerke, en (ii) die F het ongewaardeerde φ-kenmerke maar nie 'n K-kenmerk nie.57 Stap 1: Die kategorie F word saamgestel met die AP bewusteloos.58 Dié twee elemente tree in 'n soeker-teiken-verhouding met mekaar, maar omdat albei se φ-kenmerke ongewaardeer is, hou kongruensie bloot in dat 'n ketting gevorm word waarin die twee stelle φ-kenmerke dieselfde "geen-waarde" deel, aangedui deur [2] in die struktuur hieronder. Omdat die F nie 'n K-kenmerk het nie, kan dié van die AP nie gewaardeer word nie. Die F en die AP bly dus albei aktief.59 (45) FP F AP [φ[2o]] [K[4o], φ[2o]] bewusteloos doi: 10.5842/35-0-32 (45) FP F AP [φ[2o]] [K[4o], φ[2o]] bewusteloos (45) FP F AP [φ[2o]] [K[4o], φ[2o]] bewusteloos FP F AP [φ[2o]] [K[4o], φ[2o]] bewusteloos (45) bewusteloos doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 120 Stap 2: Die refleksief, met die struktuur in (19), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die F. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Dit word gevolg deur die saamstel van die VP met 'n klein-v, wat 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ- kenmerke besit. Die klein-v tree in 'n kongruensie-verhouding met die verskillende teikens in sy k-kommandeer-domein (die F(P), die refleksief-DP en die AP). Dit bring mee dat die DP en die AP se K-kenmerke – wat 'n ketting vorm – dieselfde waarde vanaf die klein-v kry, naamlik akkusatief, aangedui deur [3] in die struktuur (47). Die klein-v se φ-kenmerke kan nie van waardes voorsien word deur enige van die teiken-elemente nie. 'n φ-Ketting word egter gevorm tussen die klein-v en die F (en by implikasie tussen die klein-v en die ander teikens in sy domein, gegee die φ-kettings wat reeds in stappe 1 en 2 gevorm is). doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 121 (47) vP v VP [K[3g], φ[2o]] V FP drink DP FP [K[3g], φ[2o]] F AP hom [φ[2o]] [K[3g], φ[2o]] bewusteloos Stap 4: Die subjek-DP, met die struktuur in (13), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die klein-v. Beide die DP en sy onderdeel, die NP Jan, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk en gewaardeerde φ-kenmerke. Die DP tree in 'n kongruensie-verhouding met die teikens in sy k-kommandeer-domein, naamlik die klein-v(P), die F(P), die refleksief-DP en die AP. Dit lei daartoe dat dié teikens se φ-kenmerke – wat deel vorm van dieselfde uitgebreide φ-ketting – gewaardeer word deur die subjek-DP se φ-kenmerk, aangedui deur [5] in die struktuur (48). In die proses word die klein-v(P), die F(P), die refleksief-DP en die AP onaktief. Die subjek-DP word nie k-kommandeer deur die klein-v nie, wat beteken dat sy K-kenmerk, asook dié van die NP Jan, ongewaardeer bly. Die subjek-DP en sy NP-onderdeel is dus albei nog aktief. (47) vP v VP [K[3g], φ[2o]] V FP drink DP FP [K[3g], φ[2o]] F AP hom [φ[2o]] [K[3g], φ[2o]] bewusteloos Stap 4: Die subjek-DP, met die struktuur in (13), word saamgestel in die spesifiseerderposisie (47) vP v VP [K[3g], φ[2o]] V FP drink DP FP [K[3g], φ[2o]] F AP hom [φ[2o]] [K[3g], φ[2o]] bewusteloos (47) FP AP [K[3g], φ[2o]] Stap 4: Die subjek-DP, met die struktuur in (13), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die klein-v. Beide die DP en sy onderdeel, die NP Jan, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk en gewaardeerde φ-kenmerke. Die DP tree in 'n kongruensie-verhouding met die teikens in sy k-kommandeer-domein, naamlik die klein-v(P), die F(P), die refleksief-DP en die AP. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Dit lei daartoe dat dié teikens se φ-kenmerke – wat deel vorm van dieselfde uitgebreide φ-ketting – gewaardeer word deur die subjek-DP se φ-kenmerk, aangedui deur [5] in die struktuur (48). In die proses word die klein-v(P), die F(P), die refleksief-DP en die AP onaktief. Die subjek-DP word nie k-kommandeer deur die klein-v nie, wat beteken dat sy K-kenmerk, asook dié van die NP Jan, ongewaardeer bly. Die subjek-DP en sy NP-onderdeel is dus albei nog aktief. Stap 4: Die subjek-DP, met die struktuur in (13), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die klein-v. Beide die DP en sy onderdeel, die NP Jan, het 'n ongewaardeerde K-kenmerk en gewaardeerde φ-kenmerke. Die DP tree in 'n kongruensie-verhouding met die teikens in sy k-kommandeer-domein, naamlik die klein-v(P), die F(P), die refleksief-DP en die AP. Dit lei daartoe dat dié teikens se φ-kenmerke – wat deel vorm van dieselfde uitgebreide φ-ketting – gewaardeer word deur die subjek-DP se φ-kenmerk, aangedui deur [5] in die struktuur (48). In die proses word die klein-v(P), die F(P), die refleksief-DP en die AP onaktief. Die subjek-DP word nie k-kommandeer deur die klein-v nie, wat beteken dat sy K-kenmerk, asook dié van die NP Jan, ongewaardeer bly. Die subjek-DP en sy NP-onderdeel is dus albei nog aktief. (48) vP DP vP [K[6o], φ[5g]] v VP [K[3g], φ[5g]] D NP V FP [K[6o], φ[5g]] drink DP FP [K[3g], φ[5g]] Jan F AP hom [φ[5g]] [K[3g], φ[5g]] bewusteloos (48) VP [K[3g], φ[5g]] bewusteloos doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 122 Stap 5: Die vP word saamgestel met 'n T, wat beskik oor 'n rand-kenmerk, 'n gewaardeerde K-kenmerk en ongewaardeerde φ-kenmerke. Die T tree in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek-DP, wat tot gevolg het dat sy φ-kenmerke deur dié van die DP gewaardeer word (aangedui deur [5] in die struktuur hieronder). Verder word die DP en die NP se K-kenmerk as nominatief gewaardeer deur dié van die T (aangedui deur [7]). Al drie die elemente is nou onaktief vanuit 'n soeker-teiken-oogpunt. Die T se rand-kenmerk bring vervolgens mee dat die subjek-DP intern saamgestel word in die T se spesifiseerderposisie. Hierdie bewerking word gevolg deur die saamstel van die TP met 'n C. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Die uiteindelike struktuur kan soos volg voorgestel word: (49) CP C TP DP TP [K[7g], φ[5g]] T vP [RK, K[7g], φ[5g]] NP [K[7g], φ[5g]] DP vP Jan <Jan> v VP [K[3g], φ[5g]] V FP drink DP FP [K[3g], φ[5g]] hom F AP [φ[5g]] [K[3g], φ[5g]] bewusteloos Al die K- en φ-kenmerke in (49) is gewaardeer. Wat egter hier belangrik is, is die feit dat die refleksief sy φ-kenmerkwaardes verkry het in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek-DP Binne Heinat se raamwerk is dit genoegsame gronde vir die vaslegging van 'n koreferensiële (49) VP F bewusteloos Al die K- en φ-kenmerke in (49) is gewaardeer. Wat egter hier belangrik is, is die feit dat die refleksief sy φ-kenmerkwaardes verkry het in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek-DP. Binne Heinat se raamwerk is dit genoegsame gronde vir die vaslegging van 'n koreferensiële doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 123 verhouding tussen hierdie twee elemente. Sy voorstelle bied dus oënskynlik 'n toereikende basis vir die beskrywing van die feit dat die refleksief in 'n Afrikaanse faktitiewe refleksiewe konstruksie verplig koreferensieel is met die subjek. In dié verband moet egter gelet word op 'n potensiële probleem in die geval van uitings soos die een in (43a) Hyi hou homi 'n kenner.60 Die afleiding van die beknopte sin hom 'n kenner in dié voorbeeld kan in Heinat se raamwerk voorgestel word in die volgende stappe. Stap 1: Die funksionele hoof F word saamgestel met die DP 'n kenner, 'n r-uitdrukking, wat opgebou is uit 'n D 'n en 'n NP met die N kenner as hoof.61 Die D en die NP het albei 'n K- kenmerk en φ-kenmerke. Die NP se K-kenmerk is ongewaardeer, maar sy φ-kenmerke het spesifieke waardes; daarteenoor is die D se kenmerke aanvanklik almal ongewaardeer. Die D tree in 'n kongruensie-verhouding met die NP, wat meebring dat sy φ-kenmerke gewaardeer word (aangedui as [5] in die struktuur hieronder); dié φ-kenmerkwaardes is ook vervat in die DP-etiket. Die F besit nie 'n K-kenmerk nie, maar wel ongewaardeerde φ-kenmerke wat in kongruensie met die D(P) (of die NP) van waardes voorsien word. (50) FP F DP [φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] D NP [K[4o], φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] 'n kenner Stap 2: Die refleksief-DP hom, met die interne struktuur in (19), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die F. Die refleksief kom die afleiding binne met ongewaardeerde K- en φ-kenmerke. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans As 'n soeker tree dit vervolgens in 'n kongruensie-verhouding met die DP 'n kenner (en sy onderdele, die D en die NP), wat beskik oor gewaardeerde φ-kenmerke. Die gevolg is dat die refleksief se φ-kenmerke voorsien word van spesifieke waardes, aangedui deur [5] in die onderstaande struktuur. Die refleksief vorm verder 'n K-ketting met die predikatiewe DP, aangedui deur [4]; die kenmerke in dié ketting bly egter ongewaardeer. (50) FP F DP [φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] D NP [K[4o], φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] 'n kenner (50) FP F DP [φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] D NP [K[4o], φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] 'n kenner (50) FP NP [K[4o], φ[5g]] Stap 2: Die refleksief-DP hom, met die interne struktuur in (19), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die F. Die refleksief kom die afleiding binne met ongewaardeerde K- en φ-kenmerke. As 'n soeker tree dit vervolgens in 'n kongruensie-verhouding met die DP 'n kenner (en sy onderdele, die D en die NP), wat beskik oor gewaardeerde φ-kenmerke. Die gevolg is dat die refleksief se φ-kenmerke voorsien word van spesifieke waardes, aangedui deur [5] in die onderstaande struktuur. Die refleksief vorm verder 'n K-ketting met die predikatiewe DP, aangedui deur [4]; die kenmerke in dié ketting bly egter ongewaardeer. Stap 2: Die refleksief-DP hom, met die interne struktuur in (19), word saamgestel in die spesifiseerderposisie van die F. Die refleksief kom die afleiding binne met ongewaardeerde K- en φ-kenmerke. As 'n soeker tree dit vervolgens in 'n kongruensie-verhouding met die DP 'n kenner (en sy onderdele, die D en die NP), wat beskik oor gewaardeerde φ-kenmerke. Die gevolg is dat die refleksief se φ-kenmerke voorsien word van spesifieke waardes, aangedui deur [5] in die onderstaande struktuur. Die refleksief vorm verder 'n K-ketting met die predikatiewe DP, aangedui deur [4]; die kenmerke in dié ketting bly egter ongewaardeer. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 124 (51) FP DP FP [K[4o], φ[5g]] D F DP [K[4o], φ[5g]] [φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] D NP hom [K[4o], φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] 'n kenner Die probleem met hierdie beskrywing is dat die refleksief se φ-kenmerke reeds gewaardeer is wanneer die subjek-DP Jan op 'n later stadium in die struktuur saamgestel word. Omdat die refleksief nie sy φ-kenmerkwaardes verkry in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek-DP nie, is daar dus binne Heinat se raamwerk klaarblyklik geen gronde vir die vaslegging van 'n koreferensiële verhouding tussen hierdie twee elemente nie. 5. Twee instansies van verpligte koreferensie in Afrikaans Gegee die bostaande beskrywing, sou daar dus verkeerdelik voorspel word dat 'n uiting soos (43a) aanvaarbaar is met 'n nie- koreferensiële verhouding tussen die refleksief en die subjek; of anders gestel, dat so 'n uiting onaanvaarbaar is met 'n koreferensiële verhouding tussen die refleksief en die subjek. (51) FP DP FP [K[4o], φ[5g]] D F DP [K[4o], φ[5g]] [φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] D NP hom [K[4o], φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] 'n kenner Die probleem met hierdie beskrywing is dat die refleksief se φ-kenmerke reeds gewaardeer i (51) FP DP FP [K[4o], φ[5g]] D F DP [K[4o], φ[5g]] [φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] D NP hom [K[4o], φ[5g]] [K[4o], φ[5g]] 'n (51) NP [K[4o], φ[5g]] Die probleem met hierdie beskrywing is dat die refleksief se φ-kenmerke reeds gewaardeer is wanneer die subjek-DP Jan op 'n later stadium in die struktuur saamgestel word. Omdat die refleksief nie sy φ-kenmerkwaardes verkry in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek-DP nie, is daar dus binne Heinat se raamwerk klaarblyklik geen gronde vir die vaslegging van 'n koreferensiële verhouding tussen hierdie twee elemente nie. Gegee die bostaande beskrywing, sou daar dus verkeerdelik voorspel word dat 'n uiting soos (43a) aanvaarbaar is met 'n nie- koreferensiële verhouding tussen die refleksief en die subjek; of anders gestel, dat so 'n uiting onaanvaarbaar is met 'n koreferensiële verhouding tussen die refleksief en die subjek. Die probleem met hierdie beskrywing is dat die refleksief se φ-kenmerke reeds gewaardeer is wanneer die subjek-DP Jan op 'n later stadium in die struktuur saamgestel word. Omdat die refleksief nie sy φ-kenmerkwaardes verkry in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek-DP nie, is daar dus binne Heinat se raamwerk klaarblyklik geen gronde vir die vaslegging van 'n koreferensiële verhouding tussen hierdie twee elemente nie. Gegee die bostaande beskrywing, sou daar dus verkeerdelik voorspel word dat 'n uiting soos (43a) aanvaarbaar is met 'n nie- koreferensiële verhouding tussen die refleksief en die subjek; of anders gestel, dat so 'n uiting onaanvaarbaar is met 'n koreferensiële verhouding tussen die refleksief en die subjek. 6. Samevatting en gevolgtrekking 6. In hierdie artikel is daar krities gekyk na Heinat (2005, 2006a, 2006b) se onlangse minimalis- tiese analise van die (ko)referensiële verhoudings waarby refleksiewe anafore enersyds en voornaamwoorde andersyds betrokke is. Die bespreking is gerig deur twee vrae waarop enige toereikende analise van die referensiële verhoudings tussen nominale uitdrukkings antwoorde moet gee; dié vrae, geformuleer as (2) en (3), word geriefshalwe hier herhaal. (2) Met watter middele kan die onderskeiding tussen anafore, voornaamwoorde en r- uitdrukkings beskryf word? (2) (3) Met watter middele kan die vaslegging van 'n koreferensiële verhouding tussen 'n anafoor – spesifiek, 'n refleksief – en sy antesedent verklaar word? (3) doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 125 Heinat bied sy analise aan as 'n alternatief vir die GB-Bindingsteorie; as agtergrond is daar in afdeling 2 'n kort uiteensetting gegee van die vernaamste konsepte van dié teorie. Die sentrale hipoteses en gepaardgaande meganismes van Heinat se analise is uiteengesit en geïllustreer in afdeling 3. Die hooftrekke van die analise kan soos volg saamgevat word teen die agtergrond van die vrae in (2) en (3). (52) Wat betref vraag (2): (i) Voornaamwoorde en refleksiewe is samestellings wat uit dieselfde leksikale wortel √PRON gevorm word. √PRON word in die loop van 'n afleiding saamgestel met 'n kategorie-vormende hoof, 'n N in die geval van voornaamwoorde en 'n D in die geval van refleksiewe. 'n Voornaamwoord is dus 'n afgeleide N en 'n refleksief 'n afgeleide D. Die onderskeiding tussen voornaamwoorde en refleksiewe word met ander woorde bepaal deur die kategorie van die hoof waarmee √PRON saamgestel word, nie deur leksikale kenmerke soos [pronominaal] en [anafoor] nie. Die morfofonologiese vorm van 'n spesifieke voornaamwoord of refleksief word bepaal deur die meganismes van die fonologiese komponent. (ii) N en D het albei 'n K-kenmerk en φ-kenmerke. 'n N se K-kenmerk is ongewaardeer, maar sy φ-kenmerke het spesifieke waardes; 'n D se kenmerke is almal ongewaardeer. Dié verskil in φ-waardes beteken aan die een kant dat 'n voornaamwoord – 'n afgeleide N – nie afhanklik is van 'n ander element om sy φ-kenmerke te waardeer nie; 'n voornaamwoord kan dus op sy eie gebruik word om na 'n referent te verwys. Aan die ander kant is 'n refleksief – 'n afgeleide D – wel afhanklik van 'n ander element om hom van φ-kenmerkwaardes te voorsien. Hierdie afhanklikheid lê ten grondslag daarvan dat refleksiewe geïnterpreteer word as anaforiese uitdrukkings: 'n refleksief kan sy verwysing slegs verkry deur 'n antesedent waarmee hy in 'n φ-kongruensie-verhouding tree. (ii) (53) (53) (i) 'n Uitdrukking A is koreferensieel met 'n uitdrukking B indien die φ-kenmerke van A gewaardeer word deur dié van B in 'n soeker-teiken-verhouding. Anders gestel, koreferensie korrespondeer met soeker-teiken-geїnduseerde φ-kongruensie. (i) 'n Uitdrukking A is koreferensieel met 'n uitdrukking B indien die φ-kenmerke van A gewaardeer word deur dié van B in 'n soeker-teiken-verhouding. Anders gestel, koreferensie korrespondeer met soeker-teiken-geїnduseerde φ-kongruensie. (ii) Om in 'n soeker-teiken-verhouding te kan tree, moet die betrokke elemente elkeen ten minste een ongewaardeerde kenmerk bevat; verder moet die soeker die teiken k- (ii) Om in 'n soeker-teiken-verhouding te kan tree, moet die betrokke elemente elkeen ten minste een ongewaardeerde kenmerk bevat; verder moet die soeker die teiken k- doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 126 kommandeer. Nie net hoofde nie, maar ook frases kan optree as soekers. Dit beteken dat twee DP's in 'n soeker-teiken-verhouding kan staan waar die teiken-DP se φ- kenmerke gewaardeer word deur dié van die soeker-DP; dit is juis op hierdie manier wat die koreferensiële verhouding tussen 'n refleksiewe teiken-DP en sy antesedent vasgelê word. In afdeling 4 is aandag gegee aan enkele algemene kwessies wat potensieel problematies is vir Heinat se analise. Die vernaamste bevindings word hieronder saamgevat. (54) Wat betref K-kenmerkwaardering: (i) In die afleiding van 'n sin soos Jan haat homself verkry die subjek twee verskillende K-kenmerkwaardes: akkusatief vanaf die klein-v en nominatief vanaf die T. Die toekenning van akkusatiewe kasus is strydig met die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kasus vertoon. (i) In die afleiding van 'n sin soos Jan haat homself verkry die subjek twee verskillende K-kenmerkwaardes: akkusatief vanaf die klein-v en nominatief vanaf die T. Die toekenning van akkusatiewe kasus is strydig met die feit dat die subjek-DP van 'n finiete sin nominatiewe kasus vertoon. (ii) (ii) Op die stadium dat die T in die afleiding saamgestel word, besit die subjek-DP self geen ongewaardeerde kenmerke nie, wat beteken dat dit onaktief is vanuit die oogpunt van soeker-teiken-verhoudings. Om voorsiening te maak daarvoor dat die subjek wel nominatiewe kasus van die T kan ontvang, stel Heinat voor dat die DP steeds aktief is omdat dit 'n aktiewe NP as onderdeel bevat. Dié voorstel is strydig met die algemene aanname dat slegs elemente met 'n ongewaardeerde kenmerk kan optree as teikens (of soekers). (53) Verder is dit onduidelik hoe die idee dat 'n element aktief kan bly nadat al sy kenmerke reeds gewaardeer is, formeel aangedui kan word. (iii) i) Heinat meld twee alternatiewe benaderings ten opsigte van die subjek se ongewenste akkusatiewe kasus. Die eerste is om aan te neem dat die T 'n "sterk" ("strong") nominatiewe K-waarde het wat die subjek-DP se akkusatiewe K-waarde "uitknikker" ("knocks out"). Dit is egter nie duidelik wat bedoel word met die uitdrukkings "strong" en "knocks out" nie, en ook nie hoe die inhoud van elkeen formeel uitgedruk kan word in die grammatika nie. Verder is dit onduidelik waarom die objek-DP se akkusatiewe K-waarde nie ook "uitgeknikker" word deur die T se "sterk" nominatiewe waarde nie. Sonder 'n (behoorlik gemotiveerde) beperking in dié verband sal die objek-DP verkeerdelik eindig met nominatiewe kasus. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 127 Die tweede benadering is gebaseer op die algemene idee dat 'n semanties-oninterpreteerbare kenmerk (byvoorbeeld 'n DP se K-kenmerk) geskrap word wanneer die betrokke fase na die semantiese komponent toe oorgedra word, mits die kenmerk gewaardeer is. Dit maak dus nie saak as die kenmerk meer as een waarde (byvoorbeeld akkusatief én nominatief) ontvang nie, want dit speel geen semantiese rol nie. Die probleem is egter dat DP's se K-kenmerke wel foneties-interpreteerbaar is en derhalwe nie geskrap word tydens oordrag na die fonologiese komponent toe nie. 'n DP met meer as een K-kenmerkwaarde sal duidelik problematies wees vir die meganismes wat 'n rol speel by die bepaling van morfofonologiese vorm. (55) Binne Heinat se analise is twee DP's met identiese φ-waardes slegs koreferensieel as hulle dié waardes in 'n soeker-teiken-verhouding deel. Die probleem is egter dat daar op die stadium van oordrag na die semantiese komponent toe geen formele aanduiding is of 'n DP sy φ- waardes DP-intern of in 'n kongruensie-verhouding met 'n soeker-DP verkry het nie. Sonder so 'n aanduiding is daar duidelik nie 'n basis vir die interpretasie van die betrokke DP as 'n refleksiewe anafoor en die soeker-DP as sy antesedent nie. In afdeling 5 is nagegaan of Heinat se voorstelle 'n toereikende raamwerk bied vir die beskrywing van die referensiële verhoudings in twee tipes verplig refleksiewe konstruksies in Afrikaans: konstruksies met uitsluitlik refleksiewe werkwoorde en faktitiewe refleksiewe konstruksies. In die loop van die bespreking is daar gewys op die volgende twee potensieel problematiese aspekte. (56) Wat betref konstruksies met uitsluitlik refleksiewe werkwoorde: Dit is nie duidelik hoe die sintaktiese meganisme wat betrokke is by die saamstel van 'n verplig refleksiewe werkwoord (soos verset) en sy objek-DP, "weet" dat 'n gegewe DP 'n refleksiewe anafoor is nie. Binne Heinat se raamwerk word 'n refleksief gedefinieer as 'n DP met (aanvanklik) ongewaardeerde φ-kenmerke. 'n Moontlikheid is dus dat seleksie in die geval van verplig refleksiewe werkwoorde gewoon inhou die identifisering van 'n DP met die kenmerk [oφ]. Heinat verwerp egter die idee dat seleksie "gevoelig" is vir die φ-kenmerke van DP's, sonder om 'n alternatiewe voorstel te maak oor hoe 'n refleksiewe anafoor formeel geïdentifiseer kan word vir seleksie-doeleindes. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 128 (57) Wat betref faktitiewe refleksiewe konstruksies: Binne Heinat se raamwerk word die φ-kenmerke van die refleksief in 'n beknopte sin soos in Jan hou [hom 'n kenner] gewaardeer deur die predikatiewe DP; met ander woorde, hom kry sy φ-waardes in 'n soeker-teiken-verhouding vanaf die DP 'n kenner, nie vanaf die sin se subjek-DP Jan nie. Omdat die refleksief nie sy φ-waardes in 'n soeker-teiken-verhouding met die subjek ontvang nie, is daar klaarblyklik geen basis vir die vaslegging van 'n koreferensiële verhouding tussen dié twee elemente nie. Binne Heinat se raamwerk word dus verkeerdelik voorspel dat die refleksief in 'n uiting soos Jan hou hom 'n kenner nie-koreferensieel is met die subjek Jan. Die probleme wat saamgevat is in (54)-(57) plaas duidelik 'n ernstige vraagteken oor die meriete van Heinat se voorstelle, uit sowel 'n algemeen-teoretiese oogpunt as die oogpunt van die Afrikaanse grammatika. In die lig van die beperkte oogmerke van hierdie artikel, is verskeie potensieel interessante kwessies bewustelik buite rekening gelaat. Ter afsluiting word twee van dié kwessies hier kortliks genoem. Die eerste het 'n algemeen-teoretiese strekking. 'n Sleutelkonsep in sowel Heinat se analise as die GB-Bindingsteorie is dié van k-kommandeer, weergegee as (5) in afdeling 2. In beide benaderings moet 'n anafoor k-kommandeer word deur sy antesedent, ongeag met watter middele die koreferensiële verhouding tussen die twee elemente vasgelê word. Beskou egter in dié verband die volgende opmerkings van Chomsky (2005b: 8): (58) We therefore have two syntactic relations: (A) set-membership, based on Merge, and (B) probe-goal relations. Assuming composition of relations, (A) yields the notions term-of and dominate. These seem to be the minimal assumptions about the available relations. If we add "sister-of," then composition will yield c-command and identity (the latter presumably available independently). (56) Wat betref konstruksies met uitsluitlik refleksiewe werkwoorde: Whether c-command plays a role within the computation to the C-I interface is an open question. I know of no clear evidence that it does, so will keep to the relations that seem unavoidable, set- membership and probe-goal. (58) We therefore have two syntactic relations: (A) set-membership, based on Merge, and (B) probe-goal relations. Assuming composition of relations, (A) yields the notions term-of and dominate. These seem to be the minimal assumptions about the available relations. If we add "sister-of," then composition will yield c-command and identity (the latter presumably available independently). Whether c-command plays a role within the computation to the C-I interface is an open question. I know of no clear evidence that it does, so will keep to the relations that seem unavoidable, set- membership and probe-goal. (58) We therefore have two syntactic relations: (A) set-membership, based on Merge, and (B) probe-goal relations. Assuming composition of relations, (A) yields the notions term-of and dominate. These seem to be the minimal assumptions about the available relations. If we add "sister-of," then composition will yield c-command and identity (the latter presumably available independently). Whether c-command plays a role within the computation to the C-I interface is an open question. I know of no clear evidence that it does, so will keep to the relations that seem unavoidable, set- membership and probe-goal. (58) Indien voldoende onafhanklike gronde gevind kan word vir die eliminasie van k-kommandeer as 'n basiese sintaktiese verhouding, sal dit uiteraard ernstige implikasies hê vir enige analise van (ko)referensiële verhoudings waarin k-kommandeer 'n sleutelrol speel. Zwart (2002) se analise is 'n interessante poging om vraag (3) hierbo te beantwoord sonder om gebruik te Indien voldoende onafhanklike gronde gevind kan word vir die eliminasie van k-kommandeer as 'n basiese sintaktiese verhouding, sal dit uiteraard ernstige implikasies hê vir enige analise van (ko)referensiële verhoudings waarin k-kommandeer 'n sleutelrol speel. Zwart (2002) se analise is 'n interessante poging om vraag (3) hierbo te beantwoord sonder om gebruik te doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 129 maak van die konsep k-kommandeer. 'n Bespreking van Zwart se analise val egter buite die bereik van hierdie artikel.62 maak van die konsep k-kommandeer. 'n Bespreking van Zwart se analise val egter buite die bereik van hierdie artikel.62 Die tweede kwessie betref die konstruksies in Afrikaans wat as "verplig refleksief" beskryf kan word. (56) Wat betref konstruksies met uitsluitlik refleksiewe werkwoorde: Benewens die twee wat in afdeling 5 bespreek is, bevat Afrikaans ten minste ook nog dié geïllustreer deur die voorbeelde in (59)-(62). Refleksief as die objek van 'n preposisie:63 (59) Refleksief as die objek van 'n preposisie:63 a. Jani glimlag (dink, sug, prewel) [by homselfi] (is buite homself van woede). b. *Jani glimlag (dink, sug, prewel) [by homi]. c. *Jani glimlag (dink, sug, prewel) [by homj]. (59) (60) Refleksief as die subjek van 'n "persoonsdeel-besitskonstruksie" wat funksioneer as die objek van 'n werkwoord:64 (60) a. Mariei knip [haari oë] (spits haar ore, blaas haar asem uit). b. *Mariei knip [haarj oë]. (61) Refleksief as die subjek van 'n "persoonsdeel-besitskonstruksie" wat funksioneer as die objek van 'n preposisie: (61) Refleksief as die subjek van 'n "persoonsdeel-besitskonstruksie" wat funksioneer as die objek van 'n preposisie: a. Mariei het die nuus [in haari hart] bewaar (die huis in haar gedagtes gesien, die (61) Refleksief as die subjek van 'n "persoonsdeel-besitskonstruksie" wat funksioneer as die objek van 'n preposisie: a. Mariei het die nuus [in haari hart] bewaar (die huis in haar gedagtes gesien, die kinders met haar lewe beskerm, uit haar maag gelag). b. *Mariei het die nuus [in haarj hart] bewaar. a. Mariei het die nuus [in haari hart] bewaar (die huis in haar gedagtes gesien, d kinders met haar lewe beskerm, uit haar maag gelag). b. *Mariei het die nuus [in haarj hart] bewaar. (62) Refleksief as die subjek van 'n "persoonsdeel-besitskonstruksie" wat funksioneer as die objek van 'n preposisie (waar die refleksief voorkom saam met die element eie): (62) (62) Refleksief as die subjek van 'n "persoonsdeel-besitskonstruksie" wat funksioneer as die objek van 'n preposisie (waar die refleksief voorkom saam met die element eie): a. Jani het dit [met syi eie oë] gesien (van sy eie gesondheid gesê, na sy eie smaak ingerig, vir sy eie plesier gedoen). a. Jani het dit [met syi eie oë] gesien (van sy eie gesondheid gesê, na sy eie smaak ingerig, vir sy eie plesier gedoen). b. *Jani het dit [met syj eie oë] gesien. b. *Jani het dit [met syj eie oë] gesien. 'n Toereikende analise van die referensiële verhoudings waarin uitdrukkings kan tree, moet uiteraard ook die verhoudings in die bostaande verplig refleksiewe konstruksies kan beskryf. So 'n beskrywing en die talle ander kwessies wat in die loop van die artikel uitgewys is, word gelaat as onderwerpe vir verdere ondersoek. Notas * Ek bedank graag vir Walter Winckler vir sy waardevolle bydraes, inhoudelik en redaksioneel. Dank ook aan Theresa Biberauer vir haar insiggewende kommentaar op 'n vroeëre weergawe van hierdie artikel. Enige mis- verstande, wanvoorstellings en ander gebreke is egter vir my eie rekening. * Ek bedank graag vir Walter Winckler vir sy waardevolle bydraes, inhoudelik en redaksioneel. Dank ook aan Theresa Biberauer vir haar insiggewende kommentaar op 'n vroeëre weergawe van hierdie artikel. Enige mis- verstande, wanvoorstellings en ander gebreke is egter vir my eie rekening. 1. Die volgende idee lê ten grondslag van die gebruik van die terme "referensie"/"verwysing" en die verwante terme "koreferensie" en "(ko)referensiële verhouding" in hierdie artikel: taalgebruikers gebruik uitings van taaleenhede om te verwys na sake in die werklikheid oftewel referente, waar met "sake in die werklikheid"/ "referente" bedoel word: sake in 'n taalgebruiker se gekonseptualiseerde werklikheid, hetsy gekonseptualiseer uit sy ervaring of uit sy verbeelding. Die sake waarna verwys word is dus nie onafhanklik van die taalgebruiker se geestesvermoëns nie. Dit beteken dat die verbande wat deur verwysing tot stand kom – die "referensiële verhoudings" – intern aan die taalgebruiker se geestesvermoëns bestaan. Kortom, daar bestaan nie 'n "referensiële verhouding" tussen die eenhede van taal enersyds en 'n wêreld buite en los van die taalgebruiker se geestesvermoëns andersyds nie. Kyk bv. Chomsky (2004b: 388-92) en Smith (1998, 1999: 42-3, 166-7) vir 'n bespreking van die wesenlike onderskeid tussen die bogenoemde idee en die alternatiewe idee dat 'n taaleenheid self na 'n saak buite die taalgebruiker se geestesvermoëns verwys. In hierdie artikel word die stelwyse "'n taaleenheid/uitdrukking verwys" bloot geriefshalwe gebruik vir die meer presiese stelwyse "die taalgebruiker verwys na 'n saak in sy gekonseptualiseerde werklikheid deur middel van 'n uiting van 'n taaleenheid". 2. Kyk bv. Büring (2004); Chomsky (1981, 1982, 1985, 1986); Chomsky en Lasnik (1993, in Chomsky 1995a); Heinat (2005, 2006a, 2006b); Kayne (2002); Reinhart (1983); Reinhart en Reuland (1993); Reuland (2001); Reuland en Everaert (2001); Zwart (2002); en die talle verwysings in hierdie werke. 3. Die terme "refleksief" en "voornaamwoord" word voortaan kortweg gebruik vir onderskeidelik "refleksiewe voornaamwoord" en "persoonlike voornaamwoord". 3. Die terme "refleksief" en "voornaamwoord" word voortaan kortweg gebruik vir onderskeidelik "refleksiewe voornaamwoord" en "persoonlike voornaamwoord". 4. Benewens uitdrukkings met fonetiese inhoud, maak die tipologie ook voorsiening vir nie-overte nominale uitdrukkings, dit wil sê, uitdrukkings wat nie foneties manifesteer nie. (56) Wat betref konstruksies met uitsluitlik refleksiewe werkwoorde: 'n Toereikende analise van die referensiële verhoudings waarin uitdrukkings kan tree, moet uiteraard ook die verhoudings in die bostaande verplig refleksiewe konstruksies kan beskryf. So 'n beskrywing en die talle ander kwessies wat in die loop van die artikel uitgewys is, word gelaat as onderwerpe vir verdere ondersoek. doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 130 Notas Hiervolgens verteenwoordig die spore van NP-skuif nie-overte anafore (kyk (ia) hieronder), die spore van W-Skuif nie-overte r-uitdrukkings (kyk (ib)), en die element pro 'n nie-overte persoonlike voornaamwoord (tipies aangetref in die subjekposisie van finiete sinne in sogenaamde nulsubjektale soos bv. Spaans; kyk (ic)). (t die spoor van die verskuifde nominale frase Marie) (t die spoor van die verskuifde w-frase watter meisie) (i) a. Marie is genooi [ t ] na die partytjie toe. (t die spoor van die verskuifd (i) a. Marie is genooi [ t ] na die partytjie toe. (t b. Watter meisie het hy genooi [ t ]? (pro die nie-overte ekwiwalent van ons) c. pro Vimos a Maria. (ons) sien vir Marie (pro die nie-overte ekwiwalent van ons) Die tipologie voorspel verder die bestaan van 'n uitdrukking met die kenmerke [+a, +p]: die nie-overte element PRO wat voorkom in die subjekposisie van die infinitiewe komplement van sogenaamde kontrole-werkwoorde (kyk (ii) hieronder). Hoewel PRO deel vorm van die tipologie van nominale uitdrukkings, word die referensiële c. pro Vimos a Maria. (ons) sien vir Marie (pro die nie-overte ekwiwalent van ons) Die tipologie voorspel verder die bestaan van 'n uitdrukking met die kenmerke [+a, +p]: die nie-overte element PRO wat voorkom in die subjekposisie van die infinitiewe komplement van sogenaamde kontrole-werkwoorde (kyk (ii) hieronder). Hoewel PRO deel vorm van die tipologie van nominale uitdrukkings, word die referensiële doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 131 verhoudings waarin dit kan tree nie gereguleer deur die meganismes van Bindingsteorie nie maar deur dié van Kontrole-teorie, 'n afsonderlike subteorie van die grammatika binne die GB-raamwerk. verhoudings waarin dit kan tree nie gereguleer deur die meganismes van Bindingsteorie nie maar deur dié van Kontrole-teorie, 'n afsonderlike subteorie van die grammatika binne die GB-raamwerk. (ii) a. Jan belowe vir Marie [om PRO saam te gaan]. (subjekkontrole: PRO het dieselfde referent a (ii) a. Jan belowe vir Marie [om PRO saam te gaan]. (subjekkontrole: PRO het dieselfde referent as Jan) b. Jan nooi vir Marie [om PRO saam te gaan]. (objekkontrole: PRO het dieselfde referent as Marie) 5. Kyk Chomsky (1995a: 100) vir die prosedures vir die interpretasie van voornaamwoorde en r-uitdr Die prosedure in (4) is 'n aanpassing van Beginsel A van die standaard-Bindingsteorie, dit wil sê, die versie van die teorie wat ontwikkel is in Chomsky (1981, 1982, 1985, 1986). Notas Beginsel A is een van drie beginsels wat betrokke is by die regulering van die referensiële verhoudings waarin nominale uitdrukkings kan tree. Dié beginsels lui soos volg (Chomsky (1982: 20): Beginsel A: 'n anafoor is gebind in sy regerende kategorie. Beginsel A: 'n anafoor is gebind in sy regerende kategorie. Beginsel A: 'n anafoor is gebind in sy regerende kategorie. Beginsel B: 'n voornaamwoord is vry in sy regerende kategorie. Beginsel C: 'n r-uitdrukking is vry. Beginsel C: 'n r-uitdrukking is vry. 6. In die standaard-Bindingsteorie (kyk vn. 5), word 'n anafoor A "gekoïndekseer" met 'n uitdrukking B – die antesedent van A – as A se φ-kenmerke kongrueer met dié van B, konvensioneel aangedui met die voetskrifte i, j, ens.; bv. in [... Cj ... Bi ... Ai ...] kongrueer A met B maar nie met C nie. Met "koïndeksering" word oënskynlik bedoel dat die antesedent se sogenaamde "(referensiële) indeks" toegeken word aan die anafoor. Volgens Reuland en Everaert (2001: 635) kan so 'n indeks beskou word as "perhaps, the sole aspect of a lexical item that is visible for whatever mental faculty assigns reference"; Reuland (2001: 440) beskryf die konsep indeks voorts as "in principle semantic". Daarteenoor stel Chomsky (1995a: 217, vn. 53) dit dat "Indices are basically the expression of a relationship, not entities in their own right"; kyk ook Heinat (2006a: 4). 7. Daar is verskeie definisies van "k-kommandeer" in die literatuur; kyk bv. Chomsky (1981), Haegeman (1994) en Hornstein et al. (2005). Die definisie in (5) is oorgeneem uit Chomsky (1995a: 35). In die terminologie van die standaard-Bindingsteorie (kyk vn. 5) word 'n anafoor α "gebind" deur sy antesedent β indien (i) β vir α k- kommandeer en (ii) α gekoïndekseer is met β. 'n Gebonde anafoor staan in 'n koreferensiële verhouding met sy antesedent. Kyk bv. Lasnik en Hendrick (2003) en Reuland en Everaert (2001: 635-6) vir die rol van φ- kongruensie, koïndeksering en k-kommandeer in die vaslegging van referensiële verhoudings. 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). Vir die doeleindes van die artikel kan volstaan word met die vereenvoudigde idee dat 'n maksimale projeksie wat nie die komplement van 'n hoof is nie, kan dien as 'n versperring vir regering (kyk Chomsky 1995a: 79). 12. Die term "SUBJEK" verwys na die mees prominente nominale element in β, wat enige van die volgende kan wees (kyk bv. Chomsky 1981: 211-2): die subjek van 'n infinitiewe sin (Dit is onmoontlik [vir JAN om te wen]), of van 'n NP/DP ([JAN se deelname] is onseker), of van 'n beknopte sin ("small clause", Ek vind [JAN arrogant]), of die AGR-kompleks in die I-hoof van 'n finiete sin (kyk vn. 11). Kyk ook bv. Reuland en Everaert (2001: 637-9) vir die konsep toeganklike SUBJEK. 13. Kyk Hornstein et al. (2005) vir 'n uitvoerige bespreking van die konseptuele en empiriese probleme van die verskillende subteorieë van die GB-teorie. Kyk ook bv. Bennis (1994; 1995), Broekhuis en Den Dikken (1993), Chomsky (1995a: hfste. 2-4, 1995b), Freidin (1997) en Ouhalla (1999: 403-465). 14. Vir die empiriese gebreke van die Bindingsteorie, kyk bv. Reuland en(1995a: 100) Everaert (2001: 641-5), Ouhalla (1999: 416-432), Zwart (2002) en die tersaaklike verwysings in hierdie werke. 15. Kyk bv. Kayne (2002), Heinat (2005, 2006a, 2006b), Lasnik en Hendrick (2003), Reinhart en Reuland (1993), Reuland (2001) en Zwart (2002). 15. Kyk bv. Kayne (2002), Heinat (2005, 2006a, 2006b), Lasnik en Hendrick (2003), Reinhart en Reuland (1993), Reuland (2001) en Zwart (2002). 16. Heinat het die analise aanvanklik voorgestel in sy 2005-publikasie, en dit daarna in besonderhede uitgewerk in sy proefskrif (Heinat 2006a). Die sentrale idees van die analise – spesifiek dié rondom φ-kongruensie en die strukturele onderskeiding tussen refleksiewe en voornaamwoorde – word weergegee in Heinat (2006b). Die uiteensetting hieronder is hoofsaaklik gebaseer op Heinat (2006a, 2006b). 17. Heinat (2006b) se analise van voornaamwoorde en refleksiewe as sintaktiese samestellings is gegrond in die raamwerk van Verspreide Morfologie ("Distributed Morphology") soos uiteengesit in bv. Halle en Marantz (1993); kyk ook Heinat (2006a: hfst. 3) en die verwysings wat daar gegee word. Kyk Zwart (2002: 272-275) vir die idee dat voornaamwoorde en refleksiewe uit dieselfde wortel gevorm word in die loop van 'n sintaktiese afleiding; Zwart (2002: 275) verwys na dié wortel as "the generic variable referential element PRONOUN." 18. Kyk Heinat (2006a: hfst. 3) vir 'n kort bespreking van die interne struktuur van DP's; kyk ook Abney (1987). 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). 9. Die uiting in (6b) is ook aanvaarbaar indien die voornaamwoord hom nie-anafories gebruik word om te verwys na iemand anders as die individu wat geïdentifiseer word deur Piet (of Jan). 10. Kyk Chomsky (1995a: 101); kyk ook vn. 5 vir die gebruik van "regerende kategorie" in die bindingsbeginsels van die standaard-Bindingsteorie. 10. Kyk Chomsky (1995a: 101); kyk ook vn. 5 vir die gebruik van "regerende kategorie" in die bindingsbeginsels van die standaard-Bindingsteorie. doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 132 11. Soos in die geval van "k-kommandeer", bestaan daar verskeie definisies van "regering" in die literatuur; kyk bv. Chomsky (1981, 1982, 1985, 1986), Epstein (1999), Hornstein et al. (2005), Rizzi (1990) en Waher (1991). Die karakterisering in die teks is gebaseer op die definisies in Chomsky (1986: 8; 1995a: 78-92). Kyk vn. 8 vir die term "m-kommandeer" in dié karakterisering. Die klas van moontlike regeerders sluit onder meer die leksikale hoofkategorieë N, V, A en P in, asook die funksionele hoofkategorie I(nfleksie) met die kenmerke [+tempus, +AGR], waar "AGR(eement)" verwys na 'n kompleks van φ-kenmerke wat betrokke is by subjek- werkwoord-kongruensie in tale soos Engels en Italiaans (kyk Chomsky 1981: 52). Oor die konsep versperring is daar eweneens talle voorstelle in die literatuur; kyk bv. die verwysings hierbo. Vir die doeleindes van die artikel kan volstaan word met die vereenvoudigde idee dat 'n maksimale projeksie wat nie die komplement van 'n hoof is nie, kan dien as 'n versperring vir regering (kyk Chomsky 1995a: 79). 11. Soos in die geval van "k-kommandeer", bestaan daar verskeie definisies van "regering" in die literatuur; kyk bv. Chomsky (1981, 1982, 1985, 1986), Epstein (1999), Hornstein et al. (2005), Rizzi (1990) en Waher (1991). Die karakterisering in die teks is gebaseer op die definisies in Chomsky (1986: 8; 1995a: 78-92). Kyk vn. 8 vir die term "m-kommandeer" in dié karakterisering. Die klas van moontlike regeerders sluit onder meer die leksikale hoofkategorieë N, V, A en P in, asook die funksionele hoofkategorie I(nfleksie) met die kenmerke [+tempus, +AGR], waar "AGR(eement)" verwys na 'n kompleks van φ-kenmerke wat betrokke is by subjek- werkwoord-kongruensie in tale soos Engels en Italiaans (kyk Chomsky 1981: 52). Oor die konsep versperring is daar eweneens talle voorstelle in die literatuur; kyk bv. die verwysings hierbo. 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). Volgens Heinat (2006a: 78) is die verskil tussen "the reflexive and the non reflexive [sic] DP ... that the reflexive doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 133 DP is only a DP with a root and a head, and the referential DP is a full DP with (at least) one root and an N head." 19. Die kwessie van die (on)interpreteerbaarheid van kenmerke moet verstaan word teen die agtergrond van hoe die grammatika van 'n taal georganiseer is binne MS. In dié raamwerk bestaan die uitdrukkings wat deur die komputasie-sisteem van 'n grammatika afgelei word optimaal uit twee gepaarde, formele representasies, nl. fonetiese vorm ("phonetic form", PF) en logiese vorm ("logical form", LF). Hierdie representasies – die afvoer van onderskeidelik die fonologiese en semantiese komponente – druk daardie aspekte van klank en betekenis uit wat bepaal word deur die grammatika. PF en LF vorm die toevoer vir twee soorte kognitiewe gebruiksisteme ("performance systems"), nl. sensorimotor-sisteme en denksisteme ("systems of thought"), beide ekstern aan die grammatika. Die gebruiksisteme verkry toegang tot die betrokke representasies by twee afsonderlike raakvlakke met die grammatika: die sensorimotor-sisteme verkry toegang tot PF by die artikulatories-perseptuele raakvlak ("articulatory-perceptual (A-P) interface"), en die denksisteme verkry toegang tot LF by die konseptueel- intensionele raakvlak ("conceptual-intentional (C-I) interface"). Om welgevorm te wees by die A-P-raakvlak moet 'n PF-representasie uitsluitlik bestaan uit verwerkbare ("legible") elemente, dit wil sê, dit moet al en slegs daardie kenmerke en strukturele eienskappe bevat wat geïnterpreteer kan word as "instruksies" vir die sensorimotor-sisteme. Dieselfde geld vir 'n LF-representasie wat by die C-I-raakvlak dien as toevoer vir die denksisteme. Kortom, PF-representasies mag slegs foneties-interpreteerbare elemente bevat en LF-representasies slegs semanties-interpreteerbare elemente, 'n beperking wat binne MS uitgedruk word deur die Beginsel van Volle Interpretasie ("Principle of Full Interpretation", FI). 'n Afleiding stort ineen ("crashes") as dit nie voldoen aan FI by een of beide van die raakvlakke nie; andersins konvergeer ("converge") dit. K k b Ch k (1995 167 172 2000) F idi (1997) H t i t l (2005 hf t 1 & 2) i di Kyk bv. Chomsky (1995a: 167-172, 2000), Freidin (1997); Hornstein et al. (2005: hfste. 1 & 2) vir die organisasie van die grammatika binne MS. Vir die konsep (on)interpreteerbare kenmerk, kyk bv. Adger (2003: hfst. 2), Chomsky (1995a: 219-241, 2005a: 17-8), Collins (2001), Hornstein et al. (2005: hfst. 9) en Radford (2004: 224-6). Kyk bv. 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). Chomsky (1995a: 167-172, 2000), Freidin (1997); Hornstein et al. (2005: hfste. 1 & 2) vir die organisasie van die grammatika binne MS. Vir die konsep (on)interpreteerbare kenmerk, kyk bv. Adger (2003: hfst. 2), Chomsky (1995a: 219-241, 2005a: 17-8), Collins (2001), Hornstein et al. (2005: hfst. 9) en Radford (2004: 224-6). 20. Hierdie vereiste geld ook vir foneties-oninterpreteerbare kenmerke; in die bespreking hieronder word slegs aandag gegee aan semanties-(on)interpreteerbare kenmerke. Kyk die verwysings in vn. 19 vir die konsepte kenmerkwaarde ("feature value") en waardering van kenmerke ("valuation of features"). Sommige kenmerke het die leksikale eienskap dat hulle inherent oor 'n waarde beskik, terwyl ander weer leksikaal ongewaardeer is en hulle waarde eers in die loop van 'n sintaktiese afleiding verkry. Chomsky (2001: 5, 2005a: 17) stel dit dat (semanties-)oninterpreteerbare kenmerke altyd leksikaal ongewaardeer is. Daarteenoor stel Pesetsky en Torrego (2004) voor dat sommige oninterpreteerbare kenmerke wel leksikaal gewaardeer kan wees, en dat sommge interpreteerbare kenmerke leksikaal ongewaardeer kan wees, 'n voorstel wat sentraal is in Heinat se analise van die onderskeiding tussen refleksiewe en voornaamwoorde; kyk bv. Heinat (2005a: 109). 21. Heinat gebruik die term "T-feature" vir wat in (10) genoem word "K-kenmerk". Volgens hom (2006b: 26) is hierdie kenmerk "basically ... a case feature". Die gebruik van "K-kenmerk" in hierdie artikel is om moontlike verwarring met die konvensionele gebruik van "T" as afkorting vir die funksionele hoof Tempus ("Tense") te doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 134 voorkom. Kyk Heinat (2005a: 115-7) vir die moontlike waardes van T soos dit gebruik word in die term "T- feature" en spesifiek die idee dat "T is a simple indication of [+/ past] [sic]", ook by nominale uitdrukkings. 22. Aangesien die gewaardeerde K-kenmerk semanties-oninterpreteerbaar is, moet dit geskrap word tydens die oordrag ("transfer") van die afleiding na die semantiese komponent toe; andersins lei dit tot ineenstorting by die C-I-raakvlak. Dit is egter moontlik dat dié kenmerk foneties gerealiseer kan word in 'n besondere taal; om konvergering by die A-P-raakvlak te verseker, moet dit dus sigbaar wees vir fonetiese interpretasie tydens oordrag na die fonologiese komponent toe. Volgens Chomsky (2005b: 21) vind die twee tipes oordragbewerkings gelyktydig op dieselfde stadia in 'n afleiding plaas. Die standaard-hipotese is dat dié stadia – tegnies bekend as "fases" ("phases") – CP en vP is. 8. As γ in (5) 'n maksimale projeksie is, word gesê dat β vir α "m-kommandeer"; kyk bv. Chomsky (1995a: 35) en Ouhalla (1999: 194). Oordrag hou in dat die komplement van 'n fase-hoof gekanaliseer word na die fonologiese en semantiese komponente toe sodra 'n volgende fase-hoof in die struktuur saamgestel word. Volgens die versie van fase-teorie in Chomsky (2001, 2005b), word 'n VP bv. eers oorgedra wanneer die volgende fase-hoof bokant die klein-v, dit wil sê die C, saamgestel word in die struktuur (kyk ook vnn. 33 en 39). Die gevolg van oordrag is dat die betrokke komplement en sy onderdele nie meer beskikbaar is vir verdere sintaktiese bewerkings nie. Kyk bv. Chomsky (2000: 106-7, 2001: 11-14, 2005b: 9-10, 2006: 11-14), Heinat (2006a: 7-13, hfst. 2), Hornstein et al. (2005: 346-51) en Radford (2004: 224-30, hfst. 10). 23. Kyk bv. Chomsky (2000: 122-6, 2001: 3-6, 2004a: 113-114), Heinat (2006a: hfst. 2, 2006b: 20-1), Hornstein et al. (2005: 317-323) en Radford (2004: 218-226) vir die konsepte soeker en teiken asook die idee dat kongruensie tot stand kom deur die vaslegging van 'n soeker-teiken-verhouding. 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". Hiervolgens kan 'n gepaste element A as 'n soeker optree wanneer dit die eerste keer met 'n sintaktiese objek B saamgestel word, dit wil sê, wanneer A die afleiding binnekom as 'n element ekstern aan B. Die bewerking waardeur 'n element "van buite af" saamgestel word met 'n sintaktiese objek, staan bekend as "eksterne saamstel" ("external merge"). Die aanname sou ook kon impliseer dat 'n element A wat deel vorm van 'n sintaktiese objek B nie as 'n soeker kan optree indien dit binne B skuiwing ondergaan het nie. Met "skuiwing" word hier bedoel dat A gekopieer en in 'n ander posisie in B saamgestel word, met die kopie wat agterbly in A se aanvanklike posisie; dié bewerking staan bekend as "interne saamstel" ("internal merge"). Heinat (2006b) brei nie uit oor die presiese inhoud en die konsekwensies van die bogenoemde aanname nie. Vir die onderskeiding tussen eksterne en interne saamstel, kyk bv. Chomsky (2005a: 12) en Radford (2004: 161). Heinat (2006a: hfst. 2) bied verskeie argumente (i) teen die aanname dat slegs hoofde kan optree as soekers en (ii) ter ondersteuning van die hipotese dat frases ook soekers kan wees; 'n bespreking van dié argumente val egter buite die bereik van hierdie artikel. In aansluiting by laasgenoemde hipotese maak Heinat (2006b: 21) die aanname dat "all externally merged syntactic objects with unvalued features are probes"; kyk ook Heinat (2006a: 105) Hi l k ' l A ' k di di k ' i k i 28. Kyk Heinat (2006a: 110-1) vir die kongruensie tussen die DP en sy verskillende onderdele. Soos gemeld in vn. 25 is die gebruik van 'n getal soos [2], [5], ens. bloot 'n manier om aan te dui dat twee of meer kenmerke deur kongruensie 'n gegewe waarde (wat 'n "geen-waarde" kan wees) deel. Kyk ook die bespreking in afdeling 4. 28. Kyk Heinat (2006a: 110-1) vir die kongruensie tussen die DP en sy verskillende onderdele. Soos gemeld in vn. 25 is die gebruik van 'n getal soos [2], [5], ens. bloot 'n manier om aan te dui dat twee of meer kenmerke deur kongruensie 'n gegewe waarde (wat 'n "geen-waarde" kan wees) deel. Kyk ook die bespreking in afdeling 4. 29. In die proses word die K-kenmerk van die DP se onderdele (kyk (13) hierbo) ook gewaardeer as akkusatief; kyk Heinat (2005a: 110-3). 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". 25. Die gebruik van 'n getal soos [2], [5], ens. in dié soort notasie is volgens Heinat (2006a: 110; 2006b: 29) "just an indication of a shared value and has no significance in the actual valuation of ... features." Kyk afdeling 4 hieronder in verband met die gebruik van sulke getalle. 26. Volgens Chomsky (2001: 6) het klein-v's en T's nie K-kenmerke nie, maar wel die inherente eienskap dat hulle 'n spesifieke waarde gee aan die K-kenmerk van die DP waarmee hulle φ-kongrueer, onderskeidelik akkusatief en nominatief. Heinat (2006a: 39) skep aanvanklik die indruk dat hy dié voorstel van Chomsky aanvaar; sy (2006a: hfst. 5, 2006b: 29-34) bespreking van K-kenmerkwaardering laat egter geen twyfel dat klein- v's en T's wel gewaardeerde K-kenmerke het binne sy analise nie. Vir die konsep klein-v, kyk bv. Adger (2003: 131-46), Radford (2004: 262-83) en Hornstein et al. (2005: 92- 110). Chomsky (2006: 12) maak die aanname dat "verbal phrases are of the form v-VP, where v can be v*, the functional category that heads verb phrases with full argument structure"; hy (2005b: 10) meld "transitive and experiencer constructions" as voorbeelde van frases met 'n v* as hoof. Daarteenoor vorm v die hoof van "unaccusatives and passives", volgens Chomsky (2006: 12, 15). Die onderskeid tussen die twee soorte klein-v's word eenvoudigheidshalwe buite rekening gelaat in die huidige bespreking (maar kyk afdeling 4 hieronder). doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 135 27. In so 'n geval maak die betrokke hoof se ongewaardeerde kenmerk deel uit van die frase se kategorie-etiket, wat beteken dat die hoof indirek betrokke is by die bepaling van die frase se "soekerskap". 27. In so 'n geval maak die betrokke hoof se ongewaardeerde kenmerk deel uit van die frase se kategorie-etiket, wat beteken dat die hoof indirek betrokke is by die bepaling van die frase se "soekerskap". wat beteken dat die hoof indirek betrokke is by die bepaling van die frase se soekerskap . Heinat (2006a: hfst. 2) bied verskeie argumente (i) teen die aanname dat slegs hoofde kan optree as soekers en (ii) ter ondersteuning van die hipotese dat frases ook soekers kan wees; 'n bespreking van dié argumente val egter buite die bereik van hierdie artikel. In aansluiting by laasgenoemde hipotese maak Heinat (2006b: 21) die aanname dat "all externally merged syntactic objects with unvalued features are probes"; kyk ook Heinat (2006a: 105). 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". Dié kongruensie-bewerkings word nie aangedui in (15) nie; die soliede pyl dui op 'n soeker-teiken-verhouding. 30. Vir die doel van vereenvoudiging word daar nie in hierdie artikel aandag gegee aan die moontlike interne saamstel – om watter rede ook al – van (i) die V se objek/komplement in die spesifiseerderposisie van die VP/vP en (ii) die V en die klein-v nie. Kyk vnn. 27 en 31. 30. Vir die doel van vereenvoudiging word daar nie in hierdie artikel aandag gegee aan die moontlike interne saamstel – om watter rede ook al – van (i) die V se objek/komplement in die spesifiseerderposisie van die VP/vP en (ii) die V en die klein-v nie. Kyk vnn. 27 en 31. 31. Die rand-kenmerk van 'n hoof H aktiveer die verskuiwing van 'n frase F na 'n spesifiseerderposisie van H, of in meer tegniese terme, die interne saamstel (kyk vn. 27) van F in 'n posisie aan die linker-buiterand van H. Chomsky (2005b: 2, 115) stel dit dat so 'n kenmerk "automatically available" is vir leksikale items en dat dit die verskuiwing van 'n frase toelaat "without feature matching" (2005a: 19). Hy (2006: 6) maak verder die aanname dat 'n rand-kenmerk "undeletable, a property of UG" is. 'n Konsekwensie van dié aanname is dat dit, minstens in beginsel, moontlik is dat 'n hoof meer as een spesifiseerderposisie kan hê: een wat bv. ontstaan deur eksterne saamstel – soos in die geval van die subjek-DP in (16) – en een of meer buite-spesifiseerders ("outer SPECs") wat afgedwing word deur die hoof se rand-kenmerk. Heinat maak nie gebruik van die konsep rand-kenmerk nie; in sy (2006a: 45-7) analise van raising-strukture meld hy bloot dat die subjek-DP in die infinitiewe komplement van 'n raising werkwoord soos seem "moves up to [the SPEC of – JO] T to satisfy T's EPP feature" (kyk ook Heinat 2006b: 32-3). Die uitdrukking "EPP" ("Extended Projection Principle") verwys hier na die beginsel, aanvanklik voorgestel binne GB-teorie, dat elke sin (dit wil sê, TP/IP) 'n spesifiseerder moet hê, normaalweg die doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 6 136 afgeleide posisie van 'n subjek; kyk bv. Chomsky (1982: 10; 2000: 102), Ouhalla (1999: 124-6) en Radford (2004: 64). In Afrikaanse hoofsinne met een of meer hulpwerkwoorde staan die objek-DP links van die V (bv. Jan het HOM gehaat); dit is ook die geval in bysinne met 'n waarneembare komplementeerder (bv. Ek twyfel of Jan HOM haat). 24. Heinat (2006a: 110, 2006b: 29) verwys na onder meer Pesetsky en Torrego (2004) vir hierdie aanname. Die afkortings "g" en "o" word hier en verderaan gebruik vir onderskeidelik "gewaardeer" en "ongewaardeer". Hierdie feite kan verklaar word deur aan te neem dat, soos die T, 'n klein-v (en moontlik ook 'n V) beskik oor 'n rand-kenmerk wat verskuiwing oftewel interne saamstel van die objek-DP aktiveer. Dié aanname word vir die doel van vereenvoudiging nie in (16) en verdere soortgelyke strukture geïnkorporeer nie. 32. Die interne struktuur van die subjek-DP word eenvoudigheidshalwe nie weergegee in (17) nie. 33. Vir 'n algemene karakterisering van komplementeerders (C's), kyk bv. Adger (2003: 289-302) en Radford (2004: 44-8). Chomsky (2006: 14) beweer dat T's inherent geen tempus- en φ-kenmerke bevat nie, maar dat dié kenmerke toegeken word wanneer 'n T deur 'n bepaalde C geselekteer word: "T bears these features if and only if it is selected by C, hence it should inherit these from C". Elders (2005a: 18) stel hy dit dat "the phase head C may be the locus of agreement, selecting T and assigning it (unvalued) φ-features" (kyk ook Chomsky 2001: 8-9, 2005b: 10-1, 21-3, 2006: 13-8). Die implikasie van hierdie voorstelle is dat, soos Chomsky (2005b: 21) dit stel, "T operates as a probe only derivatively by virtue of its relation to C"; kyk ook vn. 39. In hierdie artikel word nie verder ingegaan op die kenmerksamestelling van C's en die hipotese dat 'n T se kenmerke deur die betrokke C bepaal word nie. 34. Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. So it makes sense to assume that Agree- and Tense-features are inherited from C, the phase head. If C-T agrees with the goal DP, the latter can remain in-situ under long- distance Agree, with all uninterpretable features valued; or it can raise as far as SPEC-T [afgedwing deur T se rand-kenmerk – JO], at which point it is inactivated, with all features valued. (i) ... for T, φ-features and Tense appear to be derivative, not inherent: basic tense and also tense-like properties (e.g., irrealis) are determined by C (in which they are inherent ...) ... In the lexicon, T lacks these features. T manifests the basic tense features if and only if it is selected by C ... ; if not, it is a raising (or ECM) infinitival, lacking φ-features and basic tense. So it makes sense to assume that Agree- and Tense-features are inherited from C, the phase head. If C-T agrees with the goal DP, the latter can remain in-situ under long- distance Agree, with all uninterpretable features valued; or it can raise as far as SPEC-T [afgedwing deur T se rand-kenmerk – JO], at which point it is inactivated, with all features valued. Die voorstel in (i) het 'n potensieel ernstige konsekwensie vir Heinat se analise van strukture soos die een in (27). Om dit kort te stel, indien die T van die C afhanklik is vir sy tempus- en φ-kenmerke, kan die T nie as 'n soeker optree alvorens die C saamgestel word in die struktuur nie. Wanneer die C ('n fase-hoof) egter saamgestel word, sou mens verwag dat die VP-komplement van die klein-v (ook 'n fase-hoof) dadelik oorgedra word na die twee raakvlakke toe (kyk vn. 22). Dit sou egter beteken dat die objek-DP nie meer beskikbaar is as 'n moontlike teiken vir die T nie. 'n Uitvoerige bespreking van die voorstel in (i), en van die konsekwensies wat dit het vir Heinat se analise, val egter buite die bereik van hierdie artikel. Vir die doel van vereenvoudiging word hier bloot aangeneem dat die T (as deel van 'n C-T-"ketting") wel in 'n soeker-teiken-verhouding kan tree met die objek-DP in 'n struktuur soos (27). 40. Die term "konstruksie" word hier en verder op 'n informele, nie-teoretiese manier gebruik, in aansluiting by die volgende opmerkings van Chomsky (1995a: 170): 40. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. 35. Heinat (2206a: 113) stel dit dat "The unvalued T features [d.i. K-kenmerke – JO] inside the subject DP make the DP (or NP) active, and a potential goal for T's probe." Dat die NP aktief is, is onproblematies: dit bevat immers 'n ongewaardeerde K-kenmerk. Die idee dat die DP aktief bly bloot omdat dit 'n aktiewe NP as onderdeel bevat, is egter problematies in die lig van die algemene aanname dat 'n element waarvan al die kenmerke gewaardeer is (soos hier die geval is met die DP-etiket) onaktief is vanuit die oogpunt van verdere soeker-teiken-verhoudings. Dié kwessie word verder bespreek in afdeling 4 hieronder; vir huidige doeleindes, egter, word volstaan met die hipotese dat die DP-etiket in die subjekposisie in (23) onaktief word sodra sy K- kenmerk gewaardeer is deur die klein-v. 36. Heinat (2006a: 111-7) stel dit duidelik dat die subjek-DP se K-kenmerk betrokke is by twee waarde-kettings. Hy (2006a: 113) verwys na hierdie K-waardes as "[T]a" en "[T]b", onderskeidelik toegeken deur die T en die klein-v; elders (2006a: 116) gebruik hy die terme "TT" en "Tv". 37. Dié twee werke was ongelukkig nie beskikbaar by die skryf van hierdie artikel nie. 38. Kyk bv. Chomsky (2001: 13-14, 2005b: 9-10, 2006: 11), Hornstein (2005: 348-351) en Radford (2004: 224, hfst. 10) vir die inhoud en motivering van die PIC; kyk ook vnn. 22 en 31. doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 137 39. Soos genoem in vn. 33, stel Chomsky (2005b: 10-1, 21-3, 2006: 13-8) voor dat die kategorie T in finiete sinne op sigself nie beskik oor tempus- en φ-kenmerke nie, maar dat die T hierdie kenmerke erf ("inherit") van die C waardeur dit geselekteer word, dit wil sê, die hoof waarmee die TP ekstern saamgestel word. Hy (2005b: 10) stel dit soos volg ("ECM" verwys na "Exceptional Case Marking"-strukture soos John believed [her to be a liar]; kyk bv. Haegeman (1994: 169-71)): (i) ... for T, φ-features and Tense appear to be derivative, not inherent: basic tense and also tense-like properties (e.g., irrealis) are determined by C (in which they are inherent ...) ... In the lexicon, T lacks these features. T manifests the basic tense features if and only if it is selected by C ... ; if not, it is a raising (or ECM) infinitival, lacking φ-features and basic tense. 43. Kyk ook bv. Chomsky (1995a: 228-9, 2000: 113-4, 2005b: 5), Freidin (1997: 573-7) en Radford (2004: 78- . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. Maar dit is juis dié meganismes wat uiteindelik moet bepaal of 'n element B geïnterpreteer word as koreferensieel met 'n element A of nie, dit wil sê – in die terminologie van die standaard- Bindingsteorie (kyk vnn. 5 en 7) – of B gebind ("bound") of vry ("free") is. Heinat (2005: 43) suggereer wel die volgende definisies in dié verband: Bound: A binds B, B, a root pronoun [oftewel 'n DP van die tipe in (35) – JO], iff there is an agree relation between A and B. Gegee hierdie definisies, is die vraag steeds hoe die betrokke semantiese meganismes kan vasstel (i) of 'n DP 'n "root pronoun" is en (ii) of daar 'n kongruensie-verhouding tussen twee DP's bestaan (teenoor die moontlikheid dat hulle φ-kenmerkwaardes net toevallig dieselfde is); die voorstelle in (36) en) (37) is 'n poging om die nodige inligting meer eksplisiet te stel. 45. Hierdie formulering sluit nie die moontlikheid uit dat die DP wel geïnterpreteer kan word as koreferensieel met 'n gepaste uitdrukking buitekant F nie (selfs een in 'n ander uiting in die wyer kommunikasie-konteks). Die belangrike punt is dat die DP in F noodwendig nie-anafories is omdat dit nie in 'n φ-kongruensie-verhouding staan met 'n soeker-DP nie. In hierdie artikel word aangeneem dat die (opsionele) anaforiese gebruik van 'n DP nie gereguleer word deur sintaktiese of semantiese meganismes nie, maar eerder deur een of ander pragmatiese beginsel(s); kyk bv. Sperber en Wilson (1995: hfst. 4) en Sinclair en Winckler (1991). 46. Die NTC, volgens Chomsky (2005a: 11), "sharply reduces computational load: what has once been constructed can be 'forgotten' in later computations, in that it will no longer be changed." Kyk ook Chomsky (2004a: 5-6, 2005b: 5). 46. Die NTC, volgens Chomsky (2005a: 11), "sharply reduces computational load: what has once been constructed can be 'forgotten' in later computations, in that it will no longer be changed." Kyk ook Chomsky (2004a: 5-6, 2005b: 5). 47. Soos genoem in afdeling 2, word stap (ii) voorveronderstel deur die prosedure in (39). 47. Soos genoem in afdeling 2, word stap (ii) voorveronderstel deur die prosedure in (39). 48. Die twee tipes uitings vertoon ook fonologiese ooreenkomste en verskille. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. Die term "konstruksie" word hier en verder op 'n informele, nie-teoretiese manier gebruik, in aansluiting by die volgende opmerkings van Chomsky (1995a: 170): The notion of grammatical construction is eliminated [in minimalist syntax – JO], and with it, construction- particular rules. Constructions such as verb phrase, relative clause, and passive remain only as taxonomic artifacts, collections of phenomena explained through the interaction of the principles of UG, with the values of parameters fixed. The notion of grammatical construction is eliminated [in minimalist syntax – JO], and with it, construction- particular rules. Constructions such as verb phrase, relative clause, and passive remain only as taxonomic artifacts, collections of phenomena explained through the interaction of the principles of UG, with the values of parameters fixed. 41. Kyk bv. Chomsky (1995a: 232-5, 277-286, 1995b: 395), Collins (2001) en Lasnik (1999, 2001). 41. Kyk bv. Chomsky (1995a: 232-5, 277-286, 1995b: 395), Collins (2001) en Lasnik (1999, 2001). 42. Volgens die tipologie in (10) besit 'n D ongewaardeerde φ-kenmerke en 'n N gewaardeerde φ-kenmerke. In 'n struktuur van die tipe in (13) word die φ-waardes van die D, en dus ook van die DP waarvan dit die hoof vorm, in 'n kongruensie-verhouding verskaf deur die N(P) waarmee die D saamgestel word. Die uitdrukkings "(DP-) interne waardering" en "intern-gewaardeerde kenmerke" word hieronder gebruik om dié tipe φ-waardering te onderskei van die tipe waar die DP se φ-waardes verskaf word deur 'n soeker-DP hoër op in die sinstruktuur. 43. Kyk ook bv. Chomsky (1995a: 228-9, 2000: 113-4, 2005b: 5), Freidin (1997: 573-7) en Radford (2004: 78- 80). doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 138 44. Heinat (2006a, 2006b) gee nie aandag aan die semantiese meganismes wat 'n rol speel in die regulering van referensiële verhoudings nie. Maar dit is juis dié meganismes wat uiteindelik moet bepaal of 'n element B geïnterpreteer word as koreferensieel met 'n element A of nie, dit wil sê – in die terminologie van die standaard- Bindingsteorie (kyk vnn. 5 en 7) – of B gebind ("bound") of vry ("free") is. Heinat (2005: 43) suggereer wel die volgende definisies in dié verband: 44. Heinat (2006a, 2006b) gee nie aandag aan die semantiese meganismes wat 'n rol speel in die regulering van referensiële verhoudings nie. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. Wanneer die uitings in (1a,b) met die normale, nie-nadruklike, sinsklempatroon uitgespreek word, val die hoofklem by albei op die objek (Jan haat homsélf, Jan haat hóm); by (40a,b), daarenteen, val die hoofklem normaalweg op die werkwoord (Jan versét homself, Jan versét hom). Die uiting in (40a) kan skynbaar ook uitgespreek word met die hoofklem op die objek (Jan verset homsélf), maar in dié geval word die self-agtervoegsel waarskynlik juis vir nadruk gebruik; kyk Ponelis (1979: 81). Kyk ook Büring (2004: 22) vir die nie-vatbaarheid vir beklemtoning as een van die diagnostiese toetse om anaforiese uitdrukkings te identifiseer. 48. Die twee tipes uitings vertoon ook fonologiese ooreenkomste en verskille. Wanneer die uitings in (1a,b) met die normale, nie-nadruklike, sinsklempatroon uitgespreek word, val die hoofklem by albei op die objek (Jan haat homsélf, Jan haat hóm); by (40a,b), daarenteen, val die hoofklem normaalweg op die werkwoord (Jan versét homself, Jan versét hom). Die uiting in (40a) kan skynbaar ook uitgespreek word met die hoofklem op die objek (Jan verset homsélf), maar in dié geval word die self-agtervoegsel waarskynlik juis vir nadruk gebruik; kyk Ponelis (1979: 81). Kyk ook Büring (2004: 22) vir die nie-vatbaarheid vir beklemtoning as een van die diagnostiese toetse om anaforiese uitdrukkings te identifiseer. 49. Afrikaans het verskeie uitsluitlik refleksiewe werkwoorde, onder meer afsloof, gedra, misgis, ontferm, verbeel, verdiep, vergaap, verlustig en verspreek; kyk Ponelis (1979: 227-30). 49. Afrikaans het verskeie uitsluitlik refleksiewe werkwoorde, onder meer afsloof, gedra, misgis, ontferm, verbeel, verdiep, vergaap, verlustig en verspreek; kyk Ponelis (1979: 227-30). 49. Afrikaans het verskeie uitsluitlik refleksiewe werkwoorde, onder meer afsloof, gedra, misgis, ontferm, verbeel, verdiep, vergaap, verlustig en verspreek; kyk Ponelis (1979: 227-30). 50. Volgens Ponelis (1979: 81) kan persoonlike voornaamwoorde, met die uitsondering van dit, "tot emfatiese/ nadruklike voornaamwoorde versterk word deur self"; hy (1979: 88) merk voorts op dat die gebruik van die doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 139 simplekse vorm van die refleksiewe voornaamwoord "Onder Engelse invloed ... ook in die skryftaal aan die wyk [is] voor 'n vorm met –self". Kyk Büring (2004: 21-23) vir die gebruik van –self in Engels, en Reuland en Everaert (2001: 21-33) vir 'n uitvoerige bespreking van die leksikale en sintaktiese eienskappe van komplekse en simplekse anafore in Duits, Engels, Fries en Nederlands. Heinat (2006a: 89-91) bied verskeie argumente teen die voorstel van o.m. Reinhart en Reuland (1993) dat die Engelse morfeem self (en die ooreenstemmende morfeem in bv. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. Sweeds en Oudengels) funksioneer as 'n refleksiviseerder. Hy (2006a: 91) kom tot die slotsom dat "the 'self'-morpheme indicates emphasis and not reflexivity." Kyk ook Zwart (2002: 273) vir die idee dat "anaphors can be analyzed as pronouns with added focus markers", waar -self so 'n fokusmerker is. 51. Die kwalifikasie "normaalweg" is belangrik hier. Afrikaans besit naamlik 'n subklas oorganklike werkwoorde wat nie uitsluitlik refleksief is nie, maar wat tog sowel komplekse as simplekse anafore neem as objek. Enkele voorbeelde is die volgende: 51. Die kwalifikasie "normaalweg" is belangrik hier. Afrikaans besit naamlik 'n subklas oorganklike werkwoorde wat nie uitsluitlik refleksief is nie, maar wat tog sowel komplekse as simplekse anafore neem as objek. Enkele voorbeelde is die volgende: (i) a. Jani skeer (skrop, was) homselfi / homi. b. Jani skeer (skrop, was) homj. b. Jani skeer (skrop, was) homj. (ii) a. Mariei het haarselfi / haari opgemaak (gegrimeer, opgedollie, aangetrek). b. Mariei het haarj opgemaak (gegrimeer, opgedollie, aangetrek). (iii) a. Hyi kon homselfi / homi nie keer (beweeg, draai, lig, roer) nie. i j pg (g g , pg , g ) (iii) a. Hyi kon homselfi / homi nie keer (beweeg, draai, lig, roer) nie. b. Hyi kon homj nie keer (beweeg, draai, lig, roer) nie. 'n Beskrywing van dié subklas werkwoorde val buite die bereik van die artikel en word gelaat as 'n onderwerp vir verdere studie. Kyk Ponelis (1979: 82-3, 87) vir enkele opmerkings. 52. In Bindingsteorie word dié inligting uitgedruk met die leksikale kenmerke [+a, –p]; kyk afdeling 2. 53. Met "opsioneel oorganklik" (of "nie-uitsluitlik oorganklik") word bedoel dat die werkwoord 'n sintaktiese objek kán selekteer (bv. Jan drink 'n bottel wyn), maar nie hóéf te selekteer nie (bv. Jan drink). In die geval van uitings waar 'n verplig (of uitsluitlik) oorganklike werkwoord in 'n faktitiewe refleksiewe konstruksie gebruik word, is vlotsprekers se oordele dikwels nie ferm nie; dit wil egter voorkom of sulke uitings – bv. ?*Jani vermoor hom(self)i dood, ?*Mariei beseer haar(self)i moedeloos, ?*Jani nooi/verset hom(self)i stokflou – beoordeel word as minstens minder aanvaarbaar as dié met onoorganklike of opsioneel oorganklike werkwoorde. 53. Met "opsioneel oorganklik" (of "nie-uitsluitlik oorganklik") word bedoel dat die werkwoord 'n sintaktiese objek kán selekteer (bv. Jan drink 'n bottel wyn), maar nie hóéf te selekteer nie (bv. Jan drink). 55. Kyk bv. Belletti (2001: 497-8), Bowers (2001: 300-4), Haegeman (1994: 59, 123-6, 171-3) en Ouhalla (1999: 129-30) vir die tematiese en sintaktiese eienskappe van beknopte sinne ("small clauses"). . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. In die geval van uitings waar 'n verplig (of uitsluitlik) oorganklike werkwoord in 'n faktitiewe refleksiewe konstruksie gebruik word, is vlotsprekers se oordele dikwels nie ferm nie; dit wil egter voorkom of sulke uitings – bv. ?*Jani vermoor hom(self)i dood, ?*Mariei beseer haar(self)i moedeloos, ?*Jani nooi/verset hom(self)i stokflou – beoordeel word as minstens minder aanvaarbaar as dié met onoorganklike of opsioneel oorganklike werkwoorde. 54. Die refleksief kan 'n morfologies simplekse vorm (hom, haar, ens.) of komplekse vorm (homself, haarself, ens.) hê, soos geïllustreer in (42a)-(44a). Kyk egter vn. 50 vir Ponelis (1979) se opmerkings oor die gebruik van die komplekse self-vorm in Afrikaans. In die bespreking hieronder van die voorbeelde in (42)-(44) word voortaan net die simplekse vorm van die refleksief gebruik. 55. Kyk bv. Belletti (2001: 497-8), Bowers (2001: 300-4), Haegeman (1994: 59, 123-6, 171-3) en Ouhalla (1999: 129-30) vir die tematiese en sintaktiese eienskappe van beknopte sinne ("small clauses"). doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 140 56. Wat betref die struktuur van beknopte sinne, stel Bowers (2001: 301) dit dat "there are basically only two alternatives: (i) the subject of a predicative expression XP of category X is in [Spec, X]; (ii) there is a functional category F such that the predicative expression XP is the complement of F and its subject is in [Spec, F]." Bowers argumenteer vir die tweede benadering, die een wat weergegee word in (44). Hy (2001: 302) stel verder die kategorie-etiket "Pr" voor vir F, waar Pr die predikasionele funksie van die konvensionele kategorie I (of T in latere versies van frasestruktuur-teorie) verteenwoordig: "The category label Pr is simply a mnemonic for either 'predicate' or 'predication,' depending on whether the focus is on its categorical or its relational function." Uit 'n sintaktiese oogpunt is Pr 'n funksionele kategorie wat enige XP as komplement kan neem. 'n Alternatiewe moontlikheid is om F te analiseer as Agr ("Agreement") – dit wil sê, as 'n "gereduseerde" I/T-hoof, een sonder 'n tempus-kenmerk; kyk bv. Haegeman (1994: 171-3) en vn. 11. Aangesien dié kwessies buite die bereik van die artikel val, word hier volstaan met die ongespesifiseerde kategorie-etiket F(P). 56. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. Wat betref die struktuur van beknopte sinne, stel Bowers (2001: 301) dit dat "there are basically only two alternatives: (i) the subject of a predicative expression XP of category X is in [Spec, X]; (ii) there is a functional category F such that the predicative expression XP is the complement of F and its subject is in [Spec, F]." Bowers argumenteer vir die tweede benadering, die een wat weergegee word in (44). Hy (2001: 302) stel verder die kategorie-etiket "Pr" voor vir F, waar Pr die predikasionele funksie van die konvensionele kategorie I (of T in latere versies van frasestruktuur-teorie) verteenwoordig: "The category label Pr is simply a mnemonic for either 'predicate' or 'predication,' depending on whether the focus is on its categorical or its relational function." Uit 'n sintaktiese oogpunt is Pr 'n funksionele kategorie wat enige XP as komplement kan neem. 'n Alternatiewe moontlikheid is om F te analiseer as Agr ("Agreement") – dit wil sê, as 'n "gereduseerde" I/T-hoof, een sonder 'n tempus-kenmerk; kyk bv. Haegeman (1994: 171-3) en vn. 11. Aangesien dié kwessies buite die bereik van die artikel val, word hier volstaan met die ongespesifiseerde kategorie-etiket F(P). 57. Die aanname dat 'n A(P) beskik oor 'n K-kenmerk en φ-kenmerke is gebaseer op die feit dat adjektiewe in verskeie tale geïnflekteer word vir kasus en/of persoon/getal/geslag. Kyk bv. Heinat (2005a: 50, 110-1) vir voorbeelde uit Fins, Latyn, Pools en Sweeds; kyk ook bv. Ouhalla (1999: 408-10) en Spencer (2001). Die aanname dat die F nie 'n K-kenmerk het nie impliseer dat dit, anders as die T en die klein-v, nie betrokke is by kasustoekenning/K-kenmerkwaardering nie. 58. Vir die doel van vereenvoudiging word hier nie aandag gegee aan die interne struktuur van die AP nie. 58. Vir die doel van vereenvoudiging word hier nie aandag gegee aan die interne struktuur van die AP nie. 59. In die strukture hieronder word die kenmerke van FP, vP en TP geriefshalwe net op elkeen se hoof aangedui. 59. In die strukture hieronder word die kenmerke van FP, vP en TP geriefshalwe net op elkeen se hoof aangedui. 60. Nog soortgelyke voorbeelde is Jani lag homi 'n papie/'n boggel, Die sloti hou homi vandag weer 'n heelagter, Mariei het haari 'n wrak/'n zombie gewerk. 60. Nog soortgelyke voorbeelde is Jani lag homi 'n papie/'n boggel, Die sloti hou homi vandag weer 'n heelagter, Mariei het haari 'n wrak/'n zombie gewerk. 61. . Die interne struktuur van die objek-DP word vir die doel van vereenvoudiging nie verder aangetoon nie. Die interne struktuur van die NP word nie verder hier bespreek nie. 62. Kyk Heinat (2005a: 100-2) vir 'n kort bespreking van Zwart (2002) se voorstelle. 62. Kyk Heinat (2005a: 100-2) vir 'n kort bespreking van Zwart (2002) se voorstelle. 63. Beskou ook Jani het dit (nie) [in hom(self)i] om 'n leier te wees (nie), Mariei het dit [op haar(self)i] geneem om jou te help. Let op dat die refleksief in hierdie voorbeelde die morfologies simplekse vorm kan hê; trouens, die gebruik van die komplekse self-vorm is hier waarskynlik óf vir nadruk óf 'n geval van beïnvloeding deur Engels (kyk vn. 50 vir Ponelis (1979) se opmerkings in hierdie verband). Die voorbeelde in (59a), daarenteen, is slegs aanvaarbaar as die refleksief die komplekse self-vorm het. 64. Hier, en ook in (61) en (62), het die refleksief die genitiewe kasusvorm. doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 141 Verwysings Abney, S. 1987. The English noun phrase in its sentential aspect. Dissertation, Massachusetts Institute of Technology. Distributed by MIT Working Papers in Linguistics. Adger, D. 2003. Core syntax. A minimalist approach. Oxford: Oxford University Press. Aronoff, M. and J. Rees-Miller (eds). 2001. The handbook of linguistics. Oxford: Blackwell. Baltin, M. and C. Collins (eds). 2001. The handbook of contemporary syntactic theory. Oxford: Blackwell. Abney, S. 1987. The English noun phrase in its sentential aspect. Dissertation, Massachusetts Institute of Technology. Distributed by MIT Working Papers in Linguistics. Adger, D. 2003. Core syntax. A minimalist approach. Oxford: Oxford University Press. Aronoff, M. and J. Rees-Miller (eds). 2001. The handbook of linguistics. Oxford: Blackwell. Baltin, M. and C. Collins (eds). 2001. The handbook of contemporary syntactic theory. Oxford: Blackwell. Abney, S. 1987. The English noun phrase in its sentential aspect. Dissertation, Massachusetts Institute of Technology. Distributed by MIT Working Papers in Linguistics. Adger, D. 2003. Core syntax. A minimalist approach. Oxford: Oxford University Press. Aronoff, M. and J. Rees-Miller (eds). 2001. The handbook of linguistics. Oxford: Blackwell. Baltin, M. and C. Collins (eds). 2001. The handbook of contemporary syntactic theory. Oxford: Blackwell. Belletti, A. (ed). 2004. Structures and beyond: The cartography of syntactic structures, Vol. III. Oxford: Oxford University Press. Bennis, H. 1994. Waar is het werkwoord? Deel I: Het minimalistische kader. Spektator 23(3): 171-190. Bennis, H. 1995. Waar is het werkwoord? Deel II: Antisymmetrie. Spektator 24(2): 130-146. Bowers, J. 2001. Predication. In M. Baltin and C. Collins (eds). pp. 299-333. Broekhuis, H. and M. den Dikken. 1993. Chomsky's minimalistische programma. Tabu. Bulletin voor Taalwetenschap Groningen 23(4). Büring, D. 2004. Binding theory. Cambridge: Cambridge University Press. Chomsky, N. 1981. Lectures on government and binding. Dordrecht: Foris. Chomsky, N. 1982. Some concepts and consequences of the theory of government and binding. Cambridge, Mass.: MIT Press. Chomsky, N. 1985. Knowledge of language: its nature, origin and use. New York: Praeger. Chomsky, N. 1986. Barriers. Cambridge, Mass.: MIT Press. Chomsky, N. 1995a. The minimalist program. Cambridge, Mass.: MIT Press. Chomsky, N. 1995b. Bare phrase structure. In G. Webelhuth (ed). pp. 385-439. Chomsky, N. 2000. Minimalist inquiries: the framework. In R. Martin, D. Michaels and J. Uriagereka (eds). pp. 89-156. Chomsky N 2001 Derivation by phase In M Kenstowicz (ed) pp 1 52 D. 2003. Core syntax. A minimalist approach. Oxford: Oxford University Press. Aronoff, M. and J. Rees Miller (eds). 2001. The handbook of linguistics. Verwysings Oxford: Blackwell. Baltin, M. and C. Collins (eds). 2001. The handbook of contemporary syntactic theory. Oxford: Blackwell. Belletti, A. (ed). 2004. Structures and beyond: The cartography of syntactic structures, Vol. III. Oxford: Oxford University Press. Bennis, H. 1994. Waar is het werkwoord? Deel I: Het minimalistische kader. Spektator 23(3): 171-190. Bennis, H. 1995. Waar is het werkwoord? Deel II: Antisymmetrie. Spektator 24(2): 130-146. Bennis, H. 1995. Waar is het werkwoord? Deel II: Antisymmetrie. Spektator 24(2): 130-146. Bowers, J. 2001. Predication. In M. Baltin and C. Collins (eds). pp. 299-333. ers, J. 2001. Predication. In M. Baltin and C. Collins (eds). pp. 299-333. Broekhuis, H. and M. den Dikken. 1993. Chomsky's minimalistische programma. Tabu. Bulletin voor Taalwetenschap Groningen 23(4). Büring, D. 2004. Binding theory. Cambridge: Cambridge University Press. Chomsky, N. 1981. Lectures on government and binding. Dordrecht: Foris. Chomsky, N. 1982. Some concepts and consequences of the theory of government and binding. Cambridge, Mass.: MIT Press. Chomsky, N. 1985. Knowledge of language: its nature, origin and use. New York: Praeger. Chomsky, N. 1986. Barriers. Cambridge, Mass.: MIT Press. Chomsky, N. 1995a. The minimalist program. Cambridge, Mass.: MIT Press. Chomsky, N. 1995b. Bare phrase structure. In G. Webelhuth (ed). pp. 385-439. Chomsky, N. 2000. Minimalist inquiries: the framework. In R. Martin, D. Michaels and J. Uriagereka (eds). pp. 89-156. Chomsky, N. 2001. Derivation by phase. In M. Kenstowicz (ed). pp. 1-52. Chomsky, N. 2001. Derivation by phase. In M. Kenstowicz (ed). pp. 1-52. Chomsky, N. 2004a. Beyond explanatory adequacy. In A. Belletti (ed). pp. 104-131. Chomsky, N. 2004b. Language and mind: current thoughts on ancient problems. In L. Jenkins (ed). pp. 379-405. Chomsky, N. 2004b. Language and mind: current thoughts on ancient problems. In L. Jenkins (ed). pp. 379-405. Chomsky, N. 2005a. Three factors in language design. Linguistic Inquiry 36: 1-22. Chomsky, N. 2005a. Three factors in language design. Linguistic Inquiry 36: 1-22. Chomsky, N. 2005b. On phases. Manuscript, September 2005. To appear in C. Otero et al. Chomsky, N. 2005b. On phases. Manuscript, September 2005. To appear in C. Otero et a (eds) Foundational ossues in linguistic theory Cambridge Mass : MIT Press (eds). Foundational ossues in linguistic theory. Cambridge, Mass.: MIT Press. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 142 Chomsky, N. 2006. Approaching UG from below. Manuscript of a paper read at a conference in Berlin, Germany, April 2006. Chomsky, N. and H. Lasnik. 1995. Verwysings The theory of principles and parameters. In N. Chomsky. pp. 13-127. Collins, C. 2001. Economy conditions in syntax. In M. Baltin and C. Collins (eds). pp. 45-61. Epstein, S. 1999. Un-principled syntax. The derivation of syntactic relations. In S. Epstein and N. Hornstein (eds). pp. 317-345. Epstein, S. and N. Hornstein (eds). 1999. Working minimalism. Cambridge, Mass.: MIT Press. Epstein, S. and T. Seely (eds.). 2002. Derivation and explanation in the minimalist program. Oxford: Blackwell. Freidin, R. 1997. Review article: The minimalist program. Language 73(3): 571-582. Haegeman, L. 1994. Introduction to government and binding theory. Second edition. Oxford: Blackwell. Hale, K. and S. Keyser (eds.). 1993. The view from Building 20. Cambridge, Mass.: MIT Press. Halle, M. and A. Marantz. 1993. Distributed morphology and the pieces of inflection. In K. Hale and S. Keyser (eds). pp. 111-176. Hale and S. Keyser (eds). pp. 111 176. Heinat, F. 2005. Reflexives in a phase based syntax. Working Papers in Scandinavian Syntax Heinat, F. 2005. Reflexives in a phase based syntax. Working Papers in Scandinavian Syntax Heinat, F. 2005. Reflexives in a phase based syntax. Working Papers in Scandinavian Syntax 75: 37-54. Department of Scandinavian Languages, Lund University. 75: 37-54. Department of Scandinavian Languages, Lund University. Heinat, F. 2006a. Probes, pronouns, and binding in the minimalist program. Dissertation, Lund University. Heinat, F. 2006b. Probing phrases, pronouns, and binding. The Department of English in Lund: Working Papers in Linguistics 6: 19-37. Hendrick, R. (ed). 2003. Minimalist syntax. Oxford: Blackwell. Hornstein, N., J. Nunes and K. Grohmann. 2005. Understanding minimalism. Cambridge: Cambridge University Press. Jenkins, L. (ed). 2004. Variation and universals in biolinguistics. Amsterdam: Elsevier. Kayne, R. 2002. Pronouns and their antecedents. In S. Epstein and T. Seely (eds). pp. 133- 166. Kenstowicz, M. (ed.). 2001. Ken Hale: a life in language. Cambridge, Mass.: MIT Press. Lasnik, H. 1999. On feature strength: three minimalist approaches to overt movement. Linguistic Inquiry 30(2): 197–217. Heinat, F. 2006a. Probes, pronouns, and binding in the minimalist program. Dissertation, Lund University. Heinat, F. 2006b. Probing phrases, pronouns, and binding. The Department of English in Lund: Working Papers in Linguistics 6: 19-37. Heinat, F. 2006b. Probing phrases, pronouns, and binding. The Department of Eng drick, R. (ed). 2003. Minimalist syntax. Oxford: Blackwell. Hornstein, N., J. Nunes and K. Grohmann. 2005. Understanding minimalism. Cambridge: Cambridge University Press. Jenkins, L. (ed). 2004. Variation and universals in biolinguistics. Amsterdam: Elsevier. Kayne, R. 2002. Verwysings Pronouns and their antecedents. In S. Epstein and T. Seely (eds). pp. 133- 166. stowicz, M. (ed.). 2001. Ken Hale: a life in language. Cambridge, Mass.: MIT Press. Lasnik, H. 1999. On feature strength: three minimalist approaches to overt movement. Linguistic Inquiry 30(2): 197–217. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32 Verpligte koreferensie in Afrikaans 143 Lasnik, H. 2001. Derivation and representation in modern transformational syntax. In M. Baltin and C. Collins (eds). pp. 62-88. Lasnik, H. and R. Hendrick. 2003. Steps toward a minimal theory of anaphora. In R. Hendrick (ed). pp. 124-151. Martin, R., D. Michaels and J. Uriagereka (eds.). 2000. Step by step. Essays on minimalist syntax in honour of Howard Lasnik. Cambridge, Mass.: MIT Press. Ouhalla, J. 1999. Introducing transformational grammar. From principles and parameters to minimalism. Second edition. London: Arnold. Pesetsky, D. and E. Torrego. 2004. The syntax of valuation and the interpretability of features. Manuscript. Cambridge, Mass.: MIT. [soos na verwys in Heinat (2006a; 2006b)] Pesetky, D and E. Torrego. 2005. Features, case and syntactic categories. Lecture hand-out, Lund University, March 2005. [soos na verwys in Heinat (2006a; 2006b)] Ponelis, F. 1979. Afrikaanse sintaksis. Pretoria: Van Schaik. lis, F. 1979. Afrikaanse sintaksis. Pretoria: Van Schaik. Radford, A. 2004. English syntax: an introduction. Cambridge: Cambridge University Press. Reinhart, T. 1983. Anaphora and semantic interpretation. Chicago: University of Chicago Press. Reinhart, T. and E. Reuland. 1993. Reflexivity. Linguistic Inquiry 24: 657-720. Reuland, E. 2001. Primitives of binding. Linguistic Inquiry 32: 439-492. Reuland, E. and M. Everaert. 2001. Deconstructing binding. In M. Baltin and C. Collins (eds). pp. 634-669. Rizzi, L. 1990. Relativized minimality. Cambridge, Mass.: MIT Press. Sinclair, M and W. Winckler. 1991. Relevance theory. Explaining verbal communication. Stellenbosch Papers in Linguistics Plus (SPIL PLUS) 18. Department of General Linguistics, Stellenbosch University. Smith, N. 1998. Does Chomsky exist? Glot International 3(1): 9. Smith, N. 1998. Does Chomsky exist? Glot International 3(1): 9. Smith, N. 1999. Chomsky: Ideas and ideals. Cambridge: Cambridge University Press. Spencer, A. 2001. Morphology. In M. Aronoff and J. Rees-Miller (eds). pp. 214-237. Spencer, A. 2001. Morphology. In M. Aronoff and J. Rees-Miller (eds). pp. 214-237. Sperber, D. and D. Wilson. 1995. Relevance. Communication and cognition. Second edition. Oxford: Blackwell. Sperber, D. and D. Wilson. 1995. Relevance. Communication and cognition. Second edition. Oxford: Blackwell. Waher, H. 1991. Oor grense, kettings, en lisensies. 'n Sleutel tot Chomsky se teorie van grammatika. Zwart, J-W. 2002. Issues relating to a derivational theory of binding. In S. Epstein and T. Seely (eds). pp. 268-304. Webelhuth, G. (ed). 1995. Government and binding theory and the minimalist program. Principles and parameters in syntactic theory. Oxford: Blackwell. Verwysings Stellenbosch Papers in Linguistics Plus (SPIL PLUS) 16. Departement Algemene Taalwetenskap, Universiteit Stellenbosch. Waher, H. 1991. Oor grense, kettings, en lisensies. 'n Sleutel tot Chomsky se teorie van grammatika. Stellenbosch Papers in Linguistics Plus (SPIL PLUS) 16. Departement Algemene Taalwetenskap, Universiteit Stellenbosch. doi: 10.5842/35-0-32 Johan Oosthuizen 144 Webelhuth, G. (ed). 1995. Government and binding theory and the minimalist program. Principles and parameters in syntactic theory. Oxford: Blackwell. doi: 10.5842/35-0-32 doi: 10.5842/35-0-32

http://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/32/132

Afrikaans

Supplementary Table S1. High-fat diet composition Supplementary Table S1. High-fat diet composition Supplementary Table S1. High-fat diet composition Proximate Profile: % by weight Protein 20.5 Fat 36.0 Fiber 0 0 Fiber 0.0 Ash 3.5 Moisture <10 Carbohydrate 35.7 C l i P fil k l/ %k l Caloric Profile: kcal/gram %kcal Carbohydrate 1.43 26 Protein 0.82 15 Fat 3.24 59 Total 5.49 100

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_1_from_Lycopene_Metabolite_Apo-10_-Lycopenoic_Acid_Inhibits_Diethylnitrosamine-Initiated_High_Fat_Diet_Promoted_Hepatic_Inflammation_and_Tumorigenesis_in_Mice/22524896/1/files/39987722.pdf

Afrikaans

Figure S2. Dong, Y. et al. Figure S2. Dong, Y. et al. DMSO DAPT gefitinib DAPT-gefitinib 100 75 50 25 0 b # of Colonies (>1 mm) * DMSO DAPT DMSO DAPT DAPT gefitinib DAPT-gefitinib DAPT 100 75 50 25 0 gefitinib DAPT-gefitinib # of Colonies (>1 mm) DMSO * gefitinib DAPT-gefitinib DAPT-gefitinib gefitinib DAPT-gefitinib gefitinib

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_2_from_Synthetic_Lethality_through_Combined_Notch_Epidermal_Growth_Factor_Receptor_Pathway_Inhibition_in_Basal-Like_Breast_Cancer/22382121/1/files/39827538.pdf

Afrikaans

6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph D ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph E ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph E 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph F ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6 k h D ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph E ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph E 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph D ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph E ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph E 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph F 6 weeks sph 6+weeks sph D E F ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6 weeks sph 6+weeks sph

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_3_from_A_Molecular_Screening_Approach_to_Identify_and_Characterize_Inhibitors_of_Glioblastoma_Stem_Cells/22496727/1/files/39954753.pdf

Afrikaans

A B S T R A C T In this article the traditional approach to the history o f the Afrikaans language movements, the so-called “Eerste Afrikaanse Taalbeweging” and “Tweede Afrikaanse Taalbeweging” is criticized, more specifically the traditional evaluation o f the relation between the “Genootskap van Regie Afrikaners” (GRA) and the first language movement. Under discussion is a new concept o f what a language movement is, namely that a language movement is determined mainly by a political and I or a religiousforce. In other words, a politically dominant group o f people would make use o f the sentimental power o f their language the mobilize themselves into a political force. Once they have taken over the power o f government their language will most likely receive official status. With this “criterion” in mind, the history o f the Afrikaans language movements can be analyzed against the background o f Jive different language movements, i.e. the “Oosgrenstaalbeweging” (I860), the “Maleierafrikaanse taalbeweging” (1866), the “Byvbelvertalingsbeweing” (1872), the “Afrikanerbondbeweging” (1880) and the only successful one, the “na-oorlogse taalbeweging” (1914). The latter succeeded because o f the immense success o f Afrikaner nationalist politics, not because o f the beauty or so-called "wonder” o f the Afrikaans language, as is often believed. TheGRA was no language movement at all, but part o f the “Bybelvertalingsbeweging”. The motive behind this language movement was a religious one: to convert the poor Afrikaans­ speaking population o f the Cape Colony to Christianity. An Afrikaans Bible became a bare essential for this mission and thus explains the efforts o f Pannevis and later the GRA to translate the Bible into Afrikaans. The whole effort was not to promote Afrikaans as a language at all. Some other facts concerning the erection o f the GRA are put into perspective, for instance: the date 14 August 1875, considered as the dale upon which the GRA was formed, has been proved false. A new dale has been decided upon, which is more accurate, namely 25 September o f the same year. The aim o f this article is not so much to degrade the special efforts o f the GRA or the so-called first Afrikaans language movement, as to put this history in a new perspective. It is o f utmost importance for the future o f the Afrikaans language that its people will treat and maintain it in an objective way. VRAE RONDOM DIE TRADISIONELE BENA- DERING VAN DIE AFRIKAANSE TAALBEWE- GINGS L.T. d u P lessis Dept. Afrikaans en .Nederlands, HO VS A B S T R A C T Presently this matter is being dealt with by a minority group o f Afrikaners who consider the Afrikaans language as their exclusive right. All maintenance efforts are thus limited to a rather small portion o f the 48(4)1983 221 1. V O O R A F V erlede ja a r is die bekendstelling van sekere bevindings wat in die verhandeling, ’n Kritiese beskouing van die identiftkasie van die Afrikaanse taalbewegings en hulle funksies (Du Plessis 1983), gem aak is nie orals instem m end aan v aar nie. Die uitspraak d at die G R A nie die eerste Afrikaanse taalbew eging was nie en bowenal nie ’n taalbew eging was nie is ondcr andere as ’n “vreem de redenasie” bestempel. V erder word die siening d at ’n taalbew eging nie wentel om die uitbouing van ’n taal nie, m aar prim er ’n politieke oogmerk het, soos volg opgesom: p p g g pg “ H oe ’n mens so ’n strooipop kan staanm aak sodat dit des te m akliker om gestam p kan word, gaan die verstand effens te bowe” (Die Burger, 21/5/83). (U it hierdie tipe reaksie blyk duidelik d at ’n mens versigtig moet om gaan met enige pogingom ’n nuwe perspektief te gee op die volksverlede.) Dit sou m oontlik die m oeite loon om m eer duidelikheid te gee oor sommige van die uitsprake w at gem aak is. Die doel m et hierdie artikel is derhalw e om (a) nuwe kriteria d aar te stel vir ’n taalbew eging, (b) kortliks aan te dui w aarin die tradisionele benadering tot die Afrikaanse taalbew egings te kort skiet, (c) volgens dié kriteria ’n alternatiew e benadering tot die Afrikaanse taalbewegings uiteen te sit, en (d) die G R A se rol binne dié nuwe perspektief te evalueer. V rae ro n d o m Afrikaans-speaking community. It is this same group that also over-estimates and idealizes the contribution o f the GRA and the “Eerste Afrikaanse Taalbeweging” in the development o f Afrikaans as a standard language o f the RSA. By looking back into history in a less prejudiced way this maintenance effort could become the concern o f the Afrikaans community as a whole. L.T. d u P lessis L.T. d u P lessis taalbeweging byvoorbeeld tocgeskryl? Hoekom “misluk” die Ierse taalbewe- ging? W aarom het die sogenaam de Eerste Afrikaanse taalbew eging misluk, terwyl die sogenaam de Twecde Afrikaanse taalbeweging geslaag het? Steyn m aak o.a. die volgende opmerkings oor taalbewegings: “Politieke mag is noodsaaklik vir die vordering in ’n taalbew eging” (Steyn, 1980: 148) en “ ... diegeskiedenis leer d a t’n taalbew egingnie kan slaagsonder’nstryd aan die politieke ekonomiese en kulturele ‘front’ nie” (a.w. : 90). H ierdie opm erkings illustreer die noue verbondcnheid tussen taal en politiek, of: die verband tussen politieke sukses en taalsukses. Sy volgende opm erking illustreer dit ook: “Solank die Provencaalse bewegingsuiwer ’n taalbeweging was, kon dit nie groei nie” (a.w. : 89). U it bostaande uitsprake blyk dit dus dat taal nie sonder m eer uitgesonder kan word as die dryfveer agter ’n taalbew eging nie, m aar dat die dryfveer (gewoonlik) politiek is. Dit is daarom belangrik om die verband tussen taal en ’n taalbeweging vanuit dié perspektief te benader: T aal is ’n m iddel tot die doel, nie die doel op sigself nie.1 ’n Suksesvolle taalbew eging het die vestiging van ’n taal tot gevolg. ’n N ie-standaardtaal w aarvan die sprekers geen politieke m ag besit nie word nie eensklaps as standaardtaal of am pstaal van ’n land erken nie. D it is die sukses van die politieke stryd — w at die strydfase van ’n taalbew eging verteenw oordig — wat daartoe lei. Die politieke stryd is die werklike “ taalstryd” w at die opheffing van die taal tot gevolg het. H augen (1981 : 100) illustreer dié sonderlingc sam ehang tussen taal en politick: “ If there is anything we can learn from the Scandinavian experience, it is the im portance of political power in establishing languages” . ’n A nder belangrike dryfveer agter ’n taalbew eging is godsdiens. Tussen die Protestantism e en die bevordering van D uits het ’n noue sam ehang bestaan (vgl. Steyn, 1980 : 44). L uther se Bybeltaal het toonaangcwend geword en ander plaaslike skryftale heeltem al verdring (M alherbe, s.j. : 74). Die H ervorm ing het ook die volkstale laat opleef as skryftale terwyl die • hernieude belangstclling van etlike nasionale letterkundes, soos die van Goties en party Slawiese tale, uitsluitlik te danke is aan die godsdiens van die H ervorm ing (Steyn, 1980 : 44). 1 P ictrrscn , 1976 : 147-152 (“ T aalstrijd is sociale strijd’*) le vcel klem o p taal “ ... a Is m ach tsin stru m rn t” en verw y so n d er m eer na die taalstryd in F riesland, ’n “sociaal-politieke” stryd, w aar Fries as die m iddel tot ’n doel gebruile word. 2. K R IT E R IU M V IR ’N TA A LB EW EG IN G Steyn het in sy nou byna klassieke werk, Tuiste in eie taal, vir die eerste keer in Afrikaans gevolgtrekkings gem aak oor die “ kenm erke” van ’n taalbeweging en die uitkom ste hiervan toegepas op die Afrikaanse taalbewegings. ’n Belangrike reaksie hierop is die van V an R cnsburg 1981 w at aantoon dat die uiteensetting ruim te laat vir ’n siening w aarin die klcm anders val as die aanvaarde benadering van die Afrikaanse taalbewegings. Buiten die feit dat ’n taalbew eging volgens Steyn 1980 gekenm erk word deur drie definitiewe fases, naam lik ’n bewusm akings-, stryd- en handhaaifase, blyk volgens V an R ensburg (1981) d at die die dryfveer daaragter van kardinale belang behoort te wees. W aaraan word die relatiewe sukses van die Vlaamse 222 * S try n 19H0 gebruik in baie grvalle taalstryd cn taalhewrgin% as sinonicm c w aard eu r die polilieke aard van die strydlase nie duidclik blyk nie. L.T. d u P lessis Wallies weer is bevoordeel deur die M etodistiese herlewing van die 18de ecu (a.w. : 44). 223 V rae ro n d o m Die vestiging van Hebrecus as taal van die verenigde Joodse volk dien weer as illustrasie daarvan dat bcide godsdiens én politiek dryfvere kan wees. (Vgl. Steyn, 1980 : 70/4 en Du Plessis 1983 : 7/9.) Politiek-ge'inspireerde taalbew egings kom egter m eer dikwels voor en dit lyk ook asof politiek ’n sterker dryfveer is as godsdiens (vgl. Du Plessis, 1983 : 7). Die begrip taalstryd word volgens die voorafgaande argum ente gekoppel aan die fase w aarin taal uitgebuit word in belang van ’n politiek en /o f godsdienstige doel.2 Sodra dié ideaal verwesenlik word, het die taal sy doel gedien. Die taalstryd is dan verby. H ierna behoort die taal gekonsolideer te word. Begrippe soos taalhandhawing en laalbevordering hoort tuis by die handhaaffase van ’n taalbew eging. A an die spits van so ’n veldtog staan nou nie meer politici nie, m aar taalhandhawers of taalbeplanners. 3 Vgl. D u Plessis (1983) vir vollediger bcsonderhede. L.T. d u P lessis L.T. d u P lessis • Die klem by die tradisionele benadering val deurgaans op die “w onder” van die Afrikaanse taal w aardeur die geskiedenis van die opkoms van Afrikaans as am pstaal met ’n oorm aat van taalsentim ent vertroebel word. • Derhalwe word die sukses van die Tweede Afrikaanse Taalbew eging nie aan die politieke sukses van die A frikaner van die 20-erjare toegeskryf nie, m aar aan die feit dat Afrikaans die stryd teen Engels gewen het. • Derhalwe word die sukses van die Tweede Afrikaanse Taalbew eging nie aan die politieke sukses van die A frikaner van die 20-erjare toegeskryf nie, m aar aan die feit dat Afrikaans die stryd teen Engels gewen het. • A nder Afrikaanse taalbewegings word nie in aanm erking geneem nie. • A nder Afrikaanse taalbewegings word nie in aanm erking geneem nie. U iteraard kan hierdie problem e nie volledig binne die bestek van dié artikel behandel word nie. Binne die raam w erk van die reeds gestelde doelwitte sal sekere aspekte van dié problem atiek egter wel aangesny word. 3. PR O B L E M E M E T D IE T R A D IS IO N E L E BEN A D ER IN G Die tradisionele siening van die Afrikaanse taalbew egings lewer in die lig van die voorafgaande die volgende problem e op: • D aar word geen bevredigende verklaring gegee vir die sukses van die sogenaam de Tw eede en die mislukking van die sogenaam de Eerste Taalbew eging nie. • Godsdiens, politiek én taal word tegclyk as dryfveer agter die sogenaamde Eerste Taalbew eging genoem . • Die sogenaamde Eerste Taalbeweging wentel skynbaar om ’n genootskap, die G RA , w at afgestem was op die bevordering van Afrikaans en dus ’n handhaaf-aksie was in ’n tyd toe Afrikaans nog nie as parlem entêre taal erken was nie. • ’n Bevredigende definisie van ’n taalbew eging word nie gegee nie. Die bestaande siening is blykbaar gebaseer op dié van S.J. du Toit, w at nie toetsbare m aatstaw w e vir ’n taalbew eging opgcstel het nie. • Die huidigc (lewendige) gesprek rondom die toekoms van Afrikaans word bestem pel as ’n sogenaam de nuwe taalbeweging. 224 4. ’N N U W E IN D E L IN G VAN D IE A FR IK A A N SE TA A LB EW E­ GINGS M et die kriterium dat ’n taalbeweging prim êr wentel rondom ’n aksieveldtog w aar die taal van ’n veronregte groep uitgebuit word in belang van ’n politieke en /o f godsdienstige ideaal, kan ’n nuwe identifikasie en indeling van die Afrikaanse taalbewegings gem aak word. In die vorige eeu is Afrikaans by verskeie geleenthede uitgebuit om politieke en godsdienstige doelwitte te bereik. In term e hiervan was daar dus sprake van m eer as een Afrikaanse taalbew eging. Anders as w at tradisioneel die geval is, word die volgende vooroorlogse (vóór die Tweede Vryheidsoorlog) taalbewegings onderskei:)3 • die Oosgrenstaalbeweging w at wentel om die afskeidingsbeweging aan die Oosgrens in die 1860-erjare w aarin Afrikaans onder leiding van M eurant gebruik is om afskeidingspolitiek onder die Afrikaanssprekende gem eenskap ald aar te propageer (dus die eintlike éérste Afrikaanse taalbeweging); • die Oosgrenstaalbeweging w at wentel om die afskeidingsbeweging aan die Oosgrens in die 1860-erjare w aarin Afrikaans onder leiding van M eurant gebruik is om afskeidingspolitiek onder die Afrikaanssprekende gem eenskap ald aar te propageer (dus die eintlike éérste Afrikaanse taalbeweging); • die Maleier-A frikaanse taalbeweging vanaf ongeveer 1862 w aarin Afrikaans deur A bu Bakr en ander M oslemleiers gebruik is om die Islam onder die M aleiergem eenskap te bevorder; 225 225 V rae ro n d o m • die Bybelvertalingsbeweging wat vanaf 1872 onder leiding van Pannevis se inisiatief begin is m et as docl die kerstening en beskawing van die m inderbevoorregte Afrikaanssprekendes (aanvanklik die Bruinmense m aar later ook die Blankes) deur m iddel van ’n Afrikaanse Bybel. Die stigting van die G R A was ’n belangrike m ylpaal van dié taalbeweging; • die Afrikanerbondbeweging vanaf 1880 onder leiding van S.J. du Toit wat hom ten doel gestel het om die A frikaner polities op te hef. Afrikaans was die belangrikste propagandam iddel van dié bcweging. Nie een van die bogem elde taalbewegings het geslaag nie. Die enigste suksesvolle Afrikaanse taalbew eging was Nie een van die bogem elde taalbewegings het geslaag nie. Die enigste suksesvolle Afrikaanse taalbew eging was • die na-oorlogse taalbeweging. Dié beweging wentel om die opkoms en groei van Afrikanernasionalism e met die stigting en groei van die Nasionale Party vanaf 1914. In 1924 het die A frikaner vir die eerste keer politieke beheer in Suid-Afrika verkry. N et die volgende ja a r het sy taal, die belangrikste m iddel w aarm ee die A frikanernasionale band sedert 1914 gesmee is, ’n m ede-am pstaal van Suid-A frika geword (naas Engels en N ederlands). H ier het die na-oorlogse of vyfde Afrikaanse taalbew eging nie geëindig nie. Slegs die suksesvolle taalstryd is toe beëindig. Die handhaalTase van dié taalbew eging het strenggesproke toe begin — die fase w aarin Afrikaans hom tewens nog bevind. M et die nuwe indeling word die gegewens oor die sogcnaam de Eerste T aalbew eging in ’n ander lig gestel. V eral die G R A word binnc ’n veel m inder beklem toonde perspektief geplaas. 5. D IE G R A BIN N E D IE N U W E IN D E L IN G — P E R SP E K T IE W E EN IM PL IK A SIE S Tradisioneel word die geskiedenis van die sogenaam de Eerste Afrikaanse T aalbew eging gekoppel aan die vroegste pogings om die Bybel in Afrikaans te vertaal, die oprigting en w erksaam hede van die G RA , die sukscs w at Di Patriot behaal het, die oprigting van die A frikanerbond en die talryke publikasies w at verskyn het onder die vaandel van die G RA . In dieselfde verband word die oprigting van ’n Afrikaanse skool by Daljosafat en van die eerste Afrikaanse besighcde genoem. 226 L.T. d u P lessis (Vgl. o.a. N ienaber en N ienaber, 1941, Pienaar, 1943 en ’n baie resente werk, Kanncmeyer, 1983, vir 'n uiteensettingvan die tradisionele benadering.)4 (Vgl. o.a. N ienaber en N ienaber, 1941, Pienaar, 1943 en ’n baie resente werk, Kanncmeyer, 1983, vir 'n uiteensettingvan die tradisionele benadering.)4 Soos hieruit blyk, val die klem w at die geskiedskrywing betref veral op die GRA. D aarvan getuig ook die sentim entele aanhang van die G RA soos veral blyk uit die oprigting van ’n taalm onum cnt in die Paarl, asook die w aardc w at geheg word aan 14 Augustus —die gew aande stigtingsdatum van die G RA op 14 Augustus 1875. D at die w erksaam hede van die G R A belangrik geag word, word beklem toon deur die feit dat ’n taalm useum in die Paarl opgerig is in die huis van ’n stigterslid, Gideon M alherbe, en die huidige beplanning van ’n taalroete deur die Paarlvallei. U iteraard sal enige kritiek teen die bestaande beskouing nie verwelkom word deur diegene w at opgaan in die tradisionele verheerliking van die bydrae wat die G RA tot Afrikaans gem aak het en nie van ander standpunte kennis neem D aar is gevare verbonde aan so ’n G R A -geaksentueerde benadering tot die Afrikaanse taalbewegings. Die geskiedenis van die ontwikkeling van Afrikaans as kultuurtaal word onvolledig uitgebeeld en ander belangrike gebeure wore gei'gnoreer. Die am pstaalw ording van Afrikaans word nie in ’n objektiewe lig gestel nie. Slegs ’n klein groepie mense (die G R A en sy navolgers) word uitgesonder as “ taalhelde” en hulle relatiewe taalprestasies word opgeblaas lot ’n kragvertoon vir Afrikaans, sonder dat byvoorbeeld hulle motiewe m et die bevordering van die taal ooit bevraagteken word. Gevolglik het die geskiedenis van die ontwikkeling van Afrikaans as kultuurtaal ’n redelik eksklusiewe kleur gekry. 4 K an n em ey er wyk in hierdie tw eede uitgaw e van sy blokboek oor die A frikaanse taalbew eging slegs in 'n geringe m ate af van die tradisionele siening, m aar neem m igelukkig nie kennis van o.a. Steyn (1980) se insigte oor die onderw erp nie. 5 Die G R A hei in 1878 am ptelik ontbind (vgl. Du Plessis, 1983 : 124/5). V rae ro n d o m soos blyk uit die GRA-geskrifte. Die bolandse vorm van Afrikaans was onaanvaarbaar vir die binnelandse Afrikaanssprekende en kan nie beskou word as die basis van die taal w at in 1925 m edeam pstaalstatus verkry het nie (vgl. Ponelis, 1983). Is die G R A gestig met ’n godsdienstige doel voor oë, om Afrikaans te bevorder, of om die Afrikaner polities op te hef? S.J. du T oit het self aangevoer d at die G R A gestig is om die Bybel in A frikaans te vertaal (vgl. Du T oit, 1909 : 66). D it is deur Totius bevestig (vgl. D u T o it, 1917 : 66). Volgens N ienaber (1934 : 15) het die sogenaam de Eerste Taalbew eging “ ... sy geboorte direk te danke aan die begeerte om die Bybel in A frikaans oor te sit” . Geskiedkundig is dit bekend dat Pannevis die veldtog om ’n Afrikaanse Bybel ge'inisieer het, w at beteken dat die stigting van die G R A ’n uitvloeisel van dié veldtog was. Die ideaal om die Afrikaanssprekende te kersten deur m iddel van ’n Afrikaanse Bybel het vergestalting gevind in die oprigting van die G RA. Godsdiens was dus die dryfveer hieragter. D aarom die afleiding d at hier sprake was van ’n afsonderlike taalbeweging, t.w. die Bybelvertalingsbeweging. Die “ doel” van die G R A was egter: “ O m te staan vir ons T aal, ons Nasie en ons L and” (Du Toit, 1909 : 67), en bo-aan die G R A -w apen pryk die woorde: “ V erenigde Suid-A frika” . Die m ondstuk van die G RA, Di Patriot, het hom vanaf 1877 begin toespits op politieke kwessies en die taalsaak agterw eë gelaat (De W aal, 1932: 11). In 1879 publiseer Du Toit in dicselfde blad die konsep van die A frikanerbond, ’n politieke liggaam met die strcwe om die A frikaner polities op te hef. Sou die dryfveer agter die sogenaam de Eerste taalbew eging dus van godsdiens na politiek verskuif het? O f was beide ter sprake? Die feit dat die saak van die Bybelvertaling eers weer in 1884 ter sprake gekom het, dit wil sê am per 10 ja a r na die stigting van die G RA , skakel eersgenoem de m oontlikheid uit. 5. D IE G R A BIN N E D IE N U W E IN D E L IN G — P E R SP E K T IE W E EN IM PL IK A SIE S enige pogingom die G R A se rol in perspektief te stel, kan feitlik as heiligskennis beskou word. So stewig is die tradisionele idees gevestig. Die G RA was egter nieopsigself’n taalbew eging nie, m a a r’n uitvloeisel van pannevis se Bybelvertalingsveldtog. Hoewel die G RA gestig is m et die uitsluitlike doel om die weg te berei vir ’n Afrikaanse Bybelvertaling het sy werksaam hede uiteindelik veroorsaak dat juis dié ideaal nooit verwesenlik is nie! (Eers in 1890, 15 ja a r ná sy stigting, en 12 ja a r na sy ontbinding5 is ernstig begin werk aan ’n Byl)elvertaling. Die eerste vertaalde Bybelboek verskyn eers in 1893, 18jaar nadat die G RA gestig is.) Hierbenew ens het die vorm van Afrikaans w at deur die G RA bestendig is ’n Kaapse kleur gehad, 227 V rae ro n d o m O ok het dié organisasie hom nie bewys as ’n liggaam w at die A frikanervolk polities kon saam snoer nie (vgl. V an R ensburg, 1981 : 53). H istorici en taalhistorici het egter not altyd die rol van die G R A in die politieke ontw aking van die A frikaner belangrik geag, w aardeur die sogenaam de Eerste Taalbew eging ’n politieke dim ensie sou verkry het. Die G R A ontbind egter juis as gevolg van 'n gebrek aan politieke dimensie. Du T oit (1909: 67) skryf in sy laastejaarverslag (1878) dat die G RA veral een tekortkom ing openbaar het, naam lik “ gesag” . Hy skryf dat leiers van die G R A geen invloed gehad het op die politieke lewe nie. V erder erken 228 L.T. d u P lessis hy d at die G R A nooit ’n politieke ideaal sou bereik nie, daartoe was dit (die G R A — LTdP) te beperk tot die Afrikaanse taal” (Du Toit, 1882 : 2). hy d at die G R A nooit ’n politieke ideaal sou bereik nie, daartoe was dit (die G R A — LTdP) te beperk tot die Afrikaanse taal” (Du Toit, 1882 : 2). U it bogenoem de getuienis blyk dat die G R A as godsdienstig-kulturele organisasie nie geskik was om die volk polities saam te snoer nie. M et die oprigting van die A frikanerbond in 1880 is dié ideaal egter verwesenlik. Interessant genoeg beleef Di Patriot (die A frikanerbond se erkende lyfblad) juis in hierdie tydperk ’n florieryke era, m et politiek as dryfveer (vgl. Du Toit, 1917 : 153/5). Die taalbew eging w at hierom ontstaan hel, word as die Afrikanerbondbew eging geïdentifiseer. ’n D crde m oontlikheid kom ter sprakc, naainlik dat die G R A suiwer ’n taaldoelw it nagestreef het. Volgens die voorafgaande bespreking is dit duidelik dat die G RA nie politiekgeïnspireerd was of’n politieke propaganda- liggaam was nie, m aar deel was van die Bybelvertalingsbeweging. Kyk mens weer na die afloop van dié taalbew eging, blyk dit dat die godsdienstige ideaal ná die stigting van die GRA ietwat op die agtergrond geskuif het. Die dryfveer agter die stigting van die G R A was dus in die eerste plek V rae ro n d o m godsdienstig van aard. As gevolg van die hoc eise wat die BBBG aan die G R A -m anne gestel het, het die klem verskuif na taalbevordering wat uiteindelik tot die mi.slukking van die Bybelvertalingsbeweging bygedra het. • T.o.v. die stigtingsdalum Hoewel die stigtingsdatum van die G RA op sigself nie van veel belang vir hierdie artikel is nie, word kortliks daarop gewys d at die G enootskap van Regte A frikaners gestig is op 25 Septem ber 1875, nie op 14 A ugustus 1875 nie. Indien Du T oit (1909) se weergawe van die gebeure w at aanleiding gegee het tot die stigting van die G R A noukeurig bestudeer word, blyk die chronologie daarvan problem atics te wees. (Kyk Du Plessis, 1983 : 111-124 vir die volledige besprcking hiervan, asook Du Plessis, 1983a vir ’n herindeling van die gebeure rondom die eerste Afrikaanse Bybelvertaling.) D aar behoort gewaak te word teen die oorbeklem toning van die datum 14 Augustus en veral teen die sentim entalisering daarvan. G roter bakens staan op die pad w at Afrikaans geloop het as wat diegene w at m et soveel fanatisme dié datum aanhang, bereid is om toe te gee. ’n M ens is geneig om na aanleiding van die voorafgaande die vraag te stel of die G R A hoegenaam d ’n rol gespeel het in die ontw ikkeling van Afrikaans tot standaardtaal. N atuurlik word die aandeel van die G RA nie misken nie. Die verm oede bestaan egter dat S.J. du T oit in sy geskiedskrywing die G RA se aandele oorbeklem toon het en d at latere skrywers hom op allerlei wyses nagevolg en selfs op hom uitgebrei het, sonder om weer oorspronklike navorsing te doen. In dié opsig is die tradisionele benadering ’n erflating van Du Toit. Verskeie argum ente kan aangevoer word om aan te toon d at die G R A se aandeel in die ontw ikkeling van Afrikaans tot standaardtaal oorbeklem toon word. V rae ro n d o m In plaas daarvan het die bevordering van Afrikaans as sodanig voorop kom staan: U it die notules van die G RA , asook uit verskeie van die publikasies wat deur dié genootskap gepubliseer is, blyk dat ’n daadw erklike poging aangew end is om Afrikaans te bevorder, eerder as om daadw erklik te werk aan ’n Afrikaanse vertaling van die Bybel. Dié nuwe aksenl kan soos volg verklaar word: As voorw aarde vir die vertaling van die Bybel in Afrikaans het die Britse en Buitelandse Bybelgenootskap (hierna verkort tot BBBG) sekere eise gestel. M et die stigting van die G R A kon hulle nie aan dié eise voldoen nie, bv. dat A frikaans as onderrig- en skryftaal gcbruik moes word, dat die potensiële vertalers vertalingsbevoeg sou wees en d at d aar proefverta- lings, voorsien moes word (vgl. Du T oit, 1909:61/2). O p hulle prioriteitslys was die opstel van spelreëls vir Afrikaans en die saamstel van ’n Afrikaanse woordeboek aangetcken — ’n vroeë poging dus om Afrikaans te reglementeer. (’n Poging om te voldoen aan die eise w at die BBBG gestel het?) H oe dit ook al sy, taal is deur die G RA voorop gestel. Die m iddel tot diedocl het diedoel self geword. D aarvan sê Du T oit “dat ons geen besondere verw agting het van ’n genootskap, enkel vir di taal ni ... om dat so ’n poging voor ’n paar ja a r geheel misluk is” (Du Toit, 1917: 147). L ater verdcdig Du T oit hierdie sicningen beklemtoon by hernuw ingsy beswaar teen ’n “ blote/aa/beweging” (a.w .: 147). D it is die rede w aaro m h y ’n organisasie op die been gebring wat ’n politieke doel voor o€ gehad het, naam lik die A frikanerbond (Du Plessis, 1983 : 138/9). 229 • T.o.v. die reglementenng van Afrikaans Die spelreëls w at Du Toit opgestel het en w at deur die G R A nagevolg is, is deur die Akadem ie geïgnoreer. Dié liggaam se Taalkom m issie het hulle aangesluit by die VNS-stelsel — selfs vandag nog word die G R A -tradisie deur die Taalkom m issie oor die hoof gesien. Die woordeboek w at die G R A saam gestel het, vind hoogstens ’n nut in die W A T kantoor en by andere vanuit ’n kuriositeitsoogpunt Die woordeboek w at die G R A saam gestel het, vind hoogstens ’n nut in die W A T-kantoor en by andere vanuit ’n kuriositeitsoogpunt. 230 L.T. d u P lessis Du T oit se uiteindelike Bybelvertalings het nooit am ptelike erkenning ontvang in die Afrikaanse kerke nie. Die 1933-vertalers het nie voortgebou op sy arbeid nie. H ulle het ’n geheel nuwe vertalingsbeleid daargestel en hulle vertaling gebaseer op die Statevertaling (vgl. Du Plessis, 1983a). • T.o.v. die erkenning van Afrikaans Die G RA het in sy driejarige bestaan feitlik net negatiewe reaksie ontlok en het as gevolg van sy politieke onm ag in geen stadium in die posisie verkeer om Afrikaans as parlem entêre taal erken te kry nie. D aarbenew ens blyk duidelik uit die geskrifte van die G R A dat hy ’n Bolandse vorm van Afrikaans probeer reglem enteer het — ongeveer die vorm van Afrikaans wat vandag nog in die Boland gepraat word. In 1925 het die m eer noordelike vorm van Afrikaans ’n m ede-am pstaal in Suid- Afrika geword, nie die Afrikaans wat deur die G RA bevorder is nie. (Vgl. Ponelis, 1983, se uiteensetting van standaard-A frikaans.) • T.o.v. die A T G en die A T V D at die G R A -m anne se denkwyse ’n invloed gehad het op die stigters van die Afrikaanse Taalgenootskap (ATG) en Afrikaanse Taalvereniging (ATV) aan die begin van die 20ste eeu, word nie betwyfel nie. Tewens, die A TG se doelstellings toon verrassende ooreenkomste m et die van die G R A (Du Plessis, 1983 : 176). Die vraag is egter w atter aandeel die na-oorlogse taalorganisasies gehad het in die erkenning van Afrikaans. As taalorganisasies kon hulle ’n m inim ale bydrae lewer aangesien die sukses van die Afrikaanse politiek bepalend was vir die am pstaalw ording van Afrikaans (vgl. a.w. : 176/9 en 182 e.v.). By nabetragting ontstaan die vermoede dat die Afrikaner met die ontw aking van Al'rikanernasionalisme en die gepaardgaande ontdekking van homself, in sy verlede begin delf het en die G RA in ’n groot m ate geooridealiseer het. Sodoende is die G R A -m anne tot taalhelde verhef en is die G RA uitgesonder as een van die belangrikste bakens in die geskiedenis van Afrikaans. D it is insiggewend dat die meeste werke oor die Afrikaanse taalbewegings juis gedurende die jare 1920-1940 verskyn het, sekerlik die glorietydperk van die groei van Afrikanernasionalisme. V rae ro n d o m van A frikaans op die wyse aan die bod te bring, ontwikkel ’n nuwe perspektief op die taal se verlede; ’n perspektief wat veel wyer strek as dat die Afrikaanse poging (vroecr en tans) afgestem is op ’n groepie uitverkorenes. Juis in ’n tyd w aar die gesprek rondom Afrikaans handel oor die voortbestaansm oontlikhede daarvan, behoort ’n ruim er siening van die taalverlede m eer m oontlikhede te bied vir die positiewe taalhandhaw er. Die handhaw ing van Afrikaans verkry dan ’n opw indende dimensie: om alm al w at A frikaanssprekend is te verenig in ’n handhaw ingspoging. In ’n hoofartikel van Beeld (18 Ju n ie 1983) word dié uitdaging soos volg gestel: “ O ns het inderdaad m eer dinge wat ons saam bind as wat ons skei, daarom is dit nodig d at alm al wat saam hoort rondom Afrikaans versamel w ord” . 6. G E V O L G T R E K K IN G D eur tradisionele uitsprake en opvattinge ten opsigte van die geskiedenis 231 M A L H ER B E , D.F. s.j. Is Afrikaans ’n dialek?/n: N ienaberen H ey l: 66-80. N IEN A B ER , P.J. 1934. Die Geskiedenis van die Afrikaanse Bybelvertaling. N asionale Pers Beperk. B IB LIO G R A FIE DE W AAL, J.H .H . 1932. M y herinnerings van ons Taalstryd. Nasionale Pers Beperk. DU PLESSIS, L.T. 1983. ’n K ritiese beskouing van die identifikasie van die Afrikaanse taalbew egings en hulle funksies. O ngepubliseerde M. A .-verhan- deling. UOVS. — 1983a. Die Afrikaanse Bybelvertalings. Tydskrifvir L etterkunde, 21(3) : 1-13. D U T O IT , S.J. 1882. Die A frikaner Bond: “ Eendrag m aak m ag.” D.F. du Toit en Co., Paarl. — 1909. Geskidenis fan di afrikaanse Taalbew eging. Paarl Drukpers M aatskappy Beperk. D U T O IT , J.D . 1917. Ds. S.J. du T oit in weg en werk: ’n Periode van Afrikaanse oplewing. Paarl D rukpers M aatschappij Beperkt. H A U G E N , E. 1981. L anguage fragm entation in Scandinavia: Revolt of the M inorities. In: H augen, E., J.D . M cC lure en D. Thom son (reds.): 100-119. H A U G E N , E., J.D . M cC L U R E en D. T H O M S O N (reds.). 1981. M inority Languages today. A Selection of Papers read at the First International Conference on M inority Languages held at Glasgow University from 8 to 13 Septem ber 1980. Edinburgh University Press. K A N N E M E Y E R , J.C . 1983. Die Afrikaanse Bewegings. Blokboeke. Acade- mica. M A L H ER B E , D.F. s.j. Is Afrikaans ’n dialek?/n: N ienaberen H ey l: 66-80. N IEN A B ER , P.J. 1934. Die Geskiedenis van die Afrikaanse Bybelvertaling. N asionale Pers Beperk. DE W AAL, J.H .H . 1932. M y herinnerings van ons Taalstryd. Nasionale Pers Beperk. DU PLESSIS, L.T. 1983. ’n K ritiese beskouing van die identifikasie van die Afrikaanse taalbew egings en hulle funksies. O ngepubliseerde M. A .-verhan- deling. UOVS. g — 1983a. Die Afrikaanse Bybelvertalings. Tydskrifvir L etterkunde, 21(3) : 1-13. D U T O IT , S.J. 1882. Die A frikaner Bond: “ Eendrag m aak m ag.” D.F. du Toit en Co., Paarl. — 1909. Geskidenis fan di afrikaanse Taalbew eging. Paarl Drukpers M aatskappy Beperk. D U T O IT , J.D . 1917. Ds. S.J. du T oit in weg en werk: ’n Periode van Afrikaanse oplewing. Paarl D rukpers M aatschappij Beperkt. H A U G E N , E. 1981. B IB LIO G R A FIE L anguage fragm entation in Scandinavia: Revolt of the M i i i I H E J D M C l D Th ( d ) 100 119 H A U G E N , E. 1981. L anguage fragm entation in Scandinavia: Revolt of the M inorities. In: H augen, E., J.D . M cC lure en D. Thom son (reds.): 100-119. H A U G E N , E., J.D . M cC L U R E en D. T H O M S O N (reds.). 1981. M inority Languages today. A Selection of Papers read at the First International Conference on M inority Languages held at Glasgow University from 8 to 13 Septem ber 1980. Edinburgh University Press. K A N N E M E Y E R , J.C . 1983. Die Afrikaanse Bewegings. Blokboeke. Acade- mica. M A L H ER B E , D.F. s.j. Is Afrikaans ’n dialek?/n: N ienaberen H ey l: 66-80. N IEN A B ER , P.J. 1934. Die Geskiedenis van die Afrikaanse Bybelvertaling. N asionale Pers Beperk. 232 L.T. du P lessis N IEN A BER, P.J. en J.A . HEYL. s.j. Pleidooie in belang van Afrikaans. Deel II. Nasionaie Boekhandel Beperk. N IEN A BER, G.S. en P.J. N IEN A BER, 1941. Die geskiedenis van die Afrikaanse Beweging. J.L . van Schaik Beperk. PIEN A AR, E.C. 1943. Die T riom fvan Afrikaans. Nasionaie Pers Beperk. PIE T E R SE N , L. 1976. Taalsociologie : M inderhedcn, Tw eetaligheid, Taalachterstand. H.D. Tjeenk Willink. PO N ELIS, F.A. 1983. Afrikaanse Klankleer. Balkema (ter perse). STEYN, J.C . 1980. Tuiste ineie taal: D iebehouden bestaan van Afrikaans. Tafelberg. VAN R E N SB U R G , M .C.J. 1981. Twee tem as uit Tuiste in eie Taal. Taalfasette, 27(2) : 46-54. N IEN A BER, P.J. en J.A . HEYL. s.j. Pleidooie in belang van Afrikaans. Deel II. Nasionaie Boekhandel Beperk. p N IEN A BER, G.S. en P.J. N IEN A BER, 1941. Die geskiedenis van die Afrikaanse Beweging J L van Schaik Beperk p N IEN A BER, G.S. en P.J. N IEN A BER, 1941. Die geskiedenis van die N IEN A BER, G.S. en P.J. N IEN A BER, 1941. Afrikaanse Beweging. J.L . van Schaik Beperk. j PO N ELIS, F.A. 1983. Afrikaanse Klankleer. Balkema (ter perse). g VAN R E N SB U R G , M .C.J. 1981. Twee tem as uit Tuiste in eie Taal. Taalfasette, 27(2) : 46-54. N IEN A BER, P.J. en J.A . HEYL. s.j. Pleidooie in belang van Afrikaans. Deel II. Nasionaie Boekhandel Beperk. N IEN A BER, G.S. en P.J. N IEN A BER, 1941. Die geskiedenis van die Afrikaanse Beweging. J.L . van Schaik Beperk. PIEN A AR, E.C. 1943. Die T riom fvan Afrikaans. Nasionaie Pers Beperk. PIE T E R SE N , L. 1976. Taalsociologie : M inderhedcn, Tw eetaligheid, Taalachterstand. H.D. Tjeenk Willink. PO N ELIS, F.A. 1983. Afrikaanse Klankleer. Balkema (ter perse). STEYN, J.C . 1980. Tuiste ineie taal: D iebehouden bestaan van Afrikaans. Tafelberg. VAN R E N SB U R G , M .C.J. 1981. Twee tem as uit Tuiste in eie Taal. Taalfasette, 27(2) : 46-54. B IB LIO G R A FIE STEYN, J.C . 1980. Tuiste ineie taal: D iebehouden bestaan van Afrikaans. Tafelberg. g VAN R E N SB U R G , M .C.J. 1981. Twee tem as uit Tuiste in eie Taal. Taalfasette, 27(2) : 46-54. g VAN R E N SB U R G , M .C.J. 1981. Twee tem as uit Tuiste in eie Taal. Taalfasette, 27(2) : 46-54. 233 233

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/989/1099

Afrikaans

W entzel van H u yssteen Dept. Bybelkundc U P E W entzel van H u yssteen Dept. Bybelkundc U P E “ ’n N uw c tydsgewrig m ag nuw e sicnings van G od, m ens cn wêreld bring, ’n nuw e tydsgecs o p en b a ar en die mens voor nuwe sake stel en gevolglik ’n nuw e wetenskapsidee eis. V erand crin g van tye impliseer dan ook verandering van wetenskapsidee.” H .G . Stoker, Beginsels en metodes in die Wetenskap, Polchefstroom, 1961, p. 254. “ Theology should arise out of and address itself to the real conditions of o u r society — it should be and be seen to lie one of the possible expressions of our society, and not be, as so often now, a visible expression of archaism .” M ary Hesse, Revolutions and reconstruc­ tion.* in the philosophy of science, Brighton, 1980, p. 252. 1. Die a ard van die teologiesc w etenskap sou v a n d ag op baie cn op uiteenlopcnde wyses om skryf kon word. Persoonlik sou ek g raag die teologie — cn in besonder ook die sistematiese teologie — wil sicn as kritiese geloofsverantwoording. Die teologie het imincrs die taak om die wesc van ons Christelike geloof in relasic te bring m et die wcreld w aarin ons v an d ag leef, en dus met die huidige m oderne problcembewussyn. In hierdie opsig rus d a a r op die teoloog ’p groot verantw oordelikhcid. Hy m oet n aam lik d e u r ’n proses van kreatiewe relleksie aanto on dat die Christelike geloof ’n eie integritcit, ’n inlegriteit en ’n uniekheid wat die veclvuldige cn uilcenlopcnde dimensies van ons m oderne crvaring kan integreer, sin en belckcnis gee. H ierdie kreaiiw iteit bestaan vcral daaruit d a t die teoloog d e u r ’n proses van kreatiew e h erstru k tu rerin g kan h y d ra tot RASION ALITEIT EN KREATIWITEIT — ONT- WERP VIR ’N KRITIESE, KONSTRUKTIEWE TEOLOGIE W entzel van H u yssteen Dept. Bybelkundc U P E W en lzel van H u yssteen die v erand erin g in ’n persoon of persone se verstaan van die diepsle sin van die lew e:1 ’n konseptuele iranslorm asie w aarin die teoloog self alreeds sy du b b ele b in ding a a n sowel die (Jhrislelike geloof as die eise van die eietydse probleem bew ussyn krities en konst rukt ief verwerk liei. Reeds die I'undam enlele a an sp raa k van die C hrislelike geloof, d at dit C oeie N uus vir alle mense van alle tye wil wees, m aak dit vir die teoloog w at sy arbeid m et sowel intellektuele gelool’w aardigheid as vanu it ’n persoonlike geloolsbetrokkenheid wil beoefen, onm oontlik om die teologiese denkarbeid as bloot die onkritiese w akkerhou en herh alin g van tradisie te sien. Inteendeel, w are teologie is ’n krealiewe d a ad , ’n k reatie w ed a ad w at bewus gedra word d eu r die tradisie w aaruit die teoloog voortkom , sy eksplisiete alhankliklieid van die C liristusgebeure wat hierdie tradisie geskep en help vorm het, en sy geloolsoorluiging d a t slegs d e u r ’n verstaan van hierdie gebeure die w are sin van ons inenslike bestaan ontsluit kan w ord.2 Die teoloog leef dus in twee dikwels uiteenlopende wêrelde: dié van sy tradisionele geloof in C o d , wat horn in Jesus van N asaret g eo p en b aar het, encrsyds, én die gekoinpliseerde en vinnig v eran d eren d e stru k tu u r van die hedendaagse wetenskaplike probleem bew ussyn. Die teoloog wat sensitief is vir hierdie p rob lem atiserin g van sy denk- en leelwêreld, is hierinee voor ’n grant dilem m a geplaas: op een ol a n d er wyse moet hy ’n konseptuele konteks vind wat sowel dit w at hy as o n v ervreem b are kernelem ente van sy geloolstradisie sien, as die legitieine en on on lw yk bare aansprake van die moilcrne probleem bew ussyn kan om vat. K oers, 48(3) 1983 185 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit — Dink teoloC inderdaad rasioneel cn kan die teologic op ’n wetcnskapsfilo- sofies gcloofwaardigc dcnkm odcl aanspraak maak? — Dink teoloC inderdaad rasioneel cn kan die teologic op ’n wetcnskapsfilo- sofies gcloofwaardigc dcnkm odcl aanspraak maak? g g p — W at is die aard van tcologiese uitsprake en hoc vcrskil dit van voorwctcnskaplikc gcloofsuitsprake en am ptclike kerklike uitsprake? — W at is die herkom s van teologicse uitsprake en teologiesc denkmodelle? — W at is die struk tu ur van hierdie uitsprake cn denkm odelle, cn w atler rol speel tcorievorm ing in die totstandkom ing van tcologiese uitsprake? rol speel tcorievorm ing in die totstandkom ing van tcologiese uitsprake? — W at is die verhouding tussen die teoloogsc pcrsoonlikc gcloofsbetrokken- heid (‘co m m itm en t’) cn die tcoricvorm ing in sy tcologiese ontw erp? — W at is die verhouding tussen die teoloogsc pcrsoonlikc gcloofsbetrokken- heid (‘co m m itm en t’) cn die tcoricvorm ing in sy tcologiese ontw erp? g g p g heid (‘co m m itm en t’) cn die tcoricvorm ing in sy tcologiese ontw erp? — W attersoo rt argu m ente gebruik teoloeom hu llestan dp un teoo rtu igen d te m aak? In w attcr m ate is teologiesc uitsprake dus vir an dcr navolghaar, insigtelik te m aak en d eu r kontrole, bew y sofrcgv erdig ing op hulle w aarhcid af te bevra? — W a tte r funksie vcrvul die Hciligc Skrif, as W oord van G od, ten opsigte van tcorievorm ing in die teologic? — H oe reageer teoloc op kritick, veral w anneer die Heiligc Skrif as gesag bygebring w ord vir die regverdiging van dikwels uitccnlopcnde tcologicse standpunte? — H oe reageer teoloc op kritick, veral w anneer die Heiligc Skrif as gesag bygebring w ord vir die regverdiging van dikwels uitccnlopcnde tcologicse standpunte? Die teoloog w at in totale intellcktuele eerlikhcid sy tradisie aan hierdie vrae wil blootstel, vind hom o n o n tw y k b a ar in gesprek m et die gekompliseerde gang van die hedendaagse wetenskapsfilosofie. H ierdie gesprek, en die eise d aarv an , is nodig vir ’n teologie w at met bew ustheid en gevoeligheid die niters bclangrike vrae betreilcnde metode- en tcoricvorming in dicsistcmatiese teologie wil aandurf. W en lzel van H u yssteen llierm ee kom die sistematiese teoloog voor sy groolste u itdag ing te staan: om n aam lik die v raag “ W a t is teologie?” te pro b eer b eanlw o ord in ’n huidige twintigste-eeuse situasie w aar nie alleen die Chrislelike geloolspara- d igm a ’n krisis ro n d o m sy kognitiew e a an sp ra k e 3 beleef nie m a a r ook die w etenskaplike denke — en veral die wetenskapslilosoliese denkontw ikkeling van ons tyd — ’n krisis van beiekenis ondergaan . H ie rd e u r w ord die teologie leitlik gedw ing om sy tradisionele selfverstan krities te bevra. O ok en veral die gerelorm eerde teoloog, wat juis die inhoud van die C h rislusboodskap relo rm eren d wil deurgee, vind hoin lliermee met ’n reeks o n on lw yk bare problem e gekonfronteer. Die v raag “ W at is teologie?” impliseer nie slegs één vraag, naam lik “ Is die teologie ook ’n w etenskap?” nie, m a a r w aaier uit in probleeinvrae soos: — W alter soon akliwiteit is die teologiese denke in werklikheid? 1 Hii W entzel van H u yssteen ’n G ron dig e uiteensetiing met wetenskapslilosoliese vraagstellinge isorigens vir die teologie om verskillende redes belangrik. 1. V7ir die teoloog is dit van die grootste belang d al liy sal besef d at, ten spyte van die verskeidenheid eietydse wetenskapslilosoliese rasionaliteits- modelle, die eise van ’n positivistiese wetenskapsfilosolie nog dikwels m et alisoluutheidsaansprakc vanem piriese verilieerbaarheid die wetenskapliklieid van die leologiese denkoniw ikkeling wil bedreig. 2. ’n Wetenskapslilosoliese problem atisering van die teologie m oel egter ook die teoloog laat insien dat kennis, en in hierdie geval leologiese kennis, ‘geloolskennis’ ol ‘openbaringskennis’, w etenskapsteoreties gesproke nie m eer so on betw isb aar seker op vaste lo nd am en te staan nie. 3. Die isolasie van teoloë wat hulle met ’n wetenskapslilosoliese problem ati- sering van die leologie besig lion, word slegs oortref deur die w êreldvreemdheid van leoloë wat in volslae teorievergelellieid op ’n probleemlose ‘Skrilteologie’ ol ‘o penbaringsleologie’ a a n sp raak m aak. Die pogings van teoloe om dus oor die a a rd van die teologie en van leologiese kennis te p ra a t sonder kennisnam e van die verskuilde welenskapslilosoliese problem atiek w at implisiet met hierdie lem atiek gegee is, sal dus as illu sionêrontm asker moel word. H opelik blyk in hierdie stadium reeds die noodsaakliklieid van ’n gesprek lussen die sislematiese teologie en die wetenskapsfilosolie. in hierdie gesprek sal die teoloog nie alleen van die probleem veld en begrippeneiw erk van die weienskapslilosolie kennis m oel neem nie m a a r sal liy dit ook kriiies sy eie moel m aak: nie alleen ter wille van die w eienskaplike geloolw aardigheid van sy eie redeneerproses nie m a a r óók ter wille van die W aarh eid , w aaroor hy so lielder en suiwer m oontlik geloolw aardige uitsprake wil maak. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit Dit is trouens die Wetenskapsfilosofie, asondcrafdcling van die W ysbegeerte, w at hom besig hou met ’n analisc en kritiese w a ard erin g van die vooronderstellinge van die w ctenskap en so ook deu r rasionele konstruksie w ctenskapsteoricë of wetenskapsideë v o rm .4 Die teoloog is d an m yns insiens outcntick teoloog w an neer hy nie slcgs kritics, oplettend, intelligent, rasioneel en verantw oordclik met sy stof om g aan nie, m a a r w anneer hy ook besef d at kritiese denke (cn dus kreatiewe rasionaliteit) nié beteken d a t hy hom in g cw aand e ‘objektiw itcit’ van sy grondoortuiginge cn sy geloofsbinding hoeflos te m aak nie. K reatiw iteit cn rasionaliteit in die sistcmatiese teologic moet d aaro m uiteindelik nie beteken d a t die teoloog sy eie herkom s en tradisie sondcr m eer oorboord gooi nie. Veel eerd er wil dit dui op die vind van ’n dcnkm odcl w aarin die skynbare uiterstes van die inhoud van die Christelike geloof enersyds en die konteks van die h edendaagse wetenskapsfilosofiese gesprek andersyds in ’n nuwc konseptuele transformasic oorstyg word. 187 R a sion aliteit en k reatiw iteit wetenskap, grid daaroin in besonder ook vir die teologie: “ Die pcrsoonlike faktor in die w etenskap tie! in fundam cntclc sin vcral jnis te doen m et die vorm ing van w etcnskapsidcë” .5 2. Die begrip ‘rasioneel’ word in ons tyd in ’n toenem ende m ate met w etenskaplikhcid geassosieer en selfs geannckscer as sinoniem vir ’n wetenskaplike spreekwyse oor ons w erklikheid.6 H iervoor was veral verant- w oordelik die rasionaliteitsmodel van die logiese positivisme: slegs kennis w at d eu r m iddel van a an v a ard e w etenskaplike metodes empiries, objektief cn leitelik opgedoen en geverilieer is, kan tiier as ‘rasionclc’ kennis kwalillseer. In die lig van veral uiteenlopende standpunte in die eietydse wctenskapsfilosofie is dit myns insiens vir die teologie van groot bclang om nie slegs één model van rasionalileit klakkeloos te annekseer cn dan te incen d at rasionaliteit as sodanig d aarm ee u itp utlcn d beskryf is nie. T en spyle van die oorliccrsonde teenw oordigheid van die positivistiese rasionaliteitsmodel is dit bclangrik d a t die teoloog sensitief sal wees vir m eer grnuansecrdc, m eer subticle en verfynde rasionalitcitsmodelle wat in die gang bare wetcnskapsfilosofie.se gesprek na vorc m ag kom. M a a r alle a n d er modelle van rasionaliteit sal uitcindelik slegs beoordeel en gecvalucer kan word teen die agtergrond van die stand aardb eeld van w etenskap wat as positivistiese erlenis ingrypendc gevolge vir die teologie gchad lict en v and ag nog het. Die logiese positivisme, m et sy wortels in die W iener Krcis in die iw interjare van ons ecu, kan waarskynlik as die eerste vorm van gcsistematisocrde wetenskapsfilosofic gesien word. As wysgerige strom ing kcer die logiese positivisme horn skcrp teen enigc m oontlike invloed van metalisika of teologie, en u itg aan d e van ’n empiristiese kennisopvatting het die logics positivistiese filosowc gepoog om die taal en m etode van die w etenskap te analisecr. Dit sou uiteindclik lei tot ’n logics positivistiese wetenskapsopvatting wat in sy hedendaagse vorm bewus of onbewus deur die mceste vakwetenskap- likes a a n v a a r word. W entzel van H u yssteen En d e u r hierdie tipe sellkritiek toe te pas sal die teologie uiteindelik tot o p b o u en d e m aalskap py - en kulluurkritiek kan kom, w ant in ’n p o g in g o m h o m se lfb ete r te verslaan, sal die teologie moel vra na die sosiale stru k tu u r w aarb in n e dit funksioneer, die norm e en w aardes van dié mense wat teologie bedryl en dus na die relasie tussen die teoloog, sy persoonlike grondoortuiginge, sy w etenskapsopvalling, sy hisloriese konleks en die uileindelike leorievorm ing in die teologie. Stoker se uiispraak oor die vorm ing van w etenskapsopvatiinge, en dus van rasionaliteitsinodelle in die 1K8 W entzel van H u yssteen byvooi beeld die teologie vorm liier of pseu do pro blem e of dit kan d e u r suiw ering tot werklike em piriese wetenskaplike problem e teruggebring w o rd .7 In hierdie wyse van filosofeer w ord dus ’n skerp grens getrek tussen twee soorte uitsprake, ill. 1. ernpines wetenskaplike uitsprake (w aarvan die betekenis d e u r logiese analise binne die sisteem van ’n eenheidsw etenskap opgehelder kan word) en 2. rnetafisiese uitsprake, w at géén kognitiewe inhoud het nie, d.w.s. geen kennis o n d e r w oorde bring nie m a a r hoogstens bepaalde gevoelens tot uitdrukking bring en verwoord. Volgens die rasionaliteitsm odel van die logiese positivisme is dus slegs dié uitsprake sinvol w at op ervarin g gebaseer is en d e u r verifikasie gekontroleer kan w ord. H ierdie stan d aa rd b e eld sluit origens regstreeks a a n by die m odel van die n atu u rw eten sk ap p e, w aar die status van w etenskaplike kennis gelykgestel word aan objektiwiteit en w aar op grond van rasiunele kennisverwer- w ing gevra word na ’n geiroue w eergawe van die werklikheid soos dit in sigself is. D e u r die insam eling van gekontroleerde ervaringsgegew ens w ord op g rond van induktiew e veralgem enings tot bep aald e hipoteses en teorieë gekonkludeer. S laag die toetsing of veriiikasie van hierdie hipoteses, is ’n n uw e w etenskaplike wet gevind w at d an op ak ku m u latiew e wyse by die groeiproses van wetenskaplike kennis ge'integreer word. Volgens die wetenskapsidee van die logiese positivisme m oet alle ‘rnetafisiese’ uitsprake uiteindelik as kognitief sinloos verw erp w ord. Dit beteken heel konkreet dat politieke, sosiale, kulturele, religieuse en dus ook teologiese faktore uiteindelik nie werklik vir w etenskaplike groei van belang is nie. H ierdie faktore kan hoogstens ’n b epaalde invloed op die groeisnelheid van w etenskaplike kennis uitoefen. W erklike hipotese- en teorievorm ing, as rasionele aktiwiteit wat sy basis vind in dit w at logies en feitelik is, staan egter los van hierdie nie-wetenskaplike invloede. H ierdie m odel v an w etenskaplike rasionaliteit is in ons tyd ongetwyfcld grootliks tot n o rm vir alle w etenskaplike praktyk verhef. R a sion aliteit en k reatiw iteit Die grondidecs van die logiese positivisme sou hulle uitcindelik toespits op ’n ccnhcidsw ctenskap as die doel van ’n wetenskaplike wêrcldbcskouing: ’n w crcidbeskouing w aarin nie alleen die wetenskap nie m a a r ook problem c in die daaglikse lewe gesuiwer sou word van mclafisiesc cn tcologiese oorheersing. Die empiristiese lyn van die vrocëre positivisme sou hier dcurgetrek w ord. Die onoplosbare problem c en ‘dicp w a a rh e d e ’ van 189 R a sio n a liteit cn k rea tiw iteit T crcg kan H e rm a n K oningsveld d an ook stel d at icm and w at hierdie stan daardb celd vcrdedig op verrc n a nic ’n ‘n eu trale’ stan d p u n t inneem nie m a a r wél blyk ’n egte ‘gclow igc’ tc wees — gcloof dus in hierdie tipe van wetenskaplike rasionaliteit. 8 H ierdie stand aard bceld van wat w etenskap is en behoort te wees, verdcdig teen die agtergron d van ’n positivistiese geloofsoortuiging, verhef die denkbeelde van wetenskaplike rasionaliteit, objektiwiteit, w aardevryheid, verifikasie en logiesc konsistensie tot waardes, w aardes wat d eu r die sam elew ing ten alle koste hoog gehou moet word. H ieruit m oet nou reeds duidclik blyk: solank die ‘geloofsuitgangspunte’ van hierdie positivistiese stan daard beeld e nie ter diskussie staan nie, sal dit aan die verw yt van ’n ideologiese k arak ter nie kan ontkom nie. Belangrikcr nog: indien ’n b ep aald e stan daardb celd van die w etenskap op grond van ’n ‘gcloof verdedig m oet w ord, kan d a a r natuurlik ook wetenskaplikes wees wat an d crsdin k, w at hierdie spcsifieke gcloof in hierdie spcsifickc wetenskap­ like rasionaliteit dus nie dcel nie. V ir die sistcmatiese teologic het die rasionaliteitsmodel van die logiesc posit ivisme egter ’n onbenyd ensw aard ig e d ilem m a geskep. A an die eise van ’n positivistiese wetcnskapsfilosofie kan die teologie nie voldocn nic, w ant teologiesc begrippe en uitsprake is in hierdie strcng w etenskaplike sin nie empirics óf verifieerbaar nie. O p hierdie d ilem m a sou die sistematiese teologie van ons tyd op drie uiteenlopende wyses kon reagecr: 1. Die teologie sou hom sclf as ou ton om e cn eksklusiewc dcnkaktiw itcit cn as volkom c o n aan g eraak d e u r die m inim um -eisc van die wetenskapsfilosofie van die logiesc positivisme kon sien. O p hierdie wyse sou die teologie hom op grond van die unicke gesag van sy unieke objek (nl. G od cn sy openbaring) as eiesoortige ‘w etenskap’ kon ontplooi: vanuit ’n geloofsbetrokkenhcid (w aarag ter nie teruggevra kan w ord nie) w ord in gchoorsaam heid nagedink oor die o p enb arin g van G od, wat met gesag na ons kom. W entzel van H u yssteen V ia die verw eten- skapliking van die m o dern e lewe, w a a r logiese konsistensie, objektiw iteit, verifikasie en w aard evry heid tot m inim uin-eise vir w etenskaplikheid verhef w ord, w ord die ideologiese aa rd van hierdie rasionaliteitsm odel egter steeds duideliker. 190 W entzel van H u y ssteen ook alle pretensies om enigsins as w etenskap te kwalifiseer. Die bekendste eksponent van hierdie sta n d p u n t is sckerlik K arl B arth, w at in 1931 reeds die m inim um vereistes w at H einrich Scholz vir ’n wetenskaplike teologie geform uleer het, skerp afgewys h et.10 2. D irek teenoor v oo rgaan de sta n d p u n te is d a a r die siening van toeloë en /o l lilosowe wat regstreeks d e u r die logiese positivisme beïnvloed is. In hierdie geval w ord duidelik gestel d at religieuse en teologiese proposisies nie bedoel is om enige bewerings ol uitsprake óór ’n ‘w erklikheid’ buite ons, ’n w erklikheid soos d e u r die w oord God ge'intendeer, te m aak nie. Hiervolgens w ord ook dus duidelik gestel d at religieuse proposisies geen bewerings óór ’n b epaalde w erklikheid is nie m a a r blool uitdrukking gee aan bepaalde religieuse gevoelens. Religieuse en ook teologiese uitsprake het dus geen kognitiewe gehalte nie. Sosien R .M . H are religieuse uitsprake as uitdrukking van ’n blik, 'n besondere wysevan kyk na dieem p iriese w erk lik heid." O o k Paul van Buren o ntk en d a t geloofstaal — en dus ook teologiese taal — enige kognitiewe betekenis het: religieuse betrokkenheid en die geloofstaal van hierdie betrokkenheid is die ekspressie van ’n heel besondere lew enshouding.12 3. As d erde uitweg uit die d ilem m a wat die logiese positivisme vir die teologie geskep het, sou kon geld ’n poging om — in plaas van te reageer teenóór of aan te pas by die logiese positivisme — juis die empiristiese sinkrilerium van die logiese positivisme (nl. die verilikasie van proposisies d eu r m iddel van die verw ysing na sintuiglike w aarn em in g o f basiese proposisies wat sodanige w aarn em in g bevat) le kritiseer. R a sio n a liteit cn k rea tiw iteit H icrdic stan d p u n t, w at by uitstck in die dialckticsc teologie cn by sommige rigtings in die gereform eerde teologie aangctrcf word, lei d aartoe dat die teologie hom uiteindelik agter ’n irrasionclc betrokkenheid verskanscn hom so teen enigc wctenskapsfilosofiesc kritick probecr im m uniscer.9 Vansclfsprckend kan so ’n teologie nic aan sp raak m aak op ’n gcloofwaardige probleembcwusthcid insake m etodcvraagstukkc en toerievorming nie en vcral 191 R a sio n a liteit cn k rea tiw iteit V ir die sistematicse teoloog bly hierdie grondprobleem steeds: Walter soorl aktiwiteit is die teologiesc denke in werklikheid? H ierdie v raag h an g onlosmaaklik saam m et die vraag: Hoe kom teoloe tot die uitsprake en begrippe waaruit hulle leorieë opgebou is? en konfronlecr o n so p n u u t m et die v raag na ’n rasionaliteitsmodel vir die teologie, ’n m odel w at nic allccn intellektueel gcloofwaardig is nic m a a r ook voortkom uit die grondoortuiging van die Christentcoloog, naam lik die gcloof d at G od H o m gcopenbaar het in Jesus van Nasarct. V ir die sistcmatiese teoloog w at sy denkarbeid as ’n heel gcspesialiseerde vorm van kritiese geloofsverantwoordingsien, kulm ineer hierdie grondvrae- problem atiek in éen kernprobleem : Hoe kan ons die vooronderstellinge ran ons teologiesc modelle krities bloot lé om sodoende helderheid te probeer kry oor die wyse waarop teologiese begrips- en teorievorming plaasvind? T rouens, ook cn veral die sistematiese teologie moet tog met vertroue ’n geloofwaardige model van rasionaliteit in enigc kritiese gesprek kan voorhou. W a t die vraag na die eie a ard van rasionelc denkc bet ref, het karl Popper ons tcreg geleer d at die vroeëre positivistiese verifikasiebeginsel sells nie in die natuu rw etensk app e altyd d eu r te voer was nie. M et sy deurbreking van die standaard- positivistiese wetenskapsopvat t ing het Popper dan ook onregst reeks die teologie d aarv an bevry om één gevestigde w etenskapsopvatting onkrities te m oet a a n v a a r cn idcologiscer om d an vcrvolgcns eindeloos en vrugteloos by die stru k tu u r daarv an te probecr inpas. W entzel van H u y ssteen H ierdie kritiek, w aarin o p nu ut die vraag na die wese van w etenskaplike denke en ’n model vir wetenskaplike rasionaliteit, die v raag na m eto de en teorievorm ing en die regverdiging van uitsprake, ter sprake sou kom, kom veral na vore in die werk van teoloë wat die gan g van die welenskapsfilosofiese gesprek van nab y gevolg het en as sodanig sterk o n d er die invloed van die denke van Karl Popper en Thomas Kuhn staan. O p die ing ryp end e invloed w at die kritiese rasionalism e, as een van die vernaam ste en betekenisvolste wetenskapslilosoliese konsepsies van ons tyd op die hedendaagse intellektuele ontw ikkeling gehad het, kan hier nie v erder ingegaan w ord nie. Die breuk w at die kritiese rasionalism e ten opsigte van die m etodiese vraagstellinge van die vroeëre logiese positivisme veroorsaak het, kan egter moeilik oorskat w ord. Intellektuele sensitiwiteit vir die implikasies van hierdie breuk m oet dit vir die sistematiese teoloog m oontlik m aak om m et nuw e geesdrif en o p w in din g die problem atiek in verb and met die grondvrae van die teologie op te neem. 192 W entzel van H u y ssteen nie, is dit wesenlik hulle kritiese en progressiewe a a rd w at die egte rasionaliteit van die w etenskap tot stand bring. Die rasionele karakter van wetenskaplike denke lê dus duidelik nie in die akkum ulasie van bevestigde sekerhede nie m a a r wel in d ieo n td ek k in g van uitskakeling van foute, m et an d e r w oorde in streng kritiek. Die wetenskaplike skep dus volgens P o pp er ’n teorie in antw oord op ’n probleem . H ierdie teorie, as ‘co njectu re’, is as vrye denkkonstruksie pro du k van die menslike rede — v a n d a a r die n a a m rasionalisme vir Popper se wetenskapslilosoliese ontw erp. Hierdie denkkonstruksies is egter voortdurend aan kritiese toetsing on derw erp, w a a rd e u r dit m oontlik weerlê sou kon word. H ierm ee word P op per se rasionalisme dus ’n kritiese rasionalisme. Binne die konteks van hierdie kritiese rasionalism e is die ideologiese aard van die positivistiese rasionaliteitsmodel sowel as die eensydigheid van sy empiristiese sinkriterium 1111 a a I ontm asker. En tog, ten spyte van die feit dat Popper aan metalisiese uitsprake ’n veel positiewer rol toeken, bly hierdie uitsprake — om dat dit in beginsel nie l'alsirieërbaar is nie — wetenskaplik gesproke betekenisloos.M T e n diepste bly d a a ro m ook vir die kritiese rasionalism e die sin en betekenis om ‘metalisiese’ uiLsprake in laaste instansie uiters problematics. In ons tyd is dil d an ook juis vanuit krities rasionalistiese hoek d at die teologie as denkvorm buitengew oon skerp aangeval is d e u r toonaangew ende kritiese rasionaliste soos W illiam W. Bartley en H ans Albert. B artley15 beskuldig in sy bekende boek The Retreat To Commitment16 die Protestantse teologie oor ’ii breë linie d a l hulle, w anneer dit kom by die v raag na ’n geloolw aardige uileensetting van redes vir die keuses van geloolsbindinge en denkm odelle w at teoloë m aak , teoloc op ’n massiewe w y se a a n ’n “ retreat to co m m itm en t” , ’n irrasionele v lu g n a geloolsbetrokken- lieid lei. R a sio n a liteit cn k rea tiw iteit T een o o r die logiese positivismc, w at alle ‘metafisiesc’ cn dus ook religieuse uitsprake as kognitief sinloos gesicn het, het Popper in sy krities rasionalisticsc on tw erp nic alleen ’n vecl positiewcr w aardering van mctafisiese denkbecldc laat blyk nie m a a r het hy ook die ingrypende verskuiw inge w at in die wetenskapsfilosofiese gesprek van ons lyd oor begrippe soos rasionaliteit en objektiwiteit plaasvind, geïnisicer; dit het trouens duidelik geblyk dat objektiwiteit in wetenskaplike kennis vir Popper nie m eer op teorievrye, vir sigselfsprekende feite kon bcrus nic, m a a r d a t dit inteendeel ’n sosiale cn dus histories bepaalde aangelecntheid is.15 En die rasionelc karaktcr van wetenskap- like denke w ord nie m eer in die akkum ulasie van gevestigde sekerhede gevind nie m aar wel in die kritiese en progrcssicwe aard van kennisontwikkeling d eur die m aksim ale uitskakcling van foute. D aard ic tcorieë w at dus ’n hoë m ate van w eerstand teen kritiek bied en wat op ’n gegewe tydstip die beste b en ad erin g ten opsigte van ’n bepaalde probleem blyk te wees, m a g d an beskryf w ord as ‘die w etenskap’ van ’n b epaalde tydstip. A angcsien geen teoriccg ter positief‘geverificcr’ kan word 193 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit sy hcrm encuticse h an terin g van tradisics, as ’n im m uniscringstaktick han lcc r w at Po pp er reeds as ’n ‘opcnbaringsm odcl’ bestempcl het, ’n denkm odel wat tcenoor die beginsel van ’n kritiese ondersock nooil sou kon standhou nie.18 Tw eedens bcw cer A lbert d a t die teologie ook die G odsidcc self probeer red d e u r ’n verdere tipe im m uniscringstaktick. A lbert wys d a a ro p d a t die Godsidee vroeër in derd aad ’n verklarende funksie in die kosinologie gehad het, totdat die m o derne natuu rw etenskap hierdie funksie oorbodig gem aak het. In plaas d aa rv a n d at die teologie sy intellektuele integriteit probeer behou en hierdie tipe ag terh aald e en ongeslaagde tcoriee d an opgee, pro b eer die teologie om die G odsidcc self só te v eran d er dat dit nie m ecr d e u r verand cring e in óns w êreldbeskouinge geraak kan w ord nie. Dit geld vir A lbert in besonder w at betref die tese van die ‘nic-objcktivcerbaarhcid’ van G od, o m d a t die v raag n a die w aarhcid of valshcid van teologiese uitsprake oor G od nou in beginsel uitgesluit word. Die csscnsic van die krities rasionalistiese kritiek op die teologie sou saam gevat kon word as die skerp verwyt van ’n verlies aan iverklikheidsbetrokkm- heid. Slegs enkele Europesc teoloë (en 11a my wcte geen A m erikaanse teoloë nie) het hulle nog regstreeks m et hierdie kritiek ingelaat. Naas die bekende m a a r vrugtelose A lbert-Iibelinggesprek is dit slegs teoloe soos G erh ard S auter, W o llh art P an n en b erg cn heel resent ook die jo n g Duitse teoloog H einzpeter H em p elm an n w at die uitdaging van die kritiese rasionalisme positicf a a n v a a r het. W entzel van H u y ssteen Volgens Bartley h an leer Protestantse teoloë d a n ook hulle geloofsverbondenheid a a n G od se o p e n b arin g as ’n rasionele verskoning vir die feit d at hulle teologieë op ’n irrasionele wyse vanu it ondeu rd agte premises ontvou word. Bartley se kritiek w ord d e u r H an s A lb e rt17 opgeneem en veral op twee belangrike pu n te verder gevoer: eerstens stel A lbert duidelik d a l die teologie volgens hom geen kritiese o n d ern em in g is nie m a a r bloot ’n hermeneutiese, in lerp reteren d e funksic het. Vir A lbert staan ’n herm eneutiese dus teenóór ’n kritiese den kh ou din g, w aar nog bygevoeg m oet w ord d a t die teologie, in 194 W entzel van H u yssteen O p P an n en b e rg se o m v atten d e en uiters gekom pliseerde teologiese o ntw erp kan hier nie verder ingegaan w ord nie.21 P an n e n b erg kies egter, m ede o nder invloed van die wetenskapsiilosofie van T ho m as S. K u hn , vir ’n rasionaliteits- niodel wat die grense van die kritiese rasionalism e te bowe moet gaan. M yns insiens slaag P an n en b erg egter nie in hierdie doel nie: nie alleen is sy K uhnresepsie nie oorluigend nie, m a a r ook in sy eie teologie as ‘teologie van die religieë’ o n tsn a p hy nie a an die krities rasionalistiese inset van sy eie denke nie. Iik m een d at ons by P an n en b erg ’n konsessie a an die kritiek van Bartley en A lbert vind: ’n toegewing w aard eu r nie alleen die probleem van ’n lïdeïstiese standspuntteologie glad nie opgelos is nie m a a r w a a rd e u r ook uitcindelik die lew ensbelangrike vraag na die rol van die subjektiwiteit van die teoloog (sy ‘u ltim ate c o m m itm e n t’ en die v erteoretiseringen verkonsep- tu a lise rin g d a a rv a n ) ten opsigte van die teorievorm ing in sy eie denke nooit gestel w ord nie. In Pannenberg se gesprek met die wetenskapsiilosofie is die mees problematiese gegewe d a n ook die feit dat die rol van d ie gelowige teoloog se eie persoonlike geloolsbelrokkenheid ten opsigte van die teorievorm ing in sy teologiese denke nooit verantw oord w ord nie. 3. Die prom inentste en opsienbarendste w etenskapsteoretiese denker van ons tyd is waarskynlik T h o m a s S. K uhn . Sy bekende en veelbesproke boek, The structure oj scientific revolutions ‘li kan ongetwyfeld gesien w ord as een van die oorspronklikste en invloedrykste alternaliew e ten opsigte van die positivistiese w etenskapstradisie w at nog in ons tyd n a vore gekom het. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit G erhard Sauler gaan m et groot noukeurigheid in op die wetenskapsfilosollcse problem atisering van teologiese taal cn onlw erp uiteindelik ’n tipe argum cn- tatiew e kcrklike teologie w at in elk geval geen indringende opneem van krities rasionalisties ge'identifiseerde problem atiek beteken n ie.19 W olfhart P an n en b erg ncem egter hierdie problem atiek op ’n o m v atten de en d e u rd ag te wyse o p .20 P an n en b erg gaan grondig in op die v raag 11a die kcnniskwaliteit cn kennisrclevansic van teologiese uitsprake en neem veral die krities rasionalistiese verw yte van ’n teologiese ideologisering cn van ’n im m unisering teen kritiese vrac ernstig op. P a n n en b e rg stel dus duidelik d at ’n teologiese an tw oo rd op die kritiek van die kritiese rasionalism e nooil bloot anliteties cn apologetics kan wees nie m a a r indringend moet ingaan op die vraag na die wetenskaplike karakter van die teologie, die aard van die w erklikheidsbetrokkcnheid en die hipotetiese stru k tu u r van teologiese uitsprake cn die verho ud ing van die teologie tot die an d er w ctenskappc. 195 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit positivistiese w ctenskapsm odcl tcw eeggebring het, ’n eerste vereistc geword het vir die teoloog w at hom wil verdiep in die problem atiek betreffende die grondvrac van die sistematicse teologie, is in hierdie stadium reeds m eer as duidelik. Nie alleen m oet hy v ra na die implikasie van hierdie wctenskaps- filosofiese w ending vir ’n beantw oording van die grondvrae in die sistematiese teologie nic: selfs vo ordat hy nog die uiters moeilike v raag na die wetenskaplike aard al dan nie van die teologiese denke stel, moet hy reeds weet d at hierdie paradigm atiese verskuiwing ten opsigte van ’n wetenskaps- m odel m óét lei tot insig in die nuw e gestalte w at kernbegrippe soos rasionaliteit en objektiwileit hierdeur verkry het. Die ontm askering van die ideologiese karaktcr van die stan d aard o p v attin g van w at w etenskap is, bevry die teoloog d a n ook van twee uiterstes: eerstens ’n poging om paniekerig op ’n soortgclyke wyse ’n ‘identiese’ stru k lu u r vir die sistematiese teologie te probeer vind (byvoorbeeld w anneer op ’n oppervlakkige wyse ’n begrip soos verifikasie geannekseer sou w ord vir teologie, om dan om gebuigen afgewater te word tot ’n lipc fimdamentalistiesc Skrifbewys-metode); tweedens ’n poging om onverstoord (óf hiperindividua- listies of op groepsvertroude wyse) die p ad van ’n kommunikasiclose ghetto- teologie te loop d eu r doodgew oon alle verantw oordelikheid ten opsigte van wetenskapsfilosofiese grondvrac te verontagsaam o m d a t dil hier d an tog in elk geval nie om ware teologie sou gaan nie. D eu r op hoogtc te wees van die w ending wat Popper cn K u h n in die gcskiedenis van die huidige wctcnskapsfilosofie tew eeggebring het, kan die sistematiese teoloog non met nuw e intcnsitcit vra na die herkom s cn dus ook na die sosiokulturclc oorsprong en stru k tu u r van ons teologiese begrippe- ap p araa t. V cral die K u hn iaanse klem op die historisiteit en sosiologies- kulturele bepaaldheid van dcnkm odelle sal dit uiteindclik m oontlik m aak om skerp en krities die voorondcrstellinge van ons teologiese denkm odclle bloot te lê om hierm ee juis helderheid te probccr verkry oor die wyse w aarop teologiese begrips- en tcorievorm ing plaasvind. W entzel van H u yssteen K u h n sluit veral aan by één uiters belangrike perspektief — reeds deur P op per gei'nisieer — , naam lik die hisloriese ontw ikkeling van wetenskaplike teorieë, ’n diinensie in die ontw ikkeling van w etenskaplike denke wat d e u r die stan d a ard - positivistiese w elenskapsm odel altyd skromelik verw aarloos of verduister is. V ir K u h n is w etenskaplike denke d a n ’n sosiale, histories bepaalde aktiwiteit w at oorheers word d e u r die rol w at p arad ig m as d aa rin speel. H ier groei w etenskaplike kennis nie m eer a k k u m u latief d e u r die geleidelike toevoeging van nuw e kenniselem ente tot die reeds bcstaande korpus van w etenskaplike kennis nie; inteendeel, w etenskaplike denke ontwikkel skoks- gewys d e u r ingrypende breuke w aarin een visie vir ’n an d e r plek m aak. D at ’n besondere intellektuele sensitiwiteit vir die ingrypende breuk w at die denke van K arl Popper en veral T h o m as K u h n ten opsigte van die trad isioneel 196 W entzel van H u yssteen iniersubjektiwiteit en toetsbaarlieid van leologiese uitsprake nie sonder m eer die nie-wetenskapliklieid o f esoteriese a a rd van die teologie impliseer nie m a a r as sodanig reeds wetenskapsfilosofies insigtelik is. O f H em p elm a n n egter werklik die rasionaliteitsinodel van die kritiese rasionalisme deurbreek en nie die onvergelykbaarheid van p arad ig m as weer eens as im muniserings- laktiek h an leer nie, sal noukeurig bekyk m oet word. M yns irisiens sal ’n K uhnresepsie veel eerd er langs die volgende lyne m oet vei loop: 1. ’n B epaalde leologiese denkm odel is — soos taal en ook soos die w etenskaps — wesenlik die gem eenskaplike eiend om van ’n bepaalde groep wat hierdie m odel h an tee r en gebruik. O o k ons v raag na die herkom s v an ’n leologiese denkm odel sal dus alleen op ’n bevredigende wyse b eantw o ord kan w ord w a n n ee r ook ilie besondere eienskappe van die groep w at die belrokke m odel geskep of aang eleer het en dil in elk geval gebruik, van naderby bestudeer word. 2. Juis hier speel die ‘c o m m ilm e n l’ van die teoloog, sy v erb ondenheid aan ’n bepaalde integrale grondoortuiging, so ’n belangrike rol. Nie alleen is die sistematiese teoloog v e ibo nd e a a n bepaalde grondoortuiginge w at histories en andersins d e u r defm iliew e groep w aardes gcrugsteun w ord nie: reeds religieuse erv a rin g e a j sodanig w ord d e u r taal en tradisie bepaal, w ant geen religieuse ervaring is ooil werklik pre-linguisties o f dus pre-teoreties nie.25 ’n B epaalde sisleinaties leologiese denkm odel of p a ra d ig m a kan d a n op hierdie wyse ook, via ’n kerklik-konfessionele gebruik d aarv an , bepalend w ord vir die wyse w aaro p die verieorelisering van godsdienstige grondoor- tuigings van mense plaasvind. 3. D aarorn is dit d a n ook uiiers belangrik om te besef d al ons óók in die teologie alleen sal weet wat die herkom s van leologiese denkrnodelle is as ons die gruel) wat in elke geval ler sprake is, sou kon bestudeer. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit O p die ingrypende belang van T h o m as K u h n sc wctenskapfilosofiese on tw erp vir die teologie kan hier nie in besondcrhede ingegaan word nic.23 In D uitsland het H einzpeter H e m p e lm a n n 24 die m oontlikhede w at K u h n se on tw erp vir die sistematiese teologie bied, uitvoerig bestudcer. M yns insiens het H e m p e lm a n n ongclukkig cgter K u h n sc belangrike tesc insakc die inkom m ensurabiliteit van p aradigm as as invalshoek vir ’n K uh n- resepsie gckics. H ierdeur kan H em pelm ann wel tcregaantoon daton brcken de 197 4. O ok in ons teologiese denkrnodelle funksioneer dus keuse-im peratiew e R a sio n a liteit en k rea tiw iteit w at rcgstreeks na b epaalde verteorctiseerdc of paradigm alicse bepaalde grondoortuigingc terug te voer is. O m hierdie rede d an sal ook ’n analise van ons teologiese v ertrekpunte cn vooronderstellinge vir ons die ware hcrkoms van ons teologiese teoriec kan verraai. ’n Kritiese ondersock na hierdie vooronderstellinge sou vir ons ook kon aan d u i of, en indien wcl w aar, die verteoretisering van ons grondoortuigings outoritêre en dogmatistiese en dus ideologiese trckke begin vcrtoon. So ’n tipe paradigm atisering in die ontstaan en ontwikkeling van teologiese denkm odelle speel in die teologie nie allecn ’n geweldigc rol nie m aa r is origens ook buitengew oon problem atics o m d at juis in die sistematiese teologie die verteoretisering van grondoortuigings so maklik ’n outoritcre en dogmatistiese karakter kan aanneem . Dit gebeur by uitstek w an neer die uiters bctckcnisvollc v raag na ’n sinvolle en gcloofwaardigc vertrekpunt vir sistcmatics teologiese refleksic sum m ier afgesny word deur byvoorbecld die aan spraak d at die teologie as sodanig tog op G od se o penb arin g gegrond is, en d at hierdie op en b arin g via die cksklusiewe gcsag van die Heilige Skrif of kcrklike verkondiging tot ons kom. H ierdie aan sp raak op ’n onfcilbarc insig in die op enb arin g van G od via die onw ankclbarc gesag van die kerk of die Skrif skep vir ’n begrypende insig in die vraag na die herkoms van teologiese denkm odelle byna onoorbrugbarc probleme. S o ’n teologiese standpunt-innam eoooríW m /í’/, juis as denkmodcl, altyd ’n sekere geloof of grondoortuiging, naamlikrfo/ God Horn geopenbaar het en d an wel opdiiw yse wat deur die betrokke denkmodel gestruktureer word. H ierdie geloof sdlf cn die wyse w aaro p die uitsprake d aarv an paradigm aties verteoretiseer is, word egter nooit krities aan evaluering o ndcrw crp nie. Die probleem met enige vorm van outoritcre of dogmatistiese sistcmatics teologiese denkm odel is dus duidelik: die subjektiewe en dikwels subtiele verteoretisering van die grondoortuigings cn veil rckpunlc van so’n model word nie alleen volledig oor die hoof gesicn nie, m a a r ook die stru k tu u r wat dit aan die model self gee, word maklik en probleem loos m et die gesag van G od sc o p enb arin g gelykgcstel. 5. W entzel van H u yssteen Alleen so sou vasgestel kon w ord wai presies vir so ’n groep van w aard e is, w at dit kan verdra ol a a n v a a r en wat dit as o n a a n v a a rb a a r sal verwerp. Bo en behalw e die moeilike d em arkasievraag is dil dus duidelik d al die teologie (en veral die sistematiese leologie) soos ook streng wetenskaplike denke oorheers en gekenm erk w ord d e u r die rol wat p ara d ig m a s d a a rin speel. As sodanig w ord ook die denkrnodelle of leologieë van die sistematiese leologie ingrypend d e u r groepsw aardes bepaal. 4. O ok in ons teologiese denkrnodelle funksioneer dus keuse-im peratiew e 198 W entzel van H u y ssteen gep arad ig m atiseer is, m aak dit vir die teoloog onm oontlik om op ’n onkritiese wyse die betekenis van hierdie begrippe te vooronderstel. ’n Veel diep erg aan d e v raag sou die kennissosiologiese v raag na die herkoms van hierdie begrippe wees: die v raa g hoekom hierdie begrippe in die eerste plek geskep en op ’n b ep aalde wyse gevorm en g e h a n d h a a f word. D aarom : nie alleen teologiese denkm odelle nie m a a r ook elke tcologiese begrip sélf — al kom dit ook tot ons via Skrif en Belydenis — is d e u r reekse Iradisies en histories bep aald e vooronderstellinge gevorm . U itera ard w ord hierm ee nic o nlk en d a t die teologie as denkaktiw iieit wél in G ods o p en b arin g sy o o rh e e rse n d e b ra n d p u n i vind nie. W ei word egter o n tk e n d a t hierdie o p en b arin g (of liewer: ons opvatting óór hierdie openbarin g) kritiekloos as vertrekpunt vir teologiese d enkarbeid gesien sou kon word. Die ingrypendste probleem vir ’n bepaalde sistematies teologiese denkm odel sou juis hierdie tipe dogmalistiese verideologisering wees. By uitstek kom dit na vore in ’n outoritêre aan sp raak op teillose insig in G od se o p en b arin g en d a a n n e e in ’n volledige onthistorisering van die denkm odel self. H ierin lê ook die grootste gev aar verskuil vir ’n teologiese m odel w at hom self as regstreeks verbonde aan ’n bepaalde (byvoorbeeld gereform eerde) tcologiese tradisie wil sien: d e u rd a t die m oontlike historiese geloofwaardigheid van ’n b epaald e tradisie vervang w ord d e u r ’n siening d a a rv a n a s enigste m oontlike waarheid, w ord so ’n m odel onhislories en verkry dit die neiging o m enige verdere oniw ikkeling blool as lineêr en a k k u m u latief te sien. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit Die uiters belangrike v raag n a die herkom s van ons teologiese denkm odelle drin g hom dus as’t w are weer eens vanself na vorc. Die sistematiese teoloog kan cenvoudig nie m eer bekostig — indien hy intcllektucel ccrlik wil wees — om sonder m eer aan te necm d a t hy ‘w ect’ w aarvan hy p ra a t w anneer hy die w oorde God, Heilige S krif of openbaring probleem loos gebruik nie. Ju is die wyse w aaro p ook teologiese denkm odelle 199 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit Nie alleen verskil sistematiese teoloë opvallend oor wal hulle us teologie sien nie: voorstanders van bepaalde teologiese modclle — veral van uitccnlopende of kom pcterende modellc — b edryf uiteindelik hulle teologie in verskillcnde werelde. W al K u h n dus die on verenigbaarhcid en selfs onvergclykbaarheid van p arad igm as genoem het, bly k buitengew oon duidelik in die sistematiese teologie: al teologiserende binne verskillcnde paradigm as of denkm odelle kan byvoorbecld twee teoloë ofgroepe teoloiverskillende probleme identifiseer en oplossings inisiecr w anneer hulle vanuit skynbaarrfiM«//i/e grondoortuiging ofvertrekpunt (vergelyk byvoorbeeld ‘diegcsag van die Skrifas geopenbaarde W oord van G o d ’) in dieselfde rigting werk. O m hierdie rede reeds is die insigtc en oortuigings van aanhangers van ’n ouerc of vroeërc denkm odel in die teologie dan ook nooit hceltemal met die visie en insig van aan han gers van ’n nuw e of alternatiew e model te verenig nie. D it sou myns insiens d a aro m ook teologics sowel onverantw oordelik as oppervlakkig wees om die insigte van twee uiteenlopendc teologiese denkm odelle op ’n simplistiese wyse met m ekaar te probccr vcrsoen.2fi O ok hier is die o organg van cen denkm odel na ’n an d cr pas gcloofwaardig na ’n ingrypende en totaal o m v atten d e nuwe insig, ’n konseptuele transfor- masie w at nooit bloot rasionecl en arg um entatief kan plaasvind nie. D eur sy sosiologiese fundering van die ontw ikkeling van denkprosesse het K u h n myns insiens d aa ro m oortuigend aangctoon d at dit d an ook onm oontlik is om uitsluitlik rasionele redes aan te gee w ann eer die sistematiese teoloog sy lojalitcit van cen p arad ig m a na ’n an d er verskuif. Juis om hierdie rede is die kom m unikasiestoornis tussen tcoloë en tussen teologiese denkm odelle d a n dikwels ook so ingrypend en uitsigloos. W a n n e e r tcoloë d an v anu it verskillcnde denkm odelle by m ek aa r verby praat, is dit nic soseer vanweë die gebrek aan ’n gemcenskaplike kom inunika- sietaal nie, m a a r wél vanw cë d ieo n tb reck van ’n gemcenskaplike denkwyse, die gebrek dus aan ’n gem censkaplike aanvocling vir problem e, kriteria en moontlike oplossings. W entzel van H u y ssteen H ierdie tipe ontw ikkeling t aak ook hoe langer hoe m eer rigoristies o m d a l d a n lank reeds enige insig in die historiese o n tw e rp k a ra k te r van elke denk m od el laat v a ar is. G elukkig is die leenoorgestelde óók w aar: hoe skerper die v raag na die histories sosiologiese herkom s van teologiese denkm odelle gevra w ord en hoe m eer prob leem b ew us ’n teoloog dus is, hoe m eer intellektucel gesoiistikeerd w ord so ’n teologiese denkm odel. E n hoe m eer gesofistikeerd hierdie m odel, hoe m eer v erd raag saain en m in d e r rigoristies teenoor á n d e r pogings om v a n u il konkrete lew ende situasies die heil v an G o d vir hierdie w êreld te verlolk. 6. N ou verw ant aan hierdie probleem van paradigm av erbo nd enh eid en die d a a ru it voortvloeiende v ra ag n a die a a rd van die proses v an paradiginaver- skuiwing is ook die probleem van uiteenlopende en selfs botsende stan d p u n te in die sistematiese teologie. 200 W entzel van H u y ssteen 7. W an n ee r ’n teoloo gd an uiteindelik voor die keuse tussen uiteenlopende denkm odelle te staan kom, berus sy keuse dus nooit volledig op bloot rasionele of irrasionele faktore nie. W a lte r a rg um ente uiteindelik ten opsigte van ’n beter teorie of teoriee a a n v a a r w ord, is egter regstreeks afhanklik van w aiter teologiese p aradigin a of denkinodel se interne kriteria aa n v a a r word. H ierdie keuse h an g u ileraard — ook in die teologie — ten nouste met rasionele arg um entasie saani in a ar w ord uiteindelik nie volledig d a a rd e u r bepaal nie. O p hierdie wyse bied K u h n dus vir ons nie alleen ’n sleutel tot die sinvole vraag na die a ard en herkom s van ons teologiese modelle nie, m a a r bevry die teologie ook van neurotiese (én onnodige) pogings om lot elke prys as strenge w etenskap te kan nióét kwalillseer. W a n n eer ons dus in die v raag na die herkoms, a ard en struk tuu r van teologiese uitsprake én dus van teologiese denkm odelle op hierdie wyse die streng dem ark asievraag relal iveer, w ann eer ons ook dus die streng positivis- tiese kriteria van logika, feite, w aarn em in g en toelsing d eu r verifikasie asook die krities rasionalistiese eis vir lalsilikasie nie m eer as bindend vir die sistematiese teologie sien nie, beteken dit dus nie d at ons d aa rm ee nou alle rasionele arg um en tasie ten gunste van ’n irrasionele aa n p a k of ‘blinde belydenis’ prysgee nie; inteendeel, d a a r is ’n breër model van rasionaliteit wat groter en o m v aitcn d er is as die v raag n a die albakening van strenge wetenskap. K u h n open vir ons die d e u r tot hierdie breer konsep van rasionaliteit, w a a rd e u r dit vir ons m oontlik w ord om te vra na die tipiese aard en wyse van progressie van die sistematiese teologie as rasionele aktiwiteit. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit O p rasionecl w etenskaplike vlak is geesgenotc egter mense w at saam ’n transform asie o n d c rg a an het (of nié ondcrgaan het nie!). D aarom : voordat ook tcoloë kan kom m unikcer, moet eers ’n paradigm averskuiw ing plaasvind. En hierdie transform asie vind nooit stap vir stap plaas nie m a a r is ’n ‘bekerings’-gebeure, ’n ‘Gestalt sw itch’ w at ineens plaasvind en nic rasioneel 6f andcrsins afgedwing kan word nic. 201 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit ons hier du sgcw aarsk u moet wees vir enige teoloog w at outoritCr prctendeer dat sý teologiese tradisie die enigste ware (of Bybelse) tradisie is. Enige vorm van dogm atiese eksklusivisme is nie alleen op teorctiese vlak onrealisties sowel as onverantw oordelik nie m a a r vertrek vanuit ’n doelbcwuste (cn selfs dikwels moedswillige) blindheid wat l>ctrcfdie teenwoordighcid en werksaam- heid v an G od op m an iere w aarv oo r tradisionelc teologiese kaders ons geensins voorberei het nie. D aaro m m oet ons ook binnc ’n streng afgebakende p a rad ig m a soos byvoorbeeld die gereform eerde tradisie bcreid wees om te besef d at die siluasie w aarin ons tcologiseer, sodanig v cran d er het dat dit onm oontlik gcw ord het om klakkeloos en maklik te kan terugval op v ertroude en ‘onfeilbare’ posisies binnc so ’n tradisie. N uw e situasies en nuw e ervaringe vra ook hier om nuw e insig, om ’n tipe konsepluele transformasic w at in ’n nuw e wysc van Christelike denke cn verstaan na vore moet kom. 4. Uit die vo orgaande het reeds duidclik geblyk dat die moeilike v raag na die aard van rasionaliteit in die teologiese denkproscs asof vansclf in twee blangrike en verw ante vrae vcrdeel, naamlik: 1. W alter soort aktiwitcil is die teologiese denke in werklikheid en 1. W alter soort aktiwitcil is die teologiese denke in werklikheid en 2. hoe kom tcoloë tot die uitsprake cn begrippe w aaruit hulle tcorieë opgebou is? 2. hoe kom tcoloë tot die uitsprake cn begrippe w aaruit hulle tcorieë opgebou is? ’n Besinning oor hierdie vrae teen die agtergrond van die gang van die wctenskapsfilosofiese gcsprek het ons geleer dat K u h n se paradigm ateorie nie alleen die parad igm agcartikulecrdheid van teologiese denkm odelle blootlê nie m a a r ook d at die ontbrcek van enige algem eengcldigheid en algem ccntocgankliklicid in die teologie wetcnskapsíïlosofics reeds insigtelik kan wees. H icrm ec is egter nog nie die w etenskaplike geloofwaardigheid van ons teologiese spreke oor G od gew aarborg nie. V ir ’n identifiscring van ’n geloofwaardige rasionaliteitsmodel vir die teologie sal ons dus verder as K u h n m oet beweeg. W entzel van H u y ssteen H ierd eu r word dil nou vir die teoloog moontlik om nie alleen die herkom s en a a rd van sy eie d enkontw ikkeling beter te begryp nie, m a a r w ord dit veral moontlik om binnc die konteks van ’n gegewe teologiese raam w erk met kreatiewe insigen ’n intense I>elangstellingdeur kritiese gelool'sverantwoording foute in sy teologiese teorieë te probeer ontdek en uitskakel d e u r alternatiew e en b eler teorieë in die plek d a a rv a n te stel. H ierdie wyse van teologiseer is terselldertyd onldogmatiserend, w an t d a a r is geen beter m an ie r orn die greep van ’n ideologiese p arad ig in a te verbreek as om die v ertrekpunte d aarv a n bloot te lê nie. ’n B epaalde teologiese tradisie kan d a a ro m w elisw aar óns enigste toegang tot die w aarh eid van G od se o p e n b arin g wees; dit op sigsell kan egter nooit clie rede wees waarom hierdie tradisie die e n ig s te ‘w are’ is nie. Dit ly k m y a so f 202 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit Die blyw cnde w aard e en dinam iese im puls wat die wetcnskapslilosfiese on lw crp van K u h n vir die teologie bicd, hel reeds duidclik geblyk. T een die agtergrond van K u h n sc tem atisering van die p arad ig m ab cpaaldh eid van alle dcnkontw ikkeling en die engc v erb ondenheid tussen grondoortuigings (‘co m m itm en ts’) cn teorievorm ing is dit myns insiens m erkw aardig d at 203 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit a. die werklikheidsbetrokkenheid van teologiese uitsprakc en teorieë; b. d ie kritiese cn probleemoplossende vermoë van tcologiese uitsprake cn teoricë cn cn c. die ontwerpende en progressiewe aard van tcologiese uitsprakc cn tcoricë. cn c. die ontwerpende en progressiewe aard van tcologiese uitsprakc cn tcoricë. As kriteria vir hierdie m inim um vereistes sou ek wou stel: As kriteria vir hierdie m inim um vereistes sou ek wou stel: a. Teologiese uitsprake en teorieë is wcrklikheidsbetrokke w anneer hullc probleme kan idenlifiseer en die herkoms van sodanige problem e kan blootlê. b. Teologiese uitsprake en teorieë is werklikheidsbetrokke en het ’n kritiese en probleem oplossende verm oë w anneer die oplossing van problem e gesock word in dircktc relasie tot a. Teologiese uitsprake en teorieë is wcrklikheidsbetrokke w anneer hullc probleme kan idenlifiseer en die herkoms van sodanige problem e kan blootlê. g b. Teologiese uitsprake en teorieë is werklikheidsbetrokke en het ’n kritiese en probleem oplossende verm oë w anneer die oplossing van problem e gesock word in dircktc relasie tot 1. die oorsprongstekste van die C hristendom , m et an d c r w oorde die Bybel; 2. die tradisie van teologiese nadenke oor die ‘k ern w aarh ed e’ van die Christelikc geloof; g 3. d ichuidige ervaring van die Christelikc geloof binne die konteks v an die hedendaagsc problcembewussyn. g 3. d ichuidige ervaring van die Christelikc geloof binne die konteks v an die hedendaagsc problcembewussyn. c. Tcologiese uitsprake cn tcorieë het ’n o ntw erpende cn progressiewe aard w an neer hullc vorder deur probleme op le los. Indicn die sistematiese teoloog dus op die eie a a rd van die tcologiese denke as kreatiewe, konseptuele konstruksic kan wys en indicn hy kan aantoon dat sy teologiese ontw erp werklikheidsbetrokke is, krities probleme kan idenlifiseer en ook v ord er d e u r problem e op te los, het hy myns insiens d a a rin gcslaag om sowel die rasionaliteitsm odel as die wetcnskaplikc gchalte van ’n intcllektuccl geloofwaardige teologie tot stand te bring. T een hierdie agtergron d m oet ons d an weer kortliks kyk na elkeen van bogcnoem de m inim um vereistes cn kriteria: a. Teologiese uitsprake is werklikheidsbetrokke wanneer hulleprobleme kan idenli fiseer en die herkoms van sodanige probleme kan blootlê. W entzel van llu y sste e n H .G . Stoker reeds in 1961 kon stel: “ ’n S tudie van die geskiedenis van die w etenskap in die algem een, van die onlw ikkeling van w etenskapsidee en van onderskeie skole in die w etenskap, toon duidelik a a n dat die w etenskap sy oorsprong in die lewens- en w êreldbeskouing vind, en d at die lewens- en w êreldbe- skouing die w etenskap en sy ontw ikkeling lei en m edebepaal, m a a r d at oingekeerd die w etenskap weer die lewens- en w êreldbeskouing beïnvloed” .27 V ir Stoker w ord ’n w etenskapsidee (of w at ek hier ’n rasionaliteitsm odel wil noem) dus in fundamentele sin deur die voorwetenskaplike, die verteoretiseerde en verkonseptualiseerde konteks van die w etenskapperself bepaal. W etenskap vind juis sy oorsprong in hierdie lewens- en wêreldbeskoulike konteks, en ’n konseptuele transformasie van hierdie p arad ig m a sal uiteindelik uiteraard ook ’n v eran dering van wetenskapsidee irnpliseer.28 O p verbaseiul K u hn iaanse wyse kan Stoker d an ook stel: “ G een w etenskap kan n eu traal teenoor die wetenskapsidee w at dit ten grondslag lê staan nie. V eran derin g van w etenskapsidee beteken in die grond van die saak veran dering van ondersoek en van resultate wat met die ondersoek verkry m ag w o rd” .29 Binne die konteks van die huidige wetenskapsfilosoliese probleeinbew ussyn bied hierdie perspektie! vir ons as teoloë op bevry dend e wyse ’n perspektief ter v erlyn in gen nuansering van ’n rasionaliteitsm odel wat sowel teologies as wetcnskapfilosolies gelool'waardig is. ’n Laaste en uiters moeilike probleem bly dus nog vir ons oor: 1 loe kan ons hierdie dinam iese en breër model van rasionaliteit vir die sistematiese teologie verfyri en van konkrete toepassing maak.1* Enige poging om hierdie v raag te beantw o ord sal m oet aantoon: I. wat die boustene of mnumumvereistes30 vir ’n geloofw aardige teologiese model van rasionaliteit is en 2. wat die knlena is wat hierdie m inim um vereistes tot m inirnumvereistes en teologiese uitsprake en teorieë lot geloolw aardige uitsprake en teorieë maak. A s minimumvereistes vir ’n geloolw aardige teologiese rasionaliteitsmodel sou ek wou sien: 204 W entzcl van H u y ssteen 1. wal teologies gtspruke as prubleem kan kwalifiseer; 1. wal teologies gtspruke as prubleem kan kwalifiseer; 1. wal teologies gtspruke as prubleem kan kwalifiseer; 2. mei w aller verskillende tipes probleme die sistematiese teologie te k am pe het; 3. w at een probleem belangriker as ’n an d e r m aak en 4. wat die v erb an d lusscn nie-wetenskaplike en wetenskaplike problem e is. g g p p ; 2. mei w aller verskillende tipes probleme die sistematiese teologie te k am pe het; g g p p 2. mei w aller verskillende tipes probleme die sistematiese teologie te k am pe het; ; 3. w at een probleem belangriker as ’n an d e r m aak en ; 3. w at een probleem belangriker as ’n an d e r m aak en p g 4. wat die v erb an d lusscn nie-wetenskaplike en wetenskaplike problem e is. p g 4. wat die v erb an d lusscn nie-wetenskaplike en wetenskaplike problem e is. H ierdie kompleks v an vrae plaas die teoloog nie alleen voor die v raag of die pro blem e w aarm ee hy besig is, van empinese of konseptuele a a rd is nie, m a a r ook ol die konteks w aarb in n e die probleem ge'identifiseer is, die van teologiese rejleksie, konjessionele ol persounlike geloojsbelewing is. H ierm ee han g weer die verdere vraag saam ofdieAmxr w at d e u r ’n bepaalde probleem vir die teologie veroorsaak w ord, ’n kognitiewe, etiese o feksistensiële krisis is. L arry L a u d a n het myns insiens oortuigend aan g eto o n 32 d a t die begrip empinese probleem van sy positivistiese konnotasies geslroo pen vir die teologie uiters v ru g b a a r ontsluit kan word. O o r em piriese problem e stel hy d a n ook: “ ... generally, an y th in g a bo ut the n atu ral world w hich strikes us as odd, o r otherw ise in need of ex plan ation , constitutes an em piracal pro b lem ” .33 Die problem atiese a a rd van sulke gegewens o ntstaan binne die konteks van ’n heel bepaalde paradigm atiese vraagstelling. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit W etensk ap en w etenskaplike denkaktiw iteit sal binne die konteks van die huidige wetenskapsfilosofiesc problcembewussyn w aarskynlikop vcrskillende en uiteenlopcnde wyses beskryf kan word. Wcscnlik aan allc wetenskaplike denke is egter sckcrlik die fcit d at dit fu nd am cnteel op die oplos van probleme gerig is.31 Die sistematiese teoloog kom hicrm cc voor moeilike vrae te staan. H y sal m oet kan aantoon: 205 R a sio n a liteit en k reatiw iteit H ierm ce w ord verwys na ó f ’n interne konseptuele probleem, w at kan dui op ’n twccslagtighcid of inkonsekwensie binnc ’n bepaalde teologiese leorie, ó f ’n eksterne konseptuele probleem, w at kan dui op ’n konflik tussen een teoric en ’n an d er teoric, hetsy wetenskaplik, metodologies, metafisies of rcligicus, m.a.w. wêrcldbeskoulik. M et die onderskeiding van empiricse en konseptuele problem e wil L au d an ewe m in as K u h n eenvoudig op die irrasionaliteit van welenskapsbe- oefening dui. Vcel cerder on thul hy hicr op sinvolle en u itdagende wyse ook vir die teologie die komplekse a ard van wetenskaplike rasionaliteit. T rouens, w etenskapsidcë oor w át teologie is, hoc verskuild, subtiel en gcnuanseerd ook al, vcroorsaak dikwels vir die teologie sy grootste konseptuele problem e. b. Teologiese uitsprake en teorieë is werklikheidsbetrokke en het ’n kritiese en probleemoplossende vermoë wanneer die oplossings van probleme gesoek word in regstreekse verband met 1. die oorsprongstekste van die Christendom, met ander woorde die Rybel, 1. die oorsprongstekste van die Christendom, met ander woorde die Rybel, 2. die tradisie van teologiese nadenke oor die kernwaarhede van die Christelikegeloof; 3. die huidige ervaring van die Christelike geloof binne die konteks van die hedendaagse probleembewussyn. 2. die tradisie van teologiese nadenke oor die kernwaarhede van die Christelikegeloof; 2. die tradisie van teologiese nadenke oor die kernwaarhede van die Christelikegeloof; 3. die huidige ervaring van die Christelike geloof binne die konteks van die hedendaagse probleembewussyn. g g f 3. die huidige ervaring van die Christelike geloof binne die konteks van die hedendaagse probleembewussyn. H ierdie kriteria sou ek ook op ’n alternaticw e wyse korlliks soos volg wou weergee: 1. Teologiese uitsprake m oet op 'n aan d u ib a ro en navolgbarc wyse die essensie van die Bybclse boodskap probecr uitspreck. H ierm ce kom die teoloog voor die herm encutiese probleem in al sy kompleksiteit sowel as voor die hipoteticsc aard van sy eic uitsprake te staan. 2. Teologiesc teorie? m oet op hoogte wees van sowel die lang geskiedcnis van refleksie binne die Christelike gcloofsparadigm a as die stand van sake binne die huidige probleem bew ussyn. Die refleksie oor die ‘perm anente prestasies’ van sy tradisie (vgl. byvoorbeeld dogm a- en belydcnisvorming) plaas die teologie o p n u u t voor ’n hcrm eneutiese probleem van ingrypendc om vang. W entzcl van H u y ssteen Sonder om hier d a a ro p v erder in te ga an kan as em piriese p rob lem e vir die teologie byvoorbeeld ge'ideniifiseer word: die werklikheid van die ‘bose’ of die ‘k w a a d ’; die sin van ly d in g e n dood teen die ag terg ro n d van geloof in ’n goeie, lieldevolle God; die a a n sp raak op die historisiteit van b epaalde persone en gebeure soos in die Ilybel berig; die ervaringsm atige basis van geloof en die problem e wat d a a rd e u r veroorsaak w ord, ens. ’n Lm piriese probleem is dus enigiets w at ons binne die Christelike gelool'sparadigm a as vreem d tref en wat dus om verklaring vra. In alle intellektuele denkonlw ikkeling — in die strenge w etenskap, breër geestes- w etenskappe en ook dus in die lilosolie en teologie — is d a a r egter ’n tweede tipe probleem w at vir die ontw ikkeling van w etenskaplike denke minstcns net so bclangrik as em piriese p ro blem e is. H ierdie prob lem e is reeds deu r K u h n aan ged ui m a a r w ord d e u r L a u d a n verder opgeneem en as konsepluele probleme geldentifiseer.34 20(i W entzel van H u y ssteen inenslike erv arin g te doen. Binne hierdie konteks m oet teologiese teorieë uiteindelik konkreet en akiueel begin lewe. c. Teologiese uitsprake en teoriee het ’n ontwerpenile en progressiewe aard wanneer hulle uoider deur problerne op te los. Binne die konteks van ons huidige probleem bew ussyn h an g ook die rasionaliteii van ’n teologiese teorie nic m eer saam m et sy verm oë om geverilieer o fgejalsijiseer te w ord nie m a a r wel met sy verm oe om problem e op tc los. Ek wil dit egter n o g sk erp er stel: die rasionaliteit van ’n teologiese uitspraak, teorie of d enk m o del is dus nie alhanklik van die verm oë d a a rv a n om sonder m eer ‘die w a a rh e id ’ te wil p ra a t nie m a a r wel ofsod anig e uitsprake, teorieë of denkm odelle progressie verloon d e u r problem e — empiries of konseptuecl — te v erm in d er o f uit te skakel. O p hierdie wyse kan ons die rasionaliteit van ’n b epaalde teorie in term e van d ie progressiwiteit d aarv ati o m sk ry fe n nie andersom , soos norm aalw eg die geval is nie.JS O ok in die sistematiese teologie vorm ons teoriee die antw oorde op problem e w at hulle binne die konteks van die huidige probleem bew ussyn a an ons opdring. O ok in die sistematiese teologie vorm ons teorieë tentatiew e en hipoietiese oplossings vir p ro b lem e.36 Die simplistiese v raag ol teologiese uitsprake ol teoriee w aar of vals is, sal dus laat v aa r m oet w ord vir die veel gekom pliseerder vraag na w ann eer sodanige uitsprake of teorieë adekwate oplossings vir belekenisvolle teologiese problem e bied. O p hierdie wyse sal blyk d a t noukeurige probleem ideritifikasieen dieeerlike v raag na die verh o u d in g tussen geloofsbindingen teorievorm ing slegs tot ’n toen am e in konseptuele helderheid in die teologie kan lei; en die toenam e in konsepi urle held erh eid37 d eu r noukeurige begripsverdieping kan ind erd aad gesien word as een van die vernaam ste wyses w aaro p die teologiese denke progressie kan toon. R a sio n a liteit en k reatiw iteit 3. Teologiese uitsprake en teoricë moet mcnslike ervaring op die sinvolstc wyse integreer. As kreatiew e konseptualisering het die teologic d a aro m m et die w erklikheid van die mees problem atiesc dim ensies van m o dern e 207 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit R a sio n a liteit en k rea tiw iteit gekompliscerde problcem. U it die gekom pliscerde gang van die hedcndaagsc wetenskapsfilosofie.se gesprek kan die teologie dus leer d at wetenskaplike rasionaliteit lank nie m eer simplisties m et eksperim entele toetsing geidcntifisecr kan word nie. Die ontw erpe van sowel T ho m as K u h n as L arry L au d an stel ’n breer konsep van rasionaliteit voor: ’n model w at in staat is om die rol van nie- wetenskaplike faktore in wetenskaplike vooruilgangjuis ás volledig rasioneel te sien. T rouens, die o n d e rd ru k k in g o f poging tot uitskakeling van sodanigc faktore sou juis as irrasinneel gesien kon word. Die persoonlike inset van die teoloog, die wyse w aaro p hy uiteindelik op die basis van vertcoretisecrde cn verkonseplualiseerde grondoortuigings aan ook sy teologiese teorievorm ing gestaltc gee, dui nie op ’n imperfeksie van sy kennismodel nie m a a r wel op ’n noodsaaklikc kom ponent van alle kennis.38 Die kritiese implikasies w at hierdie insig vir die teologie het, wil ek ten slottc in enkele stellings saam vat: 1. W an n cer gcvra w ord n a die aard en grensc van die rasionaliteitsmodel w at ’n teoloog hanteer, is nie soseer die teoloog se persoonlike geloof of sy grondoortuigings problem aties nie m a a r wel die wyse w aaro p hierdie geloofsverbondenheid — as reeds vcrkonseptualisecr en verteoretiseer — aan teologiese stand p un tc gestaltc help gee. 2. Tcoloë moet bcsonder bedag wees op die gcvaar dat hulle voortcorctiesc geloofsverbondenheid (‘c o m m itm e n t’) aan G od en sy o p en b arin g nie gehanteer word as rasionclc verskoning vir die feit d at hulle teologiese denkm odelle op ’n irrasionele wyse van uit on dcu rd agte premises onlvou w ord nie. Sistcmatiese teoloé m oct dus oppas om niet terug te val op ’n verm eende cicsoortige en esoteriese kenteorie as ideologiese im m unisering teen kritick nie. W a n n c e r die vertrck pu nte van so ’n teologie uiteindelik tog kritics oopgcvlek w ord, is dit juis die Gods- cn openbaringsbegrippe d aa rv a n w at dikwels as subjektiewe en willckeurige dcnkkonstruksics ontm asker kan word. 3. W entzel van H u y ssteen Die moeilike probleem van leorie-evaluasie in die teologie kan uiteindelik ook slegs vergelykenderwys en in lerm e van die aang edu id e kriteria opgelos word. O ok in die sistematiese teologie kan een teorieslegs in vcrgelyking met kom peterend e teoriee beoordeel w ord. En u iteraard tel dit vir ’n teorie indien dit em piriese p rob lem e oplos, m a a r téén ’n teorie indien dit konseptuele problem e veroorsaak. W eens die paradigm atiese bepaaldheid van teologiese denkm odelle is laasgenoem de u itera ard ’n buitengew oon 208 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit W entzel van H u y ssteen beroep — sy dit in die lk ilig e Skrif, die kerklike verkondigingtSf in ’n pcrsoonlike ontino eting met Jesus C hristas — , is log ook volledig gelx>nde a a n sy eie subjektiew e en dus verteoretiseerde inset, ten spyte van hierdie appél op C od s W oord. 4. ’n Teologie w at rekening wil hou met die gesag van C o d se o pen baring m oet o n tho u d a t hierdie gesag n ie probleemloos via die Skril of die kerkleer tot ons kom nie. Die rede hiervoor w ord juis gevind in die teorievorm ing wat eie is aan ons op valtin ge óór die Skril en óór die kerkleer. H ierdie gesag m ag d a a ro m nie vooral onkrities en dogm atisties m et bepaalde denkm odelle geïdentifiseer w ord nie, m a a r is teologies asprubleem te behandel: so nie word teologiese taal tot blote ekspressiewe taal vervorm , met a n d e r w oorde tot die uilinge van die subjektiewe oortuigings cn beslissings van bepaalde teoloë. 5. Binne die paradigm atiese konteks van ’n teologiese tradisie w aar die Bybel as gesaghebbende W o oid van C o d a a n v a a r w ord, moet teoloë oppas vir ’n tipe kenteoretiese nai'witeit w aa r teologiese uitsprake slegs d e u r die verwysing na bepaalde ‘Skrilbcwyse’ gefundeer word. Sells die reformatoriese .1 via Scnptw a-beginsel sou as m etode van uitleg tot ’n tipe eksegetiese positivisme kon verval. ’n M etode van uitleg w aa r die Bybel, as W oord van C o d , op geloofsverantw oordende wyse herm eneutics en histories ontsluit w ord, kan egter juis die diepsle bedoeling van die relorm atoriese sola Scriplura uitspreek. 6. Die sistematiese teologie, op soek n a ’n an tw o o rd o p die v raag n a sy identiteit, hoel' nie te kies vir teoretiese iletike téénoor geloujservaringe om sy a a n sp raak op rasionaliteit te ‘re d ’ nie. Ju is die Christelike geloofséll en die wyse w a a ro p dit e rv a a r en geform uleer w ord, bied as sodanig g ron d vir en aanleid ing tot kritiese relleksie cn dus tot rasionele besinning. R a sio n a liteit en k rea tiw iteit ’n So gen aam d c nnbemiddclde vertrekp un t van die teologie by G od se W oord o f o p en b a rin g bicd dus gcen oplossing vir teologiese subjektivisme nie: die ‘positiwiteit’ van die openbaring bicd gcen altcrnatief vir subjektivisme in die teologie nie. O ok die teoloog wat hom regstrecks op die W oord van God 209 W entzel van H u y ssteen O ns geloof in Jesus C hristus kom trouens n a vore in uitsprake óór hierdie geloof — uitsprake w at o p hulle bcu rt w eer d e u r ’n netw erk van arg u m en iatiew e konstruksies v erbind is. H ierd ie kreatiew e konseptualisering vorm niyns insiens, juis ás kritiese gcloofsverani w oord ing, die wese van die teologie. 1. Vgl. R o nald (J. A lexander, Theology as Creativity, in Dialog 1980, vol. 19, p. 56. 2. Vgl. G o rd o n D. K a u lm a n , Systematic Theology, N ew York, 1968, p. viii. V E R W Y S IN G S 210 18. Vgl. H. Albert, Traktat fiber kritische Vernunft, p. 113. R a sio n a liteit en k reatiw iteit 3. So terrg D avid T raccy, Blessed Rage for Order. 7 he new Pluralism in Theology, N ew York, 1978, p. 5. 4. Vgl. H. K oningsvcld, Het Verschijnsel Wetcnschap, M epp el/B oo m , 1967, p. 207. 5. H .G . Stoker, lieginsels en metodes in die wetenskap, p. 253. 6. So tereg A. van Niekcrk, Rasionaliteit, wetenskap en gelonf Ned. Geref, Teologiese Tydskrij, 23(2): 150 e.v. Apr. 7. Vgl. H. K oningsveld, a.w., p. 32 e.v. 8. Ibid., p. 87. 30. V ir ’n eerste (en dus voorlopige) identifisering v an sodanige m in im um - vereistes, vgl. m y Teologie en skrifgesag in J.W .V . van Huyssteen, B. J. du T oit, (kloof en skrifgesag, Pretoria, 1982, p. 41— 63. 8. Ibid., p. 87. 8. Ibid., p. 87. 9. V ir ’n uitvoerige bespreking van hierdie problem atiek, vgl. my Teologie en metode, K O E R S , 43 (4):377— 411, 1978. 10. V ir die verloop van en dokum cntasie oor hierdie gesprek vgl. my Teologie en metode, p. 387— 391. 1 1. Vgl. R .M . hare, Religion and Morals, in B. M itchell, ed., Faith and Ijtgic, L ondon, 1957, p. 176— 193. O ok A.J. Ayer, language, Truth and Logic, L ondon, 1967, p. 115 e.v. 12. Vgl. Paul van Buren, The secular meaning o f the Gospel, 1963. 13. Vgl. K. Popper, 7 he logic o f scientific discovery, L ondon, 1972, p. 59. Ook: Conjectures and refutations, London, 1969, p. 30. 14. Vgl. hieroor uitvocring H. H em p e lm an n , Kritischcr Rationalismus und Theologie als Wissenschafl, W up pertal 1980, p. 266 e.v. 15. Bartley sc skerp kritick op die Protestantse teologie is uitvocrig b chandel in my Die sistematiese teoloog en persoonlike geloofsbetrokkenheid, Ned. Geref. Teologiese Tydskrif 22(4):291— 302, Sept. 1981. 16. W illiam W. Bartley, The retreat to commitment, L ondon 1964. 17. Vgl. H. A lbert sc bekende Traktat fiber kritische Vernunft, 1968;asooksy pas verskene/)i? IVissenschaft und die Fehlbarkeit der Vernunft, T u b in g en , 1982. 18. Vgl. H. Albert, Traktat fiber kritische Vernunft, p. 113. 211 W entzel van H u y ssteen 19. V ir ’n volledige bespreking van S auter se stan d p u n t, vgl. my Systematic theology and the philosophy of science, 'journal o f Theology for Southern Africa, 34:3— 16, M arc h 1981. 20. Vgl. hiervoor veral sy bekende IVissenschaftstheorieund Theologie, Frankfurt, 1973. ' 21. Vgl. d aarv o o r my Systematic theology and the philosophy o f science, p. 11 — 16. Die leologiese o ntw erp e van sowel S auier, P an n e n b erg cn H em p elm a n n word ook gedetailleerd geëvalueer in my Ieologieasgeloofsverantwoording w at D V laier v an jaa r verskyn. 22. T h o m as S. K u h n , The structure o f scientific revolutions, Chicago, 1962, 19702. 23. Vgl. d a arv o o r m y Thomas S. huhn en die vraag na die herkoms van ons teologiese denkrnodelle, wai D V in die S ep iem b eruilgaw e van die Ned. Gerefi Teologiese ly d sk rif sal verskyn. 24. Vgl. H. H em p elm a n n , a.w. 24. Vgl. H. H em p elm a n n , a.w. 25. Vgl. ook G ordo n D. K a u lm an , An essay on theological method, p. 7. 26. So ’n oppcrvlakkigc eklektisismc sou d en k b a ar wees indien byvoorbeeld op ’n onkriticse wyse ge'isoleerde m otiew e uit die denke van ’n BonnhoefTer (byvoorbeeld die sekularisasiemotief), B arth (byvoorbeeld sy openbaringsbe- grip), M o ltm a n n (die kalegorie hoop) en P a n n e n b e rg (byvoorbeeld die historisiteit van die opstanding) buitekonteks en willekeurig in byvoorbeeld ’n streng gerelorineerde p arad ig in a ingedra word. 28. Ibid., p. 254. 27. H .G . Stoker, a.w., p. 145. 29. 1 bid. 212 R a sio n a liteit en k rea tiw iteit 31. So tereg L. L au d an , Progress and its problems. Towards a theory o f scientific growth, London, 1977, p. 12. 32. Ibid., veral p. 11— 70. 33. Ibid., p. 15. 34. Ibid., p. 45 c.v. 35. Vgl. ibid., p. 6: “ In a phrase, my proposal will be that rationality consists in m aking the most progressive theory choices” . 36. O o r die begrippe teorie en hipotese vgl. my Systematic theology and the philosophy o f science, p. 3— 7. 37. Vgl. L. L au d an , a.w., p. 50. 37. Vgl. L. L au d an , a.w., p. 50. 38. Vgl. hieroor uitvoerig M. Polanyi, Personal knowledge. Towards a postcritical Philosophy, Chicago, 1962. 39. H .G . Stoker, a.w., p. 281. ’ 213

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/984/1094

Afrikaans

Supplemental Figure 5 Supplemental Figure 5 Supplemental Figure 5 0.004 0.008 AII r = 0.83 * AIII r = 0.85 *** GBM r = 0.51 * b gene expression 0.05 0.10 r = 0.35 ns r = 0.62 * r = 0.70 *** 3 gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.000 IL-10 gene expression CD11b 0.00 0.03 0.06 0.09 0.00 IL-10 gene expression CD163 0.30 r = 0.67 ns r = 0.85 *** r = 0 72 *** ssion 0.250 r = 0.54 ns r = 0.69 ** r = 0.69 *** ession 0 00 0 03 0 06 0 09 0.00 0.15 r = 0.72 CD14 gene expres 0.00 0.03 0.06 0.09 0.000 0.125 CD204 gene expre 0.00 0.03 0.06 0.09 IL-10 gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 IL-10 gene expression 0.0025 0.0050 r = 0.01 ns r = 0.38 ns r = -0.50 ns ne expression 0 1 0.2 0.3 r = 0.69 ns r = 0.56 * r = 0.29 ns gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.0000 IL-10 gene expression CD15 gen 0.00 0.03 0.06 0.09 0.0 0.1 IL-10 gene expression TGF-β1 g 0.004 0.008 AII r = 0.83 * AIII r = 0.85 *** GBM r = 0.51 * b gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.000 IL-10 gene expression CD11b 0.05 0.10 r = 0.35 ns r = 0.62 * r = 0.70 *** 3 gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.00 IL-10 gene expression CD163 IL-10 gene expression 0.250 r = 0.54 ns r = 0.69 ** r = 0.69 *** ession 0.00 0.03 0.06 0.09 0.000 0.125 CD204 gene expre 0.00 0.03 0.06 0.09 IL-10 gene expression 0 1 0.2 0.3 r = 0.69 ns r = 0.56 * r = 0.29 ns gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.0 0.1 IL-10 gene expression TGF-β1 g IL-10 gene expression 0.250 r = 0.54 ns r = 0.69 ** r = 0.69 *** ession 0.00 0.03 0.06 0.09 0.000 0.125 CD204 gene expre 0.00 0.03 0.06 0.09 IL-10 gene expression g p 0.30 r = 0.67 ns r = 0.85 *** r = 0 72 *** ssion 0 00 0 03 0 06 0 09 0.00 0.15 r = 0.72 CD14 gene expres 0.00 0.03 0.06 0.09 IL-10 gene expression IL-10 gene expression 0 1 0.2 0.3 r = 0.69 ns r = 0.56 * r = 0.29 ns gene expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.0 0.1 IL-10 gene expression TGF-β1 g 0.0025 0.0050 r = 0.01 ns r = 0.38 ns r = -0.50 ns ne expression 0.00 0.03 0.06 0.09 0.0000 IL-10 gene expression CD15 gen

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_5_from_Glioma_Grade_Is_Associated_with_the_Accumulation_and_Activity_of_Cells_Bearing_M2_Monocyte_Markers/22449695/1/files/39900761.pdf

Afrikaans

* Crldrlikr liysiand van dir Kaarl vir CiffSlrswrlmskaplikr navnrsing vir hirnlir iiavorting vvfiicl liirnnrr crkrn. Mrnin^s wal in hirnlir wrik nilgrsprrrk ol grvnl^lrrkkiiij's wnarltir ^rríiHk is, is dir van dir skrywrr rn morl nir Ixsknu word as dir van dir Raad vir (frrslrswrlrnsk;i|ilikr Navfirsin^ nir. * Trlkens sal nn lickcndc 0 111stnin I iplu-ilf- vcrwys word ter s low in g van liesonderc arRiimrntr, Ic w ell1 na die ondcrwyssnlistclscl vir Mlankrs ill die Krpnlilirk van Snid-Alrika cn 11a die T ian sva a lsr < )ii<ler\vy\ersvrrriiigiiiR (IC )) PROBLEEMSTELLING Die ondcrwyscrskorps liet bcpaalde brlange w aarna oingesirn m ort word. H ulle (dir ondcrwyscrs) m ag ten rcgtc, o p g ro n d van Imlle vcrantw oordrlike gcrocpcnlirid as m edegcsagsdrarrs saam met onrrs, op die volgrndc sake aan sp raak m aak: billike vcrgocding; goeieadm inistrasie; aldocndc m id drlc virondcrrig; billike cn regv erdigeonderw ysw ettern -ordonnansiesoin Imlle soewcreinileit, gesag, professionalitcit, stains rn grroepenlicid le bcskcrm; ’ 11 aan d crl in ondcrw ysbrlieer asook m cdcscggcnskap vir die bepaling van die gees, rigting rn k a ra k trr van d ir onderw ys (vgl. V an Srlialkwyk, I9ftl:140-14l). Die v ra ag is non of die ondcrwysers oor liggame of vcrrnigings bcskik wat Imlle belange d oellrrlfrnd kan behartig, cn o f snlke liggame of vcrcnigings ’n erkende pick cn status in bcpaalde ondcrwys- stclsrls brklee. V crvolgens sal cn kelr begrippc nad er geprrsiscer word, w aarna die pick van ’11 onderw ysersvereniging in die ondcrwysslelscl van ’n land Iwpaal sal w ord, en ten slottc sal besin w ord oor die taak van so ’n vcrcniging.* O n d e r w y se r sv e r e n ig in g O n drrw yscrs is (saam met die oners) m cdcgesagsdraers oor kinders, wanl ondcrw ysers a a n v a a r saam inct die oners die vcranlwoordcliklicid om dir opvoedende onderw y so pd rag tecnoor kinders nit te voer (vgl. Sclioeinan, 1979:112-113). D ir ric, unicke slrn k tn n r van die skool (vgl. V an d rr W all cn Dckkcr, I9tt3:9(> c.v.), w aarin d ir onderw yser ligurccr, bring nice da( geen onopgclcidc pcrsoon, soos ’n oner, inbrenk op die profcssionclc icrrcin van die onderw yser m ag m aak nic. So m a g oners byvoorbeeld nic met die didaklicsc w erksaam hede van die ondcrw ysers (prolessionelc opvoedcrs) im n rn g nic. DIE PLEK EN TAAK VAN ’N ONDERW YSVER- ENIGING* W. POSTMA, Depart nnent I'undamentele Opvoe.dkunde, PI I vir C IIO W ith the inrrro.se in srirnlijic knowledge and as a result o f the stringent demands o f modern society refined and specialized professional educators (teachers) have had to assume their own unique task, place and responsibility. 'I eachets, who have a calling and who are carriers o f authority together with parents, have their own professional interests that have to be looked after. With a view to rendering service to teachers various teachers’ societies have come into being (teachers within an organzed relationship). I hcse teachers' associations fill a specific, unique, place wit Inn the education system, and on the basis of this position teachers' associations have specific tasks or functions. I he tasks of the teachers’ association range from professional rendering o f service to a wider participation in the shaping o f culture and the. dissemination of culture. 7 o what extent teachers ’ associations assume a characteristic role in South Africa and will still assume in thr future is shown in a survey in this article. I he task (function[s|J of teachers' associations is also briefly outlined and made applicable to South A frit an circumstances. By o p vo eden de ondcrw ys is d a a r altyd minslens iw rc mense betrokke. Die: prim cre opvoedingstaak cn -situasic w ord lussrn oners en kinders aangelref. Cliristcngelowigc oners moet kragtcns die verbondseis hulk- kinders in die vices van die Mere opvocd cn o n d errig of v crantw oordclik toesicn dal dil gednen word. M elterly d lid tlie lowcnscisc so toegencein dal dil vir die oners praklics oninoonllik gcw ord liei oin Indlc kinders in allc opsigle voldoendc le onderrig. W a a rd ie m o d c rn csam elcw in g strcd slio crcn nicer gespesialisccrdc eisc ten opsigle v an allc Icw cnstericinc (byvoorbceld die b cm ep sw trrld, veranlw oordelikc staatsburgerskap, inskakeling in sosiale strnk ture en so m eer) slcl, moet d a a r goedtoegertislc mense voorsien word wal inel vcrfynde kennis cn bcdrcw enheid met tlic opvoedende ondcrw ys van die kind kan help. Ilierv oo r is d a a r ondcrw ysers in skole, dosenle a a n Icrsitre inrigiings en antler kundige opleiers hy opleidingsinstandies (hyvnorhccld labrickc, m yne, die staalsdiens cns.) bcskikbaar. Korrn, >flfl( I) io m M * O n d e r w y s e r s v e r e n ig in g Dit is ’it vcrcniging vir onderwysors. D ir onderw ysersvereniging (i.e. onderwysors in goorganiseerde vcrband) is prim er ingcslel op d im s aan sy Ird r m a a r vorrig ook sekondfre funksies, soos verderaan in p arag raaf 5 aangcloon sal word. TERMINOLOGIESE PRESISERING Die begrippc oiifitrwysnsrerciriging, onderwysstehel, pick en tank wat tclkens in hicrdic arlikrl voorkom , word met die volgcndc bi'lckenisinlioudc gebtuik: 55 55 * O n d c r w y s s t e l s e l Die onderw ysersvereniging is deel van die onderwysslelsel. Die begrip onderwysslelsel w ord do ur H arnard (1 9 0 1 :.'J0-39) soos volg omskryf: “ Mel die \n'f'i i\inrulcrwy.i\lrl.\fl w ord bedoel die o rgan isatoriese raam w erk, naam lik boplanning (insliiilende navorsing, boraadslaging en belcidsrormnlering); ondcrw ysw elgew ing (parlem entcrc onderw ysw ellc, provinsialc ondcrwys- ordonnansics, rcgulasies ingevolge die wetle en ordonnansies, cns.); flie uitvoering van die ondcrw ysw ctgcw ing (doin' niiddcl van adniinislratiew e liggame en persone soos ondor a n d erc onderw ysdcp arlcm en te, skoolrade, ljoheerrade, skoolkomiteos, inspeklcurs van onderwys, cns.); hulpdienslc; en dieskoolslclscl w aarb in n c d ico n d o rw y seren kind m ck a a ro n tm o el sodai die lormclc skoolopvocding en -onderwys kan plaasvind” . Skryw er stem met liierdie omski yw ing saain, cn waai d a a r v e rd eraa n in hicrdic arlikel na onderwysslelsel verwys w ord, w ord bogcnocnide bctckcnisinliond d a a ra a n verbind. * Pick Dio plek van die onderw ysersvercniging sal v erd eraan hepaal word. In liierdie arlikel hel die woord 'filek' die belckenis van ’n bopaalde posisie (of gesitueerdlieid) w aarin die cnidcrwysersvereniging liom in ’n onderw ys- slelsel bovind. Die verh o u d in g van ’n onderw ysersvereniging met die tolaliloil van gem eenskappe van ’n volk is ook ter sprake. DIE PEEK VAN ’N ONDERW YSERSVERENIGING IN DIE ONDERWYSSTELSEL VAN ’N LAND D ico n d crw y sslclsrl n n lsla a n w aiin crro n d rrw y slM -la n g lirljIjriid c (d ir staat, die k rrk , d ir 1111 i s i 11 rus.), knoop- (b rlicrrra clr, o n d crw yscrsv rm tig iiiR s m s.) ru onclcrw ysgrkw alifiscri'dc (skolc v ir g f'd illrm is ic n d c o nd rrw ys- bchooftcs, trrlin ik o iis, knllcgrs rns.) s lm k liir r saam I'linksioiK'cr om o p v o rd rn d r ondcrw ys m oontlik le inaak. D ir vol^riulr lig iu ir illiistiTcr flat die ondcrwysslclsrl ’11 o n d rrw ys- cn opIridiiigsgiTiprir vcrvlrgfiiiKsii nkMuir is. \ ( V MHH UV M. MS O N I SI’AN M N f i ! I) I IN S1K IIAN- I »1-1. IN NY \VI K III.II) i iN h l .U W X SI US i k .h k c a \ NIS.XSII ,(<»11)1 K \ \ V \ SK H KVI. K I-. X M < f \f *S) \V S K ' Ki IM HIIMI. \ \KI.I-I.VI.INI. K.M •!.. IAS SK< »»>. VIK C K I t l H 1 . H I.K M H .N I ll «iM nm vvs HI .IIIII.»■ I K \ KNS I (II'KKS IN tiHl W ' I N A SM JH.IH I.KK MU, I.NS.I . I»\n Km. / INS, ----- - n.NMi.KwvsDi;. I’XK IKMI.MI I.IIIMMI / VAN I HI. KI RK l \ HI / I I I I H K M i l l N S / * / V ._______ s m «»I I I I M ' l l A M I \ < n i N I M. I IN». I Ml VS 11. | \ S 1 \ 70 n 8 I >NI \ I.KM I I I I I * » M U . K U \ S llt»IJ*1HKKS||. ______ N in .Hiii KKI 1« .11 I ( l N D K K W ^ SCh.KVVAI.II ISI.I K ill; S I R l ' K I H K h 2. * Taak Dio begrip ‘taak van ’n onderw ysersvereniging’ dui o n d o r moor op die lunksies van sodanige voreniging asook op konkrete werkstake wal onderneem word. D a a r w o k I in liierdie arlikel egler ’n wyer belekcnisinliond aan ‘laak ’ gckoppel, w anl d a a r sal ook bcsin w ord « o r wal die laak van ’n onderw ysersvereniging beliooil tc wees. 5(i O n d erw y! *R'n K P o stm a Hit die liguur w ord (lit duidclik dal onderwyscrsvcrcnigings ’11 bcp aald r pick in die ondcrwysstelscl bcklcc. Die bcginscl vail socwercinilcit in cic kring word daarin tocgcpas, want die ccn sam clcw ingsvcrband m aak nic wcllc cn reels vir die an d c r nie. Like sam clcw ingsverband helion seggenskap oor sy rie interne karakler en m aak w ctle en reels wal l)y sy cic aard en idcnlileil pas (B arnard, 1901:42). Die bcginscl van universalileil in cie kring is ook gcldig in die pick cn vcrho ud ing van die onderw yscrsvcreniging met die an d c r samclcwings- vcrbandc, w ant gesam enllike bcraadslaging cn optrede tnsscn die ver- skillende sam elcw ingslnikture vir die lo tsland brin g van ’n kerngcsondc opvoedingstelscl is noodsaaklik. In die ondcrwysstelscl figurccr die onderw yscrsvcreniging as ’n belangrikc gem lcgreerdc kom poncnl. Die onderw yscrsvcreniging lict ’n cie bcslannsrcg en sorw ereiniteit, tóg bly dit aan vcrskcic an d cr sam elew ingsvcrbandc gckoppcl. In die R cpublick van Suid-Afrika is d a a r verskillcndc ondei wyscrs- vcrcnigings, wat alsondcrlik m a a r ook gosam cntlik lunksionecr. Die T ransv aalsc ( )nderw ysersvereniging is ecu van lien Hlankcondcrwyscrs- vcrenigings in die RSA. Dit is, wat gctallc bet ref, die grootsle van die ticn vcrcnigings cn lewer op grond van sy bcsondcrc pick ’n groot bydrac to! onderwyssakc. As lid van die Krdcralc R a a d van O ndcrw yseisvcrcnigings cn van die ,Suid-Afi ikaansc O nderw ysersi aad vir Hlankcs (SA O R ), mel onderskeidelik scwe lede nil ’n totaal van .i.r) (in die F edcrale K aad) cn vyf lede nil ’ 11 lotaal van 20 (in die S A O R ), bcklcc die TO in gckoordinccrde verband ook ’ 11 unicke pick (Anon., 1002:12). S am cv allcn d kan gcponccr word dal ondcrw ysersvercnigings n onlos- m aak b are dccl van die onderwysstclscl van ’n land vorni. DIE PEEK VAN ’N ONDERW YSERSVERENIGING IN DIE ONDERWYSSTELSEL VAN ’N LAND K N ( Mil's I K IIK I I n th I O N I l l K\\y S llh h A N C III in th N D h S I K I I K I H K K I )i<- iiiif|f'i-w\A'-l<'ls('l is *i> umlrrwys- ru 4i|)|fiihlti:wM glr v< i vli-jj|i|i|»s<i iiklimi (xi(i. H;i iiia iiI. i ‘»hi :ih-:p i) 57 I ( l N D K K W ^ SCh.KVVAI.II ISI.I K ill; S I R l ' K I H K h 2. K N ( Mil's I K IIK I I n th I O N I l l K\\y S llh h A N C III in th N D h S I K I I K I H K K I ( l N D K K W ^ SCh.KVVAI.II ISI.I K ill; S I R l ' K I H K h 2. K N ( Mil's I K IIK I I n th ( ; 2. K N ( Mil's I K IIK I I n th I O N I l l K\\y S llh h A N C III in th N D h S I K I I K I H K K ( I O N I l l K\\y S llh h A N C III in th N D h S I K I I K I H K K I )i<- iiiif|f'i-w\A'-l<'ls('l is *i> umlrrwys- ru 4i|)|fiihlti:wM glr v< i vli-jj|i|i|»s<i iiklimi (xi(i. H;i iiia iiI. i ‘»hi :ih-:p i) 57 57 O iirlcrw ysersvercniging Skrywcrs «or onderwyscrsvcrcnigings sous byvoorbceld Slcyn (1977), M ara is ( I i>70), H allingli (1977) on D r W ill (1979) ondcrskri 'n grool aanlal lunksics van ondcrwysorsvcrcnigings. D ir volgcndc dirn as sail leva 11 iug van bogcuoem dc skrywrrs sr iiitcensdlings van d ir lake of fimksies van 'n onder wysrrsvcreniging: * 'n O ndcrw ysersvercniging hrl 'n kollcklirwc ondcrwyslaak. D n ir m idd rl van gcskiklc knim iiunikasicmcganism cs m o d sy grondslai* w erksaam bcdo cn doclslcllings gcrccld aa n sy lcrlr d curgcg cr w ord, wal o p Inillr liciii I w c rr in liullr ondcrskcic Icwciismiliciisrn w crkskringr die verrniging sr k araklcr (i.e. gees cn rigling) sal uillrcf. * ’n O ndcrw yscrsvcrrniging slaan prim er in d im s van sy ledr. Dil m o d die b rro cp van sy ledr b rsk rrm rn uilbou. Dil sal vir liom nodig w rrs om op ’n dciulopendc, v rranlw oordrlikc basis om Ir sirn na — die prol'cssionrlc slalus van d ir ondrrwyscr; — lior slm id aard r in die oplriding van ondrnvysers; — lior slm id aard r in die oplriding van ondrnvys — ’n prinsipirrl v rra n tw o o rd r rr rk o d r rn — rrg v rrd ig r rn billikr v u go rding van sy ledr deu r liullr ivri k g rw rn d e inslansirs. * D ir dicn sm o lirf van ’n o n d ri wysersvereiiiging m o d m aterialised in sy bedinging van die bcroepsroglo van sy Irdr. O m doelsliellrnd ir kan bcdillg sal d ir verrn igin g sovvel formcel as iiilormrel met belang- lirb b rn d r inslansirs m o d skakrl, soos byv oorb rrld m d d ir onderwys- o w e rli'd r van 'n land. * D ir ledr van d ir verrnig ing m o d in liierdie vero niginggrborgc vorl, nic n d van w ef ’n idenlillseei bare lcw cnsopvalting nie m a a r ook d e u r ilir skrpping van bcpaaldc Ird rd irn slr eu -voorregle. * ' ii O n d n wysri svricn iging bcliooi I as ku llu u rd rae r en -uilbouei Ir dirn. D I E T A A K V A N ’N O N D E R W Y S E R S V E R E N I G I N G G E S I E N T E E N D IE A G T E R G R O N D V A N SY P L E K IN D IE O N D E R - W Y S S T E L S E L V A N ’N L A N D Die unicke cn gem tcgrcerdc pick w at ’n onderw yscrsvcreniging in die ondei wysslelscl van ’n land inncem , bcpaal die bcsondcrc lunksics (lake) wal so ’n vcrcniging verrig. Die bestaansreg van ’n onderw yscrsvcreniging w ord o nd cr nicer bcpaal d cu r sy volgcliouc cn d od lrcH cnde fimksionering. 50 O iirlcrw ysersvercniging O iirlcrw ysersvercniging fi. S L O T B E S K O U I N G , V E R A L M E T D I E O O G O P O M - S T A N D I G H E D E IN D IE R SA In d ir Rcptiblick v an Sllid-Afrika bcklec die F ederate R a a d van o nder- wyscrsvercnigings* ’n bclangrike pick in d ir onclrrwyssubstrlscl vir Hlankes. Artikcl 2(l)(i) van W et 39 van I9f>7 bepaal d a l die M inister van Nasionale O pv o ed in g by ond crw y sbcp lan nin g oorw eging moci skenk aan d ir w m k e en aan bevel ings van die crkende ondcrwyscrsvercnigings. Oil w ord v rr d rr per regulasics wetlik hepaal dat verloe d e u r middel van die F ederale R a ad via die D irektrurs van O nd erw y s van die provinsies en die A dm inistralrurs aan die M inister van N asionale O p v o ed in g gerig kan w ord (Ciorwrrments- kennisgewing Rl(i44). Al hoc wel die Federale raad nic stalu tere erk en n in g geniet nie, is dit die enigste liggaam w a a rd ru r die ondrrw ysersverenigings verloe insakc diens- voorw aardes en a n d rr onderw yssake aan die M inister van Nasionale O pvoctling kan rig. Die sainesnoering van die verskillende betrokke ondcrwyscrsveronigmgs, w aaro n d e r ook d ir T O , het cenhcidsoplrcde m ooutlik gem aak — in so ’ 11 m ale dat haic al deu r die F ederale R a a d vei m ag is. H irr kan o n d cr an dere verwys word na (lie goeie posisie w aarin d ir vcrbclerd c salarisstriikiiirc vir ondrrw y srrs in 19111 d ir o n d erw y sb eio rp geplaas lirl. M et die oog op loekom stige ondci w ysontw ikkrling in die RSA is tlie a a n b rv e lin g van die H oolkom ilce v an die R C N se ondersoek 11a die onderw ys in v e rb a n d met tlie grorganiscerdc on d crw y sb rro ep niters aktueel. Die K oinilee slel voor “ dal in die lig van die a a n v a a rd e beginsel van gelyke dirnsvoorw aardes, ’n m eganism c daargrstel inoet w ord vir die georganiscerde onderw ysberocp om verloe tc rig mcl betrekking lol diensvoorw aardcs cn vir die bylc van geskille. • Dir I'Yrirralc Haail lid lol si ami prkmn as K<*vol^ van Hie lirlmH'lr wai daar liy ilir ondriwysrrsvri ringings in Suid-Afiika nnlslaan lirl 0111 linllr sakr grsamrnllik Ic brclinj?. O iirlcrw ysersvercniging Die gees en i igl ing, die Irwi ns- cn w frcldbeskouing, d ir grskirdrnis, d ir laal, godsdiens — Irouens, die identilcil van die volk w aarv an lede van ’n onderw yscrsvereniging derl is, word in sy grondw el vrrw oord. I )aaroin m o d die ondcrw ysrrsvcrcnigingonrcgslreeksensonis rcgslreeks bydraes Irwer in dir proses van kiilluin liandliawing rn -nilboning. 59 O n d e r w y se r sv e r e n ig in g Suid-Afrikancrs sal liierdie diversiteil vcral ten opsigte van ctnicse cn bcvolkingsvc.rskille ook in die toekoms g e h a n d h a a f moet w ord om volkseie sake te bchartig. Like eie volk of taalgroep kan dus sy cic otiderwyscrs- vereniging lift, wat sy eie karakteristieke problcm e oplos. Die koflrdinerendc ‘m eganism e’ kan nie-ideologiese gcmcenskaplike sake bchartig. S am ev atten d kan geponeer word dat onderwysersvcrcnigings in die RSA ’n besondere pick beklee en dat onderwysers-in-organisasie in die toekoms steeds belangriker take in diens van dieonderw yserskorps in vcrantw oorde- liklieid sal moet verrig. fi. S L O T B E S K O U I N G , V E R A L M E T D I E O O G O P O M - S T A N D I G H E D E IN D IE R SA wal m ag o n tsta an ” (R (JN , 1981:200). H icrdic ineganisine w ord egler nie n ad cr omskryl nie. Dil is waarskynlik ’11 allcsoinvattcnde kocm linrrendc raad vir d ir georganiseerdc ondei wyserskorps wat gcm ccnskaplikc sake van allc bevolkingsgroepe sal of kan hantecr. O p gronfl van die verskcidcnlieid onderwysri'sverrnigiiigs o n d rr lilankc- (Í0 BIBLIOGRAFIE 0-60.) M A R AIS, I J . 1970. Die pick van ’n onderw ysersvereniging in 'n onderwys- stclscl. ,N()U-IUad, l(l):6 e .v . Fcbr. R A A D V IR G E E S T E S W E T E N S K A P L I K E N A V O R S IN G . 1981. V erslag van H oofkom itce van die RGN -ondersoek na die O nderw ys (Dc Langc-vcrslag). Pretoria. S C H O E M A N P G 1979 Aspekte van die Wysgerigc Pcdagogiek Bloem B A R N A R D , S.S. 1981. V ergelykende opvoedkundc vir onderwysstudente. D urb an-P reto ria : Butterworth. DM W IT T , J.T. 1979. Professioncle orienlcring vir die onderw ysberoep. DM W IT T , J.T. 1979. Professioncle orienlcring vir die onderw ysberoep. D urb an-P reto ria : Butterworth. H A T T IN G H , D.L. 1977. A andeel van onderwysersvcrcnigings in onder- wysbeplanning. )R G N -verslag nr. 0-60.) M A R AIS, I J . 1970. Die pick van ’n onderw ysersvereniging in 'n onderwys- stclscl. ,N()U-IUad, l(l):6 e .v . Fcbr. M A R AIS, I J . 1970. Die pick van n onderw ysersvereniging in n onderwys stclscl. ,N()U-IUad, l(l):6 e .v . Fcbr. R A A D V IR G E E S T E S W E T E N S K A P L I K E N A V O R S IN G . 1981. V erslag van H oofkom itce van die RGN -ondersoek na die O nderw ys (Dc Langc-vcrslag). Pretoria. S C H O E M A N , P.G. 1979. Aspekte van die Wysgerigc Pcdagogiek. Bloem­ fontein : S A G U M . S T E Y N , J .F . 1977. Die onderw ysersvereniging sc pick cn taak in ons onderwys. (R efcraat gelcwcr d cu r J.F . Steyn, hoofsckrctars van die T O , by S T E Y N , J .F . 1977. Die onderw ysersvereniging sc pick cn taak in ons onderwys. (R efcraat gelcwcr d cu r J.F . BIBLIOGRAFIE A N O N . 1982. E ducation authorities and teaehing profession. SA O R Hull elm, 11:12. Ju n . A N O N . 1982. E ducation authorities and teaehing profession. SA O R Hull elm, 11:12. Ju n . B A R N A R D , S.S. 1981. V ergelykende opvoedkundc vir onderwysstudente. D urb an-P reto ria : Butterworth. DM W IT T , J.T. 1979. Professioncle orienlcring vir die onderw ysberoep. D urb an-P reto ria : Butterworth. H A T T IN G H , D.L. 1977. A andeel van onderwysersvcrcnigings in onder- wysbeplanning. )R G N -verslag nr. 0-60.) M A R AIS, I J . 1970. Die pick van ’n onderw ysersvereniging in 'n onderwys- stclscl. ,N()U-IUad, l(l):6 e .v . Fcbr. R A A D V IR G E E S T E S W E T E N S K A P L I K E N A V O R S IN G . 1981. V erslag van H oofkom itce van die RGN -ondersoek na die O nderw ys (Dc Langc-vcrslag). Pretoria. S C H O E M A N , P.G. 1979. Aspekte van die Wysgerigc Pcdagogiek. Bloem­ fontein : S A G U M . S T E Y N , J .F . 1977. Die onderw ysersvereniging sc pick cn taak in ons onderwys. (R efcraat gelcwcr d cu r J.F . Steyn, hoofsckrctars van die T O , by die S W A O lJ-kongrcs, D ondcrdag, 31 M a arl 1977, in W indhoek, SWA.) V A N D E R W A L T , J.L. & D E K K E R , E.I. 1983. F u nd am entele O pvoed- kunde vir onderw ysstudente. Silverton : Promcdia-Publikasics. V A N S G H A L K W Y K , O .J. 1981. Fokus op die onderwysstclsel. D u rb an - Pretoria : Butterworth. Hull elm, 11:12. Ju n . B A R N A R D , S.S. 1981. V ergelykende opvoedkundc vir onderwysstudente. D urb an-P reto ria : Butterworth. DM W IT T , J.T. 1979. Professioncle orienlcring vir die onderw ysberoep. D urb an-P reto ria : Butterworth. H A T T IN G H , D.L. 1977. A andeel van onderwysersvcrcnigings in onder- wysbeplanning. )R G N -verslag nr. BIBLIOGRAFIE Steyn, hoofsckrctars van die T O , by die S W A O lJ-kongrcs, D ondcrdag, 31 M a arl 1977, in W indhoek, SWA.) V A N D E R W A L T , J.L. & D E K K E R , E.I. 1983. F u nd am entele O pvoed- kunde vir onderw ysstudente. Silverton : Promcdia-Publikasics. die S W A O lJ-kongrcs, D ondcrdag, 31 M a arl 1977, in W indhoek, SWA.) V A N D E R W A L T , J.L. & D E K K E R , E.I. 1983. F u nd am entele O pvoed- kunde vir onderw ysstudente. Silverton : Promcdia-Publikasics. V A N S G H A L K W Y K , O .J. 1981. Fokus op die onderwysstclsel. D u rb an - Pretoria : Butterworth. 61

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/967/1077

Afrikaans

GEDAGTENIS, VERKONDIGING EN GEMEENSKAP AS ASPEKTE VAN DIE NAGMAAL GJ.C. Jordaan Departement Nuwe Testament , Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys POTCHEFSTROOM 2. Die gedagtenis-aspek Die Here Jesus het die Nagmaal tot gedagtenismaaltyd verklaar toe Hy vir sy dissipels gesê het: "Doen dit tot my gedagtenis1' (Grieks: ek; xf|i/ éjinu ái'áfivnaiv). Hierdie opdrag het Hy gegee nadat Hy die brood aan hulle uitgedeel het (Luk 22:19; 1 Kor 11:24) en ook nadat Hy die beker rondgestuur het (1 Kor 11:25). Die Here het dus self opdrag gegee dat die brood en die wyn by die Nagmaal tot. ’n gedagtenis geëet en ge- drink moet word. COM M EM ORATION\ PRO CLAM ATIO N AND COM M UNION A S ASP EC TS OF THE LORD’S SUPPER In 1 Corinthians 10:16,17 and 11:25,26 the apostle Paul refers to three aspects o f the Lord's Supper, viz. commemoration, proclamation and communion Close examination of these passages reveals important evidence for the understanding o f the three stated aspects. A t the institution o f the Supper Jesus said: "Do this in my memory." By these words he did not mean his personal memory nor a mere remembrance of the historical event of his crucifixion, but the commemoration o f the meaning o f his crucifacion, i.e. our salvation and redemption. The Lord's Supper does not only serve as a proclamation o f the Lord's death, per se, but also as an injunction to public proclamation of his death. This public proclamation consists o f either singing his praise after celebration of the Lord's Supper or making known his grace by word and deed in our daily life■ By the bread and wine of his Supper the Lord reassures us of an already existing communion between Him and us; and o f the union between ourselves as believers.. This union o f believers is a condition as well as a result of the celebration of the Lord’s Supper. In die eerste brief aan die Korintiërs het die apostel Paulus belangrike gegewens oor die Nagmaal van die Here neergeskryf. Soos Matteiis, Markus en Lukas het ook hy ’n beskrywing gegee van hoe die Here Jesus die Nagmaal ingestel het (1 Korintiërs 11:24,25). Maar benewens die Nagmaalsberig self het Paulus ook toeligting oor be- paalde aspekte van die Nagmaal gegee. Hierdie toeligting word gevind in 1 Korintiërs 10:16,17 en 11:26. Die aspekte wat hy toelig, is wel by die meeste van die ander Nag- maalsberigte aanwesig, maar slegs implisiet. Paulus bring die aspekte eksplisiet na vore. Veral die volgende drie aspekte van die Nagmaal word op hierdie wyse deur Paulus aan die orde gestel, naamlik die gedagtenis-aspek (11:24,25), die verkondigings-aspek (11:26) en die aspek van gemeenskap (10:16,17). By die bestudering van die betekenis en inhoud van die Nagmaal is dit noodsaaklik dat besondere aandag aan bogenoemde drie aspekte gegee word. Derhalwe is hierdie artikel daarop gerig om die openba- Koers 55 (1990):51-65 51 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal ringshistoriese plek van gedagtenis, verkondiging en gemeenskap ten opsigte van die Nagmaal uit te lig. 1. Probleemstelling Versteeg (1980:85-64) dui aan hoedat verlede, hede en toekoms in die sakrament van die Nagmaal op merkwaardige wyse byeengebring word. Nagmaal is gebou op gebeur- tenisse van die verlede, word in stand gehou in die hede, en reik uit na die toekoms. Die verlossing deur die kruisdood van Christus (verlede), die heiligmaking van die gelowige (hede) en die heerlikmaking by die wederkoms (toekoms) is in die viering van die Nagmaal helder voor die gees (vgl. Berkouwer, 1949:551-556). Op die oog af lyk dit of ook die drie aspekte van gedagtenis, verkondiging en gemeen­ skap netjies in die raamwerk van verlede, hede en toekoms inpas. By wyse van ’n soort klank-eksegese sou die volgende kits-gevolgtrekking dan gemaak kon word: die Nag­ maal is ’n gedagtenis aan die verlede, ’n verkondiging in die hede en gemeenskap wat uitreik na die toekoms. So ’n uiteensetting sou egter ’n oorvereenvoudiging van die verhoudings wees. Wanneer die instellingsberigte van die Nagmaal enigsins meer in- dringend bestudeer word, blyk dit dat elk van die drie aspekte op ’n eie manier verband hou met verlede, hede en toekoms. Hierdie artikel is daarop toegespits om uit ’n eksegeties-openbaringshistoriese studie van die instellingsberigte van die Nagmaal nie net die plek van gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as onderskeie aspekte van die Nagmaal uit te lig nie, maar ook om die verhouding van elk tot die ver­ lede, hede en toekoms na te gaan. 2.1 Die betekenis van die woord &v0jii/noi£ Die Griekse woord wat in die 1933/53-vertaling en ook in die 1983-vertaling met gedagtenis vertaal word, is fo/tyii'ncru;. Buite die instellingsberigte van die Nagmaal Koers 55 (1990):51-65 52 GJ.C. Jordaan GJ.C. Jordaan kom die woord ávám/ricnc; in die Nuwe Testament slegs een keer voor, naamlik in He- breërs 10:3: áXX' év orútaíc; át'áp.UTpu; íx^apTt&ju k o x ' éuiaurói' ("Maar in die of­ fers is daar jaar na jaar ’n herinnering aan die sondes"). In die Septuaginta word die woord ái/ócni/ijiau; betreklik min gebruik en die frase eix; ái/á)j.i/ricru' slegs een keer, naamlik in Levitikus 24:7 ( " ... die brood moet as gedenk- offer dien"). Die Septuaginta maak m erendeels gebruik van ’n sinoniem vir óu/á)ii/r|au;, naamlik die etimologies-verwante woord )ai/rpócrwoi/. In buite-Bybelse literatuur word h v t ij ió o w o i' soms gebruik in die betekenis van geheue, maar in die Septuaginta en in die Nuwe Testament meestal as sinoniem vir dvdnvriCTtc; (vgl. Bauer, 1967:527; Chenderlin, 1982:217). Bauer (1967:57) gee die betekenis van áuá)j.i/ncu; in die Nuwe Testament en die Sep­ tuaginta aan as herinnering of aandenking. Louw & Nida (1988, 1:348) omskryf die betekenis noukeuriger as "die middel of die instrument waardeur herinnering geskied". In aansluiting hierby moet die voorsetsel elq as doelsaanduidend opgeneem word (vgl. Lammens, 1968: 74). el? <S(V<5t)j.i/r|crii/ beteken dus "met die oog op herinnering." Jesus se opdrag is dus: "Eet die brood (drink die beker) sodat daardeur ’n herinnering kan geskied.. 2 2 Die subjek en die objek van die anamnese Wie word by die Nagmaal herinner? En waaraan? Anders gestel: wat is die subjek en wat is die objek van die anamnese by die Nagmaal? Die voor-die-hand-liggende ant- woorde op hierdie vrae is dat die Nagmaalsganger herinner word, en dat hy aan Jesus Christus herinner word. In die Griekse teks is hierdie antwoorde egter nie so duidelik en vanselfsprekend nie. In die Griekse Nuwe Testament, Septuaginta en buite-Bybelse literatuur word die objek van Ai/djavriau; (en van nvT|jiócrui/oi/) normaalweg in die genitief gestel (vgl. Bauer, 1967:57). In Hebreërs 10:3, byvoorbeeld, beteken óváji.UTiCTU; tyiapxuihs herin­ nering aan sondes. Indien die Nagmaalswoorde volgens hierdie norm ale patroon gestel was, sou dit waarskynlik gelui het: eli; rr\i/ Auájiurioiu é>xo0. (tot ’n gedagtenis aan my). In plaas daarvan word die besitlike voornaamwoord gebruik: elq rr|L' éfiiyi' <Wájj.i/r|CTii/. Die feit dat van die (normale) genitief-konstruksie afgewyk word, lei tot die vraag of é ^ i / bedoel is as subjek of as objek? Jeremias (1966:255) is van oortuiging dat énni/ die subjek van die anamnese aandui en dat Jesus dus sê: "Doen dit sodat julle my daardeur kan herinner . ..’ Jeremias (e.a., vgl. Chenderlin, 1982:8-9) se interpretasie sluit aan by die 'azkarah- gedagte van die Koers 55 (1990):51-65 53 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal Ou-Testamentiese spysoffer (bv. Levitikus 24:7). Die spysoffer moes gebring word as ’n 'azkarah ofte wel herinnering (in die Septuaginta vertaal met ni/Tyaóoui/oi/). Die bedoeling was om God te herinner. God moet onthou. Hy is dus die subjek van die anamnese. Ook in die Nuwe Testament is daar voorbeelde hiervan: in Handelinge 10:4 word gesê dat die gebede en aalmoese van die hoofman Cornelius ''voor God in gedagtenis gekom" het (.. .ávéfirftav eic; p.i/r^LcxjwoL' cjxnpoCT0eu tou 0eoO). Hieruit blyk dit dus dat ook by die Nagmaal Jesus moontlik die subjek van die anamnese kan wees. Deur die Nagmaalsviering word Jesus Christus dan herinner, waarskynlik aan sy beloftes. Dit is egter grammatikaal ewe moontlik dat die é^riu van die anamnese-formule ’n objektiewe genitief verteenwoordig en dat Jesus dus sê: " ... sodat julle daardeur aan my herinner word.” Hierdie moontlikheid word ’n sterk waarskynlikheid wanneer ’n mens die Pasga-agtergrond van die Nagmaal in aanmerking neem. Openbaringshisto- ries bestaan daar ’n onmiskenbare parallel tussen die Nagmaal en die Pasga. 2 2 Die subjek en die objek van die anamnese Jesus het immers self die geleentheid van die Paasmaaltyd gekies om die Nagmaal in te stel - en dit nie sonder rede nie. Hy het sodoende ’n duidelike verband tussen Pasga en Nagmaal gelê (Berkouwer, 1949:551-2, vgl. ook Pop, 1978:253). Waar die Pasga ’n maaltyd was om die volk Israel te herinner aan die verlossing uit Egipte, is die Nagmaal ’n maaltyd om die Nuwe-Testamentiese verbondsvolk te herinner aan die verlossing uit die sonde. By die Pasga was Israel subjek van die anamnese, en die objek was God; desgelyks by die Nagmaal is die gelowiges subjek van die anamnese, en die objek is Jesus Christus. Die Nagmaalsganger is dus die een wat moet onthou. Die gedagtenisbevel van die Nagmaal is op die gemeente gerig (Lammens, 1968:185). Die noodsaak vir die anamnese is geleë in die swakheid van die mens. Ons is as gevolg van die sonde so swak dat die gepredikte Woord ons nie tot ware vertroue in die gekruisigde Jesus Christus beweeg nie. Daarom het die Vader ons swakheid tege- moetgekom en aan ons die Nagmaal gegee as ’n sigbare teken ter herinnering aan dit wat Hy in sy Woord aan ons bekend maak. Deur die anamnese word die kruisdood van Jesus Christus konkreet voor die Nagmaalsganger gestel en geloofstwyfel en onse- kerhede word sodoende uit die weg geruim (vgl. Calvyn, s.j.:5). 23 Die inhoud van die anamnese Vanselfsprekend is die Nagmaal nie as inhoudlose gedagtenismaaltyd ingestcl nie. Net so belangrik as die gedagtenis self is die korrekte inhoud van die gedagtenis. Ten einde die korrekte gedagtenisinhoud vas te stel, moet gevra word watter inhoud die Here self daaraan gegee het. Koers 55 (1990):51-65 54 GJ.C. Jordaan Hierbo is aangetoon dat in Jesus se instellingswoorde die besitlike voornaamwoord éfiriv as objek van <Wájii/ricm/ geneem moet word (” . .. tot ’n gedagtenis aan My"). Hieruit sou ’n mens kon aflei dat die gedagtenis gerig moet word op die persoon van Jesus. Soos ’n aandenking aan ’n heengegane vriend of ’n monument vir ’n gestorwe held daartoe dien dat ’n mens die persoon nie vergeet nie, so is die Nagmaal ’n gedagtenis aan die persoon van Jesus Christus sodat ons Horn nie vergeet nie. Wie die Nagmaal as ’n gedagtenis aan Jesus vier, dink daarmee terug aan die persoon van die Heiland. Dit is die standpunt van Henry (1928:15-17). So ’n beskouing verskraal die betekenis van die Nagmaals-anamnese egter te veel en kan daarom nie gehandhaaf word nie. Weliswaar staan die persoon van Jesus sentraal in die gedagtenis, maar die gedagtenis moet verder gaan as maar net sy persoon. By die instelling van die Nagmaal het Jesus die brood en die wyn nie maar net as herinneringstekens van sy persoon (sy liggaam en bloed) gegee nie. Van die brood het Hy immers gesê: "Dit is my liggaam w a t. . . gebreek word" (Lukas 22:19) en van die beker: "Dit is my bloed . . . wat uitgegiet word.” Die brood en wyn moes dus heenwys na sy liggaam en bloed wat gebreek en uitgegiet word - by sy dood! Jesus se bedoeling was dus nie dat die Nagmaal bloot as ’n herinnering aan sy persoon gevier moet word nie maar as herinnering aan sy persoonlike dood. So het die apostel Paulus dit ook ingesien, want Hy skryf: "So dikwels as julle hierdie brood eet en hierdie beker drink, verkondig julle die dood van die Here todat Hy kom”. Die Nagmaal is dus ’n gedagtenismaaltyd wat die Nagmaalsganger laat terugdink aan die kruisgebeure. Maar ook daarmee is nog nie tot die voile inhoud van die Nagmaal- anamnese deurgedring nie. Versteeg (1980:59) wys daarop dat gedagtenis by die Nagmaal meer is as ’n blote herinnering aan wat daar by die kruis gebeur het. 23 Die inhoud van die anamnese Die Nagmaalsganger moet by die terugdink aan die kruisgebeure ook die betekenis daarvan deurdink. Die parallel tussen die Pasga en die Nagmaal waarop hierbo gewys is, is ook in hierdie opsig ter sprake. Die Pasga was ’n gedagtenismaaltyd wat die uittog uit Egipte nie as blote historiese gebeurtenis gedenk het nie maar as verlossingsdaad van God. Desge- lyks is die Nagmaal ’n gedagtenismaaltyd wat die kruisdood van Jesus Christus gedenk - nie as blote historiese gebeurtenis nie maar as verlossingsdaad van God. Die verlossing uit die slawerny van Egipte het juis sy volkome betekenis gevind in die verlossing van sondaars uit die slawerny van die sonde. Hierdie verlossing het juis geskied met die kruisdood van Christus. Dat ons by die gedagtenis van die Nagmaal juis die heilsbetekenis van die kruisdood van Jesus moet gedenk, blyk uit Jesus se eie instellingswoorde. Volgens Paulus en Lukas sê Hy: "Dit is my liggaam wat vir julle gegee word. Doen dit tot my gedagtenis." 55 Koers 55 (J990):51-65 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal Jesus leer ons dus dat ons by die Nagmaal ter gedagtenis moet neem dat sy liggaam "vir ons" (Grieks: únêp ú^2i/ = ter wille van ons, tot ons voordeel, tot ons behoud, tot ons redding) gekruisig is. By die viering van die Nagmaal moet ons dit deurdink dat Jesus Christus se kruisdood in der waarheid die eenmalige en volkome offer vir ons sondes was, waardeur Hy ons van die ewige verderf verlos het en met God versoen het. Die gedagtenis aan die dood van die Here as openbaringshistoriese gebeurtenis strek nog verder: dit het ook eskatologiese inhoud. ’n Aanduiding hiervan is Jesus se woorde by die instelling van die Nagmaal: "Ek sal sekerlik nie drink van die vrug van die wynstok voordat die koninkryk van God gekom het nie" (Luk 22:18; Mat 26:29; Mark 14:25). Hierdie gedagte word verder bevestig deur 1 Korintiërs 11:26: " . . . die dood van die Here totdat Hy kom." By die Nagmaalsviering hou ons gedagtenis dus nie by sy dood op, asof Hy steeds in die graf is nie. Die gedagtenis omvat ook sy opstanding en sy hemelvaart en strek selfs tot by die wederkoms. Die Nagmaal is dus gedagtenis van die dood van Horn wat ook opgestaan het en lewe en wat kom. 23 Die inhoud van die anamnese Hieruit is dit duidelik dat die gedagtenis-aspek van die Nagmaal gerig is op verlede, hede én toekoms. 2.4 Die aard van die anamnese Gedagtenis kan op een van twee maniere geskied: dit kan ’n saak van die verstand wees, of dit kan ’n saak van die hart wees (vgl. Versteeg, 1980:59). By verstandsgedag- tenis onthou jy ’n gebeurtenis wat plaasgevind het as iets van die verlede. By die gedagtenis van die hart is die gebeurtenis tot so ’n mate in jou gedagtes vasgelê dat dit steeds jou hele lewe bepaal. So word dikwels in die Ou Testament gesê dat Israel die Here vergeet het (bv. Jesaja 17:10). Die bedoeling is nie dat Israel die Here nie onthou het nie. Inteendeel, hulle het God met die geheue onthou, maar hulle het Horn nie meer in gedagtenis gehou nie. Vir hulle was Hy nie meer in die sentrum van hulle lewe as die Een wat hulle lewe bepaal nie. Hulle het nie meer op die Here vertrou nie. Hulle gedagtenis aan die Here was ’n verstandsgedagtenis en nie ’n gedagtenis van die hart nie. Daarom omvat die begrip gedagtenis in die Ou Testam ent die volgende elemente (vgl. Pop, 1978:254): * Gods dade van die verlede word deur gedagtenis ’n werklikheid in die hede, en ’n bron van krag, bemoediging en aansporing tot trou. * Die bedoelde vrug van die gedagtenis is die verlewendiging van die geloof, hoop en liefde. * Die bedoelde vrug van die gedagtenis is die verlewendiging van die geloof, hoop en liefde. Koers 55 (1990):51-65 56 GJ.C. Jordaan * Gedagtenis is nie soseer nadenke nie as om te lewe in ooreenstemming met dit wat in gedagtenis gebring word. g g g g * Gedagtenis is dikwels sinoniem met ontferming. g g g g * Gedagtenis is dikwels sinoniem met ontferming. Teen hierdie Ou-Testamentiese agtergrond moet ook die aard van die gedagtenis in die Nuwe Testament beskou word. By die opdrag "doen dit tot my gedagtenis" in 1 Korintiërs 11:26 bedoel Jesus dat ons Hom in gedagtenis sal hou deur Hom in die hart te gedenk as ons lewensbepalende Heiland. By die Nagmaal moet ons opnuut ons ge- loofsvertroue op Hom as die volmaakte Offer vir ons sondes rig. Die sekerheid dat ons in Hom volkome met God versoen is en erfgename van die beloftes van God is, moet by die Nagmaalsgedagtenis in ons harte groei. * Gedagtenis is nie soseer nadenke nie as om te lewe in ooreenstemming met d wat in gedagtenis gebring word. * Gedagtenis is nie soseer nadenke nie as om te lewe in ooreenstemming met dit wat in gedagtenis gebring word. * Gedagtenis is dikwels sinoniem met ontferming. 2.4 Die aard van die anamnese Die gedagtenis aan die soenoffer van Jesus Christus is dus nie ’n gedagtenis wat maar net na die verlede teruggryp nie, maar ’n gedagtenis wat die lyn van verlede na hede duidelik deurtrek: ons is daarvan verseker dat ons - op grond van Jesus Christus se kruisdood in die verlede - nou verlostes is, kinders van God, met Hom versoen, sy erfgename (vgl. Ridderbos, 1971:470). Die gereformeerde beskouing oor die betrokkenheid van hede en verlede by die ge- dagtenis-aspek van die Nagmaal verskil dus radikaal van die Roomse beskouing. Rome betrek die offer van Christus by die hede deur ’n onbloedige herhaling daarvan in die mis (vgl. Versteeg, 1980:60). Die gedagtenis aan die gekruisigde Christus vind dus plaas deur Hom by herhaling as’t ware weer aan die kruis vas te spyker. Uit die Skrif is dit egter duidelik dat die offer van Christus aan die kruis eenmalig in die verlede, onherhaalbaar en volkome was (Hebreërs 9:24-26). By die Nagmaal word sy kruisdood in gedagtenis gebring deur die heilsbetekenis daarvan in die hede opnuut met dankbaarheid te deurdink en met ’n gelowige hart daaraan vas te hou as die enigste grond vir ons saligheid. Wie dus waarlik die Nagmaal as gedagtemsmaaltyd wil onderhou, moet homself deeg- lik daarvoor voorberei. Die gedagtenis eis immers van die Nagmaalsganger * kennis van wat aan die kruis en by die opstanding gebeur het - in die verlede; nis van die betekenis van die kruis- en opstandingsgebeure; * ’n vaste vertroue dat die heilsbetekenis van die kruis en opstanding "nie net vir ander nie maar ook vir my geld" (vgl. Kategismus Sondag 7) - nou, in die hede. y g ( g g * sekerheid dat Christus weer kom - in die toekoms. Koers 55 (1990):51-65 57 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal 3.1 Die betekenis van die woord KocrotyéXXeii/ Die Griekse woord wat in beide die 1933/53- en die 1983-vertalings as verkondig weergegee word, is KorcayéXXexe. Aldus Bauer (1967:410) dra die woord KorcoyéX- Xeiv regdeur die Nuwe Testament die betekenis van proklameer, bekend maak, aan- kondig, verkondig. In die Septuaginta word die woord nie gebruik nie; wel in die apokriewe boeke en in die vroeg-Christelike literatuur, steeds met dieselfde strekking as in die Nuwe Testament. Louw & Nida (1988:204) dui aan dat die werkwoord KaxotycXXeiL' in onderskeid met die werkwoorde áyyéXXeii/, ái/ayyéXeii', anayyéXAeu/ en 8iayyéAXeu/ die klem laat val op die omvang van die verspreiding van die boodskap wat verkondig word. Paulus gebruik dus die werkwoord KaxayyéXXeii/ om daarmee aan te dui dat by die Nag­ maal die boodskap van die dood van die Here oor ’n wye gebied (regoor die wêreld!) verkondig moet word. 3. DIE VERKONDIGINGS-ASPEK Bo en behalwe die gedagtenis-aspek is daar by die Nagmaal ook ’n verkondigings- aspek betrokke. Dit blyk uit die woorde wat Paulus in 1 Korintiërs 11:26 aan die Nagmaalsberig toevoeg: "Want so dikwels as julle hierdie brood eet en hierdie beker drink, verkondig julle die dood van die Here totdat Hy kom". Met hierdie woorde word die Nagmaal ten nouste betrek by verkondiging. Om aan die verkondigings- aspek van die Nagmaal reg te laat geskied, moet die aard en omvang van die verkondi­ ging so duidelik as moontlik vasgestcl word. 32 KcrrayyéAXere ’n indikatief of ’n imperatief? Die werkwoordsvorm KatayyeXAete in 1 Korintiërs 11:26 kan 6f op ’n indikatief óf op ’n imperatief dui. As dit ’n indikatief sou wees, sou dit ’n feit konstateer: "Met die Nagmaalsviering verkondig julle die dood van die Here ..." Indien dit ’n imperatief sou wees, sou dit ’n opdrag stel: "By die Nagmaalsviering moet julle die dood van die Here verkondig." Is die verkondiging van die Nagmaal feit of bevel? Die twee Afrikaanse Bybelvertalings gee die verkondigings-aspek in 1 Korintiërs 11:26 as ’n feit weer. Die vertalers het dus aanvaar dat KaxayyéXXeTe indikatief is, in aansluiting by die verklaring van teoloë soos Grosheide (s.j.:143), Berkouwer (1949:­ 554) en Ridderbos (1971:471). Volgens hierdie verklaring is die verkondiging nie ’n opdrag wat uit die Nagmaalsviering voortvloei nie maar vind dit feitelik in die Nag- 58 Koers 55 (1990):51-65 GJ.C. Jordaan GJ.C. Jordaan maalsviering plaas. Die verkondiging is in die Nagmaalsviering ingebou: deur die Nagmaal te vier, verkondig die gelowige die dood van die Here - sonder woorde. Hier­ die verklaring verleen aan die werkwoord KorrayyéXXeii/ die betekenis van om nie met woorde nie maar met die daad te verkondig - weliswaar ’n ongewone betekenis vir die woord (vgl. Bauer,1967:410). Dit moet in gedagte gehou word dat 1 Korintiërs 11:26 nie deel van die instellings- woorde van die Nagmaal is nie. Vers 24 en vers 25 bevat die eie woorde van Jesus in die eerste persoon, maar vers 26 bevat kommentaar wat Paulus by die Nagmaalsberig voeg. Dat dit wel die geval is, word bevestig deur die feit dat die woorde van vers 26 in die derde persoon na "die Here" verwys, wat tog nie die normale manier is waarop ’n persoon na homself verwys nie, en verder deur die feit dat die woorde in nie een van die ander instellingsberigte voorkom nie. Paulus noem dus in vers 26 ’n saak met be- trekking tot die Nagmaal wat direk verband hou met die gemeente in Korinte en hulle omstandighede. Uit verse 17-22 blyk dat daar in die Korintiese gemeente skeuring bestaan het: die rykes het hulleself hoër as die armes geag (vgl. Grosheide, s.j.: 141) en by die liefdesmaaltye wou hulle nie saam met die armes aan tafel sit nie. Om hulle te vermaan, verwys Paulus dan na die Nagmaal (vers 23-25). Sy vermaning (v.26) kom op die volgende neer: Julle lewe bevat ’n gruwelike dubbelslagtigheid. 32 KcrrayyéAXere ’n indikatief of ’n imperatief? Aan die een kant vier julle die Nagmaal, waarmee julle die dood van die Here verkondig; aan die ander kant kan julle mekaar nie verdra nie. Julle kan mos nie mekaar verag en daarmee saam (deur die Nagmaal) die dood van die Here wil verkondig nie! Hiervolgens beskou Paulus die viering van die Nagmaal op sigself as verkondiging - ’n feit wat hy konstateer by wyse van ’n indikatiewe werkwoord. In die jongste literatuur word meestal aanvaar dat KorcayyéXXete imperatief is (o.a. Lammens, 1968:323, Pop, 1978:256, en Versteeg, 1980:61). Volgens hierdie verklaring is 1 Kor 11:26 ’n opdrag aan die gelowiges om, so dikwels as hulle die Nagmaal vier, daarby die dood van die Here (met die mond) te verkondig. As belangrikste argument vir hierdie verklaring word aangevoer dat die werkwoord KarayyéXXeii/ in bekende literatuur deurgaans op mondelinge verkondiging dui, en nêrens op daadverkondiging nie. Ook by die Nagmaal moet die verkondiging dan mondeling geskied. Die verkon- digingsaspek van die Nagmaal val nie met die eet van die brood en die drink van die wyn saam nie, maar is tog onlosmaaklik daaraan verbonde. Versteeg (1980:61) ver- duidelik die verband tussen die Nagmaal en die verkondiging soos volg: "De hande- ling van de viering van het avondmaal is als zodanig nog geen verkondiging, maar vraagt wel om verkondiging" (kursivering - GJCJ). Wie van die brood en die beker ’n ware gedagtenismaaltyd (soos hierbo in 3.4 aangedui is) maak, word daardeur gedring Koers 55 (1990):51-65 59 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekte van die Nagmaal om die dood van Christus ook met die mond te verkondig. Hierbo is oorweging geskenk aan een van twee moontlikhede: die verkondigingsaspek van die Nagmaal is óf ’n feit óf ’n opdrag. ’n Derde moontlikheid verdien egter sterk oorweging, naamlik dat dit sowel feit as opdrag is. Deur die Nagmaalsviering self word die dood van die Here verkondig, maar dit dring die Nagmaalsganger daartoe om die daadverkondiging op te volg met mondelinge verkondiging. Calvyn het hierdie standpunt gehuldig. 32 KcrrayyéAXere ’n indikatief of ’n imperatief? Hy skryf (1979:384): "Not that the remembrance consists wholly in the confession with the mouth; for the chief thing is, that the efficacy of Christ’s death be sealed in our consciences; but this knowledge should stir us up to a confession in respect of praise, so as to declare before men what we feel inwardly before God." Die mondelinge verkondiging by die Nagmaal is dus in der waarheid ’n lofprysing aan God oor sy groot verlossingsdade. Hierby sluit die Nagmaalsformulier pragtig aan deur die Nagmaalsviering direk op te volg met die lofprysing van Psalm 103 en dan af te sluit met die woorde: "Daarom sal ons mond en hart die lof van die Here verkondig van nou af tot in ewigheid". Die lofprysing vind ook verder plaas deur lofpsalms wat die gemeente aan die einde van die viering sing. Ook daarmee word die lof van die Here verkondig. Versteeg (1980:62) wys daarop dat die verkondigingsaspek van die Nagmaal ’n verkondiging van die dood van die H ere moet wees. Daarom doen hy aan die hand dat die Nagmaals­ viering in die erediens opgevolg word deur ’n lied of 'n liturgiese formule waarin bely- dend die dood van die Here geproklameer word. Versteeg se voorstel het meriete, maar, soos hierbo aangedui is, gaan die Nagmaal nie net oor die historiese gebeurtenis van die dood van die Here nie maar veral oor die openbaringshistoriese betekenis van sy dood. Juis laasgenoemde moet verkondig word. En dan is ’n loflied oor die liefde en genade van God ewe van pas. Die verkondiging wat op die Nagmaal volg, moet egter nie tot die erediens beperk bly nie. Versteeg (1980:62) sê die verkondiging moet "niet tot een moment in de avond- maalsliturgie beperkt blijven". Die gelowige se hele lewe moet ’n verkondiging van die dood van die Here word. Ook wanneer hy na afloop van die Nagmaalsviering huis toe gaan, moet sy woorde en dade daarvan getuig dat hy seker is dat hy deur die kruisdood van Jesus Christus verlos is van die verderf. Die gedagtenis van die Nagmaal dring die gelowige daartoe om die groot genade van die Here te bly verkondig - in woorde en in dade. Die verkondigingsaspek van die Nagmaal bind verlede, hede en toekoms aan mekaar. Die verkondigingsaspek van die Nagmaal bind verlede, hede en toekoms aan mekaar. Koers 55 (1990):51-65 60 GJ.C. 32 KcrrayyéAXere ’n indikatief of ’n imperatief? Jordaan Dit berus op en het tot inhoud die dood van die H ere in die verlede. Dit vind voortdurend plaas in die hede en getuig van die ryke openbaringshistoriese betekenis wat die dood van die Here steeds in die hede dra: ’n nuwe lewe in versoening met God! Terselfdertyd verkondig dit dat die nuwe lewe wat daar deur die dood van Chris­ tus vir die gelowige gekom het, steeds 'n voorlopige karakter dra. Die Nagmaal ver­ kondig en dring die gemeente om te verkondig dat ons vorentoe kyk na die voleinding wat met die wederkoms van Christus sal aanbreek (Ridderbos, 1971:472). So reik die verkondiging van die Nagmaal uit na die toekoms. Dit spreek met groot sekerheid van ’n heerlike toekomsverwagting waarvan die gelowiges verseker is deur die dood van die Here. 4. Die gemeenskapsaspek Matteus berig dat Jesus nadat Hy die brood uitgedeel het, vir sy dissipels gesê het: "Neem, eet”, en nadat Hy die beker uitgedeel het: "Drink almal daaruit" (Matteus 26:26,27). In die handeling van eet en drink lê die gemeenskapsaspek van die Nag­ maal opgesluit. Dat dit die geval is, blyk nie uit die instellingsberig self nie maar uit die toeligting wat Paulus gee. Spesifiek in 1 Korintiërs 10:16,17 word gewys op die ge- meenskapsbetekenis van die brood-eet en van die beker-drink. Paulus skryf: 'Die beker van danksegging .. . is dil nie die gemeenskap met die bloed van Christus nie? Die brood wat ons breek, is dit nie die gemeenskap met die liggaam van Christus nie? Omdal dil een brood is, is ons almal een liggaam, want ons het almal deel aan die een brood.’ In hierdie verse is veral twee woorde van groot belang, naamlik gemeenskap (Grieks: Koivcovla) en deel hê (Grieks: fiéxcxcu'). 4.1 Die betekenis van icouAiH/fa en fiéxexeu' Bauer (1967:439-440) gee die betekenis van Kousuvfo aan as assosiasie, gemeenskap, noue verwantskap of 'n teken daarvart. Louw & Nida (1988:446) gee ’n vollediger omskrywing van die betekenis van KOUAiwla:" ’n verhouding wat ’n noue onderlinge verbintenis en betrokkenheid by mekaar veronderstel". Lammens (1968:326-7) dui aan dat Kou/on/la meer inhou as om ’n saak met iemand anders gevoelsmatig saam te beleef. Hy is van oordeel dat die woord nie met "gemeenskap" vertaal moet word nie maar eerder met "aandeel aan" ( " ... is dit nie die aandeel aan die liggaam/bloed van Christus nie?"). Lammens (1968:327) wys verder daarop dat Kou/oii/ia ëxctv ’n sinoniem is vir die )XCTéx€ii' van vers 17: " ... ons het almal deel aan die een brood"). Beide Kou/u>isia en Koen 55 (1990):51-65 61 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekie van die Nagmaal Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekie van die Nagmaal jieTexojiev word opgevolg deur die genitief. Dit is die algemeen gangbare manier in Grieks om die objek by hierdie werkwoorde aan te dui. Die saak waarmee daar ge­ meenskap is, word in die genitief gestel. Paulus gee egter ’n resiproke karakter aan die genitief. Die genitief dui die saak aan wat aandeel gee en wat aandeel ontvang (Lammens, 1968:327). Die vraag is nou: waaraan of aan wie verkry die Nagmaalsganger aandeel? Waarmee of met wie kry hy gem eenskap? Uit Paulus se toeligting is dit duidelik dat die gemeenskap ’n gemeenskap is met Christus, en ook ’n gemeenskap met die mede-gelo- wiges. 43 Gemeenskap met mekaar 43 Gemeenskap met mekaar Benewens die gemeenskap met Christus, verkondig die Nagmaalsviering ook gemeen­ skap van die gelowiges met mekaar. Dit blyk uit Paulus se woorde in 1 Korintiërs 10:17: 10:17: "Omdat dit ecn brood is, is ons almal ccn liggaam, want ons het almal deel aan die een brood.' Met hierdie woorde het hy die Korintiërs bestraf oor hulle onderlinge verdeeldheid. Die woorde sluit inhoudelik en terminologies ten nouste aan by die Nagmaal: Paulus gebruik die ''Nagmaalswoorde'' brood en liggaam maar maak ’n nuwe toepassing van die betekenis daarvan. By die instelling van die Nagmaal het Jesus brood as teken van sy liggaam aangewend. Aan die feit dat dit een brood was, het Hy egter nie enige betekeniswaarde gekoppel nie. Trouens, Hy het, soos wat die gewoonte destyds was, die brood gebreek en uitgedeel. In die Korintiërbrief word die eenheid van die brood egter verhef tot ’n simbool van die eenheid van die gemeente. Jesus het ook verwys na "my liggaam". Met hierdie woorde het Hy, soos aangedui is, sy kruisdood en die betekenis daarvan in die oog gehad. In 1 Korintiërs 10 gebruik Paulus die woord "liggaam" egter as beeld van eenheid, soos in 1 Korintiërs 12:12-27. Met die woorde "ons is een liggaam” verwys hy in geen opsig na die kruisdood van Christus nie maar verwys hy na die gemeente wat een moet wees net soos die menslike liggaam een is. Paulus het die beeld van een brood en een liggaam gebruik om die Korintiërs oor die verdeeldheid in die gemeente aan te spreek: net soos ’n brood één is en soos ’n mens se liggaam één is, so moet die gemeente ook één wees. Paulus betrek die vermaning eventueel tog by die Nagmaal, deur te sê: "Ons het almal deel aan die een brood". Daarmee verwys hy na die gemeenskaplike maaltyd. Sy bedoeling is om te sê: "As julle bereid is om by die Nagmaal saam van een en dieselfde brood te eet, hoe kan julle buite die Nagmaalstafel om wil optree asof daar geen eenheid tussen julle bestaan nie?" Sodoende kom daar ’n noue verband tussen die gemeenskap met Christus en die gemeenskap met mekaar. Waar die onderlinge gemeenskap met mekaar ontbreek (soos in Korinte), kan daar weinig sprake wees van ’n egte gemeenskap met Christus. 42 Gemeenskap met Christus In 1 Korintiërs 10:16 word geleer dat die brood en wyn teken is daarvan dat ons deel kry aan die liggaam en die bloed van Christus. Hierbo is reeds aangetoon dat die liggaam en bloed van Christus nie net op die persoon van Jesus Christus dui nie maar op sy kruisdood; ook dat die Nagmaal nie net sy historiese kruisdood in gedagtenis roep nie, maar inderdaad die openbaringshistoriese betekenis van sy kruisdood. As ons dan aan die liggaam en bloed van Christus deel kry, beteken dit dat ons deel kry aan die betekenis van sy kruisdood, dit is aan die vergewing van sondeskuld en aan die versoening met God. Die brood en wyn is teken, maar ook seël - dit beseël by ons die sekerheid oor die sake waarvan dit ook teken is. Dit verseker ons dat ons waarlik deel het aan die skuldvergiffenis en versoening wat Christus deur sy kruisdood bewerk het. Hoe be- werkstellig dit die versekering? Deur 'n magiese werking buite Christus om? Nee, want die Nagmaal staan nie los van die Here nie en besit geen krag buite die Here om nie. Juis die mens met wie Christus in gemeenskap is, word deur die Nagmaal van die gemeenskap van Christus verseker. Ridderbos (1971:467) verduidelik die aangeleent- heid soos volg: 'Brood en drinkbeker, als gcmeenschap aan het liggaam en bloed van Christus, zijn niet in die zin heilsmiddelen, dat zij de prescntic van Christus tot stand brengen, maar juist omgekeerd brcngt de tegenwoordigheid van Christus, als de Heer van zijn tafel, door middel van brood en wijn de gemeenschap met zijn liggaam en bloed, de participate in zijn offer, tot stand*. Dus: deur die brood en wyn verseker Christus die Nagmaalsganger dat Hy reeds in gemeenskap met hom verkeer, en hy met Horn (vgl. ook Grosheide, s.j.:125). Hierdie gemeenskap, soos aangedui, het ’n wederkerige karakter: Christus is in ons en ons is in Christus (vgl. Floor, 1982:70w.). Hoewel die gemeenskap reeds bestaan, moet dit steeds meer en meer verinnig en versterk word. Juis daartoe het Jesus Christus die Koers 55 (1990):51-65 62 GJ.C. Jordaan Nagmaal gegee. 43 Gemeenskap met mekaar Aan die ander kant is die onderlinge gemeenskap met mekaar juis gewortel in die gemeenskap met Christus ("Ons het almal deel aan die een brood"). Koers 55 (1990):51-65 63 Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekle van die Nagmaal Gedagtenis, verkondiging en gemeenskap as aspekle van die Nagmaal Net soos die gemeenskap met Christus oorsaak en gevolg van die Nagmaalsviering is, is ook gemeenskap met mekaar sowel oorsaak as gevolg van die Nagmaalsviering. Niemand kan met vrymoedigheid Nagmaal vier as hy nie reeds deur die onderlinge geloofsgemeenskap aan die gem eente verbind is nie. ’n Heerlike gevolg van die Nagmaalsviering is dat die onderlinge geloofsgemeenskap in Christus verstewig is. W anneer medegelowiges van die Nagmaalstafel af opstaan, is hulle verenig in die sekerheid van skuldvergiffenis en versoening deur die kruisdood van Christus; eendrag- tig in hulle sekerheid van die inwoning en kragtige werking van die Gees; eendragtig in hulle hoop op die sekere wederkoms van Christus wanneer Hy alles tot volmaakt- heid sal herskep. So kom verlede, hede en toekoms byeen in die gemeenskapsaspek van die Nagmaal. 6. BIBUOGRAFIE RARRETT, C.K. 1968. A commentary on the first epistle to the Corinthians. Black’s New Testament commentaries. Londen : A.S. Black. commentaries. Londen : A.S. Black. BAUER, W. 1967. A Greck-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature BAUER, W. 1967. A Greck-English lexicon of the New Testament and other early Christian literat (Translated by W F Arndt & FW Gingrich) Cambridge ; University Press BAUER, W. 1967. A Greck-English lexicon of the New Testament and other early Christian liter (Translated by W F Arndt & FW Gingrich). Cambridge ; University Press. , g y (Translated by W F Arndt & FW Gingrich). Cambridge ; University Press. g (Translated by W F Arndt & FW Gingrich). Cambridge ; Uni y g g y G.C. & Toomvliel, G. red. 1949. Het dogma der kerk. Groningen : Haa RKOUWER, G.C. & Toomvliel, G. red. 1949. Het dogma der kerk. G CALVYN, J. 1979. Commentary on the epistles of Paul the apostle to the Corinthians (Translated by J Pringle). Calvin's Commentaries XX. Grand Rapids: Baker. g ) p CALVYN, J. s.j. Korte verhandeling over het heilig Avondmaal van onzen Here Jezus Christus (Vertaald door A J Adam). Opbouw-reeks no. 1. Grand Rapids: Baker. p p CHENDERLIN, F. 198Z "Do this as my memorial"; the semantic and conceptual background and value of ’Avoni/r^iS in 1 Corinthians 11:24-25. Rome : Biblical Institute Press. FLOOR, L. 1982. Perspektiewe op die prediking van Paulus. Pretoria : NG Kerkbockhandel. GROSHEIDE, F.W. s.j. Paulus’ eerste brief aan de kerk te Korinthe. Korte verklaring der Heilige Schrift. Kampcn : Kok. HENRY, M. 1928. Aan zijne tafel; onderwijzingen tot het recht gebruik van des Heeren Heilig Avondmaal. Kampen : Kok. p JEREMIAS, J. 1966. The eucharistic words of Jesus (translated by Norman Perrin). New York : Charles Scribner. LAMMENS, G.N. 1968. Tot zijn gedachtenis; het commemoratieve aspect van de avondmaalsviering. Kampen: Kok. p LOUW, J.P. & NIDA, E.A. 1988. Grcek-English lexicon of the New Testament based on semantic domains, 2 vols. New York : United Bible Societies. POP, FJ. 1978. De eerste brief van Paulus aan de Corinthiërs. De prcdiking van het Nieuwe Testament. Nijkerk: Callenbach. j ERBOS, H. 1971. Paulus; ontwerp van zijn Uieologie. Kampen : Ko RIDDERBOS, H. 1971. Paulus; ontwerp van zijn Uieologie. Kampen : Kok. VERSTEEG, J.P. 1980. Het avondmaal volgens het Nieuwe Testament, In Van’t Spijker, W, e.a. red., Bij brood en beker. 5. SAMEVATTING Uit die toeligting wat die apostel Paulus in die eerste Korintiërbrief oor die Nagmaal gee, blyk dit dat die verskillende aspekte van die Nagmaal in een sentrale punt saamtrek, naamlik die betekenis van die kruisdood van Jesus Christus, en dat hierdie sentrale punt betekenis kry in verlede, hede en toekoms: * In die verlede het Jesus aan die kruis gesterf as offer vir ons sondes om ons daardeur met God te versoen en te verlos van die verderf. Hierdie feit word by die viering van die Nagmaal in gedagtenis gebring en ver- kondig. Hierdie feit is die grond van ons gemeenskap met ons medegelowiges. g g g p g g * In die hede is die opgestane Christus deur sy Gees by ons teenwoordig en bewerk hy die geloofsekerheid in die hart van die gemeente. Hierdie feit word by die viering van die Nagmaal in gedagtenis gebring deur ons harte tot die lewende Christus te verhef en die inwoning van sy Gees as die leidinggewende aspek van die lewe te handhaaf. Hierdie feit word deur die woorde en dade van die gelowige verkondig. Hierdie feit is die grond van ons gemeenskap met Christus en bind die gemeente onderling in gemeenskap met mekaar saam. * In die toekoms sal Christus weer kom om sy werk te voleindig. Hierdie feit word in gedagtenis gebring deur die viering van die Nagmaal as heenwysing na die Bruilofsmaal van die Lam. Hierdie feit word verkondig deur die voorlopige karakter van die Nagmaal en die lewe van die gelowige. Deur hierdie hoop word die gelowiges aan Christus en aan mekaar tot gemeenskap verbind. Koers 55 <1990):51-65 64 G.J.C. Jordaan 6. BIBUOGRAFIE 6. BIBUOGRAFIE Goudriaan: De Grool, p. 9-64. Koers 55 (1990):51-65 65

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/953/1063

Afrikaans

4 Supplementary Table 4. Clinical characteristics of 64 bladder cancer tissue samples ID Age Sex Smoking status Grade Stage 1 71 Male Yes G1 Non-muscle invasive 2 55 Female No G1 Non-muscle invasive 3 67 Female No G1 Invasive 4 38 Male No G2 Invasive 5 77 Male Yes G1 Non-muscle invasive 6 77 Male Yes G1 Non-muscle invasive 7 80 Male Yes G1 Invasive 8 44 Male Yes G1 Non-muscle invasive 9 84 Female No G3 Invasive 10 55 Male Yes G1 Non-muscle invasive 11 86 Female No G1 Non-muscle invasive 12 37 Male No G1 Non-muscle invasive 13 68 Male No G2 Non-muscle invasive 14 69 Male Yes G2 Invasive 15 56 Male Yes G1 Non-muscle invasive 16 80 Male No G2 Invasive 17 54 Male Yes G1 Non-muscle invasive 18 79 Female No G1 Non-muscle invasive 19 72 Male Yes G3 Non-muscle invasive 20 67 Male No G2 Non-muscle invasive 21 74 Male Yes G1 Non-muscle invasive 22 57 Male Yes G2 Non-muscle invasive 23 62 Female No G1 Invasive 24 81 Female No G1 Non-muscle invasive 25 47 Male No G3 Invasive 26 73 Male Yes G3 Invasive 27 42 Male No G1 Non-muscle invasive 28 82 Male Yes G3 Invasive 29 86 Male Yes G1 Non-muscle invasive 30 82 Male No G3 Invasive 31 84 Female No G1 Invasive 32 56 Male Yes G2 Invasive 33 44 Male No G3 Invasive 34 48 Male Yes G1 Non-muscle invasive 35 77 Male No G2 Invasive 36 76 Male Yes G3 Invasive 37 49 Female No G1 Non-muscle invasive 38 60 Male No G2 Non-muscle invasive 39 58 Female No G1 Non-muscle invasive 40 76 Male Yes G2 Non-muscle invasive 41 53 Male Yes G1 Non-muscle invasive 4 Supplementary Table 4. 4 Supplementary Table 4. Clinical characteristics of 64 bladder cancer tissue samples ID Age Sex Smoking status Grade Stage 1 71 Male Yes G1 Non-muscle invasive 2 55 Female No G1 Non-muscle invasive 3 67 Female No G1 Invasive 4 38 Male No G2 Invasive 5 77 Male Yes G1 Non-muscle invasive 6 77 Male Yes G1 Non-muscle invasive 7 80 Male Yes G1 Invasive 8 44 Male Yes G1 Non-muscle invasive 9 84 Female No G3 Invasive 10 55 Male Yes G1 Non-muscle invasive 11 86 Female No G1 Non-muscle invasive 12 37 Male No G1 Non-muscle invasive 13 68 Male No G2 Non-muscle invasive 14 69 Male Yes G2 Invasive 15 56 Male Yes G1 Non-muscle invasive 16 80 Male No G2 Invasive 17 54 Male Yes G1 Non-muscle invasive 18 79 Female No G1 Non-muscle invasive 19 72 Male Yes G3 Non-muscle invasive 20 67 Male No G2 Non-muscle invasive 21 74 Male Yes G1 Non-muscle invasive 22 57 Male Yes G2 Non-muscle invasive 23 62 Female No G1 Invasive 24 81 Female No G1 Non-muscle invasive 25 47 Male No G3 Invasive 26 73 Male Yes G3 Invasive 27 42 Male No G1 Non-muscle invasive 28 82 Male Yes G3 Invasive 29 86 Male Yes G1 Non-muscle invasive 30 82 Male No G3 Invasive 31 84 Female No G1 Invasive 32 56 Male Yes G2 Invasive 33 44 Male No G3 Invasive 34 48 Male Yes G1 Non-muscle invasive 35 77 Male No G2 Invasive 36 76 Male Yes G3 Invasive 37 49 Female No G1 Non-muscle invasive 38 60 Male No G2 Non-muscle invasive 39 58 Female No G1 Non-muscle invasive 40 76 Male Yes G2 Non-muscle invasive 41 53 Male Yes G1 Non-muscle invasive Clinical characteristics of 64 bladder cancer tissue samples ID Age Sex Smoking status Grade Stage 1 71 Male Yes G1 Non-muscle invasive 2 55 Female No G1 Non-muscle invasive 3 67 Female No G1 Invasive 4 38 Male No G2 Invasive 5 77 Male Yes G1 Non-muscle invasive 6 77 Male Yes G1 Non-muscle invasive 7 80 Male Yes G1 Invasive 8 44 Male Yes G1 Non-muscle invasive 9 84 Female No G3 Invasive 10 55 Male Yes G1 Non-muscle invasive 11 86 Female No G1 Non-muscle invasive 12 37 Male No G1 Non-muscle invasive 13 68 Male No G2 Non-muscle invasive 14 69 Male Yes G2 Invasive 15 56 Male Yes G1 Non-muscle invasive 16 80 Male No G2 Invasive 17 54 Male Yes G1 Non-muscle invasive 18 79 Female No G1 Non-muscle invasive 19 72 Male Yes G3 Non-muscle invasive 20 67 Male No G2 Non-muscle invasive 21 74 Male Yes G1 Non-muscle invasive 22 57 Male Yes G2 Non-muscle invasive 23 62 Female No G1 Invasive 24 81 Female No G1 Non-muscle invasive 25 47 Male No G3 Invasive 26 73 Male Yes G3 Invasive 27 42 Male No G1 Non-muscle invasive 28 82 Male Yes G3 Invasive 29 86 Male Yes G1 Non-muscle invasive 30 82 Male No G3 Invasive 31 84 Female No G1 Invasive 32 56 Male Yes G2 Invasive 33 44 Male No G3 Invasive 34 48 Male Yes G1 Non-muscle invasive 35 77 Male No G2 Invasive 36 76 Male Yes G3 Invasive 37 49 Female No G1 Non-muscle invasive 38 60 Male No G2 Non-muscle invasive 39 58 Female No G1 Non-muscle invasive 40 76 Male Yes G2 Non-muscle invasive 41 53 Male Yes G1 Non-muscle invasive 4 42 57 Male Yes G2 Non-muscle invasive 43 63 Male Yes G2 Non-muscle invasive 44 80 Male No G1 Non-muscle invasive 45 61 Male No G1 Non-muscle invasive 46 71 Male Yes G1 Non-muscle invasive 47 82 Male Yes G2 Non-muscle invasive 48 77 Male Yes G2 Invasive 49 38 Male No G1 Non-muscle invasive 50 77 Male No G1 Non-muscle invasive 51 84 Male Yes G2 Non-muscle invasive 52 90 Female No G1 Non-muscle invasive 53 45 Female No G1 Non-muscle invasive 54 47 Male Yes G1 Non-muscle invasive 55 61 Male No G1 Non-muscle invasive 56 83 Male Yes G2 Non-muscle invasive 57 79 Female No G2 Invasive 58 84 Female No G3 Non-muscle invasive 59 71 Male Yes G3 Invasive 60 86 Male No G3 Invasive 61 56 Male No G1 Non-muscle invasive 62 47 Male No G2 Non-muscle invasive 63 44 Male No G1 Non-muscle invasive 64 64 Female No G1 Non-muscle invasive

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_4_from_Genetic_Variants_in_miRNAs_Predict_Bladder_Cancer_Risk_and_Recurrence/22392554/1/files/39838130.pdf

Afrikaans

Supplementary Table 2. Diet composition (per 1000 gm). Ingredient Control diet (AIN 93) 2.5% St. John’s wort supplemented diet (SJW (L)) 5.0% St. John’s wort supplemented diet (SJW) Casein 200 200 200 L-Cysteine 3 3 3 Sucrose 100 100 100 Corn Starch 397.486 372.486 347.486 Dextrose 132 132 132 Soybean Oil 70 70 70 tert-Butylhydroquinone 0.014 0.014 0.014 Cellulose 50 50 50 Mineral mix # 210025 35 35 35 Vitamin mix # 310025 10 10 10 Choline Bitartrate 2.5 2.5 2.5 St. John’s wort extract powder 0 25 50 Supplementary Table 2. Diet composition (per 1000 gm). Ingredient Control diet (AIN 93) 2.5% St. John’s wort supplemented diet (SJW (L)) 5.0% St. John’s wort supplemented diet (SJW) Casein 200 200 200 L-Cysteine 3 3 3 Sucrose 100 100 100 Corn Starch 397.486 372.486 347.486 Dextrose 132 132 132 Soybean Oil 70 70 70 tert-Butylhydroquinone 0.014 0.014 0.014 Cellulose 50 50 50 Mineral mix # 210025 35 35 35 Vitamin mix # 310025 10 10 10 Choline Bitartrate 2.5 2.5 2.5 St. John’s wort extract powder 0 25 50 Supplementary Table 2. Diet composition (per 1000 gm).

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_S2_from_St_John_s_Wort_Attenuates_Colorectal_Carcinogenesis_in_Mice_through_Suppression_of_Inflammatory_Signaling/22526732/1/files/39989597.pdf

Afrikaans

A B S T R A C T This article deals with the fundamental value of the Bible for the scientific study of the law according to the Philosophy of the idea of Creation. A study of the law in the light of the motive of creation, the fall of man and the redemption of man through Christ Jesus, provides the correct context and perspective for revealing legal principles. The author fu r­ thermore explains that humanistic approaches to the law do necessarily come to different conclusions than does the Calvinistic philosophy of law. SKRIFG ELOOF EN REGSW ETENSKAP 3. A.W.G. Raath Departement Staatsreg en Regsfilosofie, UOVS, Posbus 339, Bloemfontein. 9301. 1. INLEIDING Van J.A. Heyns (1979:230) het ons die gevleuelde woorde: "Ek wil begin deur te sê dat die Calvinisme . . . van één belangrike grondbeginsel uitgaan, en dit is naamlik dat Gods Woord die bron is, nie net van n bepaalde denkstyl nie, maar ook van 'n bepaalde lewenspatroon. Gods Woord is nie net die gesagvolle bron, maatstaf en rigsnoer vir die teologiese denke of vir die lewe op n Sondag nie, maar Gods Woord is ook die bron vir alle moontlike aktiwiteite van die mens. En natuurlik moet hierdie Woord van God nie op n biblisistiese of n fundamentalistiese wyse gehanteer word en enkele tekste daaruit gehaal word nie, maar binne n bepaalde konteks moet die Skrif verstaan word." In die lig hiervan blyk eerstens dat vir die Calvinis die Woord van God die konteks bied van waaruit hy die werklikheid kan betrag. Die Calvinisme, en in besonder die Wysbegeerte van die Skeppingsidee, gaan daarvan uit dat Gods Woord fundamentele en universele betekenis vir die mens se wetenskapsbeoefening inhou. Dit is tewens n kenmerk van die wetenskapsbeoefening in die lig van die skeppingsidee dat daar -455- Koers 51(4) ISSN 002 Í-270X altyd weer gevra word na Gods Woord. Vanuit hierdie basiese uitgangspunt vra ons vervolgens: Wat sé Gods Woord? Aan die hand hiervan maak die skeppingsidee 'n onderskeid tussen God en die wêreld waarin ons ons bevind; tussen God en skepping; tussen God en die kosmos. Alvorens ons kan begin teologiseer, filosofeer en wetenskap bedryf, moet God en wêreld uitmekaar gehou word. Indien ons dit nie sou doen nie "het ons op die een of ander wyse 'n soort verkapte panteïsme of 'n pan-en-tei'sme" (Heyns, 1979:231). Andersyds kan ons in hierdie werklikheid niks losmaak van God nie, anders verval n mens in materialisme. Vanuit hierdie kontekstuele vertrekpunt moet die Calvinis tweedens vra na die perspektiewe wat vir horn in die werklikheid oopgaan - ook die perspektiewe op die reg in sy samehang met die hele kosmos. Aan die hand van die onderskeid tussen God en skepping kom die onderskeid tussen eenheid en verskeidenheid in die oog (Stoker, 1933:12 ev). Vanuit die eenheid en verskeidenheid van die skepping kan ons die werklikheid vanuit die vier kosmiese dimensies benader. Hierdie dimensies is dié van modaliteite, individuele en sosiale strukture, gebeurtenisse en waardes (Stoker, 1933:36 ev; 1964:1 ev). 2. SKRIFG ELO O F EN W ETENSKAPSBEOEFENING Ons kan drieërlei verhoudings van mens en wêreld tot God onderken. Eerstens, onderskei ons die teale verhouding waarin die hele kosmos tot God staan. Tweedens onderskei ons godsdiens (in enger sin). Hierdeur wend die mens hom direk tot God deur byvoorbeeld tot Horn te bid, Horn met psalm, gesang en lied lof toe te bring, hom in Gods Woord verdiep, na die verkondiging van Sy Woord te luister en aan die Sakramente deel te neem. Derdens dien die mens ook God (of 'n afgod) op 'n meer omvattende wyse. Ons noem dit religie (dit wil sê godsdiens in ruimer sin). Wanneer die mens byvoorbeeld wetenskap, taal en kuns vorm, ekonomies, juridies en sedelik handel, huwelik, gesinne, state en maatskaplike instellings vorm, dan is dit geen godsdiens (in enge sin) nie. Tog kan die mens ook met al sy kultuurvorming God dien en dit tot Sy eer en verheerliking verrig (Stoker, 1969:117). Van die religieuse geloofskennis verklaar Herman Dooyeweerd dat dit die mees diepgaande en diepsinnige kennis van n lewens- en wéreldbeskouing is. Geloof is 'n "gegrepenheid" in die hart van die mens deur n ware openbaring van God. Hierdie geloof wat die mens met sy hart (sy selfheid, sy hele siel) aanvaar is n "onpeilbare en besielende krag waarmee die mens God ken en dien (of hom aan n afgod verslaaf), waarmee hy die diepste sin van alles (ook van sy eie bestaan) verstaan, wat al sy kenne en doen rig en lei, en waarvoor die mens alles, uiteindelik ook sy lewe veil het" (Stoker, 1969:118. Vgl. ook Stoker, 1960:495 ev; 1961:261 ev). V ir die Christen met sy lewens- en wéreldbeskouing is die waarheid van Gods Woord nie in geskil nie, en ook nie die oortuiging dat alle waarheid (van Gods Woord en van Sy skepping) saamhang nie. Die wetenskap kom uit die lewens- en wéreldbeskouing op en word daardeur medebepaal. V ir die Calvinis is dit n saak van die gewete en van beginsel dat die waarheid van die Heilige Skrif ook in die wetenskap erkenning verdien. 1. INLEIDING 'n Benadering van die kosmiese dimensie van modaliteite lê ’n verskeidenheid modaliteite (of wetskringe) aan ons bloot. Elkeen van hierdie wetskringe of modaliteite het ’n eie-aard, vanaf die mees eenvoudigste tot die ingewikkeldste wetskring. As sodanig kan ons onderskei tussen die aritmetiese, die ruimtelike, die fisiese, die biotiese, die psigiese, die logiese, die linguale, die ekonomiese, die estetiese, die juridiese, die sedelike en godsdiens modaliteite (Stoker, 1969:165). Hierin gaan dit meer bepaald om die juridiese as n modaliteit of wetskring in samehang met die Skrifgeloof. In die lig van hierdie kontekstuele en perspektivistiese benaderings moet ons vervolgens eerstens die verband van die Skrif met die regswetenskap ondersoek. Tweedens moet ons vasstel welke grondbeginsels ons vanuit die Skriftuurlike konteks kan identifiseer. Derdens moet ons vra na die voordeel wat só n Skriftuurlike benadering tot die regswetenskap ons bied. -456- -456- 2. SKRIFG ELO O F EN W ETENSKAPSBEOEFENING 2. SKRIFG ELO O F EN W ETENSKAPSBEOEFENING Die Calvinisme gaan sover om te sê dat indien iemand wat in die waarheid van die Heilige Skrif glo, dit in sy wetenskaplike arbeid ignoreer, dan sou hy onwetenskaplik handel deur relevante gegewens vir die wetenskap opsy te skuif, net soos mutatis mutandis n regter ontrou en onregverdig sou handel as hy in n hofgeding relevante getuienis van die hand sou wys (Stoker, 1969:139). -457- Volgens die Wysbegeerte van die Ske onderskei ons die volgende vyf begi fundamentele belang vir n Calvinistiese w vyf beginsels is met die verb wetenskapsbeoefening gegee: (a) universele betekenis en waarde; (b) di betekenis vir die beoefening van die w gebruik van Skrifwaarhede vereis n wis die ander wetenskappe (naamlik vakwetenskappe); (d) die Christelike d wetenskap n eie karakter; (e) die Chr nie met die tye te verander nie en oo seksionalisme. Van die belangrikste waarhede wat die W blootgelé het en wat nie deur ons onder dier en mens) gevind of geverifieer kan (a) "Uit, deur en tot God is alle din Niks van ons onselfgenoegsame kos verabsoluteer word nie. As sodani wat dit wel doen, te bestry (Stoker (b) "God (die absolute Soewerein o vir die hele skepping Sy wetsorde beskouings wat die wet verwerp (a die mens veranker (subjektivisme) bepaling van die natuur maak (n 1969:139). (c) "God het (in Sy meni verskeidenheid in Sy skepping (in c hierdie radikale verskeidenheid op hierdie verskeidenheid te loën en t 1969:139). (d) "Die mens is na die beeld hiervolgens in die wetenskap die m -458- Volgens die Wysbegeerte van die Skeppingsidee (Stoker, 1945:1 ev) onderskei ons die volgende vyf beginsels wat (onder andere) van fundamentele belang vir n Calvinistiese wetenskapsbeoefening is. Hierdie vyf beginsels is met die verband tussen Skrifgeloof en wetenskapsbeoefening gegee: (a) die Cliristelike godsdiens het universele betekenis en waarde; (b) die Heilige Skrif het grondliggende betekenis vir die beoefening van die wetenskap; (c) die wetenskaplike gebruik van Skrifwaarhede vereis n wisselwerking tussen teoiogie en al die ander wetenskappe (naamlik die wysbegeerte en al die vakwetenskappe); (d) die Christelike denke ontwikkel in 'n Christelike wetenskap n eie karakter; (e) die Christelike wetenskapsopvatting hoef nie met die tye te verander nie en oorwin in prinsipe wetenskaplike seksionalisme. (d) "Die mens is na die beeld van God geskape". Ons mag hiervolgens in die wetenskap die mens nie vergoddellik en horn ook -458- 2. SKRIFG ELO O F EN W ETENSKAPSBEOEFENING Van die belangrikste waarhede wat die Wysbegeerte van die Skeppingsidee blootgelé het en wat nie deur ons ondersoek van die kosmos (stof, plant, dier en mens) gevind of geverifieer kan word nie, is onder andere: (a) "Uit, deur en tot God is alle dinge". God alleen is algenoegsaam. Niks van ons onselfgenoegsame kosmos mag algenoegsaam gestel en verabsoluteer word nie. As sodanig behoort ons alle isme-filosofieë wat dit wel doen, te bestry (Stoker, 1969:139). (b) "God (die absolute Soewerein oor alles wat Hy geskape het) het vir die hele skepping Sy wetsorde gestel". Hiermee is in stryd alle beskouings wat die wet verwerp (anomisme) of dit geheel en al in die mens veranker (subjektivisme) of dit tot n ewig selfgenoegsame bepaling van die natuur maak (naturalisme, nominisme) (Stoker, 1969:139). (c) "God het (in Sy menigvuldige wysheid) n radikale verskeidenheid in Sy skepping (in casu, kosmos) gelé." Ons behoort hierdie radikale verskeidenheid op te spoor en te eerbiedig, en nie hierdie verskeidenheid te loën en teoreties te nivelleer nie (Stoker, 1969:139). (d) "Die mens is na die beeld van God geskape". Ons mag hiervolgens in die wetenskap die mens nie vergoddellik en horn ook -458- nie tot 'n dier denatureer nie, en behoort 'n oop oog te hê vir die wesensverskil van mens en dier (Stoker, 1969:140). (e) "God het sy skepping (in casu kosmos) goed geskape; die mens het in sonde verval en die wêreld van God afgeval; met die kruisdood van Christus is in prinsipe die verlossing van die mens en die herskepping van die wêreld gewaarborg." Volgens hierdie beginsel is beskouings onhoudbaar wat die kwaad tot 'n ewige prinsipe maak; beskouings wat sonde en kwaad bloot as iets negatiefs opvat sonder om te sien dat dit 'n eie positiewe krag het; of wat dit tot skyn vervlugtig; en beskouings wat die mens as eiemagtige selfverlosser sien (Stoker, 1969:140). Hiermee saam mag ons egter nie die Skrif op onwetenskaplike wyse gebruik nie: (i) Gods Woord mag nie as 'n ensiklopedie of naslaanwerk vir onopgeloste probleme misbruik word nie; (ii) Gods Woord mag nie as 'n wetenskaplike handboek opgevat word nie. Die Skrif is in voorwetenskaplike taal vir alle mense geskryf; (ii) Gods Woord mag nie as 'n wetenskaplike handboek opgevat word nie. Die Skrif is in voorwetenskaplike taal vir alle mense geskryf; (iii) Gods Openbaring in die Skrif is aan die bevattingsvermoë van die mens "aangepas". 2. SKRIFG ELO O F EN W ETENSKAPSBEOEFENING Die mens moet voortdurend onthou dat die mens nie soos God kan ken nie, en dit ook in sy Skrifgebruik besef (Stoker, 1969:142). 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Die fundamentele greep wat die Wysbegeerte van die Wetsidee gemaak het, behels dat vanuit die hart as die wortel (of radiks) van die mens se lewensuitinge, die mens se lewe volledig beheers word - hetsy gerig in diens van God of van die afval (Strauss, 1969:16). Die aanvanklike Godgerigte gphoorsaamheid van die mens na die skepping, is deur die sondeval, vanweë sy hart-ongehoorsaamheid, radikaal en integraal van God afgewend. Slegs wanneer Christus die sondaarshart van die mens wederbaar, word die mens in beginsel van die afvallige sondeslawerny bevry en tot diens van God met die hele hart verlos (Strauss, 1969:16). -4D9- Aangesien die hart van die mens nooit religieus "leeg" kan wees nie, sal dit altyd een of ander religieuse gerigtheid besit. Hierdie religieuse gerigtheid word die religieuse grondmotief genoem en dra as sodanig altyd n radikale en integrate karakter, omdat dit op die hart as die worteleenheid van die menslike persoon beslag lê. Ten spyte daarvan dat die Wysbegeerte van die Skeppingsidee n ander beskouing op die Archimedespunt nahou, stem sowel die Wysbegeerte van die Wetsidee as die Wysbegeerte van die Skeppingsidee daarin saam dat die wetenskaplike n ekstern-kosmiese vertrekpunt vir sy wetenskapsbeoefening moet hê. Hierdie religieuse geloof van die mens tot God stel Dooyeweerd (Inleiding, 1969:18-19) soos volg: "Van welke geaardheid is zulk een concentrische richting van ons denken? Het antwoord moet luiden: alleen door a lie aspecten op hun absolute oorsprong te betrekken kunnen wij ook het Archimedisch punt voor het wijsgerig denken ontdekken, van waaruit de theoretische synthesis eerst mogelijk is. En niet een abstract kennistheoretisch subject, maar alleen onze voile ik-heid, als individueel ongedeeld concentratiepunt van heel ons tijdelijk bestaan, vermag aan het denken deze concentrische rigting geven. Nu is de concentrische betrekking van a Me tijdelijke verscheidenheid en de absolute oorsprong aller dingen, een daad van onmiskenbaar religieuze aard. In de religie staat onze ik-heid als individueel centrum in onmiddelijke verhouding tot God, as absolute oorsprong aller dingen ... Het is de Goddelijke Woordopenbaring, die tegelijk, met de Zelf-openbaring Gods aan de mens, de mens aan zich zelve ontdekt." Ook met die ondersoek na die aard en die rol van die reg kom n Christen voor n gewetensvraag van wetenskaplike aard te staan, naamlik of hy rekening moet hou met die fundamentele waarhede wat Gods Woordopenbaring op die regsgeleerde se veld van ondersoek werp of nie. 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Die a ampsbediening en as ampskending) Ampsbehartiging (dit wil sê ampsbediening sow uniek, nie tot iets anders herleibaar nie. Beia te let dat ampsbediening met die "goeie", "w reg te doen het. Tot die sfeer van menslike onreg; en onreg is net so uniek en onherleiba In hierdie sin kan ons van "onreg" as ampske (c) Die kosmiese afhanklikheidsgrond van di modaliteit en as sodanig is dit modaal volgens heenwysings op velerlei wyse met die aritmetie biotiese, psigiese, logiese, linguale, ekonomie en godsdienstige verbind. Die band van die re modaliteite is prinsipieël so heg dat die reg modaliteite nie isoleerbaar is nie, maar daarson nie. (d) Die kosmies universele grond van die re betrokke op (met ander woorde afhanklik van hiervan het die reg n besondere plek en rol Laat ons ons oog oor die regswerklikheid gaan, die Skriftuurlike grondmotief van skepping, sond Jesus Christus in sig die reg volgens die orde va volgens die orde van sondeval en verlossing. Vo skepping weet ons voorwetenskaplik dat daar n "go wees. Hierdie "dieper" reg noem ons in die lig die "ontiese" reg. Ons noem dit ontiese reg om bestaan van die mens gegee is. Onder die orde van skepping verstaan ons nie sondeval nie, maar ook die orde in ons bedeling ten spyt - die skepping skepping, die sedelike die ensovoorts gebly het. Dit is met ander woorde bestaan met n selektief relevante afsien van son uitwerking (Stoker, 1970:11). Die ondersoek hie (b) Die kosmiese wesensgrond van die reg vind ons in ampsbehartiging (Raath, 1983:234 ev). Die aard van die reg (as ampsbediening en as ampskending) is ampsbehartiging. Ampsbehartiging (dit wil sê ampsbediening sowel as ampskending) is uniek, nie tot iets anders herleibaar nie. Beiangrik is dit om daarop te let dat ampsbediening met die "goeie", "ware”, "egte" menslike reg te doen het. Tot die sfeer van menslike reg behoort egter ook onreg; en onreg is net so uniek en onherleibaar as die "goeie" reg. In hierdie sin kan ons van "onreg" as ampskending praat. (c) Die kosmiese afhanklikheidsgrond van die reg. Die reg is 'n modaliteit en as sodanig is dit modaal volgens rangorde en volgens heenwysings op velerlei wyse met die aritmetiese ruimtelike, fisiese, biotiese, psigiese, logiese, linguale, ekonomiese, estetiese, sedelike en godsdienstige verbind. 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP V ir die Christelike regswetenskaplike gaan alle wetenskapsbeoefening van voorwetenskaplike veronderstellings uit wat die probleme en resultate van die regsgeleerde se ondersoek in hooflyne medebepaal (Stoker, 1970:8). Van besondere belang vir die regswetenskaplike is die onderskeid tussen konteks en perspektief. Indien ons die menslike reg vanuit God (dit -460- -460- wiI sê vanuit die in Sy Woord gegewe openbaring van God aangaande homself en Sy verhouding tot alle dinge) besien, dan besien ons dit in 'n teale konteks. As ons vanuit die reg die fundamentele waarhede van Gods Woord benader, besien ons dit in n religieuse perspektief (met sy horison). Dat ons hier met n verskil in blikrigting te make het, het H.G. Stoker my leer insien. Die onderskeid tussen konteks en perspektief tref ons ook by binne-kosmiese probleme aan. Van besondere belang vir die regswetenskap is dat konteks altyd aan perspektief moet voorafgaan. Ons beswaar teen antroposentriese beskouings van die reg is die feit dat hulle met die perspektiwistiese ondersoek begin. Op hierdie wyse kan die konteks-probleme in die regswetenskap nie tot hulle reg kom nie. Voorts is in kenfilosofiese sin konteks ingressief terwyl met perspektief die ondersoeker transendeer. Volgens Stoker (1970:79 vn 4) gaan ingressie (van die kenbare tot die mens) aan die transendering vooraf. Juis hierdie waarheid sien die rasionalistiese strominge in die wetenskap nie in nie omdat dit vanuit die mens die kosmos benader. Van besondere belang vir die beoefening van die regswetenskap in die lig van Gods Woord is die feit dat elke wetenskaplike ondersoek belig word deur die fundamentele waarhede van Gods Woord. n Christelike teoloog, wysgeer en regswetenskaplike ondersoek sy veld in hierdie lig. Die lig van Gods Woord vorm die grondslag van sy wetenskapsbeoefening. Daarom het ons hier nie met n Christelike beoefening van wetenskap te make nie, maar met n beoefening van Christelike wetenskap. Benader ons die reg in die lig van Gods Woord dan kom die volgende grondbeginsels in sig: (a) God is die Algenoegsame Absolute grond van die reg. Volgens die Skrif bestaan daar n absolute reg van God en menslike reg. Die mens het geen reg teenoor God nie en die menslike reg - soos die hele geskape werklikheid - vind sy oorsprong in God uit, deur en tot wie alle dinge is. -4GV (b) Die kosmiese wesensgrond van die ampsbehartiging (Raath, 1983:234 ev). 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Die band van die reg met die nie-juridiese modaliteite is prinsipieël so heg dat die reg nie net van die ander modaliteite nie isoleerbaar is nie, maar daarsonder selfs nie kan wees nie. (d) Die kosmies universele grond van die reg. Die kosmos is ook betrokke op (met ander woorde afhanklik van) die reg. Op grond hiervan het die reg n besondere plek en rol in die kosmos. Laat ons ons oog oor die regswerklikheid gaan, dan kom in die lig van die Skriftuurlike grondmotief van skepping, sondeval en verlossing in Jesus Christus in sig die reg volgens die orde van skepping en die reg volgens die orde van sondeval en verlossing. Volgens die orde van die skepping weet ons voorwetenskaplik dat daar n "goeie" menslike reg moet wees. Hierdie "dieper" reg noem ons in die lig van die skeppingsidee die "ontiese" reg. Ons noem dit ontiese reg omdat dit met die syn of bestaan van die mens gegee is. Onder die orde van skepping verstaan ons nie net die orde voor die sondeval nie, maar ook die orde in ons bedeling vir sover - die sonde ten spyt - die skepping skepping, die sedelike die sedelike, die reg reg, ensovoorts gebly het. Dit is met ander woorde die skepping soos dit bestaan met n selektief relevante afsien van sonde en kwaad en hul uitwerking (Stoker, 1970:11). Die ondersoek hiervan is by benadering -4G2- moontlik omdat die skepping (nieteenstaande sy deformasie deur sonde en kwaad) skepping gebly het en omdat Gods Woordopenbaring ons hierin rigtende leiding gee. By benadering want ook die gelowige ondersoeker is in hierdie bedeling nog sondaar met n verduisterde rede; en daarom heers daar juis ook onder Christene verskil en stryd. Dit ontneem egter nie die Christen die verpligting om met sy wetenskapsbeoefening - ook insake die menslike reg - na die orde van die skepping te vra nie. Enkele van die belangrikste perspektiewe wat deur die skeppingsidee blootgelê word is onder andere: (a) Volgens die orde van die skepping is die mens met 'n unieke status beklee. Wat die plek en posisie van die mens in die kosmos uniek maak, is dat hy n stand en status (met besondere funksies en doel) het, wat stof, plant en dier nie het nie. Menslike reg moet ons juis vind by die mens se status. Die mens se status behoort tot die menswees, die persoon-wees van die mens. 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Dit bied egter ook meteen die geleentheid om die mens as juridiese wese te onderskei van die mens as byvoorbeeld denkende, linguale, kuns-, ekonomie-vormende "wese" - sonder om die mens as onverbreeklike eenheid uit die oog te verloor. (b) Volgens Gods Woordopenbaring is die mens as beeld van God geskape. Die mens is aangestel as kreatuurlike plaasvervanger van God om in Sy naam in die kosmos te regeer. As sodanig beklee die mens n amp om Gods raadsplan met die kosmos te help verwesenlik. Ook by die mens se aanstelling in sy amp moet ons sy menslike reg (dit wil sê sy menseregte, regsnorme en regsorde) vind. (c) Daardie regsteorieë wat op een of ander wyse menslike reg sosiologisties vanuit die empiriese strukture, verhoudings en prosesse van die samelewing wil verklaar wys ons af. Die empiriese, positivistiese en historiese veronderstellings van dergelike teorieë wys ons af onder andere op grond van die Goddellike oorsprong en kreatuurlikheid van menslike reg. Die reg is bowendien geen samelewingsproduk nie omdat dit oorspronklik tot die mens-wees (en daarmee tot die samelewing) behoort. Sosiologistiese teorieë van die reg nivelleer reg as reg en herlei reg tot iets anders as reg. -463- (d) Deur reg in teale konteks te plaas blyk dat die verhouding tot God en sy reg vir die menslike reg fundamenteel is. Sonder die regte verhouding tot God kan die mens nie in die regte verhouding tot die mens staan nie. Die skikking met die menslike reg gegee, is 'n beskikking van God. Die deelhé van die mens aan die reg wortel in die toebedeling van reg (menseregte, regsnorme, die regsorde) deur God aan die mens. In die laaste instansie het nie die mens nie maar God reg op die reg van die mens. Wie menslike reg aantas, tas ten diepste die reg van God aan. Onreg doen is n aantasting van God se absolute en soewereine regsbeskikking en regstoebedeling en n verbreking van die vereiste orde van die reg. Dit is so fundamenteel dat God nieteenstaande Sy barmhartigheid - vir die onreg deur die mens in sy opstand teenoor God gepleeg - die genoegdoening van Sy seun met Sy soenoffer geëis het (Stoker, 1970:27). (e) Orde bind en verbind. 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Die orde wat die reg bepaal, word gevorm deur toerekenbare en verantwoordelike mense (as enkelinge en in samelewingskringverband) wat die status van die mens ken, aanvaar, eerbiedig, uitbou - nog altyd gesien as ontiese reg volgens die orde van die skepping. Hierdie met die menslike reg gegewe verbinding, regsbondvorming, vorming van die bondsorde is niks anders as die stigting van n regsverbond nie. Die verantwoordelike aanvaarding, eerbiediging en uitbouing van die regsorde beteken in beginsel n verbonds vorming tussen enkelinge, tussen enkelinge in n samelewingskring en tussen samelewingskringe onderling. So stig die man en die vrou met hul huweliksluiting n trou-verbond en werkgewer en werknemer n werksverbond, ensovoorts. . (f) Met die vorming van positiewe reg is die menslike gesagliebber aan die ontiese reg gebind waaraan die positiewe reg toetsbaar is. Volgens Gods Woordopenbaring verkry die ontiese reg sy gelding van die absolute soewereiniteit van God. Die gelding van die ontiese menslike reg vind sy oorsprong in God en Sy raad. In die laaste instansie is die gelding van die ontiese reg uitdrukking van Gods soewereine skeppings- en bestieringswil. (g) Calviniste is dikwels huiwerig oin menseregte te aanvaar uit reaksie teen die humanistiese beskoum gs van sogenaamde "natuurlike regte". -464- Sonder huiwering kan ons menseregte erken na aanleiding van die ontiese regte wat die mens volgens die orde van skepping van God ontvang. In die sin is menseregte met die mens-wees van die mens gegee. 'n Ontiese mensereg is 'n toebedeling, 'n vergunning wat die mens met sy mens-wees ontvang, wat hom met ander woorde deur God geskenk is. (h) Volgens Gods Woord is die kosmiese lieelal (stof, plant, dier en mens) nie net deur God geskape nie maar meteen onder 'n Goddellike wetsorde gestel. Ten opsigte van die kosmiese wetsorde kan ons tussen (onoortreebare) natuurwette en oortreebare norme (kultuurnorme en godsdiens-gebooie) onderskei. Norme geld alleen vir die mens en onderstel aan die een kant 'n moontlikheid van keuse en aan die ander kant ’n gesagsmoment - 'n gesagsmoment wat sy oorsprong in die absolute gesag van God vind. (i) Op die vraag hoe ons tot kennis van norme kom, kom drie metodes in aanmerking. Eerstens word regsnorme in die Woord van God gevind. Tweedens kom die mens tot die kennis van regsnorme deur sy intutsie. Derdens kan die mens regsnorme ontdek deur bestudering en vergolyking van menseregte (respektiewelik/onderskeidelik van menslike statusse met hul funksies). 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP (j) Met sy natuurbeheersing, kultuurskepping, sorg vir die mens en diens van God verwesenlik die mens sy roeping. Taak en roepingsvervulling is antwoording (antwoord-gee) op wat van die mens met sy moontlikhede gevra (geverg) word. Uiteindelik is dit antwoord aan God wat die mens roep, aan die mens sy taak stel. Die mens is dus oorspronklik antwoorder. Met sy moontlikhede is ook die eis gegee wat met die normatiewe orde (met die norme) tot die mens kom en wat stel hoe die mens sy taak moet behartig, sy roeping moet vervul, dit wil sé moet antwoord. Die mens is hiermee saam oorspronklik bestem om te gehoorsaam. Hiermee word alle humanistiese outonomie en outarkie by die wortel afgesny. So is die mens met sy positivering van die menslike reg (menseregte, regsnorme en die regsorde) antwoorder, dit wil sê antwoord hy op die roep die taak aan hom met die ontiese menslike reg (menseregte, regsnorme, die regsorde) gestel. 46f> - (k) Wat die mens met die gelding van ontiese menslike reg (menseregte, regsnorme, regsorde) geskenk is, moet hy met die positivering daarvan laat geld om dit toerekenbaar en verantwoordelik sy eie te maak. Waar die ontiese menslike reg met sy gelding sy oorsprong in God vind, vind die positiewe reg met sy ver-gelding sy kreatuurlike, onselfgenoegsame oorsprong in die mens as regsvormer, regsbepaler, regshandhawer. Ook met sy regsvorm ing (as regspositiveerder) is die mens toerekenbaar en aan God verantwoordelik. (I) Die ontiese menslike reg (menseregte, regsnorme, regsorde) gaan aan die positiewe reg vooraf. Die ontiese reg is met die mens-wees van die mens geskenk en na aanleiding daarvan word die positiewe reg deur die mens gevorm. Die verhouding tussen ontiese - en positiewe reg is dat die ontiese reg die positiewe regsvormer tot taak - as vraag, as eis - gestel is en die positiewe reg, daarop n menslike antwoord is. (m) Die onderskeid tussen goed en kwaad (waaronder sonde) is universeel. Hiervan is die onderskeid tussen reg en onreg 'n besondere geval. n Mens se opvatting van goed en kwaad word in fundamentele opsig deur sy lewens- en wéreldbeskoulike oortuigings mede-bepaal. Ons stel in die lig van Gods Woord (die teale konteks en religieuse perspektief) voorwetenskaplik. Menslike onreg beteken in teale konteks 'n breuk met God, maar op grondslag van hierdie breuk, 'n breuk tussen mens en mens; maar ook n breuk van die mens met die hele kosmos. 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Want aan die sorg van die mens is die hele kosmos toevertrou. As sodanig skep onreg basies wanorde en bedreig die bestaansmoontlikheid van die hele samelewing. Die hele samelewing moet hierteen beveilig word. (n) Christelike strafteorieë sien die laaste grond van straf in die eis van God. Onreg is die skending van die reg van God. Die eer van God eis regsherstel deur straf. God Self handhaaf Sy reg deur van Christus genoegdoening te eis vir die sonde van die mens. Hierdie teale konteks ook van inenslike straftoediening mag ons nooit uit die oog verloor nie. (o) Ons aanvaar dat God aan die mens sy amp met sy menswees gegee het: "Amp is ’n betrekking waarin iemand (in casu: die mens as mens - as enkeling en in samelewingskringverband) deur 'n gesaghebber (in casu: God) benoem word om n betrokke diens (in casu: natuurbeheersing, kultuurskepping sorg vir die mens, diens van God - samevattend: roepingsvervulling) volgens die betrokke ampseise (in casu: die betrokke norme) te behartig, verantwoordelik aan Horn (in casu: God) wat aan liom (die mens as mens) as ampsdraer deur die gesaghebber (in casu: God) toevertrou word" (Stoker, 1970:65). (p) In omvattende sin kan die reg omskryf word as ampsbehartiging, die "goeie”, "ware", "regte” reg as ampsbediening en onreg as ampskending. Hiermee word meteen die onderskeid en verband van die absolute reg van God en menslike reg skerp gestel. Want God is bo alle ampte verhewe; Hy ken aan die mens sy ampte en die daarmee verbonde ampsregte, ampsnorme on ampsorde toe. Die mens het as ampsdraer teenoor God geen reg nie, maar het op sy ampsbediening aanspraak - dit is sy reg. Alle menslike reg wys as ampsbediening terug na sy Oorsprong, maar laat die mens in sy ampsbediening meteen sien as verantwoordelike, roepingsvervullende dienskneg van die Allerhoogste. Menslike reg laat ons die mens sien as menslike antwoorder op die betrokke regsmoontlikhede wat met die mens-wees van die mens gegee is - wat deur God aan die mens geskenk is. (q) Dit maak vir n mens se (teologiese, wysgerige en vakwetenskaplike) ondersoek van menslike reg 'n verskil of jy dit doen in die voorwetenskaplike lig van Gods Woord en of jy van ander voorwetenskaplike onderstellings uitgaan. Veral van sy voorwetenskaplike vertrekpunt is elke regswetenskaplike deskundige verplig om openbare rekenskap te gee en hom daaromtrent in sy gewete (dit wil sé voor God) te verantwoord. 3. SK R IF EN REGSW ETENSKAP Calvinistiese regsdenkers behoort kragte saam te snoer 0111 die belang van die Christelike geloof vir die regswetenskap te ondersoek. Hierdeur kan ons as Calvinistiese regswetenskaplikes antwoord op die roepstem van God om ook in ons wetenskapsbeoefening blyke van ons Skrifgeloof te gee. In hierdie artikel is in die lig van die skeppingsidee gevra na die perspektiewe op die grondbeginsels van die regswetenskap. -467- 4. SA M EVA T 1 INC In hierdie artikel is in die lig van die skeppingsidee gevra na die perspektiewe op die grondbeginsels van die regswetenskap. -467- (a) Volgens die skeppingsidee kan die regswetenskaplike slegs vanuit die konteks van Gods Woord die reg (menseregte, regsnorme en die regsorde) benader. (b) Vanuit liierdie kontekstuele benadering gaan bepaalde fundamentele perspektiewe oor die reg vir ons oop. (c) In die lig van die voorgaande benadering van die reg (menseregte, regsnorme en die regsorde) word onder andere vier fundamentele beginsels blootgelê, naamlik: 1. Die Absolute Grond van die reg - uit, deur en tot God is alle dinge, insluitend die reg en die regsleer; 2. Die kosmiese wesensgrond van die reg as ampsbeliartiging; 3. Die kosmies-universele grond van die reg - die reg is verbonde met en kan nie losgemaak word van die res van die kosmos nie; en 4. Die kosmies-afhanklikheidsgrond van die reg - die liéle kosmos is afhanklik van die reg en sy plek in die kosmos. B IB LIO G R A FIE DOOYEWEERD. H. 1969. Inleiding encyclopaedie der rechtswetenschap. Amsterdam : Paris. DU P LFSSIS, L.M. 1978. Die juridiese rclevansie van Cliristelike geregtigheid. Ongepubliseerde proelskrif. Potchefstroorn, PU vir CMO. HEYNS, J .A. 1979. Enkele aspekte van die Calvinisme. Korrs, 44:230. RAATH, A.W.G. 1983. Ampsbeliartiging, ampsbediening en ampsgebondenheid: enkele perspektiewe op H.G. Stoker se regsbeskouing. Ko<>rs, 48:234. 4. Die kosmies-afhanklikheidsgrond van die reg - die liéle kosmos is afhanklik van die reg en sy plek in die kosmos. B IB LIO G R A FIE B IB LIO G R A FIE DOOYEWEERD. H. 1969. Inleiding encyclopaedie der rechtswetenschap. Amsterdam : Paris. DU P LFSSIS, L.M. 1978. Die juridiese rclevansie van Cliristelike geregtigheid. Ongepubliseerde proelskrif. Potchefstroorn, PU vir CMO. HEYNS, J .A. 1979. Enkele aspekte van die Calvinisme. Korrs, 44:230. RAATH, A.W.G. 1983. Ampsbeliartiging, ampsbediening en ampsgebondenheid: enkele perspektiewe op H.G. Stoker se regsbeskouing. Ko<>rs, 48:234. -468- STO KER, H.G. 1933. Die Wysbegeerte van die Skeppingsidee. Pretoria de Dussy. STO KER, H.G. 1945. Skrifgeloof en wetenskapsbeoefening. Stellenbosch : Roneodruk C. C. Colyn Teologiese Kweekskool. STO KER, H.G. 1960. Geloof en die woordeboek van die verbondsverkeer. Koers 28:495. STO KER, H.G. 1961. Brue afbreek en invalspoorte toesluit? Koers, 29:261. STO KER, H.G. 1964. Die kosmiese dimensie van gebeurtenisse. Philosophia Reformats 24:1. STO KER, H.G. 1969. Beginsels en metodes in die wetenskap. Johannesburg: De Jong. STO KER, H.G. 1970. Die aard en die rol van die reg: 'n wysgerige besinning. Johannesburg. Publikasiereeks van die Randse Afrikaanse Universiteit, A36. ST R A U SS, D.F.M. 1969. Wysbegeerte en vakwetenskap. Bloemfontein: Sacum. ST R A U SS, D.F.M. 1969. Wysbegeerte en vakwetenskap. Bloemfontein: Sacum. -469- -469-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/944/1054

Afrikaans

Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. Supplementary Table 6. CyTOF antibody panel for PBMC, relevant to Figure 4. No PRODUCT TAG TARGET CLONE reactivity Source PRODUCT # 1 CD45 89Y 89Y CD45 HI30 human DVS- Fluidigm 3089003B 2 CD57 115In 115In CD57 HCD57 human BioLegend 322325 3 IdU I127 127I S-phase DNA Sigma I7125-5G 4 CD56 139La (NCAM16.2) 139La CD56 NCAM16.2 human BD 559043 5 HLA ABC 141Pr 141Pr HLA ABC W6/32 human DVS- Fluidigm 3141010B 6 CD19 142Nd 142Nd CD19 HIB19 human DVS- Fluidigm 3142001B 7 CD5 143Nd 143Nd CD5 UCHT2 human DVS- Fluidigm 3143007B 8 CD11b 144Nd 144Nd CD11b ICRF44 human DVS- Fluidigm 3144001B 9 CD4 145Nd 145Nd CD4 RPA-T4 human DVS- Fluidigm 3145001B 10 CD8a 146Nd 146Nd CD8a RPA-T8 human DVS- Fluidigm 3146001B 11 CD20 147Sm 147Sm CD20 2H7 human DVS- Fluidigm 3147001B 12 CD27 148Nd 148Nd CD27 LG.3A10 human/mouse BioLegend 124202 13 CD45RO 149Sm 149Sm CD45RO UCHL1 human DVS- Fluidigm 3149001B 14 CD11c 150Nd 150Nd CD11c Bu15 human BioLegend 337221 15 CD123 151Eu 151Eu CD123 6H6 human DVS- Fluidigm 3151001B 16 CD21 152Sm 152Sm CD21 BL13 human DVS- Fluidigm 3152010B 17 CD272 153Eu 153Eu CD272, BTLA J168-540 human BD 558485(custom) 18 CD28 154Sm 154Sm CD28 CD28.2 human BioLegend 302937 19 CD278 155Gd 155Gd CD278, ICOS C398.4A human/mouse BioLegend 313502 20 CD86 156Gd 156Gd CD86 IT2.2 human DVS- Fluidigm 3156008B 21 CD25 158Gd 158Gd CD25 BC96 human BioLegend 302602 22 CCR7(CD197) 159Tb 159Tb CD197, CCR7 G043H7 human DVS- Fluidigm 3159003A 23 CD279 (PD-1) 160Gd 160Gd CD279, PD-1 PD1.3.1.3 human Miltenyi 130-096-168 24 CD152 (CTLA-4) 161Dy 161Dy CD152 14D3 human DVS- Fluidigm 3161004B 25 FoxP3 162Dy 162Dy FoxP3 259D/C7 human DVS- Fluidigm 3162024A 26 CD45RA 163Dy 163Dy CD45RA HI100 human BioLegend 304102 27 TIM-3/Fc 164Dy 164Dy TIM-3/Fc human R&D 2365-TM-050 28 CD40 165Ho 165Ho CD40 5C3 human DVS- Fluidigm 3165005B 29 Arginase-1 166Er 166Er Arginase-1 Polyclonal human/mouse DVS- Fluidigm 3166023B 30 CD38 167Er 167Er CD38 HIT2 human DVS- Fluidigm 3167001B 31 CD154 (CD40L) 168Er 168Er CD154, CD40L 24-31 human DVS- Fluidigm 3168006B 32 CD161 169Tm 169Tm CD161 HP-3G10 human BioLegend 339902 33 CD3 170Er 170Er CD3 UCHT1 human DVS- Fluidigm 3170001B 34 CD68 171Yb 171Yb CD68 Y1/82A human DVS- Fluidigm 3171011B 9 35 CD274 (PD-L1) 172Yb 172Yb CD274, PD-L1 29E.2A3 human BioLegend 329702 36 CD14 173Yb 173Yb CD14 HCD14 human BioLegend 325602 37 HLA-DR 174Yb 174Yb HLA-DR L243 human BioLegend 307602 38 LAG-3 175Lu 175Lu CD223/LAG-3 11C3C65 human DVS- Fluidigm 3175033B 39 Ki67 176Yb 176Yb Ki67 A019D5 human BioLegend 350502 40 CD16 209Bi 209Bi CD16 3G8 human DVS- Fluidigm 3209002B 41 Intercalator-Ir 191Ir nucleus DVS- Fluidigm SKU 201192B 42 Cisplatin-198Pt 198Pt Cell viability DVS- Fluidigm SKU 201198 10 10

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_S6_from_A_Phase_II_Window_of_Opportunity_Study_of_Neoadjuvant_PD-L1_versus_PD-L1_plus_CTLA-4_Blockade_for_Patients_with_Malignant_Pleural_Mesothelioma/22490384/1/files/39942017.pdf

Afrikaans

Table 1. List of CyTOF antibodies used Table S1. Table 1. List of CyTOF antibodies used Table S1. y MT Model AOM Model Lanthanide Complete Panel (No Phosflow) (BM only) Complete Panel (Phosflow) Complete Panel (Phosflow) Marker Clone Antibody Vendor Catalog # CD45 CD45 (PAN) 30-F11 Fluidigm 3089005B 115Ln CD11b CD11b CD11b CD11b M1/70 Biolegend 101249 IL6 IL-6 MP5-20F3 UBC Antibody Lab AB0000920 141Pr MHCII MHCII MHCII MHC-II M5/144.15.2 Biolegend 107637 142Nd B220 B220 CD279 CD279 29F.1A12 UBC Antibody Lab AB0000820 143Nd CD19 B220 B220 RA36B2 UBC Antibody Lab 21-0030-01 144Nd CD206 pTyr pTyr p-Tyr 3144003A Fluidigm p-Tyr100 145Nd cKit cKit FoxP3 FoxP3 NRRF-30 UBC Antibody Lab AB0000820 146Nd CD16/32 CD16/32 CD16/32 CD16/32 93 Biolegend 101335 147Sm CD45 (pan) CD45 (pan) CD206 CD206 C068C2 UBC Antibody Lab  AB0000820 148Nd CD24 Arginase-1 Arginase-1 polyclonal UBC Antibody Lab  AB0000820 149Sm CD103 CD103 CD103 CD103 2:E7 Biolegend 121401 150Nd Flt3 STAT5 pSTAT5 pStat5[Y694] 47 Fluidigm 3150005A 151Eu CD172a CD172a CD172a CD172α P84 Biolegend 144001 152Sm CD90 pAKT pAkt pAkt [S473] D9E Fluidigm 3152005A 153Eu CD44 STAT1 pSTAT1 pStat1[Y701] 58D6 Fluidigm 3153003A 154Sm CD34 CD274 CD274 MIH5 UBC Antibody Lab AB0000820 155Gd NK1.1 NK1.1 NK1.1 PK136 UBC Antibody Lab  21-0056-01 156Gd CD4 p38 pp38 pp38[T180/Y182] D3F9 Fluidigm 3156002A 157Gd 158Gd SiglecH STAT3 pSTAT3 pStat3[Y705] 4/P-STAT3 Fluidigm 3158005A 159Tb CD43 CD43 CD43 CD43/SiglecH eBioR2/60 ThermoFisher 14-0431-82 160Gd CD115 CD115 CD115 CD115 AFS98 Biolegend 135521 161Dy CD274 CD274 iNOS CD274 MIH5 ThermoFisher 14-5982-82 162Dy Sca1 Sca1 TNF-a Sca1 D7 Biolegend 108135 163Dy CD279 FcgRIV 164Dy F4/80 IkBa IkBa IkBα L35A5 Fluidigm 3164004A 165Ho CD150 IFN-g 166Dy CD11c CD11c CD11c CD11c N418 UBC Antibody Lab 21-0051-01 167Er TCRB TCRB TCRb TCRB H57-597 Biolegend 109235 168Er Ly6G Ly6G Ly6G Ly-6G 1A8 UBC Antibody Lab 21-0066-01 169Tm Ly6C (HK1.4) Ly6C (HK1.4) Ly6C Ly-6C HK1.4 Biolegend 128039 170Er CD62L CD62L anti-biotin CD62L MEL-14 Biolegend 104443 171Yb CD3 pERK1/2 pErk pERK1/2[T202/Y204] D13.14.4E Fluidigm 172Yb CD8 CD8 CD8 CD8 53-6.7 UBC Antibody Lab 21-0012-01 173Yb CCR7 CCR7 cKit CCR7 4B12 Biolegend 120101 174Yb CD64 CD64 CD64 CD64 X54-5/7.1 Biolegend 139301 175Lu CD71 pS6 pS6 pS6 [S235/S236] N7-548 Fluidigm 3175009A 176Yb FcgRIV-APC FcgRIV-APC EpCAM (1/100) FcγRIV/APC 9E9/APC 003 Biolegend/Fluidigm 149506/3176007B anti-APC(1/50)

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Table_TS1_from_Tumor-derived_GCSF_Alters_Tumor_and_Systemic_Immune_System_Cell_Subset_Composition_and_Signaling/22546753/1/files/40010248.pdf

Afrikaans

'N H A M E R, 'N S A A G EN 'N S K R O E W E D R A A IE R - O O R M E T O D E S VAN O N T L E D IN G VAN D IE G R I E K S E T E K S VAN D IE NUWE T E S T A M E N T J . Botha Departem ent G r ie k s, PU v i r C H O J . Botha Departem ent G r ie k s, PU v i r C H O J . Botha Koers 51(3) 1986 ISSN 0023-270X A B S T R A C T In th is artic le fo u r methods of a n a ly sis of the G re e k text of th e New Te stam e nt a re com pared. T h e methods a re : South A fric a n D isc o u rse A n a ly sis, the method of S y n ta c tic S tr u c t u r a l A n a ly sis, the method of the A n a ly sis of T h o u g h t S tr u c t u r e and fin a lly the method of Semantic A n a ly sis b ased on nuclear st r u c t u r e s. T h e methods are located within the development of theological herm eneutics and ce rtain common limitations are pointed out. S u b se ­ qu e n tly the o rig ins and the development of each method are d isc u sse d . Matthew 28:16 - 20 is an a ly se d according to each of th ese methods and on the b a sis of th ese a n a ly se s the methods are compared with re g a rd to th e ir d iffe re n t a sp e c ts. In the final in stan ce the p ossible applications of each of th ese methods are pointed out. Koers 51(3) 1986 ISSN 0023-270X 328 1. IN L E ID IN G Die doel van hierdie artikel is om vier verskillende metodes van ontleding van die G rie k se teks van die Nuwe Testament met mekaar te vergelyk de ur dieselfde perikoop op al vier manierp te ontleed en om op grond daarvan moontlike toepassingsvlak(ke) v ir die verskillende metodes aan te toon. Die vie r metodes wat behandel word is die volgende: • Die Su id -A frikaan se Diskoers analise (DA) • Die metode van Sintaktiese Struktuurontleding van Pika van R ensburg (SSO) • Die metode van stilistiese analise van die makrovlak van retoriese st ru k tu u r, gebaseer op nukluêre stru k tu re , v ir die doel van hierdie artikel genoem Nukluêre Struktuurontleding (N SO ). • Die metode van Gedagtestruktuurontleding van J C Coetzee (G S O ). • Die metode van Gedagtestruktuurontleding van J C Coetzee (G S O ). Die fokus van hierdie artikel is nie ingestel op 'n diepgaande teoretiese ovnluering van die vier metodes nie. Dit sou te om vangryk v ir Hie bestek van een artikel wees. Daar word gekonsentreer op 'n vorgelyktng van die metodes ten opsigte van teoretiese apparaat en die praktiese toepassing daarvan. Die teorie waarop elke metode berus en die stappe wat gevolg moet word in die toepassing daarvan, word ook nie volledig bespreek nie. Ten einde 'n raamwerk te hé waarteen die to ep assin g svlak lke ) van die metodes beoordeel (•an word, word daar wel ’n teoretiese p issin g van die metodes gegee. 'n Mens sou inoeilik metodes wat hulle vertrekpu n te in verskillende teksbeskouings het, kon ve rg elyk . Soos hieronder (2 .2 .3 ) beredeneer sal word, meen ek dat al vie r die metodes onder bespreking , 'n gedeelte teksbeskouing het. Daarom kan as hipotetiese uitgangspunt v ir hierdie 329 artikel aanvaar word die analogie wat in die titel gesuggereer word: dit is ve rskillende funksies wat tog met mekaar verband hou. Elke metode vra sy eie vrae aan die teks en k ry antwoorde op dáárdie vrae en nie op ander vrae wat nie gevra is nie. Daar is plek v ir en behoefte aan meer as een metode v ir die analise van die G riekse teks van die Nuwe Testament, 'n Mens maak nie 'n meubelstuk met slegs een gereed skapstuk nie. 1. IN L E ID IN G 'n Hamer, 'n saag, 'n skroew edraaier en nog baie ander gereed skapstu kke is nodig om die geheelproses van die vervaardig in g te kan uitvoer. Die volgende w erkw yse word gevolg ter bereiking van die doel soos hierbo gestel: • Die metodes word geplaas binne die ontwikkelingsgang van die teologiese hermeneutiek en enkele gemeenskaplike b eperkings van die metodes onder bespreking word uitgew ys. • Die ontstaan en die ontwikkeling van elke metode word kortliks g e sk e t s. • Matteus 28:16-20 word volgens al vie r metodes ontleed. • Op die basis van die ontledings word die metodes dan met mekaar vergelyk ten opsigte van 'n aantal punte. • Laastens word moontlike to ep assin gsvlak(ke ) v ir elk van die metodes onder bespreking aangetoon. 330 2.1 K O R T O O R S IG O O R D IE O N T W IK K E L IN G IN D IE T E O L O G I E S E H E R M E N E U T I E K Lateg an (1984:3) stel die b asiese v e r sk u iw in g s in die herm eneutiese debat soos volg voor: 2 .1 .1 E e r st e fase Die h isto rie se periode is gedomineer d e u r v r a e na o o rsp ro n g e : b ro n n e , o u t e u rs, Autogrnphfl, re k o n st ru k sie . H ieruit het die h isto rie s-k ritie se metode o n tw ik k e l. In h ie rd ie metode (met sy v e rsk ille n d e v a ria sie s soos te k sk r it ie k , v o rm k ritie k , t ra d isie k r itie k , e n s) was die k o n se n tra sie p u n t die verhouding tussen d ie sender en d ie boodskap (Lateg an 19 84 :3 ). In die Lite ra tu u rw e te n sk a p w ord h ie rd ie b en a d e rin g go n ctie s genoem ( k y k Sw anepo el, 1986:306). Lateg an (1984:3) stel die b asiese v e r sk u iw in g s in die herm eneutiese debat soos volg voor: 2 .1 .1 E e r st e fase 2 .1 .1 E e r st e fase Die h isto rie se periode is gedomineer d e u r v r a e na o o rsp ro n g e : b ro n n e , o u t e u rs, Autogrnphfl, re k o n st ru k sie . H ieruit het die h isto rie s-k ritie se metode o n tw ik k e l. In h ie rd ie metode (met sy v e rsk ille n d e v a ria sie s soos te k sk r it ie k , v o rm k ritie k , t ra d isie k r itie k , e n s) was die k o n se n tra sie p u n t die verhouding tussen d ie sender en d ie boodskap (Lateg an 19 84 :3 ). In die Lite ra tu u rw e te n sk a p w ord h ie rd ie b en a d e rin g go n ctie s genoem ( k y k Sw anepo el, 1986:306). 331 2 . 1 . 2 T w eed e fase 2 . 1 . 2 T w eed e fase Met die opkoms van die st ru k tu ra lism e en die klem daa rv a n op die o utosem antiese a a rd van te k ste , het die teks self die k o n se n tra sie p u n t ge w o rd . Dit is die era van die tfiksimmanente eksegese. S in k ro n ie se o orw egings geniet vo o rk e u r bo d ia k ro n ie se o o rw e g in g s. Die metodes in h ie rd ie fase k o n se n tre e r v e ral op die o p p e r v la k te st ru k tu u r van die te k s, die opbou en samehang van die v e r sk ille n d e o n d erafd elin g s 'n bepaalde periko op of se lfs 'n boek in sy geheel (C o m b rin k 1985:159). 2 .1 .1 E e r st e fase Tog word d a a r in die geval van DA en NSO (met hulle tra n sfo rm a sie s - k y k Louw 1982:122vv) en G S O met sy ( 'in t r in sie k e ’ en 'implisiete' m e rk e rs - k y k Coetzee 1983) ook op die d ie p t e st r u k t u u r g e w e rk . Dit g e b e u r eg te r nie in die st r u k tu r a listie se sin van die woord nie ( v g l. 2 . 2 . 2 ) . H ierd ie fase in die Teologiese H erm eneutiek moet gesien word teen die ag te rg ro n d van die fase in die L ite ra tu u rw e te n sk a p w aarin die teks in die se ntru m gestaan het - die sg New C riticism ' en die S tru k tu ra lism e . T e n sp y te van hie rd ie g e d e e lte-o pvattin g oor die plek van die te k s, v e r sk il h ie rd ie twee b e n a d e rin g s in g ry p e n d van m ekaar. Die 'New C r i t i ­ cism' stel on d ersoe k in na die w y se waarop die betekenis op die o p p e r v la k t e st r u k t u u r van die te k s f ig u r e e r , te rw y l die S tr u k tu ra lism e k o n se n tre e r op die v ra a g hoe b e te k e n is d e u r die d ie p t e st r u k t u u r g e g e n e re e r w ord. In beide b e n a d e rin g s w ord die teks e g te r beskou as 'n se lfre fe re n sië le en outonome objek ( k y k Sw anepoel, 1986:306). 2 . 1 . 3 D e rd e fase Die mees re se n te o n tw ikkelin g in die Teolog iese H erm eneutiek is dat die fo ku s v e r sk u if het na die finale fase in die k o m m u n ikasie p roses. Die v e rh o u d in g t e k s- le se r word b e stu d e e r en die lee shan delin g word as 'n aktiew e p ro d u k tie w e h andeling gesien en nie bloot 'n p assiew e o n tvan gs van die boodskap wat in die te k s va sg e lê is nie (Lateg an 1984:4). Daarmee 332 saam het die effek van die kommunikasie ook 'n b e la n g rik e asp ek van die n a vo rsin g g ew o rd. In hie rd ie b e n a d e rin g , genoem die Pragmatiek, word d a a r re k en ing daarmee gehou dat die B y b e lse tekste g e sk r y f is met die oog op 'n sp e sifie k e gem eenskap. Dit gaan nie alleen oor sp esifiek e de notasies van die teks nie. Die v e rsk ille n d e moontlike konnotasies van die te k s wat d e u r die w e rk lik e le se rs op gro nd van hulle kompetensie g e re a lise e r sou kon w ord, w ord o n d e rso e k. In ooreenstemming met die intensiewe aandag aan die buite- tekstu ele konte ks van 'n g e sk r if , is d aar in die jo n g ste n a v o rsin g ook b eso nd ere toespitsin g op die sosiologiese asp e k te van die te k ste van die Nuwe Testam ent (C o m b rin k, 1985:165-166). D aar word d u s beweeg na ’n sisteem benadering. Binne hie rd ie on tw ikkelin g w ord die se n d e r dan ook w eer in die oog g e k r y , maar dan wel op ’n totaal an der w y se as in die e e rste fase. 2 . 1 . 3 D e rd e fase A g te r h ie rd ie d e rd e fase in die Teologiese H erm eneutiek, lê b eslis die o n tw ik k e lin g s in die L ite ra tu u rw e te n sk a p van die afgelope klompie d e k ad e s. V e ra l rese nte o n tw ik k elin gs soos die L ite ré re h e rm eneutiek, die Semiotiek en die R e se p sie -e ste tik a , hou met hie rd ie de rd e fase in die Teolog iese Herm eneutiek v e rb a n d . Die klem in hie rd ie teorieë val op die re sc p to r in sy ve rh o u d in g tot die tek s. Die te k s word gesien as 'n teken v ir die lese r ( k y k Swanepoel 1986:306). Die mees rese nte on tw ikkelin gs in die L ite ra tu u rw e te n sk a p , te wete die Post S tru k tu ra lism e (w aaro nd er D e k o n stru k sie in g e slu it is) , het nog nie die Teologiese Herm eneutiek in voile ste rk te getref nie. Die im plikasies van h ie rd ie "rad ikale en lew e n sk rag tig e geestesb ew eg ing " (D e B e e r, 1985:9) v ir die lees van die B yb el is in g ry p e n d . De B e e r is van mening dat die kon sekw en sies van van d e k o n stru ktie w e o p erasie s so v e rre ik e n d kan w ees, dat dit v ir die meeste mense w a a rsk y n lik te d u u r sal wees (1 9 8 5 :9 ). In 'n se k e re sin is dit die logiese uitvloeisel en konsekw ensie van die b en a d e rin g s wat so pas genoem is ( k y k H aw kes, 1 9 77:151vv). 2 .2 .1 H isto rie s 2 .2 .1 H isto rie s Dit sou 'n o o rve re e n vo u d ig in g van Lategan se model wees om die o n d e rsk e id wat h y tu sse n die v e r sk ille n d e fases a an d u i, as rigiede sk e id in g e te sie n . 'n Mens kan d u s b yvo o rb e eld nie sê dat d a a r in die e e rste fase geen aandag aan die teks gegee is nie, of in die tweede fase geen aandag aan die lese r nie. Die model wil bloot die k o n se n tra sie p u n te in die o n tw ikkelin g van die Teologiese H erm eneutiek aan d u i. Die v ie r metodes wat h ie r on d er b ehandeling is, pas d u id elik in die tweede f a se . 2 . 2 . 2 S tr u k tu r a a l/ st u k t u r e e l 2 . 2 . 2 S tr u k tu r a a l/ st u k t u r e e l B in n e h ie rd ie tweede fa se maak V o r st e r (1983:135) die v e r d e r e nuttig e o n d e rsk e id tu sse n st r u k t u r a le en st r u k t u r e l e m etodes. S tr u k tu re le e k se g e se is 'n interpretasiem etod e met behu lp w a a rv a n die st r u k t u u r , d it wil sé d ie opbou, van ’n te k s in al sy re la sie s g e m te rp re te e r w ord. 2 . 1 . 3 D e rd e fase Dit val e g te r buite die o n d e rw e rp on d er b e sp re k in g om v e r d e r hierop in te gaan. 333 2.2 T E O R E T IE S E P L A S IN G V A N D IE V IE R M E T O D E S 2 .2 .1 H isto rie s 2 . 2 . 3 L it e ra tu u rb e n a d e rin g 2 . 2 . 3 L it e ra tu u rb e n a d e rin g B in n e die b re ë ske m a tise rin g s van b e n aderin g s tot lite ra tu u r wat Swanepoel (1986:315) gee, meen ek dat die v ie r metodes on d e r b e sp re k in g in kolom 5 geplaas moet w ord. Dit wil sê : Le es v e re is n o u ke u rig e aandag, die o rië n ta sie p u n t is die te k s as 'n outonome objek met 'n ontologiese st a t u s, b eteken is setel in die st r u k t u u r van die te k s w aarin in te rp re tasie se n tra a l sta a n , in die laaste in sta n sie is da a r sleg s een betekenis in 'n t e k s, 'n fenomenologiese b en a d e rin g lê hieraan ten g ro n d sla g en 'n metode van b e stu d e rin g van te k sin te rn e v e rb a n d e ( d . w . s. fo rm a listie s), moet gevolg w ord. T e n op sig te van w aar betekenis se tel, meen ek e g te r dat al v ie r metodes die setel van b eteken is ook sal sien as iets wat die se n d e r in die teks va sgelê het ( d . w . s. in kolom 3 ) , en nie bloot in die st r u k t u u r van die teks nie. Hoewel 'n b reë ve ralg em e nin g, is so 'n teoretiese p la sin g van die v ie r metodes b inne ’n geheelbeeld van b e n ad erin gs tot te k ste , tog n uttig en v e r h e ld e r e n d . 2 .2 .1 H isto rie s S t r u k t u r a le e k se g e se is 'n vorm van t e k sin t e r p re ta sie met b ehulp w a arvan die v e r sk y n se ls wat die b e te k e n is van 'n te k s tew eeg brin g of g e g e n e re e r w o rd , b e stu d e e r w ord. Die objek is daarom nie die b e te k e n is of die boo dskap va n d ie te k s nie, m aar dit wat b e te k e n is tot gevolg het. B in n e h ie rd ie o n d e rsk e id val al v ie r die metodes o n d e r b e sp re k in g o n d e r die hoof st r u k t u r e le e k se g e se . Al v ie r d ie metodes gaan van die v e r o n d e r ste llin g uit dat taal g e st r u k t u r e e r is en dat d ie elemente in taal ( h e t sy op die o p p e rv la k te - of die b e t e k e n isst r u k t u u r ) in samehang f ig u r e e r . T o g w ord die k o n se k w e n sie s va n die stru k tu ra lism e nie in 334 h ie rd ie b e n a d e rin g s volledig d e u rg e tre k soos in die geval van die st r u k tu r a listie se metodes nie. 2 .3 G E M E E N S K A P L I K E B E P E R K I N G S • Waar d a a r in die geval van die DA in 1977 va n d ie st r u k t u u r van Mt 1-13 ge p ra a t is, is die titel in 1982 g e w y sig na 'n meer beskeie 'S t r u c t u r e and meaning in Mt 14-28.' D aar is d u s raakg esie n dat st r u k t u u r nie iets 'o bjek tiefs’ is wat die te k s het nie, maar dat die le se r st r u k t u u r d aarin ra a k sie n . Die feit dat die le se r 'st r u k t u u r m e r k e rs' ra a k sie n , of a n d e rs g e ste l, dat die le se r aan se k e re elemente b inne die te k s die sta tu s van 'str u k tu u r m e r k e r' to e k e n , sal in die an alise van Mt 28:1 6-2 0 in p u n t v ie r h ie ro n d e r, aangetoon w ord. • In die geval van G S O stel C oetzee (1983:1) dit e k sp lisie t dat h y poog om met die metode die d ire k te im plikasies v i r die lewende in te rp re ta sie van die te k s aan te toon. Daarmee bedoel h y k la a rb ly k lik n ik s a n d e rs nie as dat die v e rb a n d tu sse n die t e k s( a n a lise ) en die le se r , nie buite re k en ing gelaat moet word nie. 2 .3 G E M E E N S K A P L I K E B E P E R K I N G S • V a n die v e rh o u d in g s waarin die f u n k sie s van re to rie se m e rk e rs vo lge ns NSO b e sk r y f kan w ord, is ju is dan ook die ve rh o u d in g tu sse n teks en le se r en die v e rh o u d in g tu sse n teks en " w e rk lik e w êreld" (Nida et a l 1983:48-50) (so n d e r die a a n h a lin g st e k e n sI). Te n sp y te van h ie rd ie u itreik na (of liew er g ro te r b e w usw o rd ing van die problem atiek rondom) die ve rh o u d in g t e k s/ le se r en die hele sp e k tru m van b u ite -te k stu e le g e g e w e n s, b ly al v ie r metodes w ese nlik st r u k tu r e e l en du s teksimmanent. Du To it (1984:3) en C oetzee (1 9 83 :4 -5) stel d u s ook ander stapp e behalw e DA of G S O voor in die geheel van die e k se g e tie se p ro g ram . Die k ritie k van V o r st e r (1977:15) dat DA " sle g s in staat is oin die g e st ru k tu r e e r d h e id van 'n teks aan te dui en om h ie rd ie st r u k t u r e te vu l met behu lp van gram m atikale en sem antiese an alise van die in h o u d ” , is m yns in sie n s steed s geldig ten o p sig te van al v ie r die metodes on d er b e sp r e k in g . 2 .3 G E M E E N S K A P L I K E B E P E R K I N G S Al v ie r die metodes het die gem eenskaplike b e p e rkin g dat die ve rh o u d in g t e k s/ le se r nie (metodologies en teoreties) in b e re k e n in g g e b rin g word nie. Dit is eg te r in te re ssa n t om daarop te w y s dat da a r wat h ie rd ie saak b etre f in d rie van die v ie r gevalle b eslis on tw ikkelin g p laasg ev in d het: 335 • Waar d a a r in die geval van die DA in 1977 va n d ie st r u k t u u r van Mt 1-13 ge p ra a t is, is die titel in 1982 g e w y sig na 'n meer beskeie 'S t r u c t u r e and meaning in Mt 14-28.' D aar is d u s raakg esie n dat st r u k t u u r nie iets 'o bjek tiefs’ is wat die te k s het nie, maar dat die le se r st r u k t u u r d aarin ra a k sie n . Die feit dat die le se r 'st r u k t u u r m e r k e rs' ra a k sie n , of a n d e rs g e ste l, dat die le se r aan se k e re elemente b inne die te k s die sta tu s van 'str u k tu u r m e r k e r' to e k e n , sal in die an alise van Mt 28:1 6-2 0 in p u n t v ie r h ie ro n d e r, aangetoon w ord. 3 . D I E O N T S T A A N EN O N T W IK K E L IN G VAN E L K E M E T O D E W e te n sk a p lik e metodes val nie op 'n dag sk ie lik uit die lug nie. Gewoonlik lé d a a r 'n p ro se s van groei in in sig oor 'n liele t y d p e rk a g te r 'n nuwe metode. V e r sk ille n d e fa k to re speel in h ie rd ie ontw ikkelin g 'n rol. Ten ein d e 'n h isto rie se a g te rg ro n d te v e r sk a f v i r die v e r g e ly k in g van die vie r m etodes, w o rd die o n tstaan en o n tw ik k elin g van elke metode ( rofweg in ch ro n o to g ie se v o lg o rd e ) k o rtlik s g e sk e ts. 2 .3 G E M E E N S K A P L I K E B E P E R K I N G S In d ie g e b ru ik m ak in g van al v ie r h ie rd ie metodes moet die w a a rsk u w in g s van D eist (1978:261) steed s in gedag te gehou w o rd : die st r u k t u u r a n a l i se moet nie voorgehou w ord as dio st r u k t u u r van die te k s nie. Indien so 336 g e d o e n , is die st r u k t u r e le metodes van te k sa n a lise "'n stu k onv erte erde p o sit iv ism e ." Ten sp y te v an die b e p e rk in p s en g e b re k e in die st ru k tu re le metodes van e k se g e se , is die metodes b e slis nie totaal waardeloos nie. Ek gaan akkoord met V o r st e r se stellin g dat bain van die insigte van die teksimmanente b e n a d e rin g van w ese nlike belang is v ir ’n uiteind elike poging om die probleem in v e r b a n d met die kommunikeerbaai heid van die Nuwe T e sta m e n t op te los (1 9 77 :1 7 ). Die w aard e van hierd ie ben aderin gs sal hopelik ook b ly k uit die an a lise s wat h ie ro n d e r gegee w ord. Maar voordat die a n a lise s self gegee w o rd , is dit b e la n g rik om k ortlik s ce rs enkele o p in e rk in g s te maak oor die ontstaan en on tw ikkelin g van elke metode a f so n d e r l i k . 3 .1 S U I D - A F R I K A A N S E D I S K O E R S A N A L I S E O n d e r d ie in vlo e d v an d ie A m e rik a a n se st r u k t u r e le ta alw eten sk ap , die m o derne v e r ta a lw e t e n sk a p en die A m e rik a a n se Discourse A n a ly sis het die N u w e - T p sta m e n tie se W e rkg em e en skap van S u id A frik a (N f W S A ) ond er le id in g v an J . P Lo u w se d n rt die begin va n dip sr w e n tig e r ja re , die metode b e g in o n tw ik k e l wat la te r b e k e n d g ew o rd het as die Snid-Afrlkaanse 337 D isk o e r sa n a lise ( V o r st e r , 1983:136). 'D isk o e rs’ of 'red evo erin g' word in h ie rd ie v e rb a n d g e b r u ik as aa n d u id in g van 'n afge bakende t e k se e n h e id . In 1973 v e r sk y n 'n a rtik e l van Louw in The B ib le T r a n sla t o r met die titel " D isco u rse A n a ly sis and th e G re e k New T e sta m e n t". Dit was van die e e rste p u b lik a sie s w aarin h ie rd ie metode uite eng esit is. In 1974 sp its die N TW SA hom toe op die moontlike b y d r a e s wat va n u it die Moderne l in g u istie k tot die stud ie van die Nuwe Te stam e nt ge lew er kan w ord. Die k o n g re s van 1974 w ord dan ook aan h ie rd ie tema g e w y . 3 .1 S U I D - A F R I K A A N S E D I S K O E R S A N A L I S E V e ra l die v o o rd ra g van A . B . du Toit w aarin h y 1 Pt 1:3-12 v o lge ns h ie rd ie melode ontleed he t, het groot invloed uitg eoefen. Al v o o rd ra g te van hie rd ie k o n g re s is g e p u b lise e r in Neotestam entica 8. In 1976 het Louw k la sa a n te k e n in g e oor die blootlegging van sem antiese st r u k t u u r in 'n t e k s, asook v e r sk ille n d e a n d e r a sp e k te van die sem antiek, g e p u b lise e r in die boek Semantiek van Nnwe-Testamentiese G r ie k s. In h ie rd ie p u b lik a sie is die teorie ten g ro n d sla g van die DA b re e d v o e rig uiteengesit en ook baie b re e d v o e rig ge'illustreer met nie m inder nie as 9 uitg eb re ide vo o rb eeld e. H ierdie boek het baie groot invloed uitg eoefen. 'n H ersien e en u itg e b re id e uitgawe d a a rv a n is in 1982 d e u r F o r tr e ss P r e ss in die V S A uitg egee o n d e r die titel Sem antics of New Testament Greek. Die g e e sd rif v i r h ie rd ie nuwe metode v an e k se g e se het baie hoog geloop. Die NTSWA het b esluit om die hele Matteus d a a rv o lg e n s te ontleed. 3 .1 S U I D - A F R I K A A N S E D I S K O E R S A N A L I S E Die k o n g re s van 1977 is dan ook ge w y aan Mt 1-13 (d ie v o o rd ra g te is g e p u b lise e r in Neotestam entica 11) en die k o n g re s va n 1902 is gew y aan Mt 14-18 (die vo o rd ra g te is g e p u b lise e r in Neotestam entica 16). Aan h ie rd ie spanp o g in g het nie m inder nie as 14 van die vo o rste Nuwe T e stam e ntici in S u id - A f r ik a m eegew erk. Dit is ook in v e r sk e ie p ro e fsk rifte g e b r u ik . Aan die U n iv e rsite it van die O ra n je - V r y st a a t is 'n N a v o rsin g sp ro je k geloods on d e r die naam Die gebruik van d ie Algemnne Taalwetenskap in d ie i n t e r p r e t a si e van an tie k e t e k ste . V e r sk e ie stu d ie b rie w e is vanuit h ie rd ie projek u itg e stu u r w a a rd e u r die b y d ra e s van v e ral A . H . Snym an en S . J . R ie k e rt tot die o n tw ikkelin g van die metode, v e r d e r u itg edra is. In 1979 v e r sk y n die p u b lika sie van J . P . Louw, A Semantic D isco u rse A n a ly sis of Homans, w aarin h y die hele Romeine vo lge ns die DA ontleed en ook 'n u itg e b re id e kommentaar d a a rb y gee. 3 .1 S U I D - A F R I K A A N S E D I S K O E R S A N A L I S E 338 Die feit dat die uitgawe van Neot:eM ament ion van 1977 die titel d ra TIIR S tr u c tu r e of Mnltlir.w 1-13 (dip beklerntoning is van m y ), illu stre e r die g e e sd rif en a a n sp ra a k wat op daard ie stadium met die metode gepaard gegaan het. In 1978 v e r sk y n die artikel van F . E . D eist, Ope v ra e aan die d isk o e rsa n a lise ', waarin e rn stig e k ritie k teen 'n hele aantal asp ekte van DA geopper w ord. Dit het ook die begin ingeltii van die latere o n b e v re d ig in g met en g ro te re n ug te rh e id ten op sig te van die metode: o n b e v re d ig in g omdat d a a r b esef is dat 'n teksimmanente b en a d e rin g nie die antwoord bied op alle v r a e in die in te rp re ta sie van die Nuwe Te stam e nt nie, maar ook n u g te rh e id , omdat die metode nie om daardie rede as totaal waardeloos v e rw e rp is nie. Du Toit (1981:3) stel dit so: "Die beoefening van re d e vo e rin g sa n a lise het ongem erk 'n nuwe fase binnegpgaan. 3.2 S IN T A K T IE S E S T R U K T U U R O N T L E D IN G A s deel va n die 'mode' va n die se w e n tig e rja re om die re su lta te van die L in g u istie k in die Teologiese H erm eneutiek te b e tre k , het V a n R e n sb u rg sy eie metode begin o n tw ik k e l. A a n v a n k lik e p rik k e ls v i r die metode het gekom van Louw se 1976-publikasie en ook e k se g e se -le sin g s van J . C . C o etzee. A an g e sie n V an R e n sb u r g - o n d e r die invloed van Louw ( k y k Louw 1979:14) - van die oortu igin g is dat die sin ta k tie se faset van taal die b a sis is w aarop 'n sem antiese an alise van die te k s gedoen moet w ord, het h y op h ie rd ie pun t van die DA wegbeweeg en sy eie pad begin op g aan. H y v in d na sy oo rtu ig in g twee leemtes in Louw se 19 79 -p u b lik asie , naamlik 'n teoretiese leemte dat nie alle sin ta k tie se komponente afgebaken w ord nie en dat die sk a k e lin g tu sse n sin ta k tie se komponente gevo lglik nie d e u rg a a n s aangedui w ord nie, asook 'n p ra k tie se leemte dat Louw se sk a k e lin g sly n e en -p y ltjie s d ik w e ls v e r w a r r e n d is (V an R e n sb u r g , 1982:89). In 1979 p u b lise e r V an R e n sb u rg ’n vo orlopige u ite ensettin g va n sy metode in die boek Grammatikos. G e d u re n d e 1980 v e r w e rk h y sy voorlopige uite ensettin g en dit loop uit op sy p r o e f sk r if. 3 .1 S U I D - A F R I K A A N S E D I S K O E R S A N A L I S E Die a a n va n k lik e opgewondenheid oor h ie rd ie belowende nuwe ek se g etiese hulpmiddel het plek gemaak v i r die wil om dit k ritie s te e v a lu e e r, w eten skap lik b eter te ve rantw oord en te b e sk r y f en op n ve rantw o ord e w y se te v e r fy n en uit te b o u ." Du Toit (1981:3) stel dit dan ook as sy oortuiging dat die winsmoinente van re d e vo e rin g sa n a lise so groot is dat niemand noil w eer kans sien orn dit heeltemaal te laat v a a r en m aar w eer te ru g te k eer na die o u e r metodes nie. T e r se lf d e r t y d het die Teologiose H erm eneutiek al hoe meer in die de rd e fa se begin beweeg (v g l 2 .1 .3 ) en is die sp e sifie k e plek en relatiewe w aard e van die DA besef. n Saak wat baie opvallend uit hie rd ie oorsig b ly k , is die feit dat die DA sy ontstaan baie duid elik te d an k e het aan teorieë in die Mode rue l.iiiRnist lek en dat die ontw ikkeling en beoefening d aarv an 'n spanpoRing van e rk e n d e akademici van v e rsk ille n d e Suid A frik a a n se U n iversitp ite was (en is) . 339 3.2 S IN T A K T IE S E S T R U K T U U R O N T L E D IN G kon V a n R e n sb u rg nie daarin slaag om b e vre d ig e n d e antwoorde te gee op die b asiese b e sw a a r teen sy metode nie, naamlik dat h y nie konsekw ent met sin ta k tie se o n d e rsk e id in g s w erk nie, maar dat hy w erk met 'n ve rm en g in g van sin ta k tie se en semantiese o n d e rsk e id in g s ( k y k Du ‘Toit, 1983; R ie k e r t, 1983 en Thom , 1983). Daarmee was die debat oor S S O wat die NTW SA b etre f afgehandel. S e d e rt 1983 het V an R e n sb u r g , so nd er om nan sy o n d e rsk e id in g s v e ra n d e rin g aan te b rin g , die metode v e r d e r ontwikkel om op die basis van die sin ta k tie se analise, ook 'n analise en visu e le vo orstellin g van die gedagte-o pbou van 'n teks te maak. H ierdie v e rd n re fase in die o n tw ik k elin g is voorgehou op die A k tu a lite itsk u rsu s v i r p re d ik a n te van die G K S A in 1984. In 1985 is dit ook voorgehou in 'n lesing voor die GNTW P (V a n R e n sb u rg 1985) en op 'n vakin dab a van do sente in G r ie k s aan S u id - A f rik a a n se U n iv e rsite ite . In laasgenoemde twee ge valle is dit gedoen met ge b ru ikm ak in g van die 1984-uitgawe van Grammntikos wat v ir d ie A k t u a lit e it sk u r su s vo orberei is. 3.2 S IN T A K T IE S E S T R U K T U U R O N T L E D IN G In 1984 het V an R e n sb u r g ook in sy in tre e re d e van die selfd e sin ta k tie se o n d e rsk e id in g s g e b ru ik gemaak. Die metode is ook d e u rg a a n s d e u r V an R e n sb u rg in die o n d e rrig van G r ie k s aan die PU v ir C H O g e b r u ik . Die metode is ook in v e r sk e ie nag raadse stu d ie s in Nuwe Te stam e nt en in G r ie k s aan die PU v ir C H O g e b ru ik . In 1985 het V an R e n sb u rg aa n p a ssin g s gemaak in die terminologie wat h y g e b ru ik ( k y k V an R e n sb u rg 1 986:9). Daarmee kan baie van die kritiek teen die b en ad erin g o n d e rva n g w ord, hoewel die o n d e rsk e id in g s waarmee ge w e rk w ord, steed s dieselfde is. S S O is o o rsp ro n k lik aangebied as 'n p ro e fsk rif in die teologie. Tog sê Van R e n sb u rg dat dat hy van die in sigte van die Moderne Lin g u istie k g e b ru ik maak (19 82 :1 0 -1 1 ). Thom (1983) is eg ter van oordeel dat V an R e n sb u rg slegs lippediens aan die Moderne I inguistiek b ew ys het maar dat hy nie w e rk lik daa rv a n g e b ru ik gemaak het nie. V e r d e r is SS O gro te nd eels 'n i!idiviH m ?lr poging en is die g e b ru ik d a a rv a n b ep erk tot sen u n iv e r sit e it . 3.2 S IN T A K T IE S E S T R U K T U U R O N T L E D IN G D ie o n tle d in g van sintaktiese struktuur in din G rie k se Nnwe Testament, wat in 1982 d e u r homself g e p u b lise e r w ord. Pas na voltooiing van die p ro e f sk r if k r y V an R e n sb u r g op die N TW SA - ko n g re s van 1981 in S tellenbosh die g e leentheid om die metode van S S O d e u r middel van 'n v o o rd ra g b eken d te st e l . Op h ie rd ie stadium is die leemtes en b e p e rk in g e van die DA al du id e lik ingesien en dit was du s 'n goeie ty d om met iets n u u ts te kom. Die metode van S S O het e g te r uit die sta a n sp o o r baie e rn stig e k ritie k uitg elok. Die k o n g re s b eslu it om J . C . Thom ( U S ) , H C . du To it ( U P ) , L Floor (P U v i r C H O ) en S . J . R ie k e rt ( U O V S ) te v r a om sk r ift e lik e kommentaar op die metode van S S O voor te berei v i r die 1982-ko ng res in P re to ria . V a n R e n sb u r g het h ie rd ie st u k k e vo or die 1982-kongres o n tvan g en sk r ift e lik sy antwoord daarop gegee. Al h ie rd ie st u k k e is voor die k o n g re s aan die lede van die NTWSA g e st u u r . 3.2 S IN T A K T IE S E S T R U K T U U R O N T L E D IN G T y d e n s die k o n g re s is die saak w eer in b e sp re k in g geneem en 340 kon V a n R e n sb u rg nie daarin slaag om b e vre d ig e n d e antwoorde te gee op die b asiese b e sw a a r teen sy metode nie, naamlik dat h y nie konsekw ent met sin ta k tie se o n d e rsk e id in g s w erk nie, maar dat hy w erk met 'n ve rm en g in g van sin ta k tie se en semantiese o n d e rsk e id in g s ( k y k Du ‘Toit, 1983; R ie k e r t, 1983 en Thom , 1983). Daarmee was die debat oor S S O wat die NTW SA b etre f afgehandel. S e d e rt 1983 het V an R e n sb u r g , so nd er om nan sy o n d e rsk e id in g s v e ra n d e rin g aan te b rin g , die metode v e r d e r ontwikkel om op die basis van die sin ta k tie se analise, ook 'n analise en visu e le vo orstellin g van die gedagte-o pbou van 'n teks te maak. H ierdie v e rd n re fase in die o n tw ik k elin g is voorgehou op die A k tu a lite itsk u rsu s v i r p re d ik a n te van die G K S A in 1984. In 1985 is dit ook voorgehou in 'n lesing voor die GNTW P (V a n R e n sb u rg 1985) en op 'n vakin dab a van do sente in G r ie k s aan S u id - A f rik a a n se U n iv e rsite ite . In laasgenoemde twee ge valle is dit gedoen met ge b ru ikm ak in g van die 1984-uitgawe van Grammntikos wat v ir d ie A k t u a lit e it sk u r su s vo orberei is. 3 . 3 G E D A G T E S T R U K T U U R O N T L E D I N G D ire k na afloop van die N T W S A -k o n g re s van 1982 (g e d u re n d e J u li e ) , het die Departem ent N u w e-T estam e ntiese V a k k e aan die PU v i r CMO 'n se m inaar v i r n a g ra a d se stu d e n te in Nuwe Te stam e nt aangeb ied . B y die geleen theid het J . C . C o etzee die e e rste k e e r op ’n red elik formele b asis die metode v an G S O vo o rg eh o u. Dit w as ju is op 1982 se N TW SA - k on gres wat die b e p e rk in g e van DA du id e lik ing esien is. Met G S O wil Co etzee die v e rn a a m ste b e p e rk in g van D A , naamlik dat die v e rb a n d d a a rtu sse n en d ie lew ende in te rp re ta sie van die S k r i f nie aangetoon (k a n ) w ord nie, o n d e r v a n g . 'n V e r d e r e m o tivering v i r d ie o n tw ik k e lin g van G S O was ook die feit dat C o etzee van m ening is dat die kolon soos d e u r Louw v o o rg e ste l, " d e u r die ja re heen g e b ly k het logies o n id e n tifise e rb a a r te w ees" (C o e tz e e , 1 9 83 :2 ). In die lig van Du T o it (1 9 77:1-10) se d u id elike d e fin isie in die artik e l 'What is a co lo n ?', is h ie rd ie stellin g m yns in sien s e g te r o n g eldig . 3.2 S IN T A K T IE S E S T R U K T U U R O N T L E D IN G In 1984 het V an R e n sb u r g ook in sy in tre e re d e van die selfd e sin ta k tie se o n d e rsk e id in g s g e b ru ik gemaak. Die metode is ook d e u rg a a n s d e u r V an R e n sb u rg in die o n d e rrig van G r ie k s aan die PU v ir C H O g e b r u ik . Die metode is ook in v e r sk e ie nag raadse stu d ie s in Nuwe Te stam e nt en in G r ie k s aan die PU v ir C H O g e b ru ik . In 1985 het V an R e n sb u rg aa n p a ssin g s gemaak in die terminologie wat h y g e b ru ik ( k y k V an R e n sb u rg 1 986:9). Daarmee kan baie van die kritiek teen die b en ad erin g o n d e rva n g w ord, hoewel die o n d e rsk e id in g s waarmee ge w e rk w ord, steed s dieselfde is. S S O is o o rsp ro n k lik aangebied as 'n p ro e fsk rif in die teologie. Tog sê Van R e n sb u rg dat dat hy van die in sigte van die Moderne Lin g u istie k g e b ru ik maak (19 82 :1 0 -1 1 ). Thom (1983) is eg ter van oordeel dat V an R e n sb u rg slegs lippediens aan die Moderne I inguistiek b ew ys het maar dat hy nie w e rk lik daa rv a n g e b ru ik gemaak het nie. V e r d e r is SS O gro te nd eels 'n i!idiviH m ?lr poging en is die g e b ru ik d a a rv a n b ep erk tot sen u n iv e r sit e it . 341 3 . 3 G E D A G T E S T R U K T U U R O N T L E D I N G 342 342 B y mense wat van hie rd ie metode g e b ru ik inaak, loop die g e e sd rif tans baie hoog. Lee (1984, voorw oord) p raat van "the a n a ly sis-o f-th o u g h t- st r u c tu r e method that I love so m uch". De K le rk (1983:432) dui as te rre in v ir v e r d e r e ond ersoek aan dat "'n stu d ie , g e ïllu stre e r met v e r sk e ie N uw e-Testam e ntiese gedeeltes (onderneem moet w o rd ), w aarin die w aarde van die g e d a g te stru k tu uro ntled ing sine to de (teenoor an d er stru k tu u ra n a litie se metodes) aangetoon w ord". In sy le p lie k op Coetzee se G N T W P -v o o rd ra g (C o etzee, 1985), gee De K le rk sy gevoel oor die metode o n d e r die volgende p unte w eer: (i) dit is die op e n in g sk u if in die e k se g e se ; (ii) d e u r die ko n se n tra sie daa rv a n op die gedagte van die sk r y w e r , b rin g dit eenvoud b y 'n mens mee; (iii) dit help 'n mens om nie jou eie gedagtes in die S k r if in te d ra nie; (iv ) dit help 'n mens om die teks e e rs oop te b re e k voordat daar na f y n e re dinge g e k y k word en (v ) dit bied die geleentheid om geheelpatrone te ontdek. G ro te r g e e sd rif as dit v ir 'n e k se g e tie se metode, kan 'n mens jouself moeilik voorstel! 3 . 3 G E D A G T E S T R U K T U U R O N T L E D I N G G e d u re n d e 1982 het B . J . de K le rk sy p ro e f sk r if voltooi w aarin h y van die metode van G S O g e b ru ik gemaak het (D e K le r k , 1983). H ierdie e e rste b re e d v o e rig e toepassing van die metode van G S O het d ie metode v e r d e r e beslag laat k r y . In 1983 het C oetzee 'n diktaat saam gestel, G e d ag te stru ktu uro ntled in g nn b a sie se stru k tu u rp n tro n e . ( 1 1 lu st r a sf e m a t e r ia a l vannit. dlo Nuwp. Testam ent), w aarin die metode van G S O v e rd u id e lik en g e ïllu stre e r w o rd . In 1984 handig Lee sy p ro e fsk rif in w aarin op groot skaal van G S O g e b ru ik gemaak is (L e e 1984). Ook C . J . H . V e n t e r het in sy p ro e fsk r if (in 1985 in g e g e e ), van hie rd ie metode g e b ru ik gem aak. Behalwe die diktaat van Co etzee (wat baie k u rso rie s is) is die metode nog nie teoreties u ite eng esit nie. De K le rk (1983), Lee (1984) en V e n te r (1985) maak van G S O g e b ru ik maar hulle gee nie 'n teoretiese u ite e nse ttin g van die metode nie. In 1985 gee Coetzee voor die G e re fo rm e e rd e N uw e -T e sta m e n tie se W erkgem eenskap van Potchefstroom (G N T W P ) 'n lesing oor sy metode. G een nuwe dinge is e g te r by die geleentheid oor die teorie van die metode g e sê nie. 3 . 3 G E D A G T E S T R U K T U U R O N T L E D I N G A n d e rs as die DA wat uit ’n su iw e r lin g u istie se a g te rg ro n d stam en SS O wat 'n gedeeltelik lin g u istie se en gedeeltelik teologiese ag te rg ro n d he t, stam G S O volledig uit 'n te o lo g ie se a g te rg ro n d . Coetzee (1985) stel dit dan ook e k sp lisie t as ’n b asiese stelling dat G S O n ie as nog ’n lin g u istic s analitiese model bedoel is nie ( sy k u r siv e r in g s) (C o e tze e , 1985). Soos in die geval van S S O is G S O ook (wat die teoretiese on tw ikkelin g daa rv a n b e tre f) gro otliks 'n ln d iv lH u e le poging en word dit sle g s aan een u n iv e rsite it g e b ru ik . 3 .4 N U K L U ê R E S T R U K T U U R O N T L E D I N G In J a n u a rie 1983 het 'n groep akadeinici van 9 ve rsk ille n d e SA U n iv e rsite ite in Pretoria v e rg a d e r on d er b o rgskap van die Departement G r ie k s van U n iv e rsite it van Pretoria en die In stitu ut v ir T u sse n ta lig e Kommunikasie van die Bybelgenootsknp van S u id - A f rik a . 343 G e d u re n d e 'n re e k s van 38 sem inare oor v e r sk ille n d e a sp e k te van styl en d isk o e r s, sowel in terme van algemene lite rê re teorie as b e la n g rik e e ie n sk a p p e va n an tieke en moderne tale , is d a a r g e k o n se n tre e r op stilistie se vorm s en die f u n k sie s d a a rv a n in die d isk o e r sst r u k t u u r van die G r ie k se Nuwe Te stam e nt. Die re su lta a t van h ie rd ie sem inare is v e r d e r v e r w e r k ty d e n s 'n k o rte r b yeenkom s b y die U n iv e rsite it van die O ra n je V r y st a a t . D aarna het E . A . Nida 'n k onsep g e sk r y f wat vo orgelê is aan die a n d e r m ed e-o u teurs en die finale re su lta a t is d e u r die B y b e lg e n o o tsk a p va n S u id - A f rik a g e p u b lise e r in 'n boek met die titel S t y l e and discourse. 3 .4 N U K L U ê R E S T R U K T U U R O N T L E D I N G 'n Mens sou dit so kan v o o rste l: 344 I MAKR0V1..AK I | (P ro g rp ssie pn kohe.sln van nlpmpiitp in taa 1» i t, ing) | I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I - f I - H - M 4 - I - I - I - - H - I - - H - l - l - f f l I - I - - I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I | Ml KNOVIjAK I | (Retoriese tegnieke op mikrovlak (stylftgnre) wat | | progrpssJp nn koliosi» I I verstP.rk pn impak bii appnl hpwprk) | I MAKR0V1..AK I | (P ro g rp ssie pn kohe.sln van nlpmpiitp in taa 1» i t, ing) | I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I - f I - H - M 4 - I - I - I - - H - I - - H - l - l - f f l I - I - - I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I | Ml KNOVIjAK I | (Retoriese tegnieke op mikrovlak (stylftgnre) wat | | progrpssJp nn koliosi» I I verstP.rk pn impak bii appnl hpwprk) | Dip sk e ts is '11 vo orstelling van 'n taaluiting soos van die kant af gesien. Die horisontale lyn stel die lineêre opeenvolging van taalelemente (vo o rg estel d e u r die ve rtik a le stre p e ) voor. E lk e taaluiting het 'n makro- en m ikro vlak van reto riese st r u k t u u r , ongeag die lengte van die taaluiting ( d . w . s. die lengte van die ho risontale ly n ) . 3 .4 N U K L U ê R E S T R U K T U U R O N T L E D I N G In die metode v i r die a n alise van sty l in d ie G r ie k se Nuwe T e stam e nt, w ord in h ie rd ie boek o n d e rsk e i tu sse n 'n m akro- en ’n m ik ro -v la k van re to rie se st r u k t u u r (Nida et nl 1983 :1 1 -1 2 ). Die o n d e rsk e id w ord soos volg g e d e fin iee r (p . 12): T h e m acrolevel of rhetorical st r u c t u r e in vo lv es p rim a rily the b ro a d e r and more in c lu siv e units w hich are normally related se m antically, while the rheto rical fe a tu re s on the microlevel se rv e to relate units on the macrolevel or to in c re a se impact and appeal by v a rio u s formal d e v ic e s. Die g e b ru ik van broader' en more in c lu siv e units' om die m akro vlak van re to rie se st r u k t u u r te b e sk r y f , is v e r w a r r e n d . Soos d u id elik uit die res van die boek afgelei kan w ord , het die o n d e rsk e id tu sse n m akro- en m ik ro vlak nie met die lengte van die taaluiting wat b e sk r y f word te doen nie. Dit gaan h ie r oor 'n o n d e rsk e id van vlnkke (vg l ook Snym an 1 9 84:98). 3 .4 N U K L U ê R E S T R U K T U U R O N T L E D I N G V i r die b e sk r y w in g van die m akrovlak van reto riese st r u k t u u r , is die sisteem gekies wat reed s v r o e ë r d e u r Nida (1975:50-65) uiteengesit is (Nida p.t a 1 :1 9 8 3:99 -10 9 ). H iervo lg en s w ord die p ro g r e ssie op die m akro vlak van re toriese st r u k t u u r b e sk r y f in terme van die semantiese re la sie s wat d a a r tu sse n n u k lu ê re st r u k t u r e b e sta a n . (D it is n iks a n d e rs as n ontleding van die gedag te-opbou of gpdagtegang van 'n taaluiting n i e ) . Ch ro no log ies g e sp ro k e , het h ie rd ie metode reeds voor S S O on G S O o n tsta a n . A an ge sien dit e g te r e e rs met die p u b lika sie van S t y le and d isco u rsp in 1983 op die Nuwe testam ent van toepassing gemaak is, word dit h ie r as mees re se n te metode v ir te k sa n a lise behandel. In 1982 het A . H . Snyinan die b a sie se metodologie wat e e rs 11 jaar later in S iy lp and d isc o u r se g e p u b lise e r is, tyd p ns ’n g a sle sin g in die D epartem ent G r ie k s aan die PU v i r C H O uitppngpsit. In 1983 volg die p u b lik a sie van die boek en ty d e n s die 198-1-k o n g res van die NTWSA het Snym an n stilistie se analise van Rom 8 :3 6 -3 9 volgens hie rd ie metode 3-15 v o o rg e d ra , wat positief o n tvan g is (S n y m a n , 1984:94 103). 3 .4 N U K L U ê R E S T R U K T U U R O N T L E D I N G En kele M A -stu d ie s aan UP en dip U O V S het reed s van die metode g e b ru ik gemaak. So b y vo o rbe pld , het Nell (1985) die hele Filip p e n se b rie f met beliulp daa rv a n ontleed. Ia n s is daar ook 'n p ro e fsk rif aan die U O VS g e r e g istr e e r wat da a rv o lg e n s te week gaan. Soos in die geval van DA is NSO ook '11 spanpoging, hoewel Nida met sy v ro e ë re p u b lik a sie s en sy leidende rol in die ontstaan van S t y le and d isc o u r se , 'n baie groot invloed daarop uitgeoefen het. Hoewel sp esifiek met die oog op die G r ie k se Nuwe Testam ent a an g ep as, stam NSO ook uit 'n su iw e r lin g u lstio .sp a g te rg ro n d (met m iskien 'n mate van invloed uit die Lite ra tu u rw e te n sk a p ). 4. A N A L I S E VAN M A T T E U S 28:16-20 V O L G E N S V I E R V E R S K I L L E N D E M E T O D E S In die geval van die analise vo lgens die metode van DA is d a a r gedeeltelik aan gesluit b y R ie k e rt (1982) se DA van die gedeelte, die S S O is se lfstan d ig gedoen, maar dit is intensief met V an R e n sb u rg ge k o n tro le e r, die G S O van die gedeelte is o n v e ra n d e rd oorgeneem uit C o etzee (1985) en die NSO is volledig se lfstan d ig gedoen. 34G 4.1 D I S K O E R S A N A L I S E VA N M T 2 8 :1 6 -2 0 4.1 D I S K O E R S A N A L I S E VA N M T 2 8 :1 6 -2 0 Die plek an omstaudLghad« Jesus gaan nader en gee 'n ’/e rs e k e rin g , van Jeaus se onciito*ciity mec 'n opdrag en *ii belofce #y d id ttip e l^ o l 6 c S v ó e u a . u a O n x a i é n o o e ú d n c a v L > - l e C q x n v r a \ t A a £ a v e t c t o 5 o o q *2 oO é-á^aTO aútoCc 6 ‘ InooOc, f t * * * --------- ** 2. uaí. tSóvTec aÓTÓv nooocwOvnoav. — --------------* * * * * _____ 3. o í 6ê éSCoxaoav. 4. Hat ï i p o o e X O w v ó * InooOs éAáXrioev aúxotc Aeywv, *** * * * * * * *** — ______ *j** .1 éoódn uoi (udaa) ê£oucía t'j oúo<iv»p Kfii êïií ync ** *** -> .2 nooeuSÉVTGC ouv uaOmeúaaTP; tftdvca) xá £5vn. ■> . 3 B a T t í . C o v T e g a ú t o ó q e í < ; x ó ó v o u a . x o O r i a t o ó c n a í , t o u u l o C n a ï x o u A y l o u r c v c ú u a x o t ; , ^ . 4.1 D I S K O E R S A N A L I S E VA N M T 2 8 :1 6 -2 0 4 «5 i.5 á c n t o v x e g a ú x o O c t n o s U v t f t á v x a ) c 5 S a a ê v e r c i A á u n v ú u ï v * * * * * -------- .6 uai í6oú tyCi ueíí' úu£>v eiui ^jáoagN xág ^uéoaQ * ** ------* * * * -------- CTT êa>q x f í c o o v t e X e C a c ; x o G a C t o v o g L > - l e C q x n v r a \ t A a £ a v e t c t o 5 o o q *2 oO é-á^aTO aútoCc 6 ‘ InooOc, f t * * * --------- ** 347 Die volgende v y f stappe is in h ie rd ie an alise gevolg (na aanleiding van Du To it (1984:8) se u ite ensettin g van die b asiese stapp e van D A ): E e r st e n s is die periko op in kolons en commata v e rd e e l. In die geval van h ie rd ie perikoop is daar geen sp e sifie k e probleme hiermee o n d e rv in d nie. A an g e sien die kolon b e ru s op 'n sin ta k tie se d e fin isie vorm die hele gedeelte van vs 18-20 een kolon. V e r v o lg e n s is tematiese m e rk e rs a an ged u i. In h ie rd ie geval is die w isse lin g tu sse n die deelnem ers aan die g e b e u re wat h ie r ve rte l w o rd, die d issip e ls en J e su s, 'n op v alle nd e tematiese m e rk e r. 4.1 D I S K O E R S A N A L I S E VA N M T 2 8 :1 6 -2 0 Die ko n tras is gem erk met stip p e lly n e by die d issip e ls en ste rre tjie s b y J e su s, 'n V e r d e r e tematiese m erker is die o p valle nd e h e rh a lin g van die woord p.inta in kolon 4. Wat v e r d e r opvalle nd is, is die sin ta k tie se st r u k t u u r : d a a r w ord v e r sk e ie deelwoorde g e b r u ik , g e se n t re e r rondom 'n Indikatie f (wat ook sem anties se n tra a l st a a n ) . In die u ite ensettin g van die k o lo n stru k tu u r is die p o sisie s van die deelwoorde u itg elig . Die feit dat d a a r n ie v e r d e r e op v alle nd e tematiese m e rk e rs aangedui kon w ord nie, o n d e rstre e p die ongeko m p lisee rd h eid van die d i sk o e r sst r u k t u u r van h ie rd ie periko op . Die volg e nd e stap is om die p eriko op in p arag raafse g m e nte ( k lu st e r s) te v e rd e e l. Kolons 1-3 vorm d u id elik 'n eenh eid en die u itg e b re id e kolon 4, die volgende eenh eid. T ip e r in g van p arag raafse gm e nte is die volgend e sta p . In hie rd ie geval kan dit soos volg voorgestel w ord: 348 Die finale stap is die tem atisering van die liele periko op: 3'19 4 .2 S I N T A K T I E S E S T R U K T U U R O N T L E D I N G EN V I S U E L E V O O R S T E L L I N G VAN D IE G E D A G T E - O P B O U VAN MT 28:1 6-2 0 4 .2 S I N T A K T I E S E S T R U K T U U R O N T L E D I N G EN V I S U E L E V O O R S T E L L I N G VAN D IE G E D A G T E - O P B O U VAN MT 28:1 6-2 0 11«io( I— j | l l b l u a dn m t I I ) b | tn o p t ó O n o a v i * L > I * > All I'jt) i Hide 'Av ll^Dlclc «A 4pqs I—* j-> t h ' á^uio l' L>(«lnú(orc I-----1 19IÓ ’ In w rtc I7 > (6 4 yi< « 1— t It»| npfMlEHÚIMMKtW I S k lit ld jq a q y L^| t «I Hat -- ^ I Jl I0m\» p - 1 1)1 ft InoM l? I l i b J e A d A n o t v 91 Aifuy »ifii: l~»m *1 i >HI nfloij I **11^Py°l.9 '--- —J" | |>« »01 i >v I Ulofi V OOOOV'J >11 11 tint t n l vftc II nooc«f»iy»ec iiaOnttúocm —> I1|iiAvra ( 4 1 in | ? 4 .2 S I N T A K T I E S E S T R U K T U U R O N T L E D I N G EN V I S U E L E V O O R S T E L L I N G VAN D IE G E D A G T E - O P B O U VAN MT 28:1 6-2 0 v n iA dyoiia I r^ldltoO who Ac M-^lflNal rnO «(ofl l y i O l x a t i o O A i l a i n v d i n v t u i m o c > 111 B i M o w o v U g I Un?lo..ionC iMP'ty I— ^ | 4 1 n d m a T^(—7^ IS» | I 9M 6oú~| I I M I t it II ‘ CittAv Ann I IK)iucitiAdunw I--------J I > I ?l I---> HïM** 1>[ I I >1 m e ft|iéj w d w t —> ( M l K h; tf)c o uJ»lA ciq< ; H I M loH ilii'/n g 350 350 visiT.u; v(MiRsmu:x va?j ojc t:f-:i?A<:r::»or:; ‘ U V l6.i: iosc vcrsfcyning '.'.in Jiu d i & s ip u l s nils « i r Rfl.nn na C .ililrn na <li« Seer, Vlftb: D ie b e rg nadoc gckwal if Lscer iKtb.rj-**: Waar iiilic Hesr.pl h rt V 1 7 : Dnaropvolftcndi» ttandel in<*e van d i e J i s s i p e l s V 1 ? b * c : Hu I I p r en k sics V171 : SowniQe sc rcnkr.ic K I 7 . 1 : H u lle aan b id V I 7 c : Ander se r t ik s i c K 1 7 .4 - 5 : K u lle ci.-vfel VI 7.1: ARter-.rondsonst indi?,liede --- J k 1 7 .2 - J : Toe h u l le Horn s ic n | v o lp lik o optrcde Vlfla: JrstiK pr.iat w t Ii u M p hy naticri;Cf>.vm h a t , nv .Ipmis lift vdr/Midt; v ir hull*; Vlflb: D ie n prste S3nk vat Je su s stal KIR . 0 —11: Aan My is a l l e mfl* *»©««<? V» 19- IO.t . JesuB se r-evoiaUkc opdra-’, inn h u lle K l').:- '» : Maak a 1 -lie* n a n ir s 'lis s ip r ls K l 'J .l ! C.riii V si'Ic : Li-fste vvse v.i.-ti'L’i1 ••pdi'-'H» wit'tcvoer m w i wonl |i:i9.5- IU : Hmir ' hi L1 p t p do<>p | V s20.i: Tw pcdf wy«e wanrop npdr.iR i i t ^ ‘vorr * » « t word K 2 0 . 4 .2 S I N T A K T I E S E S T R U K T U U R O N T L E D I N G EN V I S U E L E V O O R S T E L L I N G VAN D IE G E D A G T E - O P B O U VAN MT 28:1 6-2 0 1- 7 : Deur h u lle to toor om .»1 Mv !>c v p ! c te liou------ V s 2 0 b : lUc cvcedc «nnk woe Jpsiia st'il I K 2 0 .S - 1 5 : T.k is a lr v d by jti 1! visiT.u; v(MiRsmu:x va?j ojc t:f-:i?A<:r::»or:; ‘ U 351 T e n o p sig te van die S S O is twee op m e rkin g s nodig. Komponente 19.1, 1 9 .2 , 19.5 en 20.1 kon volge ns die sisteem van S S O , al v ie r op dieselfde vla k n ew ege skik gewees het. V an R e n sb u r g (1982:220) motiveer dit d e u r te sê dat die deelwoord soms die sin ta k tie se fu n k sie van die hoofw erkw oord oorneem. In h ie rd ie analise is dit nie so gedoen nie, aangesien ek meen dat die feit dat K 1 9 .2 in die Indikatief is, duid elike sin ta k tie se vo o rk e u r daaraan teenoor die a n d e r d rie komponente gee. O p g ro nd van die voegwoord oun is K 1 9 .2 o n d e rg e sk ik g e sk a ke l aan K 1 9 .6 . K 2 0 .8 is in die S S O as o n v erb o nd en e aangedui en nie as H andelende met K 2 0 .8 -1 5 dan as B ehandeld e d a a rv a n nie. B in n e die sisteem van S S O sou beide u ite ensettin gs legitiem w ees. In die v isu e le uite ensettin g is die volgo rde wat in die G r ie k se teks gegee is, op twee p le k k e g e w y sig : v s 17a kom ná v e r s 17b en 17c. en v s 19a kom ná v s 19b. 4 .2 S I N T A K T I E S E S T R U K T U U R O N T L E D I N G EN V I S U E L E V O O R S T E L L I N G VAN D IE G E D A G T E - O P B O U VAN MT 28:1 6-2 0 Dit is so gedoen in lyn met die sisteem van S S O w a a rv o lg e n s in die v isu e le vo o rstellin g van die gedagte-opbou van die v o lgo rde van die teks afgew yk kan en (indien die ge d agtegang dit na die oordeel van die eksegeet v e r e is) afg e w y k moet w ord. 352 4 .3 G E D A G T E S T R U K T U U R O N T L E D I N G VA N M T 28:1 6-2 0 GEDACTESTRUKTUURONTLEOtNC t s 3 -3 c S --3 flofl .v o a »*o m u -o p O (JH P t tf o t o o t L J R j a d i s s i p i»ip * 1 * T H jajl ^tp ' 1 ' q ' W 353 In sy kommentaar b y hie rd ie G S O w y s Coetzee (1985) daarop dat v e r se 18d-20 ’n A - B - A patroon vorm: A stel die mag wat aan die opgestane H ere gegee is B stel die se nd ing van die k e rk van C h r ist u s wat d a a ru it voortvloei A k eer te ru g na die o pgestane H ere om sy vo o rtd u ren d e teenw oordigheid b y sy k e rk te beklemtoon. C oetzee (1985) stel dit dan v e r d e r dat daar vo lgens die tipiese patroon van die vertelm ateriaal in Matteus ook nog 'n tweede B element moes volg. Dit is h ie r in die teks w eggelaat, maar die ko n kre te handeling vad^die k e rk in die u itv o erin g van die se n d in g o p d ra g , voltooi die patroon. Uit die h e rh a lin g van panta (met sy w isselv orm e) maak Coetzee die volgende afleidin g : die (i) ab so lu uth e id , (ii) die u n iv e rsa lite it (iii) die o m vattendheid (iv ) en die oneindigheid van C h r ist u s se h e e rsk a p p y word d a a rd e u r beklemtoon. L a a ste n s maak Coetzee (1985) ook die afleiding uit die G S O dat die se n tra le plek van die maak van d issip e ls (mathfiteusate) van al die nasies (panta ta ethnc) in die ’Groot O pdrag' d u id elik in die str u k tu u ra n a lise geVllustreer w ord. 4 .3 G E D A G T E S T R U K T U U R O N T L E D I N G VA N M T 28:1 6-2 0 Mathetousato is die en ig ste hoofwerkwoord waar rondomheen d rie deelwoorde g e st r u k t u r e e r is wat die se n tra le asp ekte van die maak van d issip e ls b e sk r y f . 354 4.4 N U K L U êR E S T R U K T U U R O N T L E D IN G VAN MT 28:16-20 4.4 N U K L U êR E S T R U K T U U R O N T L E D IN G VAN MT 28:16-20 t ; ---- 6 " c : h : , : t; o i 6 é ê v S e x a u a O n x a i, ê u o p E Ú O n o a v e C c x n v T a X i o ó é x á E a x o a Ú T O ÏQ 6 ' I r i a o G s 3 . « a í CSó v x e q a ó x ó v 4 . n p o c iE H Ú v n a a v 5 . o i. 6 ê É S Í O T a a a v 6 . u a i npooeXdtúV ó ' Irioouc éX á X n a E V a ú x o C s Xêycov êfióSri UO<- itaoa ê E o u o ó a êv oúpavíp Hai. êrti yfjc 1 1 . T x o p e u O ê v x e s o 5 v 1 2 . u a S n x e ú a a x e n á v x a xá £3vn 1 3 . 3an.x C ^ o v x e s a ú x o ú c eC c xó 6voua. xoO n ax p ó g x a í xoO u l o u n at xoO á y C o v n v e ú u a x o g 1 4 . 6(.5 A c t k o v x e c a ú x o ú s 1 5 . xripEÏv n á v x a 6 . 6 o a ê v e xE iXáuriv OuCv 1 7 . n at tftoú 1 8 . éyoj u e 3 ' Outóv eCui. uá o a c x á c fiuépac 9 . £a>c; xfje a u v i E X E Í a c xoO a L C v o c 355 Alhoewel die relasies tussen die nukluêre stru k tu re aan die linkerkant van die analise aangedui is, is dit nie normaalweg deel van die p ra k ty k van NSO nie. Die verbale beskryw in g van die relasies is normaalweg duidelik genoeg sodat dit nie nodig is v ir 'n ve rdere visuele voorstelling nie. 4.4 N U K L U êR E S T R U K T U U R O N T L E D IN G VAN MT 28:16-20 Ek meen egter dat dit tog verhelderend is om dit so te doen. Die benoeming van hierdie relasies is gedoen volgens die sisteem van Nida et al (1983:102-103): I-2 - T o ne elskikkin g: plek I-2 - T o ne elskikkin g: plek 4-5 - Tweeledig kontrasterend 3-(4 -5) - To ne elskikkin g: omstandighede ( l - 2 ) - ( 3 - 5 ) - T o ne elskikkin g: plek 7-8 - Additief ekwivalent 6-(7-8) - To ne elskikkin g: omstandighede 9-10 - Inlioud 15-16 - Inhoud ( kwalifiserend by panta) 14-(15-16) - Inhoud 13-(14-16) - Additief ve rskille n d : logies opeenvolgend 12-(13-16) - Wyse II- (1 2 -1 6 ) - To ne elskikkin g: omstandighede (9-10)-(11-16) - Basis-G evo lgtrekking 18-19 - To ne elskikkin g: tyd 4-5 - Tweeledig kontrasterend 3-(4 -5) - To ne elskikkin g: omstandighede ( l - 2 ) - ( 3 - 5 ) - T o ne elskikkin g: plek 7-8 - Additief ekwivalent 356 1 7 (1 8-1 9) - Inhoud (9 -1 G )-(17-19) - Additief v e rsk ille n d : logies opeenvolgend (6 -8 )- (9 - 1 9 ) - Inhoud (1 -5 )-(6 -1 9 ) - T o n e e lsk ik k in g : omstandighede Op die m ikrovlak van retoriese st r u k t u u r is daar slegs een sty lfig u u r in hierdie perikoop, nl. die anaforiese herh alin g van pnnta en sy w isselvorm e (items 10, 12, 15, en 18). Volgens Nida c t al (1983:177) se definisie is 'n anafoor die herh aling van woorde in n ie -stru ktu re e lb e te ke n isvo lle posisies met v e rw y sin g na die n ie-lin g u istie se w êreld. In hie rd ie konteks is hie rd ie items ju is nie hiperbole nie. In 'n volledige stilistie se analise sou ’n mens v e r d e r moet gaan as wat hier gedoen is en ook die fu n k sie s van die sp esifiek e p ro g re ssie en kohesie op m akrovlak asook dié van die m akrovlak van retoriese st r u k t u u r , moet aantoon. 5.1 A N A L I S E - E E N H E D E In die geval van DA is die kolon die a n a lise -e e n h e id . Die kolon b erus op 'n sin tak tiese definisie van S —» N S +V S . B y N sowel as V kan daar dan inbedding s wees (soos commata 1 en 2 in kolon 1). B y inbeddinge kan d a a r ook v e r d e r e inbeddinge wees (soos in die geval van kolon 4 w aar comma 5 'n inbedding by comma 4 is en commata 1, 2 en 6 inbeddings b y legon is, wat op sy b e u rt w eer 'n inbedding b y e la le se n is) . Dit bly steed s een kolon solank d a a r nie 'n inbedding in 'n hoër kon figu rasie is as die o o rsp ro n k lik e N S *V S wat die matrix van die kolon vorm nie (Du To it, 1977:1). Die finale kolon-matrix ly k soos vo lg: (plieu) (agathos) (aner) d id o si (agathon) ( b ib lio n ) (agathe) (g u n a ik i) ( a e i) (D u To it, 1977:8). H ierdie definisie b e ru s op ’n su iw e r lin g u istie se b asis en die b e slissin g s word konsekw ent op sin ta k tie se gro nd e geneem. Tog kan dit nie meganies toegepas word nie. Soms is d a a r meer as een moontlikheid v i r die afbakening van 'n kolon, ve ral in die g eval van die voegwoord gar. In die to epassing van DA is da a r soms lang debatte g e vo er oor die p re sie se afbakening van kolons. Uiteindelik het so 'n debat weinig sin , want in die va sste llin g van die g ro te r ee nhede word die klein er o n d e rsk e id in g e tog w eer saam gegroepeer. In die geval van SS O is die analise-een h eid die si n t a k t i e se komponent. 4.4 N U K L U êR E S T R U K T U U R O N T L E D IN G VAN MT 28:16-20 V i r die doel van die hierd ie illu stra sie , word die b e sp re k in g tot so ve r as voldoende beskou. 357 357 5. V E R G E L Y K IN G 5.1 A N A L I S E - E E N H E D E 5.1 A N A L I S E - E E N H E D E V a n R e n sb u rg (1982:26) d e finie er dit as "'n morfologiese woordsoort of -k o n str u k sie wat as eenheid in 'n bepaalde v e rh o u d in g tot ’n an d er morfologiese woordsoort of -k o n str u k sie in 'n sin staan". Die analise-een h eid in die geval van SS O b e ru s d u s op die vorm van die G r ie k se woorde (m o rfo logie). A an ge sien die enkel woord reeds vornilik se lfstan d ig staan, is meeste van die a n a lise-een h ed e waarmee in SS O gew erk w ord, enkel woorde. Dit is dan ook die rede waarom die metode soveel ( v i r die doel van 'n semantiese an alise) onnodige detail bevat. 358 In die geval van G SO is die analise-eenheid die werkwoordstuk (volgens Coetzee (1985) se b e sk ry w in g d a a r v a n ). Wat p re sies die w erkw oordstuk' is, is nie gedefinieer nie. Dat dit die g e b ru ik e r van hierdie metode aan sy eie subjektiew e oordeel oorlaat, b lyk byvoorbeeld duidelik uit die feit dat te r e in ( v s 20) - wat ’n w erkwoord in die Infinitief is - met die woord panta wat daarmee saamgaan, nie as ’n aparte w erkw o ordstuk geneem is nie. Coetzee (1985) stel dit e ksp lisiet dat G S O nie 'n linguistiese analitiese model wil wees nie. Daar sit eg ter 'n sp anning in die feit dat 'GSO' en linguistiek' teenoor mekaar gestel word. Wanneer dit om die analise van ’n T A A L u it in g gaan - veral in die geval van w etenskaplike w erk - kan hierdie twee sake nie teenoor mekaar gestel word nie. 'n Mens sou dit net kon doen as jy van die v e ro n derstellin g uitgaan dat die Nuwe Testam ent nie in taal g e sk ry f is nie. Die analise-eenheid in die tjeval van NSO is die nukluêre stru k tu u r. 5 .2 V E R H O U D IN G S T U S S E N D IE A N A L I S E - E E N H E D E Die v a sste llin g en benoeming van die semantiese relasies tu sse n die analise-een h ed e is in twee van die v ie r metodes on d er b e sp re k in g nie deel van die teoretiese uiteensetting van die metode nie. Dit is slegs in die geval van SS O en NSO wat hie rd ie v a sste llin g en benoeming b inne 'n sisteem g e sk ie d . Volgens die sisteem van NSO kan d a a r 19 soorte sem antiese relasies tu sse n ste llin g s bestaan (Nida et a l 1983:102-103). D e u r n u k lu ë re st r u k t u r e b inne hie rd ie sisteem te toets, kan elke ve rh o u d in g benoem w ord. In die geval van S S O word die v e rh o u d in g tu sse n die an alise-eenhede (die sin ta k tie se kornponente) si n t a k t i e se fu n k sie s genoem. V a n R e n sb u rg o n d e rsk e i 10 sin ta k tie se f u n k sie s, nl. Genoemde, Ko ppeling, Handelende, H and elin g, B e handeld e, B e tro k k e n e , O n v e rb o n d e n e , B y v o e gin g en Bepaling (V an R e n sb u r g , 1982:28-38, 19 85 :3 ). Die ve rnaam ste k ritiek teen h ie rd ie d e finisie s is dat dit nie konsekw ent sin ta k tie s is nie, maar 'n verm en gin g van sin ta k sis en semantiek ( k y k Du T o it 1983, R ie k e rt, 1983 en Thom 1983). So b y voo rbe eld w ord K 1 8 .9 aangedui as 'n Behan deld e b y K 1 8 .6 . 5.1 A N A L I S E - E E N H E D E 'n N ukluêre st r u k t u u r word gedefinieer as "die kerndeel of nukleus waaromheen 'n sin ontwikkel" (Nell, 1985:15) of soos Nida (1975:50) dit stel, " v e rb s and th eir associated c o n stitu e n ts." Hy g e bru ik eg ter die term v e rb' hie r as aanduiding van 'n gebpure-woord en nie in die tradisionele grammatiese sin nie. N ukluêre st r u k tu r e word dus afgebaken rondom die gebeure-woorde op dip oppervln ktestru ktu ur. Nie alle gebeure-w oorde vorm e g ter noodwendig aparte n uk lu êre st r u k tu r e nie. Nida (1975:37) on d erskei tussen "prim ary semantic co nfig urations" en "se co nd ary se ­ mantic co n fig uratio n s". In eersgenoemde geval gaan dit oor die semantiese relasie b inne die n uk lu êre st r u k t u u r self en in laasgenoemde geval om die semantiese relasies tussen aparte n uk lu êre st r u k tu r e . Primêre semantiese konfigurasies b e ru s op die sogenaamde Kasus-gram m atika. Die semantiese relasies ( k a su sse ) wat binne die n uk lu ê re st r u k t u u r kan voorkom, is byvoorbeeld onmiddelike agent, geaffe ktee rd e, inhoud, kousatiewe agent, instrum ent, bevoordeelde, e n s. ( k y k Nida et al 1983:93-94). Dit is duidelik semantiese benonmings. NSO w erk du s uit die staanspo or met semantiese o n d e rsk e id in g s en daarom maak dit hierdie metode b eso nder ge sk ik v ir 'n semantiese analise van 'n tek s. In die geval van die analise volgens NSO is die gebeure-w oorde eksousia (item 10) en suntelp.ias (item 19) as aparte n uk lu ë sse geneem omdat dit 359 in 'n se ko nd ëre semantiese ko n fig u ra sie tot die d ire k voorafgaande gebe ure-w o o rd e sta a n. 5.1 A N A L I S E - E E N H E D E Matlietai in item 1, wat ook 'n ge beure-w oord is, is nie as 'n ap arte n u k lu e re st r u k t u u r geneem nie aangesien dit in n prim ëre sem antiese k o n figu rasie (onm iddelike agent) tot eporeuthesan sta a n. Die afbaken in g van n u k lu é re st r u k t u r e is du s redelik ge kom pliseerd omdat da a r van tran sfo rm asie s g e b ru ik gemaak w ord. Tog kan die afbakening telkens gem otiveer w ord b inne die teoretiese uite ensettin g wat Nida (1975:37-65) d a a rv a n gee. 5 .2 V E R H O U D IN G S T U S S E N D IE A N A L I S E - E E N H E D E Dit het byvoo rbeeld baie langer geneem om die perikoop volgens S S O te ontleed as wat al d rie die ander analises saam geneem het! Indien die doel van SSO ’n semantiese analise van 'n perikoop is - waarop die metode wel a an spraak maak - kan 'n mens uit die resultaat van hierdie v ie r analises duidelik sien dat hierdie moeisame p roses nie nodig is nie. Aangesien SSO sowel as DA b e ru s op 'n sin taktiese u itg a n g sp u n t, kan die k a l tdontes auton slegs by prosekunesan gekoppel word en nie ook b y hoi de e d istasa n nie (v s 17). Volgens semantiese oorweginge is die deelw oordfrase eg ter kwalifiserend by beide die daaropvolgende twe ste llin g s. In die geval van G SO en NSO kon dit ook so aangedui word D eu r dus op die basis van sin taktiese on d e rsk e id in g s 'n semantiese analis te pro be er doen, kan se ke re semantiese relasies nie aangedui word nie te n sy 'n mens nie meer konsekw ent sintakties te w erk gaan nie. Die geldigheid van k ritiek soos hierdie het Van R e n sb u rg daartoe gebring om sy terminologie te w y sig . In plaas van die 10 fu n k sie s van v ro e ë r, o n d erskei Van R e n sb u rg (1986:9) nou 13 sin taktiese f u n k sie s, naamlik, (1) O nd erw e rp by koppelwerkw oord, (2) Ko ppelw erkwoord, (3) K o p u la-p red ikaat, (4) O nd erw e rp by die aktiewe w erkw o ord, (5) W erkwoord (a k tie f ), (G) V oo rw erp , (7) O nd erw e rp b y passiewe w erkw o ord, (8) Agent by passiewe w erkw o ord, (9) Werkwoord (p a ssie f), (10) In d ire k te vo orw erp, (11) O nverbo nd en e, (12) B y v o e g in g , en (13) B epaling. 5 .2 V E R H O U D IN G S T U S S E N D IE A N A L I S E - E E N H E D E Dit is e g te r 'n su iw e r sem antiese benoeming wat op g ro nd van ’n transforrnasie van die sin tot 'n aktiew e sin op die d ie p t e st r u k t u u r gemaak is. S in ta k tie s g e sp ro k e is e k so usia die on derw erp van edothe omdat die e n kelvo u dsv orm d a a rv a n k o n g ru e e r met die uitgang van die w erkw oord ( k y k Nida, 1975:37). 360 Die geldigheid van k ritiek soos hierdie het Van R e n sb u rg daartoe gebring om sy terminologie te w y sig . In plaas van die 10 fu n k sie s van v ro e ë r, o n d erskei Van R e n sb u rg (1986:9) nou 13 sin taktiese f u n k sie s, naamlik, (1) O nd erw e rp by koppelwerkw oord, (2) Ko ppelw erkwoord, (3) K o p u la-p red ikaat, (4) O nd erw e rp by die aktiewe w erkw o ord, (5) W erkwoord (a k tie f ), (G) V oo rw erp , (7) O nd erw e rp b y passiewe w erkw o ord, (8) Agent by passiewe w erkw o ord, (9) Werkwoord (p a ssie f), (10) In d ire k te vo orw erp, (11) O nverbo nd en e, (12) B y v o e g in g , en (13) B epaling. D eu r hierdie tradisionele sin taktiese terme te g e b ru ik , word baie van die kritiek teen die metode inderdaad o n d ervan g maar daarmee is die nuutheid en uniekheid van die metode waarop a a n van klik aanspraak gemaak is, ook daarmee heen. Daar kan dus nouliks meer van ’n nuwe sin tak tiese teorie of model gepraat word. Wat wel b ru ik b a a r kan w ees, is die w yse van uiteensetting van die sin taktiese v e rh ou d in g s tussen die elemente in die sin. Uit hierdie analise b ly k ook duidelik w atter geweldige klomp detail SSO b evat. 5 .3 V E R H O U D IN G S T U S S E N G R O T E R E E N H E D E Ook op hierdie v e r d e r e fase bied die die voordeel dat die ve rh o u d in g s op kan w ord. T e r wille van n illu stra s die gro te r eenhede in die perikoop w Items 9-10 (die v e r se k e r in g b a sis-g e v o lg tre k k in g relasie tot g e e ). Items 9-16 as geheel v u rsk i 1 le n d : logies-opeenvolg belofte wat J e su s g e e ). Items van inhoud tot items 6-8 (n l. dit in die relasie van lo n e e lsk ik k in ( J e su s se o p tre d e ). Op hierdie w yse is die d isk o e rs b e sk die v e rh o u d in g s tu sse n die analise-e is. Die feit dat dieselfde sisteem w ook in hierdie v e r d e r e fase g e b ru ik N SO. In die geval van G S O is die gro te r gegee ( i - i v ) , maar die v e rh o u d in g s benoem nie. In die geval van DA behoort die p eriko pe ook aangedui en benoem te het. Tog g e sk ied dit, net soos die v sisteem nie. Die benoerning van ve rh o u d in g s op h Maar op hierdie punt w erk S S O vo b v . K 1 7 .1 -1 8 .5 as o n d e rg e skik aan K aan K 1 8 .6 , is su iw e r semanties g 36 Ook op hierdie v e r d e r e fase bied die sisteem waarmee in NSO gewerk word die voordeel dat die ve rh o u d in g s op hierdie vlak ook daarv olge ns benoem kan w ord. 5 .3 V E R H O U D IN G S T U S S E N G R O T E R E E N H E D E T e r wille van n illu stra sie h ie rv a n , word die relasies tussen die gro te r eenhede in die perikoop wat ontleed is, h ier gegee: Items 9-10 (die v e r se k e r in g wat J e su s gee) staan in ’n b a sis-g e v o lg tre k k in g relasie tot items 11-16 (die opdrag wat J e su s g e e ). Items 9-16 as geheel staan dan weer in 'n a d d it ie f v u rsk i 1 le n d : logies-opeenvolgeiide relasie tot items 17-19 (die belofte wat J e su s g e e ). Items 9-19 staan in die semantiese relasie van inhoud tot items 6-8 (n l. dit wat J e su s sé ) . Items 1-5 staan w eer in die relasie van lo n e e lsk ik k in g (omstandighede) t . o . v . items 6-19 ( J e su s se o p tre d e ). Op hierdie w yse is die d isk o e rs b e sk r y f volgens d ieselfd e sisteem as wat die v e rh o u d in g s tu sse n die analise-een h ed e op 'n v ro e ë re vlak b e sk r y f is. Die feit dat dieselfde sisteem waarmee in 'n v ro e ë re fase g e w e rk is, ook in hierdie v e r d e r e fase g e b ru ik w ord, is 'n b eso nd ere w in sp u n t van N SO. In die geval van G S O is die gro te r eenhede wel aangedui en o p sk rifte gegee ( i - i v ) , maar die v e rh o u d in g s tu sse n hie rd ie gro te r eenhede is nie benoem nie. In die geval van DA behoort die ve rh o u d in g s tu sse n die k lu ste rs en p eriko pe ook aangedui en benoem te w ord (soos Louw, 1979) dit gedoen het. 5 .2 V E R H O U D IN G S T U S S E N D IE A N A L I S E - E E N H E D E T e r wille van n illu stra sie h ie die gro te r eenhede in die perikoop wat on Items 9-10 (die v e r se k e r in g wat b a sis-g e v o lg tre k k in g relasie tot items g e e ). Items 9-16 as geheel staa v u rsk i 1 le n d : logies-opeenvolgeiide belofte wat J e su s g e e ). Items 9-19 s van inhoud tot items 6-8 (n l. dit wat J in die relasie van lo n e e lsk ik k in g (om ( J e su s se o p tre d e ). Op hierdie w yse is die d isk o e rs b e sk r y f v die v e rh o u d in g s tu sse n die analise-een h ed is. Die feit dat dieselfde sisteem waarmee ook in hierdie v e r d e r e fase g e b ru ik w ord, N SO. In die geval van G S O is die gro te r eenh gegee ( i - i v ) , maar die v e rh o u d in g s tu sse n benoem nie. In die geval van DA behoort die ve rh o p eriko pe ook aangedui en benoem te w ord het. Tog g e sk ied dit, net soos die vo rig e sisteem nie. Die benoerning van ve rh o u d in g s op hie rd ie Maar op hierdie punt w erk S S O volledig b v . K 1 7 .1 -1 8 .5 as o n d e rg e skik aan K 16.3 aan K 1 8 .6 , is su iw e r semanties geinotiv 5 .2 V E R H O U D IN G S T U S S E N D IE A N A L I S E - E E N H E D E D eu r hierdie tradisionele sin taktiese terme te g e b ru ik , word baie van die kritiek teen die metode inderdaad o n d ervan g maar daarmee is die nuutheid en uniekheid van die metode waarop a a n van klik aanspraak gemaak is, ook daarmee heen. Daar kan dus nouliks meer van ’n nuwe sin tak tiese teorie of model gepraat word. Wat wel b ru ik b a a r kan w ees, is die w yse van uiteensetting van die sin taktiese v e rh ou d in g s tussen die elemente in die sin. Uit hierdie analise b ly k ook duidelik w atter geweldige klomp detail SSO b evat. Dit het byvoo rbeeld baie langer geneem om die perikoop volgens S S O te ontleed as wat al d rie die ander analises saam geneem het! Indien die doel van SSO ’n semantiese analise van 'n perikoop is - waarop die metode wel a an spraak maak - kan 'n mens uit die resultaat van hierdie v ie r analises duidelik sien dat hierdie moeisame p roses nie nodig is nie. Aangesien SSO sowel as DA b e ru s op 'n sin taktiese u itg a n g sp u n t, kan die k a l tdontes auton slegs by prosekunesan gekoppel word en nie ook b y hoi de e d istasa n nie (v s 17). Volgens semantiese oorweginge is die deelw oordfrase eg ter kwalifiserend by beide die daaropvolgende twee ste llin g s. In die geval van G SO en NSO kon dit ook so aangedui word. D eu r dus op die basis van sin taktiese on d e rsk e id in g s 'n semantiese analise te pro be er doen, kan se ke re semantiese relasies nie aangedui word nie, te n sy 'n mens nie meer konsekw ent sintakties te w erk gaan nie. 3G1 5 .3 V E R H O U D IN G S T U S S E N G R O T E R E E N H Ook op hierdie v e r d e r e fase bied die sisteem die voordeel dat die ve rh o u d in g s op hierd kan w ord. 5 .3 V E R H O U D IN G S T U S S E N G R O T E R E E N H E D E Tog g e sk ied dit, net soos die vo rig e fase, irituïtief en nie binne 'n sisteem nie. Die benoerning van ve rh o u d in g s op hie rd ie vlak word wel in SS O gedoen. Maar op hierdie punt w erk S S O volledig sem anties. Die koppeling van b v . K 1 7 .1 -1 8 .5 as o n d e rg e skik aan K 16.3 en K I 9 . 2 - 2 0 . 7 as on d e rg e skik aan K 1 8 .6 , is su iw e r semanties geinotiveerd. T u sse n die S S O en die 362 visue le voorstelling van die gedagte-opbou, bestaan daar 'n lakune. 'n Mens sou net so goed by dieselfde visuele vo orstelling uitgekom het as jy uit die staanspoor met byvoorbeeld die kolon gewerk het en nie met die volledige sin taktiese detail soos h ier gedoen is nie. V e r d e r is dit 'n probleem dat die volgorde van wat in die G rie k se teks gegee is, op bepaalde punte in die visue le voorstelling ve rb re e k is. Sake soos vooropstelling en agteropstelling, wat juis beso nd ere kragtige kommunikasietegnieke is, gaan dus ve rlo re in die finale voorstelling van die gedagte-opbou. 5.4 E K S P L I S I E T H E I D VAN B E G R IP P E T r o u e n s, in hierd ie v e rd e re fases is d a a r geen v e r sk il tu sse n DA en SSO nie. o n d e rrig net so moeilik as die v e r d e r e fase van DA. T r o u e n s, in hierd ie v e rd e re fases is d a a r geen v e r sk il tu sse n DA en SSO nie. Die b egrippe waarmee G S O w erk is tot op hede nog nie e k sp lisie t gernaak nie. Dit is nie duidelik wat met "w erkw o o rdstu k" bedoel word nie, die begrip pe " in tr in sie k ” en "implisiet" wat g e b ru ik word om tussen v e rsk ille n d e soorte st r u k tu u rm e r k e rs te o n d e rsk e i, is baie vaag , en, die id e ntifiserin g en benoeming van die relasies tu sse n die a n alise-een h ed e, ge skied intuïtief. Die vaagheid van die b egrip pe waarmee in G S O g ew erk word is dan ook die rede waarom Coetzee se eie analise as illu stra sie g e b ru ik is. Vanw eë die feit dat die metode nie op 'n teoretiese basis staan nie, is dit w a a rsk y n lik v i r die n ie-taalkun d ig e 'n eenvo u dig er manier om met 'n teks te w erk as die an d er metodes o n d e r b e sp re k in g . L in g u istie se p re sisie word nie ve rw ag nie. NSO se b eg rip p e is goed b p sk ry f en dit is ook die en ig ste van die v ie r metodes wat w e rk lik op inte rnasionale v la k e rk e n n in g g eniet. 5.4 E K S P L I S I E T H E I D VAN B E G R IP P E In die geval van DA is die b egrippe waarmee gewerk word tot 'n redelike mate e k sp lisie t gemaak. Die uiteensetting wat Du Toit 1977 van die kolon gee, slaag daarin om die saak duidelik te stel. Wat p re sie s '11 k lu ste r is en hoe ve rh o u d in g s tussen die k lu ste rs benoem moet w ord, bly egter vaag . W aarskyn lik is dit toe te sk r y w e aan die induktiew e w yse waarop die DA op hierdie vlak te w erk gaan. Die beginsel waarop 'n kolon-analise b e ru s, is redelik maklik o n d e rrig b a a r. Op die v e rd e re vla k k e raak die saak eg ter vaag en moeiliker o n d e rrig b a a r. Dit is eg ter hier w aar die metode oop is en geleentheid bied v ir kreatiwiteit om die semantiese ve rh o u d in g s sonder sisteemdwang te p re sise e r en te b e sk r y f. Dit v e re is eg ter ’n bepaalde insig en v a ard igh e id en daarom o n d e rrig dit redelik moeilik. S S O munt uit as die metode wat die b egrippe waarmee gewerk w ord, die volledigste en die duid elikste uiteensit (vg l Van R e n sb u rg , 1982). Ten sp y te van hierdie baie noukeurig e ve rd u id elik in g van die b e g rip p e , is die o n d e rsk e id in g s waarmee aan van klik gewerk is egter p ro blem aties. Met die g e b ru ik van die tradisionele sin taktiese terme in die jongste ty d , is die die metode d u id elike r en dus ook b ru ik b a a r d e r. Die metode is maklik o n d e rrig b a a r wat die sintaktiese analise b etre f. Die v e rd e re fases 363 o n d e rrig net so moeilik as die v e r d e r e fase van DA. 5.4 E K S P L I S I E T H E I D VAN B E G R IP P E Al is die n u k lu é re st r u k t u u r b re e d vo e rig o m sk ry f in Nida (1975) b ly dit die mees gekom pliseerde a n a lise-een h eid waarmee in h ie rd ie v ie r metodes gew erk w ord. Dit is w a a rsk y n lik daaraan to e g e sk ry f dat dit uit die staanspoor met sem antiese o n d e rsk e id in g s w erk - en die semantiek is so nd er twyfel die mees gekom pliseerde deel van die taalk u nd e. Dit is e g te r die en igste metode wat die sisteem waarmee sem antiese relasies benoem w ord , e k sp lisie t gemaak het. Dit is e g te r ook ju is h ie r w aar die probleem lê. Dit is nie noodwendig te sé dat a l l e sem antiese v e rh o u d in g s in terme van die gegewe relasies uitgespel kan w ord nie en d e u r so stre n g b inne ’n v o o ra f-u itg e w e rk te sisteem te w e rk , is dit 'n w esenlike g e v a a r om in 'n vorm van sisteem dwang te v e r v a l. Wat die afbaken in g van analise- ee nhede b e tre f is h ie rd ie metode moeilik o n d e rrig b a a r, maar wat die benoeming van die v e r d e r fases van analise b e tre f, o n d e rrig dit redelik in a k lik . 364 6. T O E P A S S IN G S V L A K K E In die lig van die hele uiteensetting, kan die moontlike toep a ssin g svla k ke van die v ie r metodes onder b e sp re k in g soos volg aandui word: DA is baie g e sk ik v ir 'n d isko e rsa n a lise van ’n te k s. 5.4 E K S P L I S I E T H E I D VAN B E G R IP P E Dit is tot 'n groot mate beproef en in die S u id -A frik a a n se konteks ook redelik g e y k . Du Toit (1981:3) maak eg ter 'n geldige punt as h y së dat DA b y d isk u rsie w e tekste v ru g b a re resultate oplewer maar dat dit in die geval van narratiew e tekste m inder b evred ig e nd is. SS O is baie ge sk ik v i r die on d errig van G r ie k se sin ta k sis aan stud ente - mits da a r met erk e n d e terminologie gew erk w ord. In die geval van lang en sin takties g^kompliseerde sin ne , is die metode ook b ru ik b a a r om die sin tak tiese ve rlio u din gs duidelik aan te toon en op 'n redelik duidelike w yse voor te stel. V i r die doel van 'n d isko e rsa n a lise bied dit n ik s meer of a n d ers as DA nie - hoewel dit dan met 'n a n d e r naam benoem sal moet w ord. 'n S u iw er sintaktiese b e n aderin g , kan nie oor sin sg re n se been beweeg nie. G S O is baie g e sk ik v ir 'n vinnige en eenvoudige manier om die opeenvolging van elemente in die disko e rs bloot te lë. Vanw eë die feit dat die b egrippe waarmee gewerk word nie e ksp lisiet gestel en linguisties ge fun de er is nie, is die metode m inder ge sk ik v ir w etenskaplike w erk. As hulpmiddel v ir die p re d ikant in sy p re ekvo o rbe reidin g is dit nuttig. V i r die doel van 'n suiw er semantiese analise van 'n perikoop is NSO baie g e sk ik . Die breed uitgew erkte teorie waarop dit b e ru s, maak dit op se ke re vla k k e die mees gekom pliseerde metode van die v ie r. B I B L I O G R A F I E C O E T Z E E , J . C . 1983. G edag testruktuurontleding en b a sie se slr u k t u u r p a t r o n e . (11 lu st r a sie - m a t e r ia a l van u it d ie Nuwe Testament) O n g e p u b lise e rd e k lasdiktaat, PU v ir C H O . C O E T Z E E , J . C . 1985. GudagtestriiktuuronLluding vail d ie H e ilig e S k r i f t e . O n g e p u b lise e rd . (L e sin g gelewer voor die G N T W P .) C O E T Z E E , J . C . 1983. G edag testruktuurontleding en b a sie se slr u k t u u r p a t r o n e . (11 lu st r a sie - m a t e r ia a l van u it d ie Nuwe Testament) O n g e p u b lise e rd e k lasdiktaat, PU v ir C H O . C O E T Z E E , J . C . 1985. GudagtestriiktuuronLluding vail d ie H e ilig e S k r i f t e . O n g e p u b lise e rd . (L e sin g gelewer voor die G N T W P .) C O E T Z E E , J . C . 1985. GudagtestriiktuuronLluding vail d ie H e ilig e S k r i f t e . O n g e p u b lise e rd . (L e sin g gelewer voor die G N T W P .) C O M B R IN K , H . J . B . 1985. Op die b re u k ly n met die S k r i f , in D . J . Louw ( r e d ) Op d ie b re uklyn. 'n Keesbundel saamgestel te r herdenking van die 1 2 5 -ja rig e bestaan van d ie Te o log iese seminarium S te lle n b o sc h . 5.4 E K S P L I S I E T H E I D VAN B E G R IP P E J u is om daardie rede is dit 'n baie g e sk ik te metode om te g e bru ik v ir w eten skap like analise van die semantiese st r u k tu u r van tekste . 36D In hie rd ie v ie r metodes het die N uw e-Testam entiese w etenskap v ie r b ru ik b a r e g e re e d sk a p stu k k e - maar dan nie 'n hamer, 'n saag en 'n skro ew ed radier nie, inaar e e rd e r v ie r soorte hamers. B I B L I O G R A F I E K aap stad: N .G . K e rk - U itg e w e r s. DE B E E R , C . S . 1985. R e p re se n ta sie en dissem inasie. T y d sk r if v i r Literatuu rw e te nskap 1 (3 ):1 -9 . D E I S T , F . E . 1978. Ope v ra e aan die d isk o e rsa n a lise . NGTT 19:260-271. DE K t .E R K , Ë . J . 1983. Die gesag van d ie p re d ik in g van d ie Nuwe- Testam entiese briewe. O ng ep ub lisee rd e T h . D . - p r o e f sk r i f , PU v ir C H O . D isco u rse a n a ly sis of the G re e k text of Matthew 1-13. 1977. Addendum to NeotesLamentica 11. (T h e str u c tu r e of Matthew 1-13). D isco u rce a n a la y sis of the Gree k text of Matthew 14-18. 1982. Addendum to NeoLestamentica 16. ( S t r u c t u r e and meaning in Matthew 14 -28. DU T O I T , A . B . 1981. S tr u k tu ra le ek se g e se en die S u id -A f rika a n se R ed evo e rin g sa n a lise - enkele opm erkings aan die hand van Van lerse l se analise van die Em m ausverhaal S k r i f en Kerk 2:3 -1 4 . 366 DU T O I T , A . B . 1984. Die v a sste l van 'n perikooptema. 'n Ekseg etiese o e fe n lo p ic met d ie oog op d ie p rediking aan d ie hand van F ilip p e n se 3:1-16. Le sin g gelew er tyden s ’n P redikante K u r su s aangebied d e u r die B u ro v ir V o o rtgesette O n d e rw y s van die R A U . ( O n g e p u b lise e rd ). B I B L I O G R A F I E T h e n a rra tiv e co herence in Matthew 26-28. Neotestamentica 16:118-136. (S tr u c t u r e and meaning in Matthew 14-28). R I E K E R T , S . J . 1983. Gedagtes na aa n le id in g van Fika van Rensburg se ontwerp van 'n ek se g etiese metode . . . in Van R e n sb u rg , 1983:9 -11 SW A N E P O E L , J . 1986. " L ite rê re analise van die Nuwe Te stam e nt” . Koers 5 1 (3 ): VA N R E N S B U R G , 1982. Die o ntleding van si n t a k t i e se stru k tu u r in die G riek se Nuwe Testament. Die ontwerp van 'n metode, g e ï l l u st r e e r met Romeine 8. F ra n k fo rt: Fikso na. V A N R E N S B U R G , F ( r e d . ) 1983. E v a lu e rin g van Prof F ik a van Rensburg se metode van si n t a k t i e se stru k tu u ro n tle d in g deur S u id -A frik aan se Nuwe T e sta m e n t ic i. Potchefstroom: Dept S en trale P u b iik a sie s, PU v i r CH O . (D iktaat S216/83). V A N R E N S B U R G , Fika. 1985. S in t a k t ie se struktuuro nt leding as metode van t e k so n tle d in g . Lesing gelewer voor GNTW P. O ng ep ub lisee rd . VAN R E N S B U R G , Fika 1986. Leer G rie k s le e s. Grammatika. PU v ir CH O : Departement G r ie k s. THOM , J . C . 1983. 'n K r i t i e se e v a lu e rin g van d r. B I B L I O G R A F I E DU T O I T , H . C . 1977. What is a colon? in D iscourse a n a ly sis of the Greek te x t o f Matthew 1-13 Addendum to Neotestamentica 11: T h e st r u c tu r e of Matthew 1-13. i p l -10). DU T O I T , H . C . 1983. F.nkele probleme in verband met Van Rensburg se si n t a k t i e se a n a lise in Van R e n sb u rg 1983:12-15. H A W K ES, T . 1977. S tru ctu ra lism and S e m io tic s. London: Methuen. L A T E G A N , B . C . 1984. C u r re n t issu e s in the hermeneutical debate. Neotestamentica 18:1-17. L E E , S .M . 1984. T h e Holy S p irit in the Joh annine w ritin g s. D. Th . - p r o e f sk r if , PU v ir C H O . (O n g e p u b lise e rd ). LOUW, J . P . 1976. Semantiek van Nuwe-Testamentiese G rie k s. Pretoria. LOUW, J . P . 1982. Semantics of New Testament Greek. Philadelphia: F o r ­ t r e ss. (Semeia S tu d ie s). N E L L , I . A . 1985. S t i l i st i e se tegnieke in die F i 1ip p e n se b r ie f. O ng ep ub lisee rd e M A -v erh an de lin g , U O V S . N ID A , E . A . 1975. Kxploring semantic st r u c t u r e s. Munchen: Wilhelm Fink V e r l a g . N ID A , E . A . , J . P . Louw, A H. Snyman t. J . van W. C ro n jé. 1983. S ty le and discourse.. With sp e c ia l reference to the text of the Greek New Testament. K aapstad: B yb elg en o o tsk ap . 367 R I E K E R T , S . J . P . K , 1982. B I B L I O G R A F I E F ik a van Rensburg se metode van si n t a k t i e se struktuuront 1 eding in Van R e n sb u rg 1983:1-4. V E N T E R , C . J . H . 1985. Die P a u lin ie se paraenese in Romeine 12-15 - 'n e k se g e tie se stu d ie . T h . D . - p r o e f sk r i f . PU v ir C H O . (O ng ep ub lisee rd ) V O R S T E R , W .S . 1977. 'n Ou Boek in 'n nuwe wêreld - gedagt.es rotidom die in t e r p r e t a sie van d ie Nuwe Testament. Pretoria: U nisa. V O R S T E R , W .S . 1983. De str u c tu u r a n a ly se in A . F . J . Klijn (re d ) ln le id in g tot de stu d ie van het Nieuwe Testament,p127-152. Kampen: Kok. 368

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/936/1046

Afrikaans

Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 A. UCS-PDX_1 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) C. UCS-PDX_3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) D. UCS-PDX_4 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) G. UCS-PDX_7 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 H. Time to passage Tumor volume (mm3) Days after implantation

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Co-Clinical_Study_of_fam-_Trastuzumab_Deruxtecan_DS8201a_in_Patient-Derived_Xenograft_Models_of_Uterine_Carcinosarcoma_and_Its_Association_with_Clinical_Efficacy/22692657/1/files/40288137.pdf

Afrikaans

Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 A. UCS-PDX_1 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) C. UCS-PDX_3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) D. UCS-PDX_4 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) G. UCS-PDX_7 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 H. Time to passage Tumor volume (mm3) Days after implantation

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Co-Clinical_Study_of_fam-_Trastuzumab_Deruxtecan_DS8201a_in_Patient-Derived_Xenograft_Models_of_Uterine_Carcinosarcoma_and_Its_Association_with_Clinical_Efficacy/23507093/1/files/41226317.pdf

Afrikaans

DIE PO LITIEK E ROL VAN DIE SO SIALE W ETENSKAPPE EN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES IN DIE SU ID -AFRIKAAN SE SAMELEWING P .H . Moller Departement Sosiologie, PU v ir CHO MOUTON, JOHANN, red. 198G. Social science, society and power/Sosiale wetenskap, maatskappy en mag. Pretoria: Raad v ir Geesteswetenskaplike Navorsing. MOUTON, JOHANN, red. 198G. Social science, society and power/Sosiale wetenskap, maatskappy en mag. Pretoria: Raad v ir Geesteswetenskaplike Navorsing. 1. INLF.IDING Die gedagte wat by my opgekom het toe ek Social science, society and power met die foutiewe vertaling van society met maatskappy - wat gewoon 'n ekonomicse konnotasie het - in plaas van samelewing in die Afrikaanse titel Sosiale wetenskap, maatskappy en mag (1986), die derde navorsingsverslaereeks van die RGN-ondersoek na navorsingsmetodologie onder redaktnursknp van Johann Mouton, ter hand neem, was een van onvergenoegdheid - " . . . the lu xu ry of an unaccountable scientific aristocracy . . . " (Willhelm in Horowitz, 1965:183). Nie dat die outeurs "onverantwoordelike wetenskaplike aristokrate" is nie, maar dat dit in 'n ontwikkelende en onderontwikkelde Suid-Afrikaanse samelewing met sy hedendaagse legio sosiale vraagstukke en probleme (nog) nodig geag word om 'n seminaar (wat gedurende 3-5 Augustus 1984 te RAU-eiland aangebied is) oor "Social science and society: involvement or not?" (1986: Preface) te hou, het v ir my aanvanklik misplaas, as ’n nie-haalbare (bekostigbare) akademiese tyd ve rd ryf en intellektuele oefening voorgekom. Boonop voldoen dié publikasie na my mening nie w erklik aan van die redes wat die redakteur (1986: preface) aanvoer waarom bogenoemde seminaar (waaruit dié publikasie voortvloei) gehou is nie, naamlik: "Social science should become social critique . . . If one looks at the South African scene, one is surprised by the lack of publications in this area . . . In a time, therefore, when discussions on alter- -336- native political and economic orders are proliferating, and more and more people are asking questions about the role of social knowledge and research in such discussions, it seemed important to organize a seminar on this topic." Uit die aard van die mensgeoriënteerdheid asook menssensitiwiteit van die sosiale wetenskappe het dit wel 'n samelewing-kritiese funksie, maar sodanige funksie impliseer nie slegs 'n begrip van, om skepties te wees teenoor die Suid-Afrikaanse samelewing of bloot maar net ’n menslike verbondenheid te aanvaar nie (vg l. Van Resnburg, 1983:15). Om gewoon 'n begrip te hê van, skepties te wees teenoor of 'n menslike verbondenheid te aanvaar, maak dié samelewing nóg leefbaarder nóg gelukkiger v ir alle rasse-etniese mense en groepe (v g l. Van Rensburg, 1983:26). Om dus krities jeens byvoorbeeld verandering, hervorming en herstrukturering te staan, net daaroor en daarvan te praat en te skryf sonder om die vraag te beantwoord na "Wat?" en "Hoe?" verander, hervorm en hergestruktureer moet word, is wetenskaplike aristokrasie. 1. INLF.IDING Ongelukkig beantwoord die onderskeie outeurs egter nie eksplisiet die "Wat?" en "Hoe?" nie wat die moontlike waarde van dié seminaar en publikasie sou verhoog het. My onvergenoegdheid is verder versterk deurdat geen sosiaal- wetenskaplikfe voor en w aarskynlik geeneen hierna, insluitende die outeurs, die waardevrye-waardebetrokke problematiek en alles wat daarmee verband hou, tot bevrediging van alle sosiaal-wetenskaplikes sal en kan oplos nie. Net soos byvoorbeeld 'n funksionalistiese en konflikperspektief, 'n positivistiese en anti-positivistiese benadering sal bly voortbestaan, só sal die waardevrye versus waardebetrokke debat, menslik gesproke, ad infinitum gevoer word. Saam met Turner (1986:976), weliswaar in 'n ander verband, kan ook gevra word: "Why bother to discuss such properties . . . at a conceptual level if they are not fundamental and invariant properties of the social universe?” Die primëre oogmerk (1986: Preface) met die seminaar was om vanuit filosofiese, antropologiese, sosiologiese en politikologiese perspektiewe, debatvoering oor die vraag na die rol van Suid-Afrikaanse sosiaal- -337- wetenskaplikes in die huidige sosiaal-politieke Suid-Afrikaanse situasie te stimuleer en te hernuwe. Alhoewel moontlik latent in van die bydraes aanwesig, word die weg egter nie aangewys na "Hoe?” die sosiale wetenskappe en sosiaal-wetenskaplikes in die huidige Suid-Af rikaanse samelewing hulle politieke rolle moet speel nie. In die opsig kan met Joubert (1986:97-98) se tydige opmerking saamgestem word dat . . . die steriele en vervelige debat . . . oor die waardebepaaldheid van wetenskap . . . en navorsing (gestaak behoort te word) ophou om te stry of waarde of belange deurslaggewend is; ophou om te droorn van utopiese samelewings gebaseer op en gedryf deur waardekonsensus . . . " Uit die onderskeie bydraes kan sekere waardes, wat dikwels ook net la­ tent daarin aanwesig is, geVdentifiseer word wat van belang v ir die rol van Suid-Af rikaanse sosiaal-wetenskaplikes in die huidige sosiaal-politieke Suid-Afrikaanse situasie is of kan wees, waaronder betrokkenheid, regverdigheid, vryheid , openheid, dienstigheid, verantwoordelikheid, legitim iteit, waardigheid, veiligheid, integriteit, gelykheid, waarheid, rede, menslikheid. Ook in hierdie opsig word ’n onbehaaglikheid ervaar omdat slegs oor en van die waardes gepraat en g eskryf word sonder om onder andere oor die operasionalisering daarvan in die rasse-etniese Suid-Afrikaanse samelewing te besin. Nadat die publikasie deurgelees is, is dit my beskeie mening dat die "rol van Suid-Afrikaanse sosiaal-wetenskaplikes in die huidige sosiaal-politieke Suid-Afrikaanse situasie" nie eksplisiet deur die outeurs aangespreek word nie. 1. INLF.IDING Wat wel duidelik blyk is dat absolute waardevrye sosiaal- wetenskapbeoefening 'n onmoontlikheid en n mite is. Indien die outeurs egter in gedagte het dat waardebetrokke sosiaal-wetenskapbeoefening 'n spesifieke rol aan sosiaal wetenskaplikes toeken, kan bogenoemde kritiek tersyde gestel word. In die lig van die aanvanklike redes wat deur die redakteur voorgehou word waarom dit nodig geblyk het om n seminaar oor "Social science and society: involvement or not?" te hou, word die volgende aspekte vervolgens bloot oorsigtelik hanteer wat primer deur die onderskeie outeurs bcspreek is: *338- • Waardebetrokkenheid van sosiaal-wetenskaplikes. • Waardebetrokkenheid van sosiaal-wetenskaplikes. • K ritiek op kontraknavorsing. Daarna skenk ek kortliks en meer aanvullend aan die volgende aandag waarna enkele gevolgtrekkings gemaak word: • Keuse-dilemma van sosiale wetenskappe. • Keuse-dilemma van sosiale wetenskappe. • Objektiwiteit. • Objektiwiteit. • Burokratiese etos. • Burokratiese etos. 2. W AARDEBETROKKENHEID VAN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES 2. W AARDEBETROKKENHEID VAN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES Die outeurs belig vanuit hulle onderskeie vakwetenskappe verskeie aspekte van die waardevryheid versus waardebetrokke problematiek. Mouton (1986:11-21) wys byvoorbeeld vanuit 'n filosofiese hoekpunt, in sy The ideal of a value-free social science: five theses daarop dat die waardevryeposisie steeds op die volgende twee basiese beginsels berus: • die onderskeiding tussen feitelike stellings en waarde-oordele; • die onderskeiding tussen feitelike stellings en waarde-oordele; • die veronderstelling dat geen normatiewe stellings logies van empiriese stellings afgelei kan word nie (1986:20). In sy Sosiaalwetenskaplike navorsing en die samelewing: die fenomenologies-hermeneutiese standpunt toon Rossouw (1986:23-33) as filosoof aan hoedat vanuit bogenoemde twee filosofiese denktradisies waardebetrokke wetenskapbeoefening betrag word: • die fenomenologiese denktradisie staan 'n waardevrye sosiaal- wetenskapbeoefening voor (1986:25) terwyl evaluering (kritiese toetsing) van die sosiale realiteit aan een of ander sosiale of politieke ideaal v ir hulle buite sosiaal-wetenskaplike ondersoek val, want die sosiaal-wetenskaplike is in hierdie opsig ” . . . ongemoeide, belangelose toeskouer . . . " (1986:30). -339- • die hermeneutiese denktradisie, insoverre dit deel van eersgenoemde tradisie is, het die oog v ir die praktiese rede geopen - die verstaan van die ander en die tot verstandhouding kom met die ander. Omdat die praktiese rede sigself in die kommunikasieproses verw erklik, kom die vraag na die legitimiteit van waardes en doeleindes aan die orde. Tydens die herinterpretasieproses word telkens dus wccr tot 'n nuwe konsensus of verstandhouding oor gemeenskaplike waardes en doeleindes gekom (1986:31). Sodoende word vrae wat op lewensoriëntasie en lewensrigting slaan, binne die domein van die gedissiplineerde redelike denke van geesteswetenskaplike interpretasie gebring. V ir sover dit in sodanige geesteswetenskaplike interpretasie om die oriënterende en rigtinggewende daaglikse lewenswaardes gaan, is daar binne die denktradisie sprake van betrokke geesteswetenskap (1986:32). Breedweg beskou, ontleed Van Niekerk (1986:35-57) vanuit filosofiese invalshoek in sy Probleemstelling: die kritiek op die positivisme deur die Fran kfu rter Schule die neo-marxistiese kritiek op positivisme asook Jurgen Habermas se verdediging van die vrymakende rol van die sosiale wetenskappe. Hy gee veral aan die positiviste se verafgoding van feite, metode en ervaring aandag, wys daarop dat met dié benadering 'n nominalistiese waarheidskonsep voorgestaan word en dat die positivisme deur 'n verbod op alle metafisika gekenmerk word. 2. W AARDEBETROKKENHEID VAN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES Habermas se kritiek op die positivisme word ook in skerper fokus geplaas terw yl daarop gewys word dat, ten spyte van die verantwoordelikheid wat Popper v ir die "dood" van die logiese positivisme aanvaar, positivistiese reste nogtans by hom aangetref word, byvoorbeeld in sy kritiese rasionalisme en nominalisme. Uit sy bespreking blyk dit egter duidelik dat die positivisme feite en waardes skei en waardeneutraliteit voorstaan. Eleanor Preston-Whyte (1986:61 69) verwerp as antropoloog, aan die hand van verskeie vrae wat sy in haar Shall we leave the ivory tower? Anthropological perspectives on relevant research in contemporary South A frica formuleer, die moontlikheid van 'n waardevrye Antropologie (1986:63) en wys op enkele dilemmas waarvoor antropoloë met betrekking tot betrokkenheid te staan kom (1986:65). 'n T u rk sv y waarmee waardebetrokke antropolnë in die hedendaagse Suid Afrikaanse samelewing -340- worstel " . . . is that of doing government plus m ilitary research . . . (1985:68). Kotze (1986:77-85) wys as antropoloog in sy Sosiaalwetenskaplike navorsing en die samelewing: onverbonde betrokkenheid daarop dat alle sosiaal-wetenskaplike navorsing op die een of ander wyse samelewingsbetrokke is. Die vraag is egter nie óf navorsing betrokke moet wees nie, maar hoe dit betrokke moet wees (1986:77). V ir hom kan betrokke navorsing op of egogesentreerde (segmentele betrokkenheid) of probleemgesentreerde (onverbonde betrokkenheid) slaan, laasgenoemde wat hy bepleit omdat " . . . dit immers sinoniem aan die strewe na wetenskaplike geldigheid en etiese integriteit (is) ten spyte van die onvolmaaktheid van ons pogings" (1986:83). V ir die sosioloog, Dian Joubert (1986:89-107), is dit nie in sy Navorsing-samelewing-betrokkenheid: sosiologiese opmerkinge die vraag of sosiaal-wetenskaplike navorsing samelewingsbetrokke is al dan nie, maar wel: "Hoe kan navorsing aangepak vanuit 'n bepaalde maatskaplike stru ktu u r en met daardie stru ktu u r self as onderwerp/fokus, tegelyk (a) maksimale wetenskaplike/intellektuele kwaliteit bereik, en (b ) maksimaal relevant wees v ir die beste belange van die betrokke mense?" (1986:105). V ir hom is sowel (a) as (b) afhanklik van: • samelewingsomstandighede; • omstandighede v ir wetenskapsbeoefening; • gekose paradigma; • duidelikheid en konsensus oor universele menslike waardes (1986:105). • duidelikheid en konsensus oor universele menslike waardes (1986:105). Sinvolle en moeitewerd Sosiologie is na sy mening " . . . altyd betrokke in konsekwensies vanuit en in konsekwensies v ir die samelewing waarin dit beoefen word" (1986:97). 2. W AARDEBETROKKENHEID VAN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES Indien sosioloë samelewingssituasies herdefinieer, kan die gevolge van sodanige herdefinisie 'n nuwe sosiale realiteit word (1986:106), want -341- "Omdat Suid-Af rikaanse sosioloë ook deel gehad het aan die definisie van Suid-A frika as 'n ras- en etniese gestruktureerde samelewing, het hulle die vakkundige en morele verantwoordelikheid om hierdie samelewing te herdefinieer. Betrokkenheid by 'n samelewing is ook 'n betrokkenheid by daardie samelewing se toekoms" (1986:106). g definisie van Suid-A frika as 'n ras- en etniese gestruktureerde samelewing, het hulle die vakkundige en morele verantwoordelikheid om hierdie samelewing te herdefinieer. Betrokkenheid by 'n samelewing is ook 'n betrokkenheid by daardie samelewing se toekoms" (1986:106). Vanuit sosiologiese perspektief is Jubber (1986:109-116) in sy polemiese Radical social change in South A frica and the pursuits of social science die mening toegedaan dat betrokkenheid nie beantwoord kan word sonder om onder meer die konstitusionele konteks van sosiale navorsing in aanmerking te neem nie. Boonop bevind sosioloë hulle in 'n m agsbalanskrisis omdat nie alle sosioloë in staat gestcl word om Sosiologie te beoefen soos hulle graag sou won nie (1986:111). Dié m agsbalanskrisis, wat 'n struktuurprobleem is, kan volgens hom voor die deur van veral die Suid-Afrikaanse opvoedkundige instelling gelê word met sy wit Afrikaans- en wit Engelsmedium asook swart universiteite (1986:110). As gevolg van selfsensuurskap en verskeie ekstra- en in tra-u n iversiteitsd ruk, rnak akademiese vryheid probleinaties en vul die Engelsmedium universiteite volgens hom 'n middeposisie tussen akademiese vryheid ( Afrikaansmedium universiteite) en akademiese beperkinge (sw art universiteite) (1986:112). V ir hom bestaan die optimum toestande nie in Suid-A frika om ’n goeie sosiale wetenskap moontlik te maak nie en derhalwe is dit misleidend om van betrokkenheid te praat, want "In seriously divided societies, social science is itself seriously divided" (1986:142). In sy The study of riots: a few notes on how different approaches to the study of riots might lead to different approaches to riot control toon Frost (1986:119-125), as politikoloog aan dat met 'n positivistiese benadering oproere vanuit ’n onbetrokke of onsydige waarnemingshoek bestudee word. Sodoendfe word op 'n ncutrale wyse gepoog om oorsaaklike verbande - ook in die sin van vervangbare verbande • bloot te 16 (vg l. 1986:119-121). 2. W AARDEBETROKKENHEID VAN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES Vanuit sosiologiese perspektief is Jubber (1986:109-116) in sy polemiese Radical social change in South A frica and the pursuits of social science die mening toegedaan dat betrokkenheid nie beantwoord kan word sonder om onder meer die konstitusionele konteks van sosiale navorsing in aanmerking te neem nie. Boonop bevind sosioloë hulle in 'n m agsbalanskrisis omdat nie alle sosioloë in staat gestcl word om Sosiologie te beoefen soos hulle graag sou won nie (1986:111). Dié m agsbalanskrisis, wat 'n struktuurprobleem is, kan volgens hom voor die deur van veral die Suid-Afrikaanse opvoedkundige instelling gelê word met sy wit Afrikaans- en wit Engelsmedium asook swart universiteite (1986:110). As gevolg van selfsensuurskap en verskeie ekstra- en in tra-u n iversiteitsd ruk, rnak akademiese vryheid probleinaties en vul die Engelsmedium universiteite volgens hom 'n middeposisie tussen akademiese vryheid ( Afrikaansmedium universiteite) en akademiese beperkinge (sw art universiteite) (1986:112). V ir hom bestaan die optimum toestande nie in Suid-A frika om ’n goeie sosiale wetenskap moontlik te maak nie en derhalwe is dit misleidend om van betrokkenheid te praat, want "In seriously divided societies, social science is itself seriously divided" (1986:142). In sy The study of riots: a few notes on how different approaches to the study of riots might lead to different approaches to riot control toon Frost (1986:119-125), as politikoloog aan dat met 'n positivistiese benadering oproere vanuit ’n onbetrokke of onsydige waarnemingshoek bestudeer word. Sodoendfe word op 'n ncutrale wyse gepoog om oorsaaklike verbande - ook in die sin van vervangbare verbande • bloot te 16 (vg l. 1986:119-121). -342- -342- Met ’n interpretatiewe ( versteliende) benadering word nie na oorsaaklike verbande v ir oproergedrag gesoek nie, maar word sodanige gedrag vanuit die oproermaker se lioekpunt deur die navorser, wat dus hiervolgens betrokke is, verstaan en geïnterpreteer (vg l. 1986:123). Vanuit sowel ’n interpretatiewe as ’n positivistiese benadering word oproere dan ook verskillend beheer en politieke besluite hieroor dienooreenkomstig geneem. Potgieter (1986:127-135), as politikoloog, identifiseer in sy Wetenskap en politiek formele, refleksiewe en subjektivistiese betrokkenheid in die sosiale wetenskappe en wys daarop dat sowel objektivistiese (aanvaarding van die bestaande orde) as subjekti (ten gunste van die politisering van die wetenskap) standpunte " . . . voorbeelde van onbehoorlike betrokkenheid van wetenskap en politiek is . . . " (1986:132). 2. W AARDEBETROKKENHEID VAN SO SIAAL-W ETEN SKAPLIKES V ir hom is geen wetenskaplike uit die aard van sy menswees bloot ’n objektiewe waarnemer of ’n onbetrokke toeskouer nie, want "Elkeen het sy eie commitments ten opsigte van bepaalde waardes en ideate wat sy persepsie van verskynsels en probleme beinvloed en wat selfs nie met behulp van die sogenaamde wetenskaplike metode uitgeskakel kan word nie" (1986:133). Uit voorafgaande gedagtes wat geopper en standpunte wat oor waardebetrokkenheid-waardevryheid gestel is, is dit vanself sprekend dat ook verskillende interpretasies van objektiwiteit en waarheid deur sosiaal -wetenskaplikes gegee sal word. So beskou kan betrokkenheid nie van epistemologiese en metodologiese vraagstukke geskei word nie (1986:145). Om verskeie redes is van die outeurs krities teenoor kontraknavorsing ingestel wat op waardebetrokkenheid, objektiwiteit en waarheid wel ’n invloed uitoefen. 3. K R IT IE K OP KONTRAKNAVORSING V ir Joubert (1986:100) hou die bestaan en werkwyse van die RGN v ir ’n betrokke Sosiologie in Suid-A frika gevolge in omdat -343- "Ons . . . hier 'n stelsel van nasionaal gei'nstitusionaliseerde sosiale navorsing (h e t).'' As gevolg van die reeds genoemde struktuurprobleem waarna Jobber (1986:110-112) verw ys, bly die RGN, ten spyte van stappe om meer verteenwoordigend en objektief te wees, eensydig en nie- verteenwoordigend waarvan die geringe getal swart sosiaal-wetenskaplikes een van die belangrikste is (1986:112). Preston-Whyte (1986:61-62) sluit by Jubber (1986:112) se sienswyses aan dat as gevolg van eensydigheid asook die invloed van ('n ) ideologic by die RGN, slegs sekere tipes navorsingsprojekte voorrang geniet en gefinansier word, want ” . . . research proposals with a development swing tend to be looked upon with most favor - even by die academics who sit on funding committees" (1986:61). Dat voorskrywendheid met kontraknavorsing ook problematies is , blyk duidelik uit die volgende sienswyse van Potgieter (1986:133): "Kontraknavorsing is gewoonlik gemik op probleemoplossing. En die instansie wat die probleemdefinisie doen, om skryf gewoonlik ook die grense waarbinne na die oplossings gesoek moet word. Dit kan dus gebeur dat die wetenskaplike, deur binne die grense te beweeg, so in rat met die uitgangspunte en ideale van die opdraggewer kom dat hy sy kritiese funksie as wetenskaplike nie kan vervul nie. ’n Goeie voorbeeld hiervan is die RGN se TGV-projek (tussengroepverhoudinge), wat n baie duidelike raamwerk stel waarbinne na oplossings v ir probleme gesoek moet word." Tereg merk Horowitz (1968:222) op dat " . . . a reader finds what he wants in a book . . . ". In dié lig beskou kan uit die onderskeie vakwetenskapidees (vg l. Duvenage, 1983:18) van die outeurs afgclei word dat op grond van bepaalde oritologiese, antropologiese, epistemologiese, metodologiese (vgl Burrell r, Morgan, 1979:3) asook teleologiese (vg l. Mouton t Marais, 1985:7) voororiderstellings, sosiaal-wetenskaplikes of -344- -344- waardebetrokke of waardevry by ook die sosiaal-politieke situasie van 'n samelewing; kan wees. Van groter belang egter is die vraag na watter waardes hedendaags onderskryf en deur liedendaagse samelewingstrorninge (byvoorbeeld industrialisering, burokratisering, rasionalisering) bedreig word. 4. KEUSE-DILEMMA VAN SOSIALE W ETENSKAPPE Die beantwoording van voorafgaande vraag lê onder meer in die morele keusedilemma van "dit waarin mense belangstel" en "dit wat in belang van mense is" (M ills, 1968:193; 1969:113-114). Indien die demokratiese sienswyse as uitgangspunt geld, naamlik "dit waarin mense belangstel", word gevestigde belangewaardes aanvaar. Sodanige waardes is egter dikwels die enigste wat 'n persoon internaliseer en is eerder verworwe gewoontes as keuses wat uitgeoefen word (M ills, 1968:194). Indien van die dogmatiese standpunt uitgegaan word dat "dit wat in belang van mense is" al is waarin moreel belanggestel word, word die gevaar geloop om demokratiese waardes te skend. Die moontlikheid bestaan dan dat manipulering ( ’n vorm van ongelegitimeerde magsuitoefening) en/of dwang (as uiterste magsvorm) aan die orde van die dag sal/kan wees in plaas daarvan om byvoorbeeld persone te oorreed om saam te redeneer en daardeur die rede-waarde te bevorder (vg l. Mills, 1968:194). Suid-Af rikaanse sosiaalwetenskaplikes het derhalwe 'n keuse om drie moontlike politieke rolle (vg l. Mills, 1968:179-181) in ons samelewing te speel, naamlik: • die filosoofkoningrol waartydens groter mag v ir sosiaal wetenskaplikes bepleit word; • die rol van raadgewer van die koning waartydens sosiaal­ wetenskaplikes in diens van n/die burokrasie staan en hulle morele outonoinie en substantiewe rasionaliteit daardeur prysgee; • die onafhanklike navorserrol waartydens sosiaal-wetenskaplikes onafhanklik hulle eie navorsing doen, self navorsingsprobleme en 345- -vraagstukke selekteer en hulle bevindinge aan sowel konings as publieke bekendmaak en rig . Deur sodanige rol te speel word van die sosiale wetenskappe 'n soort openbare, inligtingsapparaat gemaak wat belang by samelewingsvraagstukke, persoonlike probleme en strukturele veranderinge het en word die volgende onder meer daardeur bereik: * vrye kommunikasie en onafhanklike m eningsverskille; * verdraagsaamheid jeens standpunte; * die gewoonte om die waarheid te openbaar en vreesloos waarneming te doen; * die gewoonte om die waarheid te openbaar en vreesloos waarneming te doen; * die eis v ir wetenskaplike bewyse (v g l. M ills, 1959:108). * die eis v ir wetenskaplike bewyse (v g l. M ills, 1959:108). Sodra vraagstukke, probleme en strukturele veranderinge die onderwerp van sosiaal wetenskaplike navorsing is, is waardes en waardebetrokkenheid ook ter sprake omdat die bedreiging van waardes op die spel is. 4. KEUSE-DILEMMA VAN SOSIALE W ETENSKAPPE So beskou, is die rol van die neutrale, blymoedige Robot in sosiale wetenskappe dus onaanvaarbaar, want "Values are involved in the selection of the problems we study; values are also involved in certain key conceptions we use in our formulation of these problems, and values effect the course of their solution . . . anyone who spends his life studying society and pub­ lishing the results is acting morally and usually political as well" (M ills, 1968: 76, 78, 79). Boonop verbloem sommige sosiaal-wetenskaplikes deur hulle brabbeltaal ook waardebetrokkenheid, soos uit die volgende voorbeeld blyk: "You don't write authority , for example, which has a clean, hard edge; you write imperative co-ordination', which is neutral - and Scientific too" (M ills, 1957:26). - 346 - - 346 - Die waardevryedoktrine kan egter 'n paradoksale potensiaal hê deurdat dit sosiaal-wetenskaplikes in staat stel om eerder beter as geen waardeoordele te maak nie (Gouldner in Horowitz, 1965:203). Wanneer waardebetrokkenheid in die soeklig is, kom objektiwiteit ook onder die vergrootglas. 5. O B JEK TIW ITEIT Objektiwiteit in sosiale wetenskapbeoefening is nie 'n gevolg van " . . . standing between two subjective tru th s” nie, want " . . . sceintific truth may just as easily reside at the extremes as in the middle” (Horowitz, 19G5:30). Meer nog, "'O bjectivity' doen not permit humanitarian obli­ gations to society; it only obligates the scientist to science itself" (Willhelm in Horowitz, 1965:184). Tereg wys Mills (1968:130) daarop dat "For objectivity in the work of social science requires the contin­ uous attempt to become explicitly aware of all that is involved in the enterprise; it requires wide and critical interchange of such attempts. It is neither by dogmatic models of Scientific Method nor by pretentious proclamations of the Problems of Social Science that social scientists may hope to develop their disciplines in a fru itfu lly cumulative w ay." Dit is voorts van belang dat objektiwiteit 'n metodologiese kriterium is, want dit word as maatstaf aangelê wanneer die navorsingsproses beoordeel word: " . . . die werkwyse of metodologie waarlangs gepoog word om die ideaal van waarheid te bereik" (Mouton, 1986a:25). So beskou, word 'n metodologiese pluralisme, die gebruikmaking van verskillende navorsingsmetodes en -tegnieke (Mouton, 1986a:27), aangemoedig. 'n Sosiaal-wetenskaplike wat sy sout werd is, word derhalwe nie deur 'n metode en tegniek verhinder nie. Die nadruk wat sommige sosiaal- wetenskaplikes egter op ’n navorsingstegniek lé, verskraal enige sosiale vakwetenskap tot 'n metodeleer (M ills, 1959a: 12) en maak van sosiaal- wetenskaplikes gewoon navorsingstegnici in meetapparate (M ills, 1968:59, GO). -347- Empiriese sosiaal-wetenskaplike navorsing verteenwoordig in Suid-Afrika ook ’n burokratiese ontwikkeling en operasionalisering wat onder meer 'n formalisme is - 'n poging om elke navorsingsfase te standaardiseer en daaroor te rasionaliseer. Navorsing wat deur en v ir navorsingsinstellings gedoen word, spreek gewoonlik tot spesifieke kliënte wat partikuliere belange en behoeftes het. Die verskuiw ing vanaf publiek na kliënt ondermyn die idee van "objectivity as-aloofness” (vg l. Mills, 1968:102). G. BU RO KRATIESE ETOS In die Reeksvoorwoord toon Mouton in navolging van Francis Bacon se 1620-uitspraak aan: "Kennis is mag . . . (en) . . . bly die mens se doeltreffendste wapen in die stryd teen onkunde, propaganda en dogma." Waarna hy egter nie verw ys nie is dat om sodanige mag te bekom, vereis Waarna hy egter nie verw ys nie is dat om sodanige mag te bekom, vereis . . . money, investment, and decisions about the needs of a c iti­ zenry" (Horowitz, 1986:8). Suid-Afrikaanse sosiaal-wetenskaplikes is egter grotendeels v ir befondsing van navorsingsprojekte op die RGN aangewese. Indien samelewingsrelevante navorsing wat die behoeftes en begeertes van mense voor oë het wel gedoen word, behoort ook om fondse by nie-statutêre liggame, wat nie voorskrywend is nie, aansoek gedoen te word. Dit is 'n onbehaaglikheid dat ook in hierdie opsig 'n soort korporatiewe monopolisme bestaan wat die onafhanklike sosiaal-wetenskaplike navorserrol (kan) kniehalter. So beskou, is Mouton ( 1986a:26-27) se sienswyse van belang as hy daarop wys dat nie die teoretiese, metings- en inferensiële geldigheid of betroubaarheid van die inligtingsinsamelingproses dikwels van belang is nie, maar dit wat in terme van die ooreenstemming van die bevindinge met statutêre beleid en ideologies is. Tereg merk Horowitz (1968:300-301) op dat -348- -348- "Sponsorship is good or bad only insofar as the intended outcomes can be predetermined and the parameters of those intended out­ comes tailored to the sponsor's expectations." Wat verder van belang is en wat ook Suid-Afrikaanse sosiaal- wetenskaplikes moet ontgroei, is omdat "Having been reared in a period of relative deprivation for the social sciences, the social scientists view all funds as big and all projects as wonderful. Perhaps if we were to realize that the social sciences are no longer at the stage of primitive accumulation, we might be able to resolve . .. the conflict between 'selling out’ . . . and 'copping out' . . . " (Horowitz, 1968:302). Om in ooreenstemming met 'n finansiële borg se beleid en ideologie(ë) navorsingsbevindinge te maak, kan in hierdie verband twee sosiaal- wetenskaplike rolle identifiseer word: • dié van intellektuele administrator van wie " . . . we should not expect much substantive knowledge . . . " (M ills, 1968:104). • dié van intellektuele administrator van wie " . . . we should not expect much substantive knowledge . . . " (M ills, 1968:104). G. BU RO KRATIESE ETOS • dié van intellektuele administrator van wie " . . . we should not expect much substantive knowledge . . . " (M ills, 1968:104). • die van navorsingstegnici wat die volgende kenmerke vertoon: • die van navorsingstegnici wat die volgende kenmerke vertoon: . . . less restless than methodical; less imaginative than pa­ tient; above all, they are dogmatic - in all the historical and theological meanings of the term . . . Listening to their con­ versations, trying to gauge the quality of their curiosity, one finds a deadly limitation of mind. The social worlds . . . do not puzzle them" (M ills, 1968:105). . . . less restless than methodical; less imaginative than pa­ tient; above all, they are dogmatic - in all the historical and theological meanings of the term . . . Listening to their con­ versations, trying to gauge the quality of their curiosity, one finds a deadly limitation of mind. The social worlds . . . do not puzzle them" (M ills, 1968:105). Indien sosiaal-wetenskaplikes hulle wel v ir burokratiese en ideologiese oogmerke laat m isbruik, moet hulle self die volgende vrae beantwoord: • Of hulle van die gebruikswaarde van hulle navorsing bewus is? • Of hulle hulle navorsing( resultate) self beheer? • Of hulle wel hulle navorsing(resultate) wil beheer? -349- • Of hulle wel hulle navorsing(resultate) wil beheer? • Of 11LiIIe in hulle navorsing moreel outonoom is? • Of 11LiIIe in hulle navorsing moreel outonoom is? • Of hulle aan die moraliteit van andere onderworpe is? (vg l. Mills, 1968:177, 178). (vg l. Mills, 1968:177, 178). 7. GEVO LG TREKKIN G S 7. GEVO LG TREKKIN G S In die debat rondom waardebetrokkenheid en alles wat daarmee saamhang, huldig ek die mening: • Dat die mite van 'n waardevrye en belangeneutrale sosiale wetenskap in die konflik tussen redp en geloof, kennis en gevoel, die hoof en die hart geleë is (vg l. Gouldner in Horowitz, 1965:216). • Dat die vryheid wat n waardevryedoktrine toelaat die gevaar inhou van " . . . a disorienting normlessness and moral indifference" (Gouldner in Horowitz, 1965:203). • Dat dikwels groter betekenis aan die skeiding tussen feite en waardes, aan menslike handelinge en menslike denke geheg word, in so n mate dat die begeerte taan om waardes te bestudeer (vg l. Horowitz, 1965:29). • Dat waardevrye sosiale wetenskap impliseer dat sosiaal-wetenskaplikes geen kritiese of negatiewe waarde-oordeel van 'n samelewing kan/behoort te maak nie. Sodoende word die intellektuele nalatenskap verw erp, naamlik die reg en voorreg om nie slegs krities te wees nie (Gouldner in Horowitz, 1965:205-207), maar om ook die vraag na "Hoe?" en "Wat?" te beantwoord. Kritiese sosiale wetenskap is by geen partikuliere politieke ideaal betrokke nie. • Dat die geskiedenis van die sosiale wetenskappo intern en organies aan etiese perspektiewe - idees oor betekenisvolheid • verbind is. Die onderdrukking van die betrokkenheid van die sosiale wetenskappe by etiese perspektiewe lei nie tot beter sosiaal wetenskaplike navorsing nie, maar hou rampspoedige gevolye in, byvoorbeeld: • Dat die geskiedenis van die sosiale wetenskappo intern en organies aan etiese perspektiewe - idees oor betekenisvolheid • verbind is. Die onderdrukking van die betrokkenheid van die sosiale wetenskappe by etiese perspektiewe lei nie tot beter sosiaal wetenskaplike navorsing nie, maar hou rampspoedige gevolye in, byvoorbeeld: -350- ’n onverskilligheid jeens probleemoplossings; ’n onverskilligheid jeens probleemoplossings; 'n ideologiese verdraaiing(e) in teoriebou; 'n verontagsaming van die wetenskaplike evaluering van waardeteorie; 'n identifisering vail objek>tiwiteit in sosiaal-wetenskaplike navorsing met onverskilligheid jeens etiese uitsprake (Horowitz, 1968:31). Dat samelewingsvraagstukke (byvoorbeeld onluste, armoede, werkloosheid) sosiaal-wetenskaplikes noop om deur hulle navorsing en geskrifte 'n bydrae tot die eliminering van sosiale wantoestande te lewer. Sodoende is die waardevryheidprobleem minder prominent, die toepassing van die resultate en die waardebetrokkenheid van sosiaal-wetenskaplikes meer prominent (vg l. Roode, 1972:6). Dat hoe groter die latente en manifeste onstabiliteit in die sosiaal- politieke sisteem, hoe meer pertinent die aandrang op waardebetrokkenheid (vg l. Roode, 1972:4). 7. GEVO LG TREKKIN G S Dat die sosiale wetenskappe en samelewingspraktyk nader aan mekaar gebring moet word, anders kan tereg saam met Robert Lynd se bekende 1938-sienswyse hieroor gevra word: "Knowledge for waht?" Dat nie slegs oor en van geïdentifiseerde waardes gepraat kan word nie, maar veral oor die operasionalisering daarvan in die rasse-etniese Suid-Afrikaanse samelewing. Dat indien met die debat oor die waardebepaaldheid van die sosiale wetenskappe voortgegaan word, die sosiale wetenskappe al hoe minder samelewingsrelevant en al hoe meer in 'n irrelevante krisis gedompel sal word. Goeie sosiaal-wetenskaplike navorsing impliseer derhalwe ook sainelewingsrelevansie (v g l. Mouton, 1986a:27). Sosiaal- -351- Dat indien met die debat oor die waardebepaaldheid van die sosiale wetenskappe voortgegaan word, die sosiale wetenskappe al hoe minder samelewingsrelevant en al hoe meer in 'n irrelevante krisis gedompel sal word. Goeie sosiaal-wetenskaplike navorsing impliseer derhalwe ook sainelewingsrelevansie (v g l. Mouton, 1986a:27). Sosiaal- -351- wetenskaplikes wat mag in sosiale stru ktu re bestudeer, sal telkens ook ongerymdhede in die uitoefening van mag teëkom wat onder meer regverdigheid, menswaardigheid en die sekuriteit en selfs veiligheid van die individu en die groep in gevaar stel. Derhalwe raak dit noodsaakliker om ook in die opsig die steriele en'vervelig e debat oor die waardebepaaldheid van die sosiale wetenskappe te staak (vg l. Goldsen in Horowitz, 1965:89) en eerder waardebewuste navorsing te doen (v g l. Guy et a l., 1987:36). Anders kan ook van Suid- Afrikaanse sosiaal-wetenskaplikes gesê word: "The social worlds . . . do not puzzle them" (M ills, 1968:105). Dat dit in die sosiale wetenskappe nie om die regverdiging van nie, maar in terme van ontologiese, antropologiese, epistemologiese, metodologiese asook teleologiese vooronderstellings oin beskryw ing, maar veral verklaring en voorspelling gaan. Dat dit in die sosiale wetenskappe nie om die regverdiging van nie, maar in terme van ontologiese, antropologiese, epistemologiese, metodologiese asook teleologiese vooronderstellings oin beskryw ing, maar veral verklaring en voorspelling gaan. Dat die waardebetrokkeprobleem ook met die keuse van wetenskaplike denkbeelde en etiese riglyne (vg l. Horowitz, 1968:195-220) verband hou, byvoorbeeld: * 'n klassieke denkbeeld van perfeksionisme of 'n romantiese denkbeeld van innovasie; * n evolusionêre of revolusionêre denkbeeld; * dat probleemoplossings in burokratiese terme of in terme van persoonlike identiteit gestel word; * dat navorsing vanuit 'n kritiese, ideologiese of 'n oriëntasie van institusionele lojaliteite gedoen word; * dat navorsingsbevindinge neutraal of in terme van die waarde-implikasies daarvan, aangebied word. 7. GEVO LG TREKKIN G S Dat 'n doel met fundamentele sosiaal-wetenskaplike navorsing is om te verhelder en nie te manipuleer nie. 'n Oogmerk met toegepaste sosiaal wetenskapliek navorsing is om sodanige inligting so wyd as moontlik bekend te stel ten einde ook die massa in besluitneming Dat 'n doel met fundamentele sosiaal-wetenskaplike navorsing is om te verhelder en nie te manipuleer nie. 'n Oogmerk met toegepaste sosiaal wetenskapliek navorsing is om sodanige inligting so wyd as moontlik bekend te stel ten einde ook die massa in besluitneming behulpsaam te wees. Die sienswyse dat toegepaste sosiaal- wetenskaplike navorsing sinoniem aan die m ilitarisering van sosiale wetenskappe is is " . . . a violation both of common sense and of the history of science and technology" (Horowitz, 1968:312). Met Adam en Moodley (1986:2) kan saamgestem word, naamlik: "No social analysis . . . can claim objectivity; pace Max Weber, our biases and political preferences inevitably color even our most academic reasoning. We cannot, therefore, claim to avoid commit­ ment to any political viewpoint or ideology'. We can nevertheless attempt, as politically inactive but politically aware social scientists, to achieve a scrupulously realistic assessment of evidence reaching beyond the propaganda of activists. No one can claim value-free scholarship, especially in a conflict where a stance of neutrality can only be interpreted as moral indifference. In any attempt to sketch a solution to the problems of South Africa . . . existing prejudices, vested interests, and power relations must be taken into account." DUVENAGE, B . 1983. Roeping en wetenskap. Potchefstroom : Bentoti. GOLDSEN, R . K . 1965. Mills and the profession of sociology. (In Horowitz, I . L . , red. The new sociology: essays in social science and social theory in honor of C . Wright Mills. New York : Oxford U niversity Press. p .88-93.) GOULDNER, A.W. 1965. Anti-minotaur: the myth of a value-free sociology. (In Horowitz, I . L . , red. The new sociology: -353- Bl BLIO GRAF IE ADAM, H. & MOODLEY, K . 1986. South Africa without apartheid: dismantling racial domination. Kaapstad : Maskey Miller Longman. B U R R ELL, G. t MORGAN, G. 1979. Sociological paradigms and organisational analysis: elements of the sociology of corporate life. London : Heinemann. DUVENAGE, B . 1983. Roeping en wetenskap. Potchefstroom : Bentoti. DUVENAGE, B . 1983. Roeping en wetenskap. Potchefstroom : Bentoti. GOLDSEN, R . K . 1965. Mills and the profession of sociology. (In Horowitz, I . L . , red. The new sociology: essays in social science and social theory in honor of C . Wright Mills. New York : Oxford U niversity Press. p .88-93.) GOULDNER, A.W. 1965. Anti-minotaur: the myth of a value-free sociology. (In Horowitz, I . L . , red. The new sociology: -353- -353- essays in social science and social theory in honor of C . Wright Mills. New York : Oxford U niversity Press, p. 196-217.) essays in social science and social theory in honor of C . Wright Mills. New York : Oxford U niversity Press, p. 196-217.) G U Y, R . F . , ED G LEY, C . E . , ARAFAT, I. & ALLEN , D. E. 1987. Social research methods: puzzles and solutions. Boston : Allyn & Bacon. HOROWITZ, I . L . red. 1965 The new sociology: essays in social sceince and social theory in honor of C . Wright Mills. New York : Oxford U niversity Press. HOROWITZ, I . L. 1968. Professing sociology: studies in the life cycle of social science. Chicago : Aldine. HOROWITZ, I . L . 1986. Revisiting the dilemma of rights and obligations. Society, 23(5):5-8. M ILLS, C.W. 1957. The power elite’ : comment on criticism . Dissent, 5(1):22-34. M ILLS, C W. 1959. The causes of World War Three. London : Seeker & Warburg. M ILLS, C.W . 1959a. The decline of the left. Contact: the San Francisco journal of new w riting, art and ideas, 3:5-17. M ILLS, C.W. 1968. The sociological imagination. New York : Oxford U niversity Press. M ILLS, C.W. 1969. The M arxists. London : Penquin Books. M ILLS, C.W. 1969. The M arxists. London : Penquin Books. MOUTON, J . & M ARIAS. H. C. 1985. Metodologie van die geesteswetenskappe: basiese begrippe, Pretoria : RGN. MOUTON, J . & M ARIAS. H. C. 1985. Bl BLIO GRAF IE Metodologie van die geesteswetenskappe: basiese begrippe, Pretoria : RGN. MOUTON, J . red. 1986. Social science, society and power/Sosiale wetenskap, maatskappy en mag. Pretoria : RGN. -354- -354- MOUTON, J . 1986a. 'n Gesonde metodologie: voorvereiste v ir goeie navorsing. Navorsingsbulletin, T y d sk rif v ir die SAPGN, RGN, 16(8):22-27. ROODE, C. D. 1972. Waardebetrokkenheid, die Sosiologie en die sosioloog. Die Suid-Afrikaanse T y d sk rif v ir Sosiologie, 4:4-13. TU RN ER, J . H . 1986. Review essay: the theory of structuration. American Journal of Sociology, 91 (4):969-977. VAN RENSBURG, H . C . J . 1983. Radikale Sosiologie. Pretoria Academica. WILLHELM, S.M. 1965. Scientific unaccountability and moral account­ ab ility. (In Horowitz, I . L . red. The new sociology: essays in social science and social theory in honor of C . Wright Mills. New York : Oxford U niversity Press, p. 181-187.) -355-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/912/1023

Afrikaans

IED DNA RAS Q61R IED DNA RAS Q61R IED DNA RAS Q61R d using non amplified DNA NRAS Q61R d using non-amplified DNA d using whole genome amplified DNA ON AMPLIFIED, NON-AMPLIFIED DNA mplified DNA NRAS Q61 mplified DNA genome amplified DNA IFIED, NON-AMPL DNA DNA amplified DNA genom genom MPARISON HYBRIDIZAT e hybridized using non e hybridized using non- e hybridized using who

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_2_from_Conjunctival_Melanomas_Harbor_i_BRAF_i_and_i_NRAS_i_Mutations_and_Copy_Number_Changes_Similar_to_Cutaneous_and_Mucosal_Melanomas/22447764/1/files/39898806.pdf

Afrikaans

1 G ewysigde teks van n lesing gelewer tydens die S tokerlesingsreeks, PU v ir CHO, Potchefstroom , 1988. Dank word betuig aan keurders v ir waardevolle wenke i.v .m . die h e rs k ry f van die a rtik e l. Koers 54(2) 1989 -190- GESPREKSMOONTLIKHEDE TUSSEN VERSKILLENDE PARADIG M AS.1 Prof. M. Elaine Botha D epartem ent Filosofie, Potchefstroomse U n ive rsite it v ir CHO Prof. M. Elaine Botha D epartem ent Filosofie, Potchefstroomse U n ive rsite it v ir CHO COMMUNICATION BETWEEN INCOMMENSURABLE CULTURAL PARADIGMS When the notion of "p ola riza tio n " is used to s ig n ify the nature of the rela tionships between diverse c u ltu ra l paradigm s w ith in the m u lti-c u ltu ra l co n te xt o f the RSA, it in e vita b ly implies the exclusion of the p o ssib ility o f com m unication. The choice fo r th is model is already a prejudiced with a c e rta in u n derstanding of the dilemma. This model is symptomatic of a c u ltu ra l discourse in which the now well worn metaphors of apartheid and in te g ra tio n have been used as key term s. In th is a rticle it is argued th a t these m etaphors and th is typ e of discourse is m isleading and needs to be replaced b y an understanding of the South A frica n situation which accommodates the fa c t th a t all human beings, irre sp e ctive of th e ir ethnic ba ckg ro u n d s, race o r c u ltu re , share the same basic needs and a sp ira tio n s. It is at th is level th a t communication o ught to be in stigated. B u t his w ill re q u ire a concerted e ffo rt at developing new key sumbols which w ill express and represent common values to which most in d ivid u a ls and groups asp ire . T his can on ly be achieved th ro u g h common e ffo rts at rem aking and re in te rp re tin g h is to ry . INLEIDEND Sommige groepe in hierdie land beweer dat d it vo lstre k sinneloos is om te p ra a t: Niemand lu is te r w e rk lik nie en die enigste taal wat o ë n skynlik verstaan w ord, is die taal van geweld. A nder groepe het nog nie eens die pu n t van openheid v ir m oontlike kommunikasie bereik nie. Hulle be- raadslaag en redeneer nog oor die vraag of die gesprek w e rklik noods- aaklik is en of d it enige konstruktiew e doel sou kon dien. A nder weer, meen dat d it te laat is om te p ra a t; dat die situasie in die land reeds so ve r heen is dat gesprek geen enkele sin meer het nie. Van die kant van die buiteland het die onwil om te praat, in die vorm van sanksies en b oikotte, 'n eiesoortige tipe van gesprek geword. Hoe die m oontlikhede v ir en van die gesprek ookal gesien w ord, d it het d u id elik geword dat gesprek en kommunikasie modewoorde in 'n "gepolariseerde samelewing" geword het. Met polarisasie word iets meer bedoel as bloot net die fe it dat daar groepe is wat hulle by teenoorgestelde pole bevind. Die verskynsel wat as polarisasie getipeer w ord, sny deur al die ve rskille heen wat in die S uid -A frika a n se samelewing aangetref w ord. Met polarisasie word bedoel dat groepe en in d ivid u e ten opsigte van die bestaande en toekomstige samelewingsbestel in die RSA sulke radikaal uiteenlopende standpunte huldig dat d it onm oontlik skyn te wees om enige gemeenskaplike grond te vin d wat as u itg angspunt v ir 'n gesprek oor die sake kan dien. Nie slegs word die potensiële gespreksgenoot by voorbaat gekeur nie, maar die gesprek met die ondersteuners van sodanige gespreksgenoot word ook al beoordeel teen die agtergrond van die vraag hoeveel geloofwaardigheid daar de u r 'n dergelike optrede aan die standpunt van die teenstander geheg sal w ord. Die vrees dat die spelreëls deur die opponent bepaal sal w ord en dat die gesprek dan o n h erroeplik die saak van die opponent sal dien, skyn by meeste m oontlike deelnemers 'n baie s te rk rol te speel. ARGUMENT D it is die doel van hie rd ie a rtik e l om na enkele fasette van die m oontlikhede en beperkinge van kommunikasie tussen ve rskillende paradigm as in 'n situasie van "polarisasie" te k y k . V ir hie rd ie doel sou die alledaagse e rv a rin g van die m oontlikhede v ir gesprek as v e rtre k p u n t geneem kon w o rd. Wanneer rasionele gesprek met die oog op ko n fliko p lo ssin g aangewend w o rd, is d it n a tu u rlik 'n meer gesofistikeerde aanwending van gesprek as kommunikasiemiddel as wanneer d it in die gewone omgang voorkom . Die fundam entele vraag wat e in tlik in die tema van hie rd ie a rtik e l veronderstel is, is eenvoudig: Is daar in 'n situasie van polarisasie nog sprake van gespreksm oontlikhede tussen ve rskille n d e groepe al dan nie? Met die g e b ru ik van die b e g rip "polarisasie" het 'n bepaalde visie op die situasie in die land ongemerk die taal binnegesluip. Die dilemma van die s k ry w e r is dat ’n bepaalde term g e b ru ik moet word te r b e skryw in g van 'n saak, te rw y l d it die bedoeling van die a rtik e l is om ju is hierdie betekenisinhoud van die b e g rip e rn s tig te bevraagteken en af te w ys. Die rede v ir die afw ysing van die b e g rip is dat die b e g rip sodanig e rflik belas is met 'n betekenisnuanse wat aan die fis ik a ontleen is dat d it e in tlik o n b ru ik b a a r is v ir die doel van hierdie betoog. Polarisasie veronderstel gangbaar die onversoenlikheid en die onversoenbaarheid van teenoorm ekaar staande pole. Die alledaagse sp ra a kg e b ru ik het reeds h ierdie betekenis van die term in die woordbetekenis ingedra. Die w o o rd g e b ruik is die resultaat van die im plem entering van 'n meer geso fistike e rde en de u r die wetenskap beïnvloede ta a lg e b ru ik waarin die sg. INLEIDEND So vrees die opponente van die status quo dat hulle to t lakeie van die bestaande orde gemaak sal word indien hulle to t die gesprek toetree, te rw y l diegene wat die mag binne die bestaande orde beheers op hulle b e u rt van mening is dat hulle ten alle koste moet waak dat hulle op sleeptou geneem w ord de u r mense wat alleen maar die om verw erping van die bestaande orde beoog. Ook tussen sw art en w it geld hierdie toedrag van sake. En hierdie polarisasie sny op sy b e u rt weer deur haas alle fasette van die Suid- A frikaanse samelewing heen. Die belangrike vraag is n a tu u rlik : Kan mense mekaar w e rk lik verstaan en w a tte r m oontlikhede to t gesprek be­ staan daar in 'n samelewing waarin die onderlinge verhoudinge al hoe -191- s te rk e r gekenm erk word de u r wat genoem sou kon word die "dialoog der m is v e rs ta n d e ". ARGUMENT "polarisasiem odel" g e b ru ik word as 'n b e skryw in g s- of ve rk la rin g s - model van 'n bepaalde toedrag van sake in die samelewing. D it is ve rg e lykb a a r met die "ko nflikm o d el" wat ook dikw els aangewend word ten einde teenstellinge in die samelewing te b e s k ry f en op die spits te d ry f. So 'n model voorsien dan ’n hele w oordeskat met behulp waarvan be skryw in g s van die w e rklikh e id gemaak w ord. Die model word so alge- meen g e b ru ik dat d it algaande eenvoudig met die w e rklikh e id wat d it o nder woorde wil b rin g , gei'dentifiseer w ord. Die kernbetekenis wat in -192- -192- hierdie b e g rip v e rs k u il iê, is die gedagte van "inkom m ensurabiliteit" of radikale en totale onversoenbaarheid. hierdie b e g rip v e rs k u il iê, is die gedagte van "inkom m ensurabiliteit" of radikale en totale onversoenbaarheid. Wanneer die b e g rip "polarisasie" te r aanduiding van die gespanne situasie wat daar tussen ve rskillende groepe in die RSA to t stand gekom het, g e b ru ik w o rd, help d it ons nie om w e rk lik die situasie in ons samelewing deeglik te b e g ryp nie. Meer nog: Die aanwending van hierdie model verdoesel ju is die gespreksm oontlikhede wat daar wel in die samelewing bestaan. Die ste lling kan van verskille n d e kante belig w ord: Word die vo o ro n derstelling aanvaar dat "polarisasie" in die gangbare betekenis van die term , kenmerkend is van die S uid-A frikaanse samelewing, dan is d it bykans vo o r-d ie -h a n d -lig g e n d dat ware gesprek en kommunikasie haas u itg e slu it is. D it hoef e g ter nie die geval te wees nie. ARGUMENT Die b e la ng rikste rede wat v ir hierdie standpunt aangevoer sou kon w o rd, is die ste lling dat die twee pole wat geag word teenoor mekaar te staan, ideologies va n u it dieselfde bron gevoed word en daarom funda- menteel dieselfde taal praat (ve rg e lyk Botha, 1983:249 e .v .) . Die bron van die polarisasie is in die geval van sowel die paradigmas waarin k u ltu re le , etniese of groeps- identiteitsbehoud ten alle koste voorop ge- stel w ord, asook in die geval van die paradigmas waarin daar massale ve rse t daarteen aangeteken w ord, presies dieselfde. D it is 'n kwessie van vin ke l en koljander, die een is soos die ander. D it gaan in wese om twee ideologieë wat op dieselfde w ortel stam. Beide ve rska f 'n valse en verw ronge beeld van die w e rklikh e id . In hierdie stadium is d it noods- aaklik om twee vooropm erkings te maak: Wanneer die b e g rip "polarisasie" te r aanduiding van die gespanne situasie wat daar tussen ve rskillende groepe in die RSA to t stand gekom het, g e b ru ik w o rd, help d it ons nie om w e rk lik die situasie in ons samelewing deeglik te b e g ryp nie. Meer nog: Die aanwending van hierdie model verdoesel ju is die gespreksm oontlikhede wat daar wel in die samelewing bestaan. Die ste lling kan van verskille n d e kante belig w ord: Eerstens sal d it u ite ra a rd moeilik wees om g e ly k ty d ig vol te hou dat daar nie so iets soos "polarisasie" bestaan nie en ook (la te r) die argum ent te o n tw ikke l dat ideologiee mekaar in beginsel u its lu it en dat gesprek tussen ideologieë onm oontlik sou wees. D it is dus noodsaaklik om te erken dat selfs in die mees skeef g e tro kke visies op die w e rklikh e id daar nog steeds voldoende gem eenskaplike gronde bestaan op g rond waarvan 'n gesprek (nie noodwendig kommunikasie of konsensus) m oontlik sou wees. ARGUMENT Tweedens moet in gedagte gehou word dat een d isto rsie van die w e rk ­ likh e id dikw els 'n ander oproep en so dus dikw els keersye van dieselfde m unt is. Eerstens sal d it u ite ra a rd moeilik wees om g e ly k ty d ig vol te hou dat daar nie so iets soos "polarisasie" bestaan nie en ook (la te r) die argum ent te o n tw ikke l dat ideologiee mekaar in beginsel u its lu it en dat gesprek tussen ideologieë onm oontlik sou wees. D it is dus noodsaaklik om te erken dat selfs in die mees skeef g e tro kke visies op die w e rklikh e id daar nog steeds voldoende gem eenskaplike gronde bestaan op g rond waarvan 'n gesprek (nie noodwendig kommunikasie of konsensus) m oontlik sou wees. Tweedens moet in gedagte gehou word dat een d isto rsie van die w e rk ­ likh e id dikw els 'n ander oproep en so dus dikw els keersye van dieselfde m unt is. D it is eers m oontlik om die w e rking van hierdie "valse bew ussyn" te kan b e g ryp wanneer die wyse waarop idees en vo o rstellinge in die algemeen -193- in die w e rklikheidsbeeld fu n ksion e e r, be g ryp w ord. D it is nodig om agter die d is to rs ie en m isleiding te soek na die o o rsp ro n klike rol wat idees en simbole in die menslike lewe speel (R icoeur, 1984:134). Daar word dus k o rtlik s g e k y k na die term "paradigm a" en 'n aantal verw ante wisselterm e. SKEMAS, RAAMWERKE, KATEGORIEë EN PARADIGMAS Die term "paradigm as" is in die sentrale tema van die 1988-Stokerlesingreeks taam lik los en ongekw alifiseerd aangewend. Binne die konteks van die tema kan d it dui op enige tip e van verw ysingsraam w erk, hetsy ku ltu re e l, polities of andersins wat binne die S u id -A f rikaanse samelewingsopset bestaan. Die term , wat u it die w etenskapsfilosofiese debatte van die sestig er- en sew entigerjare wegge- loop het en tans oral kop uitstee k, b rin g n a tu u rlik 'n hele lading filosofiese bagasie saam wat nie noodwendig b e vo rd e rlik is v ir die ve r- staan van die tema onder bespreking nie. Tog is d it noodsaaklik om 'n mate van orde in die aanwending van die verskeidenheid van begrippe aan te b rin g ten einde so konsistent m oontlik met die begrippe om te gaan. T .S . Kuhn (1973:174-175) het die b e g rip o o rs p ro n k lik g e b ru ik (en daar w ord een van die minste aanvegbare om skryw inge u it die talle wat hy gee gekies) te r aanduiding van universeel herkende w etenskaplike prestasies wat v ir 'n ty d lank aan die gemeenskap van wetenskapsbeoefenaars m odelprobleem stellings en -oplossings v e rs k a f. In sy aanvanklike visie h u ld ig hy 'n o p va ttin g van 'n paradigma waarin hy d rie betekenisnuanses aan die b e g rip heg: • Die eerste fokus val op die rol van die gemeenskap w at die paradigma aanhang. ("P aradigm a" in sosiologiese s in .) • Tweedens lig hy die eksem plariese voorbeelde u it wat probleem stellings en oplossings aan die aanhangers v e rs k a f. Hier w ord bedoel "paradigm a" as ko n stru ksie of a rte fa k. • Derdens fokus hy op die metafisiese stel o o rtu ig in g s wat de u r die gemeenskap van geleerdes aangehang w o rd. ("P aradigm a" in m etafisiese s in .) -194- Aalle ve rd e re ontw ikke lin g s van sy visie op paradigmas in die wetenskap w ord v ir die doeleindes van hierdie betoog buite rekening gelaat. n Skema is georganiseerde s tru k tu re van stereotipiese kennis gevorm de u r die gemeenskaplike elemente u it n reeks gebeure of situasies te abstraheer. D it is n d a ta s tru k tu u r met behulp waarvan algemene konsepte in die geheue gestoor w ord. Daar bestaan skemata wat ons kennis aangaande allerlei konsepte vo o rste l, soos byvoorbeeld voor- w erpe, situasies, gebeure en konsekwensies van gebeure, handelinge en konsekwensies van handelinge (Eysenck, 1984:321 e .v .) . -195- SKEMAS, RAAMWERKE, KATEGORIEë EN PARADIGMAS Die oordrag van hierdie term u it die w etenskapsfilosofiese debat na allerlei ander te rre in e van die samelewing is nie onproblematies nie, eenvoudig omdat die g e b ru ik van die term "paradigm a" de u r Kuhn prim er bestem is as tegniese term om die geskiedenis van die wetenskap beter te ve r- staan, te rw y l die aanwending van hierdie begrip in ander kontekste on- voldoende rekening hou met die ve rskille tussen wetenskap en ander kontekste. Hier word die begrip g e b ru ik binne die konteks van 'n analise van die S uid -A frika a n se samelewing en word d it omgebuig en aangewend om te dui op verskille n d e denkraam werke of ku ltu re le en politiese verw ysingsraam w erke. Resente o n tw ikkelinge in die kognitiewe psigologie maak g e b ru ik van sogenaamde "skem ata"-teorie ten einde die samehang van hierdie g ro te r kenniskom plekse aan te d u i.2 Hierdie skemata is nie slegs kenmerkend van die k e n n is s tru k tu u r van die in d ivid u nie, maar ook van die samelewing en word in die taal van die b e trokke samelewing to t u it- d ru k k in g g e b rin g (A rb ib t Hesse, 1986:130). So ste rk funksioneer hierdie skemata dat die k ritic i van die sosiale s tru k tu re en die dominante k u ltu re le skemata of paradigmas onverm ydelik self ook uitgelew er is aan die taal van die ideologie van die dominante denkraam werk (A rb ib & Hesse, 1986:131). Die inte lle ktu e le omgewing waarin mense opgroei en gevorm w ord, slu it k u ltu re le o o rtu ig in g s, taal, aanvaarde teorieë, fe ite en gebeure in, wat n in tellektuele klimaat daarstel waarbinne sekere denkbeelde wel to t o n tw ikke lin g kom en ander weer nie. Sodanige in tellektuele klimaat fu n ksio n e e r dus as n ekologiese nis. SKEMAS, RAAMWERKE, KATEGORIEë EN PARADIGMAS die aard van die S u id -A frika a n se sam elewingsbestel. Baie eenvoudig ge- stel is die paradigm a die " b r il” w aardeur 'n groep o f enkeling na die S u id -A frik a a n s samelewingsopset k y k . So 'n paradigma hoef nie nood- wendig ’n p o litie ke visie te verw oord nie. Die probleem ontstaan egter wanneer een bepaalde faset van die samelewing, soos byvoorbeeld e tn is ite it of p o litie ke a fso nderlikheid die prim ëre fokus van die paradigma w ord. Die probleem in die RSA is die fe it dat die alomteenwoordige p o litis e rin g van die samelewing derm ate die k y k op die aard van die on- d e rlin g e verhoudinge tussen ve rskille n d e k u ltu re le raamwerke determ ineer, dat d it nie anders as in term e van "p ola risa sie ” b e s k ry f kan w ord nie en dan word die idee van "p olitie se polarisasie" ingelees in alle ander groepsverhoudinge. In die ka ra k te ris tie k e kenmerke van 'n w éreldbeskouing tabelleer hy o.a. die aanwesigheid van 'n sleutelste llin g of "set of key p ro positions" wat in die reel die geaardheid van vo o ro n d e rste llin g s het en wat de u r die aanhangers van 'n bepaalde w erklikheidsbeeld gesien w ord as basiese s te llin g s aangaande die w e rklikh e id (McNamara, 1980:21). Toegepas op die tema onder bespreking w ord "paradigm a" gesien as daardie stel fundam entele o o rtu ig in g s w at 'n groep mense hu ld ig m .b .t. die aard van die S u id -A frika a n se sam elewingsbestel. Baie eenvoudig ge- stel is die paradigm a die " b r il” w aardeur 'n groep o f enkeling na die S u id -A frik a a n s samelewingsopset k y k . So 'n paradigma hoef nie nood- wendig ’n p o litie ke visie te verw oord nie. SKEMAS, RAAMWERKE, KATEGORIEë EN PARADIGMAS H ierdie konseptuele ekologie slu it 'n dinamiese in te ra ksie in tussen 'n persoon se ke n n is s tru k tu re en die in te lle ktu e le klimaat waarbinne hy lewe (Hewson, 1985:154). H ierdeur kom die basiese konsepte to t stand wat u it die e rva rin g ontw ikkel en hie rd ie e rv a rin g vin d plaas binne die konteks van ku ltu re le vo o ro n d e rs te llin g s . Die wyse waarop die sosiale w e rklikh e id de u r die p e rs p e k tie f van 'n k u ltu u r gedefinieer w o rd, a ffe kte e r die visie op feite en gebeure in die w êreld (L a ko ff and Johnson, 1980:185). In die konteks ly k d it my meer vru g b a a r om die betekenisinhoud van die b e g rip "paradigm a" eerder te verstaan as "w ëreldbeeld" of as "w ê re ld b e s k o u in g ". McNamara (1980:17) se d e fin ië rin g van 'n "w orld p ic tu re " is b ru ik b a a r in hierdie ve rband. Hy g e b ru ik beide w êreldbeskouing en w êreldvisie as 'n om vattende visie op die w e rklikh e id ; 'n konseptuele raamwerk in term e waarvan die w e rklikh e id g e ïn te rp re te e r w o rd . w o rd . In die ka ra k te ris tie k e kenmerke van 'n w éreldbeskouing tabelleer hy o.a. die aanwesigheid van 'n sleutelste llin g of "set of key p ro positions" wat in die reel die geaardheid van vo o ro n d e rste llin g s het en wat de u r die aanhangers van 'n bepaalde w erklikheidsbeeld gesien w ord as basiese s te llin g s aangaande die w e rklikh e id (McNamara, 1980:21). Toegepas op die tema onder bespreking w ord "paradigm a" gesien as daardie stel fundam entele o o rtu ig in g s w at 'n groep mense hu ld ig m .b .t. POLARISASIE, POLITISERING EN IDEOLOGISERING Ricoeur b rin g ideologie in verband met die fe it dat elke sosiale groep noodsaaklikerw ys 'n selfbeeld vorm . Ideologieë vertoon volgens Ricoeur verskille n d e k a ra k te rtre k k e , waaronder die vereenvoudiging en skem atisering van die w e rklikh e id . Ideologie is 'n s if en kode wat nie slegs 'n sinoptiese visie van die groep, maar ook van die geskiedenis en uite in d e lik instansie van die wêreld ve rska f. D it is e g ter m oontlik dat haas enigiets ideologie kan w ord. Juis die transform asie van n sisteem van denke oor die w e rklikh e id to t 'n geloofsisteem is volgens E llul, ideologie. D it het onder meer to t gevolg "th a t deception th a t leads us to t take the p ic tu re fo r the re a lity , the m irro r image fo r the o rig in a l" (R icoeur, 1984: 139. Ricoeur maak die ste llin g na aanleiding van Marx se visie op ideologie). Die b e la ng rike vraag wat hierdie ste lling oproep, is u ite ra a rd of d it in die benaming "polarisasie" gaan om n reële toedrag van sake en of die benaming of model w ed e rre g telik aan die w e rklikh e id opgedring w ord. Ek meen dat laasgenoemde die geval is. Die denkraam w erk, w aarbinne d it m oontlik geword het dat die idee van polarisasie to t o n tw ikke lin g gekom het, funksioneer nie slegs op die vlak van die ailedaagse en voorw etenskaplike "common sense" verw oording van die w e rk lik h e id nie, maar het reeds sowel in die p o litie k as in die we- tenskap die status van 'n model ve rw e rf in term e waarvan die hele sosiale w e rklikh e id en optrede van mense da a rin , geVnterpreteer w ord. SKEMAS, RAAMWERKE, KATEGORIEë EN PARADIGMAS Die probleem ontstaan egter wanneer een bepaalde faset van die samelewing, soos byvoorbeeld e tn is ite it of p o litie ke a fso nderlikheid die prim ëre fokus van die paradigma w ord. Die probleem in die RSA is die fe it dat die alomteenwoordige p o litis e rin g van die samelewing derm ate die k y k op die aard van die on- d e rlin g e verhoudinge tussen ve rskille n d e k u ltu re le raamwerke determ ineer, dat d it nie anders as in term e van "p ola risa sie ” b e s k ry f kan w ord nie en dan word die idee van "p olitie se polarisasie" ingelees in alle ander groepsverhoudinge. Die meeste mense h u ld ig nie slegs een raam werk o f paradigma nie en w ysig dan ook in die loop van hulle lewe die skemas waarmee hulle na -196- -196- die w e rk lik h e id k y k . Polarisasie en ideologisering vin d plaas wanneer n skema wat v ir n beperkte faset van die m enslike lewe ontw ikkel is en diens moet doen, so wyd toegepas word dat d it aanleiding gee to t rëifika sie van die bepaalde skema. Die sleutelsim bool of m etafoor wat binne die beperkte skema moes diens doen, raak verslete en v e rd in g lik as ge- volg van die proses. DIE POLARISASIESINDROOM Die term "p o la risa sie ", te r aanduiding van die gespanne verhoudinge wat daar veral tussen ekstrem e groepe in die land o n tw ikkel het, het onder andere d e u r die toedoen van die kommunikasiemedia bykans 'n huis- houdelike woord gew ord. Die reikw yd te van die b e g rip is m oeilik te peil. D it w ord sonder veel onderskeidingsverm oë te pas en onpas aangewend om die mees wyd uiteenlopende sta n d p u n te ve rskille , m eningsverskille, m isverstande en k o n flik te tussen ve rskille n d e belangegroeperinge aan te d u i. Op die p u n t word met Degenaar (1987) saamgestem dat ons almal die slagoffers geword het van die "p ola risasiesindroom ". Die sindroom gee aanleiding to t die v e rw rin g in g van ons denke oor die landsituasie en lei o n h e rro e p lik to t die be p erkin g van ons denke oor die ve rskille n d e opsies wat m oontlik gevolg sou kon w ord. Degenaar betoog dat die polarisasiemodel wat sowel de u r die blanke m aghebbers en die sw art rew olusionêr g e b ru ik w o rd, 'n bekende strate g ie is wat de u r sowel links en regs g e b ru ik word en dat h ierdie model om 'n verskeidenheid van redes, w aaronder die volgende ve rw erp moet w ord. • Eerstens is d it simptomaties van d e n kluih e id . D it vereenvoudig situasies ten einde d it v ir eie gewin te dram atiseer. D aardeur word fe ite , argum ente, nuanses en kom pleksiteite geïgnoreer. • Tweedens w ord de u r die aanwending van hierdie model die fra g m e n ta rise rin g van sowel die blanke as die sw art p o litie k in die land v e rb e rg . • Derdens ignoreer die polarisasiemodel die w e rklikh e id van 'n middeposisie tussen die stellingnam es van die p o litie ke bew indvoer- ders en die opponente daarvan. POLARISASIE, POLITISERING EN IDEOLOGISERING Hierdie model lei o n h erro ep lik to t die ve rw rin g in g en verte ke n in g van die sosiale w e rk lik h e id , w erk valse probleem stellings in die hand en staan n ve r- antw oorde gesprek en kommunikasie in die weg. Die kern van hierdie model is 'n m etafoor wat 'n foutiew e fokus in die hand w erk en ju is in sy oorspanne en skeefgetrokke gedaante aanleiding daartoe gee dat kom pleksiteit en nuanse b u ite p e rsp e ktie f ve rd w yn . Die wyse waarop die beg rip p e , "a p a rth e id " en "in te g ra sie " in die denkraam - -197- -197- w erk van die meeste S u id -A frika n e rs fu n ksion e e r was m ede-aandadig aan die o n tw ikke lin g van 'n ku ltu re le en inte lle ktu e le klimaat w aarbinne ge­ s p re k, kontak en kommunikasie ge rin g g e ska t is. DIE POLARISASIESINDROOM Degenaar beweer dat die idee van die eenheid van die o n d e rd ru k k e r aan die een kant en die eenheid van die o n d e rd ru kte aan die ander kant -198- "m ities" is en deur die fe ite weerspreek w ord. Die sindroom b rin g mee dat elke optrede van welke groepering ook al binneslands by voorbaat in een van die twee pole gekategoriseer w ord. Word daar gesprek gevoer met k r itic i van die regering of groepe wat ’n alternatiew e politieke bestel vo o rste l, word die onderhandelaars al spoedig kategories met die stand- punte van ’n dergelike groep saamgebondel en e ffe k tie f verdag gemaak en u it die onderhandelingsprosesse uitgeskakel. In omgekeerde sin, veroordeel talle fig u re , groepe en regerings in die buiteland enige op­ trede wat enigsins die in d ru k sou kon wek dat d a a ru it simpatie v ir die b e le id srig ting s van die regering afgelei sou kon w ord. T ot sover Degenaar se analise. H ierdie polarisasiesindroom is in die hand gewerk deur die wyse waarop veral in die skemata van die oorwegend A frika a nsta lig e ku ltu re le en politiese denkraam werk omgegaan is met die begrippe "a p a rth e id " en "in te g ra s ie ". VERSLETE METAFORE D it is so asof die "k u ltu u rp a ra d ig m a " v ir die verstaan van in te rk u ltu re le verhoudinge wat die A frik a n e rs met verloop van ty d gesanksioneer het, e rnstige "anomalieë" oplewer wanneer d it as werkmodel aangebied word v ir ander groe p e rin g e in hierdie land. Die sw art volke het ju is die A frik a n e r se aandrang op behoud en b e vo rd e rin g van hulle onderskeie tale en ku ltu re , tesame met hulle o n dergeskikte politieke posisie e rva a r as 'n meganisme to t b e p erking op en stru ik e lb lo k v ir hulle ekonomiese en beskaw ingsvooruitgang (Coetzee, 1981). Die wyse waarop n a tu u rlike g ro e p sve rskille in k ru is k u ltu re le kontak die g ro n d s to f geword het v ir ideologiesgelade persepsies, het by die A frik a n e r histories die in d ru k v e rs te rk dat die m etafoor van "a pa rth e id " meer paslik sou wees om die aard van in te rk u ltu re le verhoudinge te tip e e r as enige ander m etafoor waarin die element van gem eenskaplikheid op die vo o rg ro n d sou staan. Daarom dan ook dat die m etafore van "ko n ta k" en "kom m unikasie" nog a ltyd e rflik belas was met die negatiewe bybetekenisse van "in te g ra s ie ". Die teenoorm ekaarstelling van hie rd ie twee begrippe is uitgedien en strem 'n gesprek oor in te rk u ltu re le verh o u d in g e eerder as om d it te bevorder. Beide begrippe is sodanig e rflik belas dat hulle v ir fatsoenlike g e b ru ik in 'n oop gesprek nie meer b ru ik b a a r is nie. VERSLETE METAFORE Kyk ’n mens na die arsenaal van metafore waarmee by name die A frik a n e r hom in die afgelope halfeeu of meer bedien het ten einde die w e rklikh e id van m u ltik u ltu re le verhoudinge onder woorde te b rin g , dan is die oordadige re to rie k gem aklik te ru b rise e r in twee m ekaar-uitsluitende paradigm as: nl. "a pa rth e id " en "in te g ra sie ". In die A frik a n e r se ku ltu u re to s sedert die einde van die negentiede eeu, het geleidelik ’n benadering gegroei waarin die eie historiese e rva rin g e onder die mag van die B rits e imperialisme, as paradigmatiese e rva rin g geneem is in terme waarvan die historiese plek en aspirasies van ander ku ltu u rg ro e p e rin g e beoordeel is. So het die beleid van politieke afsonderlike ontw ikke lin g gegroei as politieke vorm gewing van hierdie p e rsp e ktie f: V ir die A frik a n e r was politieke en ku ltu re le id e n tite it en -v ry h e id 'n onverhan- delbare grootheid. Op grond daarvan is daar geredeneer dat hierdie selfde p e rsp e ktie f, dieselfde ideaal, ook v ir ander groepe in die land moes geld. So vanselfsprekend was hierdie aanname dat talle met groot skok to t die o n tdekking gekom het dat hierdie p e rsp e ktie f - hierdie eksemplariese e rv a rin g as u wil - nie net so gem aklik de u r ander groepe in die land as verlossende pe rsp e ktie f aanvaar is nie. Kennelik was en is hulle belewing van die re a lite it van in te rk u ltu re le verhoudinge nie -199- -199- sinoniem met die van die A frik a n e r nie. VERSLETE METAFORE Die e rflik e belasting bestaan daarin dat die term e prim êr ’n "ra sse "-ko n n o ta sie het, wat d it v ir gesprek o o r in te rk u ltu re le verhoudinge o n b ru ikb a a r maak. Tweedens im pliseer d ie b e g rip "in te g ra s ie " dat een o f ander van die groeperinge wat in die proses van "in te g ra s ie ” b e tro kke is, noodwendig to t ondergang gedoem is en in die proses ondergraw e sal w o rd. Sonder u itso nd e rin g w ord h ie rd ie o n d ergangsverw agting ten opsigte van die A frik a n e rv o lk gekoe- s te r. Coetzee (1981:19) se ste llin g dat a g ter die denkw êreld van die g e b ru ik e r van die woord "in te g ra sie " 'n s ta rre , geslote vo lkso p va ttin g s k u il, is ve rh elderend op hie rd ie p u n t. T aalkundig is die b e g rip "in te g ra s ie " 'n im perialistiese woord wat die betekenis o f die b ru ik - baarheid van die begrippe "k o n ta k " en "a a n ra kin g " op die vla k van die volkerelew e o p slu rp en ontken (Coetzee, 1981:19). Die paradigmas "a p a rth e id " en "in te g ra sie " is uitgedien as gesoek word na 'n gesprekbasis v ir in te rk u ltu re le verhoudinge. D it moet dus onder oë gesien w ord dat die twee beelde daartoe meegewerk het dat daar 'n - 200 - - 200 - konseptuele ekologie (Toulm in, 1972) to t stand gekom het waarin gesprek, kontak en kommunikasie gediskw alifiseer w ord, te rw yl n premie op af- stand, afsonderlikheid en apartheid geplaas is. VERSLETE METAFORE D it is dus b e la ng rik om die raamwerk van polarisasie oorboord te gooi en in die plek daarvan te soek na 'n alternatiew e model wat veel meer reg sal laat geskied aan die nuanseringe en skakeringe van ku ltu re e l en politiese paradigm atiese raamwerke wat wel in S u id -A frik a aangetref word en om dan op grond daarvan ve rd e r te besin oor die m oontlikhede v ir gesprek. Juis die ideologiese komponente wat saamhang met die ekstreme p o litise rin g van die samelewing staan kommunikasie in die weg en bemoeilik onderlinge begrip tussen uiteenlopende paradigmas. Binne hierdie konseptuele ekologie word die samelewingsproblematiek by uitstek via die polarisasiemodel benader en g e ïn te rp re te e r. D it bied dan die konteks waarin daar na oplossings gesoek w ord. Die ideologisering vind sy neerslag in k o rts lu itin g s in die w e rklikheidsbelew ing, wat ju is gesprek en kommunikasie in die weg staan. KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? Slegs d rie van die b e la ngrikste ku ltu re le m agsfaktore wat die pe rsp e ktie f op die m oontlikheid van gemeenskaplikgedeelde kultuurw aardes en ge­ sprek in die weg staan, word hie r genoem en dan vervolgens g e lyktyd ig aan die orde gestel: • K o rts lu itin g s in persepsies • S tereotipering • Isolement Die geskiedenis van k u ltu re le isolement in die RSA het die toestand in die hand gew erk dat verskille n d e ku ltu u rg ro e p e mekaar to t 'n hoë mate slegs ken op grond van die ka rika tu re wat hulle met verloop van ty d van mekaar gevorm het. Die ka rika tu re en stereotiepes het meestal een of ander raakvlak met die w e rklikh e id self, maar is meestal o o rtro kke en oorspanne persepsies van groepskenm erke soos d it binne die verw ysingsraam w erk van die waarnemende groep gekonstrueer is. Hierdie - 201- verw ysingsraam w erk dien as 'n kollektiewe filte r met behulp waarvan die optrede van die ander groep perseptueel en konseptueel georden w ord. D it is v o o r-d ie -h a n d -lig g e n d dat d it allerm ins w e rklikh e id sg e tro u is of kan wees, maar die krag van dergelike stereotipe vo o rstellinge kan in die proses van in te rk u ltu re le ve rke e r nie onderskat word nie. Enige groep wat in die groei van 'n nasionale eenheidstrew e, waarin ook ruim te is v ir die erke n n in g van die unieke m u ltiku ltu re le verskeidenheid, wil bem iddel, sal daadw erklik moet w erk aan die afbreek van stereotipe, groepsgebonde vooroordele wat groepe on d erlin g van mekaar h u ld ig . In hierdie proses sou die ope gesprek 'n kardinale rol kon speel, mits die w isselw erking tussen paradigmas kan dien to t wedersydse b e vryd in g . KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? Die gesprek w ord egter g e kortw iek ju is de u r die k o rts lu tin g in w e rklikheidsbelew ing tussen die onderskeie groepe wat potensiële deel- nemers aan die gesprek sou kon wees. M iskien het hierdie k o rts lu itin g in w erklikheidsbelew inge nog op die mees akute wyse to t u itd ru k k in g gekom in die twee radikaal teenoormekaarstaande C h riste like persepsies, naamlik die "K airosdokum ent" en die ouer N . G . K e rkb e leid stu k "Ras, volk en nasie". Die Kairosdokum ent v e rk la a r onomwonde dat die S uid -A frika a n se sam elew ingsw erklikheid u it twee hoofkategorieë bestaan, "o n d e rd ru k k e rs " en ' o n d e rd ru k te s ". T ot op ’n sekere hoogte is die dokum ent p ro to tip e van ’n bepaalde persepsie van die S u id -A frika a n se w e rklikh e id . Die dokum ent ve rse t hom dan ook drasties teen, wat genoem word die sogenaamde "staatsteologie" en die "ke rkte o lo gie '' met hulle sanksionering van die samelewing wat regstreeks die resultaat is van ’n samelewingsvisie waarin die komponente van "ra s ", "v o lk " en "nasie" to t prim ordiale u it- gan gsp u n t v e rk la a r is. Plaas 'n mens nou v ir 'n oomblik die ouer N . G . K erkb e leid stu k "Ras, vo lk en nasie" langs hierdie dokum ent, dan is d it d u id e lik dat hie r nou twee sistematiese (re -)k o n s tru k s ie s naas mekaar staan; reko n stru ksies wat elk va n u it eie historiese en religieuse p e rsp e ktie f geform uleer is en mekaar u its lu it. O ngepubliseerde lesing gehou aan die PU v ir CHO, 1987. -203- KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? Tog herberg elk van hierdie twee dokumente s te rk gepolitiseerde visies op die S u id -A frika a n se sam elew ingsbestel; gepolitiseerde visies waarin een p e rsp e ktie f op die w e rk lik h e id s te rk geteleskopeer word en onherro ep lik aanleiding gee tot 'n disto rsie van die w e rklikh e id . Word hierdie perspektiew e as finale antw oorde aangebied, dan volg daarop o n h erroeplik v e rs ta rrin g en gebrek aan egte en oop kommunikasie. Die Kairosdokum ent v e rk la a r onomwonde dat die S uid -A frika a n se sam elew ingsw erklikheid u it twee hoofkategorieë bestaan, "o n d e rd ru k k e rs " en ' o n d e rd ru k te s ". T ot op ’n sekere hoogte is die dokum ent p ro to tip e van ’n bepaalde persepsie van die S u id -A frika a n se w e rklikh e id . -202- Beide benaderinge beroep hulle op n eie in te rp re ta sie van die S k rif as die finale rig ly n v ir die beoordeling van die p o litie ke , ku ltu re le en m agsverhoudinge binne n pluralistiese ku ltu re le bestel. Beide benaderinge sal getoets moet word aan die krite riu m van w e rklikh e id sg e tro u h e id aan die een kant, maar ook aan die krite riu m van God se ku ltu urtran se n d e re n d e openbaring aan die ander kant. Enige begrensde en perspektiw iese kyk op in te rk u ltu re le verhoudinge sal dus rekening moet hou met d it wat gemeenskaplik is aan alle m enslike e rva rin g en belewing van die w e rklikh e id , maar ook oop moet wees v ir te m p e rin g /re la tiv e rin g deur die s tru k tu u r van die w e rklikh e id self en die tra n s k u ltu re le eise wat die openbaring van God in Sy Woord aan alle groepe stel. KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? D it is ju is die ge- sp re k oor hierdie meer fundam enteie uitg an g sp u n te wat op die lang d u u r voo rtg a n g en meer b e g rip tussen ve rskille n d e paradigmas m oontlik maak. Hoewel voorstaanders van onderskeie paradigmas in dieselfde w e rklikh e id geïnteresseerd is, funksioneer hie rd ie "w e rk lik h e id " n a tu u rlik telkens in elkeen van hie rd ie paradigmas soos d it d e u r die paradigma geïn te p re tee r w o rd. 'n Beroep op "die w e rklikh e id " of die "fe ite " is in 'n sekere sin oorbodig omdat ju is die filosofiese uitg an g sp u n te van die onderskeie paradigmas bepaal wat die "w e rk lik h e id " en wat die "fe ite " is. H ierdie s te llin g roep n a tu u rlik onm iddellik die probleem van relativism e en radikale onversoenbaarheid van skemata op. D it plaas ons voor die vraag of daar dan tog wel 'n gemeenskaplike basis is waarop in te rk u ltu re le b e g rip m oontlik is. M oontlik sou ju is die ge­ m eenskaplike b asiservaringe van die m enslike lewe, wat universeel- kenm erkend is v ir alle k u ltu re , die v e rtre k p u n t behoort te vorm v ir enige toekom stige bestel w aarin die mosaiekbeeld van die S u id e r-A frika a n se k u ltu u r geakkommodeer behoort te w ord. Die o n td e kkin g van hierdie b a sise rva ring e as gemeenskaplik w ord e g ter ju is de u r die w e rkin g van ideologieë in die weg gestaan. KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? Hierdie taak van re la tive rin g van die eie k u ltu u r word m akliker wanneer n mens onder die in d ru k kom van hoe a fh a n klik ku ltu re van mekaar is. Die verantw oorde weg to t in te rk u ltu re le verhoudinge is een waarin die aksent op die dinge geplaas word wat groepe in hierdie land aanmekaar bind en nie van mekaar skei nie. Op hierdie p u n t wil ek graag met E sterhuyse’ saamstem, dat ons mees fundam entele behoefte vandag juis is die fo rm u le rin g van n konsensus oor daardie gemeenskaplike waardes op grond waarvan d it m oontlik sou wees om oor vreedsame naasbestaan van m u ltik u ltu re le groeperinge met hulle unieke k u ltu u rb e s it te kan onderhandel. Word die basis hie rvo o r egter eensydig, sonder die in- spraak en medeseggenskap van die ander ku ltu urg e n ote geform uleer, dan gee d it onh erro ep lik daartoe aanleiding dat die in te rk u ltu re le gesprek stagneer en dat die groepe - waaroor die gesprek onder meer gaan - juis vervreem w ord. MOONTLIKHEDE VIR GESPREK: Filosofiese ve rtre k p u n te As uitgegaan word van die standpunt dat die onderskeie standpunte oor die situasie in hierdie land to t 'n hoë mate bepaal w ord de u r die filosofiese en of lewensbeskoulike ve rtre k p u n te van die voorstaanders van die onderskeie standpunte en dat hulle visie op die S u id -A frika a n se w e rk ­ likh e id ju is h ie rd e u r g e s tru k tu re e r is, dan is die vraag in hoeverre -203- hie rd ie fundam enteie v e rtre k p u n te oop is v ir k ritie k en in hoeverre juis h ie rd ie fundam enteel ve rskille n d e v e rtre k p u n te die fo ku sp u n t v ir die g e sp re k tussen mekaar u itslu ite n d e visies kan w o rd. KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? Gewone gesprek en argum entasie sou ons w a a rskyn lik 'n hele end op weg b rin g na kommunikasie, maar ideologieë veroorsaak ve rsto p p in g in die kommunikasieproses Tog moet in gedagte gehou word dat 'n beroep op die rede en die logiese argum entasievermoeëns van die gespreksgenote slegs 'n uitweg bied w anneer die gesprek nie oor fundam enteie v e rtre k p u n te gaan nie. Juis w anneer d it in die gesprek oor fundam enteie v e rtre k p u n te gaan, skiet die oorredingsverm oeë te k o rt. Fundamenteie v e rtre k p u n t w ord dikwels - en ve ra l in ideologiese o o rtu ig in g s -sodanig verskans dat hulle hulle soos religieuse geloofsoortuigings gedra. Om hierdie rede is die meeste wat bereik kan word dat die gespreksgenoot to t die insig g e b rin g kan w ord dat sy vo o ronderstellings hom o n h e rro e p lik to t bepaalde g e v o lg tre k k in g s en standpunte moet lei en dat hie rd ie standpunte nie houdbaar is nie. W h ittie r (1964, aangehaal de u r Schoulls, 1969:194) a r- gum enteer dan ook dat argum ente op die vla k van "comm itment" aan vo o ro n d e rste llin g s slegs kan plaasvind de u r die gespreksgenoot daarop -204- -204- te wys dat sy uitgangspunte hom to t bepaalde konskwensies voer wat hy w a a rskyn lik nie raakgesien het nie en waartoe hy homself nie sou wou "commit" nie. Word die konsekwensies en im plikasies van die uitg an g s­ punte van die opponent se standpunt d u id elik uitgespel en sy kom dan to t die o o rtu ig in g dat sy nie in staat is om die verantw oordelikheid v ir die konsekwensies te aanvaar nie, kan 'n poging aangewend word om die opponent oor te haal to t die eie standpunt de u r byvoorbeeld te redeneer dat die eie uitgangspunt nie noodwendig dieselfde ongewensde konsekwensies to t gevolg sou hê nie. KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? D it gaan in die gesprek op hierdie vlak daarom om die opponent te bekeer to t 'n nuwe verw ysingsraam w erk (W h ittie r, 1964:492 soos aangehaal deur Schoulls, 1969:194). Ook hier geld dieselfde verskynsel as wat in die wetenskap deur Kuhn uitgew ys is, naamlik dat geen w etenskaplike gem aklik die basiese o o rtu ig in g s van sy eie w etenskaplike paradigma prysgee nie - self nie eens in die lig van oorw eldigende anomalieë nie. Logiese argum entasie ten gunste van of teen ideologies-verskanste filosofiese vooronderstellings met die oog op die "o o rre d in g " van die teenstander, is e in tlik fu tie l. Die "goeie redes" wat aangevoer word te r ondersteuning van standpunte ontw ikkel op grond van sulke u itgangspunte, word ju is as "goed" beskou op grond van die vooronderstellings wat in die argum entasie veronderstel w ord. En hierdie vooronderstellings is dikwels ingebed in ideologiese stellingnam es. 'n Beroep op die sogenaamde "objektiew e fe ite " b rin g die gesprek ook nie ve rd e r nie. Die argaïese objektiw iteitsideaal het lank reeds plek gemaak v ir o p vattinge w aarin die legitiem e rol en plek van raamwerke en paradigm as, vooronderstellings en vooroordele erken w ord. Meer nog: Aan alle kante word die ko n te kstu a lite it van betekenisse van tekste en diskoerse erken en daarmee saam ook die kontekstuele bepaaldheid van die in te rp re te e rd e r van dergelike tekste en diskoerse. Die sim plistiese beroep op die "fe ite " as finale a rb ite r in m eningsverskille, skyn dus nie so veel kans op sukses te hé nie. Tog moet daar op die vlak van hierdie vooronderstellings en die w e rking daarvan in die proses van argum entasie en o o rre d ing 'n verdere onderskeid aangebring w ord, naamlik die tussen daardie tip e van vooroordele wat 'n onm iskenbare deel uitmaak van enige filosofiese posisie, p ro d u ktie f is en die verstaansproses b evorder en daardie wat m isleidend is en ve rd u iste ren d w erk of wat aanleiding gee to t of die u itd ru k k in g is van 'n valse bewussyn. KARIKATURE EN STEREOTIEPES: KORTSLUITINGS IN WERKLIKHEIDSBELEWING? Ook in die filosofiese -205- en vakw etenskaplike lite ra tu u r van ons dag het hierdie saak as aktuele saak na vore getree. Bultm ann (1961) se onderskeiding tussen vo o ro n d e rste llin g svryh e id ("V o ra u sse tzu n g lo sig ke it") en vooroordeelsvryheid ("V o ru rte ils fre ih e it") sou h ie r b ru ik b a a r kon wees. Die afwesigheid van vooroordele is die absolute sine qua non v ir die m oontlikheid om to t objektiewe kennis van die w e rk lik h e id te kom, te rw yl vo o ro n d e rste llin g svryh e id 'n illusionêre en m isleidende idee is wat sy oorsprong dank aan scientistiese opvattinge oor die aard van ware kennis (B le ich er, 1980: 106). Die kardinale saak waaroor d it gaan, is die vraag of die gespreksgenote bereid is om hulle vooroordele p ry s te gee en hulle fundam entele en on verhandelbare vo o ro n d e rste llin g s te r diskussie op tafel te plaas. Selfs dan nog sal ons bereid moet wees om in die gesprek te erken dat daar nie slegs een alleen-geldige visie op die S u id -A frika a n se situasie is nie. Daar sal uitgegaan moet w ord van die sta n dp u n t dat daar 'n gro o t aantal m oontlike persepsies van die S uid -A frika a n se situasie bestaan, wat elk geldigheid v ir sy eie visie opeis en dat die gesprek juis absoluut noodsaaklik is om ruim te te skep v ir die pluralism e van visies. Hoe graag ons ookal sou wou glo dat daar slegs een objektiewe in te rp re ta sie van die S u id -A frika a n se w e rklikh e id is, nugterheid en realisme ve rg van ons om te erken dat daar ruim te moet wees v ir die e rke n n in g van die kom plem entariteit van visies. Dieselfde realisme be- hoort e g ter ook te erken dat ideologiese v e rs ta rrin g na links en regs juis die e rke n n in g onm oontlik maak. BULTMAN, R. 1961. Existence and fa ith . London : Hodder & Stoughton. BIBLIO G RAFIE A R B IB , Michael A. & Hesse, M ary B. 1986. The con stru ctio n of re a lity. Cam bridge : Cam bridge U n iv e rs ity Press. BO THA, M .E. 1983. Black and White c iv il religion as ideology. Koers, 48: 4, 249-257. -206- -206- COETZEE, J.W . 1981. B itte re in d e rs, hensoppers e n /o f vo o rt - tre k k e rs . IBC. PU v ir CHO : Potchefstroom . DEGENAAR, J. 1987. A n ti-p o la risa tio n ! Sunday Times : 18 Jan. 23. ESTERHUYSE, W .J. 1987. O ngepubliseerde lesing gehou aan PU v ir CHO. EYSENCK, Michael W. 1984. A Handbook of co g n itive psychology. London: Lawrence Erlbaum. HEWSON, Mariana G .A .B . 1985. The role of intellectual environm ent in the o rig in o f conceptions: An e xp lo ra to ry stu d y. (In West, Leo H .T . & Pines, A .Leon, (re d s .) C ognitive s tru c tu re and conceptual change. O rlando : Academic P ress.) KUHN, T .S . 1973. The s tru c tu re o f scie n tific revo lu tio n s. 2nd ed. Chicago : U n iv e rs ity of Chicago Press. MCNAMARA, M. ( re d .). 1980. World views. P retoria : Van Schaik. RICOEUR, P. 1984. Ideology and ideology c ritiq u e . (In W aldenfels, B e rn h ard , Broekman, Jan M. & Pazanin, A nte. Phenomenology and Marxism . V ertaal deur Evans, J. Claude, jr . London : Routledge & Kegan Paul.) SCHOULLS, P. 1969. Communication, argum entation and presupposition in philosophy. Philosophy and R hetoric, 2 (4 ): 183-199. Fall. TOULM IN, S. 1972. The collective use and evolution of concepts. Human u n d ersta n d in g . V ol. 1. O xford : Clarendon Press. W H ITTIER , Duane H. 1964. Basic assumptions and argum ent in Philosophy. The M onist, 48:486 - 500. -207-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/820/931

Afrikaans

Die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Republiek van die Oranje-Vrystaat: Hooflyne van ’n kerk-staatverhouding, 1854-1902 Piet Strauss Navorsingsgenoot Departement Ekklesiologie Universiteit van die Vrystaat [email protected] Abstract The Dutch Reformed Church and the Republic of the Orange Free State: the main lines of a church-state relationship 1854-1902 A close relationship existed between the Dutch Reformed Church in the Orange Free State and the Republic of the Orange Free State during the existence of the latter in 1854-1902. This was due to a shared world view and the fact that more than 80% of the voters of the Republic were members of a Dutch Reformed congregation. It has been said that the Dutch Reformed Church in the Free State was a state-church. Although it benefited in the circumstances, the Dutch Reformed Church remained independent and undominated by the government. An own approach could be seen in the thinking, resolutions and actions of the Dutch Reformed Synod in the Free State. Close ties between this church and state were visible in their formal and informal contact. The government supported the Dutch Reformed Church in the Free State spiritually and financially and the latter influenced the policies and actions of the Free State Government. Both institutions held great respect for each other. Keywords: Dutch Reformed Church of the Orange Free State; Republic of the Orange Free State; Parliament; State church; Priveleged church; Constitution; Republican tradition; Dutch Reformed Church; Social legislation and education; Obedience to state authority. Inleiding In ’n MA-verhandeling aan die Universiteit van Suid-Afrika oor die verhouding tussen kerk en staat in die Republiek van die Oranje-Vrystaat of Vrystaat, 1854-1902, kom JD Kriel tot die gevolgtrekking dat die 1 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat (of die Vrystaat), die “staatskerk” was.1 Kriel maak gewag van ’n “gesonde samewerking en ’n innige onderlinge belangstelling” tussen die Volksraad en die Ned Geref Kerk in die Vrystaat, daardie sinodale verband van die Ned Geref Kerk wat in die Vrystaatse Republiek bestaan het. Hy noem dit die belangrikste kenmerk van die “innerlik godsdienstige en staatkundige lewe” van die Republiek.2 Die kern van sy argument baseer Kriel op Artikel 22 van die Vrystaatse Grondwet van 1854. Artikel 22, soos gewysig na Artikel 24 in 1867, het bepaal dat die “Nederlandsche Hervormde Kerk” (na 1867 die Ned Geref Kerk) deur die Volksraad “bevorderd en ondersteund” sal word. Daarmee het die Artikel – aldus Kriel – van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die “Staatskerk van die Republiek” gemaak.3 Hierdie standpunt van Kriel word deur Oberholster en Van Schoor in hulle werk oor die eerste eeu van die Sinode van die Ned Geref Kerk in die Oranje- Vrystaat betwis. Volgens hulle is die Ned Geref Kerk in die Vrystaat deur die Vrystaatse regering van 1854-1902 begunstig sonder dat hierdie kerk “besondere regte en voorregte” – dus wetlik – bo ander kerke in die Republiek geniet het. Gevolglik, volgens hulle, kan die Ned Geref Kerk in die Vrystaat van 1854-1902 nie “sonder meer” tot “die Staatskerk” verklaar word nie.4 ’n Breë konsensus bestaan egter onder skrywers dat ’n nou band tussen die Vrystaatse Volksraad en die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat bestaan het. Hierdie menings van Kriel, Oberholster, Van Schoor en ander stel ons voor die vraag: was die Ned Geref Kerk in die Vrystaat tussen 1854-1902 teoreties en prakties ’n staatskerk? Om ’n afdoende antwoord op hierdie vraag te vind, moet die Grondwet van die Republiek van die Oranje-Vrystaat, ander wette van die Republiek, besluite van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat in sy verhouding tot die staat, en voorbeelde uit die verhouding tussen die Ned Geref Kerk in die Vrystaat en die Vrystaatse Republiek uit die tydperk 1854- 1902 ondersoek word. Verder, hoe is die Vrystaatse Grondwet op hierdie punt destyds verstaan en toegepas? JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat in die Republiek van die Oranje-Vrystaat 1854-1902 Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis (Eisiesrivier, Nasionale Handelsdrukkery, 1953), p. 166. g fj f g ( , JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 207. 4 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat (Bloemfontein, NGK-OVS, 1964), p. 109. 1 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat in die Republiek van die Oranje-Vrystaat 1854-1902”, Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis (Eisiesrivier, Nasionale Handelsdrukkery, 1953), p. 166. 2 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 207. 3 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 168; OVS Wetboek 1854-1891, Constitutie (Sonder plek, uitgewer en datum), p. 14. 4 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat (Bloemfontein, NGK-OVS, 1964), p. 109. J g g fj p JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 168; OVS Wetboek 1854-189 Constitutie (Sonder plek, uitgewer en datum), p. 14. 6 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine (Kaapstad, Nasionale Boekhandel, 1960), pp. 96-121. Vir die term “modelstaat”, kyk GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 205 en JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 107 wat dieselfde term by ’n Engelse geleerde, Lord Bryce, kry. 7 In 1880 het slegs een sesde van die blanke bevolking nie aan die Ned Geref Kerk behoort nie. In 1890 het hierdie syfer gedaal na minder as een agste, naamlik 8 776 uit ’n bevolking van 77 716. JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 107. Die stem van die “volk” was “alle volwasse, manlike, stemgeregtigde burgers”. Sien MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., p. 137. In daardie tye het slegs mans stemreg gehad – ’n gebruik dwarsdeur deur die destydse wêreld. Sien J Visagie, “Uittog en vestiging van die Voortrekkers in die binneland”, F Pretorius (red.), Geskiedenis van Suid-Afrika van voortye tot vandag (Kaapstad, Tafelberg, 2012), p. 144. Inleiding Dieper beskou, wat was die filosofies- lewensbeskoulike agtergrond van Ned Geref Kerk-Republiek-verhouding? 2 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Hierdie agtergrond is vir die tema van die artikel belangrik omdat meer as 80% van die toenmalige stemgeregtigde burgers van die Vrystaatse Republiek lidmate van Ned Geref -gemeentes was. As die Ned Geref Kerk in die Oranje- Vrystaat nie, soos beweer, destyds ’n staatskerk was nie, wat was die aard van die verhouding tussen hierdie kerkverband en die Republiek van die Oranje- Vrystaat van 1854-1902? 5 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke in Natal, Vrystaat en Transvaal (Kaapstad, Nasionale Pers, 1934), pp. 205-206. g g 7 In 1880 het slegs een sesde van die blanke bevolking nie aan die Ned Geref Kerk behoort nie. In 1890 het hierdie syfer gedaal na minder as een agste, naamlik 8 776 uit ’n bevolking van 77 716. JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 107. Die stem van die “volk” was “alle volwasse, manlike, stemgeregtigde burgers”. Sien MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., p. 137. In daardie tye het slegs mans stemreg gehad – ’n gebruik dwarsdeur deur die destydse wêreld. Sien J Visagie, “Uittog en vestiging van die Voortrekkers in die binneland”, F Pretorius (red.), Geskiedenis van Suid-Afrika van voortye tot vandag (Kaapstad, Tafelberg, 2012), p. 144. ’n Verhouding vorm en ontwikkel Na die voorlopige beïndiging van die Basoetoevraagstuk in 1869 het sowel die Vrystaatse Republiek as die Ned Geref Kerk in die Vrystaat tot met die uitbreek van die Suid-Afrikaanse Oorlog in 1899 ’n “kalme atmosfeer” beleef. In teenstelling met die Zuid-Afrikaansche Republiek as sustersrepubliek (tussen die Vaal- en Limpopo riviere), het die Britse anneksasie in 1877, die Vryheidsoorlog van 1880-1881, die ontdekking van goud in 1886 met ’n instroming na die Witwatersrand van vreemdelinge in taal en lewensbeskouing, en die Jamesoninval van 1895, die Vrystaat gespaar gebly. Boonop het die Ned Geref Kerk in die Zuid-Afrikaansche Republiek of – soos deur die kerk destyds gebruik, Transvaal – in die 1850’s in drie verdeel. Na die Vryheidsoorlog van 1880-1881 sou ’n mislukte “hereniging”, met sy gevolge, twee van hulle, naamlik die Ned Geref Kerk en die Nederduitsch Hervormde Kerk in die ZAR, in 1885-1892 tref. Die derde kerk wat geïmpliseer word, die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, sou buite dié proses bly.5 Hierteenoor het die Vrystaat in hierdie tyd feitlik ongestoord in ’n modelrepubliek ontwikkel.6 Die lidmate van die Ned Geref Kerk het deurgaans meer as 80% van die stemgeregtigde burgers van die Vrystaatse Republiek getel.7 Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat was geheg aan die Kaapse Ned Geref 3 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Kerk wat na 1652 in die Kaap gevestig is, wou gereformeerd wees in belydenis en kerkregering8 en het begeer om rekening te hou met “de behoeften van dit land”, die Vrystaat.9 Oberholster en Van Schoor voeg hierby dat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die Christelike leer gehandhaaf, kennis daaroor vermeerder, Christelike sedes, orde en eendrag in die Republiek bevorder, en onderdanigheid aan die staatsowerheid en sy wette gestimuleer het.10 Kerk wat na 1652 in die Kaap gevestig is, wou gereformeerd wees in belydenis en kerkregering8 en het begeer om rekening te hou met “de behoeften van dit land”, die Vrystaat.9 Oberholster en Van Schoor voeg hierby dat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die Christelike leer gehandhaaf, kennis daaroor vermeerder, Christelike sedes, orde en eendrag in die Republiek bevorder, en onderdanigheid aan die staatsowerheid en sy wette gestimuleer het.10 In 1865 toon die eerste voorsitter van die eerste sinode van die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, ds Gilles van der Wall, ook hierdie sentimente van staatsverbondenheid en steun aan. 8 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., pp. 76-77. 9 PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat: enkele tendense by die ontstaan daarvan in 1864-1865”, Acta Theologica, 27(1), pp. 125-131. 10 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 83. 11 Vir die verslag van die vergadering, sien GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis van die Nederduits- Gereformeerde Kerk in die Transgariep (Kaapstad, Nasionale Pers, 1930), p. 148. 12 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 205. 13 GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 165. 14 GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 172. 15 GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 170. 8 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., pp. 76-77. JJ , f j y , pp PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat: enkele tendense by die ontsta daarvan in 1864-1865”, Acta Theologica, 27(1), pp. 125-131. JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., pp. 76-77. PJ S “Di i d l b d di N d G f K k i di V k l d b di ’n Verhouding vorm en ontwikkel Sy bewering is onder meer geskoei op ‘n toespraak van die Kaapse goewerneur, sir George Grey, in Maart 1855 voor die Kaapse Parlement, waarin Grey aanvoer dat die Ned Geref Kerk ’n sterk, positiewe invloed op die Vrystaatse gemeenskap uitoefen: 16 … the discipline and system of that church imposes regularity, decency, order and propriety of conduct, and in fact fulfils many of the functions of Government and law… … the discipline and system of that church imposes regularity, decency, order and propriety of conduct, and in fact fulfils many of the functions of Government and law… Volgens Kriel spruit hierdie verhouding in die Vrystaat in die jare 1854- 1902 uit ’n Protestants-Christelike beskouing waarin die soewereiniteit en heerskappy van God oor kerk én staat erken is. By nadere ontleding blyk daar ook ’n aanvoeling vir die eie aard en taak van beide kerk en staat te wees.17 16 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 172.j J g g fj p 17 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 163. ’n Verhouding vorm en ontwikkel Hy wys op die liberalisme in die Kaapse Ned Geref Kerk wat sekere dele van die belydeniskrifte van die Gereformeerde Kerk verwerp en anti-gereformeerd is. Hy is daarvan oortuig dat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat met ’n eie sinode die Christelike “lewe” in die Republiek sal bevorder, dat die inkomste van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat sal verdubbel, en dat Gods ryk in die Vrystaat bevorder sal word.11 GBA Gerdener skryf dat, in meer as enige ander gebied noord van die Garieprivier, die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat die “hele volkslewe” beheers en “die hele seggenskap” het.12 Die Ring van Fauresmith praat in ’n brief aan die Vrystaatse Volksraad op 11 Mei 1866 van die Ned Geref Kerk “als het uitgebreidste en meest vermogende Kerkgenootschap in dit Land”.13 In ’n ander brief aan die Volksraad op 20 April 1869 wys die Sinodepraeses of -voorsitter, ds P Roux, op die invloed van die Evangelieprediking van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat op die kweek van ’n hegte band tussen die OVS- Volksraad en die volk en op die bevordering van die welvaart, goeie sedes en wetsgehoorsaamheid in die gemeenskap.14 Dieselfde gedagterigting word op 6 Junie 1867 in ’n brief van die toenmalige praeses, Gilles van der Wall, aangetref. In sy bedanking van ’n beroep na die NGK Kaapstad, noem hy die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die “steun des Staats”.15 ’n Steun wat waarskynlik ook aan die invloed van die prediking van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat gekoppel moet word omdat dit 4 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 die hoofaksie van die Ned Geref Kerk is waaraan genoemde 80% van die stemgeregtigde burgers blootgestel word. Kriel beweer dat die Ned Geref Kerk deur sy “sedelike invloed” die taak van die Volksraad in die Vrystaat vergemaklik het. 16 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 172. 17 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 163. 18 Die naam “Voortrekkers” en “Groot Trek” dateer uit die 1870s. Tot in daardie stadium is die Trekkers “Emigrante-Boere” genoem. JT du Bruyn, “Die Groot Trek”, T Cameron (red), Nuwe geskiedenis van Suid- Afrika in woord en beeld (Kaapstad, Human en Rousseau, 1986), pp. 127-137. 19 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., pp. 107-110; 128-129. f p pp 19 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., pp. 107-110; 128-129. Afrika in woord en beeld (Kaapstad, Human en Rousseau, 1986), pp. 127-137. 19 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., pp. 107-110; 128-129. g g fj 18 Die naam “Voortrekkers” en “Groot Trek” dateer uit die 1870s. Tot in daardie stadium is die Tre “Emigrante-Boere” genoem. JT du Bruyn, “Die Groot Trek”, T Cameron (red), Nuwe geskiedenis van Afrika in woord en beeld (Kaapstad, Human en Rousseau, 1986), pp. 127-137. Die Vrystaatse Grondwet, die Volksraad en die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat Vir ‘n antwoord op die probleemvraag van hierdie artikel word daar eers gekyk na die bewoording van die Vrystaatse Grondwet en daarna hoe die Volksraad (regering) dit in sy verhouding tot die Ned Geref Kerk in die Vrystaat toegepas het. Aan die Grondwet was die Volksraad in sy optrede gebonde. Boonop kon die Volksraad as staatsinstelling sy wil in die Vrystaat afdwing. Was die Grondwet in hierdie omskrywing van die verhouding tussen die Vrystaatse Republiek en die Ned Geref Kerk in die Vrystaat ‘n tipiese voorbeeld van die republikeinse tradisie en samelewingsopvatting van Afrikaners – spesifiek die Voortrekkers van 1835-1840?18 Die ontstaan van die Vrystaatse Republiek in 1854 word immers as ’n hoogte- of kulminasiepunt van die Groot Trek van 1835-1840 beskou.19 Vroeër is verwys na die verbintenis tussen kerk en staat in die OVS voor 1902. Daarom bepaal Artikel 22 van die 5 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Vrystaatse Grondwet na 1867 dat: “De Nederduitsch Gereformeerde Kerk zal door den Volksraad bevorderd en ondersteund worden”.20 Vrystaatse Grondwet na 1867 dat: “De Nederduitsch Gereformeerde Kerk zal door den Volksraad bevorderd en ondersteund worden”.20 Dat hierdie kerk so in die Grondwet aangedui word, was tot 1867 egter nie die geval nie. Reeds op 11 Mei 1865 versoek die eerste sinode van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die Vrystaatse Volksraad dat Artikel 22 van die Grondwet van 1854 gewysig word. Artikel 22 het bepaal dat die “Nederlandsch Hervormde Kerk” deur die Volksraad bevorder en ondersteun sal word; ’n kerk wat – bloot op die naam af – toentertyd nie in Suidelike Afrika bestaan het nie. Gevolglik versoek praeses Gilles van der Wall die Volksraad in ’n brief op 13 Mei 1865 dat die naam “Nederlandsch Hervormde Kerk” wat “abusievelyk” in die Grondwet ingeskryf staan, na die “juister geformuleerden Titel ‘Nederduitsch Gereformeerde Kerk’” verander word. Tipies in die 19e eeuse styl voeg hy by “dat het U.HEd. moge behagen”. Sy groot rede: hy wil misverstand voorkom.21 Die saak sloer egter by die Volksraad. Hoewel die Raad die brief op 26 Mei 1866 ter tafel neem en die geldigheid van die argument van die naam Ned Geref Kerk deur die notule van 29 Maart 1854 – met die skryf van die Grondwet deur volksverteenwoordigers – bevestig word, volstaan hy voorlopig met ’n regstelling in die staatskoerant. 20 OVS Wetboek 1854-1891, Constitutie..., p. 14. p 21 GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 161; Vrystaatse Kerkargief, Brief van praeses G van der Wall, 13 Mei 1865, handgeskrewe; JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 82. j y p 22 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 174. 23 GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 169 vir brief; PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), p. 124. 24 PJ Strauss, Gereformeerdes onder die Suiderkruis 1652-2011 (Bloemfontein, Sunmedia, 2015), p. 77. Die Gereformeerde Kerk (GKSA) in Suid-Afrika wat die Dordtse Kerkorde van 1619 gewysigd aanvaar, handhaaf ’n eenheid in leer, diens en tug tussen kerke nog in die 21ste eeu as die voorwaarde vir die vorming van een kerkverband, of, in die taal van die GKSA,” kerkegemeenskap”. 25 Die naam “hervormd” hou verband met kerklike veranderinge teen 1816 in Nederland wat op ’n ongereformeerde belydenisvryheid neerkom. Hierdie kwessie speel ’n deurslaggewende rol in die herstel van die Ned Geref Kerk in Transvaal uit die Hervormde Kerk (NHKA) rondom 1866, onder leiding van ds. FL Cachet. Kyk GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., pp. 323-331. 26 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 214. 27 Republiek van die Oranje-Vrystaat, Hoog-edelen Volksraad. Notulen 1867 (Bloemfontein, Van Iddekinge, 1868), p. 8. Die Vrystaatse Grondwet, die Volksraad en die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat Hy debatteer ook die meriete van die name “Hervormde Kerk” en “Gereformeerde Kerk” en die wenslikheid om die Grondwet hieroor te wysig. Omdat die saak vir die Volksraad van groot belang is en om lede ‘n kans te gee om dit deeglik te oorweeg, word daar op 28 Mei 1866 besluit om die saak tot die volgende sitting van die Raad uit te stel.22 Daarom herhaal die volgende Sinode van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die versoek op 10 April 1867. Die versoek word vervat in ’n brief onder datum 16 April 1867 en nou onderteken deur die volle moderatuur: praeses G van der Wall, assessor AA Louw (Fauresmith) en skriba AP Meiring (Edenburg). ’n Meer omvattende motivering word ook aangebied. Volgens die moderatuur is die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat “in naam, leer, tucht en dienst” gelyk aan die Ned Geref Kerk in die Kaapkolonie. In die bekende Ordonansie 7 van 1843 van die Kaapkolonie word laasgenoemde “Gereformeerd” genoem. Dit is in Engels vertaal met 6 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 “Reformed”. In Ordonansie 16 van 1845 is “Reformed” na Nederlands terugvertaal met “Hervormd”, ‘n fout wat nie deur die Ned Geref Kerk in die Vrystaat gemaak of veroorsaak is nie. Laasgenoemde het hom in 1864 op Smithfield, by die vorming van sy eie sinodale verband, as ’n Nederduitse Gereformeerde Kerk gekonstitueer. Die gemeentes van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat – vroeër die Oranjerivier-Soewereiniteit en nou die Republiek van die Oranje-Vrystaat – is uitgesproke verbonde aan die “Gereformeerde Kerk”.23 Die blote feit dat die Moderatuur die gereformeerde “leer, diens en tug” as die uitstaande kenmerke van kerke op die Dordtse lyn,24 gebruik, beteken dat hy in Nederlandsgeoriënteerde gereformeerde – nie hervormde25 nie – kringe beweeg. Ter bevestiging hiervan, nader die Gereformeerde Kerk in Suid- Afrika in die 1880’s die Ned Geref Kerk in die Vrystaat in ’n rondskrywe oor die vereniging van kerke op ’n gereformeerde grondslag. Hulle voorwaardes vir eenheid maak die gebruik van die Evangeliese Gesange in die dienste van so ’n kerk egter onmoontlik. Republiek van die Oranje-Vrystaat, Hoog-edelen Volksraad. Notulen 1867 (Bloemfontein, Van Iddekinge, 1868), p. 8 y g pp 26 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 214. Die Vrystaatse Grondwet, die Volksraad en die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat So word die saak wat aanvanklik aan die Sinodale Kommissie van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat vir voorlopige ooreenkomste opgedra is, van sy agenda verwyder.26 Hierdie keer aanvaar die Vrystaatse Volksraad die versoek van die Sinode van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat van 16 April 1867 eenparig. Die Volksraad neem sy besluit op Saterdag 25 Mei 1867 na ’n “geringe bespreking”. In ’n nuwe artikel 24 van die Grondwet sou die Vrystaatse Republiek die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat bevorder en ondersteun.27 Die deeglike aanpak van die Volksraad in hierdie saak moet verwelkom word, maar verraai tog ‘n gebrekkige aanvaarding van die eie aard en privaatregtelike burgerreg van die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat om self oor sy naam te besluit. ’n Gebrek en ’n mede-besluitneming deur die Volksraad wat, aan die ander kant, egter die nou bande en gemeenskaplike belange van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat 7 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 en die Volksraad van die Vrystaatse Republiek in hierdie tyd weerspieël. ’n Vraag wat hieruit ontstaan, is: indien die Volksraad die versoek van die Sinodes van 1865 en 1867 sou weier, wat sou die gevolge daarvan vir die verhouding tussen die Ned Geref Kerk in die Vrystaat en die Republiek van Oranje-Vrystaat wees? Of het die Volksraad so ’n respek vir die eie aard van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat gehad dat so ’n weiering bowendien ’n onmoontlikheid was? In so ’n geval was die uitstel van die besluit deur die Volksraad eerder daarop gemik om ’n ingeligte handeling te verrig. Wat hierdie reaksie van die Volksraad in finale instansie weerspieël, is sy “natuurlike” neiging om die nou band tussen die Ned Geref Kerk en die Republiek van die Oranje-Vrystaat te erken, maar in die proses ook die eie aard van die eersgenoemde om oor intern-kerklike sake te besluit, te eerbiedig. Indien die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die staatskerk in die volle sin van die woord was, sou die Volksraad eenvoudig oor sy naam besluit het. Dat hierdie onderskeid oor die eie aard in die Republiek as ’n partylose demokrasie òòk in die Ned Geref Kerk in die Vrystaat geleef het, blyk uit ’n saak op die Sinode van 1885. Hierdie vergadering het besluit dat geen ouderling wat ’n lid van die Volksraad is, na die Sinode afgevaardig mag word nie (Dit is ’n kerklike gebruik om nie van sinodesitting nie, maar sinode te praat). Die gevoel was dat een persoon nie in beide die Sinode en die Volksraad sitting moet neem nie weens ’n moontlike konflik van belange. In so ’n geval kan ’n onverbonde beoordeling onmoontlik wees.28 Die Sinode van 1885 aanvaar dit dus nie dat hy en die Volksraad identiese belange dien nie. 28 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1885), p. 771. 29 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., pp. 3-31, 107. 28 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1885), p. 771. 29 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., pp. 3-31, 107. 8 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1885), p. 771. Die Oranje-Vrystaat-Grondwet in die republikeinse tradisie van Afrikaners Die republikeinse tradisie van die Voortrekkers en hulle nasate het verskeie invloede ondergaan: dié van die gereformeerde Protestantisme uit die 16de en 17de eeu én die Verligting sedert ongeveer 1650, via die Amerikaanse Grondwet van 1787 en die Nederlandse Patriotbeweging van die 18de en 19de eeue. Laasgenoemde vind in die Kaapse Patriotte van die 18de eeu (vergelyk die opkoms van die demokrasië in Swellendam en Graaff-Reinet) sy eweknie.29 Die kerk-staat verhouding in die Afrikaanse gereformeerde tradisie mo 8 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 in sy kern egter na die Hervormer, Johannes Calvyn (1509-1564), en die Nederlandse gereformeerde samelewingstradisie van die 16de en 17de eeu wat hierop bou, teruggevoer word. ’n Tradisie wat verwoord word in Artikel 36 van die Nederlandse Geloofsbelydenis (NGB) uit 1561 – soos onderskryf deur die Ned Geref Kerk – en die Dordtse Kerkorde van 161930 – ’n Kerkorde wat tot 1824 die “vigerende” kerkorde van die Ned Geref Kerk aan die Kaap was.31 Hiervolgens staan beide kerk en staat onder die gesag van God-Drieënig. Die kerk moet werk met die geloofsimplikasies van die Evangelie en die staat met reg en geregtigheid aan almal op sy gebied. Beide is geroep tot diens aan God. Die kerk moet by sy lidmate orde en gehoorsaamheid aan die owerheid inskerp en die staat moet die kerk ondersteun in sy vryheid van geloof en geloofstaak. Hierdie opvatting kry veral gestalte waar die burgers van die staat gelowiges is wat aan dieselfde kerk behoort. In Nederland – soos in die Genevé van Calvyn – het dit gelei tot die idee van ‘n teokratiese verbondsgemeenskap en die bevoorregting van die Gereformeerde Kerk deur die staatsowerheid;32 ’n bevoorregting wat tot die aanstelling en besoldiging van predikante, die stigting van gemeentes deur die staat en staatsinspraak in kerklike besluite gelei het. Aan die Kaap het die Nederlands-Oos-Indiese Kompanjie deur sy Politieke Raad die gereformeerde godsdiens ondersteun. Met die landing in Tafelbaai van Jan van Riebeeck en 90 bemanningslede in April 1652, het hy in sy formuliergebed beloof om die gereformeerde leer en geloof te bevorder. Van Riebeeck het sy tog in diens van die Kompanjie as ’n gevolmagtigde van die Nederlandse regering (State-Generaal) onderneem. Voor die stigting van die eerste gemeente van die Ned Geref Kerk, Kaapstad in 1665, het die Politieke Raad as ‘n tussentydse “kerkraad” opgetree. 30 P Biesterveld en HH Kuyper, Kerklijke handboekje (Kampen, Bos, 1905), pp. 225-250. g ( ) p 32 AD Pont, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg II (Pretoria, Kital, 1991), p. 171. yp j j p pp JD Vorster, “Die kerkorde van die NG Kerke”, Ned Geref Teologiese Tydskrif, 1/4, p. 13; PJ Strauss, Kerk en ord vandag (Bloemfontein, Sunmedia, 2010), p. 19. 33 PJ Strauss, Gereformeerdes onder die Suiderkruis..., pp. 5-8. 30 P Biesterveld en HH Kuyper, Kerklijke handboekje (Kampen, Bos, 1905), pp. 225-250. 31 JD Vorster, “Die kerkorde van die NG Kerke”, Ned Geref Teologiese Tydskrif, 1/4, p. 13; PJ Strauss, Kerk en orde vandag (Bloemfontein, Sunmedia, 2010), p. 19. 32 AD Pont, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg II (Pretoria, Kital, 1991), p. 171. 33 PJ Strauss, Gereformeerdes onder die Suiderkruis..., pp. 5-8. yp , j j ( p , , ), pp 31 JD Vorster, “Die kerkorde van die NG Kerke”, Ned Geref Teologiese Tydskrif, 1/4, p. 13; PJ Strauss, Kerk en orde vandag (Bloemfontein, Sunmedia, 2010), p. 19. 32 AD Pont, Die historiese agtergronde van ons kerklike reg II (Pretoria, Kital, 1991), p. 171. , g g g ( , , ), p 33 PJ Strauss, Gereformeerdes onder die Suiderkruis..., pp. 5-8. 34 Die Republiek Natalia is teen die middel van 1838 “in die lewe geroep” met sy Regulatien en Instructien voor den Raad van Representanten van het Volk en ’n verkose Volksraad van 24 lede. MCE Van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke…, pp. 59-60; J Visagie, “Uittog en vestiging van die Voortrekkers in die binneland”, F Pretorius, (red), Geskiedenis van Suid-Afrika..., pp. 131-150. Die Oranje-Vrystaat-Grondwet in die republikeinse tradisie van Afrikaners Die rede: Die oorhoofse belang van kerk en staat, naamlik die eer van God, was dieselfde. Die lidmate van die Ned Geref Kerk en die burgers van die staat was twee kante van dieselfde munt. Die Politieke Raad, as die waarnemende kerkraad, wou daarom ook in kerklik-gereformeerde belang optree.33 9 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Teen hierdie agtergrond het Artikel 18 van die Grondwet van die Voortrekkerrepubliek Natalia (1838 -1843)34 van die Ned Geref Kerk sy “hoofdkerk” gemaak. Hierdie kerk – so het die Grondwet van Natalia bepaal – moes te alle tye “geprotecteerd” en “erkend” word.35 Die Dordtse Kerkorde praat van die staatsowerheid wat die Gereformeerde Kerk moet beskerm en bevorder.36 Dat kerk en staat een van sin was, blyk ook uit die Gelofte van Desember 1838 waar die lede of burgers van die “Wenkommando” – ‘n Voortrekkerstaatsinstelling – as belydende lidmate van die Ned. Geref .Kerk aan God ’n gelofte – kop vir kop in ’n gesamentlike gebed – kon doen.37 Meer nog, die “Vetriviergrondwet” van die trekkende Boere-emigrante, soos opgestel op 17 April 1837 naby die latere Winburg, het as ’n staatsdokument begin met ’n tipies kerklike uitdrukking: “Wij gerefformeerde Leedematen”.38 Teen hierdie agtergrond het Artikel 18 van die Grondwet van die Voortrekkerrepubliek Natalia (1838 -1843)34 van die Ned Geref Kerk sy “h fdk k” k d k k h d G d l b l Teen hierdie agtergrond het Artikel 18 van die Grondwet van die Voortrekkerrepubliek Natalia (1838 -1843)34 van die Ned Geref Kerk sy hoofdkerk” gemaak. Hierdie kerk – so het die Grondwet van Natalia bepaal – moes te alle tye “geprotecteerd” en “erkend” word.35 Die Dordtse Kerkorde praat van die staatsowerheid wat die Gereformeerde Kerk moet beskerm en bevorder.36 Dat kerk en staat een van sin was, blyk ook uit die Gelofte van Desember 1838 waar die lede of burgers van die “Wenkommando” – ‘n Voortrekkerstaatsinstelling – as belydende lidmate van die Ned. 37 AD Pont, “Die Gelofte van 1838 – ‘n poging om die teologiese agtergond daarvan te peil”, AD Pont (red.), Die Gelofte van 1838 (Pretoria, Kital, 1988), p. 62; PJ Strauss, “Nogeens: Die agtergrond, inhoud en implikasies van die Gelofte van 1838”, Hervormde Teologiese Studies, 57(3 en 4), pp. 817-818, 821-824. g g fj 36 P Biesterveld en HH Kuyper, Kerklijk handboekje…, p. 233. 39 JJ , f 40 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 176. ( ) f pp 35 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 167. g pp 38 GS Preller, Voortrekkermense (Kaapstad, Nasionale Pers, 1920), p. 300. , ( p , , ), p 39 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 81. 41 OVS Wetboek, Constitutie…, p. 14. Die Oranje-Vrystaat-Grondwet in die republikeinse tradisie van Afrikaners Geref .Kerk aan God ’n gelofte – kop vir kop in ’n gesamentlike gebed – kon doen.37 Meer nog, die “Vetriviergrondwet” van die trekkende Boere-emigrante, soos opgestel op 17 April 1837 naby die latere Winburg, het as ’n staatsdokument begin met ’n tipies kerklike uitdrukking: “Wij gerefformeerde Leedematen”.38 – moes te alle tye “geprotecteerd” en “erkend” word.35 Die Dordtse Kerkorde praat van die staatsowerheid wat die Gereformeerde Kerk moet beskerm en bevorder.36 Dat kerk en staat een van sin was, blyk ook uit die Gelofte van Desember 1838 waar die lede of burgers van die “Wenkommando” – ‘n Voortrekkerstaatsinstelling – as belydende lidmate van die Ned. Geref .Kerk aan God ’n gelofte – kop vir kop in ’n gesamentlike gebed – kon doen.37 Meer nog, die “Vetriviergrondwet” van die trekkende Boere-emigrante, soos opgestel op 17 April 1837 naby die latere Winburg, het as ’n staatsdokument begin met ’n tipies kerklike uitdrukking: “Wij gerefformeerde Leedematen”.38 In hierdie klimaat was dit vir sy Volksraad ’n logiese stap dat die Republiek van die Vrystaat die Ned Geref Kerk beskerm en ondersteun. Ned Geref -lidmate was immers die oorgrote meerderheid van die stemgeregtigde burgers van die staat. Daarby was die “vernaamste wetgewers van die Staat ook identies … met die persone wat ampte as ouderlinge” in gemeentes van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat beklee het.39 Om die bevoorregte kerk te wees, het egter nie beteken dat die Ned.Geref. Kerk die enigste toegelate kerk of staatskerk in die Vrystaat was nie. In 1879 stem die Vrystaatse Volksraad R12 000 vir die Ned Geref Kerk, R500 vir die Wesleyaanse Kerk, R200 vir die Lutherse Kerk en R500 vir ‘n ongedefinieerde Engelse Kerk.40 Hierdie toelaag bou moontlik op die persentasie van hierdie kerke van die staatsbevolking en op Artikel 23 van die Grondwet wat bepaal: “De bevordering van godsdienst en onderwijs is een onderwerp van zorg voor den Volksraad”.41 Die vryheid van Protestantse Kerke in die Republiek van die Oranje-Vrystaat is in 1854 deur ‘n regeringsproklamasie 10 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 gewaarborg.42 Rooms-Katolieke kerklidmate kon nie staatsposte beklee nie, maar is nie in hulle godsdiensuitoefening beperk nie.43 Die Ned Geref Kerk was ’n bevoorregte kerk en daarom, soos in Natalia, die “hoofdkerk” van die staat. Die Oranje-Vrystaat-Grondwet in die republikeinse tradisie van Afrikaners Tog is hy nie, soos by ’n staatskerk, voorgeskryf in kerkeie sake soos sy belydenisskrifte, kerkorde en besluite nie.44 Kriel beweer dat Artikel 24 van die Grondwet, wat bepaal dat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat deur die Republiek “bevorderd en ondersteund” word, op ’n implisiete erkenning van die Volksraad dui dat hy hierdie kerk as “soewerein in eie kring” – ’n term uit die Neo-Calvinistiese Wysbegeerte na 1880 in Nederland – beskou.45 42 Op 10 Maart 1854 vaardig die voorlopige (provisionele) regering van die Vrystaat ‘n proklamasie uit dat alle Protestantse eredienste “in dit land ongehinderd’ toegelaat sal word. JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 208. 42 Op 10 Maart 1854 vaardig die voorlopige (provisionele) regering van die Vrystaat ‘n proklamasie uit dat alle Protestantse eredienste “in dit land ongehinderd’ toegelaat sal word. JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 208. 43 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., p. 125. 44 PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), p. 131. 45 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 163; A Kuyper, Souvereiniteit in eigen kring (Kampen, Kok, 1930), p. 35. 46 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, 1865 , Wetten en Bepalingen (Sonder plek of uitgewer), Artikel 11. 47 PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), pp. 122; 129-131. 48 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1887), p. 866. g fj MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., p. 125. PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), p. 131. JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 163; A Kuyper, Souvereiniteit in eig kring (Kampen, Kok, 1930), p. 35. Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, 1865 , Wetten en Bepalingen (Sonder plek of uitgewer), Artikel 11. PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), pp. 122; 129-13 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1887), p. 866. g p p Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, 1865 , Wetten en Bepalingen (Sonder plek of uitgewer), Artikel 11. PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), pp. 122; 129-13 43 MCE van Schoor en JJ van Rooyen, Republieke en republikeine..., p. 125. 44 PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), p. 131. 45 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 163; A Kuyper, Souvereiniteit in eigen kring (Kampen, Kok, 1930), p. 35. 46 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, 1865 , Wetten en Bepalingen (Sonder plek of uitgewer), Artikel 11. 47 PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), pp. 122; 129-131. 48 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1887), p. 866. Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat se bevordering van gehoorsaamheid aan die owerheid In die voorwoord van hierdie dokument word daar reeds gesê dat die Vrystaatse Ned Geref Kerk hom “onvoorwaardelijk hecht” aan die beproefde leer van die “Dordtse vaderen” soos vervat in die belydenisskrifte van die Nederlandse Gereformeerde Kerke.50 Hierdie reëling oor die verhouding tussen die Ned Geref Kerk in die Vrystaat en die Vrystaatse Republiek is gehandhaaf met die behandeling van ’n beskrywingspunt oor kerk en staat deur die Sinode van 1877. Na ’n bespreking besluit die vergadering om af te stap van die saak. Die motivering: sedert sy selfstandige bestaan vanaf 1864 geniet die Vrystaatse Ned Geref Kerk die ondersteuning en vertroue van die Vrystaatse Regering op “kenbare wijzen”. Daar is dus geen rede vir ’n ander bepaling van die houding tussen kerk en staat nie.51 Hierdie houding word in 1884 van staatskant bevestig. By sy beëdiging as staatspresident in 1884 antwoord pres JH Brand op ’n adres van die Sinode: “Waar Kerk en Staat hand aan hand gaan en hartelyk samenwerken” moet hulle pogings geseënde vrugte dra en tot beide se vooruitgang lei.52 Dit is op praktiese voorbeelde van die bevordering en ondersteuning van die Ned Geref Kerk deur die Republiek van Oranje-Vrystaat waarop daar nou ingegaan word. Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat se bevordering van gehoorsaamheid aan die owerheid Steeds op die Nederlands-gereformeerde lyn en vanuit die Nederlandse Geloofsbelydenis bepaal die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat in Artikel 11 van sy Wette en Bepalinge van 1864 dat onderdanigheid aan die landsowerheid en gehoorsaamheid aan die landswette een van die oogmerke van sy vergaderings moet wees.46 Hierdie bepaling staan in ’n duidelike gereformeerde tradisie. Soos aangetoon, was die invloed van die Ned Geref Kerk op wet en orde in die Vrystaat waarneembaar. Daarmee sou hierdie kerk die taak van die Volksraad vergemaklik én sy gebondenheid aan hierdie wêrelddeel verwoord.47 Die Sinode van die Vrystaatse Ned Geref Kerk van 1887 besluit boonop op ‘n jaarlikse gebed in gemeentes vir die Volksraad.48 Oberholster en Van Schoor som die saak so op: hoewel die Ned Geref Kerk in die Vrystaat deur die Volksraad begunstig is, het dit geen besondere regte en voorregte bo enige ander kerk in die Republiek geniet nie. Die Ned Geref Kerk is erken in onderwyssake en sedelik-morele kwessies, het ’n ereplek by staatsfunksies ingeneem en staatshulp vir – ondermeer – die besoldiging van predikante ontvang, maar is verder soos enige ander gereformeerde kerk in Suid- 11 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Afrika behandel.49 Dieselfde skrywers praat van die “heelhartige” staatsteun en -beskerming wat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat geniet het sonder om aan die “opperheerskappy van die staat” onderwerp te word. Volgens hulle het die gereformeerde benadering of die “beginsels” van die Dordtse Sinode van 1618-1619 in die eerste gedrukte Wette en Bepalinge van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat in 1864 neerslag gevind. In die voorwoord van hierdie dokument word daar reeds gesê dat die Vrystaatse Ned Geref Kerk hom “onvoorwaardelijk hecht” aan die beproefde leer van die “Dordtse vaderen” soos vervat in die belydenisskrifte van die Nederlandse Gereformeerde Kerke.50 Afrika behandel.49 Dieselfde skrywers praat van die “heelhartige” staatsteun en -beskerming wat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat geniet het sonder om aan die “opperheerskappy van die staat” onderwerp te word. Volgens hulle het die gereformeerde benadering of die “beginsels” van die Dordtse Sinode van 1618-1619 in die eerste gedrukte Wette en Bepalinge van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat in 1864 neerslag gevind. JJ f Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Wetten en Bepalingen…, Voorwoord. 52 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1884), pp. 734- 735. j y p g 51 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1877), p. 2 5 N d G f K k d O V H d l d S d (S d l k 4) JJ f j y p 50 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 77 Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat Wetten en Bepalingen Voorwoord 9 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 109. 0 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 77; G f K k i di O j V W B li V d 49 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 109. J Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 109. J Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 77; N 49 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 109. 50 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 77; Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Wetten en Bepalingen…, Voorwoord. 51 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1877), p. 221. 52 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek en uitgewer, 1884), pp. 734- 735. 50 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oran G r f K rk in di Or nj Vr t t W tt B pali V r rd Wedersydse erkenning in seremonies Die oortuiging dat die Vrystaat ’n Christelike staat is en dat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat in dié proses ‘n kerklike rol moet speel, blyk uit die Volksraadsreglemente van 1858. Oor die opening van ’n Volksraadsitting 12 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 bepaal Artikel 62 dat, sodra die staatspresident die vergadering “is binnengeleid”, die predikant van die Ned Geref Kerk Bloemfontein ’n gebed doen. Indien hy nie teenwoordig kan wees nie, moet die sekretaris van die Raad ’n ander (Ned Geref ) predikant vooraf skriftelik versoek om die gebed te doen. Volgens Kriel dui hierdie reëling enersyds op die Christelike aard van die Republiek, en andersyds op die erkenning van die Ned Geref Kerk as die bevoorregte kerk.53 Die Volksraad wou hierdie erkenning selfs in sy “uiterlike seremonies” vertoon.54 Teen hierdie agtergrond wek dit nie verbasing dat die Vrystaatse Sinode van 1865 die Volksraad in kennis stel van sy gebede om die seën van die Here oor die “beraadslagingen” van die raad nie.55 Hoe die bande tussen die Republiek en die Ned Geref Kerk was, blyk ook uit die seremoniële kontak tussen die voorgangers van kerk en staat. President JH Brand en die Volksraad is, byvoorbeeld, ’n gas by die opening van die Sinode van 1882.56 Brand is ook teenwoordig by die Sinodes van 188457 en 1887.58 Die “hoogedelen” Volksraad handhaaf sy bevoorregting van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat deur die Sinode uit te nooi na die hoeksteenlegging van die nuwe presidensie in 1885.59 By die opening van ’n nuwe sinode op 9 Mei 1889 staan die lede op om met eerbied kennis te neem van die afsterwe van die eerste bewoner van hierdie presidensie, president Brand. Die nuwe staatspresident, FW Reitz, word in die vergadering verwelkom. Hy maak dus onmiddellik persoonlik kontak. Daarmee gee hy te kenne dat die Sinode en die Ned Geref Kerk vir hom as staatshoof belangrik is. Sy besoek hou ook verband met die Republiek se grondwetlik bepaalde bevordering en ondersteuning van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat. 53 Kriel kies natuurlik die term “staatskerk”; ’n term wat nie gehandhaaf kan word nie. 54 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 182. 55 GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 163 vir brief. 56 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (s.l., s.n., 1882), p. 513. 57 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1884), p. 674. 58 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1887), p. 865. 59 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1885), pp. 755, 761. 60 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 215. 61 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (s.l., s.n., 1871), p. 121. g JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 182. 53 Kriel kies natuurlik die term “staatskerk”; ’n term wat nie gehandhaaf kan word nie.j 62 H Giliomee, “Ideale gemenebes in Afrika-omstandighede: die Vrystaatse Republiek 1854-1900”, D Langner et al. (reds.), Republiek van die Oranje-Vrystaat 160 (Pretoria, FAK, sonder jaar), p. 19. 63 Republiek van de Oranje-Vrystaat (Rep van OVS), Hoog edelen Volksraad. Notulen 1867 (VN), (Bloemfontein, Van Iddekinge, 1868). j y g p 6 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 90. J , g , g fj , p 5 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1887), p. 215. g ) 64 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 207. Wedersydse erkenning in seremonies Die uittredende voorsitter van die Sinode, ds PA Winter, rig hom waarskynlik òòk tot die nuwe president met sy tema: “Hy is dit werd dat u dit vir Hom doen”.60 Dat hierdie soort besoeke oor en weer gebring en kerk en staat se wedersydse belangstelling in mekaar so simbolies deurgegee word, blyk op die Sinode van 1871. Die vergadering taak ds PAC van Heyningen van Winburg om sy beste wense aan die Volksraad by sy eersvolgende gewone sitting oor te dra.61 13 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Daar is gewys op die adres van die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat aan pres Brand by sy vyfde inhuldiging as staatspresident in 1884 (sy bewind strek van 1864-1888).62 ’n Kerklike adres aan die staatshoof by die aanvaarding van sy vyfde termyn van vyf jaar,63 en sy reaksie is ’n bewys van die hartlike erkenning én belang van kerk en staat by mekaar. Seremoniële handelinge van hierdie aard illustreer die erns en stabiliteit van die houdings daaragter. Dit is dus ’n teken van die “gesonde samewerking en ‘n innige onderlinge belangstelling” tussen die Ned. Geref Kerk in die Vrystaat en die Republiek van die Oranje-Vrystaat waarna Kriel verwys. ’n Wisselwerking wat ook blyk uit die Ned Geref Kerk in die Vrystaat se insette met sosiale wetgewing, onderwys in die algemeen en – soos reeds aangetoon – ’n ordelike samelewing.64 p j y j p 63 Republiek van de Oranje-Vrystaat (Rep van OVS), Hoog edelen Volksraad. Notulen 1867 (VN), (Bloemfo Van Iddekinge, 1868). 62 H Giliomee, “Ideale gemenebes in Afrika-omstandighede: die Vrystaatse Republiek 1854-1900”, D Langner et al. (reds.), Republiek van die Oranje-Vrystaat 160 (Pretoria, FAK, sonder jaar), p. 19. 63 Republiek van de Oranje-Vrystaat (Rep van OVS), Hoog edelen Volksraad. Notulen 1867 (VN), (Bloemfontein Van Iddekinge, 1868). 64 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 207. 65 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1887), p. 215. 66 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 90. Sosiale wetgewing beïnvloed deur die Ned Geref Kerk in die Vrystaat Sosiale wetgewing beïnvloed deur die Ned Geref Kerk in die Vrystaat ’n Saak wat by meer as een sinode van die Vrystaatse Ned Geref Kerk aandag kry, bestaan uit punte wat verband hou met die misbruik van alkoholiese drank. Volgens Oberholster en Van Schoor was drankmisbruik ’n realistiese gevaar vir daardie Christelike moraal en sedes wat die Ned Geref Kerk in die Vrystaat wou bevorder. Ordonansie 10 van 1856 van die Volksraad het bepaal dat ’n lisensie vir die verkoop van drank aan elke 30 manspersone toegestaan kan word. Kantiene het dwarsoor die Vrystaat verrys en dronkenskap wat gepaardgaan met geweld en diefstal was nie ’n “ongewone” verskynsel nie. Daarom versoek die Sinode van 1877 die Volksraad om die invloed van “buitekantiene” te bekamp.65 Laasgenoemde sien nie die nodigheid van wetgewing hieroor in nie, maar gee toe dat bestaande wette beter toegepas moet word. Toe die Sinode van 1879 by die Volksraad daarop aandring dat die “buitekantiene” afgeskaf word, word die kantiene deur Ordonansie 5 van 1880 “enigsins” verminder. Dronkenskap word egter nie bekamp nie.66 Die kerk sou egter nie die aftog blaas nie. 14 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Die Sinodes van 1882 en 1883 opper die saak weer by die Volksraad. Die Sinode van 1882 vra nou uitdruklik dat die vermeerdering van “dorps- en buitekantiene” teengegaan word.67 ’n Memorie (memorandum) en 73 versoekskrifte onderteken deur 2 953 persone vergesel die vertoë van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat. Hierdie keer hersien die Volksraad die kwessie van die verkoop en lewering van drank radikaal. Onder Ordonansie 10 van 1883 word dranklisensies in die Republiek nou slegs onder regeringskontrole uitgereik. So word die probleem met “buitekantiene” opgelos. In 1884 gee die Sinode te kenne dat die Ordonansie effektief is en die smokkel en misbruik van drank verminder. Hy betuig ook sy “innige” dank68 teenoor die Volksraad.69 In 1884 en 1885 is daar pogings om die wysiging van die nuwe drankwet nietig te verklaar, maar Ordonansie 6 van 1886 bevestig en verbeter dit. Hierdie Ordonansie bly onveranderd op die Vrystaatse wetboek staan tot met die oorlog van 1899-1902.70 Die Vrystaatse Ned Geref Kerk volg dus nie die Vrystaatse Volksraad slaafs nie. Die waardering vir die staatsvaders is daar, maar hierdie kerk openbaar ook ’n uitgesproke kerklike selfstandigheid in sosiaal-etiese kwessies. f p 68 Die woordjie “innig” is dikwels gebruik wanneer die Ned Geref Kerk ’n instansie wil oortuig van sy dankbaarheid. ’n Unieke dankbaarheid – vir ’n gereformeerde kerk – haal ook die Ned Geref Kerkorde van 1962 as die Algemene Sinode die destydse Suid-Afrikaanse regering wil oortuig van sy dankbaarheid vir die beskerming van die owerheid. Ned Geref Kerk, Kerkorde (Elsiesrivier, Nasionale Handelsdrukkery, 1964), p. 14. 69 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1884), pp. 666, 668, 672. 70 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 90. 67 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 213. 68 Die woordjie “innig” is dikwels gebruik wanneer die Ned Geref Kerk ’n instansie wil oortuig van sy dankbaarheid. ’n Unieke dankbaarheid – vir ’n gereformeerde kerk – haal ook die Ned Geref Kerkorde van 1962 as die Algemene Sinode die destydse Suid-Afrikaanse regering wil oortuig van sy dankbaarheid vir die beskerming van die owerheid. Ned Geref Kerk, Kerkorde (Elsiesrivier, Nasionale Handelsdrukkery, 1964), p. 14. 69 Ned Geref Kerk in die Oranje Vrystaat Handelingen van de Sinode (1884) pp 666 668 672 p 69 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1884), pp. 666, 668, 672. 70 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 90. , ( , y, ), p 69 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1884), pp. 666, 668, 672. Ob h l C S h d d G f d k d O 70 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 90. 69 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1884), pp. 666, 668, 672. 70 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 90. 71 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 91. 72 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 216. 73 PJ Strauss, “Die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat...”, Acta Theologica, 27(1), p. 217. 74 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 184. 75 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 190. 76 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., pp. 192-193. Sosiale wetgewing beïnvloed deur die Ned Geref Kerk in die Vrystaat ’n Houding wat nie sou pas indien hy ’n staatskerk was nie. Dit gaan hier om ’n vryheid wat nie deur die Volksraad gedwarsboom word nie. Inteendeel, die agting en respek van die owerheid vir die mening van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat op hierdie terrein blyk uit hulle eventuele hantering van die saak. Die Sinode van die Ned Geref Kerk in die Vrystaat bring ook die gevaar van geslagsiektes onder die aandag van die Volksraad. Die Sinode van 1885 versoek die Volksraad om maatreëls in werking te stel om hierdie siekte te bekamp. Die Volksraad reageer deur bestaande wetgewing uit te brei om sifilis hok te slaan. Die Volksraad wil egter nie wette maak om die Ned Geref Kerk se kommer oor onsedelikheid onder die swart mense tegemoet te kom nie. Die kerk kan wel die owerheid se wetgewing teen huwelike tussen mense wat te nou aan mekaar verwant is, sterk ondersteun. Vir die Ned Geref Kerk in die Vrystaat se kommer oor die ontstaan van ’n armblankevraagstuk in die laat 1890’s vind hy in pres MT Steyn (1896-1902) ’n bondgenoot. Die Afrikaanse kerke neem egter eers na 1902 daadwerklike stappe om hierdie 15 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 saak te hanteer.71 Hoewel die spoorlyn Bloemfontein in daardie stadium nog nie bereik het nie, spreek die Sinode van 1889 hom teen Sondagstreine uit.72 Reeds voor die ontstaan van die sinodale verband van die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat in 1864 73 gaan daar Ned Geref -stemme op vir wetgewing om die sabbatskarakter van die Sondag in die Republiek te verseker; stemme wat nie altyd met sukses bekroon is of op wetgewing uitgeloop het nie.74 Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat speel ook ’n beduidende rol in die onderwys in die Vrystaat. 71 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 91. 72 GBA G d G ki d i di N d G f K k 216 71 JJ Oberholster en MCE van Schoor, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat..., p. 91. 72 GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 216. Die Ned Geref Kerk en onderwys in die Vrystaat Met ’n skoolstelsel wat nog in sy kinderskoene staan, besluit die Volksraad op 16 Februarie 1855 – ’n skrale jaar na die ontstaan van die Republiek van die Oranje-Vrystaat – dat daar in elke landdrosdistrik ’n skoolkommissie sal wees om die “Gouvernementsschool” van die distrik te beheer. Onder mense wat mank gaan aan formele skoolonderwys word die plaaslike landdros en Ned Geref -predikant of konsulent uit hoofde van hulle ampte lede van so ’n kommissie. Hulle is immers op daardie stadium van die “weinig geleerde” mense in die gemeenskap.75 In Julie 1866 nooi pres Brand òòk die predikante as verteenwoordigers van “die Kerk” om voorstelle vir die verbetering van die onderwys in die Republiek te maak. Ds PAC van Heyningen van Kroonstad kom met ’n “konsepreglement” wat enkele jare later as die grondslag van die Vrystaatse onderwyswet dien. Volgens Kriel was die “leraars en opsieners” van die Ned Geref -gemeentes oor die algemeen die enigste “seksie van die plattelandse bevolking” wat bekwaam was om oor ’n belangrike onderwerp soos die onderwys toesig te hou.76 Op 11 Mei 1871 ontmoet ’n kommissie van vyf Volksraadslede ’n afvaardiging van die Sinode van die Vrystaatse Ned Geref Kerk, waaronder ook ds Van Heyningen, om oor onderwys in die Vrystaat te beraadslaag. Uit hierdie gesprek vloei ’n wetsontwerp op “Openbaar Onderwijs in den Oranje- 16 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Vrystaat” wat aan die Volksraad voorgelê word. Kriel beskou die ontwerp as die eerste tasbare produk van samewerking tussen die Vrystaatse Ned Geref Kerk en die Volksraad op onderwysgebied. In hierdie praktiese, Christelik- eties gefundeerde stuk is ’n doeltreffende onderwyswet geformuleer. Eventueel word die ontwerp, soos gewysig, Ordonansie 5 van 1872.77 Hierdie produk van samewerking tussen die Ned Geref Kerk en die Volksraad rondom skoolonderwys, was nou op die wetboek van die Republiek. Dit spreek ook uit sy naam dat die skool, Greykollege in Bloemfontein, sy ontstaan aan ’n skenking van die destydse Kaapse Goewerneur, sir George Grey, te danke het. Gedurende Oktober 1855 kom sy aanbod op die vergaderings van beide die Ned Geref Kerk se Ring van die Transgariep en die Volksraad ter sprake. Pres JN Boshoff verklaar voor die Volksraad dat Grey “de School heeft gesteld” onder die bestuur van die Ring, maar ook van die Volksraad, indien laasgenoemde die skool wil steun en hom met die bestuur daarvan wil inlaat. g g fj pp Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1881), pp. 440, 456; (1884), p. 67 (1885), pp. 804, 808; (1887), pp. 917, 921; (1889), p. 973; (1897), pp. 124, 126. pp pp p pp Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1874), p. 8. N d G f K k i di O j V H d l (1881) 440 456 (1884) 675 (1885) 80 77 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., pp. 194-196. Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen… (1881), pp. 440, 456; (1884), p. 675; (1885), pp. 804 808; (1887), pp. 917, 921; (1889), p. 973; (1897), pp. 124, 126; JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk e staat...”, Argiefjaarboek..., p. 197; GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 175. , g fj , p 97; , f , p 75 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1878), pp. 280-282 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., pp. 201-202. 77 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., pp. 194-196. 78 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1881), pp. 440, 456; (1884), p. 675; (1885), pp. 804, 808; (1887), pp. 917, 921; (1889), p. 973; (1897), pp. 124, 126. 79 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1874), p. 8. 80 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen… (1881), pp. 440, 456; (1884), p. 675; (1885), pp. 804, 808; (1887), pp. 917, 921; (1889), p. 973; (1897), pp. 124, 126; JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 197; GBA Gerdener, Geskiedenis van die Ned Geref Kerke..., p. 175. 81 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1878), pp. 280-282. 82 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., pp. 201-202. 81 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (Sonder plek of uitgewer, 1878), pp. 280-282. 82 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., pp. 201-202. 78 Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat, Handelingen van de Sinode (1881), (1885), pp. 804, 808; (1887), pp. 917, 921; (1889), p. 973; (1897), pp. 124, 1 Die Ned Geref Kerk en onderwys in die Vrystaat Na jare van finansiële ondersteuning neem die Volksraad in 1882 die geboue, besigheidsaktiwiteite en skulde van die Kollege by die Vrystaatse Ned Geref Kerk oor. Daarmee saam kry die Republiek ook verteenwoordiging op die Kuratorium. Die Ned Geref Kerk sou egter by die toesig oor die skool betrokke bly.78 Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat – in samewerking met die Volksraad – inisieer ook die ontstaan van die “Jongedames-Instituut” of Meisieskool Eunice in 1876 in Bloemfontein “langs die Grey-Kollege”.79 Hierdie samewerking vind in die samewerking tussen die Republiek van die Oranje-Vrystaat en die Ned Geref Kerk ten opsigte van Greykollege sy voorbeeld.80 In 1878 besluit die Sinode dat die gemeentes die uitstaande skuld van R5 600 op Eunice afbetaal. Die vergadering neem kennis van die toename in leerlingtal by die skool en ’n regeringstoelae van R5 600 op die geboue.81 Twee ander meisieskole in die Vrystaat loop dieselfde pad as Grey en Eunice ten opsigte van stigting en beheer: die meisieskool van Fauresmith en die Bethlehemse Seminarie. Albei ontstaan in die 1880’s.82 Die Ned Geref Kerk in 17 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 die Oranje-Vrystaat speel ten opsigte van skoolonderwys in die Vrystaat in die republikeinse tyd van 1854-1902 ’n inisiërende, adviserende, toesighoudende en, soms, finansieel-ondersteunende rol. ’n Ideaal van die kerk word in 1895 bereik met die bekragtiging van die Verpligte Onderwysstelsel deur die Volksraad; ’n hoogtepunt wat tot met die uitbreek van die oorlog in 1899 gehandhaaf word.83 Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat: Staatsbevoorregting Die Volksraad van Republiek van die Oranje-Vrystaat se bevordering en ondersteuning van die Ned Geref Kerk blyk uit genoemde voorbeelde. Opgesom kom hierdie steun neer op geestelik-morele en materiële steun; steun wat ook uit ander voorbeelde blyk. Aanvanklik betaal die staatsowerheid die salarisse van die predikante. ’n Voorstel van Jos de Villiers in 1879 aan die Volksraad dat die Vrywillige Beginsel ingevoer word, sodat kerke hulle predikante of geestelikes self betaal, word nie aanvaar nie. Dit sou te drasties wees. Predikantsalarisse word egter laat vaar ten gunste van ’n “vaste” jaarlikse toelaag van die Volksraad aan elke erkende kerk in die Vrystaat. Hierdie besluit verminder die aansoeke van kerke om finansiële hulp van die owerheid oor ’n verskeidenheid sake. Die staatskas kon eenvoudig nie meer alles dra nie. 83 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 206. Vergelyk die brief van FP Louw van Jacobsdal op 2 November 1865 oor “behoorlijk” opgeleide onderwysers in distrik- of privaatskole. GBA Gerdener, Boustowwe vir die geskiedenis..., p. 163. j , g p 84 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 176.j j 85 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 177. Die Ned Geref Kerk en onderwys in die Vrystaat Die Ned Geref Sinode van 1891 besluit om nie weer ’n “verdere toelage voor Predikantsalarissen” aan te vra nie.84 Deur die genoemde toelaag sou die staat egter steeds die kerke steun en bevorder. Kriel oordeel dat agitasie vir die Vrywillge Beginsel reeds sedert 1886 in die Vrystaatse Volksraad ’n “natuurlike dood” sterf. Die Raad se trou aan Grondwet Artikel 24 blyk ook uit die verhoogde toelaag van R16 000 wat in 1893 aan die Vrystaatse Ned Geref Kerk toegesê word. Hierdie toelaag bly tot aan die einde van die Republiek se bestaan so en is die “resultaat van die harmoniese samewerking” tussen die Republiek en die Ned Geref Kerk.85 18 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Die Volksraad kom die Ned Geref Kerk in die Vrystaat ook op ander maniere, as met die vergoeding van sy predikante, finansieel te hulp. Vanaf sy ontstaan maak die Volksraad ’n “gewoonte daarvan” om twee regeringsplase aan elke nuutgestigde Ned Geref -gemeente te skenk. Aansoeke vir sulke plase is jaarliks ingedien en, op enkele uitsonderings na, toegestaan. Die aansoeke tussen 1861-1866 (waaronder dié van Winburg, Harrismith, Jacobsdal, Bethlehem, Bloemfontein en Boshof) is byvoorbeeld almal toegestaan.86 Wat ook uit hierdie voorbeelde blyk, is dat hierdie skenkings aan gemeentes soms enkele jare na hulle stigting gedoen word. Nuwe dorpe in die Vrystaat in die tydperk 1854-1902 ontstaan dikwels op inisiatief van lidmate uit gemeentes of kerkrade van die Vrystaatse Ned Geref Kerk. Die Volksraad ag homself nie by magte om ’n “onverantwoordelike” inisiëring hiervan – tot die uitsluitlike voordeel van die betrokke indiwidue – deur wetgewing te beheer nie. Daarom besluit die Sinode deur Artikel 33 van sy Wette en Bepalinge dat kerkrade en ringe nie hulle steun aan sulke dorpe kan gee indien hulle oordeel dat dit nie verantwoordelik is nie. Kriel kom tot die slotsom dat die feit dat die kerk, en nie die Volksraad nie, hieroor kontrole kon uitoefen, ’n bewys is van die leidende rol wat die Vrystaatse Ned Geref Kerk in die Republiek gespeel het.87 Die Ned Geref Kerk in die Vrystaat word in 1869 ook deur die Volksraad tegemoet gekom as predikante vrygestel word van verpligte militêre of kommandodiens.88 86 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 171. 87 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 180. 88 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 182. g g fj p 88 JD Kriel, “Die verhouding tussen kerk en staat...”, Argiefjaarboek..., p. 182. Die Vrystaat: ’n Vrye kerk in ’n vrye staat Die Vrystaatse Ned Geref Kerk kon op grond van Artikel 24 van die Grondwet van die Republiek staatmaak op die bevordering en ondersteuning van die Volksraad. As gevolg van die noue vertrouensverhouding en hartlike samewerking tussen hierdie kerk en die Republiek in die tydperk 1854-1902, lyk die Ned Geref Kerk in die Vrystaat op sigwaarde na ’n staatskerk. Tog was hierdie kerk as ’n kerk of geloofsinstelling – in kerkeie sake – nie onderworpe aan die besluite van die Volksraad nie (dit was dus nie ’n staatskerk nie) en is dieselfde kerk nie uitermate bo ander Protestantse kerke in die Vrystaat bevoordeel nie. Wat sy situasie wel anders gemaak het, was die feit dat sy lidmate deurgaans meer as 80% van die stemgeregtigde burgers van die 19 NG Kerk... Republiek van die OVS, pp. 1-20, New Contree, 76, Supplement edition, November 2016 Republiek uitgemaak het en dat die lede van die Volksraad feitlik almal in Ned Geref -kerkrade gedien het. Hierdie feite sou hulle verhouding verinnig. Republiek uitgemaak het en dat die lede van die Volksraad feitlik almal in Ned Geref -kerkrade gedien het. Hierdie feite sou hulle verhouding verinnig. Beide kerk en staat het hulself as onder die heerskappy van God beskou. Vanuit hierdie vertrekpunt was hulle een van hart en sin met ’n wedersyde erkenning en respek vir mekaar. Hoewel hulle hartlik saamgewerk en oor die groot koersbepalers in die gemeenskap saamgestem het, het beide die eie aard en taak van die ander een erken. Die Volksraad het die Ned Geref Kerk as ’n geloofsinstelling met ’n geloofstaak wat nie deur die gesag of grense van die staat beperk kan word nie, erken en die bevoegdheid van die Ned Geref Kerk in die Oranje-Vrystaat in geloofs-etiese sake gerespekteer. Op sy beurt het die Ned Geref Kerk in die Vrystaat die Volksraad in sy gebede onthou en, in praktyk – kragtens die vyfde Bybelse gebod – gehoorsaamheid aan die Republikeinse owerheid en die behoud van openbare sedes voorgestaan. Hierdie verhouding het bygedra tot die kalme atmosfeer waarin die Vrystaatse gemeenskap in die jare 1854-1902, maar veral na die oorloë teen die Basoetoes, wat in 1868 eindig, kon ontwikkel. 20 20

https://newcontree.org.za/index.php/nc/article/download/129/129

Afrikaans

“Be Yourself”: Afrikaner cultural organizations in Rhodesia (1934- 1980) The problem of minority groups in host countries to preserve their culture is a world-wide phenomenon. In the history of Southern Africa the Afrikaners fundamentally experienced the same obstacles and restrictions concerning their linguistic and cultural rights, especially beyond the borders of South Africa. As a bulwark against potential assimilation, suppression and Anglicisation in predominantly English speaking Rhodesia (present-day Zimbabwe) the Afrikaner minority groups considered it essential to establish cultural organisations. The Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië (AKUR) [Afrikaans Cultural Union of Rhodesia] and the Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA) [Association of Rhodesian Afrikaners] thus came to serve as fundamental pillars in the preservation of the Afrikaner culture. These organisations would however not be exclusively concerned with culture, but would also strive for equal minority rights on the political front. This article aims to discuss the history and role of these cultural organisations. Keywords: Rhodesia; Afrikaners; Minorities; Cultural organisations, Afrikaans Cultural Union of Rhodesia; Association of Rhodesian Afrikaners; Voortrekker Movement; Zimbabwe. “Wees jouself”: Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië (1934-1980) Gustav Hendrich Universiteit van Stellenbosch Departement Geskiedenis [email protected] 1 Geografies het die gebied wat as Rhodesië bekend staan, deel uitgemaak van die voormalige Brits-beheerde koloniale gebied wat as die Federasie van Rhodesië en Njassaland (1953 tot 1963) bekend gestaan het. Na die skeuring van die Federasie in 1965 het Noord-Rhodesië (vandag Zambië), Njassaland (vandag Malawi) en Suid- Rhodesië (vandag Zimbabwe) as onafhanklike state vorm begin aanneem. Suid-Rhodesië het tussen 1965 en 1980 egter bloot as Rhodesië bekend gestaan. Sedert die bewindsoorname deur die Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (ZANU-PF) in 1980 is die naam na Zimbabwe verander. 2 Die Rhodesiër, 23 Februarie 1968, p. 6. Inleiding Studies oor minderheidsgroepe in gasheerstate of hul lande van herkoms het getoon dat daar deurgaans ’n behoefte vir die bewaring van hul kultuur bestaan. Minderhede word dikwels genoop om kultuurorganisasies te stig met die doelbewuste poging om hul eie kultuur te handhaaf. In samelewings waar minderheidsgroepe verplig voel of selfs bedreiging deur moontlike assimilasie 151 New Contree, No. 66 (July 2013) New Contree, No. 66 (July 2013) met die dominante hoofstroombevolkingsgroep in die gesig staar, lyk dit of die behoefte aan ’n standvastiger kultuurorganisering des te groter is. In die oorwegend Engelssprekende Rhodesiese samelewing tussen 1890 en 1980, is dit betekenisvol om na die vasberadenheid en geesdrif van sommige Afrikaners en hul strewe vir taal-en kultuurbehoud te verwys. Historici het vrae geopper oor die redes of motivering vir die daadwerklike, selfs tot ’n mate fanatiese pogings, waarom minderhede in gasheerstate aan hul betrokke kulture vasklou. Dit is vanselfsprekend dat minderheidskultuurgroepe hulself teen assimilasie, verdringing of ander vorme van ondermyning weer. Die onderliggende vrees vir stelselmatige assimilasie is in dié verband ’n belangrike beweegrede vir kultuurbehoud. In die geval van Rhodesië is dit opmerklik dat die Afrikaner-minderheid standvastig, dog geïsoleerd, daarin geslaag het om hul kultuur te bewaar.1 In 1968 het’n berig in die Afrikaanse dagblad, Die Rhodesiër, beklemtoon dat die “volkseie” met geesdrif waardeer en suiwer aan die opkomende geslag oorgedra behoort te word. Talle Rhodesiese Afrikaners was van mening dat hulle deur middel van ’n “geeskragtige lewensbeskouing en kultuur ’n lofwaardige bydrae tot die Rhodesiese samelewing kon lewer”. Die standpunt is verder gehuldig dat, tesame met hul identiteit en gehegtheid aan kultuur- en kerklike gemeenskappe, “ons eerste verantwoordelikheid teenoor Rhodesië daarin geleë is dat ons onsself bly”.2 Vandaar sou die latere leuse van die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA), naamlik “wees jouself”, uit bogenoemde gedagte voortspruit. Dit is die doelwit van die artikel om die handhawing van Afrikaner-kultuur in organisatoriese verband in Rhodesië, histories te ontleed. 2 Die Rhodesiër, 23 Februarie 1968, p. 6. 3 E Chaszar, The international problem of national minorities (Matthias Corvinus, Toronto, 1999), p. 26 [Vertaal]. 4 SA Dersso (et.al.), Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa (Pretoria University Law Press, Pretoria, 2010), p. 304. 5 SA Dersso (et.al.), Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa, p. 305. 6 CJ Jooste, Afrikaner self-determination. A current appraisal (Freedom Series, 1994), p. 14. 3 E Chaszar, The international problem of national minorities (Matthias Corvinus, Toronto, 1999), p. 26 [Vertaal]. 4 SA Dersso (et al ) Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa (Pretoria University Law 5 SA Dersso (et.al.), Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa, p. 305. 6 CJ Jooste, Afrikaner self-determination. A current appraisal (Freedom Series, 1994), p. 14. E Chaszar, The international problem of national minorities (Matthias Corvinus, Toronto, 1999), p. 26 [Vertaal 4 SA Dersso (et.al.), Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa (Pretoria University Press, Pretoria, 2010), p. 304. 5 SA Dersso (et.al.), Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa, p. 305. 6 CJ Jooste, Afrikaner self-determination. A current appraisal (Freedom Series, 1994), p. 14. E Chaszar, The international problem of national minorities (Matthias Corvinus, Toronto, 1999), p. 26 [Vertaal SA Dersso (et.al.), Perspectives on the rights of minorities and indigenous peoples in Africa (Pretoria University La Press, Pretoria, 2010), p. 304. Kultuurorganisering deur minderhede Voordat daar na die Afrikaanse kultuurstrewe en organisasies in Rhodesië gekyk kan word, is dit noodsaaklik om die teoretiese agtergrond van 152 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië minderheidsgroepe as wêreldwye verskynsel gedurende die 20ste eeu in ag te neem. In die sosiale wetenskappe rakende minderhede is daar meer as ooit op die politiek-staatkundige posisie en hul bestaansreg in ’n bepaalde samelewing gekonsentreer, terwyl weinig aandag aan kulturele aangeleenthede geskenk is. Na aanleiding van ’n studie deur Edward Chaszar oor nasionale minderhede maak hy die volgende stelling: “die probleem van minderhede is ’n wêreldwye probleem omdat elke staat (of gasheerstaat) se binnelandse beleide en houdings jeens sekere minderhede verskillend daaruit sien”.3 Daar is verder geargumenteer dat ten spyte van multikulturalisme in veelrassige state, regerings deur middel van nasiebou pogings aanwend om minderhede in ’n homogene nasie-en kultuurgroep te assimileer. Van die staanspoor af is dit hoofsaaklik die sterk teenstand teen nasiebou wat tot die konsolidering, versterking en soeke na eenheid van ’n minderheid aanleiding gee. Solomon A Dersso het in ’n soortgelyke studie bevind dat selfbeskikking en voortdurende eise om kultuurregte as fundamentele mensereg, van veral inheemse minderheidsgroepe in Afrika,erken te kry ’n integrale rol in die instandhouding van minderhede speel.4 So byvoorbeeld het die San-gemeenskap van Botswana weens hul pleidooi daarin geslaag om hul kultureleen tradisionele grondgebied te behou, ten spyte van regeringsvoorstelle om integrasie en gevolglike voordeel uit ekonomiese welvaart.5 Vir die San was die prysgawe van hul kulturele en geestelike verbintenis met hul grond ononderhandelbaar. Volgens CJ Jooste se bespreking van Afrikaner-selfbeskikking is verder veronderstel dat minderhede assimilasiebeleide vrees, dog steeds geleidelik as gevolg van faktore soos verstedeliking, in die hoofstroombevolking opgeneem kan word.6 Die vrees vir assimilasie het nie slegs ten opsigte van Afrikaners nie, maar ook in die internasionale gemeenskap voorgekom. As gevolg van dié vrees het talle taal- of kultuurverwante organisasies in verskeie lande tot stand gekom. Hierdie organisasies het ’n belangrike rol gespeel om ’n gevoel van veiligheid, selfvertroue en samehorigheid onder lede van ’n minderheidsgroep teweeg te bring. Enkele voorbeelde van sulke organisasies is die Bund deutscher Nordschleswiger (BdN) as oorkoepelende organisasie vir Duitssprekendes in Denemarke, Het Davidsfonds (DF) in België as aktiewe 153 New Contree, No. 66 (July 2013) New Contree, No. 7 FJ Kok, Die taak van kultuurorganisasies in minderheidskultuurgroepe met besondere verwysing na die ATKV (Ongepubliseerde D.Phil-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch, 1992), p. 68. 8 FJ Kok, Die taak van kultuurorganisasies in minderheidskultuurgroepe met besondere verwysing na die ATKV, p. 51. 9 FJ Kok, Die taak van kultuurorganisasies in minderheidskultuurgroepe met besondere verwysing na die ATKV, p. 57. 10 APJ van Rensburg, Monumentaal die bouwerke.... ’n Halfeeu op die voorpos – die verhaal van die ontstaan, groei en prestasies van die ATKV (SAS en H), p. 140. FJ Kok, Die taak van kultuurorganisasies in minderheidskultuurgroepe met besondere verwysing na die ATK p. 51. FJ Kok, Die taak van kultuurorganisasies in minderheidskultuurgroepe met besondere verwysing na die ATKV Ongepubliseerde D.Phil-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch, 1992), p. 68. 10 APJ van Rensburg, Monumentaal die bouwerke.... ’n Halfeeu op die voorpos – die verhaal van die ontstaan, groei en prestasies van die ATKV (SAS en H), p. 140. Kultuurorganisering deur minderhede 66 (July 2013) Vlaamse kultuurorganisasie, en Het Algemeen Nederlandse Verbond (ANV) wat daarop gemik is om die Nederlandse taal en kultuur in die Lae Lande te bevorder.7 In lande waar georganiseerde bewegings ontbreek, word kerke of skole behorende tot ’n minderheid as saambindende meganismes gebruik. Die Poolse minderheid in Engeland beskou byvoorbeeld die kerk as instelling om kultuur in stand te hou, terwyl die Santa Cruz Portugese sending ’n ondersteunende kulturele rol vir die Portugese minderheid in Quebec vervul.8 Die waarde van kultuurorganisasies is volgens FJ Kok veelseggend en word gewoonlik deur leiersfigure van ’n minderheidsgroep georganiseer. Kok het die grootse waarde van die organisasies soos volg uiteengesit: (1) die besondere bewarings-, handhawings- en uitbouingsfunksie wat uitgeoefen word, (2) die feit dat die individu nie alleen optree nie, maar kollektief binne ’n groep, (3) voorsiening van ’n opleidingsgeleentheid vir lede van die organisasie om leierskap, kennis en kundigheid te bevorder, (4) vervulling van ’n saambindende rol, (5) voorsiening van ’n geleentheid vir ontspannings-en sosiale aktiwiteite ter wille van sosialisering, en (6) standaardisering van kulturele komponente, byvoorbeeld taalgebruik.9 Die belangrikheid van jeugbetrokkenheid is eweneens ’n kerndoelwit van ’n kultuurorganisasie, aangesien die jeug as’t ware die kultuurwaardes en tradisies moet voortdra. Daarbenewens moet die organisasie ook plooibaar, aanpasbaar en produktiwiteitsgerig tot die veranderende staat of politieke landskap wees. In die geskiedenis van Suider-Afrika het die Afrikaner dit noodsaaklik geag om georganiseerde kultuurliggame of instellings te stig. Hoewel die Afrikaners die meerderheid van die totale blanke minderheid in Suid-Afrika verteenwoordig het, was polities-historiese oorsake verantwoordelik vir die skepping van volwaardige kultuurorganisasies. Na die Anglo-Boereoorlog van 1899 tot 1902 is die Afrikaner se taal en kultuur algaande bedreig deur Alfred Milner se verengelsingsbeleid, die toepassing van artikel 137 van die Uniegrondwet van 1910 wat die afskeping van Afrikaans meegebring het, asook ander faktore soos verstedeliking en die doelbewuste verengelsing van Afrikaanssprekendes op die spoorweë.10 Gevolglik was dit ’n kulminasie 154 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië van bogenoemde redes en minagting vir Afrikaans wat inderwaarheid as aansporing onder Afrikaners gedien het om hul kultuur op gesaghebbende wyse te organiseer. Teen die dertiger- en veertigerjare is daar telkens na die stiefmoederlike behandeling van Afrikaans verwys en met venyn probeer om Afrikanernasionalisme en -kultuur as teenvoeter daarvan te koördineer. In 1930 is die Afrikaanse Taal-en Kultuurvereniging (ATKV) hoofsaaklik deur Afrikaanse spoorwegwerknemers in Kaapstad gestig. Kultuurorganisering deur minderhede Hul besware en belange sou langsamerhand na alle Afrikaners en hul strewe na kultuurhandhawing uitkring. In die statute van die vereniging is die doelstelling van die organisasie gestipuleer om eerstens die Afrikaanse taal “als skryf- sowel als spreektaal, te bevorder”, en tweedens “om bij die Afrikaner volk meer agting en liefde daarvoor op te wek”.11 Vanweë die snelle groei en uitbreiding van bogenoemde organisasie, asook die vorming van ander Afrikaner-sport- en -jeugorganisasies, is daar in 1937 besluit om ’n oorhoofse organisasie te stig. Die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge het dus tot stand gekom en het ná die FAK-kongres te Bloemfontein in Mei 1937 die volgende organisatoriese doelwitte neergelê: “Die hooftaak van ons kultuurvereniginge is nie om kultuur te fabriseer nie, maar om die voorwaardes en toestande te skep vir die gesonde innerlike groei van die Afrikaanse kultuur. Die Afrikaanse volkstrewe moet hom noodwendig ook openbaar as ’n stryd teen omgewingsinvloede wat meewerk om die kern daarvan te vervals. Hierdie strydmoment mag daarom nie verontagsaam word nie”.12 Na die inwyding van die Voortrekkermonument in Pretoria in 1949 het veral die ATKV ’n bloeityd beleef in die kultuurverryking en die organisering van jaarlikse volksfeeste, kongresse en opheffingsaksies.13 Deur die doelgerigte organisering en bestuur kon die Afrikaanse kultuur gehandhaaf en die voortbestaan daarvan verseker word. g g pp Die Taalgenoot, Januarie 1960, p. 4 (Die taak van die Afrikaanse Kultuurorganisasie in die opbou van die Volk 11 Statute van die Afrikaanse Taal Vereniging (Van der Sandt de Villiers Drukpers, Kaapstad), pp. 4-6. 12 “FAK-kongres”, Referate en Verslag (6 en 7 Julie 1937, Bloemfontein), pp. 121-122. 12 FAK-kongres , Referate en Verslag (6 en 7 Julie 1937, Bloemfontein), pp. 121-122. 13 Die Taalgenoot, Januarie 1960, p. 4 (Die taak van die Afrikaanse Kultuurorganisasie in die opbou van die Volk). 11 Statute van die Afrikaanse Taal Vereniging (Van der Sandt de Villiers Drukpers, Kaapstad), pp. 4-6. 11 Statute van die Afrikaanse Taal Vereniging (Van der Sandt de Villiers Drukpers, Kaapstad), pp. 4-6. 12 “FAK-kongres” Referate en Verslag (6 en 7 Julie 1937 Bloemfontein) pp 121-122 11 Statute van die Afrikaanse Taal Vereniging (Van der Sandt de Villiers Drukpers, Kaapstad), pp. 4-6. 12 “FAK-kongres”, Referate en Verslag (6 en 7 Julie 1937, Bloemfontein), pp. 121-122. 13 Die Taalgenoot, Januarie 1960, p. 4 (Die taak van die Afrikaanse Kultuurorganisasie in die opbou van die V atute van die Afrikaanse Taal Vereniging (Van der Sandt de Villiers Drukpers, Kaapstad FAK-kongres”, Referate en Verslag (6 en 7 Julie 1937, Bloemfontein), pp. 121-122. 14 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980) (Ongepubliseerde Ph.D-verhandeling, Stellenbosch Universiteit, 2010), p. 275; Die Rhodesiër, September – Desember 1976 (So word gelofte in Rhodesië herdenk). 15 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980), p. 287. 16 G Hendrich, “Die geskiedenis van Afrikaner betrokkenheid in die Rhodesiese tabakbedryf (1890-1980)”, Joernaal van die Historiese Genootskap van Suid-Afrika, 56, 2, November 2011, p. 48. Die stryd en strewe van Afrikaners in Rhodesië Met die oopstelling van Rhodesië vir blanke immigrasie gedurende die 1890s is Afrikaners deur die Britse ryksimperialis Cecil John Rhodes versoek om weens landboudoeleindes daarheen te verhuis. Verdere oorsaaklike redes soos die vurige “trekgees”, die aanloklikheid van nuwe werksgeleenthed en 155 New Contree, No. 66 (July 2013) persoonlike welvaart het aanleiding daartoe gegee dat talle Afrikaners in individuele of georganiseerde trekke na Rhodesië verhuis het. In wese sou die trekke die fondamente van ’n Afrikaner-minderheidsgroep lê. Hoewel die meeste van die Afrikaner-immigrante ’n armoedige lewe as bestaansboere gevoer het, het hulle stelselmatig hul stempel of feitlik alle fasette van die Rhodesiese samelewing afgedruk. Afrikaners het die tweede grootste blanke bevolkingsgroep, met ongeveer 35  000 teen 1975, verteenwoordig.14 Afgesien van hul relatiewe bevolkingsterkte as minderheid is daar vanuit regeringsweë minder as ooit aandag geskenk aan die taal- en kultuurbehoeftes van die Afrikaner-bevolkingsgroep. Die onderlinge redes daarvoor was diepgesetel. Aangesien die meerderheid van die Afrikaner-trekke hul oorsprong in die voormalige Boererepublieke gehad het, is dit belangrik om die lewensbeskouings en kulturele agtergrond van hierdie Afrikaners in ag te neem. As landelike bevolkingsgroep het hierdie Afrikaner-trekkers vanweë hul Christelik-Calvinistiese geloofsoortuigings en as voorstanders van ’n republikeinse ideaal ’n konserwatiewe leefstyl openbaar. Gevolglik het Afrikaners hul konserwatiewe “mentaliteitsbagasie” na ’n pro-liberalistiese Engelssprekende kolonie gebring.15 Afrikaners het hulle gewoonlik in die nabye omgewing van dorpe en stedelike gebiede, waaronder Melsetter, Bulawayo, Umtali, Enkeldoorn en Salisbury gevestig. Dit was noodsaaklik dat landelike Afrikaner-boere of -werklui binne die reikwydte van dorpsgebiede woonagtig moes wees, sodat dit as afsetgebiede vir hul produkte, handel en algemene plek van samekoms kon dien. In Melsetter, wat as die kulturele magsbasis en fokuspunt van die Afrikaner beskou is, is ’n Voortrekkergedenkteken ter nagedagtenis aan die Gazalandse trekke opgerig. Hoewel daar talle kultuurvergaderings en samekomste in die Afrikaner-meerderheidsenklawe was, het Melsetter egter weens die uitwerking van ooskuskoors en verstedeliking langsamerhand ontvolk. Hoewel Afrikaners hulself op feitlik alle terreine van die Rhodesiese arbeidsmark bevind het, het die meerderheid hulle op die ontluikende landboumark, en die tabakbedryf in die besonder, toegespits. Talle Afrikaners uit Suid-Afrika sou na 1945 weens die opbloei in laasgenoemde bedryf na Rhodesië emigreer. Afrikaner-tabakboere sou mettertyd finansieel 156 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië vooruitstrewend word en groot aansien verwerf in die verbouing van Rhodesië se primêre uitvoerproduk.16 Figuur 1: Voortrekkermonument te Melsetter Figuur 1: Voortrekkermonument te Melsetter Figuur 1: Voortrekkermonument te Melsetter Figuur 1: Voortrekkermonument te Melsetter Bron: C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië (CJO Groenewald, Bloemfontein, 1978), p. 27. Bron: C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië (CJO Groenewald, Bloemfontein, 1978), p. 27 Tydens die stigtingsjare van Rhodesië na 1890 en selfs gedurende die Anglo- Boereoorlog het ’n oorwegend goedgesinde verhouding tussen Afrikaners en Engelssprekende Rhodesiërs geheers, maar dit het na die afsterwe van Rhodes in 1902 handomkeer verander. Die Britse owerheid in Rhodesië 157 New Contree, No. 66 (July 2013) New Contree, No. 66 (July 2013) New Contree, No. 66 (July 2013) het met die instelling van strenger immigrasiebeleide die immigrasie van Afrikaners toenemend probeer beperk. Hoofsaaklik uit vrees vir ’n dominante teenwoordigheid van Afrikaners, hul konserwatiewe leefstyl, geloofs-en ideologiese verskille, asook die opkoms van ’n potensiële Afrikanernasionalisme in Rhodesië is ’n beleid van passiewe ontmoediging ingestel.17 Tesame met die onsimpatieke houding is Afrikaners ook polities gemarginaliseer en uitgeskakel sodat hulle geen invloedop die Rhodesiese politiek kon hê nie.18 Die stand van sake sou eers na 1965 verander met die toelating van Afrikanerpolitici tot die hoofstroom-politiek. Die doelbewuste strewe van Afrikaners om hul taal en kultuur binne ’n oorwegend Engelssprekende samelewing te handhaaf, het lynreg met die Rhodesiese owerhede begin bots en tot ’n langdurige stryd aanleiding gegee. Hoewel Afrikaans as taal van onderrig oorwegend op die platteland gegeld het, het die Britse onderwysbeleid na die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) toenemend daarop aangedring dat slegs Engels as medium van onderrig ingestel moes word. Met ’n gevoel van bitterheid en miskenning het sommige Afrikaners (veral onderwysers en predikante) dit as ’n blatante belediging vir Afrikaners in Rhodesië beskou. In Februarie 1916 het protesaksies teen Afrikaner-diskriminasie en die verwaarloosde stand van Afrikaner-onderwys in sogenaamde Christelik- Nasionale Onderwys- (CNO) skole in Rhodesië voorgekom. Twee NG- predikante, FH Badenhorst en BJ Kloppers, het die ontevredenheid van Afrikaners in Rhodesië vertolk en in ’n pleidooi aan Afrikaners in die Unie van Suid-Afrika die ondergeskikte behandeling van Rhodesiese Afrikaners en hul taal verduidelik. Volgens dié predikante was dit geen onbekende feit nie dat die Afrikaners in Rhodesië onder die wette van die land op dieselfde grondslag as ander buitelanders, soos Asiate, Grieke en Jode geplaas is, en dat die Afrikaners binne die onderwysraamwerk selfs minder regte as diévan die swart inheemse groepe van die land geniet het. 17 Nasionale Argief van Suid-Afrika (hierna NASA), Colonial Secretary 805, (1/12962): Warning against emigration to Southern Rhodesia. 18 Anon., “Nou die geleentheid”, Rhodesiese Kommentaar, 24 Julie 1967, p. 1. 19 Argief-en Rekorddiens van die Wes-Kaap (hierna WCARS), PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 140: Onderwys en Kerk (Rev. FH Badenhorst (Chairman) and Rev. BJ Kloppers (Secr.) Sby. – For the Rhodesia Education Commission. Re: Christian National Education in Rhodesia. Addressed to our people and fellow- believers in the Union of South Africa), pp. 23-24. p p 21 G Hendrich, “Allegiance to the Crown: Afrikaner Loyalty, Conscientious Objection and the Enkeldoorn Incident in Southern Rhodesia during the Second World War”, War and Society, 31 (3), June 2012, p. 227. 20 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 140: Onderwys en Kerk, LM Foggin Dir. Educ. – The Sec. Dept. of Admin, 11 Mei 1917, (A3/9/7), p. 27. pp 20 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 140: Onderwys en K Dept. of Admin, 11 Mei 1917, (A3/9/7), p. 27. Figuur 1: Voortrekkermonument te Melsetter Die pleidooi is verder versterk deur die standpunt dat daar reeds vir dertien jaar vrugteloos by die Rhodesiese regering vir verbeterde taalregte gepleit is. Met groot ontevredenheid het hulle die volgende verneem: “… the laws of the country make no provision for 158 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië Dutch teaching, and even recently the Administrator has publicly declared that there is no prospect of change in the said laws”.19 Dutch teaching, and even recently the Administrator has publicly declared that there is no prospect of change in the said laws”.19 Ten spyte van die Afrikaanse taalstryd en petisies om die erkenning en goedkeuring van Afrikaans as tweede taal, het die Britse owerhede nie aan hierdie eise toegegee nie. Dit blyk dat die politieke oorwegings van die Britse owerhede ’n deurslaggewende faktor was in hul uiteindelike besluit om Afrikaans as volwaardige tweede taal in die onderwys te verwerp. Hierdie besluit is geneem op grond van die betrokke amptelike verslag waarin Foggin die volgende stel: “I am convinced that if the concession of mother-tongue instruction were allowed in the schools of Rhodesia, it would result at once in Dutch districts in the teaching to the children of characteristic anti-British and anti-Imperial principles of the Nationalist party”.20 Afgesien daarvan dat Afrikaners oorwegend lojaal teenoor die Rhodesiese regering was en veral die eise om verpligte militêre dienste doen, nagekom het, het die spanning tussen die twee taalgroepe veral gedurende die Tweede Wêreldoorlog ’n hoogtepunt bereik. Die sogenaamde Enkeldoorn-insident van 1944, waartydens ’n Afrikaanse seun ’n Engelse seun by die Enkeldoorn-skool vermoor het, het skokgolwe veroorsaak wat die bitterheid en skeiding tussen die oënskynlike pro-Duitse Afrikaners en pro-Britsgesinde Engelssprekende Rhodesiese inwoners blootgelê het. ’n Kommissie van ondersoek het bevind dat die voortslepende taalkwessie en kultuurstryd besliste motiewe vir die insident was.21 Nasionalisties-gesinde Afrikaners het ondertrouery en verengelsing beskou as verdere hindernisse, wat op hulle beurt die Afrikaner in Rhodesië kon ondergrawe. Die ondertrouery van Afrikaners met Engelssprekende Rhodesiërs was nou verweef met die verengelsing van Afrikaner-kinders en -huisgesinne.Dit is egter vanselfsprekend dat die Afrikaners wat met Engelse getrou het grootliks verengels het as gevolg van die oënskynlike oorheersing en meerderwaardigheid van Engels. In sommige gevalle het aangetroude 159 New Contree, No. Figuur 1: Voortrekkermonument te Melsetter 66 (July 2013) Afrikaners geheel en al van hul Afrikaner-families en -kultuurwaardes vervreemd geraak.22 Afrikaners geheel en al van hul Afrikaner-families en -kultuurwaardes vervreemd geraak.22 Ten spyte van die eksterne probleme van verengelsing en ondertrouery sou die interne probleem van ondeelnemendheid onder sommige Afrikaners toenemend ’n doring in die vlees van beide die Afrikaner-kerke en -kultuurorganisasies word. As gevolg van die oorheersende uitwerking van Engels het dit algaande moeiliker geword om Afrikanerskap te bevorder. Dit het ook aanleiding gegee tot die inskerping van pogings om Afrikaners tot kulturele deelname te motiveer. Ds. JH Boneschans het tydens ’n heldedagtoespraak in 1975 verwys na die belangrikheid van die stimulering van kulturele waardes in gesinsverband. Hy het na president Paul Kruger as voorbeeld van vasberadenheid verwys en aangevoer dat “…hy vir ons die erfenis verseker het waarin ons vandag kan deel. Vir Kruger het dit gegaan om die behoud van sy volk, die Afrikanervolk, teenoor die invloede en gevare van oorsee. Hy was ingestel om te behou en te bly wat hy is”.23 Boneschans het terselfdertyd sy skaamte oor die ondeelnemendheid onder Afrikaners soos volg uitgespreek, naamlik dat hy “ ... in Salisbury die bussie van The Portugese Community en die bussie van die Hellenic Community School sien rondry… en [dat hulle] in hul eie volkseie onderrig word”. Dit is duidelik dat die vrees vir moontlike assimilasie, ondermyning of uitsterf van Afrikaans en die Afrikaner-kultuurstrewe tot die doelbewuste kultuurorganisering sou bydra. Die Afrikaanse taalstryd sou uiteindelik ook lei tot ’n kultuurstryd wat vernaamlik deur Afrikaner-kerke, te wete die Nederduitse Gereformeerde Kerk, die Nederduitsch Hervormde Kerk en Gereformeerde Kerk, en hul kerklui ondersteun en aangevuur is. g 23 Anon., “Afrikaner identiteit in Rhodesië”, Die Rhodesiër, Februarie 1975, p. 5. 22 Sien G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980) (Ongepubliseerde Ph.D- verhandeling, Universiteit van Stellenbosch, 2010). g g g p 26 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van die vyfde AKUR Kongres gehou in die Kerksaal te Salisbury 12 Oktober 1946, Bylaag 1, Historiese oorsig, p. 1. 24 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds. S Kotzé (Voormalige NGK-predikant en vryskut-joernalis, Potchefstroom/G Hendrich (Navorser), 29 Mei 2009. 25 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van Vergadering gehou op die 16de Maart 1934 met die doel om ’n A.T. en K. Vereniging te stig, n.p. 26 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van die vyfde AKUR Kongres gehou in die Kerksaal te Salisbury 12 Oktober 1946, Bylaag 1, Historiese oorsig, p. 1. G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds. S Kotzé (Voormalige NGK-predikant en vryskut-joernali Potchefstroom/G Hendrich (Navorser), 29 Mei 2009. WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van Vergadering gehou op d 16de Maart 1934 met die doel om ’n A.T. en K. Vereniging te stig, n.p. 24 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds. S Kotzé (Voormalige NGK-predikant en vryskut-joernalis, Potchefstroom/G Hendrich (Navorser), 29 Mei 2009. 25 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van Vergadering gehou op die 16de Maart 1934 met die doel om ’n A.T. en K. Vereniging te stig, n.p. 27 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van die vyfde AKUR Kongres gehou in die Kerksaal te Salisbury 12 Oktober 1946, Bylaag 1, Historiese oorsig, pp. 1-2. 28 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van die vyfde AKUR Kongres gehou in die Kerksaal te Salisbury 12 Oktober 1946, Bylaag 1, Historiese oorsig, p. 2. 29 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van die vyfde AKUR Kongres gehou in die Kerksaal te Salisbury 12 Oktober 1946, Bylaag 11, Voorgestelde Program van Aksie, pp. 9-10. Die Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië (AKUR) In noue verwantskap met die Afrikaner-kerke het enkele prominente kultuurorganisasies en -verenigings ter ondersteuning en instandhouding van die Afrikaner-kultuur in Rhodesië tot stand gekom. Die eerste volwaardige kultuurorganisasie is reeds in 1934 na ’n besoek en voorstel deur dr. J van der Merwe tydens ’n vergadering op Daisyfield gestig. Hierdie organisasie 160 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië sou allerweë as die Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië bekend staan. Die onderliggende doelstellings en bestuurswerksaamhede van die organisasie was soortgelyk aan dié van die Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging in Suid- Afrika. Volgens ds. Sarel Kotzé het die organisasie deurentyd sterk bande met ander Afrikaner-verenigings, waaronder die Afrikaner Broederbond, gehandhaaf.24 Op die vergadering van 16 Maart 1934 is die bestuurslede van AKUR deur ’n stemming verkies: DH Davel is as voorsitter, CE Vermaak as onder-voorsitter en dr. J van der Merwe as sekretaris.25 Sedert sy stigting het AKUR geleidelik ontwikkel en sy ondersteunersbasis vergroot. Tydens die vyfde AKUR-kongres te Salisbury in Oktober 1946 het die voorsitter, ds. PJ Cilliers, ’n historiese oorsig oor die stigting en ontwikkeling van AKUR gegee. Cilliers het veral hulde gebring aan die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings en gesê dat dit verhoed het dat “ons volk onwetend gedenasionaliseer, geliberaliseer, of geïmperialiseer word”.26 Nadat die eerste kunswedstryd op Umtali gehou is, is die eerste skakelkomitee bestaande uit ds. CA van Schalkwyk en ene mejj. Stander en Van Blerk aangestel. Tydens die eerste vergadering van die skakelkomitee op Daisyfield het ds. Van Schalkwyk in sy voorsittersrede die gehoor gemotiveer om hul Afrikanerskap uit te leef en veral dr. J van der Merwe as die draer van die Afrikaner-kultuurlewe na Rhodesië vereer. Tydens hierdie vergadering het ds. Cilliers die algemene doelstellings van die Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië op eenvoudige wyse uiteengesit. Eerstens moes AKUR bloot dien as skakelkomitee wat alle ander Afrikaner- kultuurorganisasies en -liggame sou saamsnoer en affilieer ter bevordering van alle Afrikaner-belange en die algemene geestesgoedere van die Afrikaner in Rhodesië, met die uiteindelike doel om ’n sterk eenheidsfront te vorm. Tweedens moes daarna gestreef word om die ‘hartlike samewerking’ van die hele Afrikaner-volk in Rhodesië te verkry. Derdens moes sowel AKUR as ander afsonderlike verenigings en liggame die daadwerklike behartiging van alle Afrikaner-belange (sowel geestelik as stoflik) op kultuurgebied aanmoedig. Die laaste vername doelstelling was om die Afrikaner-volk en sy identiteit 161 New Contree, No. 66 (July 2013) New Contree, No. Die Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië (AKUR) 66 (July 2013) behoue te laat bly deur in die taal-en onderwysstryd vir hulle in die bres te tree.27 behoue te laat bly deur in die taal-en onderwysstryd vir hulle in die bres te tree.27 Verdere korttermyndoelwitte, naamlik om ’n Afrikaanse drukpers vir die verspreiding van Afrikaner-lektuur te stig en huisvesting vir werkende Afrikaner-dogters in Salisbury te verkry, is ook ter tafel gelê.28 Nadat ’n drukpers in gebruik geneem is, was dit moontlik om Afrikaanse dagblaaie en koerante, soos die Zambesi Ringsblad, Kern en Die Volksgenoot, in Rhodesië te publiseer. Tydens die AKUR-kongres op 12 Oktober 1946 is die leuse van AKUR, naamlik “Wees jouself”, aanvaar en ’n daadwerklike program van aksie voorgestel. Die vernaamste beskrywingspunte van die program van aksie het die volgende voorstelle aan die hand gedoen, wat in der waarheid die totale beleid van AKUR sou behels en rugsteun: (1) geaffilieerde Afrikaner- organisasies moes alle pogings aanwend om nie-geaffilieerde Afrikaner- organisasies te oorreed tot affiliasie met AKUR om sodoende Afrikaner- kragte saam te snoer; (2) reddingsdaadwerk het ’nbaie prominente plek in die programme van geaffilieerde liggame ingeneem; (3) die oprigting en ondersteuning van Afrikaner-besighede het nog steeds die beleid van AKUR gebly; (4) alle Afrikaner-organisasies moes hulle beywer om liefde vir die Afrikaanse kerk, taal en geskiedenis by mede-Afrikaners op te wek; (5) alle Afrikaner-organisasies, in veral dorpe, moes saamspan om die Afrikaner-jeug te ondersteun; (6) alle nodige steun moes nog steeds aan die instandhouding en verspreiding van die Zambesi Ringsblad verleen word; (7) alles moes binne die vermoë van elke Afrikaner-organisasie gedoen word om spaarsin aan te kweek; (8) Afrikaners moes aangemoedig word om soveel moontlik grondbesitters te word; (9) Afrikaner-volksfeeste en -helde moes voortdurend in ere gehou en gehuldig word (in hierdie opsig was Voortrekker-drag ’n uiters belangrike vereiste); en (10) volkspele en -liedere moes voortdurend die volk se aandag geniet.29 Vir die doeltreffende implementering van bostaande program van aksie is drie sirkelbesture, te wete Noord-Rhodesië, Matebeleland en Mashonaland, geskep. Hierdie besture moes toesien dat praktiese samewerking, kulturele konsolidering en kontak tussen die verenigings voortdurend in stand gehou 162 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië word. In die Zambesi Ringsblad van 9 Maart 1948 is versoek dat AKUR en die Afrikaner-kerke ook nouer moes saamwerk om “een verteenwoordigende liggaam van die Afrikanerdom in Rhodesië te vorm”.30 Met AKUR aan die voortou kon Afrikaner-belange meer nougeset beskerm en hul klagtes oor kultuurverdringing teenoor die regering uitgespreek word. 30 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 98: Rhodesië na 1890, Trekke na Rhodesië (Zambesi Ringsblad, 9 Maart 1948, ‘AKUR moet erken word’), p. 3. f p 32 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notuleboek van die Dingaansfees kommissie, Oktober 1929 – Februarie 1947, Dingaanskommissie vergadering, 11 November 1936. 33 C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië, p. 163. 30 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 98: Rhodesië na 1890, Trekke na Rhodesië (Zambesi Ringsblad, 9 Maart 1948, ‘AKUR moet erken word’), p. 3. 31 C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië, p. 163. 32 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notuleboek van die Dingaansfees kommissie, Oktober 1929 – Februarie 1947, Dingaanskommissie vergadering, 11 November 1936. 33 C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië, p. 163. g p 31 C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië, p. 163. g 1 C Groenewald, Ons Afrikaners in Rhodesië, p. 163. Die Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië (AKUR) Die Rhodesiese regering het byvoorbeeld “Geloftedag” [tot in 1952 as Dingaansdagbekend] op 16 Desember 1938 vir ‘n kort tyd (vanaf 1938 tot 1940) tot openbare vakansiedag geproklameer, wat grootliks te danke was aan ’n versoek wat deur AKUR gerig is. Feesvierings het op georganiseerde grondslag plaasgevind en ’n feeskomitee bestaande uit DH Davel (voorsitter), dr. HC de Wet (onder-voorsitter), CJ Kleyn (sekretaris) en andere, is aangestel.31 Verskeie Dingaansfeeskommissies is reeds oor ’n lang tydperk dwarsoor Rhodesië gestig, en met hulle toedoen is daar dikwels petisies vir die herdenking van dié vakansiedag opgestel. Tydens ’n Dingaansfeeskommissievergadering van 11 November 1936 is byvoorbeeld daarop aangedring dat Afrikaners die petisie moes onderteken, sodat dit aan die volgende parlementsitting in Salisbury voorgelê kon word.32 Ten spyte daarvan dat Afrikaner-volksfeeste, en spesifiek die Geloftefees, gedurende die Tweede Wêreldoorlog (1939-1945) as polities nie-korrek beskou is en waarop die Britse owerhede merendeels neergesien het, het die vieringe onverpoos voortgegaan. ’n Verdere klagte wat veral deur AKUR in Rhodesië aanhangig gemaak is, het gehandel oor die ontheiliging van die Sabbatdag. As AKUR-voorsitter het dr. Deon Kempff van die Gereformeerde Kerk in Oktober 1954 ’n memorandum oor Sabbatsontheiliging opgestel. ’n Ernstige versoek is aan die regering gerig: “Ooreenkomstig die stryd van die Christene deur die eeue heen is dit ons heilige plig om te getuig teen die sedelik-ongeoorloofde en onchristelike praktyke van die landsowerheid van Suid-Rhodesië”. Dr. Kempff het vervolgens skerp kritiek gelewer oor die hou van verpligte militêre parades en oefeninge op Sondae, en dat “die owerhede daarom ontrou is aan God en die burgers indirek gedwing word om hul gewete te verkrag”.33 Hierdie kritiek van AKUR is egter grootliks deur die Rhodesiese regering en die Engelssprekende bevolking geïgnoreer. 163 New Contree, No. 66 (July 2013) g J g g J p 36 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Onderhoud, S Viljoen (Voormalige Rhodesiese beesboer, Pretoria)/G Hendrich (Navorser), 8 Mei 2009. g f p 35 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 98: Rhodesië na 1890, Trekke na Rhodesië, Gesindheid en Beskouing (Nuusbrief van die G.R.A. Jaargang 1, no. 1), Junie 1966, p. 2. 34 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980), p. 263. 34 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890 1980), p. 263. 35 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 98: Rhodesië na 1890, Trekke na Rhodesië, Gesindheid en Beskouing (Nuusbrief van die G.R.A. Jaargang 1, no. 1), Junie 1966, p. 2. 36 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Onderhoud, S Viljoen (Voormalige Rhodesiese beesboer, Pretoria)/G 37 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 98: Rhodesië na 1890, Trekke na Rhodesië, Genootskap van Rhodesiese Afrikaners, Grondwet. 38 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 98: Rhodesië na 1890, Trekke na Rhodesië, Genootskap van Rhodesiese Afrikaners, Grondwet. 39 Privaatonderhoud: R Cronjé, 6 Mei 2009. 40 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Onderhoud, S Viljoen/G Hendrich, 8 Mei 2009. 41 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 42 Kern, 18 November 1966, p. 2 (Geesdrif vir Geloftefeeste). Die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA) Die tydperk na die verbrokkeling van die Federasie van Rhodesië en Njassaland en die eensydige onafhanklikheidsverklaring (Unilateral Declaration of Independence of UDI) van Rhodesië op 11 November 1965, waarna die bestaansreg van die land deur die Britse Ryk as ongeldig verklaar en gesanksioneer is, is deur groot politieke onsekerheidgekenmerk. Die blanke openbare standpunt was dat indien Rhodesië moontlik na die beëindiging van die federasie in duie sou stort en in die hande van ’n swart meerderheidsregering beland, hulle eerder onafhanklikheid langs eie weë sou verkies. Buitelandse politieke druk is teen die regering onder leierskap van eerste minister Ian Smithverskerp. Die Rhodesiese bosoorlog, of die sogenaamde “Tweede Chimurenga” of bevrydingstryd, het die posisie van die blanke bevolking verder onder druk geplaas namate swart nasionaliste hulself tot ’n gewapende stryd gewend het.34 Dit wil voorkom of die onsekerhede op politieke en ekonomiese gebied ook na die sosiale en kulturele lewe van blanke Rhodesiërsuitgekring het, en tot ’n kragdadiger kultuurstrewe onder Afrikaners in die besonder gelei het. Tydens die Tweede Volkskongres van September 1965 het die NG Kerk se Sinodale Sekretaris, verteenwoordigers van die susterkerke en AKUR eenparig besluit om ’n nuwe organisasie te stig. Hierdie organisasie sou as die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners bekendheid verwerf. ’n Uitvoerende Raad met ’n voltydse direkteur en sekretaris, Ferdie Boshoff, is op 1 Mei 1966 aangestel om die GRA se doelstellings en aktiwiteite te koördineer. Die eerste raadslede was CJO Groenewald (voorsitter), ds. WJ Bruwer (ondervoorsitter), J Welman, M Kruger, ds. S Boshoff, MJ Louw, ds. J Keaney, AL Esterhuyse, ds. JTH de Jager, ds. J de V Grobbelaar en C Roode (tesourier).35 Hoewel die meerderheid van die raadslede aanvanklik predikante was, het die meeste van die GRA-lede volgens Schalk Viljoen, ’n voormalige beesboer in Rhodesië, later vanuit die Afrikaner-boeregemeenskap gekom.36 Op die GRA-kongres van 10 en 11 September 1965 is die grondwet van die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners goedgekeur. Die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA) Die vernaamste doelstellings van die grondwet was soos volg: (1) om alle beskikbare kragte 164 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië op kultuurgebied in ‘n sentrale Afrikaanse kultuurorganisasie te organiseer; (2) om as mondstuk van die Afrikaner in Rhodesië op te tree; (3) om nouer samewerking te bevorder tussen alle ander afsonderlike Afrikaanse instansies wat hoofsaaklik vir ander doeleindes opgerig word.37 Ter bevordering van die doelstellings is bepaal dat ’n jaarlikse volkskongres in Septembermaand belê moes word; dat streekskongresse gehou sou word; persone as donateurs van die GRA gewerf sou word; om langs alle moontlike weë nouer samewerking met die FAK in Suid-Afrika te soek; om geld in te samel deur middel van kollektelyste, basaars, openbare oproepe en enige ander soortgelyke wyse; en om met enige owerheid of regering te onderhandel. Grondwetwysigings sou alleenlik op die basis van ‘n twee-derde meerderheid deur die GRA geneem word.38 Die voordele van die GRA het gou belangstelling onder die meerderheid Rhodesiese Afrikaners aangewakker. Volgens oudminister Rowan Cronjé was die GRA verteenwoordig in elke hoekie, dorp en gehuggie en hulle het een keer per jaar Salisbury toe gekom.39 Tydens die jaarlikse kongres is verskeidenheidskonserte aangebied, toesprake en referate gelewer en formele besprekings gehou. Schalk Viljoen het die GRA as ’n “baie lewendige organisasie” beskryf.40 Ds. Sarel Kotzé, wat ook by talle geleenthede as spreker en selfs in toneelopvoerings opgetree het, het verklaar dat “wanneer ’n volksaamtrek, ’n toneelfees of kunstefees deur AKUR of die GRA gehou is, die deelname verstommend was, sowel wat gehalte as deelname van oor die hele land betref”.41 Etlike sprekers en sangers vanuit Suid-Afrika, soos Gé Korsten en Mimi Coertse het gereeld ook aan verskeidenheidsprogramme deelgeneem. ’n Kenmerk van die aktiwiteite van die GRA was die groot geesdrif vir die viering van Afrikaner-volksfeeste en Geloftedag in die besonder. Feeskomitees is met die ondersteuning van die GRA in twintig sentra in Rhodesië gestig om Geloftedag-saamtrekke van ongeveer vier dae per geleentheid te organiseer.42 In September 1966 het FP Boshoff van die GRA ’n beroep op Afrikaners gedoen om ook Heldedagvieringe, wat Krugerdag op 10 Oktober herdenk 165 New Contree, No. 66 (July 2013) het, by te woon. Boshoff het uitdruklik verklaar dat die doel van Heldedag was om “uit ons eie geskiedenis moed en inspirasie vir ons groot taak hier te lande te put”.43 Ds. 43 Kern, 16 Augustus 1966, p. 4 (Volkskongres en Heldedag). 44 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 45 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 46 Die Rhodesiër, September-Desember 1976, p. 4 (So word gelofte in Rhodesië gedenk). 47 Die Rhodesiër, September 1975, p. 3 (So vier ons fees). Die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA) Sarel Kotzé het verklaar dat hy tydens die Geloftefeeste daadwerklike pogings aangewend het om die Afrikaners by wyse van toesprake van hul geskiedenis bewus te maak.44 Daardeur wou instansies soos die GRA dus die historiese bewussyn van die Afrikaner in Rhodesië bevorder. Met die Langenhovenfeeste is daar regoor Rhodesië byvoorbeeld talle dramatiserings van en voorlesings uit die digter CJ Langenhoven se werk aangebied. Geloftefeeste is met mening dwarsdeur Rhodesië gevier. Op belangrike Afrikaner-nedersettings soos Hugosfontein naby Enkeldoorn, Centenary in die noorde, Mayo Ranch in die ooste en Theydon naby Marandellas, het feessaamtrekke van ongeveer drie dae per geleentheid plaasgevind.45 Teen 1976 was daar 21 aktiewe Geloftefeeskomitees oor Rhodesië versprei. Kultuuraktiwiteite soos volkspele, samesang, kranslegging by die Voortrekkermonument te Melsetter, boeresport vir die jeug, vleisbraaigeleenthede, jukskei en konserte is gehou.46 Hierdie Geloftefeeste was onteenseglik belangrike ontmoetingspunte waar kultuurgedagtes tussen Afrikaners uitgeruil kon word. In 1975 is daar ook Taalfeeste ter herdenking van die honderdjarige bestaan van die Afrikaanse taal oor die hele Rhodesië gevier. Talle Rhodesiese Afrikaners het as feesgangers aan die vieringe deelgeneem. In Marandellas was daar byvoorbeeld 44 hardlopers met fakkels, en verskeie fakkellope tussen Salisbury en Messina is met groot geesdrif deur J de Villiers georganiseer.47 Afgesien van die bevordering van sosialisering tussen Afrikaners tydens byeenkomste het die GRA ook mettertyd die rol as kwasi-politieke organisasie ingeneem. Die politieke betrokkenheid van die GRA het veral vanweë die konstante aandrang by die Rhodesiese regering om meer Afrikaansmediumskole te stig en algemene bedagmaking van gelyke regte op die voorgrond getree. Die Bothashof-skool in Salisbury wat in Januarie 1946 opgerig is en tot ’n laer-en hoërskool uitgebrei is, was die uitsondering op die reël. Die kerkskool wat administratiewelik onder beheer van die Ring van Bulawayo geressorteer het, het die fokuspunt en sentrale bymekaarkomplek 166 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië van Afrikaners in Rhodesië geword. Die Bothashof-skool het tot 1983 as ’n Afrikaansmediumskool gefunksioneer.48 Die behoefte aan meer Afrikaanse skole het egter steeds bestaan. Tydens ’n GRA-kongres in 1971 isdaar byvoorbeeld ’n noodoproep gedoenomdat die regering ongeneë was om steun aan die oprigting van ’n Afrikaansmediumskool te verleen. 48 G Hendrich, “Vereniger en opheffer: Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Rhodesië”, New Contree, 62, November 2011, p. 165. 49 Die Rhodesiër, Mei 1971, p. 4 (’n Kwessie van eiewaarde). 50 Die Rhodesiër, 26 April 1968, p. 6 (GRA verwerp verslag). 50 Die Rhodesiër, 26 April 1968, p. 6 (GRA verwerp verslag). G Hendrich, “Vereniger en opheffer: Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Rhodesië”, New Contree, 62 November 2011, p. 165. Die Rhodesiër Mei 1971 p 4 (’n Kwessie van eiewaarde) Die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA) Luidens ’n berig in Die Rhodesiër is daar soos volg op die erns van die kwessie gereageer: “Terwyl die politieke oorwegings van die Regering heeltemal begryplik is en ten volle verstaan word deur die protagoniste van opvoeding via moedertaal, kan daar nie sonder meer toegelaat word dat die Afrikaner op die huidige tydstip in die plaaslike situasie homself en sy kinders moet oorgee aan onteiening en verengelsing nie. Die taal- en kultuurverstomping en die geestelike insinking en kerk maatskaplike verwildering wat daarmee gepaard gaan, is ’n erosie wat Rhodesië nie kan bekostig nie.”49 Hoewel daar tydens die bewind van Ian Smith ’n groter aanvaarding van Afrikaners was, het die regering die noodoproep geïgnoreer. Omdat die regering na 1965 toenemend weens hul eensydige onafhanklikheidsverklaring in die stryd teen ekonomiese sanksies en die eskalering van die Rhodesiese bevrydingsoorlog gewikkel was, is daar maar min aandag aan die pleidooie van minderhede verleen. In sterk teenstelling met die streng implementering van apartheidswette in Suid-Afrika, het ‘n mate van integrasie tussen blankes en die swart bevolking in Rhodesië bestaan. Die GRA het egter ongetwyfeld swaar geleun op die gedagterigting van afsonderlike ontwikkeling soos wat deur Afrikaner- kultuurorganisasies in Suid-Afrika ondersteun is. In 1968 het die GRA byvoorbeeld die Whaley-verslag, waarin Ian Smith en sy regering bepaal het dat integrasie en “gelyke regte” regverdigbaar is, verwerp. Daar is verklaar dat “die finale uitwerking daarvan die blanke se staatkundige en godsdienstige lewenswaardes nie net aantas nie, maar ook vernietig”.50 Die blote gedagte van integrasie het lynreg teen die beginsels van die GRA ingedruis. Dit blyk dat die ondeelnemendheid van sommige Afrikaners aan kultuurverwante aktiwiteite, toenemend ’n interne probleem vir die GRA geword het. Daar was klagtes dat die GRA-bestuur byvoorbeeld tydens Geloftefeeste nie genoegsame kultuurorganisering in verafgeleë gebiede 167 New Contree, No. 66 (July 2013) gedoen het nie.51 In die stedelike gebiede was die mense onentoesiasties, waarop die GRA gepleit het vir die inskerping van kulturele waardes in huis- en gesinsverband. Weens die pluralistiese aard van die bevolking sou dit egter onmoontlik word om die ideaal van ’n suiwer Afrikaner-groepsgebondenheid deur middel van kultuur te bevorder. As gevolg van die veranderende politieke omstandighede na 1975 het die snelle emigrasie van Afrikaners na Suid-Afrika of elders in Afrika veroorsaak dat die organisasie geleidelik stagnant geword het. Tydens ’n GRA-vergadering in 1976 te Bulawayo, het die gasspreker, prof. Die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners (GRA) PS Dreyer, hoogleraar in wysbegeerte aan die Universiteit van Pretoria, die GRA-lede aangemoedig om met selfvolharding die volgende na te streef:“ ... [dat] ons [Afrikaners] nie ons hoop op buitelandse hulp [moet] vestig nie, maar ons moet probeer om self die knoop deur te haak”.52 Die afnemende Afrikaner-getalle het verder meegebring dat pleidooie om minderheidsregte nutteloos geword het. Desnieteenstaande was daar deurgaans ’n kern van GRA-lede wat vasbeslote was om met die organisasie voort te gaan. p 52 Anon., “Volk trek saam”, Die Rhodesiër, September- Desember 1976, p. 2. 51 Die Rhodesiër, 23 Februarie 1968, p. 6. 52 Anon., “Volk trek saam”, Die Rhodesiër, September- Desember 1976, p. 2. 51 Die Rhodesiër, 23 Februarie 1968, p. 6. Die Voortrekker-beweging Die Voortrekker-beweging van Rhodesië het hom hoofsaaklik daarvoor beywer om die Afrikaner-jeug te betrek en die strewe van Afrikanerskap, Christenskap en broederskap te handhaaf. In die Unie van Suid-Afrika het die simboliese Ossewatrek-herdenking van 1938 daartoe bygedra om ’n nasionalistiese bewussyn onder Afrikaners aan te wakker. Ook in Rhodesië sou hierdie organisasie langsamerhand as bolwerk teen die verengelsing van Afrikaners aldaar dien. Die Eeufeesherdenking het ’n inspirerende uitwerking op Afrikaners in Rhodesië gehad. Tydens die 1938-eeufeesjaar het talle kultuurverwante kompetisies en byeenkomste plaasgevind. Die herdenking van die Groot Trek is in ’n gees van groot opgewondenheid bekendgestel. Die nasionalistiese gevoelens wat daaroor in Rhodesië geheers het, word weerspieël in die Notuleboeke van die Afrikaanse Kultuurunie van Rhodesië (AKUR). In ’n notule van die algemene vergadering van 4 Maart 1938 word melding gemaak van die belangrikheid van die Eeufees: “Daar is nuwe lewe gebore uit die 168 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië Voortrekker Eeufeesjaar. Ons volk is nog bereid om hul tradisies na te lewe en [te] strewe”.53 Voortrekker Eeufeesjaar. Ons volk is nog bereid om hul tradisies na te lewe en [te] strewe”.53 In ’n debatsbespreking tydens die vergadering het enkele Afrikaners hul menings op inspirerende wyse gelug. Ene Vermaak het byvoorbeeld metafories verklaar: “… die Afrikaners is soos ’n karoobossie stompie. Die lewe bly altyd daar. Ons moet net aanhou volhard en stry”. Ene Groenewald het bygevoeg dat “ons hier [vergelyk kan word] as tak van die Afrikaner boom in die Suide wat nou bloei en groei”. Die voorsitter, ds. A Botha, het ook bemoedigend verklaar dat die “Afrikanernasie ontwaak”.54 Daar is ook vir ’n verenigde front teen die administratiewe onderdrukking van Afrikaans, en die introuery en verengelsing van Afrikaners gepleit. Tydens ’n algemene vergadering van 29 Junie 1938 het Botha ’n beroep op die herlewing van die Afrikaners in Rhodesië gedoen: “Ons kan nie vandag meer wegtrek nie, maar ons kan wegwerp alles wat vreemd is en voortplant wat ons volkseie is. Mag die Heer ons help om daardie taal, godsdiens en tradisie wat vir ons oorgelewer (is) deur die Voortrekkers voort te plant”.55 Tydens die Van Riebeeckfees van 1952 het die Voortrekkers op indrukwekkende wyse aan ’n simboliese Voortrekker-fakkelloop deelgeneem. Onder leiding van provinsiale leiers, soos DH Davel, CJO Groenewald en L Fourie, het die fakkelloop se eerste skof vanuit Salisbury begin. 53 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van Die Afrikaanse Taal en Kultuur Vereniging van Daisyfield, Notule van Algemene Vergadering, 4 Maart 1938. 54 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van Die Afrikaanse Taal en Kultuur Vereniging van Daisyfield, Notule van Algemene Vergadering, 4 Maart 1938, p. 20. 55 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 166: Notuleboeke, Notule van Die Afrikaanse Taal en Kultuur Vereniging van Daisyfield, Notule van Algemene Vergadering, 29 Junie 1938. 56 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 251: Die Volksgenoot (Die Volksgenoot, 6 Maart 1952, “Voortrekker-Fakkelloop is met geesdrif begroet op pad in S.R”’), pp. 4-5. 57 WCARS, PJ van der Merwe-versameling A2599, no. 251: “Kan gemeenskaplike ideale van weerskante verstewig”, Die Volksgenoot, 6 Maart 1952, p. 1. 58 SS Walters, Die kommunikasiebehoeftes van die Afrikaans-sprekende in Rhodesië (Nasionale Biblioteek van Suid- Afrika, Kaapstad), p. 86. 59 SS Walters, Die kommunikasiebehoeftes van die Afrikaans-sprekende in Rhodesië (Nasionale Biblioteek van Suid- Afrika, Kaapstad), pp. 86-87. 60 SS Walters, Die kommunikasiebehoeftes van die Afrikaans-sprekende in Rhodesië (Nasionale Biblioteek van Suid- Afrika, Kaapstad), p. 87. 61 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Onderhoud, R Cronje (Voormalige Rhodesiese Minister), 6 Mei 2009. Die Voortrekker-beweging Die seremoniële fakkels is deur middel van aflosse na die verskillende Voortrekker- kommando’s, naamlik Bothashof, Beatrice, Enkeldoorn, Umvuma en Fort Victoria, aangestuur. Vandaar is die fakkels verder per motor na die Beitbrug- grenspos met Suid-Afrika vervoer waar die fakkeloorhandiging tussen Davel en JH Greybe, provinsiale leier van Transvaal, plaasgevind het.56 In kulturele terme was hierdie gebeurtenis ’n hoogtepunt van die Voortrekkerbeweging in Rhodesië en die versterking van patriotisme onder Rhodesiese Afrikaners. In sy boodskap van volharding en patriotisme tydens die oorhandigingseremonie het Davel onder andere gesê “dat die fakkel ’n simbool is van die vlam wat die Rhodesiërs na die beste van hul vermoë in die noorde brandende hou, ’n vlam 169 New Contree, No. 66 (July 2013) wat hul sal brandend hou en verder dra”.57 Organisasies vir ontspanning Ander belangrike kultuurorganisasies wat opheffingsrolle in die Afrikaner- gemeenskappe vervul het, het egter vir beperkte tydperke bestaan. Die Hulp- en Vriendskapsbond en die Jongedogtersbond, wat in 1939 gestig is met die doel om Afrikaner-mans en -vroue te verenig en hulle sodoende vir werksverskaffing na die Tweede Wêreldoorlog te beywer, het albei voor 1946 ontbind.58 Kultuurorganisasies met die doel om die skone kunste te bevorder, het ook in Rhodesië ontstaan. In 1965 is die Salisbury Afrikaanse Toneel Organisasie (SATO) op die been gebring om veral Afrikaanse toneelspel en opvoerings te organiseer. SATO het tot in 1975 die aanbieding en beoefening van toneelspel moontlik gemaak. Soortgelyk aan SATO het die Afrikaner- jeuglaer vanaf sy ontstaan in 1947 tot en met sy ontbinding tydens die Rhodesiese bosoorlog van 1965 tot 1980 volksang en volkspele bevorder.59 Die Jukskei-organisasie wat in 1938 tot stand gekom het, het tot 12 jukskei-laers uitgebrei en met ’n sentrale jukskeiterrein te Gwelo, bekend as Jukskeipark, gespog. Tot in 1980 was hierdie organisasie steeds aktief betrokke by die spel, en verskeie van sy jukskeispelers het Rhodesiese sportkleure ontvang. Vervolgens het die Rapportryersbeweging in 1975 uitgebrei deur korpse te Salisbury, Bulawayo, Hartley, Marandellas en Sinoia te vorm.60 ‘n Wye verskeidenheid kultuurorganisasies waarin die Afrikaner se kultuur, sport en die beoefening van die skone kunste uitgeleef kon word, het dus in Rhodesië gefunksioneer. In Salisbury was die Afrikaanse Klub veral gemik op sowel professionele beroepslui as Suid-Afrikaners wat op ’n nie-permanente basis vir maatskappye of in kontrakposte in Rhodesië gaan werk het. Hierdie Afrikaners het een keer per maand tydens ‘n klubdinee in die George Hotel in Avondale vergader, en die klub het daarom dikwels ook as die “Noenmaal klub” bekend gestaan.61Hoewel 170 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië die Afrikaanse Klub nie uitsluitlik ‘n kultuurorganisasie was nie, het dit tog sosiale verkeer tussen Afrikaners bewerkstellig. Sprekers oor aktuele sake soos Wickus de Kock, Minister van Inligting, Immigrasie en Toerisme en dr. DC Krogh, Adjunk-Goewerneur van die Rhodesiese Reserwebank, het dikwels informatiewe toesprake aangaande plaaslike en internasionale kwessies en tendense gelewer. ‘n Goedgeorganiseerde bestuursliggaam, bestaande uit CJ Rhoode (voorsitter), CF Louw (ondervoorsitter), WP Breytenbach (sekretaris), GJ Joubert (penningmeester) en PJ Roux is in Julie 1974 aangestel om gereelde byeenkomste te reël.62 In Bulawayo is ‘n Afrikaner-vriendekring in die laat sewentigerjare op die been gebring om die skakeling tussen die Afrikaner-gemeenskap in die stad te versterk. g y 64 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 13 September 2009. p p 65 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 62 Anon., “Afrikaanse klub aktief”, Die Rhodesiër, Oktober 1974, p. 6. , , , , p 63 Anon., “Afrikaner-vriendekring Bulawayo”, Die Rhodesiër, Maart 1977, p. 13. 62 Anon., “Afrikaanse klub aktief”, Die Rhodesiër, Oktober 1974, p. 6. 63 Anon., “Afrikaner-vriendekring Bulawayo”, Die Rhodesiër, Maart 1977, p. 13. 64 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 13 September 2009. 65 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 62 Anon., “Afrikaanse klub aktief”, Die Rhodesiër, Oktober 1974, p. 6. 63 Anon., “Afrikaner-vriendekring Bulawayo”, Die Rhodesiër, Maart 1977, p. 13. 64 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 13 September 2009. 65 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 63 Anon., Afrikaner-vriendekring Bulawayo , Die Rhodesiër, Maart 64 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 13 September 2009. Organisasies vir ontspanning Bertus Scholtz, Rudi Rascher, Frank Herbst en Mart Nel was die leidinggewende lede van dié vriendekring. Dr. Johan Steenkamp en die latere voorsitter, ds. Barry van Wyk, het ook as welsprekende lede opgetree. Ander vooraanstaande vriendekring-lede was Piet Fourie, Eddie Rademeyer, Johan Venter en Theo Beukes. In Maart 1977 het ‘n berig in Die Rhodesiër alle “stoere boere” en belangstellende Afrikaner-inwoners uitgenooi om by die sosiale byeenkomste van hierdie vriendekring aan te sluit.63 Dit is duidelik dat ook hierdie organisasie daarop gemik was om die vervreemding of afgesonderdheid van Afrikaners in die Bulawayo-omgewing teen te werk. Die Rhodesiese Afrikaner-aksiekring (RAAK) was ‘n hoogs vertroulike organisasie wat hoofsaaklik ten doel gehad het te pleit om vir Afrikaner- minderheidsregte, insluitende taal-, godsdiens-, onderwys- en taalregte. Polities het hierdie organisasie geen verbintenisse met konserwatiewe Afrikaner-organisasies in Suid-Afrika, soos byvoorbeeld die Ossewabrandwag of Afrikaner Broederbond, gehad nie.64 Weinig historiese rekords bestaan oor RAAK, maar dit is bekend dat lidmaatskap slegs op uitnodiging geskied het. Die werkswyses van RAAK was op die beginsels van ’n “dinkskrum” geskoei.65 Volgens ds. Sarel Kotzé, wat die sekretaris en voorsitter van die Salisbury-tak van RAAK was, het die organisasie die behoeftes van die Afrikaners opgevang en bespreek. Een van die belangrikste behoeftes was om Rhodesiese Afrikaners in kultuurverband te mobiliseer. ’nBelangrike uitvloeisel van hierdie organisasie was dat die gedagte om ’n Afrikaanse koerant uit te gee onder RAAK-lede posgevat het. Die redaksionele bestuurslede van die twee Afrikaanse koerante, 171 New Contree, No. 66 (July 2013) onderskeidelik Kern en sy prominente opvolger Die Rhodesiër, sou veral uit hierdie organisasie kom.66 Hulle het die hoop gekoester dat hierdie koerante as mondstuk vir Rhodesiese Afrikaners sou dien. Op sosiale vlak het RAAK- lede in hul onderskeie gebiede as motivering gedien vir ander Rhodesiese Afrikaners om aan kultuurverwante feeste deel te neem. Dit is duidelik dat RAAK die eksklusiefste organisasie vir Rhodesiese Afrikaners was.67 p J 67 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 66 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 25 Julie 2009. g y 68 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980), p. 275. 70 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Onderhoud, S Viljoen/G Hendrich, 8 Mei 2009. 66 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 25 Julie 2009. 66 Persoonlike e-pos: S Kotzé/G Hendrich, 25 Julie 2009. 67 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Vraelys, ds S Kotzé/G Hendrich, 29 Mei 2009. 68 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980), p. 275. 69 SS Walters, Die kommunikasiebehoeftes van die Afrikaans-sprekende in Rhodesië (Nasionale Biblioteek van Suid- Afrika, Kaapstad), p. 144. 70 G Hendrich (Persoonlike Versameling), Onderhoud, S Viljoen/G Hendrich, 8 Mei 2009. , g f ( ), p 75 69 SS Walters, Die kommunikasiebehoeftes van die Afrikaans-sprekende in Rhodesië (Nasionale Biblioteek van Afrika, Kaapstad), p. 144. 68 G Hendrich, Die geskiedenis van die Afrikaner in Rhodesië (1890-1980), p. 275. 69 SS W l Di k ik i b h f di Af ik k d i Rh d ië (N i Ondergang Teen 1980 het die politieke gety drasties teen die blanke minderheidsbewind gedraai met verskerpte terreuraanvalle, sanksies en ‘n uitmergelende bosoorlog. Nadat politieke onderhandelinge te Lancaster House in Londen tussen die strydende faksies plaasgevind het, is ooreengekom op ’n algemene verkiesing in Rhodesië. Op 4 Maart 1980 het ZANU-PF onder leiding van Robert Gabriel Mugabe die verkiesing met ’n volstrekte meerderheid gewen.68 Daarmee was die bevrydingstryd van bykans twaalf jaar verby. Die Republiek van Zimbabwe is op 18 April 1980 uitgeroep. Aangesien die Afrikaners as ’n geslote gemeenskap met etnosentriese waardes ontwikkel het, het die groep se kultuurbelange en geloofsoortuigings direk met die nuwe begrippe van die meerderheidsbewind gebots. Begrippe soos ’n Marxistiese kultuurstelsel, diversiteit en akkulturasie is deur Afrikaners as onaanvaarbare bedreigings beskou.69 Op interkulturele gebied het skoolintegrasie van blanke en swart skoliere in die praktyk byvoorbeeld besondere probleme veroorsaak. Aangesien Zimbabwiese leerplanne hoofsaaklik in Engels (geskoei op Britse leerplanne) was, is onder andere Afrikaanse skole soos Bothashof genoop om ter wille van toenemende swart leerlinggetalle te verengels. Die onderrig van Afrikaanse kultuur-, Christenskap- en buitemuurse aktiwiteite in staatskole is uit vrees vir moontlike regeringsinmengingbemoeilik. As ’nweerspieëling van die Afrikaner, asook ander blanke Zimbabwiërs, se oorwoë onwilligheid om te integreer, het ongeveer 52 blanke privaatskole tot stand gekom, maar waarvan slegs enkeles tot in 2000 in gebruik was.70 172 Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië Afrikaner kultuurorganisasies in Rhodesië In April 1981, slegs ’n jaar na die bewindsoorname, het ’n nuwe Afrikaanse organisasie, bekend as die Afrikaner-gemeenskap van Zimbabwe in Harare (voorheen Salisbury), tot stand gekom. Tydens die laaste kongres van die Genootskap van Rhodesiese Afrikaners het dr. Konstant Burnette, ’n Afrikaner-sakeman, in ’n toespraak oor die aanpasbaarheid en implikasies van die Afrikaner-minderheidsgroep in ’n sosialistiese staatsbestel uitgebrei. Burnette het verklaar dat die Afrikaner steeds ’n belangrike funksie en “daadwerklike rol” in die bestel mag speel om “…soveel invloed moontlik uit te oefen in die nywerheid, op landboukundige gebied en die politiek, waardeur standvastigheid bevorder sal word”.71 Tydens die kongres het onder andere twee Afrikaner-boere, te wete Schalk van der Merwe van Mazoe en Danie Theron van Gutu, egter kritiek gelewer dat Afrikaners moes waak teen negatiwiteit of neutraliteit en ’n “swartgallige benadering” – faktore wat die Afrikaners se teenwoordigheid in Zimbabwe betekenisloos kon maak.72 Die kultuur-historiese erfenis van die Afrikaner in Zimbabwe het ook in gedrang gekom. Ondergang Ingevolge die regering se beleid van dekolonialisering het die oorblywende gedenktekens en monumente ter nagedagtenis aan blanke setlaars en hul opofferings in die pad van politieke verandering gestaan. Die Voortrekkermonument by Melsetter, wat die enigste tasbare simbool van Afrikanerskap in Zimbabwe was, is uiteindelik met die grond gelyk gemaak.73 Die vyfjaarlikse herdenking van Geloftedag by dié monument is ook weens politieke omstandighede gestaak. Danksy pogings om dit as nasionale gedenkwaardigheid te verklaar, het die nabygeleë Voortrekkerkerkie vir die nageslag behoue gebly.74 Talle “setlaarsmonumente” is gesloop en met die verlies van die Voortrekkermonument is die kulturele nalatenskap van die Rhodesiese Afrikaners onherstelbaar geskend. Die kultuur-historiese erfenis van die Afrikaner in Zimbabwe het ook in gedrang gekom. Ingevolge die regering se beleid van dekolonialisering het die oorblywende gedenktekens en monumente ter nagedagtenis aan blanke setlaars en hul opofferings in die pad van politieke verandering gestaan. Die Voortrekkermonument by Melsetter, wat die enigste tasbare simbool van Afrikanerskap in Zimbabwe was, is uiteindelik met die grond gelyk gemaak.73 fj l k h d k l f d b d k 74 Anon., “Van Tienie Fourie uit Salisbury”, Die Volksblad, 20 Desember 1980, p. 4. , g , 73 Persoonlike e-pos: M Beukes/G Hendrich, 19 Maart 2009. 71 Anon., “Afrikaner in Zimbabwe het belangrike funksie”, Hoofstad, 2 April 1981, p. 7. 71 Anon., “Afrikaner in Zimbabwe het belangrike funksie”, Hoofstad, 2 April 1981, p. 7. 72 Anon., “Afrikaner in Zimbabwe het belangrike funksie”, Hoofstad, 2 April 1981, p. 7. 73 Persoonlike e-pos: M Beukes/G Hendrich, 19 Maart 2009. 74 Anon., “Van Tienie Fourie uit Salisbury”, Die Volksblad, 20 Desember 1980, p. 4. 75 Anon., “Ons taak het geen einde”, Die Volksgenoot, Februarie 1974, p. 3. Samevatting In historiese verband is dit opmerklik dat ’n minderheidsgroep soos die Afrikaners in die destydse Rhodesië hulself relatief suksesvol teen die potensiële assimilasie in die dominante Engelssprekende Rhodesiese samelewing gehandhaaf het. Dit blyk egter dat die bestaan en instandhouding van 173 New Contree, No. 66 (July 2013) New Contree, No. 66 (July 2013) Afrikaner-belange in Rhodesië nie sonder die stukrag van kultuurorganisasiesen die Afrikaner-kerke, bewerkstellig kon word nie. Die weldeurgronde ondersteuning van hul kultuur kan grootliks toegeskryf word aan AKUR en die GRA se besorgdheid om die Afrikaner-kultuur lewend te hou. Uit ’n sosiologiese oogpunt wil dit voorkom of daar in Rhodesië ’n vakuum onder Afrikaners ontstaan het, aangesien die wyse en ywer van kultuurbeoefening op die lange duur van dié van Afrikaners in Suid-Afrika verskil het. Geloftedag is byvoorbeeld met besondere toewyding deur Rhodesiese Afrikaners herdenk, terwyl daar in Suid-Afrika merendeels ’n wisselvallige belangstelling oor hierdie kulturele aangeleentheid geheers het. Volks- en Geloftefeeste is met oorgawe gevier, en dit het in nouer samewerking met die Afrikaanse kerke daartoe bygedra om die Afrikaner-kultuur in Rhodesië te handhaaf.Die onderliggende taak van die GRA was om te verenig. Die GRA-voorsitter was die volgende mening toegedaan:: “ ...ek kan vir Rhodesië alleenlik iets beteken as ek ’n ware en waardige Afrikaner is”.75 Die Afrikaner-minderheidsgroep het dus in die meeste gevalle ’n groepsgebondenheid openbaar en terselfdertyd daarna gestreef om “hulself” te wees en om sodoende hul kulturele identiteit te behou. 174

https://newcontree.org.za/index.php/nc/article/download/301/347

Afrikaans

1 Die amptelike SAW-spelling is Moduler en nie Modulêr nie. Die Suid-Afrikaanse Weermag en Transgrensoperasie Moduler1, fase 1: Die FAPLA-offensief teen UNITA, Augustus - Oktober 1987 [Deel 1] Gerhard JJ Oosthuizen Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit 5 Kyk byvoorbeeld H Hamann, Days of the generals...; P Nortje, 32 Battalion: The inside story of South Africa’s elite fighting unit (Zebra Press Cape Town, 2003); J Geldenhuys, A general’s story from an era of war and peace (Jonathan Ball Publishers, Johannesburg, 1995); R Dreyer, Namibia and Southern Africa: Regional Dynamics of Decolonisation, 1945-1990 (Kegan Paul, London, 1994); D Williams, On the border: the white South African military experience, 1965-1990 (Tafelberg, Cape Town, 2008). 4 Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag Dokumentasiesentrum (SANWD), Pretoria, JF Huyser-versameling (JFH), houer 16, Lêer 68: A concise history of Operation Moduler (Phase one): May-October 1987, pp. 1-2; 119-122. Abstract The objective of the South West African People’s Organisation (SWAPO) was to liberate South West Africa (Namibia) from South African rule. In 1962, SWAPO decided to combine the political struggle for the freedom of South West Africa with military actions against the South African forces. International events contributed to the struggle for South West Africa not being confined to SWAPO and the South African forces only. After a coup d’etat and the economic and moral burden which colonies entailed, Portugal withdrew from Angola and Mozambique in a rush in 1974. SWAPO, assisted by the Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA), established military bases in the south of Angola to invade South West Africa more effectively. It was therefore only a matter of time before the South African forces encountered not only SWAPO, but also the MPLA and Cuban forces. South Africa, however, did not take an attitude of wait and see, but tried to retain the initiative through pre-emptive operations. This article focuses on the first phase of Operation Moduler (August-October 1987). It explores how the combined South African Forces came to the aid of a beleaguered UNITA, after a FAPLA offensive on the UNITA stronghold of Mavinga. Although the Battle of the Lomba River on 3 October 1987 ended in the crushing of 47 Brigade of FAPLA, the South African forces failed to take advantage of this situation. The reasons for this will also be analysed in the article. Sleutelwoorde: Operasie Moduler; Suid-Afrikaanse Weermag; UNITA; MPLA; FAPLA; Angola; Lomba; Cuito Cuanavale; Menongue; Mavinga. 43 New Contree, No. 60 (November 2010) New Contree, No. 60 (November 2010) 3 P Gleijeses, Conflicting missions Havana, Washington, Pretoria (Galago, Alberton, 2003), pp. 232-245; H Hamann, Days of the generals. The untold story of South Africa’s apartheid-era military generals (Zebra Press, Cape Town, 2001), pp. 11-45. 2 Suid-Afrikaanse militêre operasies vanuit die noorde van Namibië oor die Angolese grens.l gh fi f p 7 Kyk byvoorbeeld R Dreyer, Namibia and Southern Africa...; C Saunders, “South Africa’s war in Southern Angola (1987-1988) and the independence of Namibia”, Journal for Contemporary History, vol. 18, no. 1, June 1993; E Jordaan, “The role of South African armour in South-West Africa/Namibia and Angola: 1975-1989”, Journal for Contemporary History, vol. 31, no. 3, December 2006; CJ Jacobs, “The forward defence strategy of the South African Defence Force (SADF), 1978-1989”, Journal for Contemporary History, vol. 31, no. 3, December 2006; RS Lord, SAAF fighter involvement in the Border War, 1965-1988”, Journal for Contemporary History, vol. 31, no. 3, December 2006; L Scholtz, “‘n Strategiese en operasionele beoordeling van die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) se oorgrensoperasies in Angola, 1978-1988”, Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, vol. 34, no. 1, Februarie 2009; L Barnard, “Cross-border operations of the SAAF in Angola: 1987-1989. Prelude tot the final stages of the war”, Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, vol. 34, no. 1, Februarie 2009; L Scholtz, “The air war over Angola, 1987-1988: An analysis”, Journal for Contemporary History, vol. 34, no. 1, February 2009. 8 SANWD JFH h 17 Lê 69 Mili ê ki d i O M d l k 1 2 Inleiding Drie bevrydingsbewegings, naamlik die Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA), Frente Nacional de Libertação de Angola (FNLA) en União Nacional para a Independência Total de Angola (UNITA), het Portugal in die 1960s die stryd aangesê om Angola van koloniale beheer te bevry. Aanvanklik het die Portugese hardnekkig teenstand gebied, maar na die 1974-staatsgreep het hulle inderhaas uit Angola onttrek. In dié stadium het die MPLA en die militêre vleuel, Forças Armadas Populares de Libertação de Angola (FAPLA), die hoofstad Luanda en omstreke beheer, terwyl die FNLA die noorde en UNITA die suide van Angola beheer het. Na die onafhanklikwording van Angola op 11 November 1975 het die drie bevrydingsorganisasies mekaar opnuut die stryd aangesê om opperheerskappy. Die burgeroorlog wat daarop gevolg het en waartydens sowat een miljoen Angolese gesterf het, het teen die agtergrond van die Koue Oorlog (1945-1990) afgespeel. Suid-Afrika, gesteun deur die VSA, het UNITA en die FNLA ondersteun, terwyl die USSR en sy satellietstaat Kuba die MPLA/FAPLA militêr en finansieel gesteun het. Kuba en die MPLA het die Kommunistiesgesinde South West African People’s Organisation (SWAPO) ondersteun en hulle in staat gestel om Suidwes- Afrika (Namibië) vanuit Suid-Angola binne te dring. As gevolg van al hierdie verwikkelinge het die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) sedert 1975 verskeie transgrensoperasies2 van stapel gestuur om enige insypeling in Suidwes-Afrika vanuit Suid-Angola in die kiem te smoor.3 ‘n Grootskaalse FAPLA-offensief teen UNITA het die gekombineerde Suid-Afrikaanse magte genoodsaak om oorgrens-ondersteuning aan hulle bondgenote te bied.4 In hierdie artikel word gefokus op die eerste en ook enigste suksesvolle fase van Transgrensoperasie Moduler (Augustus - Oktober 1987). Hoewel verskeie sekondêre bronne5 oor die sogenaamde “Bosoorlog” die afgelope tyd die lig gesien het, word daar in hierdie bronne (met die 44 FAPLA-offensief teen UNITA uitsondering van H-R Heitman6) slegs enkele paragrawe of bladsye aan die eerste fase van Operasie Moduler gewy. Die klem in bogenoemde bronne is hoofsaaklik op die Slag van die Lomba-rivier (3 Oktober 1987). Bogenoemde publikasies (insluitende dié van Heitmann) is voorts ongeverifieerd, aangesien voetnoot-/endnootverwysings in totaliteit ontbreek. Geverifieerde bronne se verwysings is ook hoofsaaklik beperk tot gepubliseerde/sekondêre bronne7 en hulle staan beperkte ruimte aan Operasie Moduler (fase 1) af. In reaksie op hierdie leemte is hierdie artikel daarom ‘n poging om ‘n kritiese narratief te bied van Operasie Moduler (fase 1), gegrond op die uitgebreide argivalia wat beskikbaar is in die Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag Dokumentasiesentrum. 6 H-R Heitmann, War in Angola.The final South African phase (Ashanti, Gibraltar, 1990). J g p 9 SANWD, JFH, houer 17, Lêer 69: Militêre geskiedenis Op Moduler, FAPLA Bevel en Beheer, ca Augustus 1987. 1987-1988: An analysis”, Journal for Contemporary History, vol. 34, no. 1, February 2009. 8 SANWD, JFH, houer 17, Lêer 69: Militêre geskiedenis Op Moduler, reeksnommer 1 en 2. 1987 1988: An analysis , Journal for Contemporary History, vol. 34, no. 1, February 2009. 8 SANWD, JFH, houer 17, Lêer 69: Militêre geskiedenis Op Moduler, reeksnommer 1 en 2. 87-1988: An analysis”, Journal for Contemporary History, vol. 34, no. 1, February 2009. NWD JFH h 17 Lê 69 Mili ê ki d i O M d l k 1 2 8 SANWD, JFH, houer 17, Lêer 69: Militêre geskiedenis Op Moduler, reeksnommer 1 en 2. 10 Suid-Afrikaanse Weermag Oorsig/South African Defence Force Review, 1987/1988 (Walker-Ramus, Durban), p. 277. ‘n UNITA-noodkreet Vroeg in 1987 het die SAW inligting bekom dat FAPLA en die Kubane besig was met intensiewe voorbereidings om UNITA uit suidoos-Angola te verdryf. Die FAPLA-magte (insluitende Kubane en Russe) het Quito Cuanavale, in die Sesde Militêre Streek (6MS) van Angola, as “hegte basis ontwikkel” om vandaar offensiewe te loods teen die UNITA-vesting Mavinga (sien die kaart hiernaas).8 Die 6MS se FAPLA-hoofkwartier (HK) was in Menongue, terwyl die 6MS se Voorste Bevelspos (VBP) van FAPLA in Quito Cuanavale gestasioneer was.9 45 New Contree, No. 60 (November 2010) Figuur 1: Angola, Militêre Streke10 Figuur 1: Angola, Militêre Streke10 Teen April 1987 het Jonas Savimbi, president van UNITA, uiteindelik tot die besef gekom van die onafwendbaarheid van ‘n grootskaalse FAPLA- offensief. Gevolglik het sy stafhoof, generaal Demostenes, en visestafhoof, generaal Ben Ben, lede van die SAW op 1 Mei 1987 in Mavinga ontmoet. Brigadier Thackwray (Direkteur: Spesiale Take) het aan die hoof van die SAW-afvaardiging van ses lede gestaan. Die UNITA-verteenwoordigers het Teen April 1987 het Jonas Savimbi, president van UNITA, uiteindelik tot die besef gekom van die onafwendbaarheid van ‘n grootskaalse FAPLA- offensief. Gevolglik het sy stafhoof, generaal Demostenes, en visestafhoof, generaal Ben Ben, lede van die SAW op 1 Mei 1987 in Mavinga ontmoet. Brigadier Thackwray (Direkteur: Spesiale Take) het aan die hoof van die SAW-afvaardiging van ses lede gestaan. Die UNITA-verteenwoordigers het Teen April 1987 het Jonas Savimbi, president van UNITA, uiteindelik tot die besef gekom van die onafwendbaarheid van ‘n grootskaalse FAPLA- offensief. Gevolglik het sy stafhoof, generaal Demostenes, en visestafhoof, generaal Ben Ben, lede van die SAW op 1 Mei 1987 in Mavinga ontmoet. Brigadier Thackwray (Direkteur: Spesiale Take) het aan die hoof van die SAW-afvaardiging van ses lede gestaan. Die UNITA-verteenwoordigers het 46 FAPLA-offensief teen UNITA toegegee dat die suidelike UNITA-vesting in Mavinga ernstig bedreig was en dat SAW-hulp dringend noodsaaklik was.11 toegegee dat die suidelike UNITA-vesting in Mavinga ernstig bedreig was en dat SAW-hulp dringend noodsaaklik was.11 Die SAW het besluit om UNITA te ondersteun met die doel om die FAPLA- offensief genaamd Operasie Saludando a Octubre (“Salueer Oktobermaand”, ‘n verwysing na die Russiese Revolusie van 1917)12 in die 6MS te stuit.13 Die Hoof van die Suid-Afrikaanse Leër (H Leër) en Hoof van die Suid- Afrikaanse Lugmag (H SALM) het op 11 Junie 1987 ‘n gesamentlike beplanningsdokument uitgestuur waarin vir vier opsies voorsiening gemaak is. 12 HL Blanch & I Liebenberg, “A view from Cuba: internationalists against apartheid”, Journal for Contemporary History, vol. 34, no. 1, February 2009, p. 100; L Scholtz, “The air war over Angola...”, Journal for Contemporary History, 34(1), February 2009, p. 240. pp 17 Die SAW sou UNITA dus in die geheim ondersteun. 11 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler (Phase one), May - October 1987, pp. 7-8. y 16 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 50, H Leër/D OPS/309/1 – Op Moduler en LMH/TS/SSO OPS PLAN/309/4 – Luxor: Op Moduler beplanning: SAW deelname aan operasies ter ondersteuning van UNITA in die Sesde Militêre Streek, 11 Junie 1987, pp. 1, 3-4 & 8-9. h 14 Die afvuur van byvoorbeeld vuurpyle deur die MVL’s op ‘n veilige afstand en buite die gesigsveld van die vyand. 13 G Shaw, “South Africa/Angola: Accepting the consequences”, The Natal Witness, 16 November 1987, p. 6. 14 Die afvuur van byvoorbeeld vuurpyle deur die MVL’s op ‘n veilige afstand en buite die gesigsveld van die vya y py p g g g y 15 ‘n Aanval “grondlangs” in plaas van “luglangs”, met ander woorde “van aangesig-tot-aangesig-gevegte” waa byvoorbeeld infanteriste en tenks betrokke is. w, “South Africa/Angola: Accepting the consequences”, The Natal Witness, 16 November 1987, p. 6. b b ld l d d ’ ‘ l f d b d ld d d 18 SANWD, houer 14, Lêer 50, vol. 1, H Leër/D OPS/309/1 – Op Moduler: Op Instr 18/87 Op Moduler, 22 Junie 1987, pp. 2-3. 19 SANWD, Pretoria JFH, houer 14, Lêer 50, vol. 1, LMH/TS/SSO Ops Plan/309/4/Moduler: Ops direktief 29/87 Ops Moduler, 22 Junie 1987, pp. 2-3. 20 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 50, vol. 1, AMI/10/328/6/3/309/1/Op Moduler: Komopsriglyne Op Moduler, 20 Augustus 1987, p. 2. 21 P Nortje, 32 Battalion: The inside story of South Africa’s elite fighting unit (Zebra Press, Cape Town, 2003), p. 234. die offensief word hierdie plan dan uitgevoer. • Indien stadia 1 tot 3 in werking gestel is, die offensief wel [‘n] aanvang neem, en dit as noodsaaklik gesien word, kan die SALM offensief aangewend word teen nie-infrastruktuurteikens Oos van Cuito Cuanavale.18 • Indien stadia 1 tot 3 in werking gestel is, die offensief wel [‘n] aanvang neem, en dit as noodsaaklik gesien word, kan die SALM offensief aangewend word teen nie-infrastruktuurteikens Oos van Cuito Cuanavale.18 Die SALM se offensiewe aanwending tydens stadium 4 is streng beperk tot die area 30 km vanaf Quito Cuanavale. Daar is ook beslis dat die vierde stadium (die SALM-offensief) slegs geaktiveer sou word indien die eerste drie stadia ten volle in werking gestel is maar die FAPLA-offensief desondanks steeds voortgesit word.19 Kommunikasie-operasionele riglyne (rakende die bekendmaking/ aanwending van geselekteerde SAW-inligting) vir Operasie Moduler het die volgende vier oogmerke gehad: • Die internasionale gemeenskap moes oortuig word dat die SAW-ondersteuning aan UNITA geregverdig was. • Die internasionale gemeenskap moes oortuig word dat die SAW-ondersteuning aan UNITA geregverdig was. • Die Angolese magte en plaaslike bevolking moes oortuig word dat UNITA inderwaarheid die bevryders van Angola is, terwyl die Kubaanse besettingsmag die onderdrukkers was. • Die bevolking van die Republiek van Suid-Afrika (RSA) moes oortuig word dat die SAW-optrede geregverdig was. • Die bevolking van die Republiek van Suid-Afrika (RSA) moes oortuig word dat die SAW-optrede geregverdig was. • Die bevolking van die RSA moes oortuig word dat die SAW in direkte belang van die RSA opgetree het.20 • Die bevolking van die RSA moes oortuig word dat die SAW in direkte belang van die RSA opgetree het.20 ‘n UNITA-noodkreet Opsie 4 het ‘n SALM-offensief teen FAPLA-infrastruktuurteikens in Suid- Angola behels. Sodra ‘n gunstige lugsituasie in die 6MS geskep is, moes die grondmagte (bestaande uit 61 Gemeganiseerde Bataljon Groep, 32 Bataljon en ‘n veggroep uit Sektor 10, ondersteun deur offensiewe SALM-optrede) Quito Cuanavale verower en aan UNITA oorhandig. Te oordeel aan hulle memorandum, was die beplanners deeglik bewus van die probleme wat die gevegsterrein gebied het: “Afgesien van lae vlak kwelaksies [teistering], bv. wegstaanbestokings14 op Cuito, is daar weinig wat vanaf grondkant15 aan Cuito gedoen kan word, sonder ‘n groot konvensionele poging, met hoë risiko’s, wat ernstige langtermynimplikasies kan inhou.” Dié opsie is dus beskou as te riskant (met moontlike grootskaalse verliese) en onprakties16 en daarom is op 22 Junie 1987 besluit om UNITA in “vier eskalerende stadia” te ondersteun: • Stadium 1; Ondersteuning word op ‘n beperkte skaal en op klandestiene, koverte17 wyse aan UNITA gelewer. • Stadium 2; Deur voorafskakeling en detailkoördinering met UNITA word ‘n oorwoë en goed gekoördineerde lugafleweringsplan daargestel. Met die aanvang van die offensief word die [lugaflewerings]plan uitgevoer om FAPA [MPLA-lugmag] se doeltreffendheid in die offensief te neutraliseer. • Stadium 3; Op soortgelyke wyse as vir stadium 2, word ‘n oorwoë en goed gekoördineerde tenkafweerverdedigingsplan daargestel. Met die aanvang van • Stadium 3; Op soortgelyke wyse as vir stadium 2, word ‘n oorwoë en goed gekoördineerde tenkafweerverdedigingsplan daargestel. Met die aanvang van 47 New Contree, No. 60 (November 2010) die offensief word hierdie plan dan uitgevoer. die offensief word hierdie plan dan uitgevoer. j 24 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51, SWS2/INL/687/26 Aug 87: Sein SWA GM 31/H SWA 2 et al.; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig van die FAPLA-offensief, pp. 3.4-3.5; J Geldenhuys, A general’s story from an era of war and peace..., pp. 211-212. g 26 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek en los dokumente Ops Moduler, 26 Augustus 19 reeksnommer 12, 1933B; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 1-2. 22 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 8-9. 23 P Nortje, 32 Battalion..., p. 236. 23 P Nortje, 32 Battalion..., p. 236. 22 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 8-9. 23 P Nortje, 32 Battalion..., p. 236. 24 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51, SWS2/INL/687/26 Aug 87: Sein SWA GM 31/H SWA 2 et al.; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig van die FAPLA-offensief, pp. 3.4-3.5; J Geldenhuys, A general’s story from an era of war and peace..., pp. 211-212. 25 Die sterkte van die militêre mag. 26 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek en los dokumente Ops Moduler, 26 Augustus 1987, reeksnommer 12, 1933B; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 1-2. 25 Die sterkte van die militêre mag. Aanvang van die FAPLA-offensief, Augustus 1987 Operasie Moduler was aanvanklik onder bevel van luitenant-generaal Kat Liebenberg, terwyl kolonel Jock Harris (sy opvolger), die bevelvoerende offisier van 32 Bataljon, as bevelvoerder-in-die-veld sou optree. Daar is besluit dat 32 Bataljon nie aan gevegte sou deelneem nie, maar beskerming sou verskaf aan die multi-vuurpyllanseerders (MVLs) en om Mavinga te vrywaar van ‘n FAPLA-aanval.21 48 FAPLA-offensief teen UNITA Gedurende die eerste fase van die operasie is UNITA ondersteun deur Suid- Afrikaanse skakelspanne, wat getaak was om verkenning en gevegswaarderings te onderneem, behulpsaam te wees met die opleiding van UNITA-troepe en om UNITA takties te adviseer om deur middel van kwelaksies die FAPLA- offensief te frustreer en te ontwrig. Die ontplooiing van hierdie skakelspanne het bekend gestaan as Operasie Chuva. In ‘n tweede operasie, Operasie Coolidge, moes 4 Verkenningsregiment ‘n uitvoerbaarheidstudie van stapel stuur vir die vernietiging van die Quito Cuanavale-brug.22 Op 13 Augustus 1987 is die eerste skote deur Suid-Afrikaanse magte op 47 en 59 Brigades in die Catado-woude afgevuur - ‘n 120 mm mortierbattery is in die aanval gebruik.23 Dié optrede het die suidwaartse offensief egter slegs met enkele dae vertraag, want gedurende die nag van 16 en 17 Augustus 1987 het die lang verwagte suidwaartse FAPLA-offensief vanaf Cuito Cuanavale na Mavinga begin. Brigades 47 en 59 het suidwaarts na die Lomba-rivier beweeg, terwyl Brigades 16 en 21 suidwaarts na die oorsprong van die Cunzumbia- rivier beweeg het. Die doel van hulle offensief was om UNITA-vestings by Mavinga en Jamba te verower. FAPLA-brigades 8, 13, 25 en 66 is in reserwe gehou om onder andere ‘n verskeidenheid logistieke en gebiedsoperasionele take te verrig.24 Die magspeile25 wat vir Operasie Moduler gemagtig is, was beperk tot vier infanteriekompanies van 32 Bataljon, ondersteun deur ‘n 127mm MVL- battery en ‘n 120 mm mortiertroep. Dit het egter gou duidelik geword dat die bedreiging veel groter was as wat aanvanklik beraam is. Teen die einde van Augustus 1987 het die Ratel-90 anti-tenkeskadron van 32 Bataljon en ‘n battery G5-kanonne gevolglik die Suid-Afrikaanse geledere in Angola versterk. Na verdere versterkings was daar teen die begin van September 1987 ‘n brigadegrote mag (20 Brigade) gereed om die FAPLA magte aan te val.26 Verskeie onsuksesvolle pogings is aangewend om met behulp van die 120mm mortierbattery en die MVLs onder bevel van kommandant R Hartslief die suidwaartse offensief van die FAPLA-brigades te stuit. Gedurende die 49 New Contree, No. 27 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51, SWS2/INL/687/26 Aug 87: Sein SWA GM 21/H SWA 2 et al.; houer 14, Lêer 51, Ops/188/Aug 87, Sein Tak HK Rundu/SWA GM 31, [27 Augustus 1987]; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 19 Augustus 1987, reeksnommer 14, 2359B; 26 Augustus 1987, 2106B; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 27-31. g, y f p , pp 28 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 107, D Ops/807/29 Aug 87: Sein H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu; houer 15, Lêer 55, vol. 2, Ops/807/29 Aug 87: H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu. , , , p g 29 SANWD, JFH, houer 24, Lêer 103, Ops/154/Aug 87: Sein Tak HK/Voor HK, [26 Augustus 1987]; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 31-32. 27 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51, SWS2/INL/687/26 Aug 87: Sein SWA GM 21/H SWA 2 et al.; houer 14, Lêer 51, Ops/188/Aug 87, Sein Tak HK Rundu/SWA GM 31, [27 Augustus 1987]; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 19 Augustus 1987, reeksnommer 14, 2359B; 26 Augustus 1987, 2106B; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 27-31. 28 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 107, D Ops/807/29 Aug 87: Sein H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu; houer 15, Lêer 55, vol. 2, Ops/807/29 Aug 87: H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu. 29 SANWD, JFH, houer 24, Lêer 103, Ops/154/Aug 87: Sein Tak HK/Voor HK, [26 Augustus 1987]; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 31-32. W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 27-31. 28 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 107, D Ops/807/29 Aug 87: Sein H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu; houer 15, Lêer 55, vol. 2, Ops/807/29 Aug 87: H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu. 29 SANWD, JFH, houer 24, Lêer 103, Ops/154/Aug 87: Sein Tak HK/Voor HK, [26 Augustus 1987]; houer 30, , J , , , p g ; houer 15, Lêer 55, vol. 2, Ops/807/29 Aug 87: H Leër 31/SWA GM 31 Tak HK Rundu. 29 SANWD, JFH, houer 24, Lêer 103, Ops/154/Aug 87: Sein Tak HK/Voor HK, [26 Augustus 1987]; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 31-32. Aanvang van die FAPLA-offensief, Augustus 1987 60 (November 2010) nag van 19 en 20 Augustus 1987 is 47 en 59 Brigades onsuksesvol bestook deur die MVL-battery. In die week van 21 tot 28 Augustus 1987 is daar egter akkuraat gevuur op die twee FAPLA-brigades tydens hulle suidwaartse offensief langs die westelike oewer van die Cuzizi-rivier en hulle verbete tog na die Lomba-rivier. Tydens die aand van 26 Augustus en die vroeë oggend van 27 Augustus 1987 het veral die MVL-battery die 47 en 59 Brigades erge skade berokken. Die sogenaamde “y-berigte” (onderskepte FAPLA-berigte) het gedui op 20 gesneuweldes en 98 gewondes, terwyl 5 tenks ook in die slag gebly het. Ondanks dié verbete pogings kon die twee brigades daarin slaag om voor die einde van Augustus 1987 binne trefafstand (sowat 2 tot 3 km) van die Lomba-rivier te beweeg.27 Versterkings is dus dringend ingewag om hierdie suidwaartse offensief te stuit. Vir stadia 2 en 3 is die aanwending van die G5-battery en die tenkafweer- eskadron van 32 Bataljon ingevolge Operasionele Instruksies 21/87 en 22/87 gemagtig. Benewens die offensiewe aanwending van die SALM ten opsigte van stadium 4 is ook die operasionele aanwending van 61 Gemeganiseerde Bataljon Groep goedgekeur met die doel om onder andere 47 en 59 Brigades van FAPLA te vernietig.28 Tydens bogenoemde verwikkelinge is Operasie Coolidge van stapel gestuur. ‘n Span van ses operateurs van 4 Verkennigsregiment het, na deeglike verkenning, op 24 Augustus 1987 na die Cuito Cuanavale-brug vertrek en dit gedurende die nag van 25 en 26 Augustus 1987 gedeeltelik die lug ingeblaas. Dié sukses was egter nie genoeg om die suidwaartse opmars van 47 en 59 FAPLA-Brigades effektief te stop nie. Dit het wel toekomstige probleme vir die FAPLA-magte ingehou, aangesien die logistieke roete vanaf Cuito Cuanavale na die voorste brigades daardeur afgesny is.29 Gedurende die periode 29 tot 31 Augustus 1987 het al vier FAPLA-brigades doelgerig na die doelwit beweeg. Só byvoorbeeld het 21 Brigade 40km in slegs twee dae afgelê oor uiters ruwe terrein, terwyl hulle boonop vergesel was van swaar pantservoertuie. Reeds op 31 Augustus 1987 het 47 Brigade die 50 FAPLA-offensief teen UNITA FAPLA-offensief teen UNITA oorsprong van die Lomba-rivier bereik en was in die proses om rondom die oorsprong in ‘n suidelike en daarna in ‘n oostelike rigting te beweeg. Daarna sou die brigade ‘n brughoof30 vir 59 en 21 Brigade stig om die Lomba-rivier te kruis. Aanvang van die FAPLA-offensief, Augustus 1987 Op dieselfde dag het 59 Brigade reeds die Cuzizi-rivier oorgesteek en hulle 6 km noord van die sameloop van die Cunzumbia- en Lomba-riviere bevind. Die militêre historikus W Dörnig het die implikasie van die FAPLA- kruising van die Lomba-rivier só verwoord:31 If this was allowed to happen before all 20 Brigades’ forces could be deployed in defensive positions along the Lomba front, the chances of preventing the combined enemy force from advancing on and capturing Mavinga itself would be very slim indeed. Die skielike en aggressiewe bewegings van die FAPLA-brigades het die Bevelvoerende Offisier van die Suid-Afrikaanse magte, kolonel KV Harris, genoop om dringend teenmaatreëls te tref. Harris het die MVL-battery strategies ontplooi om 47 Brigade te bestook. ‘n Volle salvo om 07:50 op die oggend van 31 Augustus 1987 het die gewenste uitwerking gehad en 47 Brigade was as gevolg daarvan tydelik in die omgewing van die oorsprong van die Lomba-rivier vasgepen. Daarbenewens het kolonel Harris ook die G5- battery, die 120mm mortier-battery en drie skakelspanne effektief aangewend. Kolonel Harris kon deur die tydige en effektiewe ontplooiing en aanwending van alle beskikbare magte die gevaarsituasie tydelik ontlont en die vier FAPLA-brigades tot stilstand dwing. Die gekombineerde aanwending van die MVL-battery en die G5-battery het veral ‘n vernietigende en demoraliserende uitwerking op die FAPLA-magte gehad.32 30 Verskansing (versterkte stelling) ter dekking van ‘n brug of byvoorbeeld ‘n rivierdeurgang vanwaar verdere aanvalle geloods kan word. 31 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 34-35. 32 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Module…, pp. 35-37. J g y f p pp 32 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Module…, pp. 35-37. Die skermutselings van 6-13 September 1987 Kolonel Harris is op eie versoek met ingang 6 September 1987 vervang deur ‘n operasioneel meer ervare bevelvoerder in die persoon van kolonel Deon Ferreira. Ferreira het 20 Brigade, met ‘n magspeil van ongeveer 2 500 soldate, in drie gevegsgroepe verdeel: • Alpha, onder bevel van kommandant JJ Smit, het bestaan uit een gemeganiseerde kompanie, Golf Kompanie van 32 Bataljon, wat in Buffels vervoer is, ‘n 81mm 51 New Contree, No. 60 (November 2010) mortiergroep en ‘n lugafweertroep van ses 20mm Ystervark-voertuie van 61 Gemeganiseerde Bataljon. mortiergroep en ‘n lugafweertroep van ses 20mm Ystervark-voertuie van 61 Gemeganiseerde Bataljon. mortiergroep en ‘n lugafweertroep van ses 20mm Ystervark-voertuie van 61 Gemeganiseerde Bataljon. • Bravo, onder bevel van kommandant R Hartslief, het bestaan uit Foxtrot Kompanie van 32 Bataljon, een peloton van Bravo Kompanie, die anti- tenkeskadron, die ondersteuningskompanie en twee gemotoriseerde kompanies van 101 Bataljon wat vervoer is in Caspirs. • Charlie, onder bevel van majoor DH Lotter, het bestaan uit ‘n gemeganiseerde kompanie, een anti-tenkpeloton en ‘n 81 mm mortiergroep van 61 Gemeganiseerde Bataljon. 20 Brigade is bygestaan deur 20 Artillerie Regiment, bestaande uit die volgende afdelings: • Quebec Battery: 155mm G5-kanonne wat beskerm is deur twee pelotonne van 32 Bataljon se Bravo Kompanie, vier Stinger-lugafweermissielspanne van UNITA, twee SA 7-lugafweermissielspanne, en agt 14,5mm lugafweerkanonne. • Papa Battery: Die 127mm MVLs wat beskerm is deur 32 Bataljon se Charlie Kompanie, ‘n 20mm lugafweertroep, twee Stinger lugafweer-missielspanne van UNITA, en twee SA 7-lugafweermissielspanne. • Sierra Battery: 120mm mortiere wat beskerm is deur een peloton van 32 Bataljon.33 • Sierra Battery: 120mm mortiere wat beskerm is deur een peloton van 32 Bataljon.33 Die SALM se rol in Operasie Moduler was aanvanklik beperk tot die vervoer van personeel en voorrade deur middel van Puma-helikopters en Dakota-, C130- en C160-transportvliegtuie vanaf Rundu na Mavinga. Vroeg in September 1987 is daar egter ‘n hele aantal vliegtuie ontplooi om offensiewe sorties (gevegsvlugte) ter ondersteuning van Operasie Moduler te onderneem. Op 4 September 1987 het daar byvoorbeeld ses Mirages F1 CZs vir dié doel (lugverdediging en onderskeppingsoperasies) in Rundu aangekom.34 As gevolg van die volgehoue bombardement van 47, 59 en 21 Brigades gedurende die eerste aantal dae van September 1987 het FAPLA aansienlike verliese gely ten opsigte van personeel, uitrusting en voertuie. Die belangrikste gevolg van die artilleriebombardement was dat die ooswaartse offensief van 47 Brigade aansienlik afgeneem het. 33 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51: Voorligting aan GS, 14 September 1987, pp. 2-4; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 41-42; P Nortje, 32 Battalion: The inside story of South Africa’s elite fighting unit (Zebra Press, Cape Town, 2003), p. 239. f fig g ( , p , ), p 34 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 43. 35 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51, Ops/454/08 Sept 87: Sein Tak HK Rundu/H Leër 31 et al.; houer 14, Lêer 51, Ops/394/06 Sept 87: Sein Tak HK Rundu/H Leër 31 et al.; houer 14, Lêer 51, Ops/247/05 Sept 87: Sein TAK HK Rundu/H Leër 31 et al.; houer 28, Lêer 135, Ops/431/Sept 87: 20 Bde/Veggroepe A, B en C, [ca 21 September 1987]; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 1 September 1987, reeksnommer 11; 5 September 1987, reeksnommer 1, 10; 6 September 1987, reeksnommer 7, 11, 16-17; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 46-47. g g p 38 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, Inl/343/10 Sept 87: Inrap 20 Bde Voor HK/Tak HK Rundu; houer 14, Lêer 51, Ops/620/10 Sept 87: Sein TAK HK Rundu/H Leër 31 et al.; houer 26, Lêer 119, Inl/343/10 Sept 87, Inrap 53/87: 20 Bde VHK/THK Rundu; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., 10 September 1987, reeksnommer 3, 4, 6, 13 en 14. p 39 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 51-52. 36 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 7 September 1987, reeksnommer 2; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 47-48. g y f p pp 37 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 9 September 1987, reeksnommer 6. Die skermutselings van 6-13 September 1987 Kommandant Les Rudman se skakelspan van ongeveer 40 man sterk het hulle egter op 6 September 1987 teen ‘n oorweldigende FAPLA-oormag vasgeloop 9km suidwes van die samevloeiing van die Lomba- en Cunzumbia-riviere. Na ‘n hewige skietgeveg, waartydens 52 FAPLA-offensief teen UNITA FAPLA-offensief teen UNITA korporaal Beneke gesneuwel en sewe ander soldate gewond is, moes Rudman en sy mag die aftog blaas. Die FAPLA-mag het egter ook hewige verliese gely in die geveg en was verplig om terug te trek. Vanuit ‘n Suid-Afrikaanse oogpunt was die belangrikste gevolg van hierdie geveg die afweer van ‘n onmiddellike bedreiging, naamlik die gevaar dat FAPLA se 47 en 59 Brigades by mekaar sou aansluit.35 Die Suid-Afikaanse magte het in die week van 7 tot 13 September 1987 voor hulle grootste uitdaging te staan gekom om die FAPLA-offensief te stuit. Kolonel Ferreira se gevegsplan was gebaseer op voortgesette pogings om UNITA te ondersteun en om te verhoed dat 47 en 59 Brigades by die samevloeiing van die Cunzumbia- en Lomba-riviere by mekaar aansluit.36 Die SAW het reeds op 9 September 198737 inligting bekom dat elemente van 21 Brigade besig was om die Lomba-rivier oor te steek by ‘n brughoof sowat 7km oos van die Cunzumbia-Lomba-samevloeiing. Die volgende dag het die Suid-Afrikaanse magte ‘n hewige aanval op 21 Brigade geloods. Dit was die eerste keer tydens Operasie Moduler dat FAPLA- en RSA-grondmagte direk slaags geraak het. In die proses is ‘n hele FAPLA-bataljon en ‘n groot hoeveelheid uitrusting vernietig. In ‘n onderskepte berig kon daar dan ook gehoor word hoe die bevelvoerder van 21 Brigade kripties rapporteer: “Situation very bad.”38 Dörnig huldig die volgende mening betreffende die SAW-aanslag: y f p pp 36 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 7 September 1987, r W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 47-48. 40 SANWD, JFH, houer 14, Lêer 51, Ops/684/13 Sept 87: Sein TAK HK Rundu/SWAGM 31 et al.; houer 14, Lêer 51, Ops/696/13 Sept 87: Sein Tak HK Rundu/H Leër 31 et al.; houer 51, Lêer 52, Ops/732/14 Sept 87, Tak HK Rundu/H Leër et. al; houer 15, Lêer 52: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., pp. 3.10; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 11 September 1987, reeksnommer 6, 13; 13 September 1987, reeksnommer 1, 4, 14, 21; 14 September 1987, reeksnommer 3; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 53-55. Dörnig huldig die volgende mening betreffende die SAW-aanslag:39 By any standards, the action of 10 September must be considered a brilliant success for the SADF. Combat Group Bravo’s timely intervention had succeeded in thwarting 21 Brigade’s first concerted attempt to cross the Lomba river, and the enemy’s offensive capability had been dealt a heavy blow in terms of the men and material lost during the engagement – all this for the loss of only two wounded on the side of Combat Group Bravo. 53 New Contree, No. 60 (November 2010) ‘n Tweede poging van die FAPLA-magte om die Lomba-rivier oor te steek het op 12 en13 September 1987 plaasgevind. Elemente van 59 Brigade en Taktiese groep 2 het die Lomba-rivier probeer oorsteek met die doel om by 47 Brigade aan te sluit. Die Suid-Afrikaners het ‘n hewige aanslag geloods en die FAPLA-magte aansienlik verliese toegedien: sowat 300 troepe het gesneuwel en FAPLA het vyf T55-tenks en een Ural-voertuig verloor. Daarenteen het agt Suid-Afrikaners gesneuwel, terwyl een Ratel en twee Caspirs vernietig is. Na die aanval en hewige verliese het oorlewendes van 59 Brigade tot noord van die Lomba-rivier teruggetrek. As gevolg van die suksesvolle Suid-Afrikaanse optrede was 47 Brigade effektief afgesny van die ander brigades wat hulle noord van die Lomba-rivier bevind het.40 Dörnig evalueer die uitslag van die gevegte van 7-13 September 1987 soos volg:41 ... it is in retrospect clear that the battles of the week 7-13 September marked the turning point in the entire operation. By failing to establish a bridgehead on the southern banks of the Lomba, the enemy had missed [the chance] of achieving a decisive breakthrough and establishing a tactical platform for an advance on Mavinga itself. After the battles of 7-13 September, the initiative passed firmly from the enemy to the SADF forces, with the FAPLA Brigade increasingly on the defensive despite further disastrous attempts by 21 Brigade to cross the Lomba. Die tydperk 14 tot 27 September 1987 is gekenmerk deur ‘n skaakmatposisie betreffende die FAPLA-magte se taktiese situasie. Hulle is onderwerp aan volgehoue en intense SAW-grondaanvalle, artilleriebombardemente en lugaanvalle. In hierdie tydperk was die FAPLA-brigades staties-defensief in feitlik dieselfde stellings as wat hulle teen 9 September 1987 bereik het. 41 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 55-56. 42 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 56. pp 41 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 55-56. 42 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 56. , J , 3 , 5 g, y f p , pp 5 42 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 56 45 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, Ops/415/18 Sept 87: Sitrap Voor HK/Tak HK; houer 15, Lêer 52, Ops/335/19 Sept 87, Sit 6 Mil Streek 21 Sep 87, Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 15, Lêer 52, Ops/335/19 Sept 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 30, Lêer 155: Operasie Moduler, Onderhoud gevoer deur maj. R von Moltke met kmdt Smith, SO1 Inligting op 7 en 8 Desember 1987 te Rundu, pp. 2, 4; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 18 September 1987, reeksnommer 17; 19 September 1987, reeksnommer 14-15; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler …, pp. 60-61. 44 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, Ops/415/18 Sept 87: Sitrap VHK/THK; houer 15, Lêer 52, Ops/857/18 Sept 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 28, Lêer 134, Inl/420/Sept 87, Ops/338 26 Nov 87: Tak HK Rundu/H Leër 31 et al.; houer 28, Lêer 135, Inl/420/Sept 87: 20 Bde Voor HK/Veggroepe A, B en C, [19 September 1987]. g g p 47 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 52: Anon., FAPLA verliese sedert 12 Julie 87 tot 22 Sep 1987; houer 28, Lêer 134, Inl/476: 20 Brigade HK/Veggroepe A, B en C, [ca 23 September 1987]; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 69. g y f p pp 46 SANWD, JFH, houer 28, Lêer 135, Inl/476: 20 Bde HK/Veggroepe A, B en C, [23 September 1987]; ho 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 16 September 1987, reeksnommer 10. 43 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 52, Ops/808/16 Sep 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 24, Lêer 1 [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., pp. 3.10-3.11. 43 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 52, Ops/808/16 Sep 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 24, Lêer 1 Dörnig huldig die volgende mening betreffende die SAW-aanslag:39 Die SAW-aanvalle het veral gefokus op 47 Brigade, aangesien dit die enigste FAPLA-brigade suid van die Lomba-rivier was.42 FAPLA het die gebied beter geken en kon daarom ‘n goeie terrein kies vir die inrig van effektiewe verdedigingstellings, soos op 16 September 1987 duidelik geblyk het uit ‘n mislukte Suid-Afrikaanse aanval op 47 Brigade. Ongunstige 54 FAPLA-offensief teen UNITA terreintoestande het Veggroepe A en C gedwing om kontak te verbreek en onverrigtersake te onttrek.43 terreintoestande het Veggroepe A en C gedwing om kontak te verbreek en onverrigtersake te onttrek.43 Op 18 September 1987 het 21 Brigade vir ‘n derde keer ‘n mislukte poging aangewend om die Lomba-rivier oor te steek. Die verwoestende uitwerking van ‘n G5-bestoking van die oorsteekarea deur middel van lugbars-bomme blyk uit ‘n onderskepte FAPLA-berig waarin gemeld word dat “[our infantrymen] are dying like dogs”.44 Ten spyte van die hewige personeel- en voertuigverliese het 21 Brigade die volgende dag weer ‘n poging aangewend om die rivier oor te steek. G5- bombardement, gekombineer met MVL-bestoking op die plek waar FAPLA- magte die rivier probeer oorsteek het, was egter uiters effektief: baie FAPLA- infanteriesoldate het gesneuwel en verskeie van hulle voertuie is vernietig. Dié derde poging van 21 Brigade is dus ook deur die SAW gefnuik.45 Enkele dae later is ‘n berig onderskep waarin 47 Brigade ook aan 21 Brigade gerapporteer het: “Things are looking very bad.”46 Teen 22 September 1987 het die vier FAPLA-brigades aansienlike personeelverliese gelei: 844 lede het gesneuwel, 823 is gewond en 22 is krygsgevange geneem. Daarbenewens is baie krygsmateriaal vernietig, waaronder 13 tenks en 84 logistieke voertuie.47 Die verliese het so ‘n verlammende uitwerking op die FAPLA-magte gehad dat verdere offensiewe operasies nie moontlik was nie. Dit was toe al duidelik dat dit slegs ‘n kwessie van tyd sou wees voordat die brigades noodgedwonge hulle stellings aan die Lomba-front sou moes ontruim om elders te hergroepeer en te konsolideer. Gedurende die nag van 27 en 28 September 1987 het 21 Brigade in ‘n 55 New Contree, No. 60 (November 2010) noordwestelike rigting onttrek. 49 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 28 September 1987, reeksnommer 16; 29 September 1987, reeksnommer 5; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 71. 50 L Scholtz, ‘’’n Strategiese en operasionele beoordeling van die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) se oorgrensoperasies..., p. 75. g p p 51 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 28 September 1987, reeksnommer 16; 29 September 1987, reeksnommer 5; 30 September 1987, reeksnommer 6. 48 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 70-71. J p p 53 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 71-73. p 52 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 55, vol. 2: Memorandum HLeër/HLeër S Ops, 30 September 1987. 1987, reeksnommer 5; 30 September 1987, reeksnommer 6. 52 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 55, vol. 2: Memorandum HLeër/HLeër S Ops, 30 September 1987. 48 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 70-71. 49 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 28 September 1987, reeksnommer 16; 29 September 1987, reeksnommer 5; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 71. 50 L Scholtz, ‘’’n Strategiese en operasionele beoordeling van die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) se oorgrensoperasies..., p. 75. 51 SANWD, JFH, houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 28 September 1987, reeksnommer 16; 29 September 1987, reeksnommer 5; 30 September 1987, reeksnommer 6. 52 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 55, vol. 2: Memorandum HLeër/HLeër S Ops, 30 September 1987. 53 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 71-73. Dörnig huldig die volgende mening betreffende die SAW-aanslag:39 Vir alle praktiese doeleindes is die FAPLA- offensief na Mavinga deur die onttrekking van 21 Brigade beëindig.48 Dat Operasie Moduler as baie belangrik beskou is, blyk uit staatspresident PW Botha en sy geselskap se besoek aan die gevegsfront op 28 en 29 September 1987.49 Botha was beïndruk deur die SAW-voorligting en sy besoek aan die operasionele gebied, en het sy persoonlike goedkeuring gegee vir die beplanning van ‘n meer aggressiewe offensiewe fase van Operasie Moduler.50 Aan die hand van riglyne deur die Staatspresident, H Leër en die Bevelvoerende Generaal van Suidwes-Afrika Gebiedsmag (BG SWAGM), is nuwe planne in werking gestel. Die hoofoogmerk van Fase 1, naamlik om die FAPLA-magte daarvan te weerhou om die UNITA-vesting Mavinga te verower, was in daardie stadium byna verwesenlik. Daar is gevolglik besluit om offensiewe aksies noord van die Lomba-rivier te loods tydens fase 2 en om gedurende fase 3 die vyand te agtervolg en te vernietig en dan Quito Cuanavale te verower.51 In ‘n beplanningsdirektief gedateer 30 September 1987 rakende voortgesette SAW-deelname aan Operasie Moduler, het H Leër ook só rakende Cuito Cuanavale aanbeveel: “Moontlike optredes teen Cuito Cuanavale moet oorweeg word. Die verskeie opsies en implikasies van so ‘n aanval moet duidelik uitgespel word. Die doel moet wees om Cuito Cuanavale te verower.”52 Bykomende fondse en aanvullende magte sou hiervoor beskikbaar gestel word. Veral tenks sou noodsaaklik wees om genoemde doelwitte te bereik.53 Die verowering van die Cuito Cuanavale-lughawe sou FAPLA dwing om van die Menongue-lughawe, sowat 150km noordwes van Cuito Cuanavale, gebruik te maak. Die effektiwiteit van die FAPLA-lugmag sou sodoende ingekort word weens die ekstra brandstofverbruik en die gevolglike korter duur van sorties. 56 FAPLA-offensief teen UNITA FAPLA-offensief teen UNITA 54 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 73-74. 55 D Williams, On the Border: The white South African military experience, 1965-1990 (Tafelberg, Cape Town, 2008), p. 98. 54 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Mo Die Slag van die Lomba-rivier, 3 Oktober 1987 Die teenwoordigheid van 47 Brigade suid van die Lomba-rivier het ‘n bedreiging ingehou vir die taktiese beheer van die situasie deur 20 Brigade. Om die sukses van die eerste fase van Operasie Moduler te verseker, moes 47 Brigade óf vernietig word óf noordwaarts oor die Lomba-rivier teruggedryf word. Kolonel Ferreira en sy span het die vernietiging van 47 Brigade beplan, maar laasgenoemde het ook self planne beraam om uit hulle benarde situasie te ontsnap. Gedurende die eerste paar dae van Oktober 1987 het elemente groepe van 47 en 59 Brigade ‘n gesamentlike poging aangewend om ‘n Russies-vervaardigde TMM-mobiele brug oor die Lomba-rivier aan te lê: dit het kolonel Ferreira laat besluit om op 5 Oktober 1987 aan te val.54 Figuur 2: Die Slag van die Lomba-rivier, 3 Oktober 198755 WD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 73-74 liams, On the Border: The white South African military experience, 1965-1990 (Tafelberg, C p. 98. Figuur 2: Die Slag van die Lomba-rivier, 3 Oktober 198755 54 SANWD, JFH, houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 73-74. 55 D Williams, On the Border: The white South African military experience, 1965-1990 (Tafelberg, Cape Town, 2008), p. 98. 57 New Contree, No. 60 (November 2010) ‘n Uitputtingsproses is begin deur G5-bestokings op 47 Brigade op 30 September en 1 Oktober 1987, terwyl daar in die middag van 30 September 1987 ook ‘n lugaanval (8 AZ en 4 Buccaneers) met vertraagde-aksiebomme56 op 47 Brigade geloods is.57 Teen 2 Oktober 1987 het sekere elemente dele van 47 Brigade na die TMM-brugoorsteekarea beweeg. Ferreira het gevolglik besluit om Veggroep Alpha, met Veggroep Charlie as ondersteuning, verder noordweswaarts te stuur met die doel om die voorste elemente van 47 Brigade te onderskep. Gedurende die oggend van 3 Oktober 1987 het die twee Suid- Afrikaanse veggroepe die hele 47 Brigade in ‘n oop shona (droë sandpan) betrap, terwyl 47 Brigade direk suid van die samevloeiing van die Cuzizi- Lomba-riviere en enkele honderde meters van die TMM-kruising aan die beweeg was. 47 Brigade se infanterie was totaal onvoorbereid en het in die vlugtog feitlik al hulle uitrusting en voertuie agtergelaat. In die geharwar het die TMM-brug ineengestort en gevolglik het die res van die Brigade hulle voertuie en tenks agtergelaat en noordwaarts oor die Lomba-rivier gevlug. p y y pp 60 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, U/G Ops/601/05 Okt 87: Sitrap VHK/THK; houer 15, Lêer 52, Ops/374/04 Okt 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., pp. 3.13-3.14; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek ..., 3 Oktober 1987, reeksnommer 14, 16, 17, 18, 20, 22, 25; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, p. 76. 58 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 106: Onderhoud gevoer deur maj. R von Moltke met kmdt Smith ..., p. 9; houer 15, Lêer 52, Ops/352/02 Okt 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., p. 3.13; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 75-76. 59 E Jordaan, “The role of South African armour in South-West Africa/Namibia and Angola...”, Journal for Contemporary History Vol 31 no 3 December 2006 pp 173-174 p gff 57 SANWD, JFH, houer 15, Lêer 52, Ops/283/1 Okt 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 15, Lêer 52, Ops/258/30 Sept 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 27, Lêer 130: Oorlogsdagboek..., 30 September 1987, reeksnommer 10 en 11; 1 Oktober 1987, reeksnommer 11 en 12. 56 Dié bomme het nie ontplof sodra die grond getref is nie, maar is so gestel dat dit eers na byvoorbeeld ‘n uur ontplof. Die sielkundige effek van hierdie soort bomme was uiters doeltreffend. 58 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 106: Onderhoud gevoer deur maj. R von Moltke met kmdt Smith ..., p. 9; houer 15, Lêer 52, Ops/352/02 Okt 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., p. 3.13; houer 30, Lêer 156: W Dörnig, A concise history of Operation Moduler…, pp. 75-76. g p g y f p pp 59 E Jordaan, “The role of South African armour in South-West Africa/Namibia and Angola...”, Journal Contemporary History, Vol. 31, no. 3, December 2006, pp. 173-174. j g p 64 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, Inl/631/08 Okt 87: Sein 20 Bde VHK/THK et al; houer 15, Lêer 52, Ops/490/08 Okt 87: Tak HK Rundu/H Leër 31; houer 28, Lêer 134, Ops/632/ 08 Okt 87: VHK/THK Veggroep A et al.; houer 28, Lêer 133, Ops 632/08 Okt 87: VHK/Veggroep A, B, C et al.; houer 18, Lêer 72: Projek histogram..., reeks 32-33, pp. 26-27. Die Slag van die Lomba-rivier, 3 Oktober 1987 ‘n Aantal van die tenkpersoneel het egter ‘n poging aangewend om hulle teen die Suid-Afrikaners te verset. In die proses is een Suid-Afrikaanse Ratel vernietig en het een bemanningslid gesneuwel. Die Ratels het egter verskeie tenks uitgeskiet en die oorblywende tenkpersoneel gedwing om te vlug.58 In die daglange geveg van 3 Oktober 1987 het die Ratels dus ‘n groot aandeel gehad in die oorweldigende sukses van die Suid-Afrikaners en ‘n beduidende aantal vyandelike tenks is verwoes.59 Die Suid-Afrikaners het slegs een man en een Ratel verloor – daarteenoor is 47 Brigade uitgewis en is verskeie voertuie en uitrusting in die proses vernietig, onder andere 3 x T55-tenks (vernietig); 18 x T54 tenks (4 herwin, 14 vernietig), 2 x SA-8 missielstelsels (1 vernietig en 1 herwin) en 83 x logistieke voertuie (45 herwin, 38 vernietig).60 58 FAPLA-offensief teen UNITA FAPLA-offensief teen UNITA Op 4 Oktober 2009 het die VBP te Cuito Cuanavale aan al die FAPLA- brigades wat aan die offensief deelgeneem het opdrag gegee om teen 10 Oktober 1987 na die oorspronggebied van die Cunzumbia-rivier te onttrek.61 Die SAW-opperbevel het verwag dat hierdie terugtrekking, soos FAPLA se terugtrekking in 1985, holderstebolder sou geskied en dat dit ook weer sou ontaard in ‘n vlugtog op volle vaart. In plaas daarvan het die terugtog egter ordelik en volgens voorafbeplanning verloop,62 en teen 11 Oktober 1987 was al die retirerende FAPLA-brigades in die omstreke van die Cunzumbia- oorsprong saamgetrek.63 Die FAPLA-onttrekking was egter nie slegs ‘n defensiewe proses nie, maar dit het ook met offensiewe aksie gepaard gegaan. Só is Veggroep A byvoorbeeld op 8 Oktober 1987 om 10:10 deur twee MIG 21-vegvliegtuie aangeval, terwyl twee MIG 23-vegvliegtuie bodekking verleen het. Tydens die aanval het een Ratel ontplof en is vyf lede beseer, waarvan kavalleris De Jager later aan sy wonde beswyk het. UNITA kon daarin slaag om een MIG 21 neer te skiet en die gesneuwelde FAPLA-vlieënier is in die vliegtuigwrak gevind.64 62 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 106: Onderhoud gevoer deur maj. R von Moltke met kmdt Smith..., p. 16; houer 18, Lêer 72: Projek histogram..., reeks 23-24, 6 Oktober 1987, p. 20; 8 Oktober 1987, reeks 30, p. 24. j g p p 63 SANWD, JFH, houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., p. 3.16; houer 18, Lêer 72: Projek histogram…, 11 Oktober 1987, reeks 57, p. 45. 61 SANWD, JFH, houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., pp. 3.14-3.15; houer 18, Lêer 72: Projek histogram..., reeks 14, p. 15. p 68 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 121, Ops/639/9 Okt 1987: Sitrap Bde 20 VHK/THK Rundu et al.; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., pp. 3.13-3.14; houer 28, Lêer 132, Ops/639/9 Okt 87: Bde 20 VHK/THK Rundu et al; Anon.; houer 18, Lêer 72: Projek histogram, Konsep Operasie Moduler (fase 2) geskryf deur kmdt. R von Moltke, reeks 1, p. 1; “Rooi aanslag”, Die Transvaler, 30 September 1987, p. 24; “SA-Russians clash”, The Cape Times, 12 November 1987, p. 1. 67 C Saunders, “South Africa’s war in Southern Angola (1987-1988) and the independence of Namibia”, Journal for Contemporary History, vol. 18, no. 1, June 1993, p. 6; H Hamann, Days of the generals..., p. 93, SANWD, JFH, houer 18, Lêer 72: Projek histogram, Konsep Operasie Moduler (fase 2) geskryf deur kmdt. R von Moltke, reeks 1, p. 1. Voortsetting of onttrekking? Aangesien die FAPLA-magte die Mavinga-offensief met relatiewe gemak sou kon hervat na konsolidering, het die SAW-opperbevel besluit dat dit van die uiterste belang was om Operasie Moduler voort te sit. Na deeglike beplanning is Operasie Moduler instruksie 24/87 vir die volgende fases op 6 Oktober 1987 uitgereik. Die Suid-Afrikaanse magte moes teen 15 Desember 1987 in samewerking met UNITA alle FAPLA-magte oos van die Quito-rivier vernietig. Daar is voorsien dat Operasie Moduler in drie fases sou ontplooi: • Fase1: Stop die FAPLA-offensief na Mavinga – effektief bereik op 3 Oktober 1987; • Fase1: Stop die FAPLA-offensief na Mavinga – effektief bereik op 3 Oktober 1987; • Fase1: Stop die FAPLA-offensief na Mavinga – effektief bereik op 3 Oktober 1987; Fase 2: Die Suid-Afrikaanse magte moes die inisiatief teen 6 November 1987 • Fase 2: Die Suid-Afrikaanse magte moes die inisiatief teen 6 November 198 59 New Contree, No. 60 (November 2010) bekom en die FAPLA-magte oos van die Quito (sien Figuur 1) die maksimum verliese toedien; • Fase 3: Vernietiging van die FAPLA-magte oos van die Cuito-rivier (sien Figuur 1) teen 15 Desember 1987. • Fase 3: Vernietiging van die FAPLA-magte oos van die Cuito-rivier (sien Figuur 1) teen 15 Desember 1987. Fase 3 het ook optrede teen Cuito Cuanavale ingesluit, indien dit noodsaaklik sou wees vir die suksesvolle voltooiing van Operasie Moduler. Die artillerie kon byvoorbeeld aangewend word om die lugmagbasis te neutraliseer en om FAPLA só te ontneem van die voordeel van ‘n vliegveld naby aan die gevegsfront.65 66 CJ Nöthling, “Militêre kroniek van Suidwes-Afrika (1915-1988)”, Suid-Afrikaanse Weermag Oorsig, 1989, p. 261. 65 SANWD, JFH, houer 16, Lêer 56, vol. 3, D OPS/496/7 Okt 87: H Leër/SWA GM 31 Tak HK Rundu; houer 18, Lêer 72: Projek histogram..., reeks 22A, pp. 19B-19H. 65 SANWD, JFH, houer 16, Lêer 56, vol. 3, D OPS/496/7 Okt 87: H Leër/SWA GM 31 Tak HK Rundu; houer 18, Lêer 72: Projek histogram..., reeks 22A, pp. 19B-19H. 66 CJ Nöthling, “Militêre kroniek van Suidwes-Afrika (1915-1988)”, Suid-Afrikaanse Weermag Oorsig, 1989, p. 261. 67 C Saunders, “South Africa’s war in Southern Angola (1987-1988) and the independence of Namibia”, Journal for Contemporary History, vol. 18, no. 1, June 1993, p. 6; H Hamann, Days of the generals..., p. 93, SANWD, JFH, houer 18, Lêer 72: Projek histogram, Konsep Operasie Moduler (fase 2) geskryf deur kmdt. R von Moltke, reeks 1, p. 1. 68 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 121, Ops/639/9 Okt 1987: Sitrap Bde 20 VHK/THK Rundu et al.; houer 24, Lêer 104: [Operasie Moduler:] Beknopte historiese oorsig..., pp. 3.13-3.14; houer 28, Lêer 132, Ops/639/9 Okt 87: Bde 20 VHK/THK Rundu et al; Anon.; houer 18, Lêer 72: Projek histogram, Konsep Operasie Moduler (fase 2) geskryf deur kmdt. R von Moltke, reeks 1, p. 1; “Rooi aanslag”, Die Transvaler, 30 September 1987, p. 24; “SA-Russians clash”, The Cape Times, 12 November 1987, p. 1. 65 SANWD JFH houer 16 Lêer 56 vol 3 D OPS/496/7 Okt 87: H Leër/SWA GM 31 Tak HK Rundu; houer 69 SANWD, JFH, houer 18, Lêer 72: Projek histogram..., reeks 3, pp. 2-4. 70 SANWD, JFH, houer 25, Lêer 106: Onderhoud gevoer deur maj. R von Moltke met kmdt Smith..., p. 10. 71 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, Int/564/01 October 1987: Intrep 20 Bde FWD HQ/THQ Rundu C/GP. 72 CJ Jacobs, “The forward defence strategy of the South African Defence Force...”, p. 39, Journal for Contemporary History, Vol. 31, no. 3, December 2006. Samevatting Vanuit ‘n Suid-Afrikaanse oogpunt beskou was Operasie Moduler fase 1 ‘n reuse sukses, aangesien die primêre oogmerk bereik is, naamlik om die FAPLA-offensief te stuit. Daarbenewens is SWAPO se planne om toegang tot die noordoostelike deel van Namibië te bekom in die wiele gery.66 Die Slag van die Lomba-rivier het die suksesvolle afsluiting van fase 1 van Operasie Moduler verteenwoordig. 47 Brigade en die FAPLA Westelike Taktiese Groep is suid van die Lomba-rivier vernietig en sodoende is die FAPLA-opmars na Mavinga effektief gestuit.67 Die oorblywende elemente van bogenoemde magte het noord van die Lomba-rivier teruggetrek in ‘n noordelike rigting en het desperate pogings aangewend om by 59 Brigade noord van die Lomba- rivier aan te sluit.68 Verskeie faktore het die onmiddellike agtervolging van die FAPLA-magte ná die suksesvolle Slag van die Lomba-rivier belemmer. Die feit dat 20 Brigade uit slegs drie veggroepe met beperkte vermoëns bestaan het, het agtervolging bemoeilik. Daarbenewens het 20 Brigade ‘n tekort aan pantservermoë gehad, 60 FAPLA-offensief teen UNITA terwyl FAPLA oor ‘n pantsermag van ‘n brigade tenks beskik het – dit het agtervolging uiters gevaarlik gemaak. Die UNITA-bondgenote was ook nie opgelei of toegerus om die konvensionele FAPLA-magte aan te durf nie. Die SALM se offensiewe vermoë is verder gekortwiek deur FAPLA se aanwending van uiters gesofistikeerde MIG23-vegvliegtuie, radartoerusting en grond- tot-lug-missiele. Die Lomba-rivier was ‘n hindernis wat die agtervolging van FAPLA noord van die rivier bemoeilik het, en die lang logistieke lyne vanaf Suid-Afrika, Grootfontein en Rundu het die situasie vererger. Hierdie beperkinge het deeglike beplanning van die Suid-Afrikaanse magte vereis en die tyd wat aan die beplanning bestee is, het FAPLA die geleentheid gegee om noordwaarts terug te trek met die oog op konsolidasie en aanvulling van hulle magte.69 ‘n Nuwe en kommerwekkende dimensie rakende die FAPLA-magte word só deur kommandant Smith (SO1 Inligting) verwoord: “Wat daar [Slag van die Lomba-rivier] baie opvallend was, was die mate van weerstand wat die tks [tenks] gebied het. 71 SANWD, JFH, houer 26, Lêer 119, Int/564/01 October 1987: Intrep 20 Bde FWD HQ/THQ Rundu C/GP. 72 CJ Jacobs, “The forward defence strategy of the South African Defence Force...”, p. 39, Journal for Contemporary History, Vol. 31, no. 3, December 2006. Samevatting Die vyandige tks [tenks] het ‘n helse “fight” opgesit met dit wat beskikbaar was aan die suidekant van die [Lomba-]rivier.”70 Hierdie kragdadigheid is enkele dae voor die Slag van die Lomba-rivier voorafgegaan deur 59 Brigade se uitdagende opmerking aan die FAPLA-2 Operasionele Groep: “We are going to demonstrate that our army is capable to defend against any en [enemy] action coming from heaven or hell.”71 Hierdie nuwe ingesteldheid is deeglik gedurende die oorblywende fases van Operasie Moduler en tot groot ontnugtering van die Suid-Afrikaanse magte gedemonstreer.72 Die besonderhede daarvan sal in ‘n opvolgartikel in die Mei 2011 uitgawe van New Contree, onder die loep geneem word. ‘n Nuwe en kommerwekkende dimensie rakende die FAPLA-magte word só deur kommandant Smith (SO1 Inligting) verwoord: “Wat daar [Slag van die Lomba-rivier] baie opvallend was, was die mate van weerstand wat die tks [tenks] gebied het. Die vyandige tks [tenks] het ‘n helse “fight” opgesit met dit wat beskikbaar was aan die suidekant van die [Lomba-]rivier.”70 [ ] Hierdie kragdadigheid is enkele dae voor die Slag van die Lomba-rivier voorafgegaan deur 59 Brigade se uitdagende opmerking aan die FAPLA-2 Operasionele Groep: “We are going to demonstrate that our army is capable to defend against any en [enemy] action coming from heaven or hell.”71 Hierdie nuwe ingesteldheid is deeglik gedurende die oorblywende fases van Operasie Moduler en tot groot ontnugtering van die Suid-Afrikaanse magte gedemonstreer.72 Die besonderhede daarvan sal in ‘n opvolgartikel in die Mei 2011 uitgawe van New Contree, onder die loep geneem word. 61

https://newcontree.org.za/index.php/nc/article/download/369/419

Afrikaans

Abstract In this article the characteristics of Aids are touched upon and then the (rather difficuli) question whether Aids should be seen as God’s judgement over the sin (immorality) of man is discussed. Some typical aspects (sexual, medical, political and personal) are discussed and furthermore the line of argumentation is continued by elaborating on the calling of the church, the task of authorities and society as well as the responsibility of the family and the individual. The con­ clusion arrived at is that however serious the case of Aids may be, there is no room for pessimism, because Christians expect and await the full realisation of the kingdom of God This expectation does not nullify but maximises man’s responsibilty to fight Aids with all moral means at his disposal. VIGS INVISIER ’n Teologies-etiese besínning J.H. vanWyk Departement Dogmatologiese Vakke HTS / PU vir CHO POTCHEFSTROOM 1. INLEIDING W anneer daar oor die vraagstukke rondom Vigs besin word, word gewoonlik aandag gevra vir die oorsprong, wese, voorkoms en verspreiding daarvan. H ieroor het kundiges reeds veel geskryf en daarom word tans - ter wille van die nodige relief - volstaan met enkele inleidende opmerkings daaroor. 1.1 Vigs is vir die eerste keer in 1981 in Porto Rico (Wes-Indië) onder die armes gediagno- seer, hoewel daar aanduidings is dat die siekte reeds eerder voorgekom het. Daar bestaan ’n sterk vermoede dat die siekte vanuit Afrika (waar dit waarskynlik onder ape voorgekom het) sy weg gevind het na Haiti (’n bekende vakansieoord van Amerikaan- se homoseksuele) na die VSA en vandaar na Europa. Waar dit in Afrika veral onder heteroseksuele voorkom, word dit in die Weste veral onder homoseksuele mans aange- tref (Eloff, s.j.:ll,21), ’n feit wat veroorsaak het dat Vigs foutiewelik as ’n homo-siekte beskou word. "Daar is nie ’n direkte verband tussen die virus en homoseksualisme nie" (Pretorius, 1988:18). "It must be made clear that there is nothing in the homosexual orientation itself that makes an individual more likely to contract AIDS, nor is there Koers 56(3) 1991:409-423 409 Vigs in visier: 'n teologies-etiese besinning any practice, homosexual or otherwise, that actually generates the virus" (McCloughry & Bebawi, 1987:9). Ondertussen het die endemie ’n epidemie, ja ’n pandemie geword (Douma, 1987:17). Dit kom wêreldwyd voor en is besig om baie groter afmetings aan te neem as die greet pes in Europa gedurende die veertiende eeu, die pokke-epidemie van die agtiende en die Spaanse griep van die twintigste eeu. 12 Wese Wat is Vigs presies en waarvoor staan die akroniem? V-I-G-S staan vir verworwe immuniteitsgebrek-sindroom. In Engels is die akroniem AIDS, die afkorting van acquired immune deficiency syndrome. Die ‘siekte’ - want in wese is dit nie ’n siekte nie, maar dit gee vrye spel aan ander siektes - word deur ’n virus HIV {human immunodefi­ ciency virus) veroorsaak wat die menslike immuniseringsisteem elimineer. Daarom word ook gepraat van ‘sindroem ’, wat letterlik ‘saam -hardloop’ beteken {sun + dramein): die infeksie deur die virus kan lei tot die ontwikkeling van enige van ’n groep simptome of siektes. Dit is dus ’n uiters sluwe vorm van ‘siekte’ deurdat dit die menslike afw eersisteem uitskakel. Die virus vestig hem in en passiveer die T- bloedselle wat juis die afweersisteem (B-selle) moet aktiveer. In beeldtaal gesê: die virus elimineer nie die soldate nie maar die generaals wat die bevele gee. Sodoende raak die menslike liggaam weerloos teen siektes soos slukdermontsteking, tering, herpes, m eningitis (harsingvliesontsteking), kanker in die lim fkliere en veral pneum onic (longontsteking) en ’n soert bleed/velkanker. Die mens sterf dus in werklikheid nie aan Vigs nie maar aan een of meer van die doodgewone siektes. Die virus is ook in ’n tweede epsig verraderlik deurdat dit tot sewe jaar latent in ’n persoon aanwesig kan wees veerdat dit toeslaan (lang inkubasietydperk). Daar moet dus duidelik onderskei word tussen geïnfekteerde persone (zero-positief) sónder simptome en mét simptome. Nie net laasgenoemde persone nie maar ook eersge- noemdes kan die virus versprei. Die tydsduur van die ‘siekte’ wissel ook van geval tot geval. Sems sterf ’n persoon binne ’n baie kert periode en sems duur dit tot vier jaar. Tot op datum is daar nog geen effektiewe teenmiddel ontwikkel nie en kenners is van oordeel dat daar nie gou ’n middel uitgevind sal word nie. Weliswaar is die virus al in 1983 deur ’n Amerikaanse (dr. Robert Gallo) en ’n Franse geleerde (dr. Luc Mentag- nier) gei'soleer en geidentifiseer, maar daar is nog ’n lang pad voor voordat immuneloë, viroloë en epidem oloë ’n deurbraak sal kan maak. Tans bestaan daar nog net ’n Koers 56(3) 1991:409-423 410 J.H. van Wyk middel wat die ‘siekte’ kan vertraag (AZT: azidothymidine). Daarby moet in gedagte gehou word dat, selfs al sou ’n teenmiddel oornag ontdek word, dit nie sal help vir die duisende en selfs miljoene wat op hierdie stadium reeds geïnfekteer is nie. 1.4 Voorkoming Dit is begryplik dat van alle kante voorstelle gemaak word om Vigs te bekamp. Vanuit meer humanistiese hoek word gepleit vir die gebruik van kondome sodat hierdie voor- behoedmiddel wat met die oog op die voorkoming van (ongewenste) lewe ontwikkel is, vandag aanbeveel word vir die voorkom ing van ’n ongewenste dood (W outers, 1987:24). In die staat New York het ’n predikant selfs tydens die Sondag-erediens kondome uitgedeel (Douma, 1987:26)! Die probleem is egter dat kondome nie altyd veilig is nie. ’n A nder aanbeveling is dat hom oseksuele persone hulle tot een lewensmaat moet beperk. Vanuit die Christelike etiek word egter gewys op veiligheid en heiligheid, ook wat die seksuele betref, op seksuele soberheid, op die seiibaat en monogamie, in kort, op ’n lewe coram Deo. Dit word hoe langer hoe meer duidelik dat heropvoeding nodig is ten opsigte van die funksie van seksualiteit in die mens se verhoudingslewe (vgl. Hancock & Carim, 1987:40-50). Daar word egter later weer op hierdie aspekte ingegaan. 1.3 Verspreiding Die virus word hoofsaaklik deur twee liggaamskomponente versprei, naamlik deur sperma en bloed - maar dan ook slegs deur bloed-met-bloed kontak. Laer konsentrate is ook wel in vloeistowwe soos speeksel, urine, moedersmelk en trane geidentifiseer, maar dit is nie so gevaarlik as eersgenoemde nie. "Vigs is ’n siekte wat met die intiemste komponente van die menslike bestaan geassosieer word" (Louw, 1988:68). Dit is ’n seksueel oordraagbare siekte wat nou saamhang met seksuele promiskui'teit, prostitusie en homoërotisme. In Sentraal-Afrika is vroulike prostitute die belangrikste verspreider en 50-90% van hierdie prostitute is HIV-positief (Eloff, s.j.:16). Die rondslaper, homofiel en heterofiel moet weet dat hy ’n sterk kandidaat vir infeksie is. Vigs hang ook ten nouste saam met alles wat rondom en met bloed gebeur. Die spuitnaald van die medikus en die tandarts en veral dié van die dwelmslaaf, wat sonder genoegsame higiëne aangewend word, kan dodelik wees. Bloedoortappings, aanvank- Hk altans, en veral aan hemofiliste (bloeiers), het die virus wyd versprei, veral van Amerika na Engeland, aangesien Engeland baie bloed van Araerika ingevoer het. Dit is egter ook moontlik vir ’n geinfekteerde moeder om die virus (deur middel van bloed) aan haar ongebore baba oor te dra. Gelukkig kan die Vigsvirus nie vir lank buite die menslike liggaam lewe nie en is Vigs ook nie ’n hoogs aansteeklike siekte nie. Medici beweer dat dit glad nie, of nie maklik nie, deur die volgende oorgedra kan word: greet, soen, hoes, nies, asemhaal, eetgery, bad, beddegoed, swembad, toilet en Nagmaalsbeker - altyd natuurlik op voorwaarde dat daar nie bloed-tot-bloed kontak is nie. Dit is uit bogenoemde duidelik dat die volgende persone hoë risikogroepe uitmaak: ongebonde homofiele, promiskuiste, dwelmslawe - dus almal met onveilige en immore- le sekspraktyke; verder hemofiliste (aanvanklik altans) en babas (as die moeder besmet is); en wat nasionaliteite betref: veral Haitiane en Afrikane uit Midde-Afrika (Zaire, Uganda en Ruanda). Die verspreiding van Vigs is besig om wêreldwyd onbeteueld toe te neem en Suid- Afrika is geen uitsondering op hierdie reel nie. Dit is ook geen wonder nie dat statistiese gegewens binne ’n paar maande agterhaal is. Daarom laat ons na om hier na spesifieke statistiek te verwys (vgl. Antonio,1987:67-93; Eloff, s.j.:8 e.v.). Daarby 411 Kocrs 56(3) 1991:409-423 Vigs in visier: ’n teologies-etiese besinning moet natuurlik deeglik in berekening gebring word dat getalle en statistiek slegs maar ’n deel van die groot verhaal vertel. 2.1 Die dogmatiese vraagstelling Dit is ietwat ongewoon om ’n dogmatiese onderwerp in ’n etiese debat aan te sny. Tog moet gesê word dat dogmatiek en etiek - en pastoraal - so nou met mekaar verweef is dat dit alleen tot groot skade kompartementalisties behandel kan word. Douma het iewers tereg die opmerking gemaak dat dogmatiek sonder etiese gehalte leeg is en etiek sonder dogmatiese gehalte blind is. Die groot vraag wat hier aan die orde kom, is of Vigs gesien moet word as straf en oordeel van God oor die sonde van die mens, spesifiek dan die sonde van die homo­ seksuele mens. D aar is trouens diegene wat dit sien as ’n duidelike oordeel van God (Douma, 1987:25-40; vgl. De Bruyn,1990:365-370) terwyl ander (Hartmann, 1987a; WRK, 1987; Post, 1987) van die teendeel oortuig is. Hierdie stand van sake roep indringende dogmatiese vrae na vore: Het Vigs iets met God en met die Godsbestier te doen? Straf God sonde? Straf Hy sonde persoonlik aan «Ike individu en/of aan die gemeenskap? Aan hierdie vraagstelling moet in hierdie verband meer as gewone aan- dag bestee word. Koers 56(3) 1991:409-423 412 J.H. van Wyk J.H. van Wyk Hierdie vrae is nie alleen belangrik vir die etiek nie maar ook vir die pastoraal (vgl. Wentsel, 1987:581; Lxjuw, 1988:76). Dit is immers geen kleinigheid vir ’n pastor om aan ’n gelowige mee te deel dat ’n bepaalde siekte as straf van God oor sy sonde gesien moet word nie! Douma (1987:7,25,26) maak beswaar daarteen dat daar in talle geskrifte oor Vigs veral op die mediese en pastorale aspekte daarvan ingegaan word terwyl die etiese (dogma- tiese?) problematiek nie behoorlik uit die verf kom nie. Hy maak beswaar teen die moderne Godsbeeld (1987:28), soos ook Velema (1976:141) in ’n ietwat ander ver- band, waar God vir die pastoraat bruikbaar is maar in sy wêreldbestier te kort skiet (vgl. W outers, 1987:63-70,101-103, spesifiek 70,103). Douma (1987:29-31) weet natuurlik goed dat lyding in die Bybel verskillende betekenisnuanses het en dat elke ramp nie noodwendig ’n oordeel van God is nie, maar, oordeel hy, in die geval van Vigs is die oordeel van God duideliker as by ander epidemics: by Vigs is daar immers ’n duidelike verband tussen lewenstyl (hom oseksualiteit) en die gevolge daarvan (1987:31-34). 2.1 Die dogmatiese vraagstelling Vigs is natuurlik meer as ’n siekte, en dit is ook meer as ’n oordeel: dit is ’n teken van God wat ons almal oproep tot besinning en bekering, ’n oproep om uit ons hedonisme (genot sonder God) wakker te word en soos die verlore seun na die Vaderhuis terug te keer (1987:34-40). Die vraag is of hierdie oordeel van Douma korrek is en of dit nie dalk ’n oorreaksie is nie. Is sy evaluering van hierdie besondere problem atiek nie te afhanklik van sy siening van homoseksualiteit nie? Natuurlik is daar ’n verband tussen Vigs en homo­ seksualiteit, maar dit kan ook van homoseksualiteit losgemaak word. Dit het trouens nie sy oorsprong in homoseksualiteit nie en dit kom ook by heteroseksuele persone voor. W alter lig bied die Skrif in hierdie verband, veral dan oor die verhouding tussen sonde en straf/siekte? (Vgl. Louw, 1985:17-36; Shelp & Sunderland, 1987:55-76; enverder Konig, 1990:193-198; Jungel, 1988:3-13; Van de Beek, 1984.) 2.2 ’n Omniskenbare relasie Gaan ons die Skrifgegewens in hierdie verband na, dan blyk daar ’n onmiskenbare relasie tussen die sonde van die mens en die oordeel van God te wees. Die Ou en Nuwe Testament is hieroor eenstemmig. Die ganse Ou Testament is daarvan vol. Reeds die eerste hoofstukke van Genesis verhaal daarvan: "Die dag as jy daarvan eet, sterf jy" (2:17). Die sondvloedverhaal bring dieselfde boodskap: die Here God oordeel die aarde vanweë sy totale korrupsie 413 Koers 56(3) 1991:409-423 Vigs in visier: ’n teologies-eíiese besinning (Gen. 6:11-13). Ook Sodom word deur God getref vanweë sy onmenslikheid en onse- delikheid (Gen. 19; Judas 1:7). Die uittoggeskiedenis is vol mededelinge oor die oordeel van God. Die Here straf die volk vanweë die oprigting van die goue kalf (Eks. 33); Korag, Datan en Abiram word gestraf vanweë hulle rebellie teen Moses (Num. 16). Die ballingskap van Israel en Juda word herhaaldelik met die sondes van die volk van die Here verbind (vgl. Jes. 42:23-25,50:1,65:6-7; Jer. 30:15, 32:32). Jona moet die oordeel van God oor Nineve aankondig omdat die stad so sleg is. Ook in die Psalms is die verband tussen sonde en oordeel duidelik (Pss. 6 en 38). Wat die Nuwe Testament betref (vgl. Floor, 1979; Velema, 1978; Wurth, 1963), kom hierdie aspek duidelik in die prediking van Christas voor. Daar is ’n duidelike verband tussen die sonde (ongeloof) van Gorasin, Betsaida en Kapernaum en hulle (eind-) oordeel (Matt. 11:20-24; vgl. Joh. 5:14). Ook in die prediking van Paulus ontbreek dit nie. ’n Duidelike voorbeeld daarvan vind ons in 1 Korintiërs 11 waar die lidmate op ongepaste (d.w.s. liefdelose) wyse nagmaal gevier het. As gevolg hiervan, sê Paulus, "is daar baie swakkes en sieklikes onder julle en sterf daar baie van julle" (v. 30). Paulus beskou hierdie ‘oordeel’ van die Here egter nie as ’n Veroordeling’ nie (v. 31). ’n Ander sprekende voorbeeld, wat juis oor seksuele etiek handel, vind ons in 1 Tessalonisense 4:6. Hier waarsku die apostel teen onsedelikheid en wek hy die mans op om eerbaar met hulle vrouens te leef en mekaar nie te bedrieg nie, "want die Here straf al sulke dinge". ’n Ondeursigtige relasie Afgesien van bogenoemde Skrifgegewens wat ’n duidelike verband tussen sonde en oordeel daarstel, is daar ook ander Skrifgegewens wat daarop dui dat die verband nie altyd deursigtig, in die sin van direk aantoonbaar, is nie. Dat die sonde die oorsaak van alle ellende op aarde is, is waar, maar die oorsaaklike verband tussen bepaalde sondes en bepaalde oordele is nie altyd transparant nie. In die Ou Testament is daar selfs ’n hele boek waarin hierdie saak bespreek word en die simplistiese kousaliteitsdenke - God straf elke sonde aan elke persoon op ’n direk aantoonbare wyse, (vgl. Job 22:5) - deurbreek word. God handel eenvoudig nie altyd so deursigtig nie. Hy het soms ook nog ander pyle op sy boog. Soms wil Hy die mens deur pyn en lyding en siekte beproef en dieper van Hom afhanklik maak. So het Hy met sy kneg Job gedoen en so wil Hy vandag ook nog doen (vgl. Ps. 41). In die prediking van Christus is daar twee opvallende verwysings na hierdie problema- tiek. In Lukas 13 word van Pilatus gesê dat hy ’n aantal Galileërs op wreedaardige wyse laat doodmaak het. Die vraag was voor die hand liggend: was hierdie Galileërs dalk groter sondaars as die ander Galileërs wat nie so wreed omgekom het nie? Die tweede verwysing uit Lukas 13 handel oor die agtien (waarskynlik Jerusalemmers) wat omgekom het toe die toring van Siloam (hierdie keer ’n ‘natuurram p’) op hulle omgeval het. Was hierdie agtien dalk skuldiger as die ander mense in Jerusalem? In beide gevalle deurbreek Christus die goedkoop oorsaaklikheidsdenke en buig Hy die waarom-vraag om tot ’n waartoe-vraag. Hy ontneem sy vraestellers ook elke selfverontskuldiging en wys daarop dat voor God alle mense skuldig is. Wat God van mense verwag, is nie allerlei spekulasies oor die skuldvraag nie, maar bekering, dit wil sê ’n wegkeer van die sonde in jou en buite jou en ’n toekeer na die lewende God, ’n verandering van gesindheid en gestalte, van hart en daad, van innerlike en uiterlike: "As julle julle nie bekeer nie, sal julle net soos hulle ook almal omkom” (Luk. 13:3,5). 2.2 ’n Omniskenbare relasie Trouens, die aankondiging van die komende oordeel van God is een van die onmisbare komponente in die sendingprediking van Paulus: God roep al die mense tot bekering, "want Hy het ’n dag bepaal waarop Hy regverdig oor die wêreld gaan oordeel deur ’n Man wat Hy uitgekies het" (Hand. 17:31; vgl. 24:25). Dit is vanweë die "vrees van die Here" dat Paulus probeer om die mense te oortuig (2 Kor. 5:11). Die Skrif is ook daaroor duidelik dat daar eenmaal ’n finale of eindoordeel sal wees (Hand. 17:21, passim). Ons belydenis is dus korrek as daar staan dat God nie die ongehoorsaamheid van die mens ongestraf laat bly nie, maar dat Hy Hom verskriklik vertoorn oor die aangebore sowel as die werklike sondes en dat Hy dit deur ’n regverdige oordeel tydelik en ewiglik wil straf (Heidelbergse Kategismus, Sondag 4, vraag 10). Mag ons nou uit bogenoemde gegewens die konklusie trek dat Vigs as ’n oordeel van God oor persoonlike en gemeenskapsondes gesien mag word ? Daar word later weer op hierdie vraag teruggekom. Koers 56(3) 1991:409-423 414 J.H. van Wyk 23 ’n Ondeursigtige relasie 2.4 Evaluering D ie simplistiese kousaliteitsdenke bring ons voor onoplosbare vrae te staan. As iemand baie straf verduur en baie swaar kry, beteken dit dan dat hy baie gesondig het? Omgekeerd, as iemand min straf verduur en min swaarkry, beteken dit dat hy min sonde gedoen het? Lewe groot sondaars nie dikwels alte lckker nie (Luk. 16:19; vgl. Ps. 73)? Konkreet toegepas op die vrae rondom Vigs: as Vigs ’n oordeel van God oor homofiele persone is, wat dan van diegene wat Vigs opgedoen sonder immorele dade (bv. hemofiele); is lesbinisme, waar Vigs feitlik nie voorkom nie, dan nie sonde nie (McCloughry & Bebawi, 1987:15); het diegene wat nie Vigs opgedoen het nie minder sonde as diegene wat dit wel opgedoen het; moet uit die feit dat Vigs meer in Afrika as in die Weste voorkom, afgelei word dat Afrika meer sonde as die Weste het? (Hoek, 1987a:660.) Aan die ander kant is daar ook ’n simplistiese anti-kousaliteitsdenke wat so ver deurgevoer word dat die soewereiniteit van God in gedrang kom. Wentsel (1987:573- 587) het myns insiens op ’n sinvolle wyse aangetoon binne watter verbande lyding in die Skrif ter sprake kom, naamlik verbondsbreuk, versoening, beproewing, opvoeding, imitatio, verheerliking (van God) en in eskatologiese perspektief (vgl. ook Durand, 1978:95-114 en in die algemeen Calvyn, III 8:1-11; W urth, 1957:256-275; Heyns, 1982:493-518). Wentsel probeer tereg die gevare van fatalisme en kasualisme vermy. Hy waarsku dat dit gevaarlik is om ’n Vanselfsprekende’ verband tussen persoonlike skuld en straf te lê, m aar oordeel dat "daze relatie kan terdege aanwezig zijn" (Wentsel, 1987:575; vgl. Miller,1990: 211-212). Ook Durand (1978:110) konkludeer dat "die Bybel onmiskenbaar ’n algemene verband lê tussen sonde en lyding, maar dan tog so dat daar nie uit bepaalde gevalle spesifieke gevolgtrekkinge gemaak kan word nie" (vgl. Velema, 1978:15). Lyding hang dikwels saam met loutering (1 Kor. 11:32), selfs al figureer persoonlike sonde ook op die agtergrond. In elk geval moet lyding altyd gesien word as ’n oproep tot bekering, as ’n wegbreek van die ou sondige lewe en die opstaan in ’n nuwe lewe tot eer van God en tot heil van die naaste (Luk. 13:5; Heb. 11:7; 2 Pet. 2:5). Die Skrif gee blykbaar "geen eenduidige verklaring op ’n veelhoekige probleem nie" (I.W.C. van Wyk, 1988:459). Die lydensvraag vind ten diepste in die koms en werk van Jesus Christus sy sinvolste antwoord (vgl. Rossouw,1981). geen enkele wyse by die Vigsepidemie betrokke nie ? geen enkele wyse by die Vigsepidemie betrokke nie ? ’n Ondeursigtige relasie (Dit was trouens ook die Goddelike bedoeling van die gerigsprediking van Jona, naam- lik die bekering en behoud van Nineve; Jona 4:2.) Die tweede voorbeeld kom uit Johannes 9, waar die dissipels van Christus ’n baie gladde verband probeer lê tussen die blindheid van ’n man en sy sonde (of die sonde van sy ouers). Ook hier wys Christus die deduktiewe denkwyse af en plaas die ge- stremdheid van die man in ’n ander konteks: "Dit is nie deur sy eie sonde nie en ook nie deur sy ouers s’n nie, maar hy is blind sodat die werke wat God doen, in hom gesien sal kan word" (Joh. 9:3). Die vraag ontstaan nou of uit hierdie Skrifgegewens die konklusie getrek mag word dat daar hoegenaamd geen verband tussen Vigs en die oordeel van God is nie. Is God op Koers 56(3) 1991:409-423 415 Vigs in visier: ’n teologies-eíiese besinning 2.4 Evaluering Die mankement van die moderne teologie is dat met die deurstreep van die oordeel van God ook die realiteit van die vergewing in gedrang kom. "God se medelyde en liefde staan nie in ’n dualistiese spanning tot sy regering in toorn oor die terrein van die kwaad nie, omdat sy toorn juis die toorn van sy heilige 416 Koers 56(3) 1991:409-423 J.H. van Wyk J.H. van Wyk liefde is en met teuellose en normlose wraakuitoefening niks te maak het nie. Die toornende God handhaaf sy reg, maar in die handhawing gee Hy sy Seun tot versoening van die wëreld. In Christus Jesus kom dit alles tot sy volle openbaring, wanneer God se regverdige oordeel in die lydensweg van die kruis uitloop op die opstanding en die oorwinning van die kwaad" (Durand, 1978:112). Afgesien van die reeds genoemde verbande, moet die Vigsepidemie veral ook in eskatologiese perspektief geplaas word. In Matteus 24:7-8 verwys Christus na oorloë, hongersnode en aardsbewings (en volgens Luk. 21: 11 ook na epideniies - vgl. Op. 16). Hiervan sê Hy dat dit "geboortepyne" is, "die begin van die nuwe tyd". Die gerigte van God is tekens van sy koms en bevat dus ’n appël tot omkeer en opstanding, vernuwing en aktiwiteit (Wentsel, 1978:575). Vigs, soos alle ander ‘euwels’, byvoorbeeld toename in geweld, disintegrasie van die huwelik, armoede, aborsie, is ’n aanduiding dat mense die norm e van God verwerp. D aarotn staan alm al onder die oordeel van God (McCloughry & Bebawi, 1987:19). God is egter in sy genadige oordeel besig om uit hierdie ou wêreld ’n nuwe wêreld voort te bring waar alles reg sal wees en geen sonde en siekte, geen dood en demone meer plek sal hê nie. Het Douma dan nie te ver deurgeredeneer nie? By alle waardering moet ek met die bevinding van Hoek (1987a:660) saamstem: 'Toch heb ik wel het gevoel dat Douma iets te rechtlijnig redeneert." A1 is dit nie so eenvoudig om Vigs as direkte oordeel van God oor konkrete sondes te sien nie, gaan dit nie buite die soewereine regering van God en die koningsheerskappy van Christus om nie; dit is ’n teken van die komende oordeel maar daarom ook van die komende verlossing en voleinding. 25 Etiese aspekte Tot dusver is veral oor dogmatiese aspekte gehandel sodat die vraag met reg gestel kan word waar die etiek dan inpas. In talle verhandelings oor Vigs as etiese probleem, gaan die bantering op in óf ’n dogmatiese besinning óf ’n pastorale diskussie. Tog kan nie ontken word nie dat m et Vigs ’n hele aantal morele vrae saamgaan, waarvan die verwysing na hom oseksualiteit m aar een is (vgl. Louw, 1988:73-75; H artm ann, 1987b:25-32). D at onsedelikheid in die sin van promiskuïteit in alle eeue voorgekom het, is ’n bekende feit, m aar Vigs het hierdie werklikheid op ’n verbluffende en onthullende wyse onder ons aandag gebring en sodoende ingrypende vrae rondom die seksuele, mediese, politieke en persoonlike etiek aan die orde gestel. Wat die seksuele etiek betref, het Vigs opnuut ’n hedonistiese lewenshouding van ‘genot sender G od’ ontbloot. Die siekte ágter die ‘siekte’ is ’n outonome lewensinstelling waar die mens weier om aan die gebod van God gehoorsaam te wees. En hierdie ge- Koers 56(3) 1991:409-423 417 Vigs in visier: ’n teologies-etiese besinning bod sê dat God die huwelik van een man met een vrou ingestel het en dat by implikasie alle seksualiteit daarbuite nie kán deug nie. Daarom moet dit waardeer word indien medici nog in hierdie rigting adviseer (Eloff, s.j.:37,45). Wie seks tog buite die huwelik om wii beproef, besm et uiteindelik die wêreldsamelewing soos die radio-aktiewe deeitjies van ’n kernbom die atmosfeer besoedei (vgl. Meiring, 1989:162-164). Die kern van die probleem is geleë in seksuele (en k u ltu rele) gedragspatrone (Kriel,1990:31) en moet dus dáár in berekening gebring word. Hiermee saam gaan natuurlik die dringende vraag aan die gesinsetiek in verband met die doeltreffende en verantwoordelike voorligting van seksualiteit aan die kind. Nie net die beoefening van vrye seks buite die huwelik om is immoreel nie, maar ook die nalaat van seksvoorligting aan die jeug, ’n aspek waarin daar radikale verandering sal moet intree. Hierin het die ouers ’n onnalaatbare opdrag maar dit sal deur die skool op ’n verantwoorde wyse aangevul moet word. As gevolg van die hoe voorkoms van Vigs is ook ’n aantal belangrike vrae aan die mediese etiek gestel (vgl. Miller, 1990:212). So word die vraag gestel of medici en verpleegsters nie ’n te veroordelende houding teenoor Vigspasiënte inneem nie. Daar word gevra of alle moontlike voorsorgmaatreels by inspuitings en bloedoortappings getref word. 25 Etiese aspekte Waarom sterf daar nog steeds mense aan Vigs vanwee besmette bloed­ oortappings? Word alles moontlik gedoen om teenmiddele teen die Vigsvirus te vind? Beveel medici nie te maklik kondome as voorsorgmaatreel aan nie? Samevattend: word die mediese etiek deur meer as net ’n humane of humanistiese etiek gestempel en hou dit genoegsaam rekening met Christelike etiese norme? In die Suid-Afrikaanse konteks kan dit nie anders nie as dat ook gewys moet word op die uiters belangrike faset van politieke etiek. Dit is immers ’n aanvaarde feit dat die voorkoms van Vigs onder die swart bevolking bale hoog is en die vraag is akuut waarom dit die geval is. Hang dit saam met armoede en plakkery, werkreservering en werkloosheid, trekarbeid en politieke diskriminasie, in kort, met die totale politieke raamwerk waarin die swart bevolking leef? Dit is waar dat ons tans in ’n politieke oorgangsituasie verkeer wat die belofte inhou van ’n veel groter lewensruimte vir die swart bevolking, maar die nadelige gevolge van die apartheidsisteem ten opsigte van huwelik en seksualiteit sal nog lank voortduur en die versoekings rondom promis- kuiteit meer as normaal stimuleer. Dit is dus van die allergrootste belang dat in die politieke etiek rekening gehou word met die gevolge wat die staatshuishouding vir die seksuele en huweliksetiek inhou en dat ’n immorele strukturering van die samelewing skadelike morele gevolge met hom meebring. Wat die persoonlike etiek betref, kom die vraag na vore of elke Christen inderdaad leef binne die grense van ’n verantwoorde seksuele etiek, ’n seksuele etiek wat hom orien- Koen 56(3) 1991:409-423 418 J.H. van Wyk J.H. van Wyk teer op die gebod van God. Doen elkeen alles moontlik om die besmetting en ver- spreiding van Vigs te voorkom, of is ek bereid om ander saam met my oor die afgrond te ruk in ’n gesindheid van ‘ I’m not going alone’ (Louw, 1988:73)? In ’n etiese beoordeling van Vigs gaan dit dus om veel meer as ’n blote afwysing van homoseksualiteit én om meer as slegs ’n menswaardige bantering van die Vigs-pasiënt (Louw, 1988:73), aangesien die etiek alle aspekte van mens-wees raak. Wat in die geval van Vigs dringend nodig is, is ’n verantwoordelikheidsetiek wat hom hou aan die norme van die Woord van God. 3.1 Die roeping van die kerk Slegs enkele van die belangrikste en relevantste aspekte van die kerklike roeping word hier uitgelig. Allereers moet die kerk die nodige morele voorligting aan die gelowiges verskaf. Dit sal veral moet plaasvind deur middel van prediking, kategese en pastoraat. ’n Swaar aksent sal op seksuele reinheid en huwelikstrou gelê moet word. Hiermee word geen- sins ’n Victoriaanse benadering bedoel nie (vgl. De Knijff, 1987:235 e.v.), maar wel ’n benadering in die styl van die Bybel, dit wil sê ’n benadering waar seksualiteit as gawe van God gewaardeer word maar ’n gawe wat slegs dan veilig is indien dit binne die God gestelde grense van huwelikstrou funksioneer. Tweedens is ’n pastorale begeleiding van die Vigs-pasiënt broodnodig (vgl. veral Louw, 1988 en Louw, 1990; verder Shelp & Sunderland, 1987: 91-121; Wouters, 1987:93-103; Grewel, 1988:173 e.v.). Die pastor moet daarteen waak om oorhaastig ’n veroordelen- de houding in te neem en hy moet hom laat lei deur die herderlike benadering van Christus wat aan die seksuele sondares opdrag gee om te gaan en nie meer te sondig nie (Joh. 8:1-11) en wat aan die berouvolle krimineel aan die kruis die ewige lewe belowe (Luk. 23:40-43). Die pastor moet groot begrip toon vir die skrikwekkende en magtelose omstandigheid waarin ’n Vigs-pasient hom bevind, die stigmatisering, die emosionele isolasie, die liggaamlike verswakking, die angs vir ’n onafwendbare dood. In ’n baie groot mate sal die pastorale begeleiding dus uit sterwensbegeleiding moet bestaan. Derdens kan op die aspek van diakonale versorging gewys word (Wouters, 1987:104- 113). Die diakens sal teenoor ’n Vigs-pasient as mens, as beeld van God, al is dit ’n Koers 56(3) 1991:409-423 419 Vigs in visier: ’n teologies-etiese besinning Vigs in visier: ’n teologies-etiese besinning uiters geskonde beeld, die nodige respek m oet betoon. Hulle sal, soos Christus teenoor die melaatses, solidêr moet wees met die persoon in nood. Hulle sal helpend en versorgend moet uitreik om sover moontlik die leed en angs te versag. In die vierde pick kan die aspek van gemeenskapsbeoefening vermeld word. Aangesien Vigs nie ’n maklik aansteekbare siekte is nie, moet die gemeente van Christus nie terugdeins om ’n Vigslyer in die warm gemeenskap van die gemeente te ontvang nie (Meiring,1989:159). Dit sluit die erediens in en selfs die Nagmaalsviering, waar tans nog geen gevaar van oordrag bestaan nie (vgl. Jansen, 1990:9-11; Douma, 1987:56-67; W outers, 1987:86; Louw, 1988:77; McCloughry & Bebawi, 1987:9; Hartm ann, 1987b:42; Miller,1990:215). 3.1 Die roeping van die kerk Die mens in nood en angs bet die omringende bystand en gemeenskap van die gemeente van Christus baie nodig. Ook in hierdie verband word op slegs enkele relevante aspekte gewys (vgl. Mil- ler,1990:213-214). Ook in hierdie verband word op slegs enkele relevante aspekte gewys (vgl. Mil- ler,1990:213-214). Dit lê voor die hand dat die huidige regering tot taak het om noulettend te waak oor die volkshuishouding en volksgesondheid. D ear m iddel van voorligting, van informasieburo’s en van toetssentrums moet gepoog word om Vigs sover moontlik te bekamp. Douma (1987:42-44) gaan selfs sover om te sê dat ’n goeie regering (maar nie die kérk nie!) die aandag op die gebruik van kondome mag vestig ten einde besmet- ting te minimaliseer (vgl. Grewel, 1988:181). Noodsituasies vra noodmaatreels. Dit is egter van die uiterste belang dat ’n regering alles in die werk moet stel om die voile samewerking van die hele bevolking te probeer verkry. D aarsonder is alle voorko- mingsprojekte vrugteloos. ’n Ander moeilike vraag is dié in verband met gedwonge Vigstoetse. Talle navorsers is van mening dat Vigstoetse hoe langer hoe meer ’n dringende noodsaaklikheid word - en dit nie alleen in die geval van versekeringsmaatskappye nie. In Frankryk word byvoorbeeld ’n Vigstoets vereis voordat ’n huweliksertifikaat uitgereik word. In die geval van buitelandse arbeiders en besoekers asook immigrante behoort dit ’n vereiste te wees, nie met die bedoeling om ’n onbarmhartige houding in te neem nie maar met die doel om die pandemie van Vigs sover moontlik onder kontrole te probeer kry. Dit sluit nie uit nie dat Vigs-pasiente vanuit die buiteland in binnelandse versorgingsoorde opgeneem en behandel kan word . Moeiliker is die vraag of aparte gevangenisse vir persone met Vigs opgerig behoort te word (ook hier kom die vraag in verband met die voorsiening van kondome na vore). Koers 56(3) 1991:409-423 420 J.H. van Wyk J.H. van Wyk Moontlik kan daar op hierdie vraag geen algemene antwoord gegee word nie en sal dit baie van bepaalde landsomstandighede afhang. Genoeg om te sê dat ’n regering tot taak het om ook in hierdie verband die uiterste voorsorg te tref. Daar bestaan ’n sterk gevoel dat dit moreel verantwoord is om ’n gediagnoseerde Vigslyer van ’n kriminele oortreding aan te kla wanneer hy/sy welbewus met ’n nie- Vigslyer seksuele gemeenskap het. W at die werksituasie betref, "is daar geen rede tot kommer ten opsigte van HIV- positiewe werknemers nie. Kollegas van sulke persone loop geen gevaar om besmet te raak nie solank alle kontak met bloed, semen en ander liggaamsvloeistowwe van so ’n persoon vermy word. 33 Die verantwoordelikheid van die gesin en die individu Die verantwoordelikheid van die gesin en die individu sluit onder meer die volgende in: voorligting, voorkoming en in die geval van ’n Vigslyer, onderskraging. Daar meet naarstig gepoog word om die verspreiding van die virus te voorkom, iets wat onder meer deur ’n hoogstaande morele lewe bereik kan word. In hierdie geval rus daar ’n baie swaar verantwoordelikheid op iemand wat reeds positief gediagnoseer is. As hy ’n Christen is, moet hy die sm art wat oor hom gekom het, in die geloof aanvaar en verwerk (vgl. Rossouw, 1981), selfs al sou dit in verband staan met ’n immorele lewe. Hy mag nie vergeet nie dat God ’n berouvolle sondaar liefhet. Dit is nooit te laat om jou in voile vertroue op God te werp nie. Al sou hierdie aardse lewe feitlik al sy glans verloor het, wag daar vir die kind van God ’n onvoorstelbaar heerlike lewe op die nuwe aarde onder die nuwe hemel. Terwyl ’n gesin uiterste sorgsaamheid en bystand teenoor ’n Vigslyer behoort te betoon, mag ’n Vigslyer nooit toelaat dat sy emosies op loop gaan nie in ’n gesindheid van ‘as ek dan moet gaan, dan trek ek soveel moontlik saam met my oor die afgrond heen’. Ook in hierdie verband word op slegs enkele relevante aspekte gewys (vgl. Mil- ler,1990:213-214). Dit spreek vanself dat HIV-persone nie hoef op te hou werk nie" (Eloff, s.j.:39). 4. SLOT Vigs vcrkondig aan ’n ganse mensdom die volgende waarheid: die genotmoraal, sportmoraal en ontspanningsmoraal het nie gewerk nie. Die eksperiment met seks het misluk. Seksualiteit benodig ’n vaste struktuur wat op permanensie, verantwoordelikheid en Uefdestrou gebaseer is. Seksualiteit is gebaseer op ’n verantwoordelikheidsmoraal wat die behoeftes van ems nie los van die huwelikstruktuur van agape sien nie. Monogame heteroseksualiteit met die aksent op Koers 56(3) 1991:409-423 421 Vigs in visier: ’n teologies-etiese besinning duursaamheid en verantwoordelike huwelikstrou word deur die problcmatick van Vigs opnuut onderstrccp (Louw, 1988:78). duursaamheid en verantwoordelike huwelikstrou word deur die problcmatick van Vigs opnuut onderstrccp (Louw, 1988:78). Maar ons moet nog ’n stappie verder gaan, en ons keer terug na wat eerder opgemerk is; Vigs is, soos oorloë, iiongersnode en aardbewings, ‘geboortepyne’ van die komende koninkryk van God (M att. 24:7-8). Dit herinner ons daaraan dat God op weg is, op weg is om te oordeel ja, maar om uiteindelik alles nuut te maak, ’n nuwe hemel, ’n nuwe aarde en nuwe mense, waar daar geen traan meer gestort, geen dood meer gesterf en geen pyn meer gely word nie (Op. 21:1-5). Die eerste dinge, die sonde, die dood, die duiwel, ook Vigs, gaan verby. Wat blywend is, is geloof, hoop en liefde; God, Christus,’n nuwe wêreld, ’n nuwe mensheid. Daarom moet die pandemie van Vigs ons nie angsvallig maak nie, hoe skrikaanjaend dit ook al mag wees, m aar m oet ons dit enersyds as ’n uitdaging sien om ons verantwoordelikheid daarteenoor tot die laaste druppel na te kom, en andersyds moet dit ons verwagting rig op die heerlike dinge wat God belowe het, naamlik die koms van sy koninkryk in volheid. 5. BIBUOGRAFIE ANTONIO, G. 1987. The Aids cover-up? The real and alarming facts about aids. San Fransisco ; Ignatius Press. CALVYN, J. 1559. Institusie van die Christelike Godsdiens. Potchefstroom : CJBF. (Vertaling H.W. Simpson,1988.) DE BRUYN, P J. 1990. Vigs en menslike gedrag: ’n Teologies-etiese beoordeling. Koers, 55(3):357-375. September. DE KNUFF, H.W. 1987. Venus aan de leiband: Europa’s erotische cultuur en christelijke sexuele etiek. K am pen: Kok. DOUMA, J. 1987. Aids - meer dan een ziekte. Kampen : Van den Berg. URAND, JJ.F . 1978. Die sonde: Wegwysers in die dogmatiek 3. Preto DURAND, JJ.F . 1978. Die sonde: Wegwysers in die dogmatiek 3. Pretoria : NG Kerkboekhandel. ELOFF, F.P. s.j. Vigs. Ham m anskraal: Unibook. , g y g ELOFF, F.P. s.j. Vigs. Ham m anskraal: Unibook. ELOFF, F.P. s.j. Vigs. Ham m anskraal: Unibook. ELOFF, F.P. s.j. Vigs. Ham m anskraal: Unibook. FLOOR, L. 1979. H et gericht van God volgens het Nieuwe Testam ent. A m sterdam : Buiten & Schipperheijn. pp j GREWEL, H. 1988. Brennende Fragen christlicher Ethik. Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. HANCOCK, G. & CARIM, E. 1987. Aids: The deadly epidemic. London : Victor Gollancz. ANCOCK, G. & CARIM, E. 1987. Aids: The deadly epidemic. Londo HARTMANN, H. 1987a. Aids: De kerken een zorg...? Evangelisch Commeniaar. 9-11. Jan. 9. HARTMANN, H. 1987a. Aids: De kerken een zorg...? Evangelisch C HARTMANN, H. red. 1987b. Aids en de kerken. D elft: Meinema. HEYNS, J A . 1982, Teologiese Etiek I. Pretoria : NG Kerkboekhandel. HEYNS, J A . 1982, Teologiese Etiek I. Pretoria : NG Kerkboekhande HOEK, J. 1987a. Is aids meer dan een ziekte? De Waarheidsvriend-. 659-660. Okt. 22. JANSEN, B.C. 1990. Die beker en siektes: ’n Valstrik vir gelowiges in die Nagmaal? Die Kerkblad, 93(2840):9-ll. April. 4. JuNGEL, E. 1988. The Christian understanding of suffering. Journal of Theology for Southern Africa, 65:3-13. December. KRIEL, J. 1990. Vigs en die grense van die m ediese w etenskap. Die Suid-Afrikaan, 29:29-31. Oktober/November. Koers 56(3) 1991:409-423 422 J.H. van Wyk KóNIG, ADRIO. 1990. Bondgcnoot en beeld: Gelowig nagedink deel 4: Oor die wese van die mens en die sonde. Pretoria: NG Kerkboekhandel. LOUW, D J. 1985. Sin in lyding: ’n Teologiese besinning rondom kruis en opstanding. Kaapstad : Lux Verbi. LOUW, D J. 1988. Vigs, die radilcale siekte met die radikale uitdaging aan die pastorale bediening. Ned Geref Teologiese Tydskrif, 29(l);66-79. Januarie. KóNIG, ADRIO. 1990. Bondgcnoot en beeld: Gelowig nagedink deel 4: Oor die wese van die mens en die sonde. Pretoria: NG Kerkboekhandel. 5. BIBUOGRAFIE f g y f ( ) LOUW, DANIEL 1990. M inistering and counselling the person with aids. Journal o f TheoloQ’ for Southern Africa, 71: 37-50. June. f McCLOUGHRY, R. & BEBAWI, C. 1987. Aids: A Christian response. Nottingham : Grove Books. Sk f k McCLOUGHRY, R. & BEBAWI, C. 1987. Aids: A Christian response. Nottingham : Grove Books. MEIRING, P.G J. 1989. Vigs - dié keer deur 'n sendingkundige bril. Skrifen Kerk, 10(2): 155-167. , P.G J. 1989. Vigs - dié keer deur 'n sendingkundige bril. Skrifen Kerk, MILLER, G.G. 1990. Aids: A theological and pastoral response. Koers, 55(2): 209-220. POST, D. 1987. Vinger opheffen of hand uitsteken: Aids, de kerk en wij. CentnuU Weekblad: 14. Okt. 23. PRETO RIU S, P.L. 1988. Vigs: Reaksie en perspektief I,II,III. Woord en Daad, 28(312):17-18; 28(313) 10 12 28(314) 8 9 POST, D. 1987. Vinger opheffen of hand uitsteken: Aids, de kerk en wij. CentnuU Weekblad: 14. Okt. 23. PRETO RIU S, P.L. 1988. Vigs: Reaksie en perspektief I,II,III. Woord en Daad, 28(312):17-18; 28(313):10,12; 28(314):8-9. ( ) , ; ( ) ROSSOUW, H.W. 1981. Die sin van die lewe. Kaapstad : Tafelberg. ROSSOUW, H.W. 1981. Die sin van die lewe. Kaapstad : Tafelberg. SHELP, E.E. & SUNDERLAND, R.H. 1987. Aids and the church. Philadelphia : The Westminster Press. VAN DE BEEK, A. 1984. Waarom? Over lijden, schuld en God. Nijkerk : Callenbach. VAN DE BEEK, A. 1984. Waarom? Over lijden, schuld en God. Nijker VAN WYK, I.W.C. 1988. Die ‘verleentheid’ van die teoloog voor die teodiseeprobleem. Hervormde Teolopese Studies, 44(2):450-461. Junie. p , ( ) VELEMA, W.H. 1976. De zaak waarvoor wij staan. Amsterdam : Buiten & Schipperheijn (119-146). p VELEMA, W.H. 1976. De zaak waarvoor wij staan. Amsterdam VELEMA, W.H. 1978. De rechtvaardiging van de straf: Een ethische benadering. Amsterdam : Ton Bolland. WENTSEL, B. 1987. God en mens verzoend: Godsleer, m ensleer en zondeleer : Dogmattek 3a. K am pen: Kok. p WORLD COUNCIL O F CHURCHES (WRK). 1987. Aids and the church as a healing community. Genêve. WOUTERS, D.N. 1987. Aids: Een testcase voor de kerk. Kampen : Kok. WURTH, G.B. 1957. Het Christelijk leven: Grondlijnen der ethiek. Kampen : Kok. W URTH, G.B. 1963. Schuld en straf in het licht van de bijbelse verkondiging. Baarn : Bosch & Keuning. Koers 56(3) 1991:409-423 423 2 424

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/753/866

Afrikaans

ete gel MT THP1 HSB2 293T + MGM EV MGMT EV MGMT MGMT ete gel MT THP1 HSB2 293T + MGM EV MGMT EV MGMT MGMT MT te gel MGMT P 1 PARP-1 K 70 Ku70 γH2AX ti actin K 70 Ku70 γH2AX ti actin

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Data_from_Poly_ADP-ribose_polymerase_inhibitor_ABT-888_potentiates_the_cytotoxic_activity_of_temozolomide_in_leukemia_cells_influence_of_mismatch_repair_status_and_i_O_i_sup_6_sup_-methylguanine-DNA_methyltransferase_activity/22485192/1/files/39936741.pdf

Afrikaans

A hidi UV 24 h Aphidin UV DMSO 4924 Aphidin 98 49 38 62 38 28 5A CHEK1 (pS317) 4 12% l 5A gel 4-12% gel idi UV idin UV 24 h Aphidin UV 98 DMSO 4924 Aphidin 49 62 98 38 28 108) NBN (pS343) 4 12% gel el 4-12% gel 24 h 924 Aphidin UV 98 DMSO 4924 Aphidin 49 62 98 38 28 pS108) NBN (pS343) 4 12% gel gel 4-12% gel hidin ) ) din UV 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 49 62 98 49 38 28 24 h UV DMSO 4924 Aphidin UV 49 62 98 49 38 28 6) RPA2 (pT21) 4-12% gel 49 62 98 49 49 62 98 49 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 49 38 62 38 28 14 per ure S1 24 h DMSO 4924 Aphidin UV DMSO 4924 Aphidin UV 49 38 62 38 28 14 ATR -8% gel CDKN1A 4-12% gel g g 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 49 38 62 38 28 14 CDKN1A 4-12% gel g 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 49 38 62 38 28 14 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 49 38 62 38 28 14 CDKN1A 4-12% gel g DMSO 4924 Aphidin UV 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 24 h 62 49 38 28 6 28 14 DMSO 4924 Aphidin UV 24 h DMSO 4924 Aphidin UV 24 h 62 49 38 28 6 28 14 TD8 H2AFX (pS139) % gel H2AFX (pS139) 4-12% gel el 24 h hidin UV DMSO 4924 Aphidin UV 62 98 49 38 28 6 28 el TP53 (pS15) 4-12% gel 24 h UV DMSO 4924 Aphidin UV 62 98 49 38 28 6 28 TP53 (pS15) 4-12% gel TP53 (p UV 98 DMSO 4924 Aphidin UV 49 62 38 28 n UV 98 DMSO 4924 Aphidin UV 49 62 38 28 n UV 98 DMSO 4924 Aphidin UV 49 62 38 28 CDT1 4-12% gel CDT1 4-12% gel el 31 5 h V M V M 31.5 h 62 49 98 49 38 28 17 14 RAD17 (pS656) CDKN1A 4-12% gel l 4-12% gel 1A gel 31 V M 31 108 108 l 31.5 h 8 V M V M V M 2 9 8 8 62 49 98 210 111 8 8 7 4 49 38 28 55 71 CDC25A 4-12% gel TP53 4 12% l 55 MCM2 (pS10 4-12% gel MCM2 (pS10 3-8% gel h V M V M 62 49 98 210 111 49 31.5 h V M 6 4 9 4 4 3 2 TP53 4 12% l 4-12% gel 31.5 V M TP53 4 12% l 4 12% gel 31.5 h V M V M 49 62 38 28 14 49 62 14 38 28 H2AFX (pS139) TP53 (pS15) 4-12% gel H2AFX (pS139) 4-12% gel 31.5 h V M V M 9 2 38 28 14 49 62 14 38 28 H2AFX (pS139) TP53 (pS15) 4-12% gel H2AFX (pS139) 4-12% gel H2AFX (p H2AFX (p 4-12% V 28 14 14 28 14 14 31.5 h V M 4-48 h 6 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 DC25A 2% gel 4-48 h 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 DC25A 2% gel C25A 2% gel C25A % gel 48 h 8 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 pS317) l gel 317) ll 4-48 h 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 MCM2 (pS108) 3-8% gel 4-48 h 4 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 NBN (pS343) 4-12% gel NBN (pS 4-12% 4-48 h 8 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 RAD17 (pS656) 4-12% gel 4-48 h 8 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 RAD17 (pS656) 4-12% gel RAD1 4-1 RAD1 4 1 4-48 h 12 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 RPA2 (pT21) RPA2 (pT21) 4-12% gel 4-48 h 8 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 CDT1 CDT1 4-12% gel 4-48 h 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 CDT1 CDT1 4-12% gel h 4-48 h 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 CDKN1A 4-12% gel 4-48 h 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 CDKN1A 4-12% gel 4-48 h 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 SETD8 4-12% gel 4-48 h 2 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 H2AFX (pS139) 4 12% gel 4-12% gel -48 h 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 TP53 TP53 2% gel 4-48 h 18 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 TP53 (pS15) 4-12% gel 4-48 h 24 36 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 TP53 (pS15) 4-12% gel -48 h 48 MLN4924 4 8 12 18 24 36 48 li ulin % gel S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h Cdt1 GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h Rpa32 (pT21) GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA r S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h p-Chk1 GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h Claspin GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA per ure S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h p-Ub-H2Ax p-H2Ax p Ub H2Ax GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA 2Ax x 2Ax S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h p-Rb GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA r e S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h p53 GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h p53 (pS15) GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h p21 GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA r S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h Puma spliceforms GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA r e S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h ATM GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA r S1 Figure 4 gels Vehicle, 24 h MLN4924, 24 h tubulin GL2 CDT1 TP53 ATM ATR GL2 CDT1 TP53 ATM ATR siRNA

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Novel_DNA_Damage_Checkpoints_Mediating_Cell_Death_Induced_by_the_NEDD8-Activating_Enzyme_Inhibitor_MLN4924/22398234/1/files/39843948.pdf

Afrikaans

IED DNA RAS Q61R IED DNA RAS Q61R IED DNA RAS Q61R d using non amplified DNA NRAS Q61R d using non-amplified DNA d using whole genome amplified DNA ON AMPLIFIED, NON-AMPLIFIED DNA mplified DNA NRAS Q61 mplified DNA genome amplified DNA IFIED, NON-AMPL DNA DNA amplified DNA genom genom MPARISON HYBRIDIZAT e hybridized using non e hybridized using non- e hybridized using who

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_2_from_Conjunctival_Melanomas_Harbor_i_BRAF_i_and_i_NRAS_i_Mutations_and_Copy_Number_Changes_Similar_to_Cutaneous_and_Mucosal_Melanomas/22447764/1/files/39898806.pdf

Afrikaans

Resensie Resensie Mandela, N.R. 1995. Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela. Randburg: Macdonald Purnell. 630 p. ISBN 031687496 5. Mandela, N.R. 1995. Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela. Randburg: Macdonald Purnell. 630 p. ISBN 031687496 5 Resensent: J.H. van Wyk (Dept. Dogmatologie/Ekklesiologie PUCHO) Wanneer ’n teoloog ’n politieke outobiografie ter hand neem, kan dit nie anders nie as dat hy so ’n boek deur ’n teologiese bril sal lees. Uiteraard bring dit ’n bepaalde maar onafwendbare eensydigheid mee, ’n perspektief wat dus om aanvulling vanuit ander dissiplines vra. Bogenoemde outobiografie lê getuienis af van die veelbewoë lewe van ’n man wat letterlik alles opgeoffer het vir vryheid en geregtigheid en wat die realisering daarvan nog in sy lewe - na ’n gevangeskap van 27 jaar, waarby eintlik nog 4 jaar bygevoeg kan word - kon ervaar. Die boek getuig ook van die verstommende verblinding wat ’n politieke ideologie, gerugsteun deur ’n ongekende politieke perssensuur, op mense uitgeoefen het, in so ’n mate dat swart nasionalisme vir Kommunisme aangesien is. In ’n groot mate lewer die boek bewys daarvan dat die geskiedenis herhaaldelik leer dat die les van die geskiedenis nooit geleer word nie, dat ’n volk wat pas ’n vryheidstryd agter die rug gehad het oomag weer ander hulle vryheid ontneem het - terwyl vryheid- strewe ’n onkeerbare vloed is (ook vandag nog). Wat my veral ge'intrigeer het, was die vraag watter verband die outeur tusssen geloof en politiek sou lê - hy is immers ’n Christen (Metodis) (12, 508), iets wat lank in Suid-Afrika ontken is en vanweë die perssensuur maklik geglo kon word. Dit val op dat hy nêrens eksplisiet en direk ’n verband tussen geloof en politiek lê nie; wat hom geïnspireer het, was nie sy Christelike geloof nie maar sy politieke ideaal (402). Die enigste keer dat na Christus verwys word (508- 509), word Hy ter sprake gebring as Iemand wat ook van geweld gebruik gemaak het - ’n argument wat, teologies gesien, onhoudbaar is; Christus het immers nooit geweld gebruik om sy vyande/opponente te dood nie. Die feit dat geloof en politiek nêrens direk op mekaar betrek word nie, bring die interessante vraag na vore wat die oorsprong van die outeur se gevoel vir (politieke) geregtigheid kan wees. Korn dit, teologies gestel, op uit die algemene of besondere openbaring? (Die outeur hou ’n optimistiese mensbeeld daarop na (615)). Resensie Maar sou sy Metodistiese opvoeding dan geen (selfs onbewustelike) invloed gehad het nie? 625 Koers 604) 1995:625-626 Koers 604) 1995:625-626 Resensie By die lees van die boek het die besef telkens deurgedring dat daar, naas die Skrif, weinig ander dinge in die wêreld is wat so relativerend inwerk op absolutismes (van volk en vaderland) as die geskiedenis. Die geskiedenis bring ’n nuwe perspektief op die Afrikanergeskiedenis en relativeer alles wat op ’n stadium absoluut gelyk het. Die geskiedenis herinner op ’n eie wyse daaraan dat daar groter waardes as volk en vaderland is, naamlik God en sy koninkryk. Wat bewonderenswaardig is, is die gesindheid van vergewing en versoening wat die outeur aan die dag lê (612). “Wat verby is, is verby” het hy tydens sy inhuldiging gesê. Vir iemand wat sy beste jare in ’n gevangenis deurgebring het, is so ’n uitspraak verstommend en getuig dit van ’n onuitgesproke Christelike benadering. Uiteraard is daar ook skadukolle in die boek. Die wyse waarop die konflik tussen die ANC en Inkatha beskryf word en feitlik alle blaam voor die deur van Inkatha gelê word, is nie oortuigend nie. Veral die neutrale wyse waarop die Shell House-skietery beskryf word (608), werp ’n skaduwee oor die onpartydigheid van die outeur, te meer in die lig van sy onthulling op 1 Junie 1995 dat hyself opdrag gegee het dat op Inkatha-protesgangers geskiet moet word indien die Shell House aangeval sou word. Die persepsie dat belangrike inligting lank weerhou is, is ook nie bevorderlik vir ’n regering wat deursigtigheid as doelwit gestel het nie. Long Walk to Freedom is ’n ontstellende en bemoedigende boek. Ontstellend, om jou eie sondes so uitgestal te sien, en bemoedigend, omdat geen sisteem op die lang duur die strewe na vryheid en geregtigheid kan stuit nie. Koers 604) 1995:625-626 626

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/652/766

Afrikaans

rodigestive % CI) P 0- .) 1.18E-05 - 0.63) 3.24E-04 - 0.65) 5.68E-04 - 0.67) 6.52E-04 - 0.88) 1.08E-02 - 3.02) 4.46E-03 - 2.39) 2.25E-02 rodigestive % CI) P 0- .) 1.18E-05 - 0.63) 3.24E-04 - 0.65) 5.68E-04 - 0.67) 6.52E-04 - 0.88) 1.08E-02 - 3.02) 4.46E-03 - 2.39) 2.25E-02

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_5_from_Novel_Susceptibility_Loci_for_Second_Primary_Tumors_Recurrence_in_Head_and_Neck_Cancer_Patients_Large-Scale_Evaluation_of_Genetic_Variants/22523984/1/files/39986801.pdf

Afrikaans

Supplementary Table 2. Diet composition (per 1000 gm). Ingredient Control diet (AIN 93) 2.5% St. John’s wort supplemented diet (SJW (L)) 5.0% St. John’s wort supplemented diet (SJW) Casein 200 200 200 L-Cysteine 3 3 3 Sucrose 100 100 100 Corn Starch 397.486 372.486 347.486 Dextrose 132 132 132 Soybean Oil 70 70 70 tert-Butylhydroquinone 0.014 0.014 0.014 Cellulose 50 50 50 Mineral mix # 210025 35 35 35 Vitamin mix # 310025 10 10 10 Choline Bitartrate 2.5 2.5 2.5 St. John’s wort extract powder 0 25 50 Supplementary Table 2. Diet composition (per 1000 gm). Ingredient Control diet (AIN 93) 2.5% St. John’s wort supplemented diet (SJW (L)) 5.0% St. John’s wort supplemented diet (SJW) Casein 200 200 200 L-Cysteine 3 3 3 Sucrose 100 100 100 Corn Starch 397.486 372.486 347.486 Dextrose 132 132 132 Soybean Oil 70 70 70 tert-Butylhydroquinone 0.014 0.014 0.014 Cellulose 50 50 50 Mineral mix # 210025 35 35 35 Vitamin mix # 310025 10 10 10 Choline Bitartrate 2.5 2.5 2.5 St. John’s wort extract powder 0 25 50 Supplementary Table 2. Diet composition (per 1000 gm).

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Table_S2_from_St_John_s_Wort_Attenuates_Colorectal_Carcinogenesis_in_Mice_through_Suppression_of_Inflammatory_Signaling/22526732/1/files/39989597.pdf

Afrikaans

T he so-called Biblical cultural m andate (G en. 1:28 and 2:15) and developm ent - a perspective from the O ld T estam ent T he so-called Biblical cultural m andate (G en. 1:28 and 2:15) and developm ent - a perspective from the O ld T estam ent In the Reform ed tradition Genesis 1:28 and 2:15 are com bined and regarded as the so-called "cultural mandate ", This so-called mandate is seen in traditional Reform ed circles as the basis o f m an's responsibility to cultivate nature thus transform ing nature into culture. This traditional view o f the "cultural mandate ” is questioned in som e circles, while other scholars link the present ecological crisis to this traditional view o f the "cultural mandate". A fter a discussion o f different evaluations o f the "cultural m andate" the hermeneutical problem relating to the inter­ pretation o f the relevant material from Genesis 1 and 2 is discussed. This is follow ed by a discussion o f different readings o f the texts, viz., traditional Reform ed readings, historical critical readings, an anti-cultural reading and an ecological reading. The texts are then interpreted fro m the perspective o f a contemporary South Africa. In conclusion som e implications o f the discussion which could be developed within the South African context are indicated. H um an developm ent and jo b creation receive the main emphasis. Die sogenaamde Bybelse kultuurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling ’n Ou-Testamentiese perspektief H.F. van Rooy Departement Klassieke en Semitistiek Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM I. Inleiding Vir iemand wat binne die tradisie van die refonnatoriese wetenskap en veral die reformatoriese filosofle geskool is, is die term die Bybelse kultuurmandaat ’n geykte term, wat verbind word aan Genesis 1:28 en 2:15. Hierdie mandaat word beskou as een van die basiese gegewenhede in ’n Bybelse visie op die geskiedenis en dit kan kortliks soos volg omskryf word: M an has received the calling to exert dominion over, to build the creation and to keep it (Gen. 2:15). Having been created in the image o f God, man must work in the Kingdom o f God so that everything in creation will unfold ' and find its proper place. It is via m an’s cultural task in history that the Koers 61(4) 1996:425-440 425 Die sogenaamde Bybelse kuhuurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling fulfilm ent o f all possibilities in the creation is to be achieved (Schuurman, 1980:4-5). Die sogenaamde Bybelse kuhuurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Genesis 1:28 en 2:15 bied saam ’n positiewe kultuuropdrag aan die mens, waarin regering en diens nie van mekaar losgemaak kan word nie (Lategan, 1992:248). Hiervolgens het die mens die taak om die skepping tot sy voile potensiaal te laat ontwikkel. As ontwikkeling, veral ontwikkeling gebou op ’n natuurweten- skaplike grondslag, hierin instrumented kan wees, is ontwikkeling in orde. Die voorbehoud is natuurlik altyd dat dit verantwoordelik gedoen word. Oor wat altyd verantwoordelike optrede is, bestaan meningsverskil en dit is geen maklike saak om daaroor te beslis nie. Tog is daar vandag kommer oor die omgewing, soos uit die latere bespreking sal blyk. Miskien is dit ’n oorvereenvoudiging om te sê dat menslike hebsug die wortel van die ekologiese krisis is (Stott, 1985:165), maar tog is daar genoeg rede vir kommer. Die bevolkingsontploffing, uitputting van natuurlike hulpbronne en tegnologie wat buite beheer geraak het (Stott, 1985:151-152), is sake wat die omgewing emstig bedreig. Binne die reformatoriese tradisie sal met die negatiewe uitwerking van die sonde, ook op die natuur, rekening gehou moet word. Daar bestaan egter ook ander visies op die sogenaamde kultuurmandaat as wat gangbaar is in die reformatoriese tradisie. Lynn White het in 1967 ’n artikel geskryf wat die debat opnuut gestimuleer het. In die artikel word ’n groot deel van die skuld vir die ekologiese krisis voor die deur van die Christendom gelê (White, 1967:1206). Die Bybelse kultuurmandaat word spesifiek uitgesonder as die groot sondebok. I. Inleiding Die tegniek en tegnologie het ook ’n skadukant. Jacques Ellul se reaksie op hierdie skadukant is dat die Christendom en die modeme tegniek mekaar uitsluit (Schuurman, 1977:119). Die interpretasie van die Bybelse kultuurmandaat is, soos alle interpretasie, dus nie so eenvoudig soos wat dit met die eerste oogopslag voorkom nie. In die lig hiervan is herbesinning oor die implikasies van die sogenaamde kultuurmandaat vir ontwikkeling in die huidige Suid-Afrika nodig. 2. Verskillende evalucrings van die kultuurmandaat Verskillende visies op en interpretasies van die sogenaamde kultuurmandaat kom voor. Die artikel van Lynn White is reeds hierbo genoem, maar kritiese stemme oor die interpretasie van die kultuurmandaat in reformatoriese kringe is al veel ouer. Die bekende Ou-Testamentikus van die begin van hierdie eeu, Gunkel, het die tradisionele verklaring van Genesis 2:15 bevraagteken (Gunkel, 1977:10). Volgens hom laat die bekende Protestantse idee van die waarde van beroep en arbeid nie reg geskied aan die betekenis van die betrokke gedeelte nie. Ten Koers 61(4) 1996:425-440 426 H.F. van Rooy H.F. van Rooy grondslag van die gedeelte lê die gedagte van die mens as tuinier wat sonder om te werk die vnigte van die tuin kan geniet. Die bome gee hulle vrugte sonder die mens se arbeid, terwyl landbou inspanning verg. Die ideaal wat in Genesis 2:15 gestel word, is dus dié van ’n tuinier wat moeiteloos vrugte eet. Die idee dat die tuin teen iets bewaak moet word, is volgens hom ’n mitologiese res in hierdie gedeelte, gerig teen demone. grondslag van die gedeelte lê die gedagte van die mens as tuinier wat sonder om te werk die vnigte van die tuin kan geniet. Die bome gee hulle vrugte sonder die mens se arbeid, terwyl landbou inspanning verg. Die ideaal wat in Genesis 2:15 gestel word, is dus dié van ’n tuinier wat moeiteloos vrugte eet. Die idee dat die tuin teen iets bewaak moet word, is volgens hom ’n mitologiese res in hierdie gedeelte, gerig teen demone. Gunkel het dus die tradisionele interpretasie verwerp. Lynn Wliite se probleem was egter op ’n ander vlak. Hy het gereageer teen die negatiewe gevolge van die tradisionele verklaring. Hy het daarop gewys dat daar in die negentiende eeu ’n huwelik tussen natuurwetenskap en tegnologie ontstaan het - ’n idee gegrond op Bacon se gedagte dat wetenskaplike kennis tegnologiese mag oor die natuur sou beteken (White, 1967:1203). Hy verbind dan die modeme ekologiese krisis aan die opkoms van die demokratiese kultuur, veral in die Weste, aangesien tegnologie ’n Westerse verskynsel is (White, 1967:1204). A1 is die Westerse kultuur tans in ’n post-Christelike fase, is die Westerse konteks steeds op Christelike aksiomas gebou. Die Weste het via die Christendom van die Jode ’n skeppingsverhaal geërf waarin die skepping geen ander doel het as om die mens ten dienste te wees nie. Sodoende is die Christendom die mees antroposentriese godsdiens ter wêreld. Koers 61(4) 1996:425-440 2. Verskillende evalucrings van die kultuurmandaat Ook hier speel interpretasie, al is dit dan interpretasie van die hede, ’n deurslaggewende rol. Verskillende interpretasies van die Bybelse gegewens sal later aan die orde kom. In hierdie interpretasies speel die hermeneutiese vertrekpunte telkens ’n belangrike rol; daarom is dit noodsaaklik om op die hermeneutiese sy van die probleem in te gaan. 2. Verskillende evalucrings van die kultuurmandaat Deur die vemietiging van die heidense animisme het die Christendom die moontlikheid geskep dat die skepping op ’n ongevoelige wyse geëksploiteer kan word (Wliite, 1967:1205). So is die modeme Westerse wetenskap gegiet in die matriks van die Christelike teologie. Met die huwelik tussen wetenskap en tegnologie is magte aan die mens gegee wat buite beheer geraak het, soos die ekologiese impak van ontwikkeling bewys. Die skuld van die Christendom is dan dat die wetenskap en tegnologie gegroei het op die Christene se houding teenoor die natuur. Hierdie houding definieer Wliite (1967:1206) soos volg: “We are superior to nature, contemptuous of it, willing to use it for our slightest whim”. Hierdie houding noem hy ook “the orthodox Christian arrogance toward nature” (White, 1967:1206). Hy beskou dus die wortels van die ekologiese krisis as religieus van aard. Hierdie standpunt het reaksie tot gevolg gehad (vgl. Jonsson, 1988:179-184 en Elsdon, 1981:9-16). Die hele debat kan nie hier bespreek word nie, maar een van die belangrikste debatspunte was hermeneuties van aard, naamlik die vraag of White se interpretasie van sowel die Bybelteks as die geskiedenis korrek was (vgl. die hele saak van ’n omgewingsetiek soos bespreek deur Longwood, [1972], waarin White se standpunt ook aan die orde kom). Dieselfde kan natuurlik gevra word van Gunkel se interpretasie. Ellul se oplossing vir die Christen se probleem met die tegniek is ook goed bekend (vgl. Schuurman, 1977:118-120). Hy beskou die ontwikkeling van ‘die tegniek as ’n demoniese ontwikkeling, sodat die tegniek ’n vloek geword het, juis Koers 61(4) 1996:425-440 427 Die sogenaamde Bybelse kii/tiiinmandaat (Gen. 1:2H en 2:15) en ontwikkeling omdat dit die mens sy vryheid ontneem het. ’n Christen moet homself dan van die tegniek losmaak. So ’n standpunt stel horn direk teenoor die sogenaamde kultuurmandaat asook teen die gedagte van ontwikkeling deur wetenskap en tegniek. Ook hier speel interpretasie, al is dit dan interpretasie van die hede, ’n deurslaggewende rol. Verskillende interpretasies van die Bybelse gegewens sal later aan die orde kom. In hierdie interpretasies speel die hermeneutiese vertrekpunte telkens ’n belangrike rol; daarom is dit noodsaaklik om op die hermeneutiese sy van die probleem in te gaan. omdat dit die mens sy vryheid ontneem het. ’n Christen moet homself dan van die tegniek losmaak. So ’n standpunt stel horn direk teenoor die sogenaamde kultuurmandaat asook teen die gedagte van ontwikkeling deur wetenskap en tegniek. 3. Die hermeneutiese probleem Dit is onmoontlik om hier ’n oorsig te gee van die ontwikkelinge op die terrein van die Hermeneutiek, of selfs net van hoe dit vir die Teologie van belang is. Vir ’n onlangse oorsig oor die terrein, vergelyk Thiselton (1992). In hierdie artikel sal volstaan word met slegs enkele opmerkings om die problematiek van die verstaan van die Bybel te illustreer. In die Hermeneutiek kan breedweg twee benaderings onderskei word, naamlik ’n enger of mimer siening van die taak van die Hermeneutiek (vgl. Le Roux, 1993:34-35). Die enger siening is dit wat binne die tradisionele gereformeerde kringe aan die orde was, en tot ’n groot mate steeds is. Daarvolgens is dit die taak van die Hermeneutiek om bloot reels vir die verstaan van die Bybel te formuleer. Die breër siening het egter te doen met meer as net die formulering van reëls, alhoewel dit steeds ter sake is. In die breër siening het Hermeneutiek ook te doen met die hele verstaansproblematiek, insluitend die filosofie wat ’n sekere metode onderlê. Hermeneutiek bestudeer nie net die reels vir interpretasie nie, maar ook die kontekste van die eksegeet, die teks en die metode. In die tweede helfte van die twintigste eeu het hierdie breër siening al hoe belangriker geword en moet enige eksegeet daarvan kennis neem. Die ondersoek na die eie raamwerk, die eie paradigma, en die besef dat die eie raamwerk ’n deurslag­ gewende rol in interpretasie speel, het in die hermeneutiese debat al hoe belangriker geword. In die interpretasie van enige gedeelte - en veral by die beoordeling van verskillende interpretasies - moet dit steeds in gedagte gehou word. Soos in die inleiding aangetoon is, bestaan daar verskillende interpretasies van die tekste wat gewoonlik aan die sogenaamde kultuurmandaat verbind word. Soms kan mense binne dieselfde paradigma ook van mekaar verskil ten opsigte van die interpretasie van ’n spesifieke gedeelte en soms is verskil van interpretasie te wyte aan ’n verskil in die basiese uitgangspunte. In albei gevalle kan die konteks van die verklaarder egter ook ’n rol speel, soos later in die bespreking van verskillende interpretasies duidelik sal word. Koers 61(4) 1996:425-440 428 H.F. Koers 61(4) 1996:425-440 3. Die hermeneutiese probleem I:2ti en 2:15) en untwikkehng Die sogenaamde Bybcl.se kultuurmamUiat (Gen. I:2ti en 2:15) en untwikkehng Hy wys op die probleem dat sake wat vandag van fundamentele belang is, in Bybelse tye glad nie op die agenda was nie. Hierdie probleme sluit sake soos die volgende in: oorbevolking, die uitputting van natuurlike hulpbronne en ander uitvloeisels wat die gevolg van tegnologiese ontwikkeling is (Anderson, 1984:154). Dit is belangrik om die gedeeltes oor die mens se oorheersing van die natuur binne die konteks van Genesis 1-11 te lees, sodat die skepping, sondeval en sondvloed alles as deel van een geheel gelees word. Anderson wys egter daarop dat wanneer aaiivaar word dat ’n gedeelte binne sy konteks gelees moet word, die volgende vraag is wat die regte konteks is. Ten opsigte van die skeppingsgebeure onderskei hy drie belangrike hermeneutiese posisies. Die eerste benadering is om binne die histories-kritiese model te let op die tradisie-historiese raamwerk van die twee skeppingsverhale in Genesis 1 en 2. Hiervolgens bevat Genesis 2 die ouer en Genesis 1 die jonger weergawe van die skeppingsverhale. Binne die tradisie-historiese proses moet elke teks binne sy eie konteks verstaan word. Die tweede benadering benader die oergeskiedenis as ’n afgeslote geheel. Hierdie oergeskiedenis het ’n onderliggende mitologiese struktuur wat verband hou met gegewens uit die Ou Nabye Ooste. Die derde benadering is om te konsentreer op die gedeeltes binne hulle Bybelse konteks, waar ’n mens dan met die verhaal van Genesis 1 sal begin, en nie met Genesis 2 soos in die tradisie-historiese benadering nie. Sodanige benadering plaas die skepping in ’n verbondsraamwerk (Anderson, 1984:156-157). Hoe die saak ook al benader word, dit blyk duidelik dat verskillende benaderings elk ’n eie raamwerk daarstel, met ’n eie metode werk en dus ook by verskillende resultate kan uitkom. Om dit te illustreer kan verskillende interpretasies van die skeppingsverhale en in die besonder die sogenaamde kultuurmandaat vergelyk word. 3. Die hermeneutiese probleem van Rooy Kaiser en Silva (1994:31-34) gee kortliks ’n tipering van vier verskillende metodes wat volgens liulle vandag algemeen in die interpretasie van die Bybel gebruik word: * Die hewysteksmetode: Hierdie metode is eintlik verouderd, maar word nog gebruik, veral deur mense wat die Bybel wil gebmik om liulle standpunt te ondersteun. Met hierdie metode word ’n enkele teks gebruik, gewoonlik buite sy konteks, om ’n sekere standpunt mee te bewys of te ondersteun. Gewoonlik impliseer hierdie metode ’n nai'ewe lees van die Bybel. Die gebruik van tekste buite liulle konteks is ’n gevaar waarteen ’n Christen- wetenskaplike steeds moet waak. * Die histories-kritiese metode is steeds die oorheersende paradigma in bibliologiese studies aan die einde van die twintigste eeu. Meermale word die openbaringskarakter van die Bybel deur die gebruikers van die metode ontken. Met hierdie metode word dikwels op die bronne agter die teks gekonsentreer en gepoog om die sosiale raamwerk waarbinne die teks, sy bronne en tradisies ontstaan het te bepaal. Die historiese betekenis is die fokuspunt in hierdie metode. * ’n Nuwer benadering wat sterk veld wen, hou verband met ontwikkelinge in die literatuurwetenskap, naamlik die gebruik van resepsie-estetiese (reader- response) metodes. Deur middel van hierdie metode word besondere aandag aan die rol van die leser gegee, in aansluiting by hermeneutiese modelle ontwerp deur persone soos Gadamer en Ricoeur. * Kaiser en Silva noem die metode wat liulle wil gebmik die sintakties- leologiese metode. Hierdie metode verskil nie in wese van die sogenaamde grammaties-historiese eksegese wat in gereformeerde kringe gebmik is en dikwels nog gebruik word nie. Deur middel van hierdie metode word gekonsentreer op die letterlike en historiese betekenis van die teks van die Bybel in sy huidige vonn. Persone wat hierdie verskillende modelle gebmik, sal gewoonlik verskillende metodes volg by die interpretasie van ’n teks en normaalweg ook verskillende resultate bereik. Hieruit blyk die samehang tussen uitgangspunt, metode en resultate. Anderson (1984) het in ’n artikel wat oor skepping en ekologie in die Ou Testament handel, ook op die moontlikheid van verskillende benaderings gewys. Hierin lê hy klem op die konteks van die interpretasie (Anderson, 1984:153-157). Soos Kaiser en Silva is hy baie krities teenoor die bewysteksmetode - ’n metode wat hy tipeer as die gebruik van Bybelse tekste as dicta probantia vir etiesê of teologiese standpunte wat op ander gronde ingeneem is (Anderson, 1984:154). Koers 61(4) 1996:425-440 429 Die sogenaamde Bybcl.se kultuurmamUiat (Gen. 4. Tradisionclc reform atoriese lesings ’n Goeie beginpunt is Calvyn se Genesiskommentaar (Calvyn, 1970). Hy het grondliggende werk in die reformatoriese tradisie gedoen en het voor die Industriële Revolusie geleef. Calvyn bied ’n beeld van ’n pre-kritiese, pre- industriele lesing. Ten opsigte van Genesis 1 meld hy (Calvyn, 1970:47) dat God die mens geskape het om die aarde te vul. Dit beteken dat God die aarde so uitgestrek geskape het dat dit voldoende sou wees om alle mense te bevat en aan hulle gasvryheid te verleen. Ongelykheid tussen mense is nie te wyte aan ’n gebrek aan natuurlike middele nie, maar is die gevolg van die negatiewe uitwerking van die mens se sonde op die natuur. Ten opsigte van Genesis 2:15 sê Calvyn (1970:68-69) dat die bewerk van die aarde daarop dui dat die mens dit wat die Here aan horn gegee het, moet besit met die doel om tevrede te wees met ’n vrugbare en matige gebmik en dat die mens dit wat oorbly, moet bewaar. Hy gebruik hierby ’n voorbeeld om sy standpunt te illustreer en neem dit - heel Koers 61(4) 1996:425-440 430 H. /•'. van Rooy H. /•'. van Rooy verstaanbaar binne sy konteks - uit die landbou. Hy sê dat ’11 boer jaarlik sy opbrengs van die land moet kry, maar dat hy 00k moet toesien dat hy die grond nie deur nalatigheid uitput nie. Hy moet dit aan sy nakomelinge nalaat in ’11 beter toestand as wat hy dit gekry het. Die mens kan dus van die aarde geniet, maar moet oppas vir sowel oordadige benutting as verwaarlosing. Die gedagte van die mens se rentmeesterskap kom in hierdie siening na vore, maar hy praat nie oor ’11 kultuunnandaat nie. Calvyn se konteks spreek duidelik mee in sy fokus op die landbou, terwyl die gedagte van kultuurontplooiing nie by liom voorkom nie. Alhoewel hy wys op ’11 verantwoordelike omgaan met die skepping, het hy geleef voor die grootskaalse eksploitering en vemietiging van die skepping soos ons in modeme tye beleef. Kidner se verklaring van die betrokke gedeeltes wyk nie wesenlik van Calvyn af nie, maar dat hy in die twintigste eeu leef, blyk uit sy opmerking (Kidner, 1968:52) dat die mens se rekord van eksploitering dui op sy onbekwaamheid om werklik oor die skepping te heers. Koers 61(4) 1996:425-140 5. Histories-kritiese lesings In die geskiedenis van die ontwikkeling van die histories-kritiese metode was die twee skeppingsverhale in Genesis l:l-2:4a en 2:4b-25 belangrik. Veral in die vroeë fase van hierdie benadering het die soeke na bronne onderliggend aan die teks ’n besondere rol gespeel. Wat die twee skeppingsverhale betref, het konsensus ontwikkel dat die verhaal van Genesis 1 aan die bron bekend as P toegeskryf moet word en die verhaal in Genesis 2 aan J. Dit is onmoontlik om hier breedvoerig aan hierdie teorie aandag te gee, maar tog is ’n kort oriëntering noodsaaklik vir die verstaan van kritiese lesings van die twee verhale. Vir die doel van hierdie bespreking word volstaan met ’n kort bespreking van Fohrer (1986) se uiteensetting van die oorsprong, datering en doel van elk van die twee bronne. Wat J betref, wys Fohrer (1986:146) op die oorsprong van die benaming, naamlik dat die bron veral die Godsnaam Jahwe gebmik het. Die datering van die bron word nie deur aile geleerdes op dieselfde tyd gestel nie, maar dit word algemeen aanvaar dat dit ouer is as die val van Samaria in 722 v.C. (Fohrer, 1986:151). Fohrer self wil dit dateer tussen 850 en 800 v.C. en meen dat dit in Juda ontstaan het, veral aan die koninklike hof (Fohrer, 1986:152). Hierdie bron het ’n positiewe ingesteldheid teenoor die landbou-gebaseerde beskawing en die verbandhoudende Jahwe-kultus (Fohrer, 1986:149). In die teologie van J is die mens se sondeval belangrik. Die mens wil soos God wees, maar wil nie aan God gehoorsaam wees nie. Tog sal God se heerskappy deurgevoer word ten spyte van die mens. Verder word aanvaar dat die mens se lewe deur God beheer word (Fohrer, 1986:150-151). Waar J beskou word as die oudste van die vier tradisionele bronne in die Pentateug, word P as die jongste beskou. P is die priesterlike dokument wat verbind word aan priesterlike aktiwiteite van die tyd na die Babiloniese ballingskap. Hierdie bron het dus ook ’n besondere toespitsing op kultiese aangeleenthede (Fohrer, 1986:179). Die styl is meer fonneel, met ’n voorliefde vir geslagsregisters en getalle en die vermyding van antropomorfismes. Daar is ’n noue verband tussen verhalende historiese gedeeltes en wette en besondere aandag word aan kronologie gegee (Fohrer, 1986:183). P hou ook verband met die finale vorm en redaksie van die Pentateug as geheel en bevat ’n program vir die hervorming van die na-eksiliese gemeenskap. 4. Tradisionclc reform atoriese lesings Ook Aalders (1972) se interpretasie is in ooreenstemming met Calvyn s’n, alhoewel hy ook daarop wys dat die mens nie '11 taak van niksdoen gehad het nie. Die mens moes versorg en dit is die begin van kultuur (Aalders, 1972:122). Ook Maatman se gebruik van die gegewens in Genesis 1:28 en 2:15 staan binne die tradisionele raamwerk. By hom kan egter ook die invloed van sy tyd gesien word. Sy boek is ’n kritiek op die evolusieteorie en hy maak ruim van Bybelse gegewens gebruik. Hy neig egter soms na die bewysteksmetode. Genesis 1:26­ 28 wys daarop dat die mens die taak het om die potensiaal van die skepping te ontplooi, maar nie om dit te vemietig nie (Maatman, 1993:150). Sy konteks, en veral sy belangstclling in die natuurwetenskap, blyk uit sy interpretasie van Genesis 1 en 2. Vir die uitvoering van die kultuunnandaat is wetenskaplike werk nodig (Maatman, 1993:125). Die mens moet die skepping verstaan om daaroor te kan heers. ’11 Lesing wat ook binne die tradisionele bane beweeg, is die van Keil en Delitzsch (1975). Hulle kommentaar dateer uit die negentiende eeu en in hulle lesing van Genesis 2:15 kan iets van die idealisme van hulle tyd gesien word (1975:84). Die mens is nie in die tuin geplaas om onaktief te wees nie, maar het ’11 opdrag gehad. Die bewerk van die tuin dui daarop dat die aarde bedoel was om deur die mens bewerk te word. Sonder die menslike bewerking sou die plante kon hande uitruk en wild groei en sodoende natuurlik degenereer. Keil en Delitzsch (1975:84) stel dit soos volg: “As nature was created for man, it was his vocation not only to ennoble it by his work, to make it subservient to himself, but also to raise it in the sphere of the spirit and further its glorification.” Die moontlikheid van degenerering was nie net geleë in die aarde buite die tuin nie, maar ook daarbinne 431 Koers 61(4) 1996:425-140 Die sogenaamde Bybelse kuItuurmanJaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling In al hierdie interpretasies word die mens se verantwoordelikheid beklemtoon en word uitbuiting en vemietiging afgewys, maar elke interpretasie dra ook die tekens van sy tyd. 5. Histories-kritiese lesings Die transendensie van God word besonder beklemtoon (Fohrer, 1986:184). Die oorsprong van hierdie bron, en dus ook van die finale redaksie van die Pentateug, word geplaas in Babilonië in die vyfde eeu v.C. (Fohrer, 1986:185). Koers 61(4) 1996:425-440 432 H. F. van Rooy Kritiese lesings van die twee skeppingsverhale in Genesis 1 en 2 moet teen hierdie agtergrond verstaan word. Hiervolgens is die skeppingsverhaal van Genesis 2 deel van die oudste stratum in die Pentateug, terwyl die verhaal in Genesis 1 deel van die jongste stratum is. Wat die aard van die twee skeppings­ verhale binne die verskillende tradisies betref, is Deist (1990:5) se tipering ’n goeie samevatting van die kritiese standpunte, naamlik dat Genesis 1 ’n teologiese perspektief op die skepping gee en Genesis 2 ’n antropologiese siening van die wêreld. Volgens Genesis 1 word die skepping aan die mens toevertrou, waarin die sorg vir lewe belangrik is, terwyl Genesis 2 die natuur se afhanklikheid van die mens beklemtoon. Genesis 1 se teologies-refleksiewe aard blyk uit die beklemtoning van die sabbatsidee en die kosmologiese ordening en skematisering (Vriezen, 1966:362). Binne die kritiese benadering word die teologiese besinning oor die skepping ook as ’n laat ontwikkeling beskou (Vriezen, 1966:360). In sy hantering van die twee skeppingsverhale dui Skinner (1969:6-7) daarop dat in Genesis 1 die monotei'stiese beginsel van die Ou Testament sy klassieke verwoording vind. Die wêreld is geskep deur God se woord. In hierdie beskrywing is die mens die kroon en doel van die skepping. Die skeppings­ verhaal van Genesis 2 is deel van ’n breër verhaal wat veral handel oor die mens se verlies van sy oorspronklike onskuld en geluk weens die sonde (Skinner, 1969:51). Westermann (1987) lees die twee skeppingverhale ook binne die histories-kritiese benadering. In sy lesing kan egter bykomend iets gesien word van die modeme belangstelling in die ekologie. Wat Genesis 1 betref, stel hy dat die mens ’n besondere taak ontvang het (Westermann, 1987:10). Dit bring egter verant- woordelikheid mee. Die mens is soewerein oor die res van die skepping, maar dit gee nie aan hom die reg om die skepping uit te buit nie (Westermann, 1987:11). Die term onderwerp word wel in die Ou Testament vir die regeeraktiwiteite van konings gebruik, maar Westermann oordeel nie dat die term op eksploitering kan dui nie. Koers 61(4) 1996:425-440 6. ’n Anti-kulturele lesing Daar is reeds verwys na Ellul se standpunt dat ’n Christen hom eintlik aan die tegnologie moet onttrek omdat dit iets demonies bevat. In sy boek oor die betekenis van die stad kom hierdie standpunt van Ellul ook duidelik na vore (Ellul, 1970). Hy bied daarin nie ’n omvattende lesing van die gedeeltes in Genesis wat hier ter sprake is nie, maar tog blyk sy interpretasie daarvan duidelik uit die boek. Hy wys daarop dat die geskiedenis van die stad van Eden na Jerusalem loop en dat die geskiedenis in twee gedeel word deur die koms van Christus (Ellul, 1970:173). Die geskiedenis loop van ’n tuin na ’n stad. Die Here het die mens geskep en in ’n tuin geplaas; sodoende het Hy nie die hele natuur onder die mens gestel nie, maar Hy het net ’n klein deeltjie daarvan aan die mens toevertrou. God het die mens in ’n tuin geplaas en wou hom net daar gehad het. Volgens Ellul is die mens steeds op sy beste in ’n primitiewe omgewing. Die geskiedenis eindig wel by ’n stad, maar dit is omdat die mens verag het wat God aan hom gegee het (1970:174). Sy anti-kulturele lesing van die skeppingsverhaal blyk uit sy stelling dat die Christen uit die stad moet vlug (Ellul, 1970:182). In ’n ander werk (Ellul, 1976) is sy lesing van Genesis 1:28 meer eksplisiet. Dié werk handel oor die Christelike vryheid en hy sê dat die Christen se vryheid nie daarin kan bestaan dat die mens God se eer in die skepping uitwis deur die skepping te vemiel nie. Hy beskou dit as ’n teologiese perversie dat mense op grond van Genesis 1:28 redeneer dat die mens sy roeping uitleef deur sy hand gewelddadig aan die skepping te slaan. Die vers wys op die mens voor die sondeval. Dit is ’n oppervlakkige siening dat die wetenskap die geheime van die skepping ontvou en die mens sodoende help om God beter te dien (Ellul, 1976:217). Dit is selfs vals om van Genesis 1:28 af te lei dat werk ’n roeping is. Die modeme tegnologie word gekenmerk deur ’n sug na mag (Ellul, 1976:243). Volgens hierdie lesing is Genesis 1:28 en 2:15 nie ’n kultuurmandaat nie en is ontwikkeling deur tegnologie vreemd aan die Christen. Kulturele ontwikkeling word in die boek aan die lyn van Kain verbind en gevolglik negatief beoordeel. 6. ’n Anti-kulturele lesing Met so ’n lesing sal die beroep op die sogenaamde kultuurmandaat, ook as grondslag vir ontwikkeling, afgewys moet word. 5. Histories-kritiese lesings Soos wat ’n koning vir sy onderdane verantwoordelik is en sy regering die welvaart van sy onderdane moet bevorder, moet die mens ook ten behoewe van die skepping regeer. In Genesis 1 word spesiflek die heerskappy oor diere vermeld (Westermann, 1974:220). Wat Genesis 2 betref, wys hy daarop dat die mens binne verhoudings geskep is. Wat by die skepping van die mens betrek word, is sy omgewing (die tuin), sy voedsel (die vrugte van die land), sy werk (in 2:15) en sy samelewing, en in al hierdie dinge sy verhouding tot sy Skepper. Die land moet bewerk en bewaak word. God het die aarde aan die mens toevertrou en verwag dus iets van die mens. Die bewerking word primêr landboukundig bedoel, maar sluit ook alle menslike arbeid in. Hierin word daar nie tussen fisiese en intellektuele arbeid onderskei nie. Vemieling en eksploitering van die wéreld impliseer disrespek teenoor die Skepper en werk tot nadeel van die mensdom. Koers 61(4) 1996:425-440 Koers 61(4) 1996:425-440 433 Die sogenaamde Bybelse kuhuurmandaaI (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Die sogenaamde Bybelse kuhuurmandaaI (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Die sogenaamde Bybelse kuhuurmandaaI (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Wanneer die mens die aarde bederf en besoedei, vemietig dit die omgewing wat God aan horn toevertrou het (Westermann, 1987:19). In hierdie laaste opmerkings kan die invloed van die modeme ekologiese krisis op Westermann se lesing gesien word. 7. ’n Ekologiese lesing Santmire (1991) wil ’n doelbewuste ekologiese lesing van Genesis 1 en 2 gee. Hy wys daarop dat die eksegese van Genesis 1 en 2 sterk antropologies gekleur was, wat dan die onderwerping van die aarde in ’n sekere lig gestel het. Hierdie 434 Koers 61(4) 1996:425-440 H.F. van Rooy siening dat die aarde onderwerp moet word, het diegene gepas wat die aarde wou eksploiteer (Santmire, 1991:371-372). Vrede was die bedoeling van die skepping, maar hierdie bedoeling is deur die sondeval gefiiuik. Die gevolg was dat individualisering, die soeke na rykdom en heerskappy gevolge van die val was. Vrede is die agtergrond van sy lesing, en nie die modeme industriële samelewing nie (Santmire, 1991:374). Na ’n kort bespreking van die teks, waarin hy met Genesis 1 begin en nie met Genesis 2 nie (Santmire, 1991:372), gee hy ’n samevatting van die implikasies van sy lesing (1991:378-379): * God het ’n universele verbintenis met die hele skepping, en nie net met die mens nie. * God het ’n universele verbintenis met die hele skepping, en nie net met die mens nie. * Die mens is op die aarde tussen die diere geplaas, en God het aan elkeen sy bestemde en beskermde plek gegee. * Die mens het die verantwoordelikheid om vir die aarde te sorg, en nie net vir homself nie. * In die taak wat God aan die mens gegee het, het hy vir die werksaamhede van die mens grense gestel. Die mens moet dus nederig wees en homself binne perke hou. * Die menslike samelewing vorm ’n wêreld binne die wêreld. Binne hierdie gemeenskap moet die gawes van die natuur gedeel word. * Vrede is die doel van die skepping en die mens moet so leef dat die vrede werklikheid word - vrede tussen mens en mens en vrede tussen die mens en die natuur. * Geweld het egter die dc facto-norm geword. Geweld is in die mens se hart geleë; nie in die natuur nie. Hierdie geweld van die mens teenoor die natuur is die oorsaak van die ekologiese krisis. Die invloed van Santmire se ekologiese vertrekpunte kan duidelik in hierdie lesing gesien word. Dit is inderdaad ’n omgewingsvriendelike lesing en reflekteer nuwe omstandighede wat die mens se houding teenoor die natuur verander het. Aanvanklik moes die mens aggressief teenoor die natuur optree om te kan oorleef. 8. ’n Lesing vir die nuwe Suid-Afrika Die bespreking van verskillende lesings van Genesis 1 en 2 toon aan, ook in die lig vail die bespreking van die liermeneutiese probleem, dat enige lesing van die skeppingsverhale en die lig wat dit op ontwikkeling kan bied, gekondisioneer word deur die leser se vertrekpunte, die eksegetiese benadering.wat gevolg word en die omstandighede waarbinne die lesing gedoen word. So sal enige lesing van die aangeduide gedeeltes met die oog op die betekenis daarvan vir die hedendaagse Suid-Afrika ook die tekens van die tyd dra. Hierdie tekens hou verband met die debat oor ontwikkeling in Suid-Afrika in die lig van die beklemtoning van ontwikkeling in die regering se Heropbou- en ontwikkelings- program. In die debat word ontwikkeling en die bewaring van die bodem dikwels teenoormekaar gestel, soos in die geval van moontlike mynbouaktiwiteite by St. Lucia en die ontwikkeling van die Yskoraanleg by Saldanha. Natuurlik speel ’n mens se interaksie met die wye verskeidenheid van interpretasies wat bespreek is, ook ’n rol. In die sogenaamde kultuurmandaat word twee gedeeltes uit Genesis 1 en 2 naas mekaar gestel op ’n wyse wat die verskil tussen die inhoud van die twee skeppingsverhale en die eie konteks van elk negeer. Elk van die twee uitsprake moet eers binne sy eie konteks gelees word voordat ’n vergelyking en moontlike verbinding oorweeg kan word. In Genesis 2 is daar ’n besondere beklemtoning van die mens, en van God se sorg vir die mens se welvaart. Genesis 1 is meer teologies van aard, met die klem ook op die Sabbat aan die einde van die hoofstuk. Vanuit Genesis 1 het vir die mense van die tyd na die ballingskap die boodskap gekom dat God sy eer kry binne Israel waiuieer die Israeliete die Sabbat onderhou (Zimmerli, 1987:33-34). Die sogenaamde kultuurmandaat moet nie tot die kern van die verhale verhef word nie, maar het ’n plek in die breër opset van die twee gedeeltes. In Genesis 1 word daar teologies gereflekteer oor die skepping in ’n sistematiese beskrywing. In hierdie beskrywing en refleksie speel ordening ’n besondere rol. Die verhaal van die skepping begin by niks en eindig by die mens as die kroon van die skepping en die Sabbat as die nisdag wat deur God ingestel is. Die mens staan in ’n besondere verhouding met sowel die Skepper as die res van die skepping. Hy is na God se beeld, as sy verteenwoordiger, in die skepping gestel. Die sogenaamde Bybelse kulluurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Die sogenaamde Bybelse kulluurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling 7. ’n Ekologiese lesing Die tegnologiese ontwikkeling het egter ’n bedreiging van die natuur tot gevolg (Van Zyl, 1991:211), sodat baie mense besef dat daar aan die mens se omgang met die natuur beperkinge gestel word. Hoe dit egter moet gebeur en beheer moet word, is nog nie duidelik nie. 435 Koers 61(4) 1996:425-440 8. ’n Lesing vir die nuwe Suid-Afrika Dit gee aan die mens ’n besondere posisie en ’n besondere roeping. As God se verteenwoordiger moet hy God se lieerskappy oor die wêreld uitvoer. Die wêreld is nie daar ter wille van die mens nie, maar die mens moet in die skepping as God se verteenwoordiger God se lieerskappy deurvoer. Die opdrag beklemtoon die mens se ondergeskiktlieid aan God en gee hom nie die reg om na eie goeddunke met die skepping om te gaan nie. Sy opdrag word aan God se seen verbind en die uitbreiding van die mense se getalle was noodsaaklik vir die uitvoering van die opdrag. Vir die skrywer van Genesis 1 was sake soos die bevolkings- 436 Koers 61(4) 1996:425-440 H.F. van Rooy ontploffing nie ’n faktor nie en daarom word daar geen grens aan die groei in getalle gestel nie. Dit moet waarskynlik aanvaar word dat die finale redaksie van die Pentateug na die Babiloniese ballingskap plaasgevind het en dat die boek in sy finale vorm ’n boodskap vir die Jode in die Persiese periode wou bring. Gevolglik word die uniekheid van God beklemtoon in ’11 wêreld waar politeïsme hoogty gevier het. Genesis 2 vertoon duidelik ’n ander aard, waar die mens in sy verskillende verhoudinge geskets word. Hierin het ook sy verhouding met die natuur, met God se skepping, ’n plek. Alhoewel die verhaal, nes Genesis 1, deel is van die finale redaksie van die Pentateug, reflekteer dit iets van ’n ander wêreld as die Persiese periode, naamlik ’n tyd toe Israel nog onafhanklik was en in ’n besondere land gewoon het met ’n besondere band met die Here. In hierdie opset het die mens ’n verantwoordelikheid gekry in die land waarin hy geplaas was en word sy verantwoordelikheid om te bewerk en te bewaak beklemtoon. Die landbou-agtergrond van die gedagtegang is duidelik, maar die implikasies van wat gesê word, strek wyer as net boerdery. Arbeid is nie maar ’n gevolg van die mens se sondeval nie, maar was deel van sy opdrag in die paradys. Die natuur is nie maar daar vir die mens nie, maar die mens het die verantwoordelikheid om met die natuur te werk. Hy het nie die reg om maar te werk soos hy wil nie, maar in sy arbeid is die bewaring van die natuur belangrik. 9. Implikasies vir ontwikkeling in Suid-Afrika Een probleem wat ’n Christen se besinning oor ontwikkeling in Suid-Afrika vandag bemoeilik, is die feit dat in die owerheidsoorwegings basiese Christelike beginsels nie eksplisiet aan die orde gestel word nie. Tog het Christene die verantwoordelikheid om oor ontwikkeling na te dink en hulle stem te laat hoor. Die lesing van die skeppingsverhale wat in hierdie artikel gebied is, maak ’n aantal sake duidelik wat in die debat gehoor moet word. Ontwikkeling ter wille van ontwikkeling bied geen oplossing vir die probleme waarmee Suid-Afrika worstel nie - probleme soos die gebrek aan goeie onderwys en basiese lewensmiddele by ’n groot gedeelte van die bevolking, armoede en werkloosheid. Die gedagte wat na Bacon teruggaan dat wetenskap en tegnologie die antwoorde kan bied, het in so ’n groot deel van die wêreld misluk, dat dit nie nodig is om oplossings langs daardie weg alleen te soek nie. Dit word dikwels aanvaar dat Derdewêreldlande ekonomiese selfstandigheid kan bereik langs die weg van grootskeepse industrialisasie. Dit word egter al hoe meer duidelik dat dit nie die oplossing is nie. Groot fabrieke kos dikwels baie geld, maar skep nie veel werk nie (Elsdon, 1981:155-156). Ontwikkeling in Suid-Afrika moet vandag so geskied dat die mense wat tans nie werk het nie, daarby kan baat. Die werk moet beskikbaar kom waar die mense woon. Werk moet goedkoop en eenvoudig beskikbaar gestel word, met produksiemetodes en verbandhoudende aktiwiteite wat nie ’n hoë vlak van opleiding vereis nie en met gebruikmaking van plaaslike grondstowwe. Produksie moet ook op plaaslike gebruik gerig wees (vgl. Elsdon, 1981:156). Met die beklemtoning van hierdie soort ontwikkeling word nie teen wetenskap en tegnologie standpunt ingeneem nie, maar word die nut daarvan gerelativeer. Ellul se oplossing kan ook nie werk nie. Genesis 1 en 2 mag nie gelees word asof die volmaakte toestand van voor Genesis 3 nog heers nie. Die ellende wat deur tegnologiese ontwikkeling gekom het, kan aan die ellende van die mens verbind word, aan ’n skeeftrekking in die uitvoering van die mens se heerskappy. Die arrogansie teenoor en minagting van die natuur waarvan White gepraat het, is steeds ’n werkliklieid. Genesis 1 en 2 wys wel op die besondere verantwoordelikheid van die mens in ontwikkeling, maar ook daarop dat die ontwikkeling werklik mensgerig moet wees, ondergeskik natuurlik aan die eer van God wat die mens in en oor die skepping gestel het. 8. ’n Lesing vir die nuwe Suid-Afrika Ook die mens se welsyn en ontwikkeling het sy plek, maar die opdrag strek wyer as bloot net die mens se voordeel. Deur die taak word daar aan die mens grense gestel - en met sy sonde is die grense deurbreek die oordeel in. In die lees van Genesis 2 moet egter steeds onthou word dat die verhaal van die mens se skepping, sy plasing in die tuin en sy opdrag, deel vorm van ’n verhaal wat ook die mens se eerste sonde insluit. Deur die sonde is die mens se uitvoering van sy opdrag aangetas. ’11 Beroep op ’n kultuunnandaat in Genesis 1 en 2 wat nie met die gevolge van die sonde rekening hou nie, bly eensydig en kan verval in ’n optimistiese benadering wat van ontwikkeling net ’n positiewe verwagting het. In die beoordeling van die mens se opdrag moet rekening gehou word met skepping, sondeval en verlossing, maar ook met die mens se voortdurende opstand teen God (vgl. Schuunnan, 1977:123-127). Genesis 1 en 2 gee aan die mens geen vrye spel op die wêreld nie, maar sy posisie word gerelativeer. In die beskrywing van die skepping van die mens word die mens se verhouding tot die Skepper beklemtoon, maar ook die feit dat die mens steeds ondergeskik is aan God se heerskappy en dat die mens steeds aan God verantwoording verskuldig is (Heiberg, 1988:50). Hy is niks meer as God se verteenwoordiger nie en moet steeds aan sy opdraggewer verantwoording doen. 437 Koers 61(4) 1996:425-4-40 Die sogenaamJe Bybelse kulliiiirmanJaal (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Die sogenaamJe Bybelse kulliiiirmanJaal (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling Bibliografie g AALDERS, G.Ch. 1972. Genesis. (Korte Verklaring ) Kampen : Kok AALDERS, G.Ch. 1972. Genesis. (Korte Verklaring ) Kampen : Kok ANDERSON, B.W. 1984. Creation and ecology (In Anderson, B W eel. Creation in the Old Testament. Issues in Religion and Theology 6. Philadelphia: Fortress p. 152-171.) CALVYN, J 1970. Genesis I Goudriaan : De Groot. CALVYN, J 1970. Genesis I Goudriaan : De Groot. DEIST, F. 1990. Genesis 1-11, oppression and liberation. Journal o f Theology fo r Southern Africa, 73:3-11. ELLUL, J. 1970. The meaning of the city. Grand Rapids : Eerdmans. LLUL, J 1976. The ethics of freedom. Grand Rapids : Eerdma ELSDON, R. 1981 Bent world. A Christian response to the environmental crisis. Downers Grove, Illinois : InterVarsity Press. y FOHRER, G. 1986 Introduction to the Old Testament London : SPCK. FOHRER, G. 1986 Introduction to the Old Testament Lon FOHRER, G. 1986 Introduction to the Old Testament London : SPCK. GUNKEL, H. 1977. Genesis 9 Aufl. Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. GUNKEL, H. 1977. Genesis 9 Aufl. Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht. HELBERG, J L 1988. Aspekte van Gen. 1-3 en die natuurwetenskappe. Koers, 53(1) 39­ 58. JÓNSSON, G.A 1988. The image of God Genesis 1:26-28 in a century of Old Testament research. (Coniectanea Biblica Old Testament Series 26.) Stockholm : Almquist & Wicksell KAISER, W.C. & SILVA, M. 1994. An introduction to Biblical hermeneutics. The search for meaning. Grand Rapids : Zondervan. KEIL, C F. & DELITZSCH, F. 1975 Commentary on the Old Testament Volume I The Pentateuch Grand Rapids : Eerdmans KIDNER, D. 1968 Genesis. (Tyndale Old Testament Com Genesis. (Tyndale Old Testament Commentaries.) London : Ty LATEGAN, L O K 1992. Mag alles wat kan? Perspektiewe op die tegniek en kultuur- opdrag Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 33(2):248-254. LE ROUX, J.H. 1993. A story of two ways. Thirty years of Old Testament scholarship in South Africa (Old Testament Essays Supplement 2.) Pretoria : Verba Vitae. LONGWOOD, M 1972 Toward an environmental ethic. (In Devine, G That they may live. Theological reflections on the quality of life. New York : Alba p 47-68.) MAATMAN, R 1993 The impact of evolutionary theory: A Christan view. Sioux Centre : Dordt College Press. SANTMIRE, H P 1991 The Genesis creation narrative revisited Themes for a global age Interpretation, 45(4): 366-379. p SCHUURMAN, E. 1977. Techniek: Middel of Moloch? Kampen : Kok. SCITUURMAN, E. 1980. 9. Implikasies vir ontwikkeling in Suid-Afrika Die mens leef steeds in ’n verskeidenheid van verhoudinge en sy eie posisie mag nie verabsoluteer word nie. As mens tussen mense en as mens in die skepping van God moet die mens se ontwikkeling nie net materieel van aard wees nie. Die ontwikkeling en ontplooiing van die mens - en nie wetenskaplike of tegnologiese ontwikkeling as sodanig nie - moet die klem kry. Daarom is dit belangrik dat Christene vandag by die ontwikkeling van Suid-Afrika betrokke raak. Daar moet Koers 61(4) 1996:425-440 438 H.F. van Rooy H.F. van Rooy ’n duidelike getuienis uitgaan dat tegnologie bloot ’n instrument is en dat die regte gebruik van die instrument ontwikkeling kan aanhelp. Die verkeerde gebruik van tegnologie kan die mense van Suid-Afrika in ’n nuwe ellende dompel. Tegnologie wat die mens verslaaf en vemietig, kan geen seen bring nie. As tegnologie werkloosheid verhoog, bied dit geen oplossing vir probleme nie. Kapitaalintensiewe en tegnologies gesofistikeerde ontwikkeling skep dikwels nie veel werk nie - en sonder werk gaan die groot massa geen voordeel put uit ontwikkelingsprogramme nie. Bibliografie Technology in Christian-philosophical perspective. Potchefstroom : PU vir CHO. SKINNER, J 1969 Genesis. (International Critical Commentary.) Edinburgh : Clark. Koers 61(4) 1996:425-440 Koers 61(4) 1996:425-440 439 STOTT, J. 1985 Involvement: Being a responsible Christian in a non-Christian world. Old Tappan, N.J. : Revell. Die sogenaamde Bybelse kultuurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling pp , THISELTON, A C. 1992. New horizons in hermeneutics. Grand Rapids : Zondervan. VAN ZYL, D C 1991. Cosmology, ecology, and missiology: A perspective from Genesis 1. Missionalia, 19(3): 203-214 VRIEZEN, Th.C 1966 Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament. Derde druk Wageningen : Veenman en zonen. Die sogenaamde Bybelse kultuurmandaat (Gen. 1:28 en 2:15) en ontwikkeling STOTT, J. 1985 Involvement: Being a responsible Christian in a non-Christian world. Old Tappan, N.J. : Revell. pp , THISELTON, A C. 1992. New horizons in hermeneutics. Grand Rapids : Zondervan. p VAN ZYL, D C 1991. Cosmology, ecology, and missiology: A perspective from Genesis 1. Missionalia, 19(3): 203-214 VRIEZEN, Th.C 1966 Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament. Derde druk Wageningen : Veenman en zonen. g g WESTERMANN, C. 1974. Genesis I. (Biblischer Kommentar Altes Testament.) Neu- kirchen-Vluyn : Neukirchener Verlag. WESTERMANN, C. 1987. Genesis A practical commentary. (Text and interpretation.) Grand Rapids : Eerdmans. p WHITE, L. 1967. The historical roots of our ecological crisis. Science, 155(3767): 1203­ 1207. p WHITE, L. 1967. The historical roots of our ecological crisis. Science, 155(3767): 1203­ 1207. ZIMMERLI, W 1987. Old Testament theology in outline. Edinburgh : Clark. ZIMMERLI, W 1987. Old Testament theology in outline. Edinburgh : Clark. Koers 61(4) 1996:425-440 440

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/608/722

Afrikaans

Abstract Old wine in new skins: Does the old ethics work for the new medicine? This article investigates and analyses the shifts that have taken place in the discourse about morality and ethics as they have developed in the history o f Western medicine. The author argues that many o f the forms o f moral reasoning aligned to certain practices o f medical care in the past have become inappropriate and obsolete fo r the challenges o f a new, postmodern situation in medical care. He specifically investigates the consciousness o f limits which is characteristic o f the contemporary discourse on medical ethics, and in this regard analyses three manifestations o f these limits, viz. the limits o f competence, o f compassion and o f the rights ofphysicians. FinansiCIc ondcrstcuning dcur die Sentrum vir Wctcnskapsontwikkcling van die RGN vir die navorsing vervat in hierdie artikel, word hiermee crkcn. Standpuntc wat ingcnccm word, en gcvolgtrekkings wat bcrcik word, is die van die outcur en kan nie aan die SWO tocgeskryf word nie. Ek bedank graag die dric anonicmc A'oer.f-kcurdcrs vir waardcvollc kommcntaar ter verbetering van die oorspronklike manuskrip Koers 62(3) 1997:255-276 255 Ou wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde?1 Anton A. van Niekerk Sentrum vir Toegepaste Etiek Universiteit van Stellenbosch STELLENBOSCH 1. Inleiding Die tema wat in hierdie artikel aan die orde gestel word, is enkele van die merkwaardige verskuiwings wat die diskoers rondom moraliteit en etiek in die geskiedenis van Westerse geneeskunde ondergaan het. Hierdie verskuiwings vorm uiteraard ’n onderdeel van ’n breër kultuurhistoriese verhaal wat nie in hierdie artikel bespreek word nie. Ek gaan slegs wys op enkele tendense in die geskiedenis van die praktyk van geneeskunde, en op die implikasies daarvan vir morele besinning. Ek doen dit in die oortuiging dat die geskiedenis van morele nadenke ten opsigte van gesondheidsorg sal aantoon hoe indringend die konteks waarin morele besinning ten opsigte van medies-etiese probleme moet plaasvind, verander het. Ek is daarvan oortuig dat sekere antieke, dog meermale nagelate vorme van morele diskoers die potensiaal het om die meeste kontemporêre Koers 62(3) 1997:255-276 255 On wyn in niiMV sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? probleme in hierdie veld met meer wysheid te hanteer as wat moontlik gemaak word deur die modemistiese obsessie met beginsels, wette en strak omlynde teorieë wat op ’n meganiese manier in die mediese praktyk vaardig gemaak probeer word. Kortom, in dié artikel wil ek die wysheid uitwys van ’n insig wat voortvloei uit ’n aanpassing van Jesus se waarskuwing om nie “nuwe wyn in ou sakke te gooi” nie (Matt. 9:17). Eerder as om ’n saak daarvoor te probeer uitmaak dat ’n nuwe situasie in die geneeskunde die ontwikkeling van ’n radikaal nuwe etiek vereis, glo ek dat gevestigde en bewese vorme van morele diskoers hul belang tot in ons tyd behou, mits hierdie “ou etiek” op ’n relevante wyse vir ’n nuwe situasie geinterpreteer en aldus toegepas word. Die beste etiek, soos die beste rooiwyn, bly die ou etiek. M aar hierdie “ou etiek”, soos ou wyn, kan in “nuwe sakke” gegooi word. Soos dit insgelyks vir die kerk nodig is om die bevryding van sy “ou, ou tyding” vir die mens van die hede bevatlik te maak in ’n diskoers wat dié mens betrek, so is dit myns insiens vir die mediese etiek moontlik om antieke bronne van morele diskoers te herontgin met die oog op ’n fundamenteel veranderde situasie in die kontemporêre geneeskundige praktyk. 1. Inleiding Terwyl ons daarom kan ag slaan op die Bybelse waarskuwing om nie nuwe wyn in ou sakke te gooi nie, meen ek dat ou (en daarom goeie - selfs die beste!) wyn wel in nuwe sakke gegooi kan word. ’n Laaste voorwoord: die leser sal spoedig bewus word van die feit dat die voorbeelde waarvan ek gebruik maak, grootliks ontleen is aan die die geskiedenis van persone en gebeure in die mediese praktyk in Brittanje en die VSA. Ek kon tot op hede nog nie bevredigende toegang tot bronne verlcry wat die situasie in die geskiedenis van hierdie land genoegsaam toelig nie. Daar moet nog ’n behoorlike geskiedenis van mediese etiek in SA geskryf word. Ek leun vir my voorbeelde taamlik swaar op die boeiende onlangse boek van Albert Jonsen - ’n boek waaraan ek die tweede deel van die artikel se titel ook ontleen: The New Medicine and the Old Ethics (Jonsen, 1990). Ek wil begin met die interpretasie van ’n algemene historiese waameming wat Jonsen maak (vgl. sy 1990:4-13). Sedert die heel vroegste tye was daar nog altyd sprake van ’n spanning tussen selfbelang en altruïsme in die morele verantwoording van die geneeskundige praktyk. In die vroegste Hippokratiese tradisie van geneeskunde by die Grieke staan selfbelang naamlik nog voorop vir dokters. Dit sal ons loon om te onthou dat geneeskunde in die tyd van Hippokrates nog grootliks beskou was as ’n kunsvorm. Die oermotief vir die beoefening daarvan was: doen wat jy doen goed, sodat jy (as dokter) ’n goeie reputasie kan verwerf. Die belange van die praktiserende geneesheer, en veral sy vermoë om ’n stewige en stabiele kliëntebasis op te bou, staan voorop as motief vir die werk wat hy doen. Dit mag tans wel vreemd klink, maar die navolging 256 Koers 62(3) 1997:255-276 Anton A. van Niekerk van selfbelang hoef natuurlik nie inherent immoreel te wees nie, mits dit deurentyd begelei word deur ’n tweede beginsel wat ook in die Hippokratiese tradisie gefigureer het, en wat vereis: “doen ten minste geen kwaad aan ’n ander nie” (vgl. hieroor ook Harris, 1985:28-47 se indringende bespreking). Altruisme as motief vir mediese sorg verskyn eers (op die vroegste) op die toneel in die tweede eeu na Christus, toe die Stoi'synse en Christelike tradisies van geneeskunde begin konvergeer het. 1. Inleiding Die Christelike kerk self was aanvanklik taamlik wantrouig teenoor die moontlikhede en praktyk van geneeskunde, maar aanvaar siekesorg gaandeweg as ’n plig wat die liefde aan ons oplê. Die invloed van Jesus se gelykenis van die barmhartige Samaritaan (vgl. hieroor veral Jonsen, 1990:38-60) begin deurslaggewend word: dit impliseer die plig om siekes se wonde te verbind deur menslike instrumente, en om om te sien na verdere sorg (in die herberg) op onkoste van die versorger. Monnike en nonne word gaandeweg self geneeshere; die plig om na siekes en noodlydendes om te sien, word met verloop van tyd gevoeg by hul plig tot selfopoffering en askese. Nou word die sentrale motief vir gesondheidsorg die vermaning van Jesus in Matteus 25:36, 40: “Toe ek siek was, het julle my kom besoek ... Vir soverre julle dit gedoen het aan een van die geringstes van hierdie broers van my, het julle dit aan my gedoen” . So is die tweede motief vir mediese sorg - altruisme - gaandeweg in die tradisie ingevoer. Dat daar van meet af ’n spanning tussen selfbelang en altruisme bestaan het, blyk onder andere uit die instelling van “lisensies” vir mediese sorg aan geneeshere gedurende die Middeleeue. Lisensies spruit voort uit die erkenning dat genees­ kunde ’n vaardigheid is wat so raar is dat dit (soms teen ’n hoë prys) verkoop kan word. Hierdie praktyk dui enersyds daarop dat die professie waak oor die belange van diegene wat die lisensie het, ten einde slegs die lisensiehouers in staat te stel om die voordele van die besit daarvan (geld, status, dank) te bekom. (Hier gaan dit duidelik om selfbelang.) Andersyds reik die samelewing die lisensie uit omdat dit goeie sorg van die lisensiehouers verwag. Die houer van die lisensie kan nie waag om swak of geen sorg te verleen nie. Vanweë lisensiëring word verhale van pasiënte wat weggewys word van spreekkamers omdat hulle nie kan betaal nie, van die vroegste tye af met morele verontwaardiging bejeën. Wanneer van mediese rantsoenering gepraat word, reageer die meeste lede van die samelewing deurgaans met ongeloof en verbystering. Bewaar ook die dokter wat sorg aan sy pasiënt nalaat ter wille van sy tennisafspraak of ’n sosiale verpligting! Hier gaan dit duidelik weer om altruisme: die modeme geneesheer is die erfgenaam van die monastiese tradisie: hy of sy is die dienaar van “our lords, the sick” (Jonsen, 1990:10). 1. Inleiding Die punt is dat die praktyk van lisensiëring (of in sy modeme, Suid-Afrikaanse gestalte: “Registrasie by die Mediese en Tandheelkundige Raad”) die paradoks 257 Koers 62(3) 1997:255-276 On wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? van die spanning tussen selfbelang en altruisme versterk. Vergelyk byvoorbeeld hoe hierdie twee motiewe teen mekaar afgespeel word in die kompetisie om toegang tot mediese skole te verkry (met die gepaardgaande belofte van ’n hoë lewenstandaard wat daardeur belowe word), enersyds, en die asketisme wat die lewe van ’n huisdokter of kliniese assistent kenmerk (lang ure, min slaap, volgehoue blootstelling aan ongure pasiënte, ensovoorts). Vergelyk ook die herinnering aan altruisme by elke seremoniële geleentheid waar dokters bymekaar is, byvoorbeeld tydens die aflegging van die Eed van Hippokrates. Die instand- houding van die paradoks tussen altruisme en selfbelang word skynbaar ook intakt gehou deur en aangemoedig in die proses van mediese opvoeding. In die betoog wat hier volg, sal dit meermale blyk hoe die spanning tussen selfbelang en altruisme figureer in die tradisie van medies-etiese besinning, en hoe dit hierdie besinning toelig. Ons let vervolgens op enkele sentrale temas wat die uniekheid van die omstandighede waarin mediese etiek vandag bedryf word, ten aansien van die eise van tradisionele etiese besinning, toelig. Oor die algemeen kan gesê word dat hedendaagse morele besinning oor geneeskundige praktyke gekenmerk word deur ’n steeds groeiende bewussyn van grense en beperktheid. Dit staan in ’n sekere sin haaks op die groei van die werklike mag en bevoegdheid van mediese praktisyns vanweë die tegnologiese rewolusie, en die wyse waarop laas- genoemde, saam met ander sosiologiese tendense wat hieronder aangetoon sal word, dokters se mag, status en invloed uitgebrei het. 1. Inleiding Om dit in kontemporêre filosofiese jargon te formuleer: terwyl die praktyk van die geneeskunde in ’n modemistiese rat gegaan het (groter mag, groter uniformiteit, groter konsensus, gebaseer op die akkoord van professionele kodes en lisensiëring), blyk dit dat die morele besinning oor wat ons van dit alles moet dink, ’n groeiende post- modemistiese sensitiwiteit ondergaan: ’n bevraagtekening van die waarde van ongebreidelde kompetensie, gefokus op slegs die een pasiënt waarmee die dokter hier en nou te make het; ’n besef van die feitlik onhanteerbare en onbekostigbare aansprake van die modeme geneeskunde op samelewingsbronne; ’n skepsis oor die wysheid van ongehumaniseerde tegnologiese innovasie; en ’n nuwe aandrang deur pasiënte op beskikkingsreg oor hul eie liggame, medeverantwoordelikheid vir hul behandeling en gelykheid in die bepaling van die aard van en voorwaardes vir dokter-pasiënt-verhoudings. Met inagneming van die feit dat volledigheid hier nie nagestreef word nie, volstaan ek met die bespreking van drie sodanige instansies van ’n opkomende grensbewussyn: die grense van kompetensie, van medelye en van dokters se regte. 2. Die grense en fokus van bevoegdheid Die eerste tema is die probleem insake die grense en fokus van bevoegdheid (vgl. hieroor veral Jonsen, 1990:17-37). Hierdie probleem het die eerste keer die 258 Koers 62(3) 1997:255-276 Anton A. vanNiekerk aandag van openbare belangstelling getrek na aanleiding van dr. Belding Scribner se deurbraak met die eerste suksesvolle tegniek vir volgehoue nierdialise op Clyde Shields in I960.2 In ’n belangrike sin was die eerste oorplanting van ’n mensehart deur Chris Barnard in Desember 1968 ook ’n paradigma-instansie van hierdie nuwe biomediese problematiek. Soos nooit tevore nie, het hierdie twee gebeure die omvang en reikwydte van medici se magte en bevoegdhede beklemtoon - magte en bevoegdhede wat radikaal uitgebrei is as gevolg van die moontlikhede wat deur nuwere tegnologie geskep is. Die vermoede wat lank reeds bestaan het dat medici onderweg is na ’n situasie waarin hulle beskikkingsmag verwerf het, nie slegs oor siekte nie, maar oor lewe en dood self, is aanmerklik versterk. Dit het ons opnuut met die vraag begin konfronteer of ons die konsekwensies van hierdie uitgebreide mag kan peil en verstaan, of ’n ongebreidelde uitbreiding van hierdie magte altyd en noodwendig ’n goeie ding is, en of daar grense aan dokters se bevoegdheid gestel kan en moet word. aandag van openbare belangstelling getrek na aanleiding van dr. Belding Scribner se deurbraak met die eerste suksesvolle tegniek vir volgehoue nierdialise op Clyde Shields in I960.2 In ’n belangrike sin was die eerste oorplanting van ’n mensehart deur Chris Barnard in Desember 1968 ook ’n paradigma-instansie van hierdie nuwe biomediese problematiek. Soos nooit tevore nie, het hierdie twee gebeure die omvang en reikwydte van medici se magte en bevoegdhede beklemtoon - magte en bevoegdhede wat radikaal uitgebrei is as gevolg van die moontlikhede wat deur nuwere tegnologie geskep is. Die vermoede wat lank reeds bestaan het dat medici onderweg is na ’n situasie waarin hulle beskikkingsmag verwerf het, nie slegs oor siekte nie, maar oor lewe en dood self, is aanmerklik versterk. Dit het ons opnuut met die vraag begin konfronteer of ons die konsekwensies van hierdie uitgebreide mag kan peil en verstaan, of ’n ongebreidelde uitbreiding van hierdie magte altyd en noodwendig ’n goeie ding is, en of daar grense aan dokters se bevoegdheid gestel kan en moet word. Die tegniek vir nierdialise is wcliswaar reeds gedurende die veertigeijare deur dr. Willem Kolff ontwerp, maar dit kon slcgs aangcwend word vir tydelike verligting vir pasientc met kritickc nicrvcrsaking; pasifinte met onomkeerbare en totale nierversaking het steeds bly sterf. Die “Scribner Shunt” wat die eerste keer suksesvol op Shields tocgcpas is, was ’n nuwe tegniek waardeur die pasicnt sc hclc blocdsomloop met 'n buis aan die dialiscmasjicn gckoppcl is, gesuiwer is en van tyd tot tyd, soos nodig, herhaal kon word. Daarmec is die moontlikhcid geskep om pasiente met emstige nierversaking onbcpaald aan die lewe te hou, soos Shields vir die volgcndc 12 jaar (vgl. vir hierdie verhaal Fox & Swazy, 1974). Koers 62(3) 1997:255-276 2. Die grense en fokus van bevoegdheid As ons die etiese dimensie van bogenoemde probleem in sig wil kry, sal dit ons loon om in die eerste plek daarop te let dat daar, veral sedert die laat negentiende eeu en tot baie onlangs in die wêreld van die institusionele geneeskunde, weinig of geen morele spanning aangevoel is tussen kompetensie en die behorenseis van die etiek nie. Inteendeel: kompetensie is merendeels aangebied as die belangrik- ste antwoord van die geneeskunde op die behorenseis. Ons sou na hierdie verskynsel kon verwys as die voorkoms en houvas van ’n kompetensie-etiek in die institusionele geneeskunde oor ’n lang tyd. Hiervolgens vereis effektiewe geneeskunde op die etiese vlak ’n optimale bemeestering van die wetenskap en van die vaardighede van diagnose en terapie, tesame met ’n waardering van die persoonlike en sosiale aspekte van ’n pasiënt se gesondheid en siekte. Die klem op kompetensie as motief vir mediese sorg is op sigself niks nuuts nie; trouens, dit verteenwoordig een van die oudste motiewe in die geneeskunde en kan teruggevoer word na Hippokrates. Wat nuut is, is die dimensies en afmetings wat kompetensie begin aanneem het vanweë die tegnologiese rewolusie van ons tyd, en die eiesoortige etiese probleme wat daardeur opgeroep is. Ek wil in dié verband in aansluiting by Jonsen (1990:26-31) en ter illustrasie verwys na die wyse waarop hierdie kompetensie-etiek vervolmaak is in die 259 Koers 62(3) 1997:255-276 Ou wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? beskouinge van dr. Richard Cabot (1868-1939), een van die mees invloedryke professore aan die Harvard Medical School in sy tyd. Kompetensie is naamlik deur Cabot primêr verstaan as kliniese kompetensie. Die sleutel tot die optimale, deugdelike versorging van die pasiënt lê in die bemeestering van die eksperimentele wetenskap, uitgebreide metodes van kliniese evaluering en bewese patrone van kliniese sorg. ’n Verdieping van die etiese dimensie van geneeskunde verg in terme van hierdie model niks meer nie as ’n verdieping van wetenskaplike kennis en die bemeestering van steeds nuwe tegnieke van sorg. Die etiese eis aan en plig van die gesondheidswerker is om alle moontlike kennis en vaardighede tot beskikking van elke pasiënt wat moontlik daardeur bevoordeel sou kon word, te stel. Een van die opvallendste kenmerke van die situasie waarin geneeskunde vandag beoefen word, is die wyse waarop bogenoemde ethics o f competence uitgedaag word. “... courage lies between rashness and timidity, justicc between doing injustice and suffering injustice, liberality between prodigality and meanness. For each virtue therefore there arc two corresponding vices ... Hence judgement has an indispensable role in the life of the virtuous man which it docs not and could not have in, for example, the life of the merely law-abiding or rule abiding man” (MacIntyre, 1981:144. Vir sy pakkende besprcking van die Aristotcliaansc dcugdcleer, kyk sy 1981:137-53). 2. Die grense en fokus van bevoegdheid Kompetensie-etiek is ’n grootliks uitgediende etiek, so uitgedien soos die terapeutiese tegnieke wat gangbaar was in die tyd van dr. Cabot. Die rede waarom dit uitgedien is, is dat dit as etiek nooit genoegsame aandag geskenk het aan die vraag na die grense van kompetensie nie. Kompetensie is sonder twyfel ’n deug. Die begrip “deug” vir Aristoteles beteken ’n middeweg tussen twee uiterstes3. Kompetensie as deug kan bygevolg tekortskiet, sowel wanneer daar te min daarvan is, as wanneer daar te veel daarvan is. Dit is begryplik dat inkompetensie die ondeug is waarteen Cabot in die laat negentiende en vroeg twintigste eeu veral wou veg. Vandag het die pendulum radikaal geswaai. Van die vemaamste etiese dilemmas waarin kontemporêre geneeskunde sigself bevind, het nie te make met ’n gebrek aan kompetensie nie, maar met ’n oormaat van kompetensie. Dit is die gevolg van die geweldige mag wat die tegnologie hedendaags in die hande van medici kom plaas het. Dit bring ongekende kompetensie tot stand, sonder oplossings vir probleme soos byvoorbeeld of volgehoue tegnologiese ingrepe altyd geregverdig is, en of alle mense ewe veel van ’n aanspraak het op die beperkte voorsiening wat beskikbare bronne vir nuwe tegnologieë kan tref. Daarom is die vraag na die grense van kompetensie een van die dringendste etiese vrae op die hedendaagse geneeskundige toneel. Niks illustreer dit beter nie as die verskynsel van intensiewe sorg, en die spesiale “eenhede vir intensiewe sorg” wat, meesal teen astronomiese koste, toegerus met die beste en die 260 Koers 62(3) 1997:255-276 Anion A. van Niekerk effektiefste wat tegnologies beskikbaar is, in modeme hospitale ingerig word. Hier is dit moontlik om sterwende mense amper onbepaald aan die lewe te hou; hier kan premature babas intensief geventileer word totdat hulle longe hopelik in ’n stadium onaflianklik begin funksioneer. Babas wat so vroeg soos op 24 weke gebore word, word hedendaags in die VSA amper roetinegwys deurgehaal, maar wel teen ’n koste van ongeveer $100 000 of R440 000 per kind! Hier word moontlik wat vroeër amper ondenkbaar was - met die beste tegnologie, onder intensiewe toesig (’n volledig opgeleide suster per pasiënt) - maar geweldig duur. En die aansprake op hierdie soort sorg neem daagliks toe in intensiteit. Dis duidelik dat die aanvraag die voorsiening hier totaal oorskry - en dit vra van die moeilikste beslissings wat eties denkbaar is. Wie mag lewe, en wie moet sterwe, en hoekom? 2. Die grense en fokus van bevoegdheid In ons nuwe situasie, behandel dokters nie te sleg nie, maar te goed! Ek wil my bespreking van hierdie kwessie afsluit deur op twee verdere aspekte te wys. Die eerste is ’n insig van Jonsen, en die tweede ’n punt wat ek meen addisioneel gestel moet word. Jonsen (1990:31 e.v.) stel naamlik in sy bespreking van hierdie vraagstuk, eerstens die vraag of geneeskunde in die toekoms nie al hoe minder op die individuele pasiënt, en al hoe meer op populasies toegespits behoort te word nie. Die moontlikheid word veral geskep namate die genetiese basis van talle siektes aan die lig kom, byvoorbeeld sekere kankers, skisofrenie, Huntington se Siekte, suikersiekte, artritis, ensovoorts. Die vraag is of in situasies waar die individuele pasiënt primêr gesien word as ’n lid van ’n populasie met ’n geneigdheid tot ’n sekere siekte, genetiese ingrepe nie in die toekoms toenemend gebruik sal word om voorkomend op te tree nie. Indien siekte in wese geneties gebaseer is - en in watter mate laasgenoemde waar is, sal waarskynlik aan die lig tree in die sogenaamde “Genome Project” - is die potensiële slagoffers nie bloot individue nie, maar totale populasies. Selfs in intensiewesorg-geneeskunde is daar ’n groeiende belangstelling in die vasstelling van kenmerke van pasiënte in die lig waarvan uitgemaak kan word of hulle statistics ’n beter kans het om by intensiewe sorg te baat. ’n Groeiende aantal studies probeer die waarskynlikhede spesifiseer dat ’n sekere mediese ingreep ’n sekere resultaat sal hê, of, omgekeerd, wat die voorwaardes is waaronder die waarskynlikheid vir sukses laag is. Een van hierdie sisteme het die opvallende naam APACHE (Acute Physiology and Chronic Health Evaluation). Die etiese vraag wat hierdie studies ontlok, is of ’n statistiese uitdrukking van waarskynlikheid moet kan dien as ’n intrinsieke grens van kompetente mediese optrede. Al bogenoemde oorwegings is aanduidings daarvan dat die individuele pasiënt nie meer die uitsluitlike fokuspunt van die modeme geneeskunde is nie, omdat 261 Koers 62(3) 1997:255-276 On wyn in m w e sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? On wyn in m w e sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? geneeshere vandag in staat is om in te gryp op “populasies” van pasiënte. Die pasiënt word toenemend gesien as ’n verteenwoordiger van ’n bepaaide populasie. Ek het aanvanklik met Jonas se werk kennis gemaak via die bcsprckings daarvan in Zygmunt Bauman se boek Postmodern Ethics (Bauman, 1993). Vir die kort bespreking hierbo verlaat ek my grootliks op Bauman (1993:217-222). 2. Die grense en fokus van bevoegdheid The ethical universe is composed of contemporaries and neighbours ... All this has decisively changed. Modem technology has introduced actions of such novel scale, objects, and consequences that the framework of former ethics can no longer contain them (Jonas, 1974:7, 8, soos aangehaal deur Bauman, 1993: 217-218). Hierdie uitspraak ondersteun Jonsen se standpunt dat die ongekende kompetensie wat m odeme tegnologie op mediese gebied moontlik maak, ’n reikwydte en eflfek het wat verder strek as die individu wat hier en nou die geneesheer se aandag vra. M odem e geneeskunde moet leer saam leef met die etiese eis dat nie alles w at kan, ook gedoen behoort te word nie. Die tweede punt waarop ek wil wys, is dat die ontwikkelinge waam a hierbo verwys is, op die etiese vlak die noodsaaklikheid daarvan beklemtoon dat wetenskaplike en tegnologiese vemuwing van meet af en deurgaans begelei behoort te word deur etiese doelwitformulering en besinning. M ediese kom­ petensie is uiteraard nie iets waarteen op etiese gronde in beginsel beswaar gemaak kan word nie, ons almal trek die voordeel daarvan dat dokters heden- daags soveel meer bevoeg is as byvoorbeeld ’n honderd o f tweehonderd jaar gelede. Werklike mediese kompetensie moet egter onderskei word van blote tegniese vemuf. Kompetensie is iets anders as vemuf. Vem uf dui bloot op die vermoë om ’n klomp dinge te kan doen, sonder dat daar indringend besin is oor waarom ’n mens dit doen en wat daarmee bereik word. Tegniese vem uf spruit voort uit die najaag van al die middele en metodes wat die tegnologie aan ons beskikbaar stel, bloot omdat dit nou moontlik word om nuwe dinge te doen. Kompetensie dui egter op iets meer. Dit dui op die aanwending van vaardighede - ook dié vaardighede wat voortspruit uit wetenskap en tegnologie - op so ’n wyse dat dit aangewend word ter ondersteuning van ’n heilsame menslike lewe. ’n Heilsame menslike lewe is ’n lewe met kwaliteit, ’n lewe wat meer behels as die blote uitvoering van meganiese biologiese funksies soos voedselinname en -uitskeiding. Vem uf wat niks anders op die oog het nie as die blote verlenging van menslike lewe ter wille van die voortsetting van biologiese fiinksies, is kwalik eties verantwoord. Die kompetente mediese dokter is die een wat tegnologie ondergeskik stel aan die eise van ’n heilsame en sinvolle bestaan. 2. Die grense en fokus van bevoegdheid Die belangrikste implikasie hiervan vir ons huidige doel is dat hierdie verskuiwing vanaf ’n pasiënt-gesentreerde geneeskunde na ’n populasie- gesentreerde een ’n beslissende uitdaging stel aan mediese etiek - veral aan daardie mediese etiek wat gedrenk is in die imperatief van kompetensie in pasiëntesorg. Die vraag is inderdaad of die etiek van kompetensie mediese aandag vra vir individue bo en behalwe die pasiënt wat in ’n bepaaide stadium voor die geneesheer verskyn. Die punt is dat ons hier te make het met aspekte van die postmodeme wêreld waarvoor bestaande etiese teorieë en kodes beswaarlik genoegsame voorsiening maak. Tradisionele medies-etiese besinning was grootliks afgestem op die verhouding tussen dokter en individuele pasiënt. Soos Jonsen (1990:35) dit stel: the ethical problems posed by the new medicine reflect the omnipresence of the population that stands behind the relationship”. Daar is met ander woorde nie slegs grense aan bevoegdheid nie. Daar is ook nuwe en radikale vrae insake die verantwoorde fokus van bevoegdheid. Ter aanvulling van hierdie insigte van Jonsen verwys ek ook na die insigte van Hans Jonas insake ’n nuwe dimensie wat moraliteit in ’n postmodeme konteks verkry, naamlik verantwoordelikheid teenoor mense wat in tyd en ruimte ver van ons geskei is* Jonas het die meeste van sy werk bestee aan die teenstelling tussen wat moraliteit moet en kan doen wanneer modemisasie op ’n on- gebreidelde wyse veld wen. Wat hy veral in dié verband in ag neem, is die verskynsel van modeme tegnologie. In laasgenoemde verband wys hy daarop dat agente wat moreel verantwoordbaar is, deesdae kwalik vir hulself bevredigende voorstellings kan maak van al die moontlike gevolge van hul dade. Ons moet verstaan dat, wat ook al die (moontlik ook morele) motiewe van waaruit ons hedendaags handel, ons dade mense wat in ’n ander tyd of omgewing as onsself lewe, bewustelik of onbewustelik kan affekteer. In voor-modeme samelewings was moraliteit volgens Jonas ’n “morality of proximity”. Hierdie moraliteit is uitgedien in ’n samelewing waarin wat ons doen ’n effek het op mense oor ’n groot afstand. Jonas sê byvoorbeeld: The good and evil about which action had to care [traditionally - in pre­ modem times] lay close to the act, either in the praxis itself or in its 262 Koers 62(3) 1997:255-276 Anton A. van Niekerk immediate reach, and were not a matter of remote planning. The proximity of ends pertained to time as well as space ... Jonsen sc bespreking van hierdie problematiek, waarby ek grootliks aansluit, is veral op p. 38­ 60 van sy boek (1990), maar duik in ander kontekstc ook gcrccld op. Vir ’n indringende en belangwekkende bespreking van die wyse waarop die bronnetckort, oftcwcl “medicine’s new economics”, ’n radikalc hcrbcsinmng oor die aard en voorwaardes vir mediese etiek in die VSA noodsaak, vergelyk Morreim (1995). 2. Die grense en fokus van bevoegdheid ’n Integrale deel van sodanige kompetensie is ’n bewussyn van die grense van eie moontlikhede en bevoegdhede, ’n erkenning daarvan dat ’n punt êrens bereik kan word waar die magtige modeme mens die einde van die moontlikhede van sy eie magsuitoefening bereik het. Hierdie insigte het verreikende implikasies. Een, waarop ek graag wil wys, is dat dit my oortuiging oor ’n lang tyd bevestig dat geneeskunde net soveel ’n sosiale as ’n natuurwetenskap is. Dat geneeskunde ’n sosiale én ’n natuurwetenskap is, 263 Koers 62(3) 1997:255-276 On wyn in Dime sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? is natuurlik reeds 150 jaar gelede deur die Duitse patoloog Rudolf Virchow voorspel (vgl. Virchow, 1879, vol. 1.34. Vergelyk ook Jonsen se boeiende appêl vir erkenning van hierdie insig in sy 1990:141-160). Die rede daarvoor is nie alleen dat mediese aktiwiteite binne die grense en moontlikhede van die samelewing voltrek word nie. Die rede is ook en veral dat die werklike basis van biomediese kennis getuig van die sosiale en etiese dimensies daarvan. is natuurlik reeds 150 jaar gelede deur die Duitse patoloog Rudolf Virchow voorspel (vgl. Virchow, 1879, vol. 1.34. Vergelyk ook Jonsen se boeiende appêl vir erkenning van hierdie insig in sy 1990:141-160). Die rede daarvoor is nie alleen dat mediese aktiwiteite binne die grense en moontlikhede van die samelewing voltrek word nie. Die rede is ook en veral dat die werklike basis van biomediese kennis getuig van die sosiale en etiese dimensies daarvan. 3. Die grense van medelye Om dit, soos Jonsen (1990:40-43), in terme van die suggestiekrag van die aangehaalde gelykenis te verduidelik: wat sou gebeur indien die Samaritaan onderweg na die herberg ook nog ander slagoffers teëkom? Sal hy op sy donkie plek hê vir almal? Sal daar in die herberg genoeg plek wees vir almal? Sal almal ewe goed behandel kan word? Wat is die implikasies daarvan dat die Samaritaan nie self die behandeling kan behartig nie, maar sy slagoffer(-s) in die hande van die herbergier moet laat en finansieel vir hul versorging voorsiening moet maak? Die Samaritaan kan inderdaad funksioneer as ’n simbool van die modeme dokter. Hy beskik oor die deugde van kompetensie en medelye, maar hy kry daagliks te doen met meer siek mense as wat hy kan hanteer. Daarom word hy toenemend gedwing om nie slegs Samaritaan te wees nie, maar ook die hekwagter van die herberg (Jonsen, 1990:40). Die hekwagter-beeld gee iets weer van die probleem van die regverdige toewysing van skaars bronne wat so sentraal staan in die probleembewussyn van etici, dokters en almal wat teenswoordig met gesondheid- sorg te make het. Daar is gewoon net te veel rower-slagoffers of siekes vir die ruimte en bronne van die herberg. Hierdie probleem kry natuurlik nog ’n verdere dimensie as ons enersyds wil vashou aan die Samaritaan-motief wat ems maak met alle mense se aanspraak op goeie sorg, maar wat andersyds gekonfronteer word met die geweldige diskrepansie in bronne tussen samelewings. Jonsen, wie se werk tot nou toe dikwels ter sprake was, maak immers sy opmerkings teen die agtergrond van sy eie ervaring as etikus in ’n uitstekend toegeruste Amerikaanse hospitaal waar die dienste wat gelewer word, net die beste is, en waar die meerderheid pasiënte genoegsame fïnansiële ondersteuning het om te betaal. Selfs dáár is hierdie probleem akuut. Sedert die aanvang van die tagtigerjare is ook die Amerikaners toenemend opgesaal met die probleem, nie slegs wie nou toegang tot ’n enkele behandeling moet kry nie, maar hoe mense wat dit hoegenaamd nie kan bekostig nie, uberhaupl toegang tot enige vorm van gesondheidsorg kan kry. Die getal mense wat geen vorm van mediese versekering in die VSA het nie, is aan die begin van die tagtigerjare op 35 miljoen geskat. Daarby het die instelling van managed care sedert die begin van die negentigerjare die aandag gefokus op die skynbaar onbeheerbare eskalering van mediese koste in die Amerikaanse sisteem (vgl. 3. Die grense van medelye Onder hierdie opskrif gaan dit oor die etiese problematiek insake die regverdige toedeling van skaars mediese hulpbronne - ’n probleem wat in ’n belangrike mate die paradigma-instansie van die hedendaagse problematiek van die mediese etiek geword het.5 Hierdie probleem is natuurlik op sigself ook reeds gesuggereer deur die voorbeeld waarmee my bespreking in die vorige paragraaf ’n aanvang geneem het. Die dringende - en durende - probleem wat naamlik óók deur die geval van Clyde Shields en die “Scribner Shunt” op die agenda van medies-etiese besinning geplaas is, is: hoe besluit ons wie mag toegang tot hierdie behandeling hê? Hierdie vraag is aktueel, veral in die lig van die feit dat toegang tot dialise- masjiene beperk is vanweë koste-oorwegings. Dis ’n probleem wat onveranderd tot in ons tyd bestaan, en een na aanleiding waarvan daar daagliks in hospitale oor die hele wêreld besluite geneem word wat meebring dat bevoordeeldes die vooruitsig van verlengde en ongeveer normale lewens het, terwyl die benadeeldes bestem word om vinnig te sterf. (Vir ’n bespreking van die probleme van die sg. “God-committee” in Seattle wat moes besluit oor wie toegang het tot dialise, en die proses wat uitgeloop het op die deurvoering van federale wetgewing wat fondse bewillig het vir pasiënte met eindstadium-nierversaking, vgl. Jonsen, 1990: 46-47.) Ek het reeds vroeër verwys na die wyse waarop altruisme via die segetog van die Christendom in die vroeë Middeleeue ’n tweede, deurslaggewende motief vir mediese sorg naas selfbelang geword het. Die altruisme wat hierdeur posgevat het, het merendeels die vorm aangeneem van medelye (compassion), en wat onder laasgenoemde verstaan is, is grootliks ge'inspireer deur die grondmetafoor van medelye wat verskaf is deur Jesus se gelykenis van die barmhartige Samaritaan. Medelye kompeteer dus sedert die vroegste tye met selfbelang en kompetensie as motiewe vir geneeskundige sorg. Die ideale geneesheer is nog altyd gesien as die persoon wat blyke gee van sowel die deug van kompetensie as 264 Koers 62(3) /997:255-276 Anton A. van Niekerk dié van medelye. ’n Tekort aan enigeen van dié twee by die geneesheer is nog altyd beskou as ’n belangrike rede vir morele blaam. Die bitterste feit van geneeskundige sorg vandag oor die hele wêreld is dat medelye en kompetensie eenvoudig op sigself nie genoegsaam is vir die behartiging van die verantwoordelikhede wat siekesorg meebring nie. Koers 62(3) 1997:255-276 3. Die grense van medelye vir ’n oorsig hiervan Morreim, 1995:1-41). Dit word, volgens ’n onlangse artikel in Time, bereken dat indien managed care nie in die VSA ingestel is nie, mediese onkoste heeltemal handuit sou geruk het. “In the late 1970s and early 265 Koers 62(3) 1997:255-276 Koers 62(3) 1997:255-276 On H'yu in inme sakke: werk die ou eliek vir die miwe geneeskunde ? On H'yu in inme sakke: werk die ou eliek vir die miwe geneeskunde ? ’80s, medical costs were rising at a rate that straight mathematical projection indicated would eventually consume the entire gross national product” (Church, 1997a:36). Hierteenoor wys die verdedigers van managed care daarop dat die stelsel in die VSA, met al sy erkende gebreke (bv. die gevaar dat dit insentiewe aan dokters bied om te min te behandel) ’n amper ongelooflike vermindering van mediese koste meegebring het. In 1996 het mediese koste in die VSA byvoorbeeld met slegs 2.5% gestyg, teenoor die 3.3% styging in verbruikerspryse (Church, 1997a:36). Wat dan nou nog van die situasie in die Derde Wêreld, met name Suid-Afrika? Die dilemma van die hekwagter kry ontstellende inhoud as ons ag slaan op die beelde wat amper daagliks ons televisieskerms in hierdie land vul: eindeloos lang rye voor die wagkamers van buitepasiënte-afdelings, emstige siek pasiënte in beddens sonder skoon (of enige) linne in die gange van Baragwanath- en/of Garang-Kuwa-hospitale, haglike, onhigiëniese toestande in “hospitale” in die Oos-Kaap (veral die ou Transkei). Die dilemma word benadruk as ’n mens let op syfers wat aandui dat epidemies soos vigs, tuberkulose en malaria amper buite beheer is, groot bedrae geld van tersiêre sorg weggeneem word en toegeken word aan primêresorgklinieke, terwyl alles daarop dui dat laasgenoemde klinieke nie van die grond af kom nie en dat die stroom pasiënte wat by groot, tersiêre hospitale soos Tygerberg en Groote Schuur aanmeld, steeds groter word, ensovoorts. Volgens die jongste syfers tot my beskikking (vgl. Van Niekerk, 1993:8) is slegs 23.6% van alle Suid-Afrikaners lede van ’n mediese hulpfonds. Die syfer verhul egter die rasgekenmerkte kompleksiteit van die werklike situasie. Dit blyk naamlik dat 81.3% van alle wit Suid-Afrikaners wel lede is van sulke fondse, teenoor slegs 3.6% van swartes. Hoewel jonger syfers hieroor nie tans beskikbaar is nie, is die aanduidings dat die relatiewe posisie van swart en wit in Suid-Afrika tans nog slegter daar uitsien as wat hierdie syfers reflekteer. Wie moet gehelp word? Wie moet eerste gehelp word? 3. Die grense van medelye Wie moet (of kan!) betaal, en hoeveel? Hoe moet betaal word? Die feit is dat medici se kompetensie geweldig uitgebrei het. Maar daardie kompetensie verorber soos ’n bloedsuier die (veral) finansiële bronne van die privaat- en openbare sektore van gesond- heidvoorsiening. Daarby is talle van die beginsels waarop soms in teorie staatgemaak word vir beslissings in hierdie verband hopeloos ontoereikend. As antwoord op die vraag wie eerste gehelp moet word, word dikwels teruggeval op die beginsel van triage (Frans vir kies en keur). Die woord is afkomstig van die Napoleontiese oorloë toe Baron Larrey moes kies watter soldate eerste gehelp moes word op die slagveld. Sy kriterium was eenvoudig: diegene wat die beste kans het op ’n vinnige herstel sodat hulle weer kon gaan oorlog maak! Die beginsel is nutteloos in die hedendaagse kliniese praktyk; dit erken bloot die feit dat ’n moeilike 266 Koers 62(3) 1997:255-276 Anton A. van Niekerk Anton A. van Niekerk besluit geneem moet word. In praktyk vind ons dat in hedendaagse afdelings vir noodgevalle presies die teenoorgestelde beginsel as tydens ’n oorlog geld! besluit geneem moet word. In praktyk vind ons dat in hedendaagse afdelings vir noodgevalle presies die teenoorgestelde beginsel as tydens ’n oorlog geld! O f daar ooit ’n werklik bevredigende beginsel vir die rantsoenering van gesondheidsdienste gevind sal word, is myns insiens te betwyfel. (Vir ’n deurtastende bespreking van die etiek van rantsoenering in terme van makro- en mikro-allokasie, vgl. Beauchamp & Childress, 1989:283-306.) Ek beweer dat dit te betwyfel is of ’n bevredigende beginsel vir die rantsoenering van gesondheids­ dienste gevind sal word omdat daar noodwendig geen “neutral, impersonal, tradition-independent standards of rational judgement” bestaan nie (MacIntyre, 1988:395). Ek sê dit eerder omdat dit skyn asof Jonsen korrek is as hy beweer dat “the work of medicine is incompatible with any strong theory of justice” (Jonsen, 1990:45). Ook Paul Ramsey, wanneer hy die “dramatiese” vraag aan- raak van “how we must choose how to choose who shall live or die” voer aan dat “[t]he larger questions of medical and social priorities are almost, if not altogether, incorrigible to moral reasoning” (Ramsey, 1970:240). In verskillende tradisies van gesondheidsorg - Hippokraties, Samaritaans, Caboteaans - kry ons verskillende voorstelle insake rantsoeneringsbeginsels wat ons sou kon toepas. Die Samaritaan sou immers dwaas wees om meer slagoffers op sy donkie te laai as wat dié kan dra of wat in die herberg versorg kan word. 3. Die grense van medelye Caboteaanse etiek vereis insgelyks dat slegs diegene behandel word wat met onkreukbare professionele kompetensie behandel kan word. In die Caboteaanse tradisie was daar ook van oudsher af ’n gesonde skepsis teenoor over-treatment, veral waar laasgenoemde geskied onder die voorwendsel van “doen alles wat moontlik is”. Ook die Hippokratiese tradisie verskaf ’n rantsoeneringsbeginsel: slegs “proporsionele” behandeling is verpligtend. Daarmee word bedoel: behandeling wat vir die pasiënt meer van ’n bate as ’n las beskou kan word. Ten aanhoor van hierdie riglyne kan ’n mens nie anders nie as om gelaat te word met die indruk van hoe dun die ys is waarop ’n mens beweeg. Nóg die Hippokratiese, nóg die Caboteaanse etiek bied deurslaggewende riglyne vir optrede ten opsigte van almal wat wag om behandel te word. Die essensiële morele probleem van die dokter as hekwagter het te make met die graad van sekerheid wat vereis word vir die oordeel dat ’n bepaalde moontlike prosedure nodig of suksesvol sal wees. Ek het saam met Jonsen (1990:57) dié aanvoeling: The old tutiorist rule requires the physician to apply a procedure that offers any chance of saving life. A more relaxed view would allow the selection of a level of probability or a reasonable chance. It would remove from the moral vocabulary of medicine the phrase ‘Do everything’ and substitute ‘Do as much as is reasonable’. 267 Koers 62(3) 1997:255-276 Ou wyn in nuwe sakke: -werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? Ou wyn in nuwe sakke: -werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? Dit kan inderdaad aangetoon word dat die beginsels van drie tradisies van mediese sorg (Samaritaans, Hippokrateaans en Caboteaans) laasgenoemde aan- spraak gesamentlik ondersteun. (Vir so ’n argument, vgl. Jonsen, 1990:57-58.) Die motief vir optrede in hierdie geval is nie primêr koste nie, maar geregtigheid in die Aristoteliaanse sin: “a state of character which makes people disposed to do what is just, makes them act justly and wish for what is just” (Nichomachean Ethics 5.1.1129a; kyk Aristoteles, 1976). Dit openbaar ’n ingesteldheid wat die kompetente mediese praktisyn daartoe laat neig om elke pasiënt te behandel met so ’n volledig moontlike reeks bronne as wat versoenbaar is met die behoefte van ander onbekende en tot nog toe ongesiene pasiënte om sorg te ontvang wanneer hul beurt kom. Ek het geen illusies oor die reeks besware wat ingebring sou kon word teen wat ek pas gestel het nie. ’n Vicrde tcma wat in hierdie verband ook cmstige aandag vcrg, is die kwessie van tegnologie en die wyse waarop tegnologiese vcmuwing medies-ctiese besinning bci'nvloed. Ek laat dit egter vir die oomblik oorstaan, deels omdat dit so vcrvleg is met die ander tcmas wat ek bespreek, maar ook omdat ek elders aan die kwessies mecr aandag gegec het (vgl. Van Nickerk & Van Zyl, 1995a en 1995b). Vgl twee promincntc voorbeelde: Ackerman en Strong (1989:3-44), asook Beauchamp en Childress (1989:307-365). Dit is beduidend hoc prominent hierdie kwessie is - ook in laasgenoemde werk, wat toenemend bcskou word as die standaardhandbock vir studic in die mediese etiek. 3. Die grense van medelye Dis egter genoeg om in hierdie stadium te volstaan met die aanspraak dat ek pleit vir ’n vermoë om nie net hierdie pasiënt voor jou raak te sien nie, maar al die potensiële pasiënte wat ook nog gaan kom. Dit noop die dokter om die idee van “alles moontlik” wat vir die pasiënt gedoen sou kon word, prys te gee ten gunste van “alles wat waarskynlik voordelig” sal wees. 4. Die grense van dokters se regte ’n Derde en laaste6 tema waarop ek wil wys ten opsigte van die radikaal nuwe en veranderde omstandighede waarin etiese besinning oor biomediese praktyke deesdae moet plaasvind, is die dramatiese verskuiwings wat oor die afgelope aantal dekades in beskouinge oor die regte van dokters en pasiënte plaasgevind het. In die jongste literatuur oor mediese etiek kom hierdie kwessie gewoonlik ter sprake onder die hoof “patemalisme in die geneesheer-pasiënt-verhouding”7, waarby dan inbegrepe is besprekings van die kontroversiële kwessie van pasiënteregte (insluitend die reg om behandeling vir jouself en/of aflianklike kinders of onbevoegde volwasse familie te weier), kwessies rondom vertroulik- 268 Koers 62(3) 1997:255-276 Koers 62(3) 1997:255-276 Anion A. vanNiekerk Anion A. vanNiekerk heid, waarheid en privaatheid, ingeligte toestemming (informed consent)8, ensovoorts. heid, waarheid en privaatheid, ingeligte toestemming (informed consent)8, ensovoorts. Die problematiek wat hier aan die orde is, spruit voort uit gewone mense se groeiende aandrang daarop om betrokke te wees by besluitneming oor sake in verband met hul gesondheid en behandeling; vandaar die groeiende aandrang op informed consent, maar ook die probleme wat die aandrang by medici en regsgeleerdes wek. Wat verder hieruit voortvloei, is die eise wat die intensiewe litigasiekultuur van veral die VSA aan die praktyk van geneeskunde stel. Dis natuurlik ’n tendens wat toenemend uitkring na ander lande, veral diegene met handveste van menseregte. Dit is redelik maklik om te voorspel dat ’n groeiende bewussyn van die probleme wat in die vorige paragraaf vermeld is, sowel as die daaruit voortvloeiende litigasiekultuur, waarskynlik spoedig na Suid-Afrika sal oorspoel namate die idee van ons Handves gevestig raak en die Konstitusionele Hof behoorlik begin fiinksioneer. Daar is waarskynlik nog veels te veel self- voldaanheid onder beoefenaars van die mediese beroep in Suid-Afrika oor die gesag van hul oordeel en die onaantasbaarheid van hul besluite. Terselfdertyd sal dit ons loon om te waak teen die heksejag wat die Amerikaanse litigasiekultuur soms veroorsaak. Daar is in hierdie verband belangrike lesse wat ons betyds by die buiteland kan en behoort te leer. Wat is in wese hier aan die gebeur? Robert Berenson het ’n aantal jare gelede die volgende in ’n artikel in die New York Times gesê: Practicing (sic) medicine today means being caught in the middle. Insurers, government agencies, hospitals, one’s own patients, put the squeeze on the doctor as they all press for their own interests or rights. Tydcns ’n onlangsc crvaring as navorscr cn gasprofcssor aan ’n Amerikaanse Mediese Skool het ek opnuut onder die indnik daarvan gckom dat dit geen oordrywing is om te beweer dat ingeligte toestemming die sentrale waarde is in terme waarvan mediese etiek tans in die VSA bedryf word nie. Vir 'n deurtastende bcsprcking van die etiese cn regskwessies rondom ingeligte toe- stemming, kyk die artikcls van (Kate) Brown, Jamcton, Beauchamp, Fadcn, Levine, Arnold, Lidz, Katz, (Alan P.) Brown cn Brennan in Reich el at. (eds ), 1995:1221-1270. 4. Die grense van dokters se regte Most doctors accept the inevitable conflicts between cost and quality, patient wishes and clinical judgement, professional autonomy and consumer protection. Nevertheless, physicians feel increasingly beleaguered. Their recommen­ dations and decisons are being questioned, constrained and overruled (Berenson, 1989, soos ook aangehaal deur Jonsen, 1990:80). As ’n mens die omvang van die litigasiekultuur rondom wanpraktyke en regteskendings in geneeskunde in veral die VSA, maar ook talle ander Westerse lande in ag neem, dan is dit geen wonder nie dat dokters soos dr. Berenson voel asof hulle beleër en bedreig word. Wat egter in werklikheid in hierdie lande aan’t 269 Koers 62(3) 1997:255-276 Ou wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? gebeur is, en kort voor lank ook in SA sal gebeur, is dat die etos van genees­ kunde wesenlik besig is om te verander. Die begrip “etos” moet onderskei word van die begrip “etiek”. Laasgenoemde verwys na ’n wysgerige dissipline waarin besin word oor die reels, beginsels en deugde in terme waarvan die moraliteit (of behorenseis) van handelinge bepaal word - kortom, dit verwys na die filosofiese studie van die morele lewe. “Etos”, daarenteen, verwys na die eiendomlike gees en oortuigings van ’n gemeenskap of samelewing. Hierdie oortuigings mag die samelewing se etiek insluit, maar is nie tot laasgenoemde beperk nie. Etiek kan nie sonder etos verstaan word nie. Alle reels, beginsels en deugde kan wel in proposisies en/of definisies geformuleer word, maar het nogtans ’n eiesoortige toonaard en kleur in verskillende gemeenskappe. gebeur is, en kort voor lank ook in SA sal gebeur, is dat die etos van genees­ kunde wesenlik besig is om te verander. Die begrip “etos” moet onderskei word van die begrip “etiek”. Laasgenoemde verwys na ’n wysgerige dissipline waarin besin word oor die reels, beginsels en deugde in terme waarvan die moraliteit (of behorenseis) van handelinge bepaal word - kortom, dit verwys na die filosofiese studie van die morele lewe. “Etos”, daarenteen, verwys na die eiendomlike gees en oortuigings van ’n gemeenskap of samelewing. Hierdie oortuigings mag die samelewing se etiek insluit, maar is nie tot laasgenoemde beperk nie. Etiek kan nie sonder etos verstaan word nie. Alle reels, beginsels en deugde kan wel in proposisies en/of definisies geformuleer word, maar het nogtans ’n eiesoortige toonaard en kleur in verskillende gemeenskappe. 4. Die grense van dokters se regte Die dokter en die dominee was eenvoudig die geleerdste mense - baie meer as selfs die mees gerespekteerde van ander sterwelinge in die gemeenskap. Terwyl ek meen dat daar met sekerheid gesê kan word dat die amp van predikant in die SA van vandag - ook in die Afrikaner- gemeenskap - grootliks ge-“ontmitologiseer” is en gestroop is van buitengewone status, is dit nog nie waar van die geneesheer nie. In ’n groot mate bly laas­ genoemde nog steeds die persoon wie se woord wet is vir gewone sterwelinge. Die pretensie is dat sy oordeel berus op hoogs geprivigileerde kennis waarvoor duur betaal is - kennis wat slegs na die strengste keuring bekom kon word, en wat so waardevol is dat dit hom/haar aanspraak laat maak op die hoogste lewenstandaard wat die samelewing kan bied. graf, en die tweede na jou welsyn anderkant die graf. In SA was die ongelykheid tussen dokter en pasiënt natuurlik nie primêr veroorsaak deur klasse-ongelykheid nie, maar deur kennisongelykheid. Die dokter en die dominee was eenvoudig die geleerdste mense - baie meer as selfs die mees gerespekteerde van ander sterwelinge in die gemeenskap. Terwyl ek meen dat daar met sekerheid gesê kan word dat die amp van predikant in die SA van vandag - ook in die Afrikaner- gemeenskap - grootliks ge-“ontmitologiseer” is en gestroop is van buitengewone status, is dit nog nie waar van die geneesheer nie. In ’n groot mate bly laas­ genoemde nog steeds die persoon wie se woord wet is vir gewone sterwelinge. Die pretensie is dat sy oordeel berus op hoogs geprivigileerde kennis waarvoor duur betaal is - kennis wat slegs na die strengste keuring bekom kon word, en wat so waardevol is dat dit hom/haar aanspraak laat maak op die hoogste lewenstandaard wat die samelewing kan bied. Die een samelewing waarin die ontmitologisering van die geneesheer egter grootliks voltrek is, is die VSA. Myns insiens is drie faktore veral daarvoor verantwoordelik. • Die eerste is die afwesigheid van ’n klassestratifikasie van die samelewing op die Britse patroon. Dit het dit vir dokters moeiliker gemaak om (ook letterlik!) “edeles” te word. • Die tweede is die aansprake, prototipes en bygevolg helde van die kru materialistiese kultuur van die Amerikaners. Vir ’n uitstckcndc bcsprcking van die mensercgtcproblccm i s. gesondhcidsorg, vgl. Van Zyl (1994). 4. Die grense van dokters se regte Ter illustrasie kan ons wys op die verskil tussen die etos van “edelheid” (nobility) wat kenmerkend was van geneeskunde aan die begin van hierdie eeu in Brittanje, en die situasie wat ons vandag in ’n samelewing soos die VSA aantref (Jonsen, 1990:61-79). Dokters het naamlik in die Brittanje van die 18de eeu ’n taamlike slegte openbare reputasie gehad, maar het in die loop van die 19de eeu langsamerhand daarin geslaag om nuwe en verhoogde status te verkry - ’n ontwikkeling wat natuurlik saamloop met die sukses van die ontwikkeling van die empiriese wetenskappe in die 19de eeu, en die toepassings vandaar in die geneeskundige wêreld. Florence Nightingale se onbaatsugtigheid gedurende die Krim-oorlog het insgelyks veel bygedra tot die ontwikkeling van ’n nuwe etos. (Vgl. in hierdie verband Woodham-Smith, 1964, asook Nightingale se eie werk - Nightingale, 1969.) Toenemend is oor geneeshere gedink as mense wat ’n “edele taak” verrig, en wat daarom ook as edeles gesien en behandel moet word. In ’n klassegeoriënteerde samelewing soos Engeland het dit kort voor lank ook gepaard gegaan met formele inwyding in die belonings van klassemeerder- waardigheid. Jonsen (1990:62-69) wys in dié verband veral op die hoogtepunt van hierdie kultuur, naamlik die toekenning van ’n baronskap aan Sir William Osier, regius professor in Geneeskunde aan die Universiteit van Oxford tydens die kroning van George V in 1910. Hierdie erkenning vanuit die samelewing is natuurlik spoedig vasgelê in dokters se selfbeeld. Die edelheidstatus was een van die aanleidende oorsake vir die ongekende gesag wat met verloop van tyd toegeken is aan dokters en hul oordele oor wat ’n pasiënt makeer en hoe hy/sy daarvoor behandel moet word. Hierdie gesag is natuurlik beduidend versterk deur die wyse waarop die klasse- stratifikasie van ’n samelewing soos Brittanje op geneesheer-pasiënt-verhoudings gesuperponeer is. Die blanke gemeenskap van Suid-Afrika is natuurlik, hoe graag dit in baie kringe ook al ontken word, radikaal deur die Engelse bei'nvloed. Dit het alhier eweneens daartoe aanleiding gegee dat, in die loop van die 19de en tot laat in die 20ste eeu, twee beroepe met oordadige gesag en status beklee is: dié van dokter en predikant. Die eerste sien om na ’n mens se welsyn duskant die 270 Koers 62(3) 1997:255-276 Anion A. van Niekerk graf, en die tweede na jou welsyn anderkant die graf. In SA was die ongelykheid tussen dokter en pasiënt natuurlik nie primêr veroorsaak deur klasse-ongelykheid nie, maar deur kennisongelykheid. 4. Die grense van dokters se regte Diegene wat daar gei'dealiseer word, is nie die edele geneeshere nie, maar die ryk entrepreneurs, nie die erfgename van ou geld nie, maar diegene wat arm begin het en die rykstes geword het - die vervullers van die American dream. • Die derde faktor is die impak van die Handves van Menseregte in die Amerikaanse grondwet - ’n kultuurskeppende dokument wat mense as gelykes voor God, die reg en mekaar stel en wat die identifisering en beskerming van persoonlike regte ’n essensiële tydverdryf van die nasionale kultuur maak. Dit sou daarom net ’n kwessie van tyd wees voor die moontlike inbreuk op persoonlike regte deur sekere geneeskundige praktyke ’n populêre item op die nasionale agenda sou word. Die kwessie van menseregte9 blyk dus van deurslaggewende invloed te wees op verskuiwings in opvattings oor die status en gesag van geneeshere, en bygevolg vir die verstaan en inkleding van die verhouding tussen dokter en pasiënt in ons tyd. Pasiënte dring toenemend aan op hul reg tot privaatheid, tot voile inligting en Koers 62(3) 1997:255-276 271 Ou wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde ? medebesluitneming oor hul behandeling, tot die beste moontlike behandeling en tot beskerming teen wanpraktyke. Dit is daarom ook nie vreemd nie dat dokters terugkap met 'n beroep op ook húlle regie. Dokters begin toenemend aanvoer dat regulasies, institusionele beperkings, wanpraktykdreigemente en druk van pasiënte inbreuk maak op hul reg om geneeskunde te beoefen “in ooreen- stemming met my vermoë en oordeel”, soos die Eed van Hippokrates dit stel. Dikwels voer hulle aan dat die beperkinge van ’n sisteem van managed care hul reg om die beste vir hul pasiënte te doen, beperk. (Insake die stelsel van managed care en die jongste probleme met hierdie stelsel, soos dit tans in die VSA funksioneer, kyk Church, 1997a en 1997b.) Hulle meen dat hul reg op ’n sekere lewenstandaard in die gedrang kom deur voorstelle wat die effek kan hê dat hul inkomste beheer word, of dat hul keuses oor ’n spesialisasierigting en die plek waar hulle kan praktiseer, beheer of voorgeskryf word. In Suid-Afrika is daar byvoorbeeld groeiende besorgdheid oor die brain drain van medici, en gaan al hoe meer stemme op dat dokters, nadat hulle afgestudeer het, verplig behoort te word tot ’n periode van “gemeenskapsdiens”, veral in plattelandse gebiede. 4. Die grense van dokters se regte Die vraag is natuurlik wat die implikasies hiervan is in ’n samelewing met ’n Menseregtehandves, en hoekom slegs medici in hierdie verband uitgesonder word. Ek meen dat ’n mens veel simpatie kan hê met dokters wat meen dat sommige van hul fundamentele regte bedreig word. Ek meen egter dat die kemverskuiwing wat in hierdie verband besig is om plaas te vind, die feit is dat dokters voortaan nie meer toegelaat gaan word om eensydig te besluit oor die terme waarin die dokter-pasiënt-verhouding gestruktureer word nie. Hierdie toedrag van sake vra om enkele verduidelikende opmerkings. In sy bespreking van hierdie kwessies, wys Jonsen (1990:84-89) daarop dat ons hedendaagse konsepsie van regte in hoofsaak afgelei is van die insigte van die beroemde 17de-eeuse filosoof, John Locke, wat self ’n geneesheer en medewerker van die ewe beroemde “Engelse Hippokrates”, Thomas Sydenham, was. Hul onderlinge interaksie en Locke se interpretasie van Sydenham se prestasies het geen geringe invloed uitgeoefen op die wyse waarop dokters se regte tot in ons tyd verstaan is nie. Sydenham het naamlik daarvoor beroemdheid verwerf dat hy, anders as Hippokrates, nie slegs die geskiedenis van siek mense beskryf het nie, maar die geskiedenis van siektes. Vir Hippokrates was daar net siekte, en laasgenoemde was in elke manifestasie verweef met die lewens- geskiedenis van die persoon wat daaraan ly. Deur middel van sy empiriese metodes kon Sydenham egter die grondslag lê vir die wetenskap van die patologie: die studie van siektes. Daardeur kon hy aantoon dat ’n siekte ’n naam het, deur bepaalde dinge veroorsaak is, eiesoortige (en soms unieke) kenmerke/ simptome het, en op eiesoortige behandelingsvorme reageer. Dit was ’n geweldige deurbraak, want daardeur het geneeshere mag verkry oor siektes. Dit 272 Koers 62(3) 1997:255-276 Anton A. van Niekerk was primêr in tenne van hierdie ongekende mag wat geneeshere oor siekte begin verwerf het dat dokter-pasiënt-verhoudings in die volgende paar eeue grootliks gestruktureer is. Die primêre reg van die geneesheer was voortaan sy vryheid om sy verhouding met ’n pasiënt op so ’n wyse te struktureer dat dit die voordele sou oplewer wat hy kon aanbied deur die toepassing van sy wetenskaplike vaardighede. Ek wys net baie kortliks op twee verdere aspekte. • Die eerste is dat dokters geneig was om die kennis waaroor hulle beskik, te verstaan binne die konteks van die Lockeaans geinspireerde regtekultuur, en wel na analogie van eiendomsregte (Jonsen, 1990:90-93). 4. Die grense van dokters se regte rights of the inhabitants” (Jonsen, 1990:94).10 Dokters beleef dit daarom baie sleg wanneer hulle deur die pasiënt, of deur ander bemoeisieke beheerliggame, verbied word om by die siekte uit te kom en dit te likwideer.11 rights of the inhabitants” (Jonsen, 1990:94).10 Dokters beleef dit daarom baie sleg wanneer hulle deur die pasiënt, of deur ander bemoeisieke beheerliggame, verbied word om by die siekte uit te kom en dit te likwideer.11 Die relatief onlangse aanvaarding van die idee van ingeligte toestemming (informed consent) in die etiese kodes van dokter-pasiënt-verhoudings word, al bied dit ’n welkome afwyking van vroeëre patemalisme, deur baie dokters steeds as onaanvaarbaar beleef. Hulle meen dat dit hul verbintenis tot die pasiënt se welsyn onnodig uitdaag. Die gedagte dat pasiënte die reg kan hê om behandeling te weier, is vir sommige dokters gewoon ’n “outrage”12. “The many invasions felt by physicians come from patients’ claims over their bodies and minds - which in the Lockean metaphor, belong to the physician, at least when those bodies and minds are diseased” (Jonsen, 1990:94). Dis is hierdie ou etos van die geneeskunde wat in ons nuwe (post-) modeme situasie radikaal uitgedaag word, en wat insgelyks ’n radikaal nuwe uitdaging aan ons opvattings van “reg” en “moreel” stel. Soos wat tegnologiese vemuwing ons sensitief moet maak vir die grense van medici se bevoegdheid, en soos beperkte bronne ons noodsaak om keuses te maak wat grense stel aan ons medelye, so stel (post-) modeme mense se aandrang op vryheid, outonomie en mede- 11 Die klassieke geval is Jehovagetuies se weicring om bloed te ontvang, maar daar is ’n reeks ander standaardgcvalle hiervan, byvoorbccld die weiering om kankcrbehandeling te ondergaan, ensovoorts. Vergelyk ook Patterson (1987) se bespreking van die wysc waarop die behandeling van kanker in die VSA in ’n establishment-i.u\lum in die loop van die twintigste ecu ontwikkcl het - ’n kultuur waarin geneeshere se “reg” om die siekte op ’n sekere, konvcnsionele manicr te behandel, oorheersend erken en verdedig is, ten spyte van “kontra-kultuur” lobbies (bv. diegene wat kanker toenemend begin toeskryf het aan diect- en omgcwingsprobleme) sc uitdagings aan hierdie kultuur. Hierdie situasie word natuurlik ook oncindig gckompliseer in gcvalle waar ouers namens kindcrs sulke besluite (wil) neem Ek het persoonlik ervaring van situasies waar Jehova-gctuies ’n blocdoortapping weicr vir ’n kind wat aan leukemie ly. 10 Vcrgelyk in hierdie verband ook Susan Sontag se bespreking van die aggressiewc, militêre metafore waarmee siekte en behandeling (veral in die geval van kanker) in die twintigste ecu omskryf word Hierdie “aggressiewe” metafore staan tcenoor die “romantiese” metafore waarmee tuberkulose, wat die oorheersende siekte van die negentiende ecu was, beskryf is (bv. “consumption”). Sontag is ’n skrywer wat self van kanker genees is (vgl. Sontag, 1977). 11 Die klassieke geval is Jehovagetuies se weicring om bloed te ontvang, maar daar is ’n reeks ander standaardgcvalle hiervan, byvoorbccld die weiering om kankcrbehandeling te ondergaan, ensovoorts. Vergelyk ook Patterson (1987) se bespreking van die wysc waarop die behandeling van kanker in die VSA in ’n establishment-i.u\lum in die loop van die twintigste ecu ontwikkcl het - ’n kultuur waarin geneeshere se “reg” om die siekte op ’n sekere, konvcnsionele manicr te behandel, oorheersend erken en verdedig is, ten spyte van “kontra-kultuur” lobbies (bv. diegene wat kanker toenemend begin toeskryf het aan diect- en omgcwingsprobleme) sc uitdagings aan hierdie kultuur. 4. Die grense van dokters se regte Die geneesheer beskik oor kennis wat hy beskou as eiendom. As ons daarby aanvaar dat die dokter benevolent is, dit wil sê dat hy daarin gei'nteresseerd is om sy kennis en vaardighede tot voordeel van die pasiënt aan te wend, dan volg dit dat hy mag het oor die aard van die verhouding wat hy met die pasiënt het. Sy praktyk is sy eiendom, dit word tot stand gebring deur opleiding, werk en ervaring. Diegene wat die kennis van die dokter benodig, tree in ’n vertrouens- verhouding met hom waarin hulle hulself toevertrou aan sy goedgunstigheid en kennis. Die dokter kan hierdie kontrak, waarin van hom verwag word om voordele aan sy pasiënt te laat toekom, slegs vervul as hy, en hy alleen, die voorwaardes daarvoor stel en toesig hou oor die pasiënt se instemming daarmee (“kom sien my weer oor drie dae”!). Die dienste wat hy lewer, is diskreet en kan geprys en gekoop word. Indien die pasiënt nie hou by wat van hom verwag word nie, of as die natuur nie wil reageer soos dit veronderstel is om te reageer nie, word die dokter vrygestel van verantwoordelikheid, sonder dat dit beteken dat die pasiënt se verantwoordelikheid om steeds te betaal, opgehef word. Hieruit blyk dus: die terme van die verhouding tussen dokter en pasiënt word eensydig bepaal deur die dokter op grond van sy superieure kennis en die aanname dat hy werk tot voordeel van die pasiënt. In so ’n konteks is daar uiteraard weinig sprake van die regte van pasiënte; die dokter se woord is wet en daar bestaan weinig gronde om die dokter op enige punt teë te gaan. • ’n Verdere konsekwensie van hierdie beskouing (die tweede aspek waarop ek wil wys), ook as uitvloeisel van Sydenham se bydrae, is dat dokters meen dat hulle ’n “reg teen die siekte” het wat dikwels sterker is as die pasiënt se beskikkingsreg oor sy eie liggaam. Die siekte mag nou in die liggaam van die pasiënt teenwoordig wees, maar die siekte is primêr daar vir die dokter om oor te beskik, dit wil sê om te verwoes. “The belligerent metaphors of medicine, in which physicians ‘fight disease with aggressive therapies’ suggest that forays into the territory occupied by the enemy may occasionally overrun the 273 Koers 62(3) 1997:255-276 On wyn in miwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde ? 4. Die grense van dokters se regte In Suid-Afrikaanse wetgewing bcstaan daar prosedures vir medici om sodanigc weiering te ignoreer: die superintendent van 'n hospitaal mag byvoorbccld plaasvervangende toestemming vir so ’n oortapping verlccn - myns insiens hecltcmal tercg. Terwyl ek gee.i probleem daarmec het dat ’n mens behandeling vir jousclf as volwasscne (18 jaar en ouer) kan weier nie, het ’n mens nie die reg om sodanigc besluite vir en namens ander - ook jou minderjarige kindcrs - te neem nie. Trouens, jy het die morele plig om alles moontlik te doen om toe te sien dat alles wat vir so ’n pasicnt voordclig mag wees (weer eens: nic “alles moontlik” nie!) gedoen sal word. 274 Koers 62(3) 1997:255-276 Anion A. van Niekerk verantwoordelikheid vir hul liggaam en situasie grense aan die regte van dokters, soos verstaan in die tradisie van Locke en Sydenham. Vandag word die volgende vrae toenemend in etiese besinning gestel: moet dokters toegelaat word om ’n prenatale diagnose te maak wat kan lei tot die abortering van die fetus bloot omdat laasgenoemde manlik of vroulik is? Behoort genetiese tipering (genetic screening), wat individue mag mislei, verwar of sosiaal kompromitteer, as ’n tegniek tot beskikking van dokters gestel word? Behoort erg premature babas gered te word indien hul kanse op ’n normale lewe uiters skraal is? Moet ’n geaborteerde fetus wat lewend gebore word, geresus- siteer word? Moet dokters toegelaat word om kunsmatig onderhoue lewe te termineer? Regverdig al die kostes van modeme mediese tegnologie die vrugte daarvan? Dokters bepaal of en watter duur diagnostiese en terapeutiese tegnologie gebruik moet word: is dit billik teenoor die pasiënt, sy familie en die gemeenskap? Al hierdie vrae bevraagteken die geskiktheid en alleenmag van die dokter as besluitnemer. Daar is inderwaarheid talle kritici van die modeme geneeskunde wat beweer dat, gewapen met hul steeds uitkringende tegnologie, hedendaagse medici meer kwaad en ongelukkigheid skep as wat hulle genees. Bogenoemde vrae is ’n aanduiding van groeiende twyfel, nie soseer oor die bevoegdheid of vaardighede van modeme geneeshere nie, maar wel oor hul welwillendheid (Jonsen, 1990:99). Wat radikaal bevraagteken word, is of selfs die dokter met die beste bedoelings en die minimum selfbelang werklik in ’n posisie is om oor “die beste belange van ander” te besluit. Die aandrang groei dat hul oordeel aangevul en soms selfs vervang moet word deur dié van ander mense. 4. Die grense van dokters se regte Persoonlik is ek van oordeel dat hierdie uitdagings aan die welwillendheid van medici dikwels, veral in ’n samelewing soos die VSA, totaal oordryf word en weinig regverdigbare gronde het. Dit doen egter nie afbreuk daaraan dat die paradigma vir die verstaan van die terme waarvolgens dokter-pasiënt-verhoudinge gestruktureer word, dramaties verander het nie. Die modeme geneeskunde word gekonfronteer met die onontwykbare uitdaging om die toepaslike verhouding tussen die regte van mediese praktisyns, pasiënte en diegene wat vir dienste betaal (die regering en die burgery) te vind. Alleen so sal, ook op hierdie terTein, die ou (maar daarom juis goeie!) wyn van ’n verantwoorde etiek tereg kom in die nuwe sakke van nie alleen ’n nuwe geneeskunde nie, maar ook ’n nuwe geslag pasiënte: mense wat daarop aandring om hul onvervreembare beskikkingsmag oor hul eie liggame in vennootskap met geneeshere te verwerklik. On wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? BAUMAN, Z. 1993 Postmodern ethics. Oxford : Blackwell. BAUMAN, Z. 1993 Postmodern ethics. Oxford : Blackwell. , BEAUCHAMP, TL & CHILDRESS, J.F. 19893. Principles of biomedical ethics. New York : Oxford University Press y ON, R. 1989. Meet doctor squeezed. New York Times, Jul. 2 y BERENSON, R. 1989. Meet doctor squeezed. New York Times, Jul. 21. q CHURCH, G.J. 1997a. Backlash against HMOs. Time. 32-36, April 14. CHURCH, G.J. 1997b. Twin cities’ friendly plans. Time 36-39, April 14 FOX, R. & SWAZY, J. 1974. The courage to fail: a social view of organ transplants and dialysis. Chicago : University of Chicago Press. y g y g HARRIS, J. 1985. The value of life. London : Routledge. JONAS, H. 1974. Philosophical essays: from ancient creed to technological man. Engle­ wood Cliffs : Prentice Hall. JONSEN, A.J. 1990. The new medicine and the old ethics. Cambridge, Ma. : Harvard University Press. y MACINTYRE, A. 1981. After virtue: a study in moral theory London : Duckworth. MACINTYRE, A. 1988. Whose justice? Which rationality? London : Duckworth. RE, A. 1988. Whose justice? Which rationality? London : Du MORREIM, H. 1995. Balancing act: The new medical ethics of medicine’s new economics. Washington DC : Georgetown University Press. g g y NIGHTINGALE, F. 1969. Notes on nursing: what it is and what it is not. New York : Dover Publications. PATTERSON, J.T. 1987. The dread disease: Cancer and the modem American culture. Cambridge, Ma. : Harvard University Press. Cambridge, Ma. : Harvard University Press. RAMSEY, P. 1970. The patient as person. New Haven & London : Yale University Press. g y MSEY, P. 1970. The patient as person. New Haven & Londo REICH, W T. et al. (eds ) 1995. Encyclopedia of Bioethics. New York : Simon & Schuster Macmillan. SONTAG, S. 1977. Illness as metaphor. Harmondsworth : Penguin Books. VAN NIEKERK, A.A. 1993. Health care as human right. Stellenbosch : Eenheid vir Bio- Etiek. VAN NIEKERK, A.A. & VAN ZYL, L L 1995a The ethics of surrogacy: women’s reproductive labour. Journal o f Medical Ethics, 2 1:345-349 p f VAN NIEKERK, A.A. & VAN ZYL, LL 1995b Commercial surrogacy and the commodification of children: an ethical perspective. Medicine and Ij j w , 14(3/4): 163­ 170. VAN ZYL, L.L. 1994. Geregtigheid en gesondheidsorg. Universiteit van Stellenbosch Amtale, 1994/2:1-51. VIRCHOW, R. 1879. Gesammelte Abhandlungen aus dem Gebiete der Oflentlichen Medicin. Berlin : Herschwald. Bibliografie ACKERM AN, T.F. & STRONG, C. 1989. A casebook o f medical ethics. New York Oxford University Press. ARISTO TELES 1976. The Nichomachean ethics Harmondsworth : Penguin Books. 275 Koers 62(3) 1997:255-276 On wyn in nuwe sakke: werk die ou etiek vir die nuwe geneeskunde? WOODHAM-SMITH, C 1964. Florence Nightingale, 1820-1910. London : Fonatana Books. 276 Koers 62(3) 1997:255-276 276

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/568/684

Afrikaans

Figure S5 Figure S5 Figure S5 A) Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP TCP-driven gene signature (N=244) Induction in AML cell lines Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP SNKO-1 U937 B) TCP-driven genes (N=244) Expression in Patients 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 Baseline Treated Baseline Treated Responders Non Responders Baseline Treated Responders Baseline Treated Non Responders Gene Expression (RPKM) Gene Expression (RPKM) C) D) p-value < 0.01 A) Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP TCP-driven gene s Induction in A SNKO-1 U 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 A) Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP TCP-driven gene signature (N=244) Induction in AML cell lines Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP SNKO-1 U937 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 TCP-driven gene signature (N=244) Induction in AML cell lines A) e signature (N=244) n AML cell lines Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP U937 B) TCP-driven genes (N=244) Expression in Patients 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 Baseline Treated Baseline Treated Responders Non Responders Baseline Treated Responders Gene Expression (RPKM) C) p-value < 0.01 B) C) D) Baseline Treated Non Responders Gene Expression (RPKM) D) Figure S5 E) F) ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP G) E) ATRA Ctrl TCP A-TCP ATRA Ctrl TCP A-TCP F) ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP G) F) ATRA ATRA ATRA Ctrl TCP TCP ATRA Ctrl TCP TCP F) ATRA ATRA ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP G) G)

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S5_from_Clinical_Responsiveness_to_All-trans_Retinoic_Acid_Is_Potentiated_by_LSD1_Inhibition_and_Associated_with_a_Quiescent_Transcriptome_in_Myeloid_Malignancies/22481375/1/files/39932885.pdf

Afrikaans

0 20 40 60 0 20 40 60 80 00 Months 0 10 20 30 40 50 0 20 40 60 80 100 Months Percent OS S pplemental Fig re S7 0 20 40 60 0 20 40 60 80 00 wt mut Months 0 10 20 30 40 50 0 20 40 60 80 100 wt mut Months Percent OS Percent OS Percent OS Months Months Months Months Months mut wt mut wt 0 20 40 60 0 20 40 60 80 00 Months 0 10 20 30 40 50 0 20 40 60 80 100 Months Percent OS S pplemental Fig re S7 0 20 40 60 0 20 40 60 80 00 wt mut Months 0 10 20 30 40 50 0 20 40 60 80 100 wt mut Months Percent OS Percent OS Percent OS Months Months Months Months Months mut wt mut wt 0 10 20 30 40 50 0 20 40 60 80 100 Percent OS Percent OS Percent OS Percent OS Percent OS Percent OS Supplemental Figure S7

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S7_from_Decreased_NOTCH1_Activation_Correlates_with_Response_to_Ibrutinib_in_Chronic_Lymphocytic_Leukemia/22471371/1/files/39922851.pdf

Afrikaans

* Die finansiële ondersteuning van die RGN word hiermee erken. Die pactum successorium: stiefkind van die Suid-Afrikaanse reg* Christa Rautenbach Departement Privaatreg Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Abstract The pactum successorium: stepchild of South African law Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 357 Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 1. Inleiding Erfopvolging geskied normaalweg in die Suid-Afrikaanse reg óf volgens die bepalings van ’n testament óf volgens die norme van die intestate erfreg. Tog duik daar sporadies in die regspraak gevalle op waar die erflater deur middel van ’n tweesydige regshandeling inter vivos erfregtelike gevolge probeer bewerkstellig. Sulke ooreenkomste word as pacta successoria beskou en word sedert die vroegste reg nie geduld nie. Die appêlhof het onlangs in McAlpine v McAlpine (1997 1 SA 736 (A) - hiema McAlpine genoem) die 1976 appêlhofbeslissing van appêlregter Rabie in Borman en De Vos v Potgietersrusse Tabakkorporasie Bpk 1976 3 SA 488 (A) (hiema Borman genoem) bevestig. In Borman (501 A-D) is soos volg met betrekking tot die pactum successorium verklaar: ’n Pactum Successorium (of pactum de succendo) is, kort gestel, ’n ooreen- koms waarin die partye die verwerwing (successio) van die nalatenskap (of ’n deel daarvan, of van ’n bepaalde saak wat deel daarvan uitmaak) van een of meer van die partye ná die dood (mortis causa) van die betrokke party of partye reël. ... ’n Ooreenkoms van hierdie aard druis in teen die algemene reel van ons reg dat nalatenskappe ex testamento of ab intestato vererf, en word as ongeldig beskou. Die vraag ontstaan of die gemeenregtelike verbod op die pactum successorium in die modeme Suid-Afrikaanse reg nog houdbaar is. In hierdie artikel word eerstens die oorsprong van die verbod op die pactum successorium ondersoek (kyk § 2). Daama word die uitgangspunte van die howe en skrywers met betrekking tot die grondslag van die verbod op die pactum successorium bespreek (kyk § 2.3.3). Die praktiese probleme wat die howe ondervind met betrekking tot die identifikasie van ooreenkomste as pacta successoria word uitgelig (kyk § 2.3.6). Ten slotte sal enkele aanbevelings met betrekking tot die opheffing van die verbod op die pactum successorium in die Suid-Afrikaanse reg gemaak word (kyk § 3). The pactum successorium: stepchild of South African law South African law does not generally permit a testator to bequeath his estate by means of contract. This rule flows from the general rule in Roman Law that an estate must devolve either by will or in terms of the law governing intestate succession. Despite the prohibition against succession pacts there have been numerous attempts by contracting parties to regulate devolution of their estates inter vivos by means of contract. Such contracts are commonly called pacta successoria and have been regarded as contra bonos mores and invalid since early law. Although a number of reasons have been put forward for the maintaining of the prohibition against pacta successoria, the main reason for the aversion against the pactum successorium is the fact that they interfere with the testator’s freedom of testation. It is suggested that the existing law in South Africa with regard to the pactum successorium should be changed. This calls for a reappraisal of the principle of freedom of testation. It is clear that South African law takes this principle much further than is the case in other legal systems such as in England and Germany. Furthermore, the South African devotion to the principle of freedom of testation appears strange in view of the obvious conflict with the principle of freedom of contract. Finally, it is suggested that the common law prohibition against the pactum successorium should be abolished. Since it is clear from the attitude of the courts so far, this can only be effected by legislature. 357 Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 Die pactum successorium: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg 1 Williams (1969:47): ’n Pactum successorium tussen twee broers was geldig omdat dit hoogs onwaarskynlik is dat broers mekaar se dood sal begeer. Pacta successoria mutua tussen twee soldate was verder ook geldig. 2.1 Romeinse reg Die oorsprong van die verbod op die pactum successorium is gemeenregtelik van aard. Die vroegste Romeinse regsbronne maak slegs melding van twee maniere van erfopvolging, naamlik deur middel van ’n geldige testament (ex testamento) en deur die werking van die intestate erfreg (ab intestato). Benewens enkele uitsonderings is erfopvolging by wyse van ’n pactum successorium nie geken of 358 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Christa Rautenbach toegelaat nie (Rautenbach, 1994:7-17).! Hierdie aversie teen die pactum successorium is nie heeltemal vreemd nie. Private eiendomsreg en die reg om deur middel van ’n testament oor ’n mens se privaatvermoë te beskik, was vroeg in die Romeinse reg bekend. Die Romeine het dit bowendien as ’n skande beskou om intestaat te sterf. Gevolglik was dit ’n onbetwisbare beginsel dat ’n testament herroepbaar was tot en met die dood van die erflater. Alle regshandelinge wat die testeervryheid van die erflater inter vivos aan bande kon lê, is met agterdog bejeën en as contra bonos mores beskou (Rautenbach, 1994:7-14). Benewens die testeervryheidsbeginsel is die pactum successorium ook verbied omdat daar gevrees dat is só ’n ooreenkoms die begeerte kon laat ontstaan om die dood van die erflater, wat as kontraksparty opgetree het, te bewerkstellig. Dit word algemeen aanvaar dat hierdie beswaar nie meer in die modeme Suid- Afrikaanse reg geld nie. Dieselfde argument kan immers geopper word in die geval van lewensversekering waar ’n derde as begunstigde benoem word. 2.2 Romeins-Hollandse reg Die algemene verbod teen die pactum successorium is stelselmatig vanuit die Romeinse reg in Wes-Europa geresipieer (Rautenbach, 1994:14-16). ’n Belang- rike ontwikkeling onder invloed van die Germaanse reg het plaasgevind. Voor- nemende eggenotes kon in hulle huweliksvoorwaardeskontrak bindend beskik oor die vererwing van hulle onderskeie vermoëns (Joubert, 1961:27 e.v.). Vinnius (Tractatus de Pactis, 1588-1657:19) was van mening dat die pactum successorium nie ingevolge die ius gentium of ius naturale as skandelik beskou is me, maar dat die verbod ontstaan het as gevolg van Romeinse idees en gewoontes. Die res van die Romeins-Hollandse skrywers het egter aanvaar dat die boni m ores die grondslag vir die verbod op die pactum successorium vorm (kyk in die algemeen Rautenbach, 1994:15-16). 2.3.2 Besware teen die pactum successorium Benewens die besware wat in die gemenereg teen die pactum successorium geopper is, bestaan daar in die modeme Suid-Afrikaanse reg nog verdere besware teen die pactum successorium. • In die eerste plek word aangevoer dat dit neerkom op ’n ontduiking van die formaliteite wat normaalweg vir die verlyding van testamente vereis word (Christie, 1996:398). In die lig van artikel 2(3) van die Wet op Testamente 7 van 1953 is hierdie beswaar taamlik afgewater. Hierdie artikel verleen aan ’n hof kondonasiebevoegdheid om, ten spyte van die nie-nakoming van die formaliteitsvereistes by ’n testament, die meester te gelas om steeds die betrokke dokument as testament te aanvaar. In Hom v Hom (1995 1 SA 48 (W)) het die hof ’n selfmoordbrief wat nie aan die testamentsformaliteite voldoen het nie, as die selfmoordenaar se laaste testament erken. Dit is moeilik om te aanvaar dat testamentsformaliteite in die lig van sulke omstandighede nog beskou kan word as ’n belangrike rede vir die verbod op die pactum successorium. • In die eerste plek word aangevoer dat dit neerkom op ’n ontduiking van die formaliteite wat normaalweg vir die verlyding van testamente vereis word (Christie, 1996:398). In die lig van artikel 2(3) van die Wet op Testamente 7 van 1953 is hierdie beswaar taamlik afgewater. Hierdie artikel verleen aan ’n hof kondonasiebevoegdheid om, ten spyte van die nie-nakoming van die formaliteitsvereistes by ’n testament, die meester te gelas om steeds die betrokke dokument as testament te aanvaar. In Hom v Hom (1995 1 SA 48 (W)) het die hof ’n selfmoordbrief wat nie aan die testamentsformaliteite voldoen het nie, as die selfmoordenaar se laaste testament erken. Dit is moeilik om te aanvaar dat testamentsformaliteite in die lig van sulke omstandighede nog beskou kan word as ’n belangrike rede vir die verbod op die pactum successorium. • In die tweede plek kan aangevoer word dat die aanwending van die pactum successorium tot gevolg het dat die howe die geleentheid ontneem word om mondelinge getuienis van die beweerde skenker by die beslegting van ’n geskil met betrekking tot die pactum successorium aan te hoor. Indien in gedagte gehou word dat die howe met dieselfde probleem opgesaal sit in die geval van ’n geskil met betrekking tot ’n oorlede erflater se testament, is hierdie beswaar ook nie uniek aan die testate erfreg nie. 2.3.1 Algemeen Die Romeins-Hollandse reg (of beter bekend as die gemenereg) is die basis van die Suid-Alrikaanse reg en daarom is die afkeer wat hier te lande teen die pactum successorium bestaan, te begryp. Na ’n reeks beslissings vanaf 1919 (Rautenbach, 1995:18 e.v.) wat almal eenparig beslis het dat ’n pactum succes­ sorium wat nie in ’n huweliksvoorwaardeskontrak beliggaam is nie, ongeldig is, 359 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Die pactum successorlum: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg Die pactum successorlum: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg is die posisie bevestig in die appêlafdeling in 1976 in Borman en 1997 in McAlpine. 2.3.3.2 Contra bonos mores en niefig In Jones v Goldschmidt ((1881) 1 SC 109 119) beslis hoofregter De Villiers dat under the Roman law and the Roman-Dutch law it was not competent to alienate the right of the hope of an inheritance during the lifetime ...” In Eksteen v Eksteen ((1920) OPD 195 199) aanvaar regterpresident De Villiers die submissie dat “... agreements concerning the inheritances of living persons are void”. In 1927 beslis regter Pittman in Nieuwenhuis v Schoeman’s Estate ((1927) EDL 266 270) “[t]he promise of the deceased Schoemans must be regarded as contra bonos mores affording ground for an action neither for its performance, nor for damages in lieu thereof’. Regter Murray beslis in Ex Parte Executors Estate Everard ((1938) TPD 190 194) dat “... such contracts, whether in regard to the succession to the contracting parties (or either of them) or to the succession to a third party, were regarded as contra bonos mores and invalid”. Die minderheidsuitspraak by monde van regter Gane in James v James's Estate ((1941) EDL 67 86) was ook dat die pactum successorium contra bonos mores en ongeldig is. In Borman (50A) en McAlpine (753G-H) het die appëlhof in albei sake beslis dat die pactum successorium ongeldig is en kan daar vandag met sekerheid aanvaar word dat die pactum successorium wel contra bonos mores en ongeldig is. 2.3.3.1 Algemeen ’n Belangrike vraag wat in verband met die pactum successorium ontstaan, is of dit contra bonos mores en derhalwe ongeldig, of geldig maar onafdwingbaar in die modeme Suid-Afrikaanse reg is. Drie uitgangspunte lê hierdie vraag ten grondslag. In die eerste plek is die uitgangspunt dat die pactum successorium contra bonos mores en nietig is. In die tweede plek is die uitgangspunt dat die pactum successorium geldig, maar onafdwingbaar is. In die derde plek is daar ’n aantal beslissings waarin daar nie hieroor beslis is nie. ’n Belangrike vraag wat in verband met die pactum successorium ontstaan, is of dit contra bonos mores en derhalwe ongeldig, of geldig maar onafdwingbaar in 2.3.2 Besware teen die pactum successorium • In die derde plek word aangevoer dat dit ’n maklike metode skep om die bepalings van die Boedelbelastingwet 45 van 1955 te omseil (Hutchison, 1983:222). Die fiscus kan naamlik sy inkomste uit die boedelbelasting verbeur omdat die bate nie meer in die oorledene se belasbare boedel na sy dood is nie. Hierdie argument is waarskynlik nie so sterk nie vanweë die bepalings van artikels 55 en 58 van die Inkomstebelastingwet 58 van 1962 en die bevoegdheid van die Kommissaris van Binnelandse Inkomste om in gepaste gevalle geskenkebelasting te hef. Die feit dat die pactum successorium die testeervryheid van die erflater beperk, is vandag steeds die oorwegende rede waarom die pactum successorium as contra bonos mores en ongeldig beskou word. Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 360 Christa Rautenbach 2.3.3 Grondslag van die verbod op die pactum successorium 2.3.3 Grondslag van die verbod op die pactum successorium 2.3.3.4 Sake waarin geen beslissing gem aak is nie Die vraag na die nietigheid of vemietigbaarheid van die pactum successorium is in verskeie sake onbeslis gelaat. So verklaar hoofregter Murray in Costain and Partners v Godden (1960 4 SA 456 (SR) 461G) “[i]t is therefore unnecessary to express any opinion on the disputed point whether a pactum successorium is contra bonos mores ... or merely unenforceable ...” In James v James’s Estate ((1941) EDL 67 74) het die meerderheid van die hof by monde van regterpresident Lansdown aangevoer dat dit onnodig was om te beslis of die pactum successorium “... is to be regarded as illegal, as being contra bonos mores or against an important principle of public policy or some other ground, or whether it is unenforceable ...” In Keeve v Keeve (1952 1 SA 619 (O) 623A) was regter Horwitz van mening dat dit onnodig is om ’n mening uit te spreek oor die geskil insake die nietigheid al dan nie van die pactum successorium. Hy reken dat dit geen doel sal dien om te probeer vasstel of die pactum successorium nietig of slegs onafdwingbaar is nie. Die enigste relevante vraag is of die ooreenkoms ’n pactum successorium is of nie. Indien die ooreenkoms in die onderhawige saak ’n pactum successorium is, sal die aansoek van die applikante in elk geval nie toegestaan kan word nie. 2.3.3.3 Geldig maar onafdwingbaar In Salzer v Salzer ((1919) EDL 221 227) beslis regter Sampson dat “[i]t is true that a promise to leave anything by will cannot be enforced, but such a promise is not contra bonos mores’, there is nothing in law preventing such a promise being made; and there is nothing in law against a person relying upon such a promise, and acting upon it”. Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 361 Die pactum successorlum: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg Die pactum successorlum: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg Die pactum successorlum: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg Die mening van regter Schreiner in Van Jaarsveld v Van Jaarsveld’s Estate (1938) TPD 343 348) is dat “ whatever may be the position in regard to agreements relating to the inheritances of third persons, a promise to leave property by will though unenforceable is not illegal or contra bonos mores”. In Berman v Winrow ((1943) TPD 213 218) was regter Barry van mening dat hy gebonde is aan die beslissing in Van Jaarsveld v Van Jaarsveld's Estate, naamlik dat ’n pactum successorium nie contra bonos mores en gevolglik nietig is nie. 2.3.4.2 Betekenis van contra bonos mores Die betekenis van contra bonos mores is nie altyd duidelik nie. Die Drietalige Regswoordeboek (Hiemstra & Gonin, 1992:178) omskryf contra bonos mores as “teen(strydig met) die goeie sedes”. Volgens Hutchison (1991:435) is ’n oor- eenkoms contra bonos mores indien “ ... they offend our conscience, or sense of what is right, or modesty”. Ook van der Merwe en Rowland (1990:252) verwys na die begrip boni mores en as gesag vir hulle standpunt dat die begrip soepel is, verwys hulle na die opmerking van Hahlo (1950:240) wat soos volg lui: Times change and conceptions of public policy change with them. The structure of communities, their attitude to Church and religion, and their approach to family life do not remain static over the centuries. Begrippe soos “openbare beleid,” “in stryd met die gemenereg,” “openbare belang” en “boni mores” word dikwels gebruik om aan te dui waarom ’n bepaling as ongeldig beskou word. Dit is uit die regspraak en standpunte van die skrywers nie altyd duidelik of daar inderdaad ’n onderskeid tussen hierdie begrippe bestaan, of wat die onderskeid presies behels nie. In Sasfin (Pty) Ltd v Beukes (1989 1 SA 1 (A) 7I-9G) word hierdie probleem uitgewys en is die hof van oordeel dat begrippe soos “openbare beleid,” “openbare belang,” “in stryd met die gemenereg” en “contra bonos mores” afwisselbaar aangewend kan word om aan te toon waarom ’n ooreenkoms ongeoorloof is of nie. Die klassifikasie van ooreenkomste in een of meer van hierdie kategorieë is irrelevant. Indien ’n hof besluit om ’n ooreenkoms nie af te dwing nie, doen ’n hof dit omdat openbare beleid dit vereis (8F-H). Rautenbach en Van der Vyver (1993:644) verwys na die beginsel van contra bonos mores in die geval van ongeoorloofde ooreenkomste en stel dit gelyk met die beginsel van openbare beleid. Weimar (1994:787-797) is van mening dat die pactum successorium teen die openbare beleid is. In Bydawell v Chapman (1953 3 SA 514 (A) 521) het appêlregter Van den Heever egter aangedui dat dit in openbare belang is dat gevolg gegee word aan die laaste wense van ’n erflater. Dit is duidelik dat daar nie altyd eenvormigheid is in die regspraak en tussen die skrywers met betrekking tot die aanwending van die begrippe soos hierbo bespreek is nie. Wat wel duidelik is, is die feit dat die verbod bestaan omdat ’n pactum successorium die testeervryheid van ’n erflater beperk. 2.3.4.1 Algemeen Daar is reeds gewys op die standpunt in die gemenereg en van die howe dat die pactum successorium contra bonos mores en ongeldig is. Die pactum successorium is contra bonos mores omdat dit die testeervryheid van die erflater beperk. Die vraag ontstaan of hierdie grond vir die verbod op die pactum successorium in die moderne Suid-Afrikaanse reg nog houdbaar is of nie. Ten einde die vraag te beantwoord word die betekenis van contra bonos mores kortliks bespreek. Daama word enkele opmerkings met betrekking tot die beginsel van testeervryheid gemaak. Die bydrae wat die howe tot die beginsel 362 Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 Christa Rautenbach van testeervryheid gemaak het of behoort te maak, word vervolgens ook bespreek. van testeervryheid gemaak het of behoort te maak, word vervolgens ook bespreek. 2.3.4.2 Betekenis van contra bonos mores Daar word vervolgens aandag aan die beginsel van testeervryheid geskenk. 2 Die uitdruklike onterwing van sekere afstammelinge. 3 Beskerming deur middel van die legitieme porsie wat toegeken is aan sekere afstammelinge. 2.3.4.3 Enkele opmerkings oor die beginsel van testeervryheid Soos reeds aangedui, is die oorwegende rede vir die verbod op die pactum successorium die feit dat dit die testeervryheid van die erflater beperk. As gevolg Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 363 Die pactum successorium: stlefkind van die Suid-Afrlkaanse reg van die klem op die familie-eenheid in die vroegste Romeinse reg het die boedel van ’n erflater vererf volgens die reels van die intestate erfreg. As gevolg van sosiale en ekonomiese ontwikkeling het die behoefte tydens die Twaalf Tafels vir vererwing ingevolge ’n testament ontstaan. Weens die klemverskuiwing vanaf ’n sosialistiese na ’n individualistiese bestel van eiendomsreg het ’n erflater reeds vanaf die derde eeu voor Christus onbeperkte testeervryheid gehad (kyk in die algemeen De Waal, 1989:300-308; Feenstra, 1990:264-268). Ten einde die naaste afstammelinge te beskerm het daar mettertyd twee beperkings ontwikkel, naamlik exheredatio2 en querela inofficiosi testamenti3 (De Waal, 1989:308; Du Plessis, 1994:415). Ten spyte van die invloed van die Romeinse reg op die Romeins-Hollandse reg het die Romeins-Hollandse reg nie onbeperkte testeervryheid geken nie. Benewens die Romeinsregtelike beperkings, is daar ook verskeie ander beperkings op die testeervryheid van die erflater geplaas.4 Die Romeins-Hollandse reg met betrekking tot die erfreg is oorgeneem in die Suid-Afrikaanse reg, maar in 1874 is die legitieme porsie onder invloed van die Engelse reg in Suid-Afrika afgeskaf en geniet ’n erflater weer volkome testeerbevoegdheid (Hahlo, 1959:436; De Waal, 1989:314-315).5 In Bydawell v Chapman (1953 3 SA 514 (A) 521) het appêlregter Van den Heever opgemerk dat 2 Die uitdruklike onterwing van sekere afstammelinge. 3 Beskerming deur middel van die legitieme porsie wat toegeken is aan sekere afstammelinge. 4 Hierdie beperkings was onder andere instellings soos uilboedeling en reserve Daar was ook spesifieke beperkings ten opsigte van onroerende eiendom Waarskynlik weens die feit dat alle huwelike binne gemeenskap van goed gesluit was, was ’n langslewende gade egter nie geregtig op ’n legitieme porsie nie (kyk in die algemeen Hahlo, 1959:436; De Waal, 1989:312-314). 5 Enkele uitsonderings bestaan egter op die algemene reel, naamlik: (a) ’n Erflater mag nie bepalings maak wat contra bonos mores, vaag, onmoontlik of teen die reg is nie. (b) Ingevolge artikel 3 van die Wet op Onderverdeling van Landbougrond 70 van 1970 mag ’n erflater nie landbougrond onderverdeel of in onverdeelde aandele oordra nie. (e) Ingevolge artikel 20 van die Mineraalwet 50 van 1991 word ’n beperking geplaas op die vryheid van ’n erflater om mineraalregte te onderverdeel. 6 Die beginsel van kontrakteervryheid geniet dieselfde mate van beskerming as testeervryheid in die Suid-Afrikaanse reg. Kyk in die algemeen Corbett (1987:64); Stander (1996:215-229); Sasfin (Pty) LtdvBeukes 1989 I SA 1 (A) 9E. 2.3.4.3 Enkele opmerkings oor die beginsel van testeervryheid Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 364 Christa Rautenbach Roman-Dutch law recognises as a matter of public interest, transcending the private interests of beneficiaries under a will, that effect should be given tot the wishes of a testator, D. 29.3.5, or, as Voet states the proposition, 35.1.12, the ‘interests’ of the testator and the public interest demand that effect should be given to a testator’s last wishes. Dit is duidelik dat die beginsel van testeervryheid in die Suid-Afrikaanse reg hoë prioriteit geniet. Volgens Corbett (1987:33) neem die Suid-Afrikaanse reg die beginsel van testeervryheid verder “... than any other Western legal system”. Daar sou geredeneer kan word dat beperkings op testeervryheid soos by­ voorbeeld die pactum successorium wel toegelaat behoort te word. Deur ’n verbod te plaas op die pactum successorium word daar ook op ’n ander vryheid inbreuk gemaak, naamlik kontrakteervryheid. Testeervryheid en kon- trakteervryheid is albei gebaseer op private besit en privaatoutonomie en albei vryhede is belangrike beginsels in ’n kapitalistiese bestel. Die vraag ontstaan gevolglik of dit houdbaar is om een viyheid, naamlik testeervryheid, te beskerm ten koste van ’n ander vryheid, naamlik kontrakteervryheid.6 Daar kan geargumenteer word dat ’n persoon ’n vrye keuse behoort te hê om self te besluit watter een van die twee vryhede vir hom die swaarste weeg. Deur ’n erflater deur middel van die beletsel teen die pactum successorium te verhinder om sy kontrakteervryheid te beoefen, lyk na ’n anachronisme en onnodige spanning word geskep tussen die twee vryhede, waaroor die erflater self ’n keuse behoort te kan uitoefen. Volgens Hutchison (1983:239) het die tyd aangebreek om die beginsel van testeervryheid in heroorweging te neem. Hy stel dit soos volg: Our law takes that principle further than any other Western legal system - further, by far, than Roman law took it. ... In regard to pacta successoria, our devotion to the principle is all the more strange in view of the obvious conflict with the principle of freedom of contract. 2.3.4.3 Enkele opmerkings oor die beginsel van testeervryheid (d) Ingevolge artikel 6 van die Wet op die Opheffing of Wysiging van Beperkinge op Onroerende Goed 94 van 1965 word ’n erflater in die geval van ’n fideicommissum ten opsigte van onroerende goed beperk tot twee opeenvolgende fideicommissa. (e) Ingevolge artikel 2 van die Wet op die Onderhoud van Langslewende Gades 27 van 1990 verkry die langslewende gade ’n vordering vir onderhoud onder sekere omstandighede teen die boedel van die erflater. (0 Ingevolge die gemenereg het die mindeijarige kinders van die erflater ’n eis vir onderhoud teen die boedel van die erflater. Kyk in die algemeen Van der Merwe (1990:612 e.v ); lsakow (1985:21). 364 Koers 64(2 & 3] 1999:357 377 3 Beskerming deur middel van die legitieme porsie wat toegeken is aan sekere afstammelinge. 3 Beskerming deur middel van die legitieme porsie wat toegeken is aan sekere afstammelinge. 4 Hierdie beperkings was onder andere instellings soos uilboedeling en reserve Daar was ook spesifieke beperkings ten opsigte van onroerende eiendom Waarskynlik weens die feit dat alle huwelike binne gemeenskap van goed gesluit was, was ’n langslewende gade egter nie geregtig op ’n legitieme porsie nie (kyk in die algemeen Hahlo, 1959:436; De Waal, 1989:312-314). 5 Enkele uitsonderings bestaan egter op die algemene reel, naamlik: (a) ’n Erflater mag nie bepalings maak wat contra bonos mores, vaag, onmoontlik of teen die reg is nie. (b) Ingevolge artikel 3 van die Wet op Onderverdeling van Landbougrond 70 van 1970 mag ’n erflater nie landbougrond onderverdeel of in onverdeelde aandele oordra nie. (e) Ingevolge artikel 20 van die Mineraalwet 50 van 1991 word ’n beperking geplaas op die vryheid van ’n erflater om mineraalregte te onderverdeel. (d) Ingevolge artikel 6 van die Wet op die Opheffing of Wysiging van Beperkinge op Onroerende Goed 94 van 1965 word ’n erflater in die geval van ’n fideicommissum ten opsigte van onroerende goed beperk tot twee opeenvolgende fideicommissa. (e) Ingevolge artikel 2 van die Wet op die Onderhoud van Langslewende Gades 27 van 1990 verkry die langslewende gade ’n vordering vir onderhoud onder sekere omstandighede teen die boedel van die erflater. (0 Ingevolge die gemenereg het die mindeijarige kinders van die erflater ’n eis vir onderhoud teen die boedel van die erflater. Kyk in die algemeen Van der Merwe (1990:612 e.v ); lsakow (1985:21). 7 Dit is belangrik om daarop te let dat die Engelse teks van die 1996 Grondwet onderteken is deur die President en in geval van ’n teenstrydigheid tussen die Afrikaanse en Engelse teks sal die Engelse teks die deurslag gee. Kyk artikel 240 van die 1996 Grondwet. 2.3.5.1 Funksie van die howe Die funksie van die howe is om die gemenereg deur middel van beleidsbesluite te ontwikkel en aan te pas by die veranderde behoeftes van die samelewing. Beginsels soos onder andere openbare beleid, boni mores, die regsoortuiging van die gemeenskap en redelikheid is kriteria wat deur die howe aangewend moet word wanneer die howe gekonfronteer word met ’n regsprobleem in die gemenereg of wanneer daar ’n behoefte ontstaan om af te wyk van die posisie in 365 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Die pactum successorium: stiefklnd van die Suid-Afrikaanse reg die gemenereg (Corbett, 1987:54; 66-67). Corbett merk (1987:67) soos volg hieroor op: die gemenereg (Corbett, 1987:54; 66-67). Corbett merk (1987:67) soos volg hieroor op: die gemenereg (Corbett, 1987:54; 66-67). Corbett merk (1987:67) soos volg hieroor op: ... the policy decisions of our courts which shape and, at times, refashion the common law must also reflect the wishes, often unspoken, and the perceptions, often but dimly discerned, of the people. Ten einde ’n beleidsfunksie te verrig, behoort ’n hof kennis te neem van die natuurreg, intemasionale regsnorme en buitelandse reg. Daar sal dikwels van ’n hof verwag word om ’n balans te vind tussen twee kompeterende waardes (soos in die geval van testeervryheid en kontrakteervryheid). Die balans wat uiteindelik bereik word, moet in ooreenstemming met die behoeftes of belange van die gemeenskap wees (Corbett, 1987:67-68). 8 Artikel 35(3) van die 1993 Grondwet stem ooreen met artikel 39(2) soos vervat in Hoofstuk 2 van die 1996 Grondwet. 9 Volgens Van der Walt, 1997:26 "... it is justifiable to refer to section 25 as a properly guarantee and not merely a property clause, and it is also assumed that property is both a right in the Bill of Rights as meant in section 36(1) and a right entrenched in the Bill of Rights as meant in section 36(2)”. Kyk ook In re: Certification of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996 1996 10 BCLR 1253 (CC) 1287F-H. 2.3.5.2 Grondwet Artikel 25 van die 1996 Grondwet bevestig ’ persoon se reg op eiendom.9 Voortvloeiend uit ’n persoon se reg op eiendom die vryheid om te kontrakteer (insluitende ekonomiese vryheid) ten opsigte van s of haar eiendom of om die vryheid om dit testamentêr te bemaak. Die re (insluitende die gemenereg) behoort in beginsel nie enige beperkings (soos in d 8 Artikel 35(3) van die 1993 Grondwet stem ooreen met artikel 39(2) soos vervat in Hoofstuk van die 1996 Grondwet. 9 Volgens Van der Walt, 1997:26 "... it is justifiable to refer to section 25 as a proper guarantee and not merely a property clause, and it is also assumed that property is both a rig in the Bill of Rights as meant in section 36(1) and a right entrenched in the Bill of Rights meant in section 36(2)”. Kyk ook In re: Certification of the Constitution of the Republic South Africa, 1996 1996 10 BCLR 1253 (CC) 1287F-H. Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 36 Christa Rautenbach Christa Rautenbach Handves van Regte te bevorder. In Du Plessis v De Klerk (1996 5 BCLR 658 (CC)) beslis die hof The presence of this subsection [35(3) of the 1993 Constitution] ensures that the values embodied in chapter 38 will permeate the common law in all its aspects, including private litigation (691E-F). 2.3.5.2 Grondwet Die funksie van die howe om die gemenereg te ontwikkel is bevestig in artikel 35 van die interim Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 (hiema 1993 Grondwet genoem) en artikel 39 van die huidige Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 (hiema 1996 Grondwet genoem). Artikel 39(2) van die 1996 Grondwet lui soos volg:7 By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemenereg o f gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. (Eie kursivering.) Artikel 8(3)(a) van die 1996 Grondwet bepaal dat die hof by die toepassing van die gemenereg op ’n natuurlike of regspersoon, ten einde gevolg te gee aan ’n reg in die Handves van Regte, die gemenereg moet toepas, of indien nodig, ontwikkel. Ingevolge artikel 8(3)(b) van die 1996 Grondwet kan die hof die gemenereg ontwikkel ten einde ’n reg soos in artikel 8(3)(a) genoem, te beperk mits die beperking in ooreenstemming met artikel 36(1) van die 1996 Grondwet is. In terme van artikel 36(1) van die 1996 Grondwet kan regte in die Handves van Regte “... slegs beperk word in die mate waarin die beperking redelik en regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op mens­ waardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike faktore”. Hierdie artikels in die 1996 Grondwet bevestig die standpunt van Corbett (kyk § 2.3.5.1) en maak dit verpligtend vir howe om die reëls van die gemenereg te oorweeg binne die raamwerk van die 1993 of 1996 Grondwette, en indien nodig, die gemenereg te ontwikkel ten einde die gees, oogmerke en strekking van die Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 366 Handves van Regte te bevorder. In Du Plessis (CC)) beslis die hof The presence of this subsection [35(3) of the the values embodied in chapter 38 will perme aspects, including private litigation (691E-F). en verder The common law is not to be trapped within th not to be interpreted in conditions of social an needs to be revisited and revitalised with the sp defined in chap 3 ... (703 C-D). Die waardes van die 1996 Grondwet is in ar vervat: Die Republiek van Suid-Afrika is een, soewere op die volgende waardes: (a) Menswaardigheid, die bereiking van menseregte en vryhede. ... Hierbenewens kan geargumenteer word dat arti die demokratiese waardes van “menswaardigh skans in die Handves van Regte. 8 Artikel 35(3) van die 1993 Grondwet stem ooreen met artikel 39(2) soos vervat in Hoofstuk 2 van die 1996 Grondwet. 2.3.5.2 Grondwet Artikel 7(1) bep Hierdie Handves van Regte is ’n hoeksteen van Dit verskans die regte van alle mense in ons lan waardes van menswaardigheid, gelykheid en viy Kontrakteervryheid en testeervryheid is albei vry privaatoutonomie en albei vryhede is belangri bestel. So verklaar artikel 9(2) dat “gelykheid” alle regte en vryhede insluit. Artikel 25 van persoon se reg op eiendom.9 Voortvloeiend uit die vryheid om te kontrakteer (insluitende ekono of haar eiendom of om die vryheid om dit (insluitende die gemenereg) behoort in beginsel 8 Artikel 35(3) van die 1993 Grondwet stem ooreen m van die 1996 Grondwet. 9 Volgens Van der Walt, 1997:26 "... it is justifiab guarantee and not merely a property clause, and it is in the Bill of Rights as meant in section 36(1) and a meant in section 36(2)”. Kyk ook In re: Certificati South Africa, 1996 1996 10 BCLR 1253 (CC) 1287F Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 Christa Rautenbach Handves van Regte te bevorder. In Du Plessis v De Klerk (1996 5 BCLR 658 (CC)) beslis die hof The presence of this subsection [35(3) of the 1993 Constitution] ensures that the values embodied in chapter 38 will permeate the common law in all its aspects, including private litigation (691E-F). en verder The common law is not to be trapped within the limitations of its past. It need not to be interpreted in conditions of social and constitutional ossification. It needs to be revisited and revitalised with the spirit of the constitutional values defined in chap 3 ... (703 C-D). Die waardes van die 1996 Grondwet is in artikel 1 van die 1996 Grondwe vervat: Die Republiek van Suid-Afrika is een, soewereine, demokratiese staat gegrond op die volgende waardes: (a) Menswaardigheid, die bereiking van gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede. ... Hierbenewens kan geargumenteer word dat artikel 7(1) van die 1996 Grondwe die demokratiese waardes van “menswaardigheid, gelykheid en vryheid” ver skans in die Handves van Regte. Artikel 7(1) bepaal soos volg: Hierdie Handves van Regte is ’n hoeksteen van die demokrasie in Suid-Afrika. Dit verskans die regte van alle mense in ons land en bevestig die demokratiese waardes van menswaardigheid, gelykheid en viyheid. Kontrakteervryheid en testeervryheid is albei vryhede gebaseer op privaatbesit e privaatoutonomie en albei vryhede is belangrike beginsels in ’n kapitalisties bestel. So verklaar artikel 9(2) dat “gelykheid” die voile en gelyke genieting va alle regte en vryhede insluit. en verder The common law is not to be trapped within the limitations of its past. It need not to be interpreted in conditions of social and constitutional ossification. It needs to be revisited and revitalised with the spirit of the constitutional values defined in chap 3 ... (703 C-D). Die waardes van die 1996 Grondwet is in artikel 1 van die 1996 Grondwet vervat: Die Republiek van Suid-Afrika is een, soewereine, demokratiese staat gegrond op die volgende waardes: Die Republiek van Suid-Afrika is een, soewereine, demokratiese staat gegrond op die volgende waardes: (a) Menswaardigheid, die bereiking van gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede. ... Hierbenewens kan geargumenteer word dat artikel 7(1) van die 1996 Grondwet die demokratiese waardes van “menswaardigheid, gelykheid en vryheid” ver- skans in die Handves van Regte. Artikel 7(1) bepaal soos volg: Hierdie Handves van Regte is ’n hoeksteen van die demokrasie in Suid-Afrika. Dit verskans die regte van alle mense in ons land en bevestig die demokratiese waardes van menswaardigheid, gelykheid en viyheid. Kontrakteervryheid en testeervryheid is albei vryhede gebaseer op privaatbesit en privaatoutonomie en albei vryhede is belangrike beginsels in ’n kapitalistiese bestel. So verklaar artikel 9(2) dat “gelykheid” die voile en gelyke genieting van alle regte en vryhede insluit. Artikel 25 van die 1996 Grondwet bevestig ’n persoon se reg op eiendom.9 Voortvloeiend uit ’n persoon se reg op eiendom is die vryheid om te kontrakteer (insluitende ekonomiese vryheid) ten opsigte van sy of haar eiendom of om die vryheid om dit testamentêr te bemaak. Die reg (insluitende die gemenereg) behoort in beginsel nie enige beperkings (soos in die 367 Koers 64(2 & 3] 1999:357-377 Die pactum successorium: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg geval die verbod op die pactum successorium) op hierdie vryhede van ’n persoon te plaas nie. Elke persoon behoort ’n vrye keuse uit te oefen ten opsigte van hierdie twee viyhede. Indien hy of sy een maal ’n keuse uitgeoefen het, is hy of sy aan daardie keuse gebonde. geval die verbod op die pactum successorium) op hierdie vryhede van ’n persoon te plaas nie. Elke persoon behoort ’n vrye keuse uit te oefen ten opsigte van hierdie twee viyhede. Indien hy of sy een maal ’n keuse uitgeoefen het, is hy of sy aan daardie keuse gebonde. en verder In die geval van die pactum successorium is daar ’n botsing tussen hierdie twee vryhede en dit is nie duidelik waarom die testeervryheid van die erflater tot nou toe deur die appêlhof (Borman en McAlpine) as die deurslaggewende vryheid beskou is nie. Aangesien die appêlhof reeds by twee geleenthede te kenne gegee het dat hulle nie bereid is om die gemeenregtelike posisie met betrekking tot die pactum successorium te hervorm nie, word daar gevolglik aan die hand gedoen dat die wetgewer moet ingryp om die posisie met betrekking tot die pactum successorium statutêr te reel. 2.3.6.2 Afwesigheid van ’n teenprestasie In Schauer v Schauer (1967 3 SA 615 (W) 616H-617A) het die hof beslis dat ’n ooreenkoms ’n ongeldige pactum successorium is, tensy bewys gelewer kan word dat ’n quid pro quo aan die promissor gegee is. Hewige kritiek is al uitgespreek teen dié standpunt en dit word algemeen aanvaar dat die lewer van ’n teenprestasie nie die kriterium is om te bepaal of ’n ooreenkoms ’n pactum successorium is of nie (Hutchison, 1983:225-226 en Jubelius v Griesel 1988 2 SA 610 (K) 622H). 2.3.6.1 Algemeen Die algemene verbod op die pactum successorium het in die praktyk veroorsaak dat die reg onnodig tegnies en gekompliseerd geword het in ’n poging om testeervryheid sy belangrike plek in die Suid-Afrikaanse erfreg te laat inneem. Die howe het verskeie maatstawwe ontwikkel wat hulle gebruik om die pactum successorium te onderskei van ander soortgelyke, maar geldige ooreenkomste. Die aanwending van hierdie maatstawwe het nie sonder probleme geskied nie en heelwat regsonsekerheid bestaan in dié verband. Sommige regters het van hierdie verwarring gebruik gemaak om ’n “twyfelagtige” ooreenkoms geldig te verklaar in ’n poging om die “verontregte” kontraksparty te help (kyk in die algemeen Costain and Partners v Godden 1960 4 SA 456 (SR); D ' Angelo v Bona 1976 1 SA 463 (A); Erasmus v Havenga 1979 3 SA 1253 (T) en Jubelius v Griesel 1988 2 SA 610 (K)). Hierdie maatstawwe word vervolgens kortliks bespreek. 2.3.6.3 Herroepingsbevoegdheid Een van die fundamentele beginsels in die testate erfreg is dat die erflater in staat gestel moet word om te enige tyd tydens sy of haar lewe ’n testament te herroep. Koers 64(2 & 3} 1999:357-377 368 Christa Rautenbach Behalwe in die geval van enkele uitsonderings kan hy of sy nie van sy of haar herroepingsbevoegdheid afstand doen nie (Van der Merwe, 1990:187; Corbett et al., 1980:31). Die herroeplikheidsmaatstaf het al heelwat verwarring in die regspraak veroorsaak. In Costain and Partners v Godden (1960 4 SA (SR) 456 45C-D) is beslis dat ’n opsie ’n gewone “straight forward commercial contract” is wat by die sluiting daarvan onherroeplik word. Indien dit onherroeplik is, ontsnap dit die stigma van ’n pactum successorium en word dit afdwingbaar. Hierdie uitgangspunt is ook reeds sterk gekritiseer en dit is duidelik dat die herroeplikheidsmaatstaf verkeerd toegepas is in bovermelde beslissing. Geen ooreenkoms wat herroeplik is, kan die testeervryheid van die promissor inkort of beperknie (Williams, 1969:52 en Hutchison, 1983:226). ’n Meer bevredigende toepassing van die herroeplikheidsmaatstaf word gevind in Varkevisser v Varkevisser (1959 4 SA 196 (SR)) en Ex Parte Calderwood: In Re Estate Wixley (1981 3 SA 727 (Z)). In albei beslissings is beslis dat die fundamentele beginsel van pactum successorium juis geleë is in die feit dat die promissor homself onherroeplik tot die ooreenkoms verbind het. Hy behou nie vir homself die reg voor om sy aanbod te herroep nie. As hy dit sou doen, sal die ooreenkoms nie in stryd wees met die algemene reel dat erfopvolging slegs ex testamento of ab intestato mag plaasvind nie. Alhoewel na die herroeplikheidsmaatstaf verwys is in Varkevisser v Estate Varkevisser het die hof die vestigingsmaatstaf (kyk § 2.3.6.5 hiema) toegepas om te bepaal of die ooreenkoms ’n pactum successorium was of nie. Dit blyk uit die beslissings en standpunte van die skrywers dat die herroeplikheid van ’n ooreenkoms nie altyd bevredigend gebruik kan word as die enigste kriterium om die pactum successorium van ander ooreenkomste te onderskei nie (kyk in die algemeen Jubelius v Griesel 622 I; Hutchison, 1983:226). Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 2.3.6.4 Beperking van testeervryheid Daar is reeds aangetoon dat dit ’n basiese beginsel van die Suid-Afrikaanse erfreg is dat ’n erflater volkome testeervryheid oor sy bates het tot op die datum van sy dood en behalwe vir enkele uitsonderings is enige ooreenkoms wat so ’n erflater se testeervryheid aan bande lê, nietig. Die howe het testeervryheid in die praktyk verhef tot ’n maatstaf vir die bepaling of ’n ooreenkoms ’n pactum successorium is of nie. In Borman (505D-E) het die hof by wyse van implikasie die vestigingsmaatstaf aanvaar, maar lê meer klem op die beperking van testeervryheid van die kontrakterende partye. Die appêlafdeling het eenparig tot die gevolgtrekking gekom dat die leningsheffing wat ten gunste van ’n lid van die Tabakkorporasie 369 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Die pactum successorium: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg oploop, ’n bate in die lid se boedel vorm en dat hy geregtig is om testamentêr daaroor te beskik. As die uiteindelike beskikking oor hierdie fondse deur die statute van die Tabakkorporasie beheers word (wat inderdaad die geval was), kom dit neer op ’n ooreenkoms tussen die lid en die Tabakkorporasie wat inderdaad inbreuk maak op die lid se testeervryheid om na goeddunke testamentêr daaroor te beskik (508A). Gevolglik het die hof beslis dat die besondere bepaling wel neerkom op ’n ongeldige pactum successorium. oploop, ’n bate in die lid se boedel vorm en dat hy geregtig is om testamentêr daaroor te beskik. As die uiteindelike beskikking oor hierdie fondse deur die statute van die Tabakkorporasie beheers word (wat inderdaad die geval was), kom dit neer op ’n ooreenkoms tussen die lid en die Tabakkorporasie wat inderdaad inbreuk maak op die lid se testeervryheid om na goeddunke testamentêr daaroor te beskik (508A). Gevolglik het die hof beslis dat die besondere bepaling wel neerkom op ’n ongeldige pactum successorium. Die eerste vraag wat ontstaan, is of appélregter Rabie korrek was in sy vertolking dat die lid ’n vorderingsreg wat deel van sy boedel gevorm het, teen die maatskappy gehad het. Hierbo in paragraaf 3.3.4.3 is alreeds aangedui dat die toets nie is of ’n kontraksparty gedurende sy lewe afstand gedoen het van sy eiendomsreg in ’n bate nie, maar of die reg om die bate te eis inter vivos in ’n ander party gevestig het. 0 Beding ten behoewe van ’n derde. 2.3.6.4 Beperking van testeervryheid In hierdie saak behoort die vraag te gewees het of die lid se weduwee inter vivos ’n reg ten opsigte van die geld in die ledebelangefonds gevestig het al dan nie. Indien wel, is die ooreenkoms, ongeag of daar geld in die lid se boedel was of nie, nie ’n ongeldige pactum successorium nie. Verder kan dit gestel word dat die hof moontlik ’n kunsmatige onderskeid tref tussen die stipulatio alteri10 (wat in versekeringspolisse en pensioenskemas aangetref word) en die ooreenkoms in casu. Volgens appêlregter Rabie is die onderskeid tussen ’n stipulatio alteri en ’n pactum successorium daarin geleë dat die persoon wat die subskripsies of premies in die geval van versekeringspolisse en pensioenskemas betaal, tydens sy lewe afstand doen van alle aansprake op die geld wat hy betaal het. Dit word uit sy boedel onttrek en word die eiendom van die vereniging of maatskappy. In Borman is die bedrag geld wat die oorledene betaal het, egter die totaal van die bydraes wat die lid gedurende sy lewe aan die Tabakkorporasie gemaak het. Die lid het deurgaans ’n vorderingsreg op die bydraes behou. Dit word gestel dat hierdie onderskeid kunsmatig is. Net soos wat die versekeraar die premies kon aanwend om aan die ekonomiese verkeer deel te neem, kon die Tabakkorporasie die geld in die ledebelangefonds aanwend vir die bevoordelings van die Korporasie se doelstellings (498C-D). Die vraag ontstaan wat die posisie sou wees indien die Tabakkorporasie insolvent sou raak. Sou die lid dan nog steeds in die lig van bogenoemde ’n vorderingsreg teen die Tabakkorporasie gehad het? Volgens die minderheidsuitspraak in Me Alpine (756H) is die ware rede waarom versekeringspolisse en pensioenskemas nie as ongeldige pacta successoria kwalifiseer nie, die feit dat dit nooit die bedoeling van die kontrakspartye was dat erfopvolging moet plaasvind nie (kyk § 2.3.6.6 hiema). 0 Beding ten behoewe van ’n derde. Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 37 0 Christa Rautenbach Laastens blyk dit dat ’n té hoë premie op die beginsel van testeervryheid geplaas word. In beginsel beperk alle vervreemdings inter vivos of mortis causa die testeervryheid van die erflater. Die rede waarom die pactum successorium verbied word, is omdat die pactum successorium mortis causa onherroeplike regte in die begunstigde vestig. Die gevolg is dat die testeervryheid van die erflater ingeperk word, ’n Beperking op testeervryheid is dus ’n gevolg van die pactum successorium. 2.3.6.4 Beperking van testeervryheid Om vas te stel of ’n persoon se testeervryheid beperk word al dan nie, word sekere toetse aangewend, naamlik die herroeplikheids- en vestigingsmaatstaf. Streng gesproke is die inperking van die erflater se kontrakteervryheid dus nie ’n maatstaf wat bepaal of ’n ooreenkoms ’n ongeldige pactum successorium is of nie, maar eerder die gevolg indien ’n ooreenkoms as ’n ongeldige pactum successorium aangemerk kan word. 2.3.6.5 Vestigingsmaatstaf Die howe het al in verskeie gevalle beslis dat daar reeds met die aangaan van die ooreenkoms regte in die bevoordeelde gevestig is en dat die ooreenkoms nie ’n pactum successorium is nie (Keeve v Keeve 1952 1 SA (O) 623F-G; Varkevisser v Estate Varkevisser 198-199; Costain and Partners v Godden 460A-C; Jubelius v Griesel 623-626; McAlpine 750C). Indien regte in die bevoordeelde inter vivos vestig, al word die uitvoering daarvan mortis causa uitgestel, is die ooreenkoms nie ’n pactum successorium nie. Anders gestel; die pactum successorium is ’n ooreenkoms inter vivos, maar die vestiging van regte vind eers mortis causa plaas. Die toepassing van hierdie maatstaf bied egter ook nie altyd bevredigende resultate nie. Dit is byvoorbeeld nie altyd duidelik wat die aard van die regte is wat vestig nie. Eerstens is daar die juriste wat ’n onderskeid tref tussen voorwaardelike (“vested”) of gevestigde (“contingent”) regte (Cowen, 1949:404; Corbett et al., 1980:133; Honoré, 1985:430-431; De Wet & Van Wyk, 1992:150 e.v.; Hutchison, 1983:228 en Swanepoel, 1961:81). Volgens hierdie skrywers is ’n gevestigde reg “. .. simply, one the title of which is complete and unconditional ...” en ’n voorwaardelike reg ’n reg waar “... one or more (of the investitive facts) has already happened, but one or more has not yet happened, and may never happen ...” (Cowen, 1949:406). Tweedens is daar die skrywers wat die sogenaamde voorwaardelike reg gelykstel aan ’n spes of verwagting (Joubert, 1952:188 i.v.m. ’n spes fideicommissi). Derdens is daar die skrywers wat meen ’n voorwaardelike reg het geen bestaansgrond nie: “’n Reg kan eenvoudig nie voorwaardelik wees nie. ’n Reg bestaan of dit bestaan nie. ... Vir voorwaardelike bestaan - iets tussen die synde en die nie-synde - is in ’n drie-dimensionele denkproses net nie ruimte nie” (Van der Merwe, 1965:138-139). 371 371 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Die pactum successorium: stlefkind van die Suid-Afrikaanse reg Hierdie verwarring het ook nie in die regspraak uitgebly nie. In Jubelius v Griesel (624-625) pas die hof die vestigingsmaatstaf toe en kom tot die gevolgtrekking dat die koopkontrak in die onderhawige geval onderworpe was aan ’n ontbindende voorwaarde. Die hof stel egter die vestiging van regte in die geval van ’n ontbindende en opskortende voorwaarde gelyk en bevind dat die eiser geen gevestigde reg verkry het nie. Hierdie gevolgtrekking is foutief. 2.3.6.5 Vestigingsmaatstaf In die geval van ’n ontbindende voorwaarde vestig daar reeds afdwingbare regte by die aangaan van die ooreenkoms, maar alle verkreë regte verdwyn by die vervulling van die voorwaarde (kyk Van der Merwe et al., 1990:273-279 in verband met die uitwerking van voorwaardes). Alhoewel daar met die uitslag van die saak saamgestem kan word, is daar tereg heelwat kritiek teen die beslissing uit- gespreek (Radesich & Roos, 1988:572; Cronje & Roos, 1997:496). Daarbenewens word die situasie verder bemoeilik deurdat die reg beskerming verleen aan ’n voorwaardelike reg of ’n spes (De Wet & Van Wyk, 1992:151; Cowen, 1949:408 vn. 17; Gibson, 1985:287). Byvoorbeeld, ’n reg onderhewig aan ’n opskortende voorwaarde vestig in ’n regstegniese sin reeds by die aangaan van die ooreenkoms (aangesien dit reeds ’n sekere mate van beskerming geniet) en gevolglik is dit nie heeltemal korrek om te sê dat só ’n reg eers vestig by vervulling van die voorwaarde nie. ’n Verdere kritiekpunt teen die aanwending van die vestigingsmaatstaf word in die minderheidsuitspraak van McAlpine aangetref. Volgens appélregter Nienaber is die toepassing van die vestigingsmaatstaf selektief in dié sin dat dit die bedoeling van die partye totaal en al ignoreer (755F). Ten spyte van die kritiek wat teen die vestigingsmaatstaf uitgespreek kan word, het die meerderheid van die appélhof in McAlpine bevestig dat die vestigings- maatstaf die aangewese maatstaf is om aan te wys of ’n ooreenkoms ’n pactum successorium is of nie. Hulle was verder van mening dat dit die taak van die wetgewer is om die reel te verslap waar die pactum successorium deel vorm van ’n kommersiële ooreenkoms tussen partye (753H). 2.3.6.6 Bedoeling van die partye ’n Vyfde en meer bevredigende kriterium om te bepaal of ’n ooreenkoms as ’n pactum successorium aangemerk behoort te word, is die bedoeling van die partye. Hierdie maatstaf het vir die eerste keer ter sprake gekom in die minderheidsuitspraak van McAlpine en verdien daarom spesiale vermelding (754­ 758). Die feite van die saak was kortliks soos volg: Twee broers het ’n ooreenkoms aangegaan waarin hulle onder meer ooreengekom het dat “[i]n the event of either parties death, the other party will get 100% of the shares in the company ... in other words, the deceased parties shareholding will go to the one remaining alive” Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 372 Christa Rautenbach Christa Rautenbach (267H). ’n Paar jaar later is Ian eerste oorlede en het die appellant ’n eis ingestel teen die weduwee van Ian, in haar hoedanigheid as eksekutrise van sy boedel, vir die oordrag van die 50% van Ian se aandele. Sy het die eis teengestaan op grond daarvan dat die ooreenkoms op ’n ongeldige pactum successorium neergekom het. Die hof a quo het die verweer gehandhaaf en ’n appêl teen hierdie beslissing het misluk. Volgens die minderheidsuitspraak van appélregter Nienaber is die bedoeling van die kontrakspartye en nie die aard van die reg nie (naanlik ’n gevestigde of voorwaardelike reg) die dominante kenmerk van ’n ooreenkoms. Die bedoeling van die kontrakspartye is ’n feitevraag en ten einde die bedoeling van die kontrakspartye vas te stel is daar verskillende oorwegings wat in aanmerking geneem kan word, soos onder andere die herroeplikheid van die ooreenkoms en die vestiging van regte ingevolge die ooreenkoms. Só gesien, word die vestigings- en herroeplikheidsmaatstawwe bloot gereduseer tot hulpmiddels ten einde die bedoeling van die kontrakspartye vas te stel. Hierdie benadering verklaar ook waarom gewone kommersiële ooreenkomste, soos pensioenskemas, vennootskapsooreenkomste, lewensversekeringspolisse (wat nie noodwendig verband hou met die inhoud van ’n testament nie, maar nogtans ’n party tot die mortis caMsa-bemaking van sy eiendom kan verbind) nie as pacta successoria beskou kan word nie (756F). Sodanige ooreenkomste is gesluit sonder animus testandi en kan daarom nie as ongeldige pacta successoria aangemerk word nie. ’n Verdere belangrike beginsel by die vasstelling van die bedoeling van kontrakspartye is dat, indien dit nie duidelik is wat die bedoeling van die partye is nie, die ooreenkoms eerder in stand gehou moet word as wat dit afgewys word (756A). 2.3.6.6 Bedoeling van die partye Toegepas op die feite van die saak, is dit duidelik dat die partye nie die bedoeling gehad het om te testeer nie. Die ooreenkoms het nie met die testeervryheid van die twee broers ingemeng nie en dit was ook nie ’n poging om die testamentsformaliteite te omseil nie. Gevolglik was dit ’n (757G) ... ordinary although comprehensive commercial agreement between two brothers who, through the medium of a company of which they were the sole shareholders, sought to provide contractually for various foreseeable even­ tualities relating to their co-ownership; more particularly, to ensure that each party would be protected should the other mortgage or sell his shares or predecease him. Hierdie benaderingswyse van appélregter Nienaber ondervang die gevaar ten opsigte van die praktiese implikasies van die verbod op kommersiële ooreen­ komste (Rautenbach, 1995:98). 373 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Die pactum successorium: stlefklnd van die Suld-Afrlkaanse reg 11 Daar bestaan reeds in die praktyk gevalle waar die wetgewer statutêr ingegryp het om voorsiening te maak vir pacta successoria, byvoorbeeld artikel 37C van die Wet op Pensioenfondse 24 van 1956 wat voorsiening maak dat ’n lid se belang in ’n pensioenfonds by sy afsterwe nie deel uitmaak van sy boedel nie en dat die belang in terme van ’n ooreenkoms tussen die lid en die skema aan ’n bepaalde persoon oorgedra moet word. 12 Formele vereistes bestaan byvoorbeeld ten opsigte van kontrakte wat te doen het met onroerende eiendom en dit is nie ’n vreemde verskynsel in die moderae Suid-Afrikaanse reg om geldigheidsvereistes vir die sluit van sekere ooreenkomste voor te skryf nie. Kyk byvoorbeeld Rautenbach (1997:132-133) vir die vereistes gestel in die Duitse reg. 3. Ten slotte Daar bestaan ’n duidelike behoefte in die regsverkeer om die belange van partye in ’n kommersiële regsverhouding, soos ’n vennootskap of tussen mede-eienaars, te reel (Rautenbach, 1994:72-91). Dit is dikwels in belang van die partye om die status quo te handhaaf indien een van die partye sou sterf. Die gevaar bestaan egter (soos uitgekristalliseer in Borman en McAlpine) dat hierdie ooreenkomste as verbode pacta successoria aangemerk kan word en dat die bedoeling van die partye só verydel kan word (Rautenbach, 1995:98-112). Die oorsprong van die verbod in die modeme Suid-Afrikaanse reg is gemeenregtelik van aard. Net soos in die gemenereg, is die feit dat die pactum successorium die testeerviyheid van die erflater beperk die oorwegende rede waarom die pactum successorium vandag as contra bonos mores en ongeldig beskou word. Daar word aan die hand gedoen dat die beginsel van testeervryheid in heroorweging geneem behoort te word. Soos reeds aangedui, behoort ’n erflater self ’n keuse te kan maak tussen testeervryheid en kontrakteervryheid. Behalwe vir die enkele bestaande beperkings op die testeervryheid van die erflater behoort die reg dus ook voorsiening te maak vir ’n beperking soos die pactum successorium. Indien aanvaar word dat daar wel op die testeervryheid van die erflater inbreuk gemaak kan word deur middel van die pactum successorium, is die volgende vraag wat aandag moet geniet wat die inhoud of trefwydte van só ’n ooreenkoms moet wees. Daar bestaan verskeie opsies. In die eerste plek kan daar geen formele vereistes gestel word nie en is die vereistes dieselfde as vir ’n gewone ooreenkoms. In die tweede plek kan die vereiste gestel word dat die ooreenkoms aan testamentsformaliteite, soos in die geval van die donatio mortis causa, moet voldoen. Sodanige vereiste sal ook sommige van die besware teen die pactum successorium uit die weg ruim. In die derde plek kan formele vereistes, soos onder andere opskrifstelling, vir die sluit van die pactum successorium gestel word. Hierdie vereistes hou sekere voordele vir die kontrakspartye in, naamlik: • Regsekerheid ten opsigte van die bestaan en inhoud van só ’n ooreenkoms word geskep. • Die moontlikheid van vervalsing word uitgesluit. • Sekerheid oor die handelingsbevoegdheid van die kontrakspartye word geskep. • Bewysregtelike probleme met betrekking tot beweerde mondelinge ooreen­ komste word uitgeskakel. 3. Ten slotte 374 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Christa Rautenbach Christa Rautenbach • Omdat die ooreenkoms formeel skriftelik gesluit word, is die beswaar nie meer geldig dat die testamentêre erfreg ondermyn sal word deur die sluiting van informele ooreenkomste nie. Daar word gevolglik aan die hand gedoen dat die verbod teen die pactum successorium in heroorweging geneem behoort te word. Weimar (1994:797) verklaar soos volg: Are the ... South African prohibitions on succession pacts still necessary? We seem never to have considered it in this way. Where inheritance contracts are valid, especially in Germany and Switzerland, dispositions in contemplation of death lost its mystique; it is favoured and has proven very helpful. Are the ... South African prohibitions on succession pacts still necessary? We seem never to have considered it in this way. Where inheritance contracts are valid, especially in Germany and Switzerland, dispositions in contemplation of death lost its mystique; it is favoured and has proven very helpful. Aangesien die appêlhof reeds by twee geleenthede aangedui het dat hulle nie bereid is om die gemeenregtelike posisie met betrekking tot pacta successoria te wysig nie, word aan die hand gedoen dat die wetgewer moet ingryp.11 Die huidige besware wat teen die pactum successorium bestaan, kan ondervang word deur formele vereistes vir die sluiting daarvan voor te skryf.12 Bibliografie g CHRISTIE, R.H. 1996. The law of contract in South Africa. Durban : Butterworths CORBETT, M M. 1987. Aspects of the role of policy in the evolution of our common law. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 104(l):52-69. CORBETT, M M. 1987. Aspects of the role of policy in the evolution of our common law. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 104(l):52-69. y f g g ( ) CORBETT, MM., HAHLO, H R & HOFMEYR, G.Y.S. 1980. The Law of Succession in South Africa. Kaapstad : Juta. p COWEN, D.V. 1949. Vested and contingent rights. South African Law Journal, 66:404-421. CRONJÉ, D.S.P. & ROOS, A. 1997. Casebook on the law of succession. Pretoria : UNISA. DE WAAL, M J. 1989. Law, society and the individual: The limits of testation. (In VISSER, D P d E th hi t f l K t d J t 300 318 ) DE WAAL, M J. 1989. Law, society and the individual: The limits of testation. (In VISSE D.P., ed Essays on the history of law. Kaapstad : Juta. p. 300-318 .) DE WET, J.C. & VAN WYK, A H. 1992. Die Suid-Afrikaanse Kontraktereg en Handelsreg. Durban : Butterworths DE WET, J.C. & VAN WYK, A H. 1992. Die Suid-Afrikaanse Kontraktereg en Handelsreg. Durban : Butterworths DU PLESSIS, F.J. 1994. Testeervryheid in die Suid-Afrikaanse reg en die nuwe Grondwet. Responsa Meridiana, 6(4):414-421. FEENSTRA, R. 1990. Romeinsrechtelijke grondslagen van het Nederlands privaatrecht. Leiden : Brill. GIBSON, J.T R. 1977. Wille’s principles of South African Law Kaapstad : Juta. GIBSON, J.T R. 1977. Wille’s principles of South African Law Kaapstad : Juta. 375 Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 Die pactum successorium: stlefklnd van die Suid-Afrikaanse reg Responsa Meridiana, 2(3):45-58. Lys van hof sake D 'Angelo v Bona 1976 1 SA 463 (A). Baydawell v Chapman 1953 3 SA 514 (A) Berman v Winrow (1943) TPD 213. Borman en De Vos v Potgietersrusse Tabakkorporasie Bpk 1976 3 SA 488 (A). Costain and Partners v Godden 1960 4 SA 456 (SR). Du Plessis v De Klerk 1996 5 BCLR 658 (CC). Eksteen vEksteen (1920) OPD 195. Erasmus v Havenga 1979 3 SA 1253 (T). Ex Parte Calderwood: In Re Estate Wixley 1981 3 SA 727 (Z). Ex Parte Executors Estate Everard (1938) TPD 190. Die pactum successorium: stlefklnd van die Suid-Afrikaanse reg HAHLO, H-R 1950. Jewish faith and race clauses in wills. South African Law Journal, 86(1)231-244. HAHLO, HR. 1959. The case against freedom of testation. South African Law Journal, 76(4):435-447. ( ) H T T ? M S T R A, V.G. & GONIN, H.L. 1992. Drietalige Regswoordeboek. Kaapstad : Juta. g g HONORÉ, T. 1985. The South African Law of Trusts. Kaapstad : Juta. HUTCHISON, D. 1983. Isolating the pactum successorium. South African Law Journal, 100(2):221 -239. ( ) HUTCHISON, D. 1991. Wille’s principles of South African law Kaapstad : Juta. AKOW, L.E. 1985. The law of succession through the cases. K ISAKOW, L.E. 1985. The law of succession through the cases. Kaapstad : Juta. JOUBERT, C.P 1952. Die Fideicommis, die Trust en die Stigting. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 15:181-247. g JOUBERT, C.P. 1961. Pactum Successorium. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 24:18-40, 106-111,177-188, 250-260. g RADESICH, G A M. & ROOS, A. 1988. The effect of a resolutive condition on the formation of a Pactum Successorium. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:572-575. RAUTENBACH, C. 1994. Die pactum successorium in die Suid-Afrikaanse reg. Potchefstroom : PU vir CHO. (L.L.M.-verhandeling.) g RAUTENBACH, C. 1995. Die praktiese implikasies van die verbod op die pactum successorium met betrekking tot vennootskapsooreenkomste. DeJure, 28(1):98-112 RAUTENBACH, C. 1997. Die pactum successorium in die Duitse reg. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 60(1): 131-136. RAUTENBACH, I.M. & VAN DER VYVER, I.W. 1993. Volenti non fit Iniuria en grond­ wetlike waarborge. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:637-650. STANDER, A.L. 1996. Kontraktuele geregtigheid, goeie trou en die optrede van ’n kurator met betrekking tot onuitgevoerde kontrakte in die insolvensiereg. Koers, 61(2):213-235. SWANEPOEL, H.L. 1961. Oor Stigting, Trust, Fideicommissum, Modus en Beding ten behoewe van ’n derde. Potchefstroom : Pro Rege. VAN DER MERWE, N.J. 1965. Spes Fideicommissi of Ius in Personam? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 28:13 8-141. g g VAN DER MERWE, N.J., ROWLAND, C.J. & CRONJE, MB. 1990. Die Suid-Afrikaanse Erfreg. Pretoria : Van der Walt. g VAN DER WALT, A. 1997. The Constitutional Property Clause. Kenwyn : Juta. VTNNIUS, A. 1588-1657. Tractatus de Pactis Pretoria : Staatsdrukker. (Vertaling deur Du Plessis, L.J.) WEIMAR, P. 1994. Inheritance contracts and public policy. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:787-797. WEIMAR, P. 1994. Inheritance contracts and public policy. Tydskrif vir die Suid-Afrikaans Reg, 4:787-797. g WILLIAMS, R.C. 1969. Pacta successoria. Responsa Meridiana, 2(3):45-58. g WILLIAMS, R.C. 1969. Pacta successoria. Christa Rautenbach Hom v Hom 1995 1 SA 48 (W). In re: Certification o f the Constitution o f the Republic o f South Africa, 1996 1996 10 BCLR 1253 (CC). James v James’s Estate (1941) EDL 67. Jones v Goldschmidt (1881) 1 SC 109. Jubelius v Griesel 1988 2 SA 610 (K). Keeve vKeeve 1952 1 SA 619 (O). McAlpine vMcAlpine 1997 1 SA 736 (A). Nieuwenhuis v Schoeman's Estate (1927) EDL 266. Salzer v Salzer (1919) EDL 221. Sasfm (Pty) Ltd v Beukes 1989 1 SA 1 (A). Schauer v Schauer 1967 3 SA615 (W). Van Jaarsveld v Van Jaarsveld'sEstate (1938) TPD 343. Varkevisser v Estate Varkevisser 1959 4 SA 196 (SR). Lys van wetgewing Boedelbelastingwet 45 van 1955. Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 200 1993. Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 108 1996. Handves van Regte Inkomstebelastingwet 58 van 1962. Mineraalwet 50 van 1991. Wet op die Onderhoud van Langslewende Gades 27 van 1990. Wet op die Opheffing of Wysiging van Beperkinge op Onroerende Goed 94 van 1965. Wet op Onderverdeling van Landbougrond 70 van 1970. Wet op Pensioenfondse 24 van 1956. Wet op Testamente 7 van 1953. Christa Rautenbach Christa Rautenbach Hom v Hom 1995 1 SA 48 (W). In re: Certification o f the Constitution o f the Republic o f South Africa, 1996 1996 10 BCLR 1253 (CC). James v James’s Estate (1941) EDL 67. Jones v Goldschmidt (1881) 1 SC 109. Jubelius v Griesel 1988 2 SA 610 (K). Keeve vKeeve 1952 1 SA 619 (O). McAlpine vMcAlpine 1997 1 SA 736 (A). Nieuwenhuis v Schoeman's Estate (1927) EDL 266. Salzer v Salzer (1919) EDL 221. Sasfm (Pty) Ltd v Beukes 1989 1 SA 1 (A). Schauer v Schauer 1967 3 SA615 (W). Van Jaarsveld v Van Jaarsveld'sEstate (1938) TPD 343. Varkevisser v Estate Varkevisser 1959 4 SA 196 (SR). Lys van wetgewing Boedelbelastingwet 45 van 1955. Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 200 1993. Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 108 1996. Handves van Regte Inkomstebelastingwet 58 van 1962. Mineraalwet 50 van 1991. Wet op die Onderhoud van Langslewende Gades 27 van 1990. Wet op die Opheffing of Wysiging van Beperkinge op Onroerende Goed 94 van 1965. Wet op Onderverdeling van Landbougrond 70 van 1970. Wet op Pensioenfondse 24 van 1956. Wet op Testamente 7 van 1953. Berman v Winrow (1943) TPD 213. Erasmus v Havenga 1979 3 SA 1253 (T). Koers 64(2 & 3) 1999:357-377 376 Lys van wetgewing y g g Boedelbelastingwet 45 van 1955. Wet op die Onderhoud van Langslewende Gades 27 van 1990. Wet op Testamente 7 van 1953. 377 Koers 64[2 & 3) 1999:357-377 377

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/508/633

Afrikaans

A431 A431 U251 U2-OS Antisense overlap 1162 1095 823 556 475 414 1640 A431 U251 U2-OS Antisense overlap 1162 1095 823 556 475 414 1640 A431 U251 U2-OS Sense overlap 570 737 492 628 369 831 12098 A431 U251 U2-OS A431 U251 U2-OS Sense overlap Antisense overlap 570 737 492 628 369 831 12098 1162 1095 823 556 475 414 1640 U251 U2-OS U2-OS

https://figshare.com/ndownloader/files/426181

Afrikaans

Book Title: By transendensie as (1) immanente transendensie (God of die absolute is direk met die mens verbind) word die teologie van Paul Tillich en Dietrich Bonhoeffer bespreek. Tillich se verstaan van transendensie het te make met die diepste gronde [ultimate concern] van alle wesens se bestaan. Bonhoeffer identifiseer ook transendensie met die goddelike, maar hy het ʼn baie sterker Christologiese verstaan daarvan en hy is uitgesproke oor ʼn transendensie wat hierdie wêreld daarvan los wil maak. Onder (2) radikale transendensie (God of die absolute is die totaal andere en skerp onderskeibaar van die alledaagse realiteit) word Karl Barth en Marcel Gauchet se sieninge van transendensie bespreek. Barth identifiseer transendensie met die goddelike, maar verwerp enige idee van transendensie wat suggereer dat God op een of ander wyse immanent in hierdie wêreld is. Gauchet identifiseer ook transendensie met die goddelike, maar sien dit as iets negatiefs, as iets wat ʼn beperkende houvas op die mens het. Hoe meer transendent hierdie goddelike egter beskou word, hoe verder verwyderd is hy of sy van die mens en hoe swakker is hierdie houvas op die mens en hoe meer ruimte kom daar vir menslike outonomie. Die (3) radikale immanensie (God of die absolute word nie meer buite die alledaagse gesoek nie) word beskou as die algemene rigting waarin postmodernistiese denke rakende transendensie beweeg. Van der Merwe beskryf dit as die verstek posisie in hedendaagse kultuur – in filosofie, politiek, kuns, selfs teologie. Goeie voorbeelde hiervan vind ’n mens in Gilles Deleuze se filosofie, sowel as in die kultus van ekstreme ervaringe in ons kontemporêre kultuur, soos wat Amanda du Preez dit beskryf. As voorbeelde van hoe (4) transendensie as andersheid of alteriteit (verhouding tussen transendensie en immanensie is nie meer opponerend nie) verstaan kan word, word Luce Irigaray se filosofie, en trauma as transendensie bespreek. Die skeiding tussen transendensie en immanensie is vir Irigaray problematies en moet oorkom word, of dit moet anders bedink word sodat daar eties, en meer vervuld gelewe kan word en sodat daar werklike ‘wording’ kan plaasvind. In sy ondersoek na die verband tussen trauma en transendensie skryf Wytske Versteeg dat ervaring van trauma met transendensie te make het, want trauma het gewoonlik te make met gebeure wat onbeskryfbaar is, iets wat ons skok, iets onbegrypliks. In kontras met Stoker se vier tipes transendensie, tref Merold Westphal net onderskeid tussen transendensie en immanensie. Book Review Page 1 of 2 Page 1 of 2 Book Review ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie Verhoef1 Affiliation: 1School of Philosophy, North-West University, Potchefstroom, South Africa Email: [email protected] Postal address: Private Bag X6001, Potchefstroom 2520, South Africa How to cite this book review: Verhoef, A.H., 2012, ‘ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie’, Koers – Bulletin for Christian Scholarship 77(2), Art. #437, 2 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/koers.v77i2.437 © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Book Title: Culture and Transcendence. A Typology of Transcendence Book Cover: Editors: W. Stoker W.L. van der Merwe ISBN: 978-90-429-2634-9 Publisher: Peeters (Leuven 2012) Review Title: ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie Reviewer: Anné H. Verhoef1 Affiliation: 1School of Philosophy, North-West University, Potchefstroom, South Africa Email: [email protected] Postal address: Private Bag X6001, Potchefstroom 2520, South Africa How to cite this book review: Verhoef, A.H., 2012, ‘ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie’, Koers – Bulletin for Christian Scholarship 77(2), Art. #437, 2 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/koers.v77i2.437 © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Book Review Page 1 of 2 Book Review Page 1 of 2 ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie Book Title: Culture and Transcendence. A Typology of Transcendence Book Cover: Editors: W. Stoker W.L. van der Merwe ISBN: 978-90-429-2634-9 Publisher: Peeters (Leuven 2012) Review Title: ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie Reviewer: Anné H. Verhoef1 Affiliation: 1School of Philosophy, North-West University, Potchefstroom, South Africa Email: [email protected] Postal address: Private Bag X6001, Potchefstroom 2520, South Africa How to cite this book review: Verhoef, A.H., 2012, ‘ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie’, Koers – Bulletin for Christian Scholarship 77(2), Art. #437, 2 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/koers.v77i2.437 © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Hierdie boek is deel 50 van die reeks: Studies In Philosophical Theology. Die uitgangspunt daarvan is dus filosofies-teologies van aard en hierdie spesifieke werk fokus op die verhouding tussen transendensie en kultuur. Transendensie word deur Stoker en Van der Merwe gedefinieer as ’God, die absolute, Misterie, die Ander, die ander as ander of as alteriteit, afhangende van mens se wêreldbeskouing’. Die boek begin met ’n tipologie van transendensie wat aangebied word as ’n analitiese en heuristiese stuk gereedskap waarmee transendensie in ons hedendaagse kultuur ondersoek kan word. Die tipologie word nie voorgehou as finaal of voltooid nie, maar die waarde daarvan word gou duidelik in die bespreking van verskeie teoloë en filosowe se werke. Stoker onderskei vier tipes transendensie en die toepassing daarvan word gedoen deur verskillende skrywers, bekende teoloë en filosowe se werke te ondersoek. Book Title: Culture and Transcendence. A Typology of Transcendence Book Cover: Editors: W. Stoker W.L. van der Merwe ISBN: 978-90-429-2634-9 Publisher: Peeters (Leuven 2012) Review Title: ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie Reviewer: Anné H. Verhoef1 Affiliation: 1School of Philosophy, North-West University, Potchefstroom, South Africa Email: [email protected] Postal address: Private Bag X6001, Potchefstroom 2520, South Africa How to cite this book review: Verhoef, A.H., 2012, ‘ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie’, Koers – Bulletin for Christian Scholarship 77(2), Art. #437, 2 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/koers.v77i2.437 © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Book Title: Culture and Transcendence. A Typology of Transcendence Book Cover: Editors: W. Stoker W.L. van der Merwe ISBN: 978-90-429-2634-9 Publisher: Peeters (Leuven 2012) Review Title: ʼn Heuristiese model van vier tipes transendensie Reviewer: Anné H. doi:10.4102/koers.v77i2.437 Book Title: Hy groepeer transendensie as andersheid [alterity] onder transendensie, want by Derrida, sê hy, vind mens nie ’n dekonstruksie tussen transendensie en immanensie nie, maar ’n herplasing daarvan. © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Paul van Tongeren, in sy bespreking van nihilisme en transendensie, wys op die belang van transendensie om oriëntasie, waarde en interpretasie aan die wêreld te bied. God, as transendente, het lank hierdie rol vervul, maar met ‘God se dood’ is daar nou geen oriëntasiepunt oor nie en http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v77i2.437 Page 2 of 2 Page 2 of 2 die mens bevind haar in ʼn leë, betekenislose heelal, en net die niks (nihil) bly oor. staan en dit ontlok ‘n gevoel van verbystering, ‘n chaotiese soort transendensie. In geheel bied die boek ‘n waardevolle bydrae tot die ondersoek na transendensie. Myns insiens slaag Stoker se tipologie om die gesprek oor transendensie meer genuanseerd te maak en in die besprekings blyk die waarde daarvan in terme van kultuurfilosofie en kultuurkritiek reeds duidelik. Die boek is gemik op ‘n akademiese gehoor, maar enige iemand wat wil verder nadink oor transendensie sal dit toeganklik vind. Arnold Burms sluit by Van Tongeren aan oor die eksistensiële noodsaak van nie-nihilistiese transendensie in sy bespreking van transendensie en chaos. Soortgelyk aan Van Tongeren beskryf hy die mens se behoefte aan transendensie as die behoefte om ʼn konneksie te maak tussen iets wat vir ons spesifiek betekenisvol is en ‘n element in ʼn eksterne of nie- menslike realiteit, soos die natuur. Die probleem is egter dat die natuur onverskillig teenoor ons persoonlike dramas http://www.koersjournal.org.za http://www.koersjournal.org.za doi:10.4102/koers.v77i2.437

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/437/526

Afrikaans

Value-driven community-based communication – the social vacine against HIV and AIDS? Recent statistics show the prevalence of HIV/AIDS in South Africa is still not decreasing, despite numerous intervention programmes and the formation of AIDS councils. In the medium to long term HIV/AIDS prevention could be more successful if there were to be a stronger paradigm shift towards more horizontal communication at the community level as opposed to the current mainly government-driven top-down approach which communicates solutions primarily through the national media. An interpersonal and interactive community approach, based on dialogue, is therefore urgently needed. Above all, this community focus should be based on clear values to ensure sustainability. Faith-based organisations should play a far greater role in AIDS campaigns in which the normative dimension is spelled out explicitly. Waardegedrewe gemeenskaps- kommunikasie – die sosiale entstof teen MIV en VIGS? Paul J. Schutte Skool vir Kommunikasiestudies Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Paul J. Schutte Skool vir Kommunikasiestudies Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie – die sosiale entstof teen MIV en VIGS? Volgens resente statistiek neem die voorkoms van MIV/VIGS in Suid-Afrika steeds nie af nie, ten spyte van intervensieprogramme en die tot- standkoming van VIGS-rade. Wat die medium- tot langtermyn betref, is daar ’n groter kans op suksesvolle voorkoming van MIV/VIGS as die fokus sterker verskuif na ’n meer horisontale kommunikasiebenadering op gemeenskapsvlak in teenstelling met die hoofsaaklik regeringsgedrewe, eenrigting-van-bo-na-onder-kommunikasie tans waar oplossings oorwegend Koers 70(1)2005:75-98 75 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … deur die nasionale media gekommunikeer word. ’n Dialogiese, inter- persoonlike en interaktiewe gemeenskapsfokus is dringend nodig. Bowenal moet hierdie gemeenskapsfokus op duidelike waardes gegrond wees om enigsins volhoubaar te wees. Geloofsgebaseerde organisasies behoort ’n veel groter rol te speel in VIGS-veldtogte en die behoud van waardes moet eksplisiet gestel word. 1. Inleiding Hoekom het VIGS-programme wat met die beste bedoelings geïmplementeer word so weinig sukses en invloed op gedrag? As iemand ’n klinkklare antwoord hierop gehad het, sou daar teen hierdie tyd ’n beduidende afname in die pandemie voorgekom het. Die nie-rasionele aspekte wat seksuele gedrag beïnvloed, is veel meer kompleks as individuele rasionele besluite wat gebaseer is op inligting oor gesondheidsrisiko’s en die beskikbaarheid van kondome en mediese dienste. Die implementering van effektiewe kommunikasiestrategieë vir die voorkoming van VIGS is van kritiese belang, omdat daar op hierdie stadium nie genesing moontlik is nie en die pandemie nie afneem nie – in sekere Afrikalande neem dit steeds toe. Die inligting vanaf die World Health Organisation (WHO, 2004) en UNAIDS toon dat in Suid-Afrika die voorkoms van VIGS volgens die laagste skatting 18,5% en volgens die hoogste skatting 24,9% is, met ’n mediaan van 21,5% vir die volwasse bevolking met MIV/VIGS. Die laagste geskatte syfer vir VIGS-verwante sterftes in 2003 is 270 000 en die hoogste skatting is 520 000. Die aantal kinders onder sewentien jaar wat een of albei ouers teen die einde van 2003 verloor het, is tot soveel as 1,5 miljoen. In die Noordwes-provinsie het die voorkoms by vroue tussen 20 en 24 jaar wat voorgeboortelike klinieke besoek, toegeneem vanaf minder as 1% in 1990 tot ’n mediaan van 26% in 2002. Die voorkoms onder sekswerkers in KwaZulu-Natal het vermeerder vanaf 50% in 1996/1997 tot 61% in 1998. In 2000 was 50% en in die laat negentigerjare 70% van getoetste sekswerkers rondom die myne by Carletonville en Khutsong MIV-positief (WHO, 2004). Die jongste beraming van die Departement van Gesondheid toon dat tussen 6,29 en 6,57 miljoen Suid-Afrikaners teen die einde van 2004 MIV-positief was (Department of Health, 2005). Hierdie is slegs enkele syfers om ’n idee te gee van die toedrag van sake. Vir ’n probleem van so ’n groot omvang is daar geen eenvoudige oplossing nie. Globaal gesproke moet VIGS deurentyd op elk van die volgende drie tydskale beveg word: Koers 70(1)2005:75-98 76 Paul J. Schutte • Op die korttermyn moet seksueel oordraagbare siektes behandel word, antiretrovirale medikasie (ARM) vir VIGS-lyers beskikbaar wees en kondome versprei word om doelbewus te probeer keer dat seksueel-aktiewe persone met MIV of VIGS dit nie verder versprei nie. 1. Inleiding • Op die mediumtermyn behoort opvoeding plaas te vind, waar multisektorale vennootskappe ingespan word om effektiewe voorkoming van VIGS-besmetting en versorging van VIGS- pasiënte te bewerkstellig. • Op die langtermyn moet makrososiale en politieke probleme voortdurend aandag kry om werkskepping te inisieer, vroue te bemagtig om hulle weerloosheid te verminder en gepoog word om veral armoede te bekamp. Die benadering wat hier bepleit word het veral op die medium- tot langtermyn betrekking. Wat die mediumtermyn betref is daar ’n groter kans op die suksesvolle voorkoming van MIV/VIGS wanneer die fokus sterker verskuif na ’n meer horisontale kommunikasie- benadering op gemeenskapsvlak as wat tans die geval is. Tans is daar hoofsaaklik regeringsgedrewe, eenrigtingkommunikasie – kommunikasie van-bo-na-onder, waar oplossings oorwegend deur die nasionale media gekommunikeer word. Daar moet dus van ’n tegnosentriese fokus beweeg word na ’n dialogiese, interpersoonlike en interaktiewe gemeenskapsfokus. Hierdie fokus moet op duidelike waardes gegrond wees om volhoubaar te wees. Met die konsep gemeenskap word onder andere ook die burgerlike samelewing verstaan – daardie deel van die samelewing wat die “ruimte” tussen die individu en die staat vul (Barnett & Whiteside, 1999:225). Gemeenskap kan dus enige groepering van mense insluit, soos onder andere vrywillige organisasies, nie-regeringsorganisasies, kerke, ouer-onderwyserverenigings en/of verskillende wyke binne ’n woonbuurt. Hierdie uitgangspunt sal vervolgens gemotiveer en beredeneer word. Daar word op die Suid- Afrikaanse konteks gefokus met spesifieke verwysing na die Noordwes-provinsie. Leemtes word aangestip ten opsigte van die regering se hantering van die pandemie en enkele teoretiese uitgangspunte word aangetoon. Die uiters belangrike rol van waardes sal bespreek word. Die religieuse raamwerk van die skrywer van hierdie artikel is Christelik en dus word Christelik-morele waardes uiteraard bepleit. In ’n land met godsdiensvryheid word die rol wat die waardes van verskillende godsdienste in die bekamping van MIV/VIGS kan speel, egter ook erken en aangedui. Verder word die beduidende afname van VIGS 77 Koers 70(1)2005:75-98 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … in Uganda bespreek (Low-Beer & Stoneburner, 2003:11). In Uganda het waardegedrewe gemeenskapskommunikasie inderdaad plaas- gevind. 2. Politieke konteks Die tragiek van die epidemie in Suid-Afrika is dat dit so verpolitiseerd is. Besluite wat eintlik gegrond moes wees op wetenskaplike kennis, waar gesonde waardes, die mens se welsyn en die belang van Suid-Afrika voorop gestel word, het dikwels verval in ’n gestryery oor wie wát gesê het na ondeurdagte uitsprake van politici. Hierdie tendens het ongelukkig al tekenend van die hele VIGS-kwessie geword (vgl. Benatar, 2004; Campbell, 2003; De Waal, 2003; Willan, 2004). As gevolg hiervan en ook van talle ander redes, word die regering se motiewe deur onder andere medici, wetenskaplikes en veral die Treatment Action Campaign (TAC) bevraagteken. Dit skyn asof die belange van die geïnfekteerdes en geaffekteerdes nie voorop gestel word nie, maar daar word gefokus op politieke oorwegings. Die indruk bestaan dat die regering nie proaktief optree nie, maar reaktief. Die besluit om ARM wel te versprei, na lang debatte en kontroversie, was byvoorbeeld nie die gevolg van ’n veranderde politieke wil nie, maar van interne en internasionale druk, soos onder andere deur die TAC. Die implementering van die besluit sukkel egter steeds om van die grond af te kom. Hierdie beeld van die regeringshouding jeens die pandemie word verder verswak deur die verwarring wat die president geskep het deur die kousale verband tussen die MIV-virus en VIGS te bevraagteken. Dieselfde geld ook vir sy uitspraak tydens ’n onderhoud, wat vermeld is in The Washington Post, September 2003: “Personally I don’t know anyone who has died of Aids. I really honestly don’t” (Willan, 2004:114). Die geloofwaardigheid van die regering wat die leiding in dié verband moes neem, is groot skade berokken. Dié verwarring het onder andere geblyk in die ontleding van 228 opstelle van Tswanasprekende studente in Potchefstroom, Mafikeng en Kimberley, wat oor VIGS gehandel het. Hoewel dit nie ’n verteenwoordigende groep was nie, is dit beduidend dat 74% van die studente van mening was dat VIGS deur armoede veroorsaak word (Schutte, 2003:31). Waarskynlik is die enkele grootste uitdaging wat veral Suid-Afrika in die gesig staar, die VIGS-pandemie. Daar word saam met Samantha Willen (2004:116-117) gestem dat tensy daar drastiese verandering kom, dit een van die terreine is waar die Suid- Koers 70(1)2005:75-98 78 Paul J. Schutte Afrikaanse regering sy mense gefaal het. Daar bestaan ’n sterk moontlikheid dat die regering voortaan so op versorging en teenmiddels gaan konsentreer dat voorkoming agterweë gaan bly (vgl. Campbell, 2003:158; Airhihenbuwa, Makinwa & Obregon, 2000:103; Benetar, 2004:86-89). 2. Politieke konteks ’n Verdere probleem van die regeringsbeleid is dat daar nie genoeg beleidsrealisering en implementering op grondvlak plaasvind nie (Benatar, 2004). Al die leiers is ook nie daartoe verbind om dit tot uitvoering te bring nie. Selfs in tegnies baie goed beplande projekte is die ooroptimistiese papierbeplanning en die passing daarvan met die harde realiteite van die plaaslike omstandighede nie te rym nie. Die regeringsbeleid het nie rekening gehou met die ekonomiese eise en die menslike hulpbronne wat benodig word en opgelei moet word nie (Benatar, 2004). Voorkomingsprogramme vind op ’n ad hoc-basis plaas met weinig monitering van die sukses daarvan. Edwin Cameron (2003) stel daar is steeds ’n dualisme tussen wat die regering sê en wat hulle doen. Alhoewel die belofte gemaak is van ’n omvattende regeringsreaksie, het dit verwater in ’n beleid wat onrealisties is en in baie gevalle nie bestaan nie of met die minimale implementering daarvan (Benetar, 2004; Willan, 2004:112). Die implementering van beleid is veronderstel om afgewentel te word na provinsiale en plaaslike vlak (Department of Health, 2000). In die Noordwes-provinsie is daar byvoorbeeld tans een provinsiale VIGS-raad, vier distriksrade en twee-en-twintig plaaslike VIGS-rade of sogenaamde AIDS Councils. Die AIDS Councils het nie ten doel om self programme te implementeer nie, maar bloot om ad hoc- VIGS-programme in die provinsie te koördineer en te monitor. Hulle moet as ’t ware waghond speel oor verskillende rolspelers se programme (North-West, 2001). Hierdie projek is in 2000 van stapel gestuur en die rade sukkel steeds om te funksioneer en die programme effektief te koördineer. Van die nasionale VIGS-beleid, wat veronderstel was om via provinsiale VIGS-rade en die Departement van Gesondheid na die plaaslike vlak deur te werk, het daar ten opsigte van kennis van die beleid en die toepassing daarvan op plaaslike vlak baie min tot sy reg gekom (Boessenkool, Schutte & Weck, 2004). Noordwes se VIGS-rade het met baie goeie bedoelings gepoog om hulle strukture al meer te formaliseer en uit te brei, met beleidsdokumente oor dissiplinêre kodes en prosedure en ’n dertig- bladsye-beleidsdokument oor finansiële sake en prosedures. Daar is, ironies genoeg, geen beleid oor die mobilisering en inisiëring van gemeenskapsbetrokkenheid nie of hoe gemotiveerde koördinering Koers 70(1)2005:75-98 79 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … beleidmatig daar behoort uit te sien nie. 2. Politieke konteks Nuwe topstrukture word geskep, terwyl die jongste navorsing juis daarop dui dat minder reëls en rigiede hiërargiese organisasiestrukture die kwaliteit van programimplementering verbeter en die effektiwiteit verhoog (Kiwanuka-Yondo & Snyder, 2002:72). Meer laterale of horisontale openbare skakeling wat gemeenskapsgedrewe is, sonder onnodige rigiede reëls en regulasies, is dringend nodig. Die onsuksesvolle VIGS-beleid oor die afgelope tien jaar en die aanvanklike fokus op oneffektiewe behandeling – omdat die kousale verband met die virus ontken is – het bygedra tot die ontkenning van die pandemie, sowel as ’n voortsetting van die stigmatisering daarvan (Benatar, 2004:86). Op grond van die bogenoemde redes word aangevoer dat die kommunikasie oor VIGS veeleer gemeenskapsgedrewe as regeringsgedrewe moet wees. Die politici en politieke beleid het wel altyd ’n rol om te speel, maar as die hantering van die VIGS- pandemie hoofsaaklik van die staat afhanklik gaan wees, en die breë gemeenskap nie verantwoordelikheid gaan neem en ’n veel groter rol speel nie, gaan die situasie steeds vererger. Vervolgens word enkele teoretiese uitgangspunte rondom die kommunikasie oor VIGS bespreek. 3. Teoretiese konteks In die lig van bogenoemde leemtes en ook as gevolg van die geweldige stigma wat steeds aan VIGS en VIGS-lyers kleef, asook die VIGS-voosheid wat tans heers, moet kommunikasie oor VIGS eerder binne die groter konteks van gesondheidskommunikasie gekonseptualiseer word – die sogenaamde openbare gesondheids- paradigma (Airhihenbuwa, Makinwa & Obregon, 2000:5). Binne hierdie paradigma is die doel die voorkoming van ’n siekte en die bevordering van positiewe gesondheid, eerder as bloot net die behandeling van siek mense. Die teikengroep is die gemeenskap en nie noodwendig individue nie. VIGS moet behandel word met inagneming van kontekstuele, sosiale en ontwikkelingsprobleme van die bepaalde gemeenskap, soos toewysing en verspreiding van bronne, toeganklikheid van klinieke en gesondheidsorg, asook armoede en werkloosheid. Kommunikasie oor VIGS behoort dus oorkoepelend ook binne die konteks van ontwikkelings- kommunikasie gekonseptualiseer te word. Koers 70(1)2005:75-98 80 Paul J. Schutte Paul J. Schutte In ontwikkelingskommunikasie was die aanvanklike moderniserings- benadering in wese ’n bo-na-onder-benadering, waarin veral die massamedia die hoofverspreider van inligting was. Deur inligtings- verspreiding moes die samelewing opgehef word tot op die vlak van die sogenaamde ontwikkelde wêreld (Servaes, 2001:27-31). Hierteenoor het die deelnemende benadering voortgevloei uit die veelvuldige-en-basiese-behoefte-ontwikkelingsbenadering, wat die tekortkominge van die moderniseringsbenadering probeer oorkom het. Dit is ’n interaksionele benadering, vanaf monologiese na dialogiese kommunikasie, waar wedersydse beraadslagings op alle vlakke behoort te geskied, sodat gemeenskappe kan deelneem aan besluitneming. Die klem is op die proses en op die uitruiling, eerder as op die blote verspreiding van inligting (Servaes, 2001:19). Dit gaan oor die verbetering van mense se algemene welstand en die kwaliteit van hulle lewe (Moemeka, 1994:9-1). Toegang tot inligting en bronne, deelname en selfbestuur is wel belangrik, maar die moderniseringsbenadering het getoon dat inligting alleen nie volhoubaar is om verandering te bewerkstellig nie. Ek is dit veral eens met Moemeka (2000:13) om nie net verandering van lewenskwaliteit te beoog nie, maar ook dat sekere waardes in die samelewing ontwikkel, gevestig en gehandhaaf word. Die kommunikasiestrategie binne die deelnemende benadering behoort gelyke interaktiewe deelname of tweerigting- simmetriese gemeenskapskommunikasie te wees, om Grunig en Grunig (1991:286-274) se terminologie te gebruik. Vereenvoudig kom simmetriese kommunikasie daarop neer dat kommunikasie na alle partye heen en weer gebruik word en dat alle partye daarby sal baat as die “spel” reg gespeel word. Die rigting, naamlik dialogiese kommunikasie, en die doel hiervan is belangrik. Wedersydse begrip, bespreking en die uitruil van idees is die primêre fokus eerder as blote oorreding. 3. Teoretiese konteks Die gemeenskap moet deur hulle interaktiewe deelname tot eie insigte kom om ’n gesonde lewenstyl aan te kweek, wat uit standhoudende waardes spruit. Mediadiversiteit word beklemtoon en veral interpersoonlike kommunikasie speel ook ’n rol. Die gevolglike gemeenskapsveranderinge kan risikogedrag verminder en die algemene gesondheid van die gemeenskap verbeter. Indien hierdie kommunikasie effektief toegepas word, kan die gemeenskap bemagtig word om eienaarskap en kontrole oor hulle eie bestemmings te neem. ’n Verdere motivering vir die voorstaan van hierdie benadering is ook daarin geleë dat die meeste kulture in Afrika oorwegend kollektiwistiese kulture is (Van der Walt, 1997:18-39). Daar word algemeen aanvaar dat teoretiese raamwerke rekening moet hou met 81 Koers 70(1)2005:75-98 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … mense waar die lokus van besluitneming merendeels familie-, groep- of gemeenskapsgeoriënteerd is. Hoewel die individu steeds ’n belangrike deel van die kulturele konteks bly, is die familie, portuurgroep of gemeenskap meer sentraal in die konstruksie van gesondheid. mense waar die lokus van besluitneming merendeels familie-, groep- of gemeenskapsgeoriënteerd is. Hoewel die individu steeds ’n belangrike deel van die kulturele konteks bly, is die familie, portuurgroep of gemeenskap meer sentraal in die konstruksie van gesondheid. Aanvanklik het VIGS-programme van bekende psigososiale teorieë gebruik gemaak, waaronder die “Health belief model”, die “Theory of reasoned action”, die “Social cognitive theory”, die “Stages of change model” en die “Social Marketing”-teorie. Die meeste van dié teorieë berus daarop dat individuele kognitiewe prosesse plaasvind wat tot rasionele besluite sal lei en dan veranderde gedrag tot gevolg sal hê. Die teorieë berus op verskillende variasies van die liniêre proses, wat neerkom op bewusmaking gevolg deur veranderde houding, om hopelik gedragsverandering tot gevolg te hê. Dat die toepassing hiervan beperkte sukses behaal het in lande waar VIGS die meeste voorkom, is duidelik bewys. (Vir ’n volledige bespreking van dié teorieë kyk Airhihenbuwa & Obregon, 2000; Airhihenbuwa, Makinwa & Obregon, 2000; King, 1999; Witte et al, 1998.) Die meeste kognitiewe teorieë gaan uit van die aanname dat twee mense aanvanklik daaroor moet onderhandel wanneer ’n verhouding seksueel aktief raak. Die algemene kulturele gebruik by die meeste kollektiwistiese kulture is egter dat hulle ongemaklik is om daaroor te praat of hulle seksuele verlede te bespreek. Hulle sal eers doen voordat hulle daaroor sal praat of tot seksuele kennis kom. Die realiteit van gedrag eerste en besinning daarna, maak baie liniêre kognitiewe raamwerke, waar kennis tot veranderde houding en gedrag moet lei, irrelevant (King, 1999:10). 3. Teoretiese konteks Verandering in gedrag word nie alleen bepaal deur rasionele besluite wat op akkurate inligting berus nie, maar ook veral op die wete dat die groter gemeenskap en sosiale konteks die veranderde gedrag ondersteun en as ’t ware die individu in staat stel om dit te doen (Gillies, 1998; Campbell & Williams, 2001:137). Die ideaal is dat hierdie gesprekke sodanig deel moet wees van die gesprek oor verhoudings binne die gemeenskap se alledaagse kommunikasie, dat seksuele kwessies nie meer ongemaklik is wanneer dit vanaf die groepsvlak na die individuele vlak verskuif nie. Portuurgroep- opvoeding is dus juis baie belangrik, sodat die individuele gedrag versterk kan word deur die wete dat die meeste van die gemeenskapslede sodanig optree. Opsommend kan die volgende gestel word: Die betekenisvolle deelnemende betrokkenheid, bemagtiging en ontwikkeling van die Koers 70(1)2005:75-98 82 Paul J. Schutte gemeenskap is baie belangrik. Gemeenskapsteorieë of -modelle beskou menslike gedrag nie net as ’n funksie van die individu nie, maar ook dat gedrag veral afhanklik is van die onmiddellike sosiale verhoudings binne die breë gemeenskap met al sy strukture. Die kans op sukses is dus groter as die gemeenskap werklik aktief deelneem aan hierdie multidimensionele proses en wanneer dit die ruggraat van die kommunikasie oor VIGS vorm (vgl. White, 1999). In plaas van ’n ongebalanseerde, monologiese, eenrigting- kommunikasie vanaf die staat of ander institusionele instellings, wat slegs fokus op inligtingverskaffing en die voorkoming van VIGS, moet kommunikasie veeleer dialogies en binne ’n breër gesondheids- en ontwikkelingskonteks geskied (vgl. Airhihenbuwa, Makinwa & Obregon, 2000; Butcher, 2003:5). Sowel die geïnfekteerdes en geaffekteerdes moet by die proses betrek word sodat insig in die aard en belewing van die probleme verkry word. Die gemeenskap moet dus inkoop in die proses, selfgemotiveerd wees en saamstem oor die redes vir gedragsverandering. Hulle moet nie die gevoel kry dat dit van bo-af op hulle geforseer word nie. Die gemeenskap moet as ’t ware sowel die sender as die ontvanger van die boodskap wees. 4. Implikasies op gemeenskapsvlak Die implikasie is dat kommunikasienetwerke in ’n bepaalde gemeenskap geken en gebruik moet word. Netwerke het teoreties ’n beduidende invloed op gedragsverandering (Low-Beer & Stone- burner, 2003). Tradisioneel was die gesondheidsdeskundige of die gemeenskapsleier die enkele fasiliteerder of bron van inligting. Die gesondheidsbevordering moet egter verskuif na die gemeenskap of die groep self. Bogenoemde benadering word bepleit met die volle wete dat dit geen maklike taak is nie. Talle gevallestudies het getoon hoe moeilik dit is om die teksboekideale van ’n deelnemende benadering in die werklike lewe toe te pas. Tog is dit moontlik. Veral die Summertown- projek, waar daar ’n wisselende mate van sukses was, is hiervan ’n voorbeeld. Die Summertown-projek was ’n gemeenskapsgeleide, multisektorale intervensieprojek, wat gerig was op die voorkoming van VIGS. Dit het geskied in ’n myngemeenskap naby Johannes- burg en het oor sewe jaar gestrek (Campbell & Williams, 2001). Die gevaar bestaan tans dat sekere gemeenskappe die VIGS- probleem konseptualiseer as ’n biomediese of gedragsprobleem wat ver, iewers in ’n ander township of ander kultuur, bestaan – gemeenskappe bly daarom onbetrokke. In die Summertown-projek 83 Koers 70(1)2005:75-98 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … het 70% van die jongmense gesê, ten spyte van hoë vlakke van infektering, dat daar geen kans is dat hulle VIGS kan kry nie, of dat hulle nie geweet het dat hulle persoonlik weerloos is teen die virus nie (Campbell & Williams, 2001:124). Kommunikasie oor VIGS moet gefokus wees op kwesbare groepe. Om egter volhoubaar te wees, betrokkenheid en deelneming te verkry, moet die projek die ondersteuning van die breë gemeenskap en alle groepe geniet – ook dié wat MIV-negatief is. Die gemeenskap moet kan steun op die beskikbaarheid van die nuutste inligting, verskaffing van dienste en infrastruktuur asook die politieke wil en samewerking. Dit is veral hier waar die reeds bestaande VIGS-rade eerder ’n rol kan speel deur wedersydse skakeling te doen en netwerke te inisieer om moontlike gapings te vul. Daar is naamlik die gapings tussen verskillende groeperinge binne ’n gemeenskap, tussen die gemeenskap en die regering, tussen die gemeenskap en korporatiewe organisasies, tussen navorsers en die implemen- teerders op grondvlak, asook tussen die gemeenskap en die befondsers van programme. Hierin bestaan ’n beduidende leemte ten opsigte van die konseptualisering van die koördineringsfunksie van die VIGS-rade. 4. Implikasies op gemeenskapsvlak Die gemeenskap moet nie oorheers of voorgesê word nie, maar die VIGS-rade moet as ’t ware die rol van ’n openbare skakelpraktisyn vervul om die passiewe gemeenskap aktief te betrek. Volgens Grunig en Grunig (1991:267) sou dit daarop neerkom dat die gemeenskappe VIGS as ’n probleem moet erken, moet glo dat hulle persoonlik daarby betrokke is en glo dat hulle bemagtig en in staat kan wees om iets daaraan te doen. Die verhouding en skakeling met die gemeenskap moet sodanig wees dat die VIGS-rade weet waar is ondersteuning en netwerkvorming nodig en waar om moontlike struikelblokke uit die weg te ruim om die gemeenskapskommunikasie te ondersteun. Dit is ’n uitdaging om ’n effektiewe metode te ontwikkel om ’n diverse gemeenskap hulle behoeftes te laat artikuleer en om konsensus te bereik oor wat gedoen behoort te word. Hoewel daar talle metodes bestaan, is een metode wat reeds met sukses toegepas is gemeenskapsgeleide portuurgroepopleiding. In hierdie portuurgroep verander die teikengroep hulle gedrag geredelik na die voorbeeld van gerespekteerde persone binne die portuurgroep met wie hulle identifiseer (vgl. King, 1999:29; Campbell, 2003:83-100; Kempe, 2003; Wolf & Pulerwitz, 2003). Koers 70(1)2005:75-98 84 Paul J. Schutte ’n Tweede interaktiewe metode is gemeenskapsteater, waar vermaaklikheid en opvoeding gekombineer word – die sogenaamde “edutainment”. Rolspel en direkte interaksie met die gemeenskap maak dit ’n goeie deelnemende metode waar massakommunikasie en interpersoonlike kommunikasie met mekaar versoen word (vgl. Glik et al., 2002; Panford et al, 2001; Gallavotti et al., 2001). Watter metodes ook al gebruik word – die metode moet help om die gemeenskap betrokke te maak en volhoubare vennootskappe te bou en te behou. Die vennootskappe ter sprake is dié tussen die gemeenskap en die plaaslike owerheid, gesondheidswerkers en ander belangegroepe. Daar is nie slegs ’n enkele standaardmodel vir effektiewe, dialogiese, interaktiewe gesondheidskommunikasie nie. Gesond- heidskommunikasie moet geskoei wees op aanvaarbare riglyne vir effektiewe, interpersoonlike kommunikasie wat direk voortvloei uit die bepaalde behoeftes van ’n spesifieke gemeenskap. ’n Verhouding moet opgebou word tussen die gemeenskap en gesondheidswerkers en ander deskundiges en/of belangegroepe op verskillende vlakke. Hierdie siening plaas onmiddellik verskillende kulture en interkulturele kommunikasie in die fokus. Die rol van kultuur en kultuursensitiwiteit binne ontwikkelings- kommunikasie en veral VIGS-veldtogte is uiters belangrik en veel kan daaroor gesê word. Hier word slegs met enkele opmerkings volstaan. Volgens Servaes (2001:19-20) moet daar kultuursensitief gekommunikeer word. 4. Implikasies op gemeenskapsvlak ’n Diepgaande studie van die leefwêreld en al die kulturele fasette van die teikengroep is nodig om die bepaalde groep se kulturele konteks te verstaan (Wilson & Miller, 2003:189). Kulturele kompetensie is nodig, en behels onder andere die volgende: kulturele begrip en vertroue, kulturele respek en wederkerige verhoudings. Kennis van en erkenning van die betrokke kultuur moet ’n sentrale deel vorm van die probleemidentifisering, beplanning, implemen- tering en evaluering van enige gesondheidsprogram (Airhihebuwa & Obrigon, 2000). Dit is dus gewens om waar nodig juis lede van die gemeenskap te gebruik, soos plaaslike gesondheidswerkers wat die kultuur en die gemeenskap goed ken. Die beginsels van kulturele homofilie en kennisheterofilie, kom hier tereg – dit kan verandering fasiliteer (Dodd, 1998:209-224). Kultuurpraktyke wat dus ’n risiko vir gesondheid inhou en persone weerloos maak, moet met die nodige begrip en respek ondersoek en verander word. Daar moet enersyds daarteen gewaak word om sekere kulturele gebruike slegs as struikelblokke te sien. Dan word sodanige kultuur in hierdie konteks Koers 70(1)2005:75-98 85 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … gereduseer en gestereotipeer as slegs negatiewe individuele gesondheidspraktyke. Andersyds moet kulturele gebruike nie so verheerlik word dat alles binne ’n bepaalde kultuur as onaantasbaar beskou en so aanvaar moet word nie. Positiewe kulturele waardes moet versterk en bevestig word, maar dit wat negatief is moet herken en erken word. Die negatiewe moet gekontekstualiseer word, sodat die nadelige “kostes” of risiko’s wat die voortsetting van die gedrag inhou, deeglik begryp en in berekening gebring word, asook wat die voordele van verandering sal wees. Sodanige verandering kan wel gedoen word, veral as die verandering vanuit ’n bepaalde kultuur self voortkom. Dit kan met ’n voorbeeld geïllustreer word: Kabanda Syamalewve het tydens een van die sessies op die Internasionale VIGS-konferensie in Lusaka in 1999 vertel hoe sy ma met hom geraas het omdat hy aan sy eie vrou getrou bly: “Is jy nie sterk genoeg nie? Wat het ek verkeerd gedoen?” (Esu-Williams, 2000:125). Hy het téén sy eie ma se kulturele oortuigings in dit gedoen wat van groter waarde was vir sy verhouding en sy gesondheid. Verandering is dus moontlik. Esu- Williams (2000:126), ’n Senegalese vrou, pleit dat positiewe gedrag wat by ’n enkeling in die gemeenskap kan begin, deur die gemeenskap en deur relevante beleid ondersteun en versterk moet word – dit kan die waardegedrewe norm word vir getroude mans binne die gemeenskap. 4. Implikasies op gemeenskapsvlak Soms kan kommunikasie binne dieselfde groep of intrakulturele kommunikasie egter blind wees vir die gemeenskap se eie leemtes en gebrek aan waardes en wil nie graag eie risikogedrag erken of selfs verander nie (vgl. Whyte, 1995:12). Die uitsluitlike gebruik van intrakulturele kommunikasie kan teenproduktief wees ten opsigte van verandering van risikogedrag en die voorkoming van VIGS. Dit is dus nodig om sowel intra- as interkultureel te kommunikeer om nuwe perspektiewe te verkry. Ter wille van gemeenskaps- ontwikkeling en vermindering van gesondheidsrisiko’s moet daar ’n simmetriese wisselwerking en uitruiling van inligting wees, sodat die resulterende hibriede kultuur of gemeenskap vorendag kan kom met moontlikhede vir die verbetering van lewensomstandighede. Hierdie vorm van kommunikasie bewerkstellig makliker eienaarskap en die vestiging van gesonde waardes. 5. Waardes Die konsep waardes is moeilik om te definieer. Hier word volstaan met enkele omskrywings. Elke menslike handeling word deur die een of ander beginsel-, norm- of waarderaamwerk gerig en bepaal Koers 70(1)2005:75-98 86 Paul J. Schutte (Van der Walt, 2003:126). So ’n raamwerk is gewoonlik diep- gesetelde oortuigings oor dit wat reg en verkeerd is in ’n mens se lewe. Hierin speel veral opvoeding en godsdienstige oortuigings ’n groot rol. Waardes verskaf as ’t ware ’n standaard of maatstaf waarvolgens mense se optredes beoordeel word en dit het gewoonlik ’n langtermyninvloed op iemand se besluite (Chernoff & Davison, 1999). Kortom, waardes is daardie fenomeen wat sentraal die kern van ’n mens is en as ’t ware jou identiteit bepaal (Beamer & Varner, 2001:4-7). Een van die redes vir die mislukking van die VIGS-veldtogte is hoogs waarskynlik die afwesigheid van die normatiewe, want gesonde waardes word nie duidelik en eksplisiet gestel nie. Hoewel die gebruik van kondome tegnies help om die virus nie na ’n gesonde persoon oor te dra nie en ARM lewenskwaliteit verbeter, verander dit niks aan die mens se rentmeesterskap of sy/haar innerlike of geestelike gesondheid nie. Die pandemie is nie net primêr ’n gesondheidsprobleem nie, maar dui op ’n moontlike gebrek aan gesonde waardes. VIGS moet dus nie slegs beveg word omdat dit die ekonomie in duie kan laat stort (vgl. De Waal, 2003), of om bloot te keer dat mense so gou doodgaan nie. In hierdie artikel word uitgegaan van die aanname dat die persoon wat byvoorbeeld liefde en respek vir sy/haar medemens as ’n belangrike waarde ag, nie ’n maat sal forseer om seksuele omgang te hê nie. Dit is nie te sê dat mense met goeie waardes, en selfs Christelike waardes, nooit sal faal nie of dat waardes altyd en onder alle omstandighede gedrag sal bepaal nie. Selfs Paulus het uitgeroep: “Die goeie wat ek wil doen, doen ek nie, maar die kwade wat ek nie wil doen nie, dit doen ek” (Rom. 7:19). Ten spyte van die gebroke werklikheid is ek van mening dat die vestiging en behoud van gesonde waardes een van die magtigste instrumente kan wees teen die bekamping van VIGS. Volgens Tiendrebeogo, Buykx en Van Beelen (2004:2) het baie religieuse leiers aanvanklik VIGS bloot gesien as God se straf vir sondaars. Hulle het die onderwerp probeer vermy en dit het tot die ontkenning van die probleem en onbetrokkenheid gelei. 5. Waardes Van der Walt (2004) meen dat ’n mens nie regtig weet of dit God se oordeel is of nie, en dat dit ook nie saak maak nie. Daar moet egter ’n oproep tot skuldbelydenis en gehoorsaamheid aan sy gebooie wees ten opsigte van kuisheid en huwelikstrou. In sekere lande het geloofsgebaseerde organisasies van verskeie godsdienste juis ’n geleentheid gesien om dit waarvoor hulle staan, aan ander uit te dra. Enkele voorbeelde word voor- gehou. Koers 70(1)2005:75-98 87 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … In Malawi waar 80% van die bevolking Christene is, het World Vision Malawi (WVM), ’n Christenorganisasie, kerke gemobiliseer om aktief betrokke te raak. Hulle het ’n groot rol gespeel in die voorkoming van VIGS deur onthouding en wedersydse getrouheid aan huweliksmaats as waardes te vestig. Daar is ook tekens dat die voorkoms van VIGS afneem. In Lilongwe het die voorkoms van VIGS by meisies tussen 15 en 24 jaar van 26% in 1996 tot 16% tans, afgeneem. Hoewel daar nie gesê kan word dat die kerke alleen alles teweeggebring het nie, kan aanvaar word dat die waardes waarop ’n appèl gemaak is, ’n rol hierin gespeel het. Die gemiddelde voorkoms van VIGS in Malawi is tans 14,4% (vgl. Kapyepye & Greyling, 2004). In Kambodja, waar 95% van die bevolking Boeddhiste is, speel Boeddhistiese instellings ’n reuse rol in die stryd teen VIGS. Die Ministerie van Kultuur en Godsdiens het in 2000 ’n formele beleid aanvaar waarin die Boeddhiste en ander geloofsgebaseerde organisasies se deelname aktief bevorder word as gevolg van die positiewe bydraes en die erkenning van hulle godsdienstige waardes wat help om VIGS te beveg. Die voorkoms van VIGS onder mense tussen 15 en 49 jaar is slegs 2,7% (Ward & Chanthon, 2004). Op institusionele vlak het godsdienstige organisasies, hoofsaaklik Christelike kerke, in sekere Afrikalande ’n VIGS-inligtingsdiens verskaf deur verskillende dienste te lewer en versorging te verskaf (Tiendrebeogo, Buykx & Van Beelen, 2004:2). In Suid-Afrika is soortgelyke organisasies ook betrokke by MIV-/VIGS-voorkoming. Die programme wissel van prediking oor onthouding, getrouheid aan mekaar binne die huwelik en enkele programme wat die gebruik van kondome promoveer (Yoliswa & Judge, 2004). Daar is ook ’n fokus op die versorging van sterwendes en weeskinders. Hierdie programme is egter nog te sporadies en ad hoc om op groot skaal oor die breë spektrum waardes te kan vestig. 5. Waardes Die Faith Organisations in HIV/AIDS Partnership (FOHAP) is egter tans aktief in drie van die nege provinsies, naamlik Limpopo, die Wes-Kaap en Gauteng (Notshe & Judge, 2004). Hier lê ’n groot braakland vir betrokkenheid, hetsy as ’n enkele organisasie of in samewerking met ander geloofsgebaseerde organisasies. Die fundamentele waardes, of die gebrek daaraan, kan uiteraard in verskillende sekondêre waardes manifesteer. In ’n studie in die VSA onder laat-adolessente is bevind dat hoërisikorespondente se prioriteite ten opsigte van sekere waardes verskil het van dié van laerisiko-respondente. Hoërisikorespondente het ’n opwindende Koers 70(1)2005:75-98 88 Paul J. Schutte lewe en stimulering hoog gewaardeer, maar lae prioriteit getoon ten opsigte van selfdissipline, selfbeheersing, behulpsaamheid, eerlikheid, liefdevolheid, gelykheid en ’n vredevolle wêreld. Dit was duidelik dat egoïstiese behoeftes en motiewe voorrang geniet het bo die omgee en verantwoordelikheid teenoor ander. Die Bybelse norm van kuisheid en liefde tot die naaste het hier ontbreek of ’n geringe rol gespeel. Daar kan dus aanvaar word dat die afwesigheid van sekere waardes tot hoër risikogedrag lei. lewe en stimulering hoog gewaardeer, maar lae prioriteit getoon ten opsigte van selfdissipline, selfbeheersing, behulpsaamheid, eerlikheid, liefdevolheid, gelykheid en ’n vredevolle wêreld. Dit was duidelik dat egoïstiese behoeftes en motiewe voorrang geniet het bo die omgee en verantwoordelikheid teenoor ander. Die Bybelse norm van kuisheid en liefde tot die naaste het hier ontbreek of ’n geringe rol gespeel. Daar kan dus aanvaar word dat die afwesigheid van sekere waardes tot hoër risikogedrag lei. ’n Onlangse studie onder universiteitstudente in Bloemfontein het getoon dat daar nie ’n statisties beduidende verskil is tussen die morele waardes van swart en wit studente nie. Daar is wel ’n beduidende verskil tussen die morele waardes van mans en vroue (Le Roux, 2003:159-160). Vroue se waardes was hoër of sterker as dié van mans. In die vermelde studie onder Tswanasprekende studente het 26% gemeen armoede is nie die oorsaak van VIGS nie, maar wel die gebrek aan sekere waardes (Schutte, 2003:31- 40): • The moral norm demanding sexual abstinence is lost. • To say AIDS is related to poverty is a big mistake. AIDS are not caused by poverty but by men who failed to control their sexual behaviour. Men should learn to have control and respect women. • The world is slowly but surely coming to an end, our morals and values are not what they used to be. 5. Waardes Ouerlike liefde en sosiale ondersteuning, dit wil sê die waarde van hegte familiebande, kan ook help om risikogedrag te verminder. In die Summertown-projek is aangetoon dat daar ’n duidelike verband is tussen die vlak van sosiale ondersteuning en onthouding. Diegene wat nie betrokke was by seks nie, was meestal dié wat aan kerke behoort het en sterk familiebande gehad het. Die jeug uit Lesotho het byvoorbeeld gesê dat die liefde van hulle ouers hulle van seks weerhou het (Campbell, 2003:126). Die meeste waardes kan herlei word na religieuse of godsdienstige oortuigings wat die basis vorm vir menslike optrede. Dit is veelbetekenend dat veral in lande soos Senegal, Uganda en Thailand, waar VIGS beduidend afgeneem het, die leiers van verskillende godsdiensgroeperinge vroeg reeds in die beplanning en implementering van programme betrek is (Tiendrebeogo, Buykx & Van Beelen, 2004; Nantulya, Stoneburner & Stover, 2002). Daar skyn dus ’n positiewe verband te wees tussen godsdienstige 89 Koers 70(1)2005:75-98 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … oortuigings en laerisikogedrag, soos onthouding en getrouheid aan een maat. oortuigings en laerisikogedrag, soos onthouding en getrouheid aan een maat. Hoewel verskeie godsdienste in Suid Afrika voorkom, staan Suid- Afrika oorwegend as ’n Christelike land bekend (Le Roux, 2003:146). Christelike kerke behoort dus die voortou te neem met vermanings om kuis te lewe, asook om Christelike liefde te betoon. Oppervlakkige morele lessies sal nie voldoende wees nie. Die sonde moet uitgewys word, maar sondaars moet nie verwerp word nie. Sondaars moet vermaan en ondersteun word om die beeld van Christus op aarde te vertoon. In die lig van bogenoemde uitgangspunte kan gekyk word wat die geval in Uganda was: Bestaan daar ooreenstemming met die benadering wat tot dusver beredeneer is? • Die politieke beleid Die politieke beleid in Uganda het ’n horisontale of deelnemende benadering bevorder (vgl. Stoneburner & Low-Beer, 2004; Hogle, 2002; Low-Beer & Stoneburner, 2003). Daar was ’n duidelike, eenvoudige kommunikasieprogram wat op drie aspekte gefokus het: • VIGS is ’n werklikheid en ’n groot bedreiging – dus, erkenning en nie ontkenning van die probleem nie. • VIGS is ’n werklikheid en ’n groot bedreiging – dus, erkenning en nie ontkenning van die probleem nie. • Vrye seks is gevaarlik en seksmaats moet verminder word. Hierdie waarde-oordeel is verwoord in die slagspreuke: “zero grazing” en “loving faithfully”. • Vrye seks is gevaarlik en seksmaats moet verminder word. Hierdie waarde-oordeel is verwoord in die slagspreuke: “zero grazing” en “loving faithfully”. • Moenie vingers wys of met klippe gooi nie, maar gee om vir mense met VIGS. Hierdie benadering het die stigma rondom VIGS op die lang duur laat afneem. In plaas daarvan om VIGS- lyers te vermy, te stereotipeer en te stigmatiseer, is hulle versorg. Deur gereelde opnames en bekendmaking van VIGS-syfers is die siekte gediagnoseer en gestalte op plaaslike vlak daaraan gegee. Deur die openhartige erkenning en duidelike uitspel van die VIGS- gevaar deur sowel die politici as die gemeenskap, is die probleem legitiem gemaak. Daar is ook sterk primêre ondersteuning verskaf deur sorgnetwerke soos onder andere NRO’s en kerkorganisasies te betrek. Dit het vertroulik gebly, maar die VIGS-status is op rekords en doodsertifikate aangebring en met pasiënte bespreek. 6. Die Ugandese konteks In Uganda het die voorkoms van VIGS vanaf 20% in 1992 tot 9,8% in 1998 gedaal, met ’n verdere afname tot 6,1% in 2001 (Butcher, 2003:4; Low-Beer & Stoneburner, 2003). Hierdie afname is aan verskeie faktore toegeskryf, maar veral aan die volgende: die toename van volgehoue interpersoonlike kommunikasie op alle gemeenskapsvlakke, primêre gedragsverandering deur onthouding en monogame verhoudings, asook die sorg vir VIGS-lyers. Hierdie aktiwiteite is ondersteun deur ’n duidelike regeringsbeleid, waarin president Museveni en sy vrou ’n direkte rol gespeel het. Uganda was eerste om ’n multisektorale benadering tot VIGS te aanvaar en te implementeer deur ’n Ugandese VIGS-kommissie, waarby ’n Anglikaanse en Rooms-Katolieke biskop ingesluit was (Butcher, 2003; Nantulya, Stoneburner & Stover, 2002:7). Die volgehoue kommunikasie is in die negentigerjare geïnisieer deur elke kwartier op alle radiostasies in al die landstale ’n boodskap wat met VIGS verband hou, uit te saai. Die sogenaamde “kleiner media” is gebruik en sterk aangevul met persoonlike kommunikasie deur ’n netwerk van plaaslike portuurgroepleiers, kerke, vrywilligers, gemeenskaps- leiers en opvoeders binne die gemeenskap te gebruik (Myhre & Flora, 2000:12). Verder het die owerheid aanvanklik verwag dat by elke byeenkoms waar daar meer as drie persone vergader, MIV/VIGS ’n besliste agendapunt moet wees (Bboosa, 2004). Met hulle aanvanklike geïntegreerde benadering het die regering dit reggekry om die gemeenskap so te laat deelneem dat hulle die kommunikasie as ’t ware oorgeneem het. Koers 70(1)2005:75-98 90 Paul J. Schutte Verskeie programme het uiteraard bygedra tot ’n afname van die epidemie – nie omdat hulle uitsluitlik oor VIGS gehandel het nie, maar omdat daar ook op die opbou van die gemeenskap en sy waardes en die aanvaarding van eie verantwoordelikheid gefokus is (Barnett & Whiteside, 1999:228). Vervolgens word die rol van die regering, die aard van die kommunikasie en die bepaalde gedragsveranderinge wat ingetree het, in meer detail bespreek. • Kommunikasie Wat die kommunikasie betref, het die Ugandese anders oor VIGS gekommunikeer. Die basiese kennis was ongeveer dieselfde as in ander Afrikalande, maar hulle kennis van VIGS-lyers was veel meer. Hierdie kommunikasie het ook die vermoë ingesluit om daarop te reageer en risiko’s te verminder. ’n Ander belangrike aspek was hulle kennis van iemand met VIGS of iemand wat daaraan doodgegaan het. Deur die gebruik van sosiale netwerke, weet 91,5% mans en 86,4% vroue van iemand wat VIGS onder lede het. Koers 70(1)2005:75-98 91 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … In Suid-Afrika, waar stigmatisering en ontkenning nog bestaan, het slegs 14% in 1998 en 50% in 2002 van sodanige mense geweet (Stoneburner & Low-Beer, 2004:716). VIGS in Uganda het dus ’n “gesig” gekry, deurdat dit erken is en daar vrylik oor gepraat is. VIGS-kwessies is ingebed in onderlinge dialoog of besprekings veel eerder as in blote inligting wat ontvang is. Die gesonde en openlike gemeenskapskommunikasie het ook gelei tot ’n afname in die stigmatisering van VIGS. ’n Ander opmerklike verskil tussen Uganda en lande soos Kenia, Malawi, Tanzanië, Zambië en Zimbabwe, was die bron en die medium van kommunikasie. In laasgenoemde lande was die gebruik van massakommunikasie die hoogste. In Uganda is interpersoonlike en informele netwerke die meeste gebruik, gevolg deur massakommunikasie en derdens institusionele kommunikasie. Sedert 1989-1995 het ’n verskuiwing plaasgevind vanaf on- persoonlike na persoonlike kanale – 82% vroue het hulle kennis vanaf persoonlike bronne gekry, in vergelyking met 40%-65% in ander lande. Navorsing het getoon dat waar kommunikasie deur middel van sosiale netwerke in ander Afrikalande veel laer is, is die voorkoms van VIGS steeds hoog (Stoneburner & Low-Beer, 2004). Wat het dus teoreties hier gebeur? Die gemeenskapskommunikasie is ’n deelnemende ritueel waardeur kultuur geskep en onderhou, maar ook verander is. Rituele sluit onder andere die daaglikse gesprekke in wanneer vroue gaan water haal, of weekliks kerk- dienste bywoon of wyksvergaderings hou (vgl. Schultze, 2000:45- 58). Sodanige rituele is die gemeenskap se subjektiewe interpretasie van die betekenis en belangrikheid van hulle gedeelde kulturele aktiwiteite – wat in hierdie geval oor VIGS gehandel het. Deelnemende tweerigting-, simmetriese kommunikasie het inderdaad hier plaasgevind. Hierdie deelnemende benadering of horisontale proses is ge- mobiliseer deur kerklike organisasies, prominente kulturele figure, politieke, militêre en gemeenskapsleiers, asook organisasies soos NRO’s en sorgorganisasies. • Verandering in waardes Navorsing is gedoen onder manlike weermagrekrute en bloed- skenkers in Uganda om te bepaal watter gedragsverandering ingetree het. Die volgende veranderinge is geïdentifiseer: verandering in seksuele gedrag deur die drastiese vermindering van seksmaats, onthouding, getrouheid aan geliefdes of monogame verhoudings; ’n toename in huwelike; asook ’n geringe toename in Koers 70(1)2005:75-98 92 Paul J. Schutte kondoomgebruik. Daar is bevind dat 48% mans en vroue by een maat bly; 11% vroue en 14% mans het hulle van seks onthou, terwyl slegs 2,9% vroue en 12,5% mans kondome begin gebruik het. Dit is interessant dat die praktyk om by een maat te hou by al die ouderdomsgroepe die meeste voorgekom het. By seuns tussen 15 en 19 jaar is dit beduidend dat onthouding die dominantste verandering was (Low-Beer & Stoneburner, 2003:9). Uit die analise van die inligting van ’n studie waar kennis, houdings en gedrag van respondente in Uganda in vergelyking met ander lande ondersoek is, is bevind dat die groot verskil ’n afname van seksmaats in die stede en platteland was, asook ’n krimping van seksuele netwerke (Hogle, 2002; Low-Beer & Stoneburner, 2003: 11). Vergelykende studies is gedoen in Kenia, Zambië en Malawi. Hoewel kondoomgebruik in hierdie lande toegeneem het, het nie naastenby dieselfde primêre gedragsverandering plaasgevind as in Uganda nie. Die voorkoms van VIGS het ook nie naastenby in dieselfde mate afgeneem nie. Dit blyk dat kondoomverspreiding net ’n korttermynhulp en nie ’n langtermynoplossing is nie. Die waarde- gedrewe wyse waarop die Ugandese gekommunikeer het, het hulle gedrag beïnvloed. Hierdie is in teenstelling met sommige ander lande waar VIGS-kommunikasie dikwels ’n eenrigtingverkeer en nie- simmetries is en dikwels bloot gesien word as die voorsiening van boodskappe deur die media en gesondheidswerkers (Myhre & Flora, 2000). ’n Grootskaalse sosiale gemeenskapsmobilisering het ’n duidelike primêre gedragsverandering en terugkeer na bepaalde waardes tot gevolg gehad (Stoneburner & Low-Beer, 2004). Dit is opmerklik dat in Uganda, volgens ’n USAID-studie, geloofsgebaseerde organisa- sies ’n beduidende rol gespeel het in die land se oorlog teen VIGS (Farrell, 2004). Die drie grootste groeperinge (33% Rooms-Katoliek, 33% Protestants en 16% Moslem) het duidelik hulle standpunt uitgespreek teenoor die regering se bekende ABC-beleid: “‘A’ for Abstinence, ‘B’ for Being faithfull, and ‘C’ for Condom use” (Farrell, 2004:70). • Verandering in waardes Al drie groeperinge het duidelik onthouding en getrouheid binne vaste verhoudings ondersteun, waar die Anglikane en Moslems wel kondome binne die huwelik voorgestaan het as middel tot geboortebeperking en voorkoming in gevalle waar een maat wel MIV-positief was. Albei het wel gesê dat kondoomgebruik buite die huwelik nie aanvaarbaar is nie en slegs “ongeoorloofde seks” sou aanmoedig. Die sukses is ook daaraan toegeskryf dat kerke direkte kontak met die gemeenskap opgebou het. Koers 70(1)2005:75-98 93 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … 7. Slot In Suid-Afrika moet besef word dat die bestaande benaderings weinig hond haaraf gemaak het. ’n Ander benadering, wat nie noodwendig vreemd is nie, is nodig. Die onderliggende filosofie van deelneming van multibelangegroepe op gemeenskapsvlak binne ’n ontwikkelingskonteks moet begryp word. Daar moet ’n gemeenskap- like doelwit en toewyding wees om naasteliefde en -diens aan die gemeenskap te lewer, sonder om eiegewin voorop te stel. Deelnemers aan hierdie proses moet dus gemotiveerde en toegewyde mense wees met besondere leierseienskappe. ’n Verskeidenheid groepe moet betrek word wat voorheen dalk uitgesluit was in besluitneming en daar moet ook na hulle geluister word. Met die nodige ondersteuning en bemagtiging vanaf die regering en belanghebbende organisasies ten opsigte van fondse, inligting en bestuursvaardighede, moet meer verantwoordelikhede in gemeenskapsgebaseerde organisasies se hande gelaat word. Uganda was uniek in hulle benadering, maar veral ook in hulle implementeringstrategieë. Daar is verskeie aspekte wat met vrug in ander Afrikalande toegepas kan word: • Eksplisiete gemeenskapskommunikasie en ’n waardegedrewe reaksie op grondvlak om risikogedrag te vermy en vir VIGS-lyers te sorg, is nodig. • Kommunikasie oor VIGS binne persoonlike netwerke moet domineer. • Kommunikasie oor VIGS binne persoonlike netwerke moet domineer. • Erkenning van die probleem en persoonlike kennis van VIGS- lyers, met die gepaardgaande openhartige gesprek daaroor, behoort die stigma grotendeels te laat afneem. • Indien gemeenskapsmobilisering nie van nasionale politieke rolspelers kom nie, moet dit van ander toegewyde rolspelers kom, soos NRO’s, GBO’s of gemeenskapsleiers. Dit vra egter vir opregte politieke en sosiale kapitaal. Die VIGS-rade moet eerder ’n deelnemende skakelfunksie as ’n van-bo-na-onder regulerende funksie verrig. Burokratiese reëls en hiërargiese strukture moet plek maak vir meer horisontale strukture, sodat sosiale netwerke geskep word tussen diverse sowel as homogene groepe. ’n Waardegedrewe benadering is bowenal dringend nodig. Verskillende godsdiensgroepe moet betrek word wat mobilisering Koers 70(1)2005:75-98 94 Paul J. Schutte van die gemeenskap en positiewe ondersteuning vanaf die regering en belanghebbende sektore insluit. Ondersteuning moet geskied met ’n konstante verbetering van gesondheidsorg en moet gerugsteun word deur simmetriese deelnemende kommunikasie op al die verskillende gemeenskapsvlakke. van die gemeenskap en positiewe ondersteuning vanaf die regering en belanghebbende sektore insluit. Ondersteuning moet geskied met ’n konstante verbetering van gesondheidsorg en moet gerugsteun word deur simmetriese deelnemende kommunikasie op al die verskillende gemeenskapsvlakke. Ek is van mening dat so ’n waardegedrewe sosiale mobilisering teen VIGS ’n uiters kragtige teenmiddel is. 7. Slot Nantulya, Stoneburner en Stover (2002:11-12) is selfs van mening dat die sosiale gedragsverandering gedurende die afgelope dekade in Uganda dieselfde trefkrag as ’n potensiële VIGS-entstof met ’n effektiwiteit van 80% gehad het. Hopelik sal die land se politieke transformasie met ’n sosiale transformasie opgevolg word, waar gesonde waardes konstant ’n beduidende rol speel om die land en sy mense volhoubaar te laat ontwikkel. Geraadpleegde bronne AIRHIHENBUWA, C.O. & OBREGON, R. 2000. A critical assessment of theories/models used in health communication for HIV/AIDS. Journal of Health Communication, 5(2):5-16, Apr.-Jun. , ( ) , p AIRHIHENBUWA, C.O., MAKINWA, B. & OBREGON, R. 2000. Toward a new communications framework for HIV/AIDS. Journal of Health Communication, 5(3):101-102, Jun. ( ) BARNETT, T. & WHITESIDE, A. 1999. HIV/AIDS and development: Case studies and a conceptual framework. The European Journal of Development Research, 11(2):200-234, Dec. , ( ) , BBOOSA, P. 2004. Mondelinge mededeling aan die outeur te Raaswater, Potchefstroom. BEAMER, L. & VARNER, I. 2001. Intercultural communication in the global workplace. Boston: McGraw-Hill. BENATAR, S.R. 2004. Health care reform and the crisis of HIV and AIDS in South Africa. New England Journal of Medicine, 351:81-92, Jul. g BOESSENKOOL, J., SCHUTTE, P.J. & WECK, J. 2004. HIV/AIDS policy: Communication between provincial and local levels in the North-West Province – does it work? Communicare, 23(1):171-196, Jul. BUTCHER, K. 2003. Lessons learned from mainstreaming HIV into the poverty eradication action plan in Uganda: “Mainstreaming HIV means adapting core business to cope with the realities of HIV and AIDS.” London: John Snow International Research and Training. [Electronic version – PDF.] CAMERON, E. 2003. The dead hand of denialism. Mail and Guardian: 2-4, Apr. 17. CAMPBELL, C. 2003. “Letting them die”: Why HIV/AIDS intervention programmes fail. Wetton: Double Storey Books (Juta). CAMPBELL, C. & WILLIAMS, B. 2001. Briefing: Riding the tiger: Contextualizing HIV prevention in South Africa. Afican Affairs, 100(398):135- 140. Koers 70(1)2005:75-98 95 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … CHERNOFF, R.A. & DAVISON, G.C. 1999. Values and their relationship to HIV/AIDS risk behavior among late-adolescent and young adult college students. Cognitive Therapy and Research, 23(5):453-468. DE WAAL, A. 2003. How will HIV/AIDS transform African governance? African Affairs, 102(406):1-23. ( ) DEPARTMENT OF HEALTH. 2000. HIV/AIDS/STD strategic plan for South Africa, 2000-2005. http://www.info.gov.za/documents/2000/aidsplan2000.pdf [6 Jun. 2004]. DEPARTMENT OF HEALTH. 2005. National HIV and syphillis antenatal sero- prevelance survey in South Africa, 2004. Pretoria. http://www.doh.gov.za/ aids/index.html [11 Jul. 2005]. [ ] DODD, C.H. 1998. Dynamics of intercultural communication. 5th ed. Boston: McGraw-Hill. ESU-WILLIAMS, E. 2000. Gender and HIV/AIDS in Africa: Our hope lies in the future. Journal of Health Communication. Supplement, 5(3):123-126. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www- sa.ebsco.com [2 Nov. 2004].) FARRELL, M. 2004. Condoning or condemming the condom: Lessons learne from Uganda. Sexual Health Exhange, 1:7-8. GALLAVOTTI, C., PAPPAS-DELUCA, K.A. & LANSKY, A. 2001. Geraadpleegde bronne Modelling and reinforcement to combat HIV: The MARCH approach to behavior change. American Journal of Public Health, 91(10):1602-1607, Oct. , ( ) , GILLIES, P. 1998. The effectiveness of alliances and partnership for health promotion. Health Promotion International, 13(2):99-120, June. GLIK, D., NOWAK, G., VALENTE, T., SAPSIS, K. & MARTIN, C. 2002. Youth performing arts entertainment-education for HIV/AIDS prevention and heath promotion: Practice and research. Journal of Health Communication, 7(1):39-57, Jan. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www-sa.ebsco.com [10 Aug. 2004].) GRUNIG, J.E. & GRUNIG, L.A. 1991. Conceptual differences in public relations and marketing: the case of health-care organizations. Public Relations Review, 17(3):257-278, Fall. ( ) HOGLE, J.A. 2002. What happened in Uganda? Declining HIV prevalence, behavior change, and the national response. Washington: USAID. KAPYEPYE, E. & GREYLING, C. 2004. Partnering with faith-based organisations to address HIV/AIDS in Malawi. Sexual Health Exhange, 1:9- 10. KEMPE, R.H. 2003. Promoting behavior change in Botswana: An assessment of the Peer Education HIV/AIDS Prevention Program at the workplace. Journal of Health Communication, 8(3):267-281, May. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www-sa.ebsco.com [9 Okt. 2004].) KING, R. 1999. Sexual behavioural change for HIV: Where have theories taken us? Geneva: UNAIDS. (UNAIDS/99.27E.) http://www.who.int/hiv/strategic/ surveillance/en/unaids_99_27.pdf [12 Okt. 2004]. _ _ p [ ] KIWANUKA-TONDO, J. & SNYDER, L.B. 2002. The influence of organizational characteristics and campaign design elements on communication campaign quality: Evidence from 91 Ugandan AIDS campaigns. Journal of Health Communication, 7(1):59-77, Jan. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www-sa.ebsco.com [14 Okt. 2004].) Koers 70(1)2005:75-98 96 Paul J. Schutte LE ROUX, A. 2003. ’n Kruiskulturele ondersoek na Christelike moraliteit onder universiteitstudente. Acta Theologica, 23(2):146-166. g ( ) LOW-BEER, D. & STONEBURNER, R.L. 2003. Behaviour and communication change in reducing HIV: Is Uganda unique? African Journal of AIDS Research, 2(1):9-21. MOEMEKA, A.A. 1994. Communication for development: A new pan- disciplinary perspective. Albany: State University of New York Press. MOEMEKA, A.A. 2000. Development, social change and development communication: Background and conceptual clarification. (In Moemeka, A.A., ed. Development communication in action: Building understanding and creating participation. Lanham: University Press of America. p.1-17.) MYHRE, S.L. & FLORA, J.A. 2000. HIV/AIDS communication campaigns: Progress and prospects. Journal of Health Communication. Supplement, 5(2):29-45. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www-sa.ebsco.com [10 Okt. 2004].) p [ ] ) NANTULYA, V., STONEBURNER, R. & STOVER, J. 2002. What happened in Uganda? Declining HIV prevalence, behavior change, and rational response. Geraadpleegde bronne Project Lessons Learned Case Study, p. 1-13. p j y p NORTH-WEST (South Africa). 2001. Act No. 5 of 200: N.W.P. Council on Aids Act, 2001. Provincial Council on AIDS Act. North West provincial gazette, 5723(244), Nov. http://www.sabinet.co.za [12 Jun. 2004]. ( ) p [ ] NOTSHE, Y. & JUDGE, M. 2004. South Africa: interfaith collaboration, th example of FOHAP. Sexual Health Exhange, 1:11. PANFORD, S., NYANEY, M.O., AMOAH, S.O. & AIDOO, N.G. 2001. Using folk media in HIV/AIDS prevention in rural Ghana. American Journal of Public Health, 91(10):1559-1562, Oct. , ( ) , SCHULTZE, Q.J. 2000. Communicating for life: Christian stewardship community and media. Grand Rapids: Baker Books. SCHUTTE, P. J. 2003. Tswana-speaking students’ perceptions of HIV/AIDS and poverty: Implications for communication. Communicare, 22(2):25-44, Dec. SERVAES, J. 2001. Participatory communication research for democracy and social change. (In Richards, M., Thomas, P.N. & Nian, Z., eds. Communication and development: The Freirean connection. New Jersey: Hampton. p. 13-32.) p p ) STONEBURNER, R.L. & LOW-BEER, D. 2004. Population-level HIV declines and behavioral risk avoidance in Uganda. Science, 304(5671):714-718, Apr. 30. TIENDREBEOGO, G., BUYKX, M. & VAN BEELEN, N. 2004. Faith-based responses and opportunities for a multisectoral approach. Sexual Health Exhange, 1:1-3. g VAN DER WALT, B.J. 1997. Afrosentries of Eurosentries? Ons roeping in ’n multikulturele Suid-Afrika. Potchefstroom: PU vir CHO. (Instituut vir Reformatoriese Studie. Wetenskaplike bydraes van die PU vir CHO. Reeks F2, Brosjurereeks; no. 66.) , j ; ) VAN DER WALT, B.J. 2004. Is vigs die oordeel van God oor ons ongehoorsaamheid? Woord en Daad, 44(388):6-8, Winter. g ( ) VAN DER WALT, J.L. 2003. Die proses van waardeverheldering in die Suid- Afrikaanse onderwysopset beoordeel vanuit reformatoriese perspektief. Koers, 68(2 & 3):125-142. Koers 70(1)2005:75-98 97 Waardegedrewe gemeenskapskommunikasie … WARD, C. & CHANTON, U. 2004. Moving beyond care and support: The role of a Cambodian buddhist FBO in challenging stigma and promoting gender equality. Sexual Health Exhange, 1:11-14. WHITE, K. 1999. The importance of sensitivity to culture in development work. (In Jacobson, T.L. & Servaes, J., eds. Theoretical approaches to participatory communication. New Jersey: Hampton. p. 17-49.) WHO kyk WORLD HEALTH ORGANIZATION kyk WORLD HEALTH ORGANIZATION kyk WORLD HEALTH ORGANIZATION WHYTE, M.A. 1995. The biography of local AIDS initiative within the church of Uganda. (Paper presented at the 38th annual meeting of the African Studies Association, Orlando, Florida, Nov. 3-6, 1995.) Orlando: African Studies Association. WILLAN, S. 2004. Briefing: Recent changes in the South African government’s HIV/AID policy and its implementation. African Affairs, 103:109-117. WILSON, B.D.M. & MILLER, R.L. 2003. Examining strategies for culturally grounded HIV prevention: A review. AIDS Education and Prevention, 15(2):184-202. WITTE, K., CAMERON, K.A., LAPINSKI, M.K., NZYUKO, S. 1998. Theoretical based evaluation of HIV/AIDS prevention campaigns along the Trans-Africa highway in Kenya. Journal of Health Communication, 3(4):345-363, Oct.- Dec. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www- sa.ebsco.com [10 Jul. 2004].) WOLF, R.C. & PULERWITZ, J. 2003. The influence of peer versus adult communication on AIDS-protective behaviors among Ghanaian youth. Journal of Health Communication, 8(5):463-474, Sept. (EBSCOHost: Communication & Mass Media Complete: http://www-sa.ebsco.com [19 Aug. 2004].) g ] ) WORLD HEALTH ORGANIZATION. UNAIDS. 2004. Epidemiological fact sheet on HIV/AIDS and sexually transmitted infection: South Africa. http://www.who.int/emc-hiv/fact-sheets/pdfs/Southafrica-EN.pdf [18 Okt. 2004]. ] YOLISWA, N. & JUDGE, M. 2004. South Africa – Interfaith collaboration: Th example of FOHAP. Sexual Health Exhange, 1:11. ] YOLISWA, N. & JUDGE, M. 2004. South Africa – Interfaith collaboration: The example of FOHAP. Sexual Health Exhange, 1:11. Kernbegrippe: beleid gemeenskap: kommunikasie gemeenskap: waardes MIV/VIGS Key concepts: community: communication community: values HIV/AIDS policy Kernbegrippe: Koers 70(1)2005:75-98 98

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/260/226

Afrikaans

1 Hersiene en opgedateerde weergawe van ’n voordrag gelewer tydens die konferensie: Die oorsprong van lewe en die ontplooiing van biodiversiteit. Gehou in Potchefstroom, November 2003. Bedankings: prof. Pieter D. Theron vir die taalversorging en baie behulpsame kommentaar, asook mev. Cecile van Zyl vir die taalversorging. Henk Bouwman Skool vir Omgewingswetenskappe en Ontwikkeling Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Henk Bouwman Skool vir Omgewingswetenskappe en Ontwikkeling Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] The biological evolution of man: considerations, current knowledge, and some implications The biological evolution of the modern man is and remains a controversial subject. In this article, I give an overview of the most important fossil hominid finds, starting from seven million years ago. The periods of existence, relationships, similarities and differences of the Sahelanthropus, Australopithecus, Ardipithecus, Paranthropus, and Homo genera are discussed. A recently proposed alternative classification system for the hominids is also presented. The opinion is expressed that there is enough supporting evidence to accept the biological continuity between all these different life forms, and that the modern human has developed through evolution. Man, to a large extent, is governed and limited by its biological character. Man has, just like any other creature, the created ability to adapt to changes in the environment, and man is and remains a part of the creation of God, and subject to his authority. Koers 71(2, 3, 4) 2006:643-649 611 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Opsomming Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis en enkele implikasies Die biologiese evolusie van die mens bly ’n kontroversiële onderwerp. In hierdie artikel gee ek ’n oorsig oor die belangrikste fossielhominiedvondse, wat strek oor sowat sewe miljoen jaar. Die ouderdomme, verwantskappe, ooreenkomste en verskille van die Sahelanthropus, Australopithecus, Ardipithecus, Paranthropus, en Homo genera, word bespreek. ’n Onlangs voorgestelde alternatiewe klassifikasiesisteem van die hominiede word ook uiteengesit. Die mening word uit- gespreek dat daar voldoende bewyse is vir die aanvaarding van ’n biologiese kontinuïteit tussen al hierdie vorme, en dat die moderne mens deur evolusie ontwikkel het. Die mens is tot ’n groot mate bepaal en beperk as ’n biologiese wese. Die mens het, soos alle ander skepsels, die ingeskape vermoë om biologies op veranderinge in sy omgewing te reageer, maar die mens is en bly deel van die skepping van God, en daarom onderhewig aan sy gesag. In each great region of the world the living mammals are closely related to the extinct species of the same region. It is, therefore, probable that Africa was formerly inhabited by extinct apes closely allied to the gorilla and chim- panzee; and as these two species are now man’s nearest allies, it is somewhat more probable that our early progenitors lived in the African continent than elsewhere (Darwin, 1898:240). 1. Inleiding Die biologiese evolusie van die mens is en bly ’n kontroversiële onderwerp vir baie mense, en dit is tereg ook so. Die besinning wat hiermee gepaard gaan word veral en voortdurend deur die vinnige koers van nuwe fossielvondse en bykomende wetenskaplike bevindings lewend en aktueel gehou. Beginnende met die toevallige ontdekking van beendere in Neander, Duitsland, in die vroeë agtienhonderds (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000), tot die ontdekking in 2003 van ’n nuwe spesie in Flores, Indonesië, wat aan ons eie genus behoort, is elke nuwe ontdekking gevolg deur ’n golf evaluering, hersiening, polemiek en aanpassing van hoe en waar ons eie spesie, Homo sapiens, vandaan kom. Die besinning oor onsself, kan egter nie die biologiese in isolasie beskou nie, aangesien die siening van onsself – die mensbeskouing – ook vanuit ander kennisvelde, ervaring en insig beïnvloed word. Invloede soos moraliteit, sosialiteit, filosofie, Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 612 Henk Bouwman die psigiese, etiek, en veral die religie speel hier, naas die biologiese, ’n geweldige groot rol. Die vraag ontstaan egter, watter van hierdie insigvelde (of kombinasie hiervan), informeer en rig die ander velde; met ander woorde watter hiervan is oorwegend koersgewend? Uit die aard van menswees sal baie kenners met oortuiging hulle eie insigvelde as koersgewend beskou, en die argumente is meestal baie oortuigend, alhoewel elkeen ’n verskeidenheid aannames moet maak. Kommunikasie tussen die verskillende velde is egter moeilik vanweë terminologie en paradigmas, en die wedersydse diepte van ontwikkeling wat elkeen reeds (in isolasie?) bereik het. Die doel van hierdie artikel is om ’n breë oorsig te gee oor die stand van die ontdekkings van fossiele van uitgestorwe primate en hominiede, en die verwantskappe tussen hulle te bepaal. My vooropgestelde uitgangspunt is dat daar biologiese kontinuïteit tussen al hierdie vorme bestaan; met ander woorde as prinsipiële begronding, voer ek aan dat daar ’n evolusionêre (biologiese) verwantskap en kontinuïteit tussen al hierdie vorme is. Dit word gevolg deur enkele oorwegings aangaande die wisselwerking van die biologie met sommige van die ander modaliteite van ons bestaan, asook my eie stellings in hierdie verband. 2. Wat is ’n primaat? Ten aanvang, eers die verduideliking van enkele terme. In hierdie artikel konsentreer ek op die orde primate. Om die problematiek van terme soos aapmense en mensape te voorkom, noem ek alle primaatspesies, wat waarskynlik en hoofsaaklik regop (bipedaal) geloop het, hominiede, behalwe die spesies van die genus Homo, wat hominiene genoem word (vgl. Tabel 1). Om meer praktiese redes sluit dit al die bipedale spesies, vanaf en insluitend Sahelanthropus tchadiensis tot en met H. Sapiens, in. Die gibbons en siamang (stertlose ape) noem ek die kleinape (lesser apes), en die gorillas, sjimpansees en orangoetang noem ek die grootape (greater apes). Die ander ekstante moderne primate, soos die blou- aap, makaak en bobbejaan (ouwêreldape) en die primate van Suid- Amerika (nuwewêreldape) is almal ape (monkeys). Die primitiewe primate, soos die nagapie, lemur en tarsiër word prosimi genoem. Die hominiede en grootape het ongeveer 7 miljoen jaar gelede (m.j.g.) laas ’n gemeenskaplike voorouer gedeel, en die grootape en ape het bykans 58 m.j.g. geskei. Die protoprimaat, waarskynlik ’n klimmende insektivoor, het ongeveer 70 m.j.g. aan alle daarop- volgende primate beslag gegee. Aan die einde van hierdie artikel Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 613 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … gee ek ’n alternatiewe klassifikasie van primate (vgl. Tabel 2; Wood & Richmond, 2000), wat al hoe meer by antropoloë begin byval vind. Die primaatorde is ’n diverse groep wat geen enkele unieke eienskap het, wat dit van ander soogdiere onderskei nie. Trouens, dit is moeilik om slegs inklusiewe morfologiese kriteria vir hierdie takson te definieer (Boyd & Silk, 2003:123). Soos in soveel ander taksonbeskrywings die geval is, is dit eerder ’n kombinasie van eienskappe wat gebruik word om die groep te definieer. 2. Wat is ’n primaat? In die geval van die primate sluit dit die volgende eienskappe in (Boyd & Silk, 2003:125): • opponerende groottoon (nie meer teenwoordig by die mens nie) en prehensiële hande; • opponerende groottoon (nie meer teenwoordig by die mens nie) en prehensiële hande; • naels is plat (geen kloue) met sensitiewe vingerpunte en vingerafdrukke; • voortbeweging word deur die agterpote gedomineer; • swak ontwikkelde neus en reuksin; • goeie sigvermoë met oë wat na vore kyk, met stereoskopiese visie; • klein werpsels met relatief lang draagtyd en jeug; • groot brein met gevorderde anatomiese eienskappe; • ’n maksimum van twee snytande; en • ’n maksimum van twee snytande; en • een slagtand, ’n maksimum van drie maaltande en drie kies- tande. • een slagtand, ’n maksimum van drie maaltande en drie kies- tande. Die eienskappe wat ek gaan uitlig binne die primaattaksons is die kombinasie en veranderings in sommige van die volgende kenmerke: hande, oë, tande, kakebeen, skedel, arms, neus, naels, liggaam, getal nakomelinge, breinvolume, werktuie, kommunikasie, sosiale struktuur en bewegingsoriëntasie. Die term “afgeleide kenmerke” (derived) word hoofsaaklik gevolg, wat aandui dat ’n sekere kenmerk relatief verander het, soos groter, kleiner, meer, ensovoorts. In hierdie artikel gaan ek veral konsentreer op die fossielvondse, maar daar is ’n komplekse hoeveelheid kennis oor werktuie en ander tafonomiese bevindings wat ondersteunend gebruik word, maar waaraan ek minder aandag gaan gee. (Tafonomie is die studie van die proses van fossilering en die verbande tussen vondse. Dit sluit onder andere aspekte in soos Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 614 Henk Bouwman werktuie en die vervaardiging daarvan, voedselvoorbereiding en kultuur, wat in opgrawings gevind kan word.) 3. Die begin van die primate Aan die einde van die Krytperiode, sowat 66 m.j.g., het die dinosourusse en blykbaar alle landdiere swaarder as 25 kg uitgesterf. Die soogdiere wat klein en naglewend was, het egter oorleef en geweldig gediversifiseer in die daaropvolgende Paleoseen – en dit is waar ons verhaal begin. Gedurende die Paleoseen en die daaropvolgende Eoseen (66-36 m.j.g.) het drie vorme van diere, naamlik plesiadapivorme, adapiede en omomiede gelewe. Hulle het, soos wat van fossiele afgelei kan word, vanuit boomlewende (arboreale) insektivore ontwikkel. Die plesiadapi- vorme het egter eienskappe gehad wat grootliks verskil het van die moderne primate. Tans word die adapiede en omomiede as voorgangers gereken. In hierdie periode het die prosimi- en loris- groep van die primate (die suborde Prosimii) waarskynlik met die omomiede as voorganger, van die tarsiërs, ape en grootape (suborde Anthropoidea) geskei (waarskynlik met die adapiede as voorganger). Die fossielrekord is egter karig in hierdie periode, maar daar word gereeld nuwes gevind, en die verwantskappe sal stellig duideliker (dalk meer kompleks) word soos meer fossiele opgegrawe word (Boyd & Silk, 2003; Ryke, 1987). Gedurende die oorgang tussen die Eoseen na die Oligoseen (36-33 m.j.g.), kry ’n mens die eerste primaatfossiele wat na moderne ape lyk. In opgrawings in Fayum (Egipte) is die fossiele van sowat 14 verskillende aapgenera gevind. Die tandformule (2.1.2.3/2.1.2.3) vir hierdie groep primate is dieselfde as dié van al die daaropvolgende ouwêreldape, hominiede, en die mens, wat in die infra-orde Catarrhini geplaas word. Die bekendste van die Fayum-fossiele is Aegyptopithecus zeuxis, wat ongeveer 6 kg geweeg het, daglewend was, en meeste van die tyd in bome beweeg het deur op takke te loop (soos blouape, bobbejane en kleinape), eerder as om onderaan die takke te swaai. Dit het egter ’n klein brein gehad (Boyd & Silk, 2003; Lewin, 1989). Die infra-orde Catarrhini word weer onderverdeel in twee superfamillies naamlik Cercopithecoidea – ouwêreldape soos die makake, blouape en bobbejane – en die Hominoidea wat die kleinape, grootape en hominiede insluit. Skeiding tussen hierdie twee het waarskynlik in die Oligoseen plaasgevind. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 615 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Die oudste Hominoidea waarvan ons weet, is die bekende Procunsul, wat in die laat Oligoseen (27 m.j.g.) geleef het, en wat sowat 10 miljoen jaar bestaan het. Die fossiele is almal in Afrika gevind, baie hiervan in Kenia (Boyd & Silk, 2003; Lewin, 1989). 3. Die begin van die primate Hierdie verskillende spesies van Procunsul het tussen 10 en 38 kg geweeg en het soos ander klein- en grootape in die reënwoude gelewe. Hierdie genus word in die Hominoidea geplaas, aangesien dit geen stert het nie, die oë het na vore gekyk, ’n kleiner snoet het as die Aegyptopithecus, ’n moderne elmboogstruktuur, en groter ensefalisasie (groter breinvolume in verhouding met die liggaam – breinvolume tussen 130 en 167 ml). Andersins het die tande dun emalje gehad, wat dui op ’n vrugtedieet. Hulle was egter viervoetig, en het dus op takke geloop, eerder as om aan takke te hang of te swaai – ’n kombinasie dus van sowel aap- en grootaapeienskappe. Hierdie mosaïek van eienskappe is kenmerkend van die verdere verloop van die ontwikkeling van die primate (Boyd & Silk, 2003; Lewin, 1989). Die middel Mioseen (15 tot 10 m.j.g.) was die tyd van ’n groot verskeidenheid Hominoidea-spesies in Europa, Afrika en Asië, maar ten spyte van al hierdie spesies, is die fossielrekord baie karig, en die verwantskappe tussen hierdie diere is glad nie duidelik nie. Hulle het egter wel beweeg deur aan takke te hang, ’n eienskap wat die oriëntasie van die liggaam van horisontaal na vertikaal moontlik gemaak het (met ander woorde die liggaam is georiënteer met die agterpote onder die liggaam, eerder as agter). Daar is egter geen duidelike kandidaat as tussenganger na die Hominidae, wat die hominiede en mense insluit nie. Die meeste van die Hominoidea- genera van die Mioseen het uitgesterf, en tans is dit net die gibbons en siamang (familie Hylobatidae), die orangoetang, sjimpansees en gorillas (familie Pongidae), en die familie Hominidae (moderne mens) wat oorleef. Die oorsaak van die groot uitsterwings was waarskynlik kouer weersomstandighede en die begin van nat en droë seisoene (as gevolg van kontinentskuiwing), wat baie van die reënwoude laat inkrimp het (Boyd & Silk, 2003; Lewin, 1989). 4. Die Hominidae Dieselfde klimaatsverandering wat die woude laat inkrimp het, het waarskynlik ook ’n groot rol gespeel in die totstandkoming van die familie Hominidae in Afrika. Die woude het plek gemaak vir bosveld en grasveld. Die voorgangers van die gorillas en sjimpansees het in die woude agtergebly, maar ander primate het uit die bome beweeg, en by die grasveld- en bosveldomstandighede aangepas. Hierdie Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 616 Henk Bouwman Plioseen/Pleistoseen-primate het verskil van die Mioseen-primate deurdat hulle regop kon loop en deurdat hulle heelwat ander voedselsoorte begin benut het, wat onder andere baie vesel ingesluit het. Hierdie dieetwysigings impliseer ook gepaardgaande morfologiese veranderings. Die familie Hominidae word gekenmerk deur die kombinasie van die volgende afgeleide primaatkenmerke (Boyd & Silk, 2003): • Bipedale voortbeweging – loop dus regop op die agterbene, wat hulle in staat stel om verder te kan sien, dinge in die hande te kan dra, en om minder liggaamsoppervlak aan son bloot te stel. • Bipedale voortbeweging – loop dus regop op die agterbene, wat hulle in staat stel om verder te kan sien, dinge in die hande te kan dra, en om minder liggaamsoppervlak aan son bloot te stel. • Verandering in die tande en kakebeenstruktuur, soos dikker emalje, ’n ronder onderkaak en kleiner slagtande. • Verandering in die tande en kakebeenstruktuur, soos dikker emalje, ’n ronder onderkaak en kleiner slagtande. • Verandering in die tande en kakebeenstruktuur, soos dikker emalje, ’n ronder onderkaak en kleiner slagtande. • Groter ensefalisasie (ensefalisasie kwosiënt [EK] dui die verhouding aan tussen die liggaamsgrootte en die breinmassa (McHenry & Coffing, 2000)). • Groter ensefalisasie (ensefalisasie kwosiënt [EK] dui die verhouding aan tussen die liggaamsgrootte en die breinmassa (McHenry & Coffing, 2000)). • Stadiger ontwikkeling van jongelinge (uitgerekte jeugfase). • Sterker ontwikkeling en afhanklikheid van komplekse sosiale strukture, kulture, materiale, simbole en later ook taal. • Sterker ontwikkeling en afhanklikheid van komplekse sosiale strukture, kulture, materiale, simbole en later ook taal. Dit sal later duidelik word dat alhoewel die hominiede enkele of selfs al hierdie kenmerke besit, daar groot verskille onderling bestaan, sodat daar verskillende genera binne die familie Hominidae geskep is om hierdie verskille te kan akkommodeer (Boyd & Silk, 2003; Lewin, 1989). Die toedeling van fossiele aan hierdie verskillende spesies en genera, asook die skep van nuwe genera en spesies, is een van die mees dinamiese, opwindende en omstrede aspekte van die biologie. 4. Die Hominidae Net soos sjimpansees en gorillas op hul agterbene kan loop, komplekse sosiale strukture ontwikkel en selfs ’n mate van kultuur toon asook relatief groot breine besit (sjimpanseebrein: ~ 400 ml, en gorillabrein: ~ 500 ml), deel die hominiede ook hierdie eienskappe met die sjimpansees en gorillas. (Die kwalifikasie van “afgeleide” kenmerke in die lys hierbo is dus noodsaaklik.) Hominiede deel hierdie afgeleide kenmerk tot ’n meerdere mate, en soms in ’n wisselende mosaïekpatroon met die sjimpansees en gorillas. 4.1 Sahelanthropus tchadensis (Toumaï ) Die oudste Hominidae fossiel tans bekend, is Sahelanthropus tchadensis (ook bekend as Toumaï, wat “hoop van lewe” beteken), wat onlangs in Tsjaad gevind is (Brunet et al., 2002). Hierdie vonds Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 617 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … het ’n opskudding veroorsaak, aangesien dit gevind is buite die normale oos- en suider-Afrikaanse vindplekke. Alhoewel radiometriese datering van die gesteentes van die vindplek nie moontlik was nie, het ander indeksfossiele die ouderdom baie duidelik tussen 6 en 7 m.j.g. gestel. Onafhanklike genetiese analises het reeds voordat die Tsjaadskedel gevind is, aangetoon dat die skeiding tussen die sjimpanseevorme en hominiede in hierdie periode moes plaasgevind het. Die skedel en ander skeletdele toon ’n mosaïek van kenmerke: dit het ’n plat gesig en groot wenkbrourif oor die oë, die foramen magnum (opening waar die senuwees van die brein na die rugmurg gaan) is onder die skedel (aanduiding van bipedie), eerder as agter (kwadropedie) geleë en dit het ’n relatief klein breinvolume (320-350 ml), wat vergelyk met die sjimpansee (~ 400 ml). Hierdie klein breinvolume, asook sekere van die tandkenmerke het ook aanleiding gegee tot kritiek teen die plasing van hierdie spesie in die Hominidae, eerder as in die Pongidae (Wong, 2003). 4.2 Ardipithecus ramidus en Orrorin tugensis Orrorin tugensis is bekend van slegs dertien beentjies wat in 2000 in Kenia gevind is. “Orrorin” beteken “oorspronklike mens” in die plaaslike dialek (Senut et al., 2001). Twee van hierdie beentjies is dele van die onderkaak met enkele tande, asook vier los tande. Dit klink voortvarend om met so min getuienis ’n nuwe spesie, en daarby dan ook ’n hominied te beskryf, maar die tande het dik emalje en toon ooreenkomste met dié van die mens. Die heupbeen is meer mensagtig as aapagtig, wat op bipedie dui, maar die arm en vingers dui op ’n mate van aanpassing vir klim, soos by die sjimpansees. Dié 6 miljoen jaar oue spesie is gevind saam met ander dierfossiele wat op ’n gemengde bosveld en grasveld as habitat dui. Orrorin het dus moontlik sowel bipedaal as arboreaal gelewe. Die outeurs wat die beentjies gevind het (Senut et al., 2001), stel dat Orrorin in ooreenstemming is met Homo, via ’n gepostuleerde Preanthropus genus, wat nie vir Australopithicus afarensis (insluitende Lucy) insluit nie. Daar is egter geen algemene aanvaarding hiervoor nie. Die effens jonger Ardipithecus ramidus (5,8-4,4 m.j.g.) is in Aramis in Etiopië gevind. Die foramen magnum is onderaan die skedel geleë en dit het klein slagtande, maar met dun emalje. Die slagtande was groter as by latere hominiede, maar was nie, soos by die Pongidae, geslyp deur een van die premolare nie. Die kakebeenartikulasie is ook aapagtig, asook die mate van pneumati- Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 618 Henk Bouwman sasie (sinusse of lugkamers) van die onderste gedeelte van die skedel. Die geskatte breinvolume was sowat 360 ml. Ander fossiele toon ook aan dat hierdie spesie ongeveer 40 kg swaar was, en in ’n bos- of woudomgewing gebly het. Al die fossielvondse (meer as 90 beentjies) is nog nie beskryf nie. Hopelik sal die voltooide beskrywing kan aantoon of dit aan die Pongidae of Hominidae behoort, en meer duidelikheid gee oor bipedie. Die spesie is aanvanklik eers deur die ontdekkers as Australopithecus ramidus geklassifiseer (White, Suwa & Asfaw, 1994), maar dit is later na Ardipithecus oorgeplaas. ’n Tweede spesie van Ardipithecus is ook beskrywe, naamlik A. kadabba (Heile-Selassie, Suwa & White, 2004). Die outeurs voer aan dat daar ooreenkomste met die tande van dié van Orrorin en Sahelanthropus is. Op grond van addisionele Ardipithecus vondse (4,1 tot 4,2 miljoen jaar oud), voer White et al. 4.2 Ardipithecus ramidus en Orrorin tugensis (2006), sterk aan dat Ardipithecus die oorgang was na Australopithecus anamensis. Voor die ontdekking van Sahelanthropus was dié twee spesies as die beste protomenskandidate gereken; die Sahelanthropus, wat ouer is, het egter meer gevorderde (mensagtige) kenmerke getoon. Die onderste gedeelte van die mensstamboom lyk tans eerder na ’n stambos. Verdere vondse sal (soos by sovele ander afstammings- lyne) duidelikheid kan gee, maar die vind en toevoeging van addisionele spesies en genera aan die vroeë Hominidae, is nie uitgesluit nie. 4.3 Australopithecus, Paranthropus en Kenyanthropus Onsekerheid van onderlinge verwantskappe is ook ’n kenmerk van hierdie volgende groep hominiede. Hierdie drie genera, wat tot tien spesies tussen hulle bevat (afhangende van watter klassifikasie- sisteem gevolg word), het tussen 1 en 4 m.j.g. gelewe en het waarskynlik meerdere spesies en genera naby mekaar in dieselfde tyd. Meer as net een hominiedvorm het dus langs mekaar voorgekom – ’n toestand wat tot sowat 25 000 jaar gelede bestaan het. Ek gaan nie al die spesies behandel nie, maar ek gaan Australopithecus, Paranthropus en Kenyanthropus in volgorde van verskyning behandel, alhoewel die genera en spesies wel oorvleuel. 4.3.1 Australopithecus (suidelike aap) Daar word tot ses spesies in dié genus gereken, alhoewel A. habilis en A. rudolfensis meestal in Homo geplaas word – ’n klassifikasie wat ek ook gaan volg – alhoewel die beskouing in die toekoms kan verander. Ander Australopithecus-spesies, soos A. walkeri, A. gahri Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 619 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … en A. bahrelghazali verskyn ook in die literatuur, maar gaan nie verder beskryf word nie. Die drie Australopithecus-spesies, in volgorde van verskyning, is A. anamensis, A. aAfarensis en A. africanus. Hiervan gaan ek net die eerste drie bespreek. 4.3.1.1 Australopithecus anamensis Hierdie spesie (wat eers in 1995 ontdek is), is op grond van sekere kenmerke beslis meer primitief as die bekende A. afarensis en het tussen 4,2 en 3,9 m.j.g. gelewe. Slegs sowat 21 fragmente is in Kenia gevind. Dit het ’n primitiewe skedel, maar ’n gevorderde skelet; die onderkaak is U-vormig (’n aapagtige kenmerk as gevolg van die groot slagtande); die tande het dik emalje wat weer mensagtig is, maar die premolare (maaltande) is weer aapagtig: daar is geen ken nie (primitief). Die spesie was geslagtelik dimorfisties (mannetjies ~ 51 kg en wyfies ~ 33 kg). Die tibia en humerus dui op gereelde bipedie, maar die oorkanaal is egter weer klein en ovaalvormig, wat aapagtig is. Voorwaar, weereens, ’n mosaïek van kenmerke. Die breinvolume was egter 400 ml, soveel as dié van ’n sjimpansee (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000; McHenry & Coffing, 2000). 4.3.1.2 Australopithecus afarensis Hierdie spesie, waarvan die bekende Lucy ’n verteenwoordiger is, het 3,6 tot 2,9 m.j.g. geleef. Fossiele hiervan word hoofsaaklik in Oos-Afrika gekry, alhoewel daar ook enkele fossiele in Tsjaad (en moontlik by Sterkfontein, Suid-Afrika) opgespoor is. Die beste vindplek is die unieke vonds by Afar in Etiopië (lokaliteit 333). Dit bevat die restante van 17 individue wat in een katastrofiese geleentheid omgekom het. Omdat hierdie 17 individue in een groep was, kan dit afgelei word dat hulle waarskynlik verwante of naverwante individue was, en dit bied ’n unieke insig. Geslagtelike dimorfisme (groot mannetjies ~ 50 kg, en kleiner wyfies ~ 25 kg) was baie duidelik. Dit is ’n tipies primitiewe kenmerk, wat veral by gorillas en orangoetangs voorkom en tot ’n mindere mate ook by sjimpansees. Die skedel word deur ’n aantal primitiewe eienskappe gekenmerk: ’n lae voorkop met ’n wenkbrourif, ’n breë en pneumatiese kraniale basis, geen ken en dit is prognaties onder die neus (uitstaande snoet, maar die neus is onder die oë). Daar is ook gevorderde kenmerke, soos ’n plat neus, klein slagtande en ander tande met dik emalje. Die foramen magnum is voor geleë (sterk aanduiding van bipedie), en die breinvolume was tussen 375 tot 540 ml (EK = 2,5, in vergelyking met die sjimpansee se EK van 2,0; McHenry & Coffing, 2000). Die individue het lang vingers en tone Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 620 Henk Bouwman gehad (maar die beentjies was effens gekrom). Die lengte van die individue wissel tussen 107 en 152 cm. Die heupbene was klein, soos dié van ’n mens en die kniegewrig en ander anatomiese kenmerke dui baie sterk op bipedie, maar nie soos wat die mens loop nie. Waar die mens regop loop, met die een voet wat voor die ander inswaai, blyk dit dat A. afarensis moontlik geboë geloop het, met effens gebuigde knieë – ’n bietjie soos die sjimpansee wanneer dit bipedaal beweeg (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Ryke, 1987; Wood & Richmond, 2000). Die verstommende vonds van voetspore, vasgevang in 3,6 miljoen jaar oue vulkaniese as naby Leatoli in Kenia, het aan hierdie spesie behoort. Die voetspore het feitlik dieselfde vorm as dié van ’n mens, en dui op twee individue wat langs mekaar, of skuins agtermekaar geloop het – moontlik manlik en vroulik, afgelei van die verskil in groottes. 4.3.1.2 Australopithecus afarensis Die groottoon was in lyn met die ander tone, en het nie uitgestaan soos die groottoon van ’n sjimpansee of ander grootaap nie. Die spore het ’n diep hielslag en ’n diep groottoonafdruk – net soos ’n mensspoor op ’n nat strand sou lyk. Die voetbene van A. afarensis wat in Hadar (Etiopië) gevind is, pas presies in dié afdrukke en die loopgang en spasie tussen die spore is in ooreenstemming met A. africanus-fossiele. Die effens gekromde toon en vingers word egter deur sommiges vertolk as ’n aanduiding dat die spesie in bome kon klim, en het moontlik snags, net soos sjimpansees en gorillas, van blaarneste gebruik gemaak om van predatore weg te bly (Boyd & Silk, 2003; Lewin, 1989; Johanson & Edgar, 1996). Die groot hoeveelheid A. afarensis-fossiele verteenwoordig moontlik meer as een spesie volgens sommiges (Tattersall, 2003). Daar het dus van die tyd van Lucy af, verskillende hominiedvorme naas mekaar in Afrika gelewe, tot ongeveer 25 000 jaar gelede. Totdat weersprekende inligting gevind word (soos meer fossiele), is dit egter waarskynlik dat A. afarensis ’n beduidende posisie in die ontwikkeling van die mens gespeel het. 4.3.1.3 Australopithecus africanus Die eerste en tweede ontdekkings van skedels van hierdie spesie is onderskeidelik deur Raymond Dart in 1924 by Taung (Dart, 1925), en later deur Robert Broom in 1936 by Sterkfontein gedoen. Broom het sy vonds aanvanklik Plesianthropus transvaalensis genoem. Dit het die stand van aanvaarde kennis, soos veral deur die Britte voorgehou, naamlik dat die protomens eers ’n groter brein sou ontwikkel, en dan uit die bome sou klim om bipedaal te beweeg, Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 621 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … omvergewerp – dit was net mooi andersom. Hierdie mensvorm het tussen 3,6 en 2 m.j.g. geleef, en is in Suider Afrika en Kenia gevind. Die onderkaak was V-vormig soos dié van die mens, met klein slagtande en ander tande met dik emalje. Die breinvolume wissel tussen 420 en 500 ml (EK = 2,7; McHenry & Coffing, 2000). Die skedel was ook prognaties en gepneumatiseerd, maar tot ’n mindere mate as by A. afarensis. Die maaltande en onderkaak is egter groot en stewig. Die post-kraniale skelet was baie soos dié van A. afarensis, en duidelik bipedaal, dog anders as dié van ’n mens, en hulle kon waarskynlik goed boomklim. Die hande was beter aangepas vir manipulering. Mannetjies was baie groter (41 kg vs. 30 kg.) en langer as die wyfies (1,4 vs. 1,1 m); hierdie geslagtelike dimorfisme is ’n duidelike aapkenmerk. Die pelviese anatomie dui daarop dat die geboorteproses van sowel A. africanus as A. afarensis soortgelyk aan die mens is, en dit verskil van die sjimpansee. Sowel die Taung-baba as (mevrou of meneer) Ples behoort aan hierdie spesie. “Ples” is afgelei van die aanvanklike genusnaam wat Broom aan TM 1511 (die Transvaal Museum- vondsnommer) toegeken het (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Die posisie van A. africanus in die hominiedstamboom is kontroversieel. Dit is, óf ’n sytak wat aan ’n ander spesie oorsprong gegee het, maar uiteindelik uitgesterf het, óf dit is in lyn met die genus Homo. Hoe verder suid die outeurs bly, hoe meer word laasgenoemde ondersteun. 4.3.2 Paranthropus Robert Broom het die meer robuuste skedels van Sterkfontein as Paranthropus (genus) benaam. Later is hierdie spesies in hierdie genus na Australopithecus geskuif, maar Paranthropus is, met konsensus, weer gebruik om die oorspronklike P. robustus asook P. aethiopicus en P. boisei, te huisves. Al drie hierdie spesies word gekenmerk deur stewiger onderkake en gebit as in Australopithecus, en ’n sagitale oorlangse rif by veral die manlikes, oor die skedel (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). 4.3.2.1 Paranthropus aethiopicus Die oudste spesie van hierdie genus het ongeveer 2,7 tot 2,2 m.j.g. langs die Turkana meer in Kenia geleef, maar restante is ook in Etiopië gekry. Die Black Skull (swart gekleur deur minerale) is die bekendste vonds in hierdie verband. Dit het ’n geweldige groot Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 622 Henk Bouwman kakebeen, maaltande en kiestande, asook ’n gemodifiseerde kakebeenskarnier. Die onderkaak was egter V-vormig, met slagtande effens groter as in P. robustus. Die breinvolume was sowat 410 ml. Die res van die skelet was soos A. afarensis, dus weereens ’n mengelmoes van gevorderde en primitiewe kenmerke. Die kenmerke is sodanig gemeng dat dit nie duidelik is wat die verwantskappe is met die spesies wat volg nie. Dit kan óf ’n uitgestorwe lyn wees, óf oorsprong aan P. boisei en P. robustus gegee het (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). 4.3.2.2 Paranthropus robustus Hierdie spesie het 2 tot 1 m.j.g. by Kromdraai en Swartkrans geleef, en is deur Broom ontdek. Dit was effens groter as A. africanus (32- 40 kg) en geslagtelik dimorf, met die mannetjies 1,3 m, en die wyfies 1,1 m lank. Die kake het klein slagtande, en die baie groot kiestande het dik emalje. P. robustus het ’n breinvolume van ongeveer 475 ml gehad (EK = 3,1; McHenry & Coffing, 2000). Dit was ook minder prognaties as by A. africanus, maar het ’n sagittale rif (’n beenrif, regoor die middel van die skedel, soos by die gorilla), as aanhegting van die groot kaakspiere. Die gesig is daarom ook breër, aangesien die wangbene, waaronder die kaakspiere van die onderkaak na die bokaak loop, verwyd het, terwyl selfs die skedel agter die oë vernou het om die groot spiere te akkommodeer. Dit was duidelik bipedaal, met reguit vinger-en voetbeentjies. Analises dui aan dat P. robustus waarskynlik plante en diere geëet het. Beenwerktuie wat naby hulle vindplekke aangetref is, dui aan dat hierdie spesie waarskynlik vir wortels en bolle gegrawe het. Steenwerktuie is ook gevind, maar die makers hiervan is nie duidelik nie (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996). 4.3.2.3 Paranthropus boisei P. boisei is nog net in Oos-Afrika gevind. Dié spesie het tussen 2,3 en 1,2 m.j.g. geleef, maar oor laasgenoemde datum bestaan daar meningsverskille – hulle kon selfs vir ’n langer periode bestaan het. Waar die vorige twee spesies groot kake en tande gehad het, het hierdie spesie hulle weer oortref. Met maal- en kiestande vier keer groter as dié van ’n mens, en ’n kakebeen op plekke tien keer dikker, was hierdie spesie voorwaar aangepas om goed te kon kou. Die sny- en slagtande was egter amper net so groot as dié van die mens, met ’n gevolglike V-vormige onderkakebeen. Die gesigvorm was ook afgeplat as gevolg van die groot kaakspiere en wangbene. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 623 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Die breinvolume was sowat 520 tot 550 ml (EK = 2,8; McHenry & Coffing, 2000). Die breinvolume was sowat 520 tot 550 ml (EK = 2,8; McHenry & Coffing, 2000). Alhoewel die dik emalje en groot kake van Paranthropus dui op ’n vegetariese dieet, is daar egter ook aanduidings dat hierdie spesie ook vleis geëet het. Die duidelike geslagtelike dimorfisme (mannetjies ~ 50 kg en wyfies ~ 34 kg) word minder sterk in die breinvolume weerspieël – mannetjies en wyfies het ongeveer dieselfde volumes gehad. Mannetjies was sowat 1,4 m lank, en wyfies 1,2 m. Daar is aanduidings dat hierdie spesie ook in bome kon beweeg, met skeletaanpassings soortgelyk aan dié van A. afarensis. 4.3.3 Kenyanthropus platyops Een van die meer enigmatiese lede van die hominiede is die “platgesig mens van Kenia”. Hierdie spesie is slegs bekend van enkele fragmente wat langs die Turkana Meer in Kenia gevind is (Leaky et al., 2001). Die ouderdom van dié spesie, soos afgelei van die enkele fragmente, is tussen 3,5 en 3,2 miljoen jaar. Die skedel is egter baie uniek, aangesien die kiestande kleiner is as by enige ander spesie, met uitsondering van Ardipithecus ramidus, maar die tande het dik emalje. Die breinvolume is dieselfde as dié van die sjimpansee (ongeveer 400 ml) en daar is ’n klein oorkanaal. Die skedel is plat en breed. Dit klink baie aapagtig, behalwe vir die baie plat aangesig en amper geen wenkbrouriwwe nie (asook enkele ander obskure, maar oortuigende kenmerke). Hierdie is almal afgeleide (dus meer moderne) kenmerke, wat weer mensagtig is. Waar pas hierdie spesie in? Een moontlikheid is dat hierdie spesie van A. afarensis afgetak het as een van vier verskillende lyne (op verskillende tye waarskynlik), en dat Kenyanthropus een van hierdie lyne was. Kenyanthropus platyops het moontlik oorsprong gegee aan nog ’n spesie waaroor baie min bekend is, naamlik K. rudolfensis. Oor hierdie moontlikheid is daar egter nog geen eenstemmigheid nie: sommige paleontoloë voer aan dat K. rudolfensis (met ’n breinvolume van sowat 750 ml, en wat 2,1 tot 1,8 m.j.g. geleef het) eintlik Homo rudolfensis behoort te heet, terwyl andere beweer dat dit Australopithecus rudolfensis moet wees (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Voorwaar ’n enigmatiese tak van die stamboom. Vir eers word K. rudolfensis as lid van Homo in 4.4 beskou. In vergelyking met die mens se eie skedel is dit duidelik dat die Paranthropus-lyn nie aan die Homo-genus oorsprong gegee het nie. Dit is egter wel moontlik dat die latere Paranthropus-spesies, saam Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 624 Henk Bouwman met A. africanus en die vroeë Homo-spesies gelyktydig in Afrika voorgekom het – drie verskillende genera van hominiede! Dit kan ook nie uitgesluit word dat van hierdie genera selfs meer as een spesie kon gehad het nie. met A. africanus en die vroeë Homo-spesies gelyktydig in Afrika voorgekom het – drie verskillende genera van hominiede! Dit kan ook nie uitgesluit word dat van hierdie genera selfs meer as een spesie kon gehad het nie. 4.4 Homo Dit is te verstane dat die polemiek en aktiwiteit rondom die ontdekking en beskrywing van die oudste lid van die mens se eie genus baie kontroversieel is, en die aandag van baie van die navorsers in die paleoantropologie geniet. Die eienskappe wat aan Homo toegeskryf word het veral te doen met sy groter brein, toegewyde bipedie, toenemende gebruik van selfvervaardigde werktuie, ’n platter gesig, en die lang periode wat hulle babas afhanklik bly. Steenwerktuie het eers hulle eerste verskyning sowat 2,5 m.j.g. gemaak. Tot onlangs was daar ’n mate van eenstemmigheid oor ’n relatief eenvoudige opeenvolging van die hominienprogressie, vanaf H. habilis na H. erectus. Dit blyk egter nie so eenvoudig te wees nie – trouens, dit is selfs verwarrend. Meervoudige hominienspesies wat terselfdertyd bestaan het, word nou weer in hierdie artikel beskou. Ek gaan in gebreke bly om duidelikheid rakende die kompleksiteit hiervan te gee – ’n weerspieëling van die gebrek aan konsensus hieroor. Die eerste aspek van kontensie is die plasing van sekere spesies in Homo. Sowel H. rudolfensis as H. habilis word deur sommige navorsers as spesies van die Australopithecus beskou (Boyd & Silk, 2003; Wood & Richmond, 2000). Albei benamings word in die literatuur aangetref, en soms selfs naas mekaar – vandaar die verwarring. Vir eers word die twee as Homo bespreek, aangesien dit die meer gevestigde klassifikasie is, maar die verandering na Australopithecus (of ’n ander genus) is tog waarskynlik. ’n Mens sou verwag dat hoe jonger die ouderdomme word, toenemend meer fossiele beskikbaar sal wees om verwantskappe te bepaal. Die omgekeerde is egter waar, en die onduidelikheid (“the muddle in the middle”) is eerder van toepassing (Boyd & Silk, 2003; Stringer, 2003). Die verskillende rolspelers word eerstens beskryf, en dan word gepoog om die moontlike verwantskappe en afstammingslyne te verduidelik. H. antecessor sal nie hier beskryf word nie, maar kom wel later ter sprake. 4.4.2 Homo rudolfensis ’n Skedel wat in 1972 deur Richard Leaky by Turkana in Kenia gevind is (KNM-ER 1470), en wat 1,8-1,9 miljoen jaar oud was, is aanvanklik aan H. habilis toegeken, wat toe reeds bekend was. Dit is ook dié skedel wat op die voorblad van Richard Leaky en Roger Lewin se bekende boek Origins verskyn het. Die uitstaande eienskap van hierdie skedel was die breinvolume van sowat 775 ml (EK = 3,1, McHenry & Coffing, 2000), en ’n lang en plat gesig. Dit was ook prognaties, soos die australopiteke wat reeds bespeek is. Dit het effense wenkbrouriwwe bo die oogkaste, maar daar was nie ’n depressie agter die wenkbrouriwwe nie. Daar is geen riwwe op die skedel of spieraanhegtingsvlakke soos by die australopiteke nie, maar wel groot slag- en snytande, en klein maal- en kiestande. 4.4.1 Die oudste Homo-spesie Die oudste fossiel wat aan Homo toegeskryf word, is ’n enkele bokaak (A.L. 666-1) wat van die bekende Hadar in Etiopië afkomstig Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 625 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … is. Die ouderdom is 2,3 miljoen jaar en die vindplek word ook gekenmerk deur steenwerktuie. Die bokaak bevat etlike maal- en kiestande, en ’n enkele slagtand. Die vorm was egter glad nie soos dié van A. afarensis wat by Hadar gevind is nie. Dit is baie meer soos dié van latere Homo-spesies, alhoewel dit nie heeltemal dieselfde vorm het as dié van H. ergaster, H. rudolfensis en H. habilis nie (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Daar sal egter eers meer restante by Hadar gevind moet word, voordat besluit kan word om hierdie bokaak aan een van die drie Homo spesies toe te ken, of om ’n nuwe spesie op te rig. Alhoewel daar moontlike ouer skedels is, bly A.L. 666-1 tans die oudste erkende Homo-fossiel. Die opgrawings wat tans aan die gang is by Sterkfontein kan moontlik nuwe insigte bring. 4.4.3 Homo habilis (handige mens) Hierdie spesie is die eerste keer deur Leaky, Tobias en Napier (1964) beskryf, gegrond op ’n onderkaak (OH 7), saam met enkele ander beendere, almal afkomstig van Olduvai, in Kenia. Daar is maar min fossiele wat H. habilis verteenwoordig, inagnemend dat ’n paar fossiele ook na ander spesies kan skuif. Hierdie spesie het tussen 1,9 en 1,5 miljoen jaar gelede gelewe. Die skedels bevestig ’n breinvolume van tussen 600 en 800 ml (EK = 3,6; McHenry & Coffing, 2000) en ’n kort, plat gesig, wat minder prognaties is. Die tande verskil van ander spesies: die snytande is relatief groot, die slagtande klein en die maal- en kiestande relatief smal, maar almal is kleiner as by Australopithecus. Die skedel is opvallend agter die wenkbrourif verhoog, en nie plat soos by Australopithecus nie. Die arms is relatief lank en die bene kort, en die voete baie modern, maar andersins baie soos by Australopithecus. Die liggaam was Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 626 Henk Bouwman egter nog klein (~ 45 kg). Op grond van hierdie kenmerke (saam met ’n hele paar ander) verkies Alexeev (1986) en Wood en Richmond (2000) dat hierdie spesie by Australopithecus ingedeel moet word. 4.4.4 Homo ergaster (werkende mens) Hierdie omstrede Homo-spesie is gebaseer op skedels wat veral in Afrika gevind is en het tussen 1,9 en 1,5 m.j.g. gelewe. Aanvanklik is die skedels met H. erectus verbind, maar daar is volgens sommige paleontoloë genoeg verskille om ’n tweede spesie te benoem. H. ergaster is meer primitief as H. erectus, gegrond op maaltand- kenmerke en sekere van die skedelkenmerke. In ander opsigte is H. ergaster meer modern (Wood & Richmond, 2000). Die verhaal van die bekende KMR-ET 15000-skedel (Nariokotome Boy), wat in 1984 deur Richard Leaky en Alan Walker in Turkana gevind is, word pragtig in die boek The wisdom of bones: in search of human origins (Walker & Shipman, 1997) vertel. H. ergaster het meer soos H. sapiens gelyk as enige ander hominien wat tot dusver bespreek is. Die breinvolume het gewissel tussen 700 en 900 ml (EK = 3,3; McHenry & Coffing, 2000). Die skedel het agter die prominente wenkbrourif vernou, maar daar was ook ’n horisontale rif oor die agterkop (oksipitale torus), wat nie by vroeëre vorme voorgekom het nie. Die tande was klein en aangepas om te byt en te skeur (met ander woorde. vleisetend), eerder as om te maal. Hierdie nuwe manier van kou het waarskynlik die oksipitale torus op die agterkop tot gevolg gehad (Boyd & Silk, 2003; Wood & Richmond, 2000). Manlike lede van hierdie spesie was ongeveer 1,85 m lank en het ongeveer 70 kg geweeg – die grootste en swaarste hominien tot dusver. Dit het nog steeds breë heupe (maar smaller as by Australopithecus) gehad, asook ’n lang rug, maar met ’n klein vertebraalkanaal. Die skeletvorm was die eerste wat duidelik aangetoon het dat hierdie spesie lang afstande kon loop, waarskynlik meer effektief as die moderne mens. Hierdie spesie word ook geassosieer met gevorderde klipwerktuie, maar dit is nie duidelik of dit ’n jagter was, en of dit ge-aas het nie. Die eerste tekens dat ’n hominien vuur gebruik het, word verbind met hierdie spesie. Vuurmaakplekke is in Kenia en by Swartkrans gevind, en die ouderdomme hiervan wissel tussen 1,6 en 1 m.j.g. (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 627 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … H. ergaster is ook die eerste hominienspesie bekend, wat buite Afrika gevind is. By Dmanisisi in Georgië is ’n H. ergaster-skedel gevind, wat 1,7 m.j.g. 4.4.4 Homo ergaster (werkende mens) (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996) geleef het. Dieselfde steenwerktuie as wat in Afrika saam met dié spesie gevind is, is ook daar gekry – meer as 1 000 daarvan, saam met twee feitlik volledige skedels. 4.4.5 Homo erectus (die een wat regop geloop het) Hierdie spesie word weereens gekenmerk deur ’n aanvanklike warboel van genera wat deur verskillende outeurs ontdek en beskryf is, en later weer byeengebring is onder H. erectus – alhoewel die omstredenheid nog lank nie verby is nie (Dennel & Roebroeks, 2005). Fossiele van Pithecanthropus (Dubois was die ontdekker van hierdie spesie in Java), Meganthropus, Sinanthropus pekinensis (Pekingmens), Telanthropus capensis (Swartkrans), Homo leakeyi, Alanthropus mauritanicus, en Homo soloensis ressorteer normaal- weg in hierdie spesie. Uit die aard van al hierdie samevoegings blyk dit dat H. erectus dus ’n spesie is wat regionaal redelike variërend in morfologie is (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Indien al hierdie spesies en genera saamgevoeg word, het H. erectus tussen 1,8 m.j.g. en 50 000 jaar gelede gelewe, en is daar vindplekke in Asië en Afrika (Asfaw et al., 2002), maar blykbaar nie in Europa nie (alhoewel daar moontlike plekke is, maar die identiteit is nog nie bevestig nie). Die breinvolume wissel tussen 725 en 1250 ml, met ’n EK tussen 3,3 en 4,0 (McHenry & Coffing, 2000). (H. sapiens gemiddeld ~1400 ml en EK = 5,8.) Die wydste gedeelte van die skedel, net soos by die vorige spesies, was ongeveer op die hoogte van die oor, terwyl by latere spesies die wydste gedeelte bokant die vlak van die ore was. Die gesig het ’n eksterne neus en neusbeentjie, en daar is steeds individuele wenkbrouriwwe bokant elke oogkas. Die agterkop het ’n horisontale rif, en daar is ’n kenmerkende “kiel” wat van voor na agter (sagitaal) oor die middel van die skedel loop. Die funksie hiervan is onduidelik, maar dit is nie om spiere aan te heg, soos by Paranthropus nie. Die skedel self is dikker as by H. ergaster en die kant van die skedel is ook skuinser. Die kakebeen is stewiger as H. sapiens, maar daar is nog geen ken sigbaar nie. Die tande is in die algemeen groter as dié van H. sapiens en die wortels van die maaltande is meer kompleks. H. erectus het gemiddeld sowat 48 kg geweeg, en van die individue was tot 2 m lank (skelet van Turkana in Kenia; Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Di kill d i k H t i d i d t dit Die verskillende eienskappe van H. 4.4.5 Homo erectus (die een wat regop geloop het) erectus is sodanig dat dit moontlik is dat hierdie spesie nie in direkte lyn met H. sapiens is nie. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 628 Henk Bouwman H. ergaster het meer kenmerke in gemeen met H. sapiens en is ouer. Dit wil dus voorkom dat, hoewel hierdie spesie vir meer as een miljoen jaar bestaan het, dit later in Asië en elders uitgesterf het, of in Homo sapiens opgeneem is. Die bespreking hieroor volg later. 4.4.6 Homo heidelbergensis (afkomstig van Heidelberg) Hierdie is weereens ’n samevoeging van verskeie spesies wat alreeds voorheen beskryf is en toe later byeen gebring is onder hierdie een naam. Van die vorige name sluit onder andere in H. saldanensis (Hopefield en Elandsfontein naby Saldana en Berg Aukas in Namibië), H. rhodesiensis (Broken Hillmyn in Zambië) en Paleanthropus njarensis (Oos-Afrika). Ander vindplekke sluit in Florisbad, Heidelberg in Duitsland (eerste vindplek in 1907), Spanje, Israel en China. Die oudste moontlike fossiel is sowat 800 000 jaar oud en is in Bodo d’Ar in Etiopië gevind, terwyl die jongste ongeveer 100 000 jaar oud is (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). H. heidelbergensis het ’n baie stewige skedel, die wydste gedeelte is bokant die oor, en die breinvolume was tussen 1 200 en 1 300 ml. Die agterkop is ook meer gerond; daar is ’n duidelike neusbeen; wenkbrouriwwe bokant elke oog is steeds teenwoordig; asook baie dik skedelbene en geen ken. Dit het egter ’n hoër voorkop gehad as enige van die voorafgaande spesies. Die liggaam was ook baie meer robuus as by H. sapiens en die skelette is goed aangepas vir langafstandloop (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Indien die ouer Afrikalede van hierdie spesie uiteindelik in ’n aparte spesie sou beland, sal die oorspronklike naam wat toegeken was, naamlik H. rhodesiensis, weer van krag word (vgl. ook Figuur 4). 4.4.7 Homo neanderthalensis (afkomstig van Neanderthal) H. neanderthalensis is die eerste spesie waarvan daar tot op hede geen verteenwoordigers in Afrika gevind is nie, alhoewel hulle gereeld in die suide van Spanje en in Israel gekry word. Baie is al oor hierdie spesie geskryf, veral omdat so baie oorblyfsels in Europa opgegrawe is. Dit is waarskynlik die hominien waaroor die meeste bekend is. Die oudste moontlike ouderdom is 300 000 jaar en die jongste is 30 000 jaar oud. H. neanderthalensis het dus ’n lang tyd in Europa gedomineer (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 629 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … H. neanderthalensis word gekenmerk deur ’n baie groot kop, met ’n gemiddelde breinvolume groter as H. sapiens. Breinvolumes wissel tussen 1 245 en 1 740 ml (EK ~ 4,8; McHenry & Coffing, 2000), met ’n gemiddeld van 1 520 ml (H. sapiens se gemiddeld is 1 400 ml, en ’n EK tussen 5,8-8,1). Hulle was stewig gebou en baie gespierd en was ongeveer 30% swaarder as moderne mense van dieselfde lengte. Hulle het ronder skedels as H. erectus of H. heidelbergensis gehad en die skedelbene was relatief dun. Die agterkant was nie gepunt nie, maar het ’n bolvormige uitstulping (bun) gehad. Die wenkbrouriwwe bokant elke oogkas is kenmerkend en groot en so ook die gesig en neus. Tande was klein agter en groot voor, met aanduidings dat hulle vleis in hulle tande vasgehou het en dit dan gesny het. Die gepaardgaande slytmerke op die tande dui aan dat die meeste van hulle regshandig was, net soos die moderne H. sapiens. Die ken was teenwoordig, maar swak ontwikkel (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Hulle was goeie jagters en het gevorderde werktuie gebruik, wat op ’n gesofistikeerde kultuur dui. Eenvoudige spraak was moontlik teenwoordig, maar daar is geen uitsluitsel hieroor nie. Die wisselwerking en beplanning wat tussen individue nodig is om groot diere soos bisons te kon jag, dui op ’n komplekse kultuur. Daar is aanduidings dat individue begrawe is, en dat daar vir beseerdes gesorg is. Hulle het egter nie lank geleef nie, en het sowat 40-45 jaar oud geword (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996). DNA van die bene dui daarop dat hulle nie direk in ooreenstemming met H. sapiens was nie. 4.4.7 Homo neanderthalensis (afkomstig van Neanderthal) Hierdie spesie het uitgesterf, of baie min van die genetiese materiaal het oorgebly in die moderne mens. Wat egter aanleiding gegee het tot die uitsterwing, is nie duidelik nie. Dit is die onderwerp van vele debatte, boeke en artikels (Boyd & Silk, 2003). 4.4.8 Homo floresiensis (afkomstig van Flores) Die mees onlangse toevoeging tot die hominiedstamboom was die opspraakwekkende vonds op die eiland Flores in Indonesië, van die sogenaamde Hobbit, H. floresiensis (Brown et al., 2004). Die skelet is sowat 18 000 jaar oud, met ’n tipiese hominiedskedel, maar dit het ’n baie klein breinvolume, naamlik 380 ml, maar met ’n EK van 2,5- 4,6. H. floresiensis was net ongeveer 1,06 m lank, en het ongeveer 36 kg geweeg. Die moontlike rede waarom hierdie spesie so klein was, strook met die verdwergingsverskynsel wat baie keer op eilande waargeneem word (Brown et al., 2004). Ander tand- en skedelkenmerke is ook tipies van Homo en die skelet dui duidelik op Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 630 Henk Bouwman bipedie. H. floresiensis is oorwegend ’n mosaïek van primitiewe en afgeleide kenmerke, en het heel waarskynlik van H. erectus afgestam. Op grond van die ouderdom en vindplek kan dit nie ’n australopiteek wees nie. Die enigste ander genus waartoe dit moontlik mag behoort, is Homo (Brown et al., 2004). Bewerings dat hierdie vonds op mikro-ensafalie dui, is na ondersoek as onwaarskynlik gereken (Argue et al., 2006). 4.4.9 Homo sapiens (die slim een) Die oudste bekende fossiele van H. sapiens kom van Middel Awash in Etiopië (White et al., 2003). Die ouderdom wissel tussen 154 000 en 160 000 jaar (radiometries bepaal), en bestaan uit die skedels van twee volwassenes en een kind. Die breinvolume van die volwassene se skedel is 1 450 ml (EK = 5,8 vir moderne H. Sapiens; McHenry & Coffing, 2000). Daar is heelwat ander vindplekke van H. sapiens, versprei oor tyd en afstand, in Afrika, Europa en Asië. Van hierdie plekke is onder andere Klassiesrivier en Border Cave in Suid Afrika, Brno in die Tsjeggiese Republiek, Qafzeh en Skhul in Israel (100 00-90 000 jaar oud, met ’n EK = 5,8; McHenry & Coffing, 2000) en Kow Swamp (30 000 jaar oud) in Australië (Boyd & Silk, 2003; Johanson & Edgar, 1996; Wood & Richmond, 2000). Daar is ’n hele paar subspesies, waarop nie nou ingegaan word nie. Morfologies gesproke, wat maak ’n mens dan die moderne mens? Dit blyk veral ’n moeilike vraag te wees, as die groot variasie in dimensies wat tussen verskillende bevolkingsgroepe bestaan in ag geneem word. Die lede van hierdie spesie word veral gekenmerk deur ’n klein gesig met ’n prominente ken, ’n ronde skedel met ’n hoë voorkop en geronde agterkop, min of geen wenkbrouriwwe, en ’n minder robuste skelet met dunwandige langbene (soos arms en bene), en langer en ligter hande. Gevorderde werktuie, komplekse rituele, begrafnisse, kunsvoorwerpe en taal is die ander uitstaande kenmerke wat duidelik na vore kom. Die moderne mens kan dus net in algemene en afgeleide terme van sy voorgangers onderskei word. 4.4.10 Wat is die onderlinge verwantskappe tussen die Homo- spesies? Hierdie vraag is waarskynlik dié een wat die meeste aandag in wetenskaplike en algemene literatuur kry. ’n Verskeidenheid moont- like verklarings van verwantskappe word voorgehou, maar slegs vier word uitgelig ter verduideliking. Hierdie vier word in Figure 1, 2, 3 en 4 voorgestel. Al vier hierdie figure het sekere eienskappe in gemeen. Dit aanvaar die vondse en die tye wat daarmee Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 631 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … geassosieer word, asook die aanname dat daar ’n verwantskap tussen die vondse is, met ander woorde die fossiele is op een of ander manier verwant en word dus almal as hominien beskou. Die twee bekende en kompeterende hipoteses – daar is ’n derde een ook – is die bekende “Out of Africa”-hipotese en die “multi- regionale”-hipotese. Laasgenoemde word weerspieël in die enkel- spesiebenadering, waarin die verskille tussen die spesies as só gering geag word, dat alle Homo-spesies as konspesifiek gesien word; ook dat die uitbeweging van die eerste H. sapiens vanuit Afrika na ander kontinente gelei het tot regionale evolusie van die mens as Homo sapiens, tegelyk in verskillende kontinente (vgl. Fig. 1). Milford Wolpoff is die bekendste voorstander van hierdie hipotese. Hy beweer dat genetiese en fossielgetuienis, sowel as die interpretering van die ontwikkeling van werktuie, daarop dui dat daar net een uitbeweging was en dat die verskillende rasse, met ’n beperkte mate van genetiese uitruiling oor duisende jare, konvergerend in verskillende wêrelddele na die moderne H. sapiens ontwikkel het, ook in Afrika. Volgens hom het moderne, afgeleide kenmerke geleidelik orals ontwikkel (Thorne & Wolpoff, 2003). Die meeste antropoloë interpreteer egter al hierdie inligting dat daar meerdere verplasings (of oornames) was van die bevolkings van die ouer Homo-spesies in Europa en Asië, deur meer moderne Homo- spesies vanuit Afrika (Tattersall, 2003; White, et al., 2003). Daar is baie bespiegelings oor hoe hierdie oornames of verplasings gebeur het; kompetisie het sekerlik ’n rol gespeel en het waarskynlik komponente van beter tegnologie, groter getalle, meer ontwikkelde kultuur en aggressie ingesluit. Onlangse tafonomiese en radiometriese inligting gee ook sterk ondersteuning aan die waarskynlikheid dat H. sapiens en H. neanderthalensis naas mekaar in Frankryk gelewe het, ongeveer 40 000 jaar gelede (Gravina, Mellars & Ramsey, 2005). Daar is ook verskillende “Out of Africa”-hipoteses. Figuur 2 reflekteer die interpretasie van die fossielgetuies dat die vroeë Afrika-hominiede as H. 4.4.10 Wat is die onderlinge verwantskappe tussen die Homo- spesies? erectus beskou moet word, wat na Europa en Asië beweeg het en wat toe verplaas is deur H. heidelbergensis vanuit Afrika en op hul beurt weer verplaas is deur H sapiens, ook vanuit Afrika. Figuur 3 toon aan dat ander weer H. erectus as ’n Asiatiese spesie beskou, en dat H. ergaster direk aan H. sapiens oorsprong gegee het, sonder erkenning van H. heidelbergensis (Boyd & Silk, 2003). Figuur 4 toon ’n heel ander interpretasie, naamlik met H. ergaster wat oorsprong gegee het aan H. antecessor Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 632 Henk Bouwman (Stringer, 2003). Wat ook al die waarheid is, hierdie hipoteses laat ons met genoeg stof vir debatering en verdere navorsing. Templeton (2002) het later, op grond van genetiese analises, aangedui dat na die eerste uitbeweeg van H. erectus uit Afrika, daar ten minste twee verdere uitbewegings was. Toenames in brein- volumes, asook ander anatomiese eienskappe stem ooreen met hierdie golwe van nuwe genetiese materiaal vanuit Afrika. Wat egter ook blyk, is dat daar wel gereelde genetiese uitruilings tussen die bevolkings was, sodanig dat die totale verplasing van een spesie deur ’n ander, soos die “Out of Africa”-hipotese voorstel, nie hierdeur ondersteun word nie, maar wel dat die plaaslike bevolkings orals baie van die genetiese materiaal oorgeneem het, maar nie deur die nuwe golwe verplaas is nie – met ander woorde ’n “soft out of Africa”-hipotese. Hoe dit ook al sy, die rol van die evolusie van die mens in Afrika is die oorheersende aspek (Templeton, 2002). Dennel en Roebroeks (2005) voer aan dat daar vir eers weggedoen moet word met enige hipotese oor wie-waarvandaan-kom, en om eerder te konsentreer op bevolkings van spesies. Hulle redes is dat die vondse in Asië so min is dat herhaalde uitbewegings van nuwe spesies uit Afrika en gevolglike verplasings elders, nie hierdeur ondersteun of verwerp kan word nie. Aan die begin van die artikel is Darwin (1898:240) aangehaal. Die volgende sin uit dieselfde bron is egter net so insiggewend: But it is useless to speculate on this subject ... since so remote a period the earth has certainly undergone many great revolutions, and there has been ample time for migration on the largest scale. 5. Slotopmerkings In die uiteensetting hierbo is aangetoon dat die interpretering van die fossiele en ander inligting onteenseglik dui op ’n biologiese proses oor miljoene jare, wat gelei het tot die moderne mens. Dit is ook duidelik dat daar heelwat ruimte vir interpretasie is, maar die verskille gaan oor onderlinge verwantskappe, eerder as oor die groot proses van die menslike evolusie oor amper 7 miljoen jaar. Daar is geen ander moontlike oorhoofse verklarings nie, tensy die vondse hierbo genoem, geïgnoreer word. In hierdie artikel is veral gekonsentreer op die morfologiese aspekte, maar daar is ook ’n ewe groot en dinamiese groep navorsingsvelde wat die tafonomie, embriologie, genetika en vergelykende gedrag van primate insluit, wat sterk ondersteuning bied aan ’n evolusionêre beskouing van die ontwikkeling van die mens. Die mens se opgetekende geskiedenis strek oor sowat 5 000 jaar, maar die biologiese geskiedenis van H. sapiens is reeds vir ’n 32 keer langer periode in rotse geskryf. Gereken vanaf S. tchadensis (6 m.j.g.), is die geskiedenis 1 200 keer langer as ons opgetekende geskiedenis. Daar het sedert S. tchadensis ’n verstommende 200 000 mensgenerasies verloop (konserwatief gereken teen 30 jaar per generasie), terwyl 5 000 jaar ’n skamele 167 generasies oplewer. Daar was duidelik genoeg tyd (6-7 miljoen jaar) vir al die veranderings wat ons in die hominiede en hominiene waarneem. Die biologiese imperatief van die mens kan nie ontken word nie. Dit is duidelik dat die mens, soos alle ander lewensvorme, gevorm word deur sy omgewing deur middel van natuurlike seleksie en dat die mens in staat is om die omgewing te verander. Die mate van sensitiwiteit wat die mens het ten opsigte van die druk van die omgewing, het wel drasties afgeneem deur vordering in kennis, kultuur en tegnologie, gepaardgaande met ontwikkelende en al hoe meer komplekser waardesisteme. Dit laat natuurlik die vraag ontstaan, soos aan die begin gestel is, watter van hierdie modaliteite (of kombinasies) die determinant is? Dit word selfs toenemend duidelik dat ook die psigiese van die mens biologies begrond is – byvoorbeeld dinge wat vroeër aan bose geeste toegeskryf was, word tans met medikasie behandel. Die onbewuste rol van hormone wat nog steeds menslike gedrag beïnvloed, is een van vele voorbeelde waar biologiese prosesse wel menslike gedrag, tot ’n mindere of meerdere mate, bepaal (Winston, 2002). 4.4.11 ’n Alternatiewe klassifikasie van die groter primate Met al die nuwe fossiele en genetiese inligting, blyk die tradisionele klassifikasie van die groter primate nie meer so aanvaarbaar te wees nie (Tabel 1). Wood en Richmond (2000) het daarvolgens ’n nuwe klassifikasie opgestel (Tabel 2) wat hierdie nuwe inligting saamvat. Die belangrikste verandering in Tabel 2 is dat die familie Hominidae nou ook die orangoetang, sjimpansees en die gorillas insluit; en dat die sjimpansees en mensvorme nou saam in dieselfde subfamilie is. Alhoewel daar op tribusvlak wel onderskeid getref word, word met hierdie nuwe klassifikasie veral die genetiese ooreenkoms tussen die mens en die sjimpansee sterker erken. Voorwaar stof tot nadenke! Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 633 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … 5. Slotopmerkings Sjimpansees kan simboliese taal leer, dinge in konteks plaas en selfs nuwe kombinasies van simbole aanmekaar las om nuwe konteks- sensitiewe terme of begrippe te vorm, op ’n vlak ekwivalent aan dié Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 634 Henk Bouwman van ’n jong kind (McFarland, 1999). Aangesien “taal” dus in ’n geringe mate by sjimpansees, gorillas en orangoetangs aanwesig is, is dit moeilik om die mens kategories van die res van die hominiede op enige vlak te onderskei. van ’n jong kind (McFarland, 1999). Aangesien “taal” dus in ’n geringe mate by sjimpansees, gorillas en orangoetangs aanwesig is, is dit moeilik om die mens kategories van die res van die hominiede op enige vlak te onderskei. Die mens beskik onteenseglik oor ’n geestelike aspek – Shakespeare se dramas, Wagner se operas en Van Gogh se skilderwerk is duidelik nie in die natuur te vinde nie. Maar hierdie werke bevredig wel ’n behoefte van ’n gehoor. Is hierdie behoefte nie (ten minste dan ten dele) biologies nie, en word die werke in elk geval nie self deur die natuurlike en die biologiese aard van die mens begrond en begrens nie? Ek meen dit word! Dit is duidelik dat ek nie ’n fundamentalistiese siening van die skepping, soos in Genesis 1 en 2, het nie. Ek is vas oortuig dat die biologiese skepping via evolusie plaasgevind het, selfs by die mens, onder die gesag van die Skepper. Die mens, soos alle ander skepsels, het die ingeskape vermoë om biologies op veranderinge in sy omgewing te reageer. In Genesis 3:17-19 sê God aan Adam “... is die aarde deur jou toedoen vervloek; met swaarkry sal jy daaruit ’n bestaan moet maak, jou lewe lank; die aarde sal vir jou dorings en dissels laat voortspruit, en jy sal veldplante eet; net deur harde werk sal jy kan eet, totdat jy terugkeer na die aarde toe, want daaruit is jy geneem. Stof is jy, en jy sal weer stof word.” Een interpretasie hiervan is dat die mens kennelik, onder God se gesag en opdrag, in kompetisie (swaarkry) geplaas is met die omgewing (die aarde), en dat daar probleme (stryd) gaan wees (“die aarde sal vir jou dorings en dissels laat voortspruit”). Implisiet hiermee is dan ook die vermoë wat die mens gekry het om hierdie probleme te kan oorkom (“met swaarkry ... ’n bestaan moet maak”). 5. Slotopmerkings Die proses wat die mens in staat stel om die dorings en dissels met swaarkry te oorkom, kan in ander terme as “natuurlike seleksie” gesien word – die skeppende krag van die skepping, geskape deur God. Die skeppingswonder van God is in my opinie, voorwaar groter en wonderliker as dít wat ons (kan) besef, en die wonderwerk (skeppingswerk?) is steeds besig om te gebeur, elke dag. ALEXEEV, V.P. 1986. The origin of human race. Moscow: Progress. ARGUE, D., DONLON, D., GROVES, C. & WRIGHT, R. 2006. Homo floresiensis: microcephalic, pygmoid, Australopithecus, or Homo? Journal of human evolution, 51:360-375. Geraadpleegde bronne ALEXEEV, V.P. 1986. The origin of human race. Moscow: Progress. ARGUE, D., DONLON, D., GROVES, C. & WRIGHT, R. 2006. Homo floresiensis: microcephalic, pygmoid, Australopithecus, or Homo? Journal of human evolution, 51:360-375. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 635 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … ASFAW, B., GILBERT, W.H., BEYENE, Y., HART, W.K., RENNEK, P.R., WOLDEGABRIEL, G., VRBA, E.S. & WHITE, T.D. 1994. Remains of Homo erectus from Bouri, Middle Awash, Ethiopia. Nature, 416:317-320. BOYD R & SILK J B 2003 H h l d 3 d d N Y k N t ASFAW, B., GILBERT, W.H., BEYENE, Y., HART, W.K., RENNEK, P.R., WOLDEGABRIEL, G., VRBA, E.S. & WHITE, T.D. 1994. Remains of Homo erectus from Bouri, Middle Awash, Ethiopia. Nature, 416:317-320. p BOYD, R. & SILK, J.B. 2003. How humans evolved. 3rd ed. New York: Norton. BROWN, P., SUTIKNA, T., MORWOOD, M.J., SOEJONO, R.P., JATMIKO, WAYHU, SAPTOMO, E. & DUE, R.A. 2004. A new small-bodied hominin from the late Pleistocene of Flores, Indonesia. Nature, 431:1055-1061. BROWN, P., SUTIKNA, T., MORWOOD, M.J., SOEJONO, R.P., JATMIKO, WAYHU, SAPTOMO, E. & DUE, R.A. 2004. A new small-bodied hominin from the late Pleistocene of Flores, Indonesia. Nature, 431:1055-1061. BRUNET, M., GUY, F., PILBEAN, D., MACKAYE, H.T., LIKIUS, A., AHOUNTA, D., BEAUVILAIN, A., BLONDE, C., BOCHERENS, H., BOISSERIE, J-R., DE BONIS, L., DEJAX, J., DENYS, DURINGER, P., EISENMANN, V., FANONE, G., FRONTY, P., GERAADS, D., LEHMANN, T., LIHOREAU, F., LOUCHART, A., MAHAMAT, A., MERCERON, G., MOUCHELIN, G., OTERO, O., CAMPOMANES, P.P., PONCE DE LEON, M., RAGE, J-C., SAPANET, M., SHUSTER, M., SUDRE, J., TASSY, P., VALENTIN, X., VIGNAUD, P., VIRIOT, L., ZASSO, A. & ZOLLIKOFER, C. 2002. A new hominid from the upper Miocene of Chad, central Africa. Nature, 418:145- 151. BRUNET, M., GUY, F., PILBEAN, D., MACKAYE, H.T., LIKIUS, A., AHOUNTA, D., BEAUVILAIN, A., BLONDE, C., BOCHERENS, H., BOISSERIE, J-R., DE BONIS, L., DEJAX, J., DENYS, DURINGER, P., EISENMANN, V., FANONE, G., FRONTY, P., GERAADS, D., LEHMANN, T., LIHOREAU, F., LOUCHART, A., MAHAMAT, A., MERCERON, G., MOUCHELIN, G., OTERO, O., CAMPOMANES, P.P., PONCE DE LEON, M., RAGE, J-C., SAPANET, M., SHUSTER, M., SUDRE, J., TASSY, P., VALENTIN, X., VIGNAUD, P., VIRIOT, L., ZASSO, A. & ZOLLIKOFER, C. 2002. A new hominid from the upper Miocene of Chad, central Africa. Nature, 418:145- 151. DART, R.A. 1925. Australopithecus africanus: the man-ape of South Africa. Nature, 115:195-199. DARWIN, C. 1898. Geraadpleegde bronne The descent of man and selection in relation to sex. 2nd ed. London: Murray. DENNEL, R. & ROEBROEKS, W. 2005. An Asian perspective on early human dispersal from Africa. Nature, 438:1099-1104. GRAVINA, B., MELLARS, P. & RAMSEY, C.B. 2005. Radiocarbon dating of interstratified Neanderthal and early modern human occupations at the Chatelperronian type-site. Nature, 438:51-56. p yp HAILE-SELASSIE, Y., SUWA, G. & WHITE, T.D. 2004. Lat Miocene teeth from Middle Awash, Ethiopia, and early hominid dental evolution. Science, 303:1503-1505. JOHANSON, D. & EDGAR, B. 1996. From Lucy to language. Johannesburg: Witwatersrand University Press. y LEAKEY, L.S.B., TOBIAS, P.V. & NAPIER, J.R. 1964. A new species of the genus Homo from Olduvai Gorge. Nature, 202:7-9. LEAKY, M.G., SPOOR, F., BROWN, F.H., GATHOGO, P.N., KIARIE, C., LEAKEY, L.N. & MCDOUGALL, I. 2001. New hominin genus from eastern Africa shows diverse middle Pliocene lineages. Nature, 410:433-440. g LEWIN, R. 1989. Human evolution: an illustrated introduction. Boston: Blackwe Scientific Publications. MACFARLAND, D. 1999. Animal behaviour. 3rd ed. Harlow: Longman. MCHENRY, H.M. & COFFING, K. 2000. Australopithecus to Homo: transformations in body and mind. Annual review of anthropology, 29:125- 146. RYKE, P.A.J. 1987. Evolusie. Potchefstroom: PU vir CHO. SENUT, B., PICKFORD, M., GOMMERY, D., MEIN, P., CHEBOI, K. & COPPENS, Y. 2001. First hominid from the Miocene (Lukeino formation, Kenya). Comptes Rendus de l’Académie de Sciences, 332:137-144. y ) p , STRINGER, C. 2003. Out of Ethiopia. Nature, 423:692-695. (News and views.) y ) p STRINGER, C. 2003. Out of Ethiopia. Nature, 423:692-695. (News and views.) TATTERSALL, I. 2003. Out of Africa again ... and again? Scientific American, special edition: 38-45. TATTERSALL, I. 2003. Out of Africa again ... and again? Scientific America special edition: 38-45. TATTERSALL, I. 2003. Out of Africa again ... and again? Scientific American, special edition: 38-45. TEMPLETON A R 2002 Out of Africa again and again Nature 416:45 51 p TEMPLETON, A.R. 2002. Out of Africa again and again. Nature, 416:45-51. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 636 Henk Bouwman THORNE, A.G. & WOLPOFF, M. 2003. The multiregional evolution of humans. Scientific American, special edition: 46-53. p WALKER, A. & SHIPMAN, P. 1997. The wisdom of bones: in search of human origins. London: Phoenix. WHITE, T.D., ASFAW, B., DEGUSTA, D., GILBERT, H., RICHARDS, G.D., SUWA, G. & HOWELL, F.C. 2003. Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia. Nature, 423:742-747. p WHITE, T.D., SUWA, G. & ASFAW, B. 1994. Geraadpleegde bronne Australopithecus ramidus, a new species of early hominid from Aramis, Ethiopia. Nature, 371:306-312. p y p WHITE, T.D., WOLDEGABRIEL, G., ASFAW, B., AMBROSE, S., BEYENE, Y., BERNOR, R.L., BOISSERIE, J., CURRIE, B., GILBERT, H., HAILE- SELASSIE, Y., HART, W.K., HLUSKO, L.J., HOWELL, F.C., KONO, R.T., LEHMANN, T., LOUCHART, A., LOVEJOY, C.O., RENNE, P.R., SAEGUSA, H., VRBA, E.S., WESSELMAN, H. & SUWA, G. 2006. Asa Issie, Aramis and the origin of Australopithecus. Nature, 440:883-889. g p WINSTON, R. 2002. Human instinct. London: Bantam WONG, K. 2003. An ancestor to call our own. Scientific American, special edition: 4-13. WONG, K. 2003. An ancestor to call our own. Scientific American, special edition: 4-13. WOOD, B. & RICHMOND, B.G. 2000. Human evolution: taxonomy and paleobiology. Journal of Anatomy, 196:19-60. WOOD, B. & RICHMOND, B.G. 2000. Human evolution: taxonomy and paleobiology. Journal of Anatomy, 196:19-60. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 2 Let op die agtervoegsels: -oidea dui op die superfamiliegroep; -idae, dui op die familiegroep; -inae dui op die subfamiliegroep. Rangordes soos tribus en subtribus kan, waar nodig soos hierbo, tussen die subfamiliegroep en genusgroep ingevoeg word. Kernbegrippe: Kernbegrippe: biologiese imperatief menslike evolusie primate Key concepts: biological imperative human evolution primate Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 637 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Tabel 1: Die tradisionele klassifikasie van die hoër primate (Wood & Richmond, 2000). Superfamilie Hominoidea Familie Hylobatidae Genus Hylobates (gibbons en siamang) Familie Pongidae Genus Pongo (orangoetang) Genus Gorilla (gorillas) Genus Pan (sjimpansees) Familie Hominidae (hominiede) Subfamilie Australopithecinae (australopiteke) Genus Ardipithecus Genus Australopithecus Genus Paranthropus Subfamilie Homininae (hominiene) Genus Homo Tabel 2: Nuwe klassifikasie2 van die hoër primate (Wood & Richmond, 2000). Superfamilie Hominoidea Familie Hylobatidae Genus Hylobates (gibbons en siamang) Familie Hominidae (hominiede) Subfamilie Ponginae Genus Pongo (orangoetang) Subfamilie Gorillinae Genus Gorilla (gorillas) Subfamilie Homininae Tribus Panini Genus Pan (sjimpansees) Tribus Hominini (homininiene) Subtribus Australopithecina Genus Ardipethicus Genus Australopithecus Genus Paranthropus Subtribus Hominina (hominane) Genus Homo 2 Let op die agtervoegsels: -oidea dui op die superfamiliegroep; -idae, dui op die familiegroep; -inae dui op die subfamiliegroep. Rangordes soos tribus en subtribus kan, waar nodig soos hierbo, tussen die subfamiliegroep en genusgroep ingevoeg word. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 638 Henk Bouwman Figuur 1: “Out of Africa”-hipotese soos deur Wolpoff voorgestel (Boyd & Silk, 2003). Die Y-as stel die relatiewe omvang van die fossielfondse voor. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 Figuur 1: Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 639 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Figuur 2: Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 640 Henk Bouwman Figuur 3: “Out of Africa” met H. erectus slegs in Asië, en die verplasing van H. ergaster deur H. sapiens (Boyd & Silk, 2003). Die Y-as stel die relatiewe omvang van die fossielfondse voor. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 Figuur 3: Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 641 Die biologiese evolusie van die mens: oorwegings, stand van kennis, … Figuur 4: ’n Komplekse voorstelling van “Out of Africa” met verskeie spesies (Stringer, 2003). Die Y-as stel die relatiewe omvang van die fossielfondse voor. Figuur 4: ’n Komplekse voorstelling van “Out of Africa” met verskeie spesies (Stringer, 2003). Die Y-as stel die relatiewe omvang van die fossielfondse voor. Koers 71(2, 3, 4) 2006:611-642 642

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/254/220

Afrikaans

Departement Bedryfs- en Sisteemingenieurswese universiteit van Pretoria Departement Bedryfs- en Sisteemingenieurswese universiteit van Pretoria http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za ISSN IOI2-277X S.Afr.j.ind.eng. -21- S A JClIJtIta.R. of, IndlUlbLi.a.R. E"g'<:'lelli'lg, l'oi. 4, No 2 Vec.embeJt 19901-'10.21-29 S A JClIJtIta.R. of, IndlUlbLi.a.R. E"g'<:'lelli'lg, l'oi. 4, No 2 Vec.embeJt 19901-'10.21-29 OPSOMMING Wanneer driedimensionele snywerk met 'n numeriesbeheerde frees- masjien gedoen word, is dit nodig om van snyermiddelpuntprogram- mering gebruik te maak, omdat snyerradiuskorreksie vir hierdie masjiene slegs in tweedimensionele verband bestaan. As gevolg van die snelle ontwikkeling van numeriesbeheerde eenhede is dit nou moontlik om met behulp van parameterprogrammering drie- dimensionele ruimtes te ontwikkel wat twee jaar gelede slegs met rekenaargesteunde ontwerpprogrammatuur moontlik was. Vir die akkurate programmering van driedimensionele ruimtes is 'n besondere visualisering van die verband tussen snyvlak en snyerposisie, sowel as 'n grondige wiskundige agtergrond, nodig. ABSTRACT When three dimensional machining is performed with a numerically controlled milling machine, then it is necessary to make use of cutter centre point programming because radius correction for these machines is possible in two dimensional context only. With ,:he rapid development of numerically com:rolled units it is possible now to use parameter programming for the development of three dimensional spaces which was possible only wi til computer aided design software some two years ago. An exceptional visualization of .the relationship between cutting surface and cutter position as well as a sound mathematical background is necessary to enable accurate programming of three dimensional spaces. http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za -22- DIE WISKUNDIGE MODEL DIE WISKUNDIGE MODEL 2. DIE WISKUNDIGE MODEL Wanneer 'n ruimte soos die binnekant van 'n margarienbakkie met sye teen verskillende hellings en hoekradius wat gelykmatig kleiner word vanaf die borand tot die bodem, geprogrammeer word, moet 'n verskeidenheid faktore in ag geneem word. As die ruimte van die bakkie wat regop staan, gesny word met 'n balneussnyer (kyk fig 1) en aangeneem word dat horisontale snitte al om die rand van die ruimte gesny word, geld die volgende: R = f(rs ' e. d, rl' rZ) .•.......•••••....•........... (1) waar R = hoekradius wat snyermiddelpunt volg op hoogte r s bokant boonste vlak r s = radius van balneussnyer e = die kleinste hoek van die twee sye soos gemeet vanaf die horisontaal d = diepte van ruimte r, = hoekradius op boonste vlak ~ rZ = hoekradius op bodemvlak is Balneussnyer Boonste vlak Ruimte FIGUUR 1 Vertikale snit deur ruimte en balneussnyer Wanneer die snyer beweeq teen die hoeveelheid: 'n klein afstand d in die materiaal in skuinsvlak af, sal R verklein met die R = (rl-rZ)·~d/d (Z) Wanneer 'n ruimte soos die binnekant van 'n margarienbakkie met sye teen verskillende hellings en hoekradius wat gelykmatig kleiner word vanaf die borand tot die bodem, geprogrammeer word, moet 'n verskeidenheid faktore in ag geneem word. As die ruimte van die bakkie wat regop staan, gesny word met 'n balneussnyer (kyk fig 1) en aangeneem word dat horisontale snitte al om die rand van die ruimte gesny word, geld die volgende: Wanneer 'n ruimte soos die binnekant van 'n margarienbakkie met sye teen verskillende hellings en hoekradius wat gelykmatig kleiner word vanaf die borand tot die bodem, geprogrammeer word, moet 'n verskeidenheid faktore in ag geneem word. As die ruimte van die bakkie wat regop staan, gesny word met 'n balneussnyer (kyk fig 1) en aangeneem word dat horisontale snitte al om die rand van die ruimte gesny word, geld die volgende: R = f(rs ' e. d, rl' rZ) .•.......•••••....•........... INLEIDING 1 • In Suid Afrika word die meeste driedimensionele freeswerk gedoen met programme wat m.b.v. rekenaargesteunde ontwerp- programmatuur ontwikkel is. Hierdie programmatuur is duur om aan te koop en 'n spesiale naverwerker word vir elke tipe numeriesbeheerde mas j ien benodig. Firmas wat programme op so 'n wyse vir vervaardigers ontwikkel, vra vir 'n program "aarmee bv die binne- en buitekant van 'n margarienbakkie gesny kan word tot soveel as RlS 000. Wanneer die dimensies van so 'n bakkie verander, word dieselfde hoe koste weer aangegaan. Die beheereenhede van numeriesbeheerde vervaardigings- masj iene het die afgelope twee j aar sodanig ontwikkel dat sulke tipe ruimtes nou direk op die mas j ien m. b. v. parameterprogrammering geprogrammeer kan word. Hierdie tegniek hou die voordeel in dat aIle dimensies verander kan word sonder dat die bestaande program verander. 'n Hele reeks vorme kan dus met 'n enkele parameterprogram gesny word. reeks vorme kan dus met 'n enkele parameterprogram gesny word. Programmeerders van numeriesbeheerde masjiene is oor die algemeen bewus van die tegniek, maar onkundig oor die werklike potensiaal daarvan. Voorbeelde van programme wat hierdie tegniek demonstreer is feitlik onbekombaar. In hierdie artikel word die wiskundige verwantskappe afgelei, die effek van snyerradius ondersoek en 'n parameterprogram vir 'n tipiese ruimte ontwikkel. http://sajie.journals.ac.za -23- -23- DIE WISKUNDIGE MODEL Wanneer 'n ruimte soos die binnekant van 'n margarienbakkie met sye teen verskillende hellings en hoekradius wat gelykmatig kleiner word vanaf die borand tot die bodem, geprogrammeer word, moet 'n verskeidenheid faktore in ag geneem word. As die ruimte van die bakkie wat regop staan, gesny word met 'n balneussnyer (kyk fig 1) en aangeneem word dat horisontale snitte al om die rand van die ruimte gesny word, geld die volgende: R = f(rs ' e. d, rl' rZ) .•.......•••••....•........... (1) waar R = hoekradius wat snyermiddelpunt volg op hoogte r s bokant boonste vlak r s = radius van balneussnyer e = die kleinste hoek van die twee sye soos gemeet vanaf die horisontaal d = diepte van ruimte r, = hoekradius op boonste vlak ~ rZ = hoekradius op bodemvlak is Balneussnyer Boonste vlak Ruimte FIGUUR 1 Vertikale snit deur ruimte en balneussnyer Wanneer die snyer beweeq teen die hoeveelheid: 'n klein afstand d in die materiaal in skuinsvlak af, sal R verklein met die R = (rl-rZ)·~d/d (Z) DIE WISKUNDIGE MODEL (1) waar R = hoekradius wat snyermiddelpunt volg op hoogte r s bokant boonste vlak r s = radius van balneussnyer e = die kleinste hoek van die twee sye soos gemeet vanaf die horisontaal d = diepte van ruimte r, = hoekradius op boonste vlak ~ rZ = hoekradius op bodemvlak is g g p , gesny word met 'n balneussnyer (kyk fig 1) en aangeneem word dat horisontale snitte al om die rand van die ruimte gesny word, geld die volgende: R = f(rs ' e. d, rl' rZ) .•.......•••••....•........... (1) waar R = hoekradius wat snyermiddelpunt volg op hoogte r s bokant boonste vlak r s = radius van balneussnyer e = die kleinste hoek van die twee sye soos gemeet vanaf die horisontaal d = diepte van ruimte r, = hoekradius op boonste vlak ~ rZ = hoekradius op bodemvlak is Balneussnyer Boonste vlak Ruimte FIGUUR 1 Vertikale snit deur ruimte en balneussnyer Balneussnyer Boonste vlak Ruimte FIGUUR 1 Vertikale snit deur ruimte en balneussnyer Wanneer die snyer beweeq teen die hoeveelheid: 'n klein afstand d in die materiaal in skuinsvlak af, sal R verklein met die R = (rl-rZ)·~d/d (Z) http://sajie.journals.ac.za -24- -24- Dit is duidelik dat, as die snyer op diepte 6d al langs die kontoer van die ruimte horisontaal beweeg, die raakvlak van die snyer met die skuinsvlak nog bokant die materiaal sal wees. Aangesien die twee sye van die ruimte teen verskillende hoeke is, sal die raakvlak langs die twee sye in vertikale diepte van mekaar verskil. Dit het die effek dat 'n radius gepas moet word tussen twee lyne wat, alhoewel hulle loodreg t. o. v. mekaar is, nie op dieselfde hoogte is nie (kyk Fig 2). II 'I :1 , , iiI 'I , 'I \ it " \ " \ ,Ii \ 'J' ~ y \"- Figuur 2 Raakpunte van balneussnyer aan twee sye teen ver- skillende skuinstes Figuur 2 Raakpunte van balneussnyer aan twee sye teen ver- skillende skuinstes Figuur 2 Raakpunte van balneussnyer aan twee sye teen ver- skillende skuinstes omdat 'n driedimensionele sirkel nie gesny kan word nie, sal 'n klein foutjie altyd ontstaan. Hierdie fout word verminder deur die kleinste hoek van die twee sye te gebruik om die hoekradius R mee te bereken. Die rede hiervoor is dat, weens die vorm van die snyer, 'n groter radius op 'n hoer vlak gesny word as wat die geval sal wees op 'n vlak wat laer gelee is. Omdat die hoekradius progressief kleiner word na die bodem van die ruimte toe, werk hierdie twee effekte saam. Die skuinssy met die kleinste hoek veroorsaak 'n raakvlak wat hoer gelee is as die van die ander sy. As die balneussnyer se onderpunt aan die boonste horisontale vlak van die ruimte raak en die sykant teen die skuinsvlak met hoek e is, is die afstand (y) vanaf die boonste vlak tot by die raakpunt aan die skuinssy http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za -25- -25- y = r s . (1-cos8) ( 3 ) 'n Horisonta1e snit 1angs die kontoer op hierdie hoogte sal 'n werklike radius Rsny in die hoek tussen die skuinssye tot gevolg he waar Rsny = r1 + y/d-(rl-r2) = r1 + rs/d-(1-cosS)-(rl-r2) Rsny = r1 + y/d-(rl-r2) = r1 + rs/d-(1-cosS)-(rl-r2) Rsny = r1 + y/d-(rl-r2) = r1 + rs/d-(1-cosS)-(rl-r2) Die middelpunt van die snyer volg egter nie hierdie radius nie, maar weI die geprograrnrneerde radius nie, maar weI die geprograrnrneerde radius Dit is dieseIfde asof 'n groeffrees met diameter 2rs sine die kontoer op 'n hoogte y bokant die boonste viak volg. Dit is dieseIfde asof 'n groeffrees met diameter 2rs sine die kontoer op 'n hoogte y bokant die boonste viak volg. 3. DIE INVLOED VAN SYVLAKHOEK EN SNYERDIAMETER OP DIE HOEKRADIUS 'lm die in1voed van e en r s aan te toon, is 'n ontleding gedoen vir tipiese afmetings van 'n margarinebakkie. Omdat r s nooit groter kan wees as r2 nie, word slegs snyers met r s s r2 in ag geneem. Tabel 1 Die invloed van verskil1ende snyvlakhoeke op die h0ekradius as verskillende diameter balneussnyers aan die boonste viak van die ruimte met d = 50, r::. = 20 en =2 = 10 raak. E INVLOED VAN SYVLAKHOEK EN SNYERDIAMETER OP DIE HOEKRADIUS 3. DIE INVLOED VAN SYVLAKHOEK EN SNYERDIAMETER OP DIE HOEKRADIUS 'lm die in1voed van e en r s aan te toon, is 'n ontleding gedoen vir tipiese afmetings van 'n margarinebakkie. Omdat r s nooit groter kan wees as r2 nie, word slegs snyers met r s s r2 in ag geneem. 3. 3. DIE INVLOED VAN SYVLAKHOEK EN SNYERDIAMETER OP DIE HOEKRADIUS 'lm die in1voed van e en r s aan te toon, is 'n ontleding gedoen vir tipiese afmetings van 'n margarinebakkie. Omdat r s nooit groter kan wees as r2 nie, word slegs snyers met r s s r2 in ag geneem. Tabel 1 Die invloed van verskil1ende snyvlakhoeke op die h0ekradius as verskillende diameter balneussnyers aan die boonste viak van die ruimte met d = 50, r::. = 20 en =2 = 10 raak. Ilil Syvlakhoeke in grade I' I ~ IGGGGGGGI 80 i nun , , / II R op raakv1ak (nun) I I' i' 1. 00 19.83 19.67 19.53 119 . 40 / 19.31 19.23 19. 19 119.181 / 2.00 19.66 19.34 19.05 18.81 18.61 118.4 7 118.38 18.361 1 3.00 19.49 19.01 18.58 118.21 17.92 17.701 17.58/ 17. 5411 I 4.00 19.32 18.68 18.11 17.62 17.22 16.94/ 16.771 16.721 5.00 19.15 18.35 17.63 17.02 16.53 16.17115.961 15.9011 1 6.00 18.98 18.021 17.16 16.42 15.83/ 15.40 11 15. 15 1 15.0811 II 7.00 18.81 17.69 16.69 15.83 15.14 14.64114.34 14.2611 II 8.00 18.64 17.36 16.21 15.23 14.441 13 . 871 13. 5 41 13 . 4411 9.00 18.46 17.03 15.74 14.64 13.75 13 . 111 12. 73112 . 621, ~10.00"18.291116.70,,15.27 14.04 13.051,12.341111.92,,11.8011 ! , http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za -26- Wanneer 'n driedimensionele ruimte op so 'n wyse g word, kan 'n radiusgroeffrees (bullnose) gebruik word. ronding op die onderrand van die snyer word dan as 'n balneussnyer beskou. Die verskil tussen die diameters die klein balneussnyer en die werklike radiusgroeffrees egter in so 'n geval in die rekenaarprogram in berek gebring word. Die voordeel van die gebruik van 'n radiusgroeffrees tee 'n balneusfrees is dat 'n snyer met 'n radius van s dieselfde grootte as die onderste radius van die ruimte gesnymoet word, gebruik kan word. Die radius op die van die radiusgroeffrees verskaf die akkuraatheid. v.,rgelyking (4) word in so 'n geval aangepas na waar r = radius van die radiusgroeffrees (~ r2) en r s = radius aan die onderrand van die radiusgroeffrees -26- -26- Vir tipiese waardes van 70' en 80' vir die twee syvlakke respektiewelik, kan die fout in hoekradius tussen die radius wat geprograromeer is en die radius wat werklik gesny word vir verskillende diameter snyers, soos saamgevat in tabel 2, l:lepaal word. Tabel 2: Fout in hoekradius tussen geprogrammeerde radius en radius wat gesny word [~J~ !6Y ~0-Y801 i i Y80 = 6R I 6 Rl I Fout I I rom rom rom rom mm mm I i I 1/ I , 1 0.658 j 0.826 0.168 0.10 0.034 I 0.024 2 1. 316 1. 653 0.337 0.022 I 0.067 0.045 I 3 1. 974 2.479 0.505 0.034 0.101 II 0.067 4 2.632 I 3.305 0.673 0.046 I 0.135 0.089 II 5 I 3.29 4.131 0.841 0.058 0.168 II 0.110 II 6 3.948 4.957 1. 009 0.070 0.202 0.132 7 I 4.606 5.783 1.177 0.082 I 0.235 0.153 I I 8 I 5.264 6.609 1. 348 0.094 11 0.269 I 0.175 I I 9 5.922 7.435 1.513 0.106 0.303 I 0.197 I 10 6.58 8.261 1. 68 0.120 0.336 I 0.216 i 1 i I s Y70 en Y80 is die waardes van y (vg1 3) by 70' en 80' respektiewelik. oR is die verskil tussen geprograromeerde radius by 70' en 80' soos verkry kan word uit Tabel 1. oR is die verskil tussen geprograromeerde radius by 70' en 80' soos verkry kan word uit Tabel 1. ~R1 is die verskil tussen verlangde radius by 70° en 80° (vgl 2) Uit Tabel 2 is dit duidelik dat as 'n akkuraatheid van 0,1 mm verlang word, 'n balneussnyer met 1 n diameter van Kleiner as 10 mm gebruik moet word. As 'n akkuraatheid van 0,01 mm egter verlang word. kan deur ekstrapolasie bepaal word dat 'n balneussnyer met 'n diameter Kleiner as een millimeter gebruik moet word. http://sajie.journals.ac.za -27- Vir 'n wanddikte van 0,1 rom vir 'n margarinebakkie wat 10 persent in dikte kan wissel, is dit dus prakties onmoontlik om die vorm vir die plastiekspuitproses met 'n balneussnyer te sny. 4. VERVANGING VAN BALNEUSSNYER MET •N RADIUSGROEFFREES Daar moet altyd vir volledige driedimensionele snywerk 'n balneussnyer gebruik gemaak word. In hierdie geval die driedimensionele ruimte egter gevorm deur 2 beweging. Dit impliseer dat die drie asse van die m nie gelyktydig beweeg nie, maar slegs twee van die moo drie asse gelyktydig beweeg. PARJ\METERPROGRAM VIR 'N MAHO-FREESMASJIEN MET PROGRAMMATU1JR F600 5. PARJ\METERPROGRAM VIR 'N MAHO-FREESMASJIEN MET F600 Die volgende parameterprogram is ontwikkel maak van poolkoordinate. Dit neem die effek of dit 'n balneussnyer of 'n radiusgroeffrees %PM9000 N9000 N1 G18 F1000 S1000 T1 M67 N2 G54 M3 N3 G9S X-50 Y-35 Z-40 1100 J35 KSO N4 G99 X-51 Y-30 2-41 1102 J30 KS2 N5 E1=100 ( LENGTE) N6 E2=60 (WYDTE) N7 E3=30 (DIEPTE) NS E4=10 ( HALF DIAMETER VAN SNYER) N9 E5=0 (RADIUS VAN RADIUSGROEFFREES) N10 E6=20 (RADIUS BY BOKANT) N11 E7=11 (RADIUS BY BODEM) N12 ES=70 (HOEK VAN KORTSYl N13 E9=SO (HOEK VAN LANGSY) N14 E10=2 (SNITDIEPTE) N15 E20=E6+E4*(1-cos(ES)*(E6-E7):E3) N16 E20=E20-E4*sin(ES) N17 E21=E10*(E6-E7):E3 N18 E22=E1:2-E4*tan(ES:2) N19 E23=E2:2-E4*tan(E9:2) N20 E24=E10:tan(E9l N21 E25=E10:tan(ES) N22 GO Y2 20 X=-E22 N23 G1 YO N24 E23=E23-E24 E22=E22-E25 E20=E2 N26 G91 N27 G1 X=E25 Y=-E10 N2S G11 B90 B1=0 R1=E20 L1=E22*2 L=E23 R N29 G11 B-90 B1=lS0 R1=E20 L1=E22*2 L=E23*2 N30 G11 B90 L=E23 N31 G29 K=E10 E26=E3-1 N=24 N32 GO Y100 M30 Die nulpunt is in die middel van die bakkie gesienJ op die opperv1ak van die materiaa1 5. Die volgende parameterprogram is ontwikkel deur gebruik te maak van poolkoordinate. Dit neem die effek van die snyer, of dit 'n balneussnyer of 'n radiusgroeffrees is, in ago %PM9000 N9000 N1 G18 F1000 S1000 T1 M67 N2 G54 M3 N3 G9S X-50 Y-35 Z-40 1100 J35 KSO N4 G99 X-51 Y-30 2-41 1102 J30 KS2 N5 E1=100 ( LENGTE) N6 E2=60 (WYDTE) N7 E3=30 (DIEPTE) NS E4=10 ( HALF DIAMETER VAN SNYER) N9 E5=0 (RADIUS VAN RADIUSGROEFFREES) N10 E6=20 (RADIUS BY BOKANT) N11 E7=11 (RADIUS BY BODEM) N12 ES=70 (HOEK VAN KORTSYl N13 E9=SO (HOEK VAN LANGSY) N14 E10=2 (SNITDIEPTE) N15 E20=E6+E4*(1-cos(ES)*(E6-E7):E3) N16 E20=E20-E4*sin(ES) N17 E21=E10*(E6-E7):E3 N18 E22=E1:2-E4*tan(ES:2) N19 E23=E2:2-E4*tan(E9:2) N20 E24=E10:tan(E9l N21 E25=E10:tan(ES) N22 GO Y2 20 X=-E22 N23 G1 YO N24 E23=E23-E24 E22=E22-E25 E20=E20-E21 N26 G91 N27 G1 X=E25 Y=-E10 N2S G11 B90 B1=0 R1=E20 L1=E22*2 L=E23 R=E20 N29 G11 B-90 B1=lS0 R1=E20 L1=E22*2 L=E23*2 R=E20 N30 G11 B90 L=E23 N31 G29 K=E10 E26=E3-1 N=24 N32 GO Y100 M30 Die nulpunt is in die middel van die bakkie (soos van bo gesienJ op die opperv1ak van die materiaa1 gekies. al1e afmetings word beskryf met parameters E1 tot E10. VERVANGING VAN BALNEUSSNYER MET •N RADIUSGROEFFREES 4. Daar moet altyd vir volledige driedimensionele snywerk, van 'n balneussnyer gebruik gemaak word. In hierdie geval word die driedimensionele ruimte egter gevorm deur 2 ~ -as- beweging. Dit impliseer dat die drie asse van die masjien nie gelyktydig beweeg nie, maar slegs twee van die moontlike drie asse gelyktydig beweeg. Wanneer 'n driedimensionele ruimte op so 'n wyse gevorm word, kan 'n radiusgroeffrees (bullnose) gebruik word. Die ronding op die onderrand van die snyer word dan as 'n klein balneussnyer beskou. Die verskil tussen die diameters van die klein balneussnyer en die werklike radiusgroeffrees moet egter in so 'n geval in die rekenaarprogram in berekening gebring word. Die voordeel van die gebruik van 'n radiusgroeffrees teenoor 'n balneusfrees is dat 'n snyer met 'n radius van selfs dieselfde grootte as die onderste radius van die ruimte wat gesnymoet word, gebruik kan word. Die radius op die rand van die radiusgroeffrees verskaf die akkuraatheid. v.,rgelyking (4) word in so 'n geval aangepas na r = radius van die radiusgroeffrees (~ r2) en r s = radius aan die onderrand van die radiusgroeffrees is. r s = radius aan die onderrand van die radiusgroeffrees is. http://sajie.journals.ac.za -28- 6. WAARDEBEPALING 6. Vir die programmering van driedimensionele ruimtes wat met 2~-as-beweging gesny kan word, is dit beslis baie meer voorde1ig om van parameterprogrammering gebruik te maak as van rekenaargesteunde ontwerpprogrammatuur. http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za -29- Die kundigheid om hierdie tegniek met vertroue te gebruik is nog nie in suid-Afrika gevestig nie. Met die beskikbaarheid van simulators vir hierdie doel, is dit nou egter moontlik om sodanige programme weg van die werkswinkelvloer te ontwikkel en te ontfout. Alhoewel die voorbeeld slegs vir 'n MAHO-freesmasjien geskryf is, kan dit redelik maklik vir enige ander beheereenheid, wat die fasiliteit van parameterprogra~roering bied, geformateer word. Die limiet in die potensiaal van hierdie tegniek word deur die programmeerder, en nie deur die tegniek nie, bepaal. 7. BRONNELYS 1. KELLER, "CNC-Systeme, simulations-system MARO CNC 432", CNC DIKAKTIK + TECHNIK, Wuppertal, 1989. 2. Manfred Berg, "MAHO Training Literature", MAHO AG, Pfronten, 1990. 3. MAHO Aktiengesellschaft, "Programmier- und Bedienungs- anleiting" MAHO AG, Pfronten, 1988.

http://sajie.journals.ac.za/pub/article/download/429/371

Afrikaans

-1- S A ]OWtYl.a£ 0-6 InduobUa£ Eng.£nevUng, VoL), No 2, Vec.embVt )987, pp. )-4 OPTIMUM PROSESSENTRERING K ADENDORFF DEPARTEMENT BEDRYFS- EN SISTEEMINGENIEURSWESE UNIVERSITEIT VAN PRETORIA PRE TOR I A http://sajie.journals.ac.za -1- tYl.a£ 0-6 InduobUa£ Eng.£nevUng, VoL), No 2, Vec.embVt )987, pp. )-4 S A ]OWtYl.a£ 0-6 InduobUa£ Eng.£nevUng, VoL), No 2, Vec.embVt )987, pp. )-4 http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za OPTIMUM PROSESSENTRERING Abstract Opsonunir1g : : The paper derives an expression for optimum pro- cess centreing for a given design specification and spoilage and/or rework costs. Die problem Van prosessentrering vir n gegewe ontwerpspesifikasie en herwerk- en/of skrootkos- te word behandel. The paper derives an expression for optimum pro- cess centreing for a given design specification and spoilage and/or rework costs. Opsonunir1g : Die problem Van prosessentrering vir n gegewe ontwerpspesifikasie en herwerk- en/of skrootkos- te word behandel. : Die problem Van prosessentrering vir n gegewe ontwerpspesifikasie en herwerk- en/of skrootkos- te word behandel. http://sajie.journals.ac.za -2- Dit is universeel bekend dat n stelbare proses wat presteer binne voorgeskrewe grense so ingestel behoort te word dat dit resulteer in minimum koste ten op- sigte van die prosesuitset wat gelewer word. Parameters wat onder andere die optimisering van die instelling beinvloed, is die kostewaardes vir prosesuit- set buite die voorgeskrewe grense. In die praktyk is dit gewoonlik so dat die koste van prosesuitet buite een van die voorgeskrewe grense verskil van die koste van prosesuitset buite die ander voorgeskrewe grens. As daar aanvaar word dat die prosesuitset normaal verdeel is, dat die voorgeskrewe grense en die verband- houdende kostewaardes bekend is, kan daar op heel eenvoudige wyse bepaal word wat die prosesinstelling behoort te wees. Gestel ten aanvang dat Gestel ten aanvang dat £ (X),. die kansdigtheidsfunksie van n prosesuitset is, X',. die gemiddelde van die prosesuitset is, dat dit deur n oor- saakvaste sisteem gegenereer word en dat dit die verstelbare prosesinstellingspunt verteenwoordig, cr ',. die konstante standaardafwyking van die prosesuitsetuniver- sum is en dat dit ook deur dieselfde oorsaakvaste sisteem gegenereer word, X ,. o C ,. o die onderste spesifikasiewaarde (voorgeskrewe grens) vir die prosesuitset is, die boonste spesifikasiewaarde (voorgeskrewe grens) vir die prosesuitset is, die koste per eenheid van prosesuitset buite die onderste spesifikasiewaarde is, en C b ,. die koste per eenheid van prosesuitset 'buite die boonste , spesifikasiewaarde is. £ (X),. die kansdigtheidsfunksie van n prosesuitset is, £ (X),. die kansdigtheidsfunksie van n prosesuitset is, X',. die gemiddelde van die prosesuitset is, dat dit deur n oor- saakvaste sisteem gegenereer word en dat dit die verstelbare prosesinstellingspunt verteenwoordig, cr ',. die konstante standaardafwyking van die prosesuitsetuniver- sum is en dat dit ook deur dieselfde oorsaakvaste sisteem gegenereer word, X ,. o C ,. o die onderste spesifikasiewaarde (voorgeskrewe grens) vir die prosesuitset is, die boonste spesifikasiewaarde (voorgeskrewe grens) vir die prosesuitset is, die koste per eenheid van prosesuitset buite die onderste spesifikasiewaarde is, en C b ,. die koste per eenheid van prosesuitset 'buite die boonste , spesifikasiewaarde is. X',. die gemiddelde van die prosesuitset is, dat dit deur n oor- saakvaste sisteem gegenereer word en dat dit die verstelbare prosesinstellingspunt verteenwoordig, cr ',. die konstante standaardafwyking van die prosesuitsetuniver- sum is en dat dit ook deur dieselfde oorsaakvaste sisteem gegenereer word, X ,. o die onderste spesifikasiewaarde (voorgeskrewe grens) vir die prosesuitset is, die boonste spesifikasiewaarde (voorgeskrewe grens) vir die prosesuitset is, C ,. o die koste per eenheid van prosesuitset buite die onderste spesifikasiewaarde is, en C b ,. die koste per eenheid van prosesuitset 'buite die boonste , spesifikasiewaarde is. Gestel ten aanvang dat Die koste per eenheid van prosesuitset wat buite die voorgeskrewe grense vir n gegewe prosesinstelling Ie, C (X· ), is vervolgens http://sajie.journals.ac.za http://sajie.journals.ac.za -3- X -X' C) a' C(X' )=C J 1 e C) ..,/2II' -ex> f -+- 1 /ZIT X -X' b o' ______ [1J -+- _ [1J Indien die eerste afgeleide van die kostefunksie [1 J opgelos word om die • optimum instellingspunt, X ,te bepaal, is C) X'C) 2 o' X -X b C) ______[2J Dit kan soms nuttig wees om die instellingspunt te bepaal as n funksie van proses- uitsetsentrering, ~, soos volg: Gestel ~ ~ _[3J Uit [2J en [3J volg dit dat Uit [2J en [3J volg dit dat ~ 0,5 lri [~:] 2 = [Xb:~C)J http://sajie.journals.ac.za Die gehaltevermoeindeks, word, word gegee deur C; • van die prosesuitset wat ook somtyds gebruik p _ [5J Uit [4 J en [5 J volg dit dat S = 0,5 - _____ [6J Uit [4 J en [5 J volg dit dat S = 0,5 - S = 0,5 - Syfervoorbeeld: Syfervoorbeeld: x = o C; = o 24,98 1 = 25,01 10 0' 0,005 X' - 24,996 S = 0,564 y x = o C; = o 24,98 1 = 25,01 10 0' 0,005 X' - 24,996 S = 0,564 Verwysing: SPRINGER, C.H.; A method for determining the most economic position of a process mean; Industrial Quality Control; Julie 1951 SPRINGER, C.H.; A method for determining the most economic position of a process mean; Verwysing: SPRINGER, C.H.; A method for determining the most economic position of a process mean; 1951 Industrial Quality Control; Julie 1951

http://sajie.journals.ac.za/pub/article/download/452/394

Afrikaans

BOEKBESPREKING. G. Sevensma-Themmen: Kruis en boete; J. H. Kok, Kampen, z.j.; 207 bll.; f 5.40. graag aanbeveel. Tot sy grootste verdienstes behoort die volgehoue be- ligting van die hoofkarakter, die fiere vrou Lidy; verkwikkend is die liefde en troos waarmee die verbonde ka- rakters mekaar omring. In Kruis en boete, wat aanvanklik enigsins verwarrend is maar gaande- weg helderheid en ’n vaste gang ver- kry, beeld die skryfster uit die boete- doening van Lidy oor ’n skuld opge- loop in jeugdige roes en lewensge- nieting in die hartstogtelike liefde vir die roekeloos-lugtige Paul van Rhijn. i ij g H. VENTER. • • * M. Apperloo: De laatste tocht: J. H. Kok, Kampen, z.j.; 175 bll.; f 5.40 (vir intekenaars op die V.C.L.-reeks f 2.70). g g j Kort na haar huwelik met Wijte vind die besetting van Nederland deur die Duitsers plaas, en Wijte „ver- dwyn”. Die oorlog en die nood van haar volk doen 'n beroep op die diep- ste menslikheid van Lidy: sy wat vroeër opgegaan het in ’n egoïstiese lewensgenieting, ontluik nou in die eensaamheid waarin die besetting haar stort, tot ’n warme medemens- likheid, wat sy voel as boete vir haar skuld. Hierdie boetedoeninig uit skuld- gevoel voer ons van die een hoogte- punt na die ander, momente van skry- nende patos en innige meegevoel, van jaloesie en agterdog. Daar is ook enkele treffende sieninge, soos bv. van die boer, wat „met een brede zwaai van zaaien tegen de lichte lucht” voortskry (151). Aandoenlik is ook die toneel by die sterfbed van die so menslike ou vroutjie, juffrou Ploos, wat aan Lidy die sterkende en troos- tende woorde bring: die mens kan nie boete doen vir sy sonde nie: Christus het dit gedoen (182 e.v.). Besonder geslaagd is die finale hoogtepunt in die werk: die terugkeer van Wijte en die verlammende wete by Lidy dat hy, na al die smaad wat sy terwille van nom en sy veiligheid moes ver- duur, haar ook wantrou. Dis ’n gesond Calvinistiese en be De laatste tocht is ook ’n mooi roman. Dit is veel eenvoudiger van opset, veel minder verwikkeld en die probleemstelling veel simplistieser as Kruis en boete. Waar die verhaal van lg. roman afspeel onder welge- stelde stadsbewoners, bevind ons ons hier tussen die kleinboere op die keu- terye in die polderland. BOEKBESPREKING. 150 150 BOEKBESPREKING. Eintlik is dit die lewensverhaal van die weduwee Aaf en haar seun Goof, wat deur die geloof en deur hard te werk vooruit boer op hulle geërfde keutery. Di k h hi di p g y Die skrywer het hierdie mense en hulle milieu baie geslaagd uitgebeeld: die troue, gelowige, hardwerkende Aaf met haar mooi uit haar geloof en ervaring gepuurde lewenswysheid en haar ontroerende medemenslikheid; die trouhartige maar geslote Goof; die natuurlike mens en vrou Riet; die bose, haatdraende maar inherent laf- hartige Arie teen die agtergrond van die polderland met sy laaiende somer- gloed maar ook sy koud-natte mistig- heid. Sonder enige valse effekbejag word hierdie sobere verhaal vertel, baie soos ons in die vertellinge van „onse” M.E.R. teëkom: die verhaal word nie opgevoer na hoogtepunte nie, maar Dis ’n gesond-Calvinistiese en be­ sonder lesenswaardige werk, wat ek 151 sen is werklik dekorasies. Ek kan ongelukkig nie dieselfde sê van sy illustrasies nie. Hulle is almal denk- beeldig en gevolglik onvanpas in ’n Bybelse vertelboek. Die mense wat hy teken, is meestal poppe; besonder swak is die tekenirig van Simson en die leeu. Die sgn. illustrasies van die Here Jesus self pas tog nie in ’n orto- dokse vertelboek nie. Illustreerders van Bybelboeke moet hulle liefs weg- hou van sgn. voorstellings van Bybel­ se figure. die hoogtepunte word van agter besien en ontleed. Soms is dit effens omslag- tig en ’n weinig sentimenteel maar oor die algemeen ’n roman wat mens met veel genot lees. H. VENTER. * * * P. van der Leeden: Tom Prins op expeditie naar Afrika; J. H. Kok, Kampen, 1951; 143 bll.; Í4.50. Dis ’n boeiende avontuurverhaal wat veral deur seuns van die middelbare skool-leeftyd geniet sal word. Dis ge- skryf in ’n maklike Nederlands, is vlot vertel, vol spanning en avontuur en het ’n gesonde strekking. i i i i Scholtemeijer vertel mooi en een- voudig. Oor die algemeen bly hy ge- trou aan die Bybelse verhaal maar nie aan die Bybelse woord nie. Ver- telboeke moet m.i. so naby die Bybel­ se woord as moontlik bly. Sy taalversorging is nie van die suiwerste nie. Op byna elke bladsy is daar een of meer foute. Dit wemel van „was gewees” i.p.v. die eenvou- dige „was”. Op bl. 6, die 4de reSl van bo staan dit so: „Daar pluk sy hom af sy byt in die heerlike vrug”. BOEKBESPREKING. Scholtemeijer vertel mooi en een- voudig. Oor die algemeen bly hy ge- trou aan die Bybelse verhaal maar nie aan die Bybelse woord nie. Ver- telboeke moet m.i. so naby die Bybel­ se woord as moontlik bly. S l i i i di Dis wel nie kuns nie en het ook nie die pretensie nie„ maar moontlik kan die kommissies van die verskillende onderwysdepartemente, wat waarskyn- lik baie moeilikheid ondervind met geskikte Nederlandse voorgeskrewe werke, hierdie boek in borweging neem. A1 wat dit vir my gevoel enig- sins minder geskik maak om as voor­ geskrewe werk te dien, is die gemak- like manier waarop Engelse woorde gebruik word: „khakishirt”, „plus- four”, „touringcars”, „geluncht", ..railing”, ..zomershirt”, „puzzle”. Die illustrasies is soms baie nalef, soos o.a. die van die dooie tier op bl. 71! y Sy taalversorging is nie van die suiwerste nie. Op byna elke bladsy is daar een of meer foute. Dit wemel van „was gewees” i.p.v. die eenvou- dige „was”. Op bl. 6, die 4de reSl van bo staan dit so: „Daar pluk sy hom af sy byt in die heerlike vrug”. As ’n mens nie streng by die Bybel­ se woorde bly nie, dan lees ’n mens soos op bl. 4 van „God was tevrede en gelukkig” en nog erger op bl. 7: „want Hy (die Here) was boos op hulle (Adam en Eva)”. So word van die Here gespreek asof hy ’n mens H. VENTER. Dan moet ek ook wys op die onge- lukkige titel: „Die Kind se Bybel". Daar is nie so iets nie. Daar is net een Bybel. Scholtemeijer kon die boek net so goed en dan korrek genoem het: ,,’n Bybelse Vertel­ boek vir die Kind”. Sy titel is net so verkeerd as die ou „Kinderbybel”. * * * H. S. Scholtemeijer: Die Kind se Bybel; Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg, 1952; 408 bll.; 30/-. Dit is ’n boek van groot formaat. Die afwerking is aantreklik en sierlik. Druk, papier en band is baie goed, en die dekorasies deur Kobus Esterhuy- H. S. Scholtemeijer: Die Kind se Bybel; Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg, 1952; 408 bll.; 30/-. Dit is ’n boek van groot formaat. Die afwerking is aantreklik en sierlik. Druk, papier en band is baie goed, en die dekorasies deur Kobus Esterhuy- J. CHR. COETZEE.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2101/2217

Afrikaans

Totaal: Vergelyk ons dit m et die Unie van Suid-Afrika (472,359 vk. myl), dan sien ons dat die Federasie effens groter is. O nderstaande is ’n vergelyking tussen die groottes van verskillende gebiede van die Federasie m et die provinsies van die Unie van Suid-Afrika. 3. Die laeveldstreek m et sy groot aan­ tal riviere w at noordw aarts dreineer na die Sambezi, o.a. die Mazoe, San- yani, Sjangani, Gwaai e.a. Hulle vorm daar ’n radiale patroon wat voltooi word as die dreinering' van die volgende deel saam beskou word. 355 Die grondgebied van die Federasie Die grondgebied van die Federasie Ligging en grootte: van Rhodesië en Njassaland strek oor 14° 15’ in ’n N.-S.-rigting (vanaf 22“ 30’ S. tot 8° 15’ S.) en ongeveer vanaf 22° 0 tot 36° 0. Dit verteenwoor- dig afstande in albei gevalle van tussen 900 en 1000 myl. Dit word begrens aan die noordekant deur Tanganjika en die Belgiese Kongo, in die suide deur die Unie vah Suid- Afrika, wes deur Betsjoeanaland en An­ gola en oos deur Mosambiek. D it besit due ’n algehele binnelandse ligging. Fisiese Gesteldheid en Reënval: Fisiese Gesteldheid en Reënval: In die fisiese bou van die Federasie is daar ’n aantal opvallende kenmerke. Bestudeer mens die fisiese kaart van Suid-Rhodesië, word die aandag direk op ’n paar uitstaande kenmerke geves- tig: Bestudeer mens die fisiese kaart van Suid-Rhodesië, word die aandag direk op ’n paar uitstaande kenmerke geves- tig: Die grootte van die drie gebiede is soos volg: Noord-Rhodesië 287,640 vk. myl. Suid-Rhodesië 150,333 vk. myl. N jassaland 49,000 vk. myl. (insluitende 12,000 vk. myl w ater). Totaal: 486,973 vk. myl. Noord-Rhodesië 287,640 vk. myl. Suid-Rhodesië 150,333 vk. myl. N jassaland 49,000 vk. myl. (insluitende 12,000 vk. myl w ater). Totaal: 486,973 vk. myl. Noord-Rhodesië 287,640 vk. myl. Suid-Rhodesië 150,333 vk. myl. N jassaland 49,000 vk. myl. (insluitende 12,000 vk. myl w ater). Totaal: 486,973 vk. myl. 1. Die plato w at van ’n suid-westelike na ’n noord-oostelike rigting strek. 2. Die oostelike hoogland op die grens van Mosambiek, w at in die omgewing van Inyanga by eersgenoemde plato aansluit. ENKELE GEOGRAFIESE BESONDERHEDE Federasie 486,973 vk. myl. Unie 472,359 vk. myl. N. Rhodesië 287,640 vk. myl. Kaap Provinsie 278,465 vk. myl. N jassaland 49,000 vk. myl. O.V.S. 49,866 vk. myl. Suid-Rhodesië 150,333 vk. myl. Transvaal 110,450 vk. myl. N atal 33,578 vk. myl. Fisiese Gesteldheid en Reënval: Die grondgebied van die Federasie KOERS reënval dui die toename na die Noord- ooste op die platogebied aan: 4. Die laeveldgebied aan die suidekant van die sentrale rug m et sy riviere w at suidw aarts na die Limpopo en Sabi dreineer. Die N uanetsi vorm hier ’n sytak van die Limpopo. Bulawayo 23.7dm.; Gwelo 26.8dm.; Gatooma 31.6dm. en Salisbury 32.3”. Beide noord en suid van die Hoëveld is daar ’n afnam e na die Laeveld. Suid­ w aarts in die Limpopogebied is dit m in­ der as 15dm. Slegs ’n beperkte gebied in die ooste op die grens van Mosambiek kry oor die 60dm. reën per jaar. 5. Van suid na noord loop deur die ge- bied, die bekende „Groot gang”, w at ten noorde van Darwindale as die Umvukwe-gebergtes voortgesit word. 6. ’n Belangrike kenm erk hier is na- tuurlik die Zambezi w at m et sy sytakke verantw oordelik is vir ’n groot deel van die dreinering van Suid- en Noord-Rhodesië. Die twee gebiede, Noord-Rhodesië en N jassaland, word m et ander dele saam- gesluit om die Grootm ere-plato te vorm. Dis veral die geval m et N jassaland, w at m et sy lang noord-suid strekking langs die N jassam eer ’n inherente deel van die Slenkdalgebied vorm. Noord-Rhodesië se oostelike deel val ook saam m et die plato, m aar die dele na die weste kan eerder saam m et die K atanga-provinsie van die Belgiese Kongo gegroepeer word. ' Die grootste gedeelte van die gebied bestaan u it oppervlakte onder die 4,000 voet en daar word bereken d at selfs 30% van die totale oppervlakte onder die 3,000 voet is. Oor die grootste gedeelte van die gebied kom daar gra- niete aan die oppervlakte. Die gronde van die gebied is m eestal nou verw ant aan die geologiese karakter van die rotse en nie soseer beïnvloed deur die klim aat en plantegroei nie. Die uitsondering is die sw art vleigronde w at oor alle geologiese form asies gevind word. Oor die graniete word meestal die sandgronde gevind en oor die sjiste van die Hoëveld is daar donkerrooi leemgronde. Beide tipes lewer goeie voorw aardes vir die suksesvolle ver- bouing van mielies. N a die weste is daar die sandgronde w at onvrugbaar is (in die Gwaaibekken), terw yl die gron­ de op die Karoolae — die Laeveldgron- de — baie varieer in tek stu u r en vrug- baarheid. word. Aanwesigheid van M inerale: Aanwesigheid van M inerale: N jassaland, die mees noordelike ge­ bied, lê aan die w estekant van die N jassam eer. Hierdie groot m eer wat 360 myl lank is en ’n maksimum wydte van 60 myl het, is vir sy vorming afhanklik van grootskaalse verskuiwings w at vir die Groot Slenkdalsisteem ver- antwoordelik was. Die vlak van die meer is 1,520 voet en dit bereik ’n diepte van 2,200 voet. Sy vloer lê dus bykans 700 voet onder die seevlak — dit dui die groot omvang van die verskuiwings aan. Die m eer dreineer deur die Shirerivier na die Zambezi. Suid-Rhodesië: Reeds in 1865 is goud ontdek of her- ontdek in Suid-Rhodesië. D aar is duisen- de van die ou myne gevind, m aar meestal kon hulle nie dieper as die grondw atervlak ontgin word nie. Suid- Rhodesië het dan ook ’n groot verskei- denheid van minerale. Geassosieer met die Groot gang w at N. - S. v ir ’n 350 myl strek, is daar ryk voorkomste van hoëgraadse chroom en asbes asook platien en nikkel. Parallel aan die gang lê ten weste en ooste die goud- myne. Die rykstes kom aan die weste- like kant voor. Verdere voorkomste van minerale is soos volg: Kenmerkend van die deel is sy om- vangryke plato’s m et hulle plat toppe. Voorbeelde hiervan is die Mlanje (8,000 vt.—9,000 vt.) m et kranse van 6,000 voet hoogte, terwyl die Zombaplato ook ten suide van die meer, platorande van 3.000 vt. besit. Ten weste van die meer Iê twee groot plato’s nl. die Nyikaplato en die Vipyaplato w at onderskeidelik 7.000 vt.—8,000 vt. en 6,000 vt. bo die algemene vlak van 4,000 vt. uitstyg. Koper en mika — noord van Sinoia. Koper en mika — noord van Sinoia. Koper, fosfaat, Lithium — tussen F ort V ictoria en die oostelike grens. Tin — in die Dettgebied. Y stererts — in die Bukwegebergte op die nuwe spoorweg. Die reënval van die twee gebiede is heelwat hoër as die van Suid-Rhodesië. Die gelyke reënvalgordels lê meestal oos-wes georiënteer m et die hoogste hoeveelheid (bo die 60 dm.) aan die noord-w estekant van die Njassam eer. Die grootste gedeelte van die gebiede kry dan ook meer as 30 dm. per jaar. Livingstone in die suide kry 26.7 dm., Broken Hill 37.1 dm. en Zomba 52.6 dm. per jaar, D it is ’n stelselm atige toe- Asbes (Christolielasbes) van hoë kw aliteit te Shabani en Mashaba. Steenkool: D it kom op baie plekke voor, m aar word n et uitgehaal te W ankie 220 myl noord-wes van Bulawayo. D aar is ontsettende groot reserwes, veral van ’n kooks-kwaliteit. Goud: die grootste myn is die te Eiffel F lats by Gatooma. 357 KOERS Noord-Rhodesië het m aar ’n baie klein gedeelte oor die 5,000 voet, w at dan ook verantw oordelik is vir sy gerin- ge Europese neersetting. H ier ook weer vind ons dat, net soos in Suid-Rhodesië, die sentrale hoëre deel die w aters skei, noord na die Kongo en suid na die Zam­ bezi. Belangrik hier is die Luangwa, ’n sytak van die Zambezi, w at die oostelike deel van Noord-Rhodesië skei van die westelike deel. Die M uchinga be- klemtoon nog verder hierdie skeiding. Die B arotseland-protektoraat, geleë in die westelike deel van die gebied, word gedrem eer deur die bolope van die Zambezi, terw yl die deel ten weste van die kopergebied deur die K afue gedrei- neer word. Ook moet ons die noordelike gebied onderskei w at veral gekenmerk word deur die Bangweolomeer en -moe- Noord-Rhodesië het m aar ’n baie klein gedeelte oor die 5,000 voet, w at dan ook verantw oordelik is vir sy gerin- ge Europese neersetting. H ier ook weer vind ons dat, net soos in Suid-Rhodesië, die sentrale hoëre deel die w aters skei, noord na die Kongo en suid na die Zam­ bezi. Belangrik hier is die Luangwa, ’n sytak van die Zambezi, w at die oostelike deel van Noord-Rhodesië skei van die westelike deel. Die M uchinga be- klemtoon nog verder hierdie skeiding. Die B arotseland-protektoraat, geleë in die westelike deel van die gebied, word gedrem eer deur die bolope van die Zambezi, terw yl die deel ten weste van die kopergebied deur die K afue gedrei- neer word. Ook moet ons die noordelike gebied onderskei w at veral gekenmerk word deur die Bangweolomeer en -moe- W at die reënval betref is die neer- slag m inder in die w este (M atabele- land) as in die ooste (M asjonaland). Die volgende p aar plekke se jaarlikse KOERS KOERS 356 ras. H ier in die gebied kry ons die stryd tussen riviere w at noordw aarts vloei en die w at suidw aarts vloei om uit- breiding van hulle dreineringsgebied. name na die noorde en ’n betroubaarder verspreiding. Die reënval kom dan ook grootliks gedurende die somermaande. Aanwesigheid van M inerale: KOERS ste myne is B ancroft, Chibuluma, Mufu- lira, Nchanga, Nkana, Roan Antelope. Sekere van die myne is onaktief op die oomblik. ste myne is B ancroft, Chibuluma, Mufu- lira, Nchanga, Nkana, Roan Antelope. Sekere van die myne is onaktief op die oomblik. Die goudm ynbedryf is hoofsaaklik die van die kleinw erker, m aar daar kom nou ook verandering deurdat die groot m ynm aatskappye self die prospekteer- werk laat doen. N oord-Rhodesië: H ier het nog m aar min mynaktiwi- teite plaasgevind, alhoewel daar al vir heelw at minerale geprospekteer is. Die bauxiet-afsettings van M lanje en Zamba is van belang vir die aluminiumindus- trie. Naby B lantyre is daar ystererts ontdek; verder is niobium van belang. D aar word veral aandag aan die her- winning van sestien m inerale geskenk w aarvan vier van ekonomiese belang is, nl. kobalt, koper, lood en sink. Ook is kalksteen, m angaan en silwer van be­ lang. Die uithaal van koper in die noor- delike dele het reeds al in 1921 ’n aanvang geneem en teen 1953 was Noord-Rhodesië die tweede grootste produsent in die wêreld. Die vernaam - J. S. VAN DER MERWE. J. S. VAN DER MERWE. P.U. vir C.H.O.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2089/2185

Afrikaans

DISKUSSIE. monieer kan word nie. In ’n poging om mekaar te vind is die bydrae van mnr. Manten besonder welkom. Die heer A. A. Manten het ons ’n diens bewys deur sy prikkelende arti- kels oor bogenoemde onderwerp. Dit is immers dringend noodsaaklik, ook aan die P.U. vir C.H.O., dat natuurweten- skaplyikes en teoloë mekaar gedurig spreek in verband met die verhouding tussen hul onderskeie vakke met be- trekking tot die oorsprong van die dinge. As ons volledig moet antwoord op wat mnr. Manten aan ons voorgelê het, sou ’n nuwe artikelreeks moet volg, wat hopelik ook later sal gebeur. In hier­ die artikel wil ons net enkele hoofsake aanraak en dan veral a an toon in watter opsigte daar leemtes is. In die eerste plek moet daar dan op gewys word dat mnr. Manten self die fout maak wat hy aan die teoloë toedig. Sy artikels is naamlik oorwegend teolo- gies van aard, en aangesien hy geen teoloog ex professo is nie, moes hy heelwat leen en klaarblyklik ’n groot stuk van Karl Barth. Ons sou liewer gesien het dat mnr. Manten ons 'n uit- eensetting gegee het van die huidige stand van die natuurwetenskap met betrekking tot die ontstaan van die dinge en dan veral in hoever daar vastigheid is en die stadium van werkhipoteses en teorieë ontgroei is. Dit kan naamlik nie ontken word nie dat die moderne natuurwetenskap die teologie voor groot vraagstukke stel in verband met die eksegese van die betrokke Skrifgedeeltes; en die teoloog wil grif toegee dat dit moontlik is dat wat ons uit die Skrif meen te kan aflei, nie metterdaad deur die Skrif geleer word nie maar dat ons die Skrifgege- wens anders moet interpreteer. In die paleontologie en geologie is dit blykbaar 'n uitgemaakte saak dat daar periodes van miljoene jare was en ’n ontwikkeling tot op die bestaande toestand, al of nie met goddelike inwer- king. Ons natuurwetenskaplikes aan die P.U. aanvaar blykbaar hierdie ske- ma (vgl. bv. die artikel van prof. Ackerman oor die geologie van Afrika wat onlangs in Koers verskyn het) en worstel om harmonie met die Skrif- gegewens te verkry. Aan die ander kant worstel die teoloë omdat hulle besef dat die natuurwetenskaplike ge- dagtes nie met die tradlsionele Gerefor- meerde eksegese van Gen. DISKUSSIE. 1 en 2 gehar- In plaas daarvan spreek hy op apodiktiese wyse van sekere feite waar- voor die natuurwetenskappe ons stel, terwyl hy tog ook in ’n bepaalde geval sê: „voor zover we daar op het ogen- blik gegevens over bezitten” en verder bely dat ons oor sekere aspekte nog vrywel niks weet nie. 'n Teoloog sal graag sy eksegese heroorweeg as hy voor feite staan. Maar waar hy te doen het met die Woord van God is hy uiters KOERS 120 skroomvallig om sy eksegese te laat lei deur wat moontlik teorieë kan wees. nis, ligte aan die uitspansel, ens., of dit ook die lig, duisternis, ens., is wat ons met die vleeslike oog aanskou dan wel slegs terugwaarts gerigte profesie van die heilsgeskiedenis’’ soos mnr. Manten dit uitdruk. Die artikels van mnr. Manten gee hoofsaaklik ’n eksegese van die skep- pingsverhaal in die lig van die „feite” van die natuurwetenskap. Graag wil ons ook hier sekere dinge toegee. Dit is naamlik ’n feit dat die sg. fundamen- talisme ons soms parte speel. Ons moet mnr. Manten egter al dadelik daarop wys dat teoloë dit nog nie met mekaar eens is oor wat die begrip presies inhou nie. Soos wat mnr. Manten dit verstaan sal ook die geskrifte van prof. dr. G. Ch. Aalders as fundamentalisties bestempel kan word, terwyl hy tog nog altyd beskou is as ’n goeie Gereformeerde teoloog. Dat die skeppingsverhaal geen adekwate kennis bied nie, sal enig- een moet toegee. Dat dit gaan om sake wat diep en wonderbaar is en dat die werk van God op antropomorfe wyse geskilder word, sal wel niemand ontken nie. Maar die eerste hermeneutiese vraag is: het ons die reg om voetstoots uit te gaan van die gedagte dat alles in die skeppingsverhaal vergeestelik moet word? Dan kan die vraag volg: is daar ook ’n dieper, geestelike sin? Mnr. Manten gaan ook sonder nadere bewysvoering daarvan uit dat die Bybel- skrywers spreek in die terme van die wêreldbeeld van hul tyd. Dit is nog ’n saak waaroor teoloë dit nog nie eens is nie. As dit so is dat die Bybelskrywers spreek in terme van ’n (verouderde) wêreldbeeld, dan moet wat hulle sê ..herumgedeutet” word in terme van die moderne denkwyse en kom ons nader- hand uit by die „ontmitologisering” van Bultmann. Dit is egter nog altyd die vraag of daar ’n Bybelse (en selfs ’n oud-Oosterse) wêreldbeeld bestaan. DISKUSSIE. g Die probleem waarvoor die teologie staan is die volgende: met mnr. Manten kan saamgestem word dat die Skrif ons geen wetenskap bring nie, dus ook nie natuurwetenskap nie. Dit spreek die taal van die daaglikse lewe. Aan die ander kant gaan sekere teoloë vir die Gereformeerde te ver as hulle beweer dat wat die Skrif gee bloot heilshisto- ries gesien moet word. Dit kom dus nie daarop aan of wat vertel word werk- lik gebeur het of juis so gebeur het nie. Die groot vraag is: wat is die prediking wat van die meegedeelde uitgaan? Om saam te vat: mnr. Manten sê baie waarmee rekening gehou moet word, maar hy maak dieselfde fout wat hy die teoloë verwyt—hy begeef hom op ’n gebied waar hy nie vakman is nie en volg dan die beskouinge van sekere teoloë waaroor daar nog groot verskil bestaan. Vir ’n teoloog as Karl Barth — wat deur mnr. Manten klaarblyklik in baie opsigte gevolg word — sien die skep­ pingsverhaal uitsluitlik op Christus (Christomonisme) en het dit ten opsigte van die natuurlike dinge niks te sê nie. Die Gereformeerde teoloog erken dat die Skrif nie natuurwetenskap gee nie, maar hy vra in die eerste plek: as die Skrif in Gen. 1 spreek van lig, duister- Natuurwetenskaplikes en teoloë sal nog maar saam moet worstel in ver- 121 KOERS band met hierdie diep en groot sake. As albei groepe dit doen in die vaste oortuiging dat daar finaliter geen bot- sing ka.n wees tussen die Skrif en die feite van die natuur nie sal daar gedurig vordering wees, hoewel ons ten slotte in baie opsigte sal moet verklaar: ons staan hier voor ’n misterie. S. DU TOIT. Potchefstroom. Potchefstroom.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2059/2155

Afrikaans

TENDENSE IN DIE MODERNE WYSBEGEERTE EN TEOLOGIE, VANUIT ’N APOLOGETIESE STANDPUNT GESIEN. Inougurele rede gehou by die aanvaarding van die professoraat in Apologetiek en Etiek aan die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerk en die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys op Saterdag 29 November 1952, deur dr. B. J. DE KLERK, M.A. Inougurele rede gehou by die aanvaarding van die professoraat in Apologetiek en Etiek aan die Teologiese Skool van die Gereformeerde Apologetiek en Etiek aan die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerk en die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys op Saterdag 29 November 1952, Hooggeagte here Kuratore van die Teologiese Skool, h R d l d di P U i C H O Hooggeagte here Kuratore van die Teologiese Skool, h R d l d di P U i C H O gg g g ooggeagte Raadslede van die P.U. vir C.H.O., gg g hooggeleerde .here Professore, dames en here l d B di di W d gg g , hooggeleerde .here Professore, dames en here Lektore, l d B di di W d gg , weleerwaarde Bedienare van die Woord, d b d A d hi d gg , weleerwaarde Bedienare van die Woord, d b d A d hi di eerwaarde broeders Ampsdraers van hierdie en ander gemeentes, t d h t d t d l l t hi di l ti geagte dames en here studente en verder almal wat hierdie plegtigheid met u teenwoordigheid vereer, geagte Toehoorders: 2 die situasie in die Nuwe Wêreld. III. die situasie in die Nuwe Wêreld. 2 Die geloof dwing tot apologie sodra dit weerspreek word. So sê die apostel Petrus dat die gelowiges altyd „bereid moet wees om ver- antwoording te doen aan elkeen wat van hulle rekenskap eis omtrent die hoop wat in hulle is” (1 Petr. 3: 15). Christus se leer en lewe was een deurlopende getuienis en tegelyk ’n magtige apologie.4) Die Heilige Skrif is vol apologie. Die profesieë van die Oue en die briewe van die Nuwe Testament bevat ’n oorvloed van apologetiese stof en die Evangelie van Mattheiis is selfs met ’n apologetiese doel opgestel.5) In die organisme van die teologiese wetenskap bestaan daar dan ook die selfstandige teologiese vak, Apologetiek, wat as spesifieke taak het die verdediging van daardie beginsels wat die kern van die lewe raak, die verhouding van die mens tot God.6) Waar ’n aanslag op sowel ons Gods- as ons lewens- en wêreldbeskouings gemaak word, daar moet die Apologetiek in die bres tree.7) Dit het daarom te doen met sisteme, maar dan sowel met filosofiese as met teologiese sisteme, sowel met Konfessies van kerke wat teenoor ons staan, as met ketterye en die stelsels van geestelike strominge. Dit plaas beginsel teenoor beginsel, stelsel teenoor stelsel.io) Met wetenskaplike middels wil dit elke stelselmatige poginng wat die waarheid van God wil verkrag, afwend en heilige verset bied teen die aanranding van die Majesteit van die Drieënige God.9) Sal dit inderdaad die lewe dien, dan moet dit geharnas wees teen die aanslae wat op die huidige dag teen die Gereformeerde dogma, waarin ons Gods-, lewens- en wêreldbeskouing vasgelê is, gepleeg word;io dan moet dit altyd aktueel wees. Die behoefte aan geloofsweer in die huidige wêreldsituasie word in breë krnge diep gevoel.ii) Verskillende handboeke oor die Apologetiek en werke van apologetiese aard het dan ook in die jongste tyd ve rsk y n .12) Om ons in staat te stel tot effektiewe geloofsweer in die huidige wêreldkonstellasie moet ons ’n frontverkenning doen; daarom stel ons ons hier ten doel om ’n verkenningsvlug te doen oor die slagordes van ver­ skillende moderne wysgerige en dogmatiese stelsels. Ons neem dan in oënskou: I. die stand van sake op wysgerige gebied en I. die stand van sake op wysgerige gebied en II. enkele motiewe van die teologie in die Ou Wêreld. III di i i i di ê ld II. enkele motiewe van die teologie in die Ou Wêreld. III. geagte Toehoorders: Die Tweede Wêreldoorlog het nie alleen Wes-Europa omgeskep in ’n ontsettende puinhoop nie maar het ook ’n ontstellende sekularisasie- proses, ’n proses van ontkerstening van die eertydse Christelike kultuur, ten gevolge gehad.D Geen wonder dat die Westerse beskawing in die afgelope dekades die een krisis op die ander moes deurmaak nie. Dit het die fondamente van die Westerse beskawing losgewikkel en geweldig geskud. Kernagtig skets KRAEMER die Westerse krisis: „The triumphal march of man has ended in the self-destruction of man, because it was not only an emancipation from a conception that obscured the reality of God and His Word, but also from God Himself. Man, being rooted in God, destroys himself by destroying God”.2) Mag die Kerk aan wie Jesus by sy hemelvaart die taak gegee het om sy getuies te wees tot aan die uiterstes van die aarde” (Hand. 1: 8), mag die teologiese wetenskap, wat in diens van Christus staan, onder dit alles rustig en gerus bly? Het die Here, die Verbondsgod, dan verniet aan ons die skild van die geloof gegee? Moet ons dit nie ter hand neem en al die vurige pyle van die Bose daarmee uitblus nie? Moet ons nie die swaard van die Gees —d.i. die Woord van God—gryp en die wag betrek by ons geestelike erfgoedere nie?3) 2 I. DIE STAND VAN SAKE OP WYSGERIGE GEBIED. Aan die begin van die 19de eeu het die rasionalisme in die wetenskap­ like wêreld oorheers. Hierdie rasionalisme, waarvan Descartes as die grondlegger bekend staan, het die mens in die middelp’unt gestel en sy 3 soewereiniteit geproklameer. Die menslike rede, die ratio, en die mens­ like wetenskap is as soewerein en outonoom beskou, as norm en rig- tinggewer van die waarheid. Dit het geleer dat die geloof in die onfeil- baarheid van die Heilige Skrif vervang moet word deur die geloof in die onfeilbaarheid van die rede, veral dan van die wetenskapTike rede en van die wetenskaplike bewys, van die wetenskaplike metode en van die wetenskaplike eksperiinent. Die rede het die monopolie van die waar­ heid en die norm van alle waarheid besit. Die waarheidsvraag het tot die uitsluitende bevoegdheid van die rede of wetenskap behoort.i3> soewereiniteit geproklameer. Die menslike rede, die ratio, en die mens­ like wetenskap is as soewerein en outonoom beskou, as norm en rig- tinggewer van die waarheid. Dit het geleer dat die geloof in die onfeil- baarheid van die Heilige Skrif vervang moet word deur die geloof in die onfeilbaarheid van die rede, veral dan van die wetenskapTike rede en van die wetenskaplike bewys, van die wetenskaplike metode en van die wetenskaplike eksperiinent. Die rede het die monopolie van die waar­ heid en die norm van alle waarheid besit. Die waarheidsvraag het tot die uitsluitende bevoegdheid van die rede of wetenskap behoort.i3> Hierdie rasionalisme het sy stempel afgedruk op die beoefening van die wetenskap, ook van die teologie, vanaf die sestiende eeu tot vandag toe. Dit was ’n verkapte godsdiens, die godsdiens van die wetenskaplike mens, wat van die wetenskap ’n afgod gemaak het. Die vakwetenskappe is ingespin in ’n weefsel van bedekte filosofiese veronderstellinge en vooroordele. Onbewese hipotese is nie selde as vasstaande wetenskap geproklameer nie. So het die 19de eeu, byvoorbeeld, volgens ’n woord van KUYPER gestaan onder die „hipnose van die ewolusie-dogma”.i4> In Frankryk het daar ’n nuwe rigting binne die wysbegeerte opge- kom, wat van sy stigter, AUGUST COMTE, die naam positiewe filosofie of positivisme gekry het en wat hom uitsluitend besig gehou het met die naspeur van die wette van die verskynsele, d.w.s. I. DIE STAND VAN SAKE OP WYSGERIGE GEBIED. met die soek van kontante relasies in die wêreld van die verskynsele.15) Die taak van die wetenskap was dan ook nie om, soos vroeër gemeen is, ’n ondersoek in te stel na die wese en oorsaak van die dinge nie (’n rerum cognoscere causas) maar ’n poging om die verband van die dinge te leer ken (’n rerum cognoscere nexum .16 Die menslike samelewing is die primêre; die individu is slegs ’n onbelangrike sel in die groot orgariisme van die maatskappy. COMTE se dissipel, DURKHEIM, wat as die stigter van die tinggewer van die waarheid. Dit he geleer dat die geloof in die onfeil- moderne sosiologie beskou kan word, vat die mens op as ’n wese waarin ’n hoëre krag werksaam is wat opwel uit die maatskappy. 17) So het die negentiende-eeuse positivisme uitgeloop op moord op die enkeling. In die begin van die 20ste eeu het ’n nuwe filosofiese rigting in Duitsland ontstaaan, wat bekend staan as die fenomenologie, waarvan EDMUND HUSSERL die onbetwiste leier was. Hierdie rigting wil hom losmaak van alle teorieë en vooropgestelde sisteme. „Zu den Sachen”, terug tot die dinge self, word die leuse. Deur die „intui'sie” en deur „wesenskou” moet die wysbegeerte deurdring tot ’n diepgaande wysge- rige verstaan van die dingc.18) Vanuit hierdie standpunt is gehoop om die 4 regte weg na die filosofie te herwin, om op dié manier ’n belangrike ge- deelte van die probleme te red wat buite die gebied van die vakweten- skappe lê. Die fundamentele lewensvrae mag nie langer, soos COMTE spottenderwyse gesê het, na die fantasie van die teoloë verwys word nie maar moet opnuut aan ’n waarlik wysgerige beskouing onderwerp word. Die wysbegeerte as wetenskap moet herstel word.19) y g p In die verbygaan moet hier ook melding gemaak word van ’n paar denkers wat bygedra het tot die ontwikkeling van die modefilosofie van vandag, die eksistensialisme. FRIEDRICH NIETZSCHE gaan voorop. Aan sy gedagtewêreld lê ’n diepe hartstog vir en liefde tot die lewe ten grondslag—die oneindige, bonte en nooit verstarrende lewe. Die lewe wat NIETSCHE preek, is ’n trotse en sterke bestaan, onafhanklik van en ongeremd deur maatskaplike en godsdienstige stelsels. Dit is die lewe van die „Ubermensch”—’n verheerlikte m e n s.20) NIETSCHE het veral daarin invloed uitgeoefen dat hy die outonomie van die mens sterk beklemtoon het. 5 5 Die moderne eksistensiefilosowe het die fenomenologiese metode aangegryp as ’n wapen om die lewensprobleme daarmee aan te pak. Ons sien hulle dan ook almal metafisici word, terwyl die fenomenologie in metodiese opsig die bedangrikste voorwaarde vir die nuwe eksistensialis- me word. Min of meer gelyktydig met die uitwerking van die fenome­ nologiese metode is die werke van die Deense wysgeer SÓREN KIERKEGAARD in Duits vertaal; en toe hierdie twee strome saamgevloei het, het daaruit langsamerhand ontstaaan die eksistensiefilosofie. Uitgangspunt as grondslag vir K1EKEGAARD 25) is die eksistensie van die enkeling. „Eksisteer”— ’n woord wat van nou af slagwoord in die wysbegeerte word— is om tot jouself in relasie te staan op jouself betrokke te wees en jouself te wees deur jouself te word. In eksisteer is ’n mens willens en wetens met homself besig, betrek hy hom aktief op homself, konstitueer hy homself, is hy op weg na homself, gaan hy homself te bowe, verdiep hy homself. Die mens is met homself besig, en hy sien hom met homself besig. Hy bou aan homself. Hy soek nie die algemene, die wetmatige nie maar die subjektief individuele. Slegs die enkeling boesem vir hom belang in. Die individuele subjektiwiteit is die waarheid. Eksisteer is vir hom: met jouself alleen voor God wees. Tot die wese van die geloof behoort die bekommering om eie siele heil, die sgn. eksistensiële vertwyfeling. Dit kom ten slotte tog maar aan op die verhouding van die mens tot God en tot homself. In die verhouding van hoog en onberekenbaar is, terwyl die mens sondig en klein is.26) Ook die eksistensiële mens is die mens van vryheid, wat aan geen wet gebonde is nie. Eksisteer is jouself wees, spontaan, ongereglementeer, outo- noom 27). So dra die gedagtewêreld van KIERKEGAARD die stempel van individualistiese subjektivisme, en hierdie gedagte van KIERKE­ GAARD, dat eeksistensie die individuele subjektiwiteit van die vrye mens is, het kragtig deurgewerk in alle latere eksistensie-filosofie. Die kernbegrip van die eksistensialisme is die woord „eksistensie”. HEIDEGGER meen dat „ex-sistere” beteken dat die mens buite homself gaan staan, homself transendeer, terwyl JEAN-PAUL SARTRE oordeel dat die mens nie is nie, maar hy w ord.28) BEERLING sê dat die eksis­ tensiefilosofie daarmee wil aandui dat die mens geskiedenis is.29) Hy maak nie enkel geskiedenis nie, maar die spesifiek menslike is, dat hy self geskiedenis is. I. DIE STAND VAN SAKE OP WYSGERIGE GEBIED. WILHELM DILTHEY poneer dat die mens die wêreld om hom heen slegs kan ken wanneer hy dit „aanvat” en vir sy hande- linge gebruik. Suiwere kennis kan slegs in verbinding van bewussyns- verskynsels verkry word.21) Die verwantskap met FICHTE se opvatting van die wêreld om ons heen as materiaal vir die mens se sedelike aktiwi- teit is hier onmiskenbaar. By MAX SCHELER ontmoet ons ’n volledige oorgawe aan die lewe, die bepaalde konkrete lewe, en ’n uitgesproke min- agting vir abstrakte spekulasies en sisteme. Dit het daartoe gelei dat SCHELER die verstand volkome gediskwalifiseer het ten gunste van die gevoel, wat volgens hom in regstreekse kontak met die dinge staan. Die grondbegrippe by ons opvatting van die werklikheid is dus nie die ver- standelike begrippe: „waar en onwaar” nie maar die gevoelsmatige begrippe: „simpatie” en antipatie”.22) Beslissend is egter by hom die opvatting dat die filosofie dit nie by die bestudering van die bewussyns- verskynsels kan laat nie. Die gedagte moet hom op die dinge rig, dit soek ’n objek. Die bewussyn is ’n grensoorskrydende verm oë.23) Vir GEORG SIMMEL, wat na sy Kantiaanse en positivistiese tyd oorgegaan het tot die „lewensfi!osofie”, is alle wese lewe, ryk, vloeiende, nooitver- starrende lewe, wat onweerstaanbaar bo homself wil uitgaan en na steeds groter voleinding strewe. Daarom is die lewe vir SIMMEL tege- lykertyd „Mehr Leben” : dit wat homself probeer oorskry, en „Mehr als Leben”: geestelike lewe van hoër soort as die suiwer liggaamlike .24) Al die wysgere, wat ons hier genoem het, behoort in hoofsaak tot die tyd voor 1914, en dit skyn wel of eers al die omwentelinge wat deur die eerste wêreldoorlog teweeggebring is, nodig was voor die eksistensie- filosofie, wat vandag modebegrip geword het, sy deurbraak kon vier. 5 Menslike subjektiwiteit is selfkreasie en selfkonstitusie.30) Die mens maak geen geskiedenis, bou geen kultuur nie as alleen deurdat h'y die geskiedenis van homself is en maak en homself bou. Die eksistensiefilosofie is antirasionalisties van aard. Dit lê neer dat die „wese” van die mens rasioneel onkenbaar is en daarom ook nooit 6 objek van die menslike verstand kan word nie, want een van die konsti- tutiewe grondtrekke van die mens is sy vryheid. Rasionele kenbaarheid beteken beheersbaarheid en dus onvryheid. Kennis is mag en geken word is magteloosheid. Die menslike eksistensie is egter ’n bron van onaantasbare mag en selfbeskikking en is onskendbaar soewerein onttrek aan elke analitiese voorwerplikheid.si Eksistensiefilosofie is dan ook oor die hele Iinie vryheidsfilosofie.32) Vryheid word hier gesien in die sin van vryheid tot selfkonstituering en hou in dat die mens vry is van alle determinerende bepaling en bepaald- heid. Die mens is in sy geskiedenis van selfkonstituering die maat van alle dinge, skep ook sy eie wet en n o rm .33) Eksistensialisme is die verheerliking van die outonome mens, wat in sy innerlikste bestaan selfs meer as outonoom is, nl. die oorsprong en waarborg van alle norme. By alle onderlinge ooreenkoms bestaan daar tussen die eksistensie- filosowe ook groot verskille, veral, oor die vraag na die oorsprong en die agtergrond van die menslike eksistensie. Volgens SARTRE weet die menslike subjektiviteit dat hy „ergens” vandaan kom. Hy wil agter homself teruggryp en eie skragende grond wees.34) By HEIDEGGER weet die menslike subjektiviteit dat hy „in die wêreld geworpe” is, sonder enige grond, absurd. Die feit self van die menslike bestaan is ’n bruut, chaoties irrasionele factum, wat in sy sinloosheid ook nie deur ’n latere menslike singewing ongedaan gemaak kan word nie.35) g g g g Net so donker is die toekoms. Die eksisterende mens is sonder toe- koms in die wêreld. By HEIDEGGER, om dit as voorbeeld te noem, is die dood die einde, en die menslike vryheid is die vryheid-tot-die-dood.36) Dit is dan ook begryplik dat DELP HEIDEGGER bespreek onder die titel: Tragische Existenz. „Die Endlichkeit findet sich mit sich selber a b ” .37) Dit is duidelik dat ons hier te doen het met ’n radikalisering van die humanistiese lewensbesef. 5 BEERLING wys dan ook daarop dat die eksistensiefilosofie as wysgerige beweging ’n terugtrek van die mens op homself is om van homself uit die sinvolle relasie met die Syn te her- vind.38) Die mens moet maar altyd weer opnuut begin.39) Daarom is dit in wese ook ate'isties. So sê ZUIDEMA: „Mij is geen beeld van den mensch bekend, dat zoo duidelijk de trekken van den anti-theos vertoont als in dit existentialisme. De vreeze Gods is hier vervangen door de zelfverkiezing en door de vreeze voor zichzelf en eigen mogelijkhe- den” .40) Ons staan hier by ’n vergoddeliking van die subjektiewe menslike bestaan as historiese b ele w ing sstro o m .41 ) Vir die transenden- sie van God tree die selftransendensie van die mens in sy historie van selfkonstituering in die plek. Hierdie selftransendering is die religieuse 7 7 tema in hierdie wysgerige mensbeskouing. Ons het hier nie net met ’n reaksiefilosofie te doen nie maaar ook met ’n krisisfilosofie. Die geweldige krisis wat die kultuurvolke in die laaste half eeu deurgemaak het, wat „’n krisis van die sekerhede” 42) was, het ook sy stempel op die wysbegeerte afgedruk. As vernaamste oorsaak van hierdie krisisstemming, wat die vloedgolf van pessimisme en wanhoopsgevoel laat opkom het, moet gesien word die ontkerstening en sekularisasie van die voormalige Chris- tenvolke, waardeur nie alleen die vastheid in God en sy Woord verlore gegaan het nie maar ook die geloof in die vaste lewensordeninge, sodat die mens heeltemal op homself gewerp is—om ’n term van HEIDEGGER te leen—om sy laaste vastheid te soek in eie bestaan. Alle sekerheid, alle vastheid en alle grond is hier ond e rg raw e.43 ) Die eksistensialisme preek ’n nuwe godsdiens. die godsdiens van die hedendaagse relativisme. Ons staan hier voor ’n godsdienstige verval dieper en konsekwenter as wat die rasionalisme tot nou toe geopenbaar het, ’n godsdiienstige verval waarin twyfel aan God en sy openbaring deurgevoer is tot ver- twyfeling van die mens aan homself en aan eie vaste grond, wat slegs ruimte laat vir ’n pseudo-wetenskap en ’n pseudo-teologie. Teenoor die gees van skeptisisme en relativisme, wat in*sy logiese konsekwensies uitloop op ateïsme en nihilisme, moet ons bely dat God in sy skepping fondamente gelê het, wat deur Horn gehandhaaf word as Goddelike verordeninge, instellings van God, wat werklikhede, objek- tiwiteite is en niks minder is as werkstukke van Gods hand nie. II. ENKELE MOTIEWE VAN DIE TEOLOGIE IN DIE „OU WÊRELD”. Om hier ’n analise te gee van die huidige stand van die teologie is nie so maklik nie, want dit is uiters moeilik om alle denke onder een noemer die lig tree, en die rol van dominante motiewe in die teologie vervul.45) te bring. Wei kan hier gespreek word van bepaalde tendense wat aan die lig tree, en die rol van dominante motiewe in die teologie vervul 45). Ons wil hier die aandag op ’n paar van sulke motiewe in die W es- Europese teologie vestig, nl. (a) die anti-humanistiese, (b) die noodlots- gedagte, (c) die predestinasiaanse, (a) die eschatologiese. 5 By die lig van Gods Woord moet ons ons besin oor die vraag waar die grense, wat God in hierdie werklikheid stel en handhaaf, lê. 44) Met Paulus moet ons getuig: „Ek weet in wie ek geglo het” (2 Tim. 1: 12). (a) Die antihumanistiese motief. Soos ons reeds opgemerk het, het die wêreldoorlog baiê verwag- tings die bodem ingeslaan. Die „humanum” en veral die edelmenslike 8 het ’n geweldige devaluasie ondergaan en vir baie se besef in ernstige verdenking te staan gekom. Die ewolusionistiese geloof aan die vooruit­ gang van die mensheid het geblyk ’n illusie te wees. Die vertroue in die kennis en bekwaamheid van die mens is hewig geskok. ’n Anti-ewolusionistiese en antihumanistiese tendens het aan die lig gekom. Teenoor die humanisme, wat geglo het aan die loutering van die kultuur, wat deur die inspanning van die mens teweeggebring moes word,46) wat dus op die menslike gekonsentreer was, kry ons nou ’n konsentrasie op die goddelike. Daar kom meer op die voorgrond ’n besinning op wat die lewende God doen en sal doen. Ook hier dus ’n verset teen die rasionalistiese humanisme, waarin die redelike denke van die mens verheerlik en selfs vergoddelik was. Hierdie swenking, wat parallel loop met die van die antroposentriese na die teosentriese,47) het ’n diep invloed uitgeoefen op die Godsbeeld van die mens van die 20ste eeu. BERKOUWER sê dat hierdeur ’n diepere ruimte yir die besin­ ning gekom het, ’n ander dimensie in die denke.48) In hierdie verband moet as tipiese verteenwoordiger genoem word RUDOLF OTTO met sy Das Heilige,49) wat in verset gekom het teen die rasionalisering en humaniserinng van die Godsidee. OTTO wil ’n plek inruim vir die irrasionele.50) Die begrippe en die geloofskennis, wat ’n wesenlike kenmerk van die Christelik geloof vorm, put die wese van God nie uit nie. Daar bly ’n sterk irrasionale element. Die Godheid is die „Numinose”5i) waartoe die mens nie maar met ’n „afhanklikheids- gevoel” staan nie maar met ’n „kreatuurgevoel”, d.i. die besef om in die niks te versink, 52) want die numen is „mysterium tre m e n d u m ” ,53) „Unsagbar”, „Geheimnis”.54) Naas die element van die „tremendum” tref ons die van „majes- tas”,55) die onbenaderbare majesteit van God, wat vir ons tegelykertyd die „fascinans”56) is. God is „das Ganz Andere”.57) Dit is duidelik dat hier by OTTO elemente is wat die antroposen­ triese teologie van die 19de eeu help likwideer. Maar . . . . (a) Die antihumanistiese motief. helaas, hy bly nog in ’n psigologisme verstrik, wat sy deurbreking van die gehu- maniseerde teologie verswak en selfs neutraliseer.58) D it neem egter nie weg nie dat daar in sy werk elemente lê wat nieegwerk het tot nuwe besinning oor elementêre gegewens van die Christelike geloof. Met name die toorn van God bly sinds die tyd in die nuwere teologie ’n onderwerp wat druk bespreek word. (b) Die noodlotsgedagte. N di E Wê ld Na die Eerste Wêreldoorlog, toe die nietigheid van die menslike lewe geopenbaar is in die katastrofe van die oorlog, het die woord „Schicksal” 9 (noodlot) as ’n vertolking van die geestelike lug wat in die Wes-Europese denke geheers het, sy intrede in die teologie gedoen. Die mens van hierdie eeu voel hom van alle kante bedreig deur magte waaroor hy nie die geringste kan beskik nie. ’n Karakteristieke voorbeeld daarvan vind ons by die Duitse kultuurfilosoof, OSWALD SPENGLER.59) Die nood­ lot is by hom die mag wat nie net die lewe van die individuele mens nie maar ook die hele geskiedenis, veral die kultuurgeskiedenis, beheers. Geskiedenis is vir hom die aaneenskakeling van die verskillende groot kulture. En so’n bepaalde kultuur, bv. die Indiese, die Griekse en tans die Wes-Europese, kan, volgens hom, nie beter voorgestel word nie dan as ’n geweldige golf wat aangerol kom, altyd hoër opstoot tot dit sy hoogtepunt bereik en dan deur ’n volgende agterhaal word en wegsink. Tot dusver, sê SPENGLER, het die mensheid nog altyd aan ewige waar- hede en waardes geglo. Maar ten onregte! Niks in die wêreldgebeure besit ewige geldigheid nie. Deur die onverbiddelike wêreldmag volg onaf- gebroke die een kultuurperiode die andereen op. En daardeur is alles wat ons mense in ’n bepaalde tyd bewonder en vereer en aanbid, vir niks anders as vir die dood bestem nie. Dit beteken volstrekte ondergang, nie net van ’n kultuur en sy siel nie maar ondergang van elke „sin” van ons wêreld en sy gebeure. Deur ’n blinde, redelose mag, wat alles beskik, het die mens nou eenmaal ’n bepaalde plek in die lewe gekry, en al wat hy kan doen, is om dit maar in vredesnaam te aanvaar.60) In nog krasser vorm vind ons dieselfde gedagtesfeer terúg in die eksistensiefilosofie van MARTIN HEIDEGGER. Hy wil binne die sfeer van die tyd „die sin” van „die syn” ontdek. Maar dit kry dan vir hom in eike opsig die karakter van ’n volstrekte „Zirkel-verfahren”, ’n eindelose ronddraai in ’n visieuse sirkel. Die mens voel hom deur ’n blinde mag meedoënloos in die werklikheid „gewerp”.6i) Hy het nie om hierdie lewe gevra nie. Dit is aan hom opgedring. Hy het geen keuse nie. Daar is eenvoudig sonder hom oor hom beskik. Agter hom lê die niks waaruit hy afkomstig is. Voor hom lê die toekoms, wat niks anders is nie as ondergang in die dood. (b) Die noodlotsgedagte. N di E Wê ld Nêrens het sy bestaan bestand nie, sodat hy van die begin tot die einde staan in die teken van „die angs”, die angs vir die bestaan.62) Die mens sien met skrik sy „schicksalhafte Geworfenheit”. Maar tegelyk beslis hy eiemagtig oor sy eie lot. Hy waag ondanks alles die sprong in die positiewe lewensaanvaarding. „Er entscheidet sich zu seinem Schisksal.” As hy moet ondergaan, dan sal hy trots onder- gaan.63) Nie ten onregte nie is hierdie lewenshouding aangedui as „HeroTsmus der Endleichkeit”.64) Dit was veral KARL HEIM wat die noodlotsgedagte in die teologie ingevoer het.65) Ons is— te midde van die wisselvallighede en bedrei- 10 ginge van ons bestaan—deur ons geboorte reeds op ’n standpunt vasgelê. Daar is ’n raaiselagtige gebondenheid, ’n verankerd wees in ons harde, on- verbiddelike bestaan. Hierdie noodlot, hierdie noodwendigheid gaan aan al ons denke en handele vooraf. Dit is ’n „mag” wat oor ons beskik. Ons kan dit noem fatum, noodlot, Schicksal, toeval. Maar dan is ons nog nie by God nie, wel in die voorportaal, vanwaar die deur na die binne- kamer lei, waar ons God kan vind.66) in die voorportaal is daar twee moontlikhede: of twyfel of God vind. Die oorgang tot die laaste lê nie in ons krag nie. Ons kan dit dankend aanvaar. Dit is genade. ginge van ons bestaan—deur ons geboorte reeds op ’n standpunt vasgelê. Daar is ’n raaiselagtige gebondenheid, ’n verankerd wees in ons harde, on- verbiddelike bestaan. Hierdie noodlot, hierdie noodwendigheid gaan aan al ons denke en handele vooraf. Dit is ’n „mag” wat oor ons beskik. Ons kan dit noem fatum, noodlot, Schicksal, toeval. Maar dan is ons nog nie by God nie, wel in die voorportaal, vanwaar die deur na die binne- kamer lei, waar ons God kan vind.66) in die voorportaal is daar twee moontlikhede: of twyfel of God vind. Die oorgang tot die laaste lê nie in ons krag nie. Ons kan dit dankend aanvaar. Dit is genade. Tiperend vir HEIM is dat hy via allerlei kenkritiese, religieuse en etiese analises die mens lei tot op die grens van ’n nihilistiese relativisme om dit dan met ’n sprong te oorbrug. Hy wil die konsekwensies van die relativisme tot die uiterste aaanvaar en dan reddend tussenbei tree met die paradoksale uitweg van die geloof. Langs die weg van ’n volstrekte relativering kan die uitsig vir ons dan geopen word op die opjektiewe en absolute. (b) Die noodlotsgedagte. N di E Wê ld Die noodlot bring ’n nuwe element in die relatiwiteit. g Hier merk ons baie duidelik die deursypeling van die eksistensie- filosofie in die teologie. Die wysgerige „Daseins-analyse” van HEIDEG­ GER e.a. word in die teologie ingebou en daaraan ten grondslag gelê. Ons tref dit nie net by HEIM aan nie maar ook by BULTMANN en WIESNER. BULTMANN, ’n vermaarde beoefenaar van die hedendaagse Nuwe Testamentiese wetenskap, sien die verhouding tussen filosofie en teologie so dat die filosofie beperk is tot ’n ontologiese ondersoek van die formele strukture van die „Dasein”. Dit gaan nie om ’n materiële, sistematiese Filosofie, waarvan die teologie afhanklik gemaak word nie, maar om ’n filosofie wat as fenomenologie afwys, dit wat „die Phanomene selbst zum Sich-zeigen will bringen”. Daarom kan en moet die teologie wel terug- gryp na ’n „vortheologisches Daseinsverstandnis”.67; Hy trek te velde teen die gees van rasionalisme in die teologie, wat veral geopenbaaar word in die krampagtige handhawing van wat hy noem die mitiese element in die Bybel, ook in die Nuwe-Testamentiese openbaring. Dit is s.i. hierdie mitiese element wat die moderne mens op ’n afstand van die Bybel hou en dit vir hom ’n ergernis maak om daarin te glo. Wat is die besondere van die mite? Daarin word die eintlike „Seins- verstandnis des Menschen”, d.w.s. die eintlike verklaring van wat die mens self na sy diepste wese is, die eintlike deurligting van sy wese, geprojekteer in die objektiewe sfeer. Vandaar dat dit BULTMANN te II doen is om die „Entmythologisierung” van die Nuwe Testament, d.w.s. die Nuwe Testament moet gesuiwer word van sy mitiese elemente. g y Waar dit God in sy openbarnig om te doen is, is die gelowige eksistensie, d.w.s. om die mens te bring tot die ontdekking van sy eintlike, diepste self as mens teenoor God, ,soos dit alleen in die geloofsbeslissing werklikheid word. En daarvoor gebruik Hy veral sy openbaring in Jesus Christus, in sy kruis en opstanding. Maar dit moet dan eksis- tensieel verstaan word en nie mities nie. Om dit mities te verstaan, beteken dat ons die opstanding van Christus sien as ’n werklike terugkeer van die gekruisigde na die aardse lewe, dus as ’n liggaamlike opstanding, as ’n historiese gebeure in die vlak van ons objektiewe werklikheid. Maar so mag ons dit nie verstaan nie. Die opstanding is voorwerp van die geloof. (b) Die noodlotsgedagte. N di E Wê ld En egte geloof beteken dat ek my by die opstanding van Christus betrokke weet, dat ek nou in die hede aan myself die op­ standing beleef. Wil ons nou inderdaad tot die eksistensiële geloofsbeslissing kom, dan moet ons die moed hê om die mitiese inkleding van iets soos die opstanding prys te gee. En alleen langs hierdie weg sal ons, deur die waagstuk van die geloof, waaragtig ons self vind, soos dit van kruis en opstanding die diepste sin vorm .68) Met nadruk verklaar WERNER WIESNER dat die filosofiese analise van die eksistensie nie onder die „Voraussetzung” van die Christelike openbaring geskied nie. Want daar bestaan nie ’n Christelike of ’n onchristelike analise van die menslike „selbstverstehens” nie maar net ’n doelmatige of ’n nie-doehnatige.69) Uit die bogenoemde blyk duidelik waiter belangrike rol die eksisten­ siefilosofie vandag in die teologie speel. Nou het ons reeds gesien dat in die middelpunt van die eksistensiefilosofie staan die raaisel van die mens in sy bedreigd wees van alle kante. So sluip die humanisme by die agterdeur in die teologie in. Daarby kry hierdie teologie ’n sterkgekleur- de pessimistiese kyk. Wat by HEIDEGGER as „Geworfenheit” na vore gekom het, heet hy HEIM „Sehicksal”. Wat by HEIM die benouende vir die afgrond van vertwyfeling is, is by HEIDEGGER die „angs”. Teenoor die moderne noodlotsgedagte stel ons die Christelike voor- sienigheidsgeloof. Tussen die twee bestaan ’n sekere ooreenstemming. Hulle het dit met mekaar gemeen dat die dinge in die wêreld van ons menslike lewe gebeur soos hulle moet gebcur. Daar heers geen willekeur nie. Daar is iets van noodsaak. Dit kan nie anders nie. Wat gebeur, 12 is so beskik. Ons bepaal nie self ons lot nie. Ons lot, ons bestemming is bepaal deur iets buite ons en bo ons. is so beskik. Ons bepaal nie self ons lot nie. Ons lot, ons bestemming is bepaal deur iets buite ons en bo ons. Maar nou die groot verskil! Die kenmerkende van die noodlot be- staaan hierin dat dit blind is. Dit is geen persoonlike nie maar ’n onper- soonlike mag wat alles in die wêreld en in die lewe bepaal. Dit is nie ’n God wat alles bestuur nie.. By die Christelike voorsienigheidsgeloof is dit totaal anders. Hier rus alles in die hande van God en dan van ’n God wat nie blind is nie maar wat sien, helder en duidelik alles sien. (b) Die noodlotsgedagte. N di E Wê ld Na sy onveranderlike raad beskik Hy alles. Hy weet wat Hy doen en waarom Hy dit doen. Hy is ’n God van aanbiddelike wysheid en goedheid en in Christus Jesus is Hy onse Vader! Teenoor die noodlot staan ons altyd met angs vervul. Ons weet nooit wat die donker noodlot vir ons in die skild voer nie. In hierdie noodlotsgeloof gaan dit om iets vreesliks," om ’n soort wanhoopsfilosofie. Teenoor God se voorsienigheid mag ons met rustige, blymoedige vertroue staan, want al weet ons nie alles wat die voorsienigheid van God vir ons in die skoot hou nie, dit weet ons: Wat God doen, is wel gedaan! „Die Here is goed en reg en al die paaie van die Here is goedertierenheid en trou vir die wat sy verbond en sy getuienisse bewaar” (Ps. 25: 8, 10). (c) Die predestinasiaanse motief. In die laaste tyd het die predestinasiegedagte opnuut in die brand- punt van belangstelling te staan gekom. ’n Lang tydperk van stilswye het verloop na die eeuelange debat oor die predestinasie, waaraan veral die Gereformeerdes op die voetspoor van Calvyn steeds met besondere belangstelling deelgeneem het en gedurende watter tyd een van die Ge- reformeerde belydenisskrifte in die stryd met die Remonstrante gebore is. Dit is dan ook te begrype dat hierdie nuwe belangstelling ook kritiek teen die Gereformeerde opvatting meebring. KARL BARTH beheers in die laaste tyd ook met betrekking tot hierdie punte die debat.70) Teen die Gereformeerdes bring BARTH die beswaar in dat hulle nie Christus nie maar die „absolute dekreet” as die fondament van die ver- kiesing stel. Dit het God behaag, sê BARTH, om nie alleen as God te bly nie maar ook om sy liefde te laat uitstroom na buite en in gemeenskap met die mens te lewe.7D Dit is ’n vrye en genadige beslissing, „Gnadenwahl”. God wil in vryheid ’n God van genade vir die mens wees. Hierdie beslissing vind in Jesus Christus plaas, want ons ken God 13 nie anders nie as G od - in - C h ristusJ2 ) Hierdie „Gnadenwahl” van God in Christus is God se ewige selfbepaling, „ein Akt seiner freien Gnade”.73) So wil God wees na buite, vir sy skepsel. Dit is die begin van al Gods weë en werke. A1 wat God verder doen, is uitwerking en deurwerking van hierdie prinsipiële beslissing.74) nie anders nie as G od - in - C h ristusJ2 ) Hierdie „Gnadenwahl” van God in Christus is God se ewige selfbepaling, „ein Akt seiner freien Gnade”.73) So wil God wees na buite, vir sy skepsel. Dit is die begin van al Gods weë en werke. A1 wat God verder doen, is uitwerking en deurwerking van hierdie prinsipiële beslissing.74) Agter hierdie verkiesing in Christus lê geen verborge besluit (de- kreet) nie, nl. om somniige mense te behou en ander nie. Hierdie besluit wys BARTH af. Gods vrymag is nooit ’n absolute vrymag nie maar altyd die vrymag van sy genade in Christus. Hierdie absolute dekreet sou heeltemal buite Christus omgaan, sodat dit eintlik iets onchristeliks is, geen evangelie wat gelowiges kan omhels nie, ’n geheimsinnige) misterie, wat slegs angstig aangestaar kan w ord.75) Die uitverkiesing is in Jesus Christus, die enige, die konkrete besluit van God. (c) Die predestinasiaanse motief. Ons ken nie ’n verborge God en ’n verborge besluit nie, net ’n geopenbaarde God en ’n geopenbaarde besluit. Jesus Christus is die verkiesende God en hy is die uitverkore mens. Hy is nie slegs ’n voor- beeld van ons verkiesing nie, maar Hy is ons verkiesing. In Horn is die mens deur God verkiesJ6) Die predestinasie is daarom louter evangelie, „das Evangelium in nuce”.77> BARTH praat van ’n dubbele of tweevoudige predestinasie/78) wat bestaan in verkiesing en verwerping; maar verwerping is vir God self, die verkiesing vir die mens.79) Om Jesus Christus, dié openbaring van God, is die gemeente,80) die liggaam van Christus, gegroepeer as verdere beliggaming en uit­ werking van hierdie openbaring. Hierdie gemeente is tweeledig: Israel, wat as geheel ongelowig en „verworpe” is en die kerk, die vergadering van die gelowiges, Oue en Nuwe Testament. Israel laat sien wat die mens, ook die kerk, in homself is en stel voor die verwerping, wat Christus op Horn geneem het.8D Die kerk stel voor die verkiesinng van die mens deur God in Jesus Christus, „der Spiegel des Erbarmens G o tte s ” .82) Beide, Kerk en Israel, gee ’n voor- stelling van Christus en ’n volledige uitdrukking van God se „Gnaden- wahl”, en dan in hierdie verhouding dat die lyn van die Ou na die Nuwe Testament, van Israel na die kerk, loop.83) Israel herinner die kerk aan sy verwerplikheid, maar die kerk verkondig Israel se verkiesing, roep dit tot geloof en verwag in die geloof Israel se bekering.84) Soos God in Jesus Christus begin wil en handel het en soos Hy dit voortgesit het in die gemeente, so handel Hy ook ten aansien van die individuele mense: predestinerend, verwerpend-verkiesend.85) 14 Die predestinasie is nie ’n vasstaande bepaaldheid van mense-groepe nie.86) Dit is ’n bepaaldheid van Gods wil. Gods wil is so dat Hy in Christus verworpenes wil verkies. En met hierdie wil is die lewende God werksaam van oomblik tot oomblik, genadig, maar vry! God beslis telkens opnuut. Hy predestineer altyddeur, aktueel, gee telkens vorm aan sy verwerping en verkiesing en doen dit in sy almagtige barm- hartigheid, waaraan geen grense is nie. Hy is hierby nie die gevangene van sy eie dekreet nie. Hy het Hom alleen gebind aan sy besluit om in Christus ’n God te wees, by wie die verkiesing triomfeer oor die ver­ werping. (c) Die predestinasiaanse motief. Aan sy sonde en skuld mog ons niks afdoen nie, maar—ook hierdie sonde moes geskied.92) En as God nou Judas daarvoor uitkies, hom tot sondaar en verraaier maak, dan lê God op Judas ’n afskynsel van die woord: Dit is beter dat een man sterf vir die volk, as dat die hele volk verlore gaan.93) Hy het hierdie rol vervul en hierdie dood gely in die plek van ander, en so het hy in besondere sin naby Jesus gestaan. Onwillekeurig, sê BARTH, kom die vraag op: Het die dood van Jesus vir Judas geen heilsbetekenis gehad nie? Hierop sê die evangelie nie ja nie en ook nie nee nie. Ons kan maar net sê: Gods barmhartigheid het geen grense nie, en hoe sou iemand soos Judas, wat so’n groot aan- deel gehad het aan die genadewerk van Christus, self geen deel daaraan hê nie?! Die evangelie gee egter geen beslissing nie.94) Hierin lê ook die antwoord besluit op die vraag of alle mense tot die geloof sal kom volgens die leer van die sgn. wederherstelling van alle dinge. Hierop kan nie nee geantwoord word nie, want dan doen ons tekort aan God se barmhartigheid. Ons kan ook nie met ’n ja antwoord nie, want dan sou ons tekort doen aan Gods vryheid.95) Daar moet in hierdie verband egter daarop gewys word dat BARTH die leer van die algemene versoening veranker in die leer van die alge- mene verkiesing in Christus. Die versoening is s.i. universeel, net soos die verkiesing. Hy maak ook die verkiesing los van die geloof, sodat dit, net soos die algemene versoening, ’n algemene objektiewe leer word. Hy sê dat nie elkeen wat uitverkore is, as uitverkorene lewe nie. Hy doen dit miskien nog nie. Hy doen dit miskien nie meer nie. Hy doen dit miskien slegs gedeeltelik. Hy doen dit miskien glad nie.96) Dit kan sy verkiesing nie annuleer nie, want dit is gegrond in Jesus Christus, wat vir elke mens die bedreiging kragteloos en die belofte van krag gemaak het. Die belofte is vir elkeen: In Jesus Christus is ook u nie verwerp nie— u verwerping het Hy immers gedra— maar uitverkies.97) Terwyl BARTH van ’n dubbele predestinasie praat, erken BRUNNER slegs ’n verkiesing van die gelowiges. Hy wys sowel ’n verwerping van Christus as van sommige mense af as in stryd met die Skrif. (c) Die predestinasiaanse motief. God stel ons in die „oop situasie” van die prediking. Ons moet net hoor en verkondig: Jy is uitverkies, en God wil dat jy jou bekeer en in jou uitverkiesing glo.87) Hierdie verkiesing kan tot eie verderf afgewys word maar nie ongedaan gemaak word nie.88) ’n Mens is „verwerp” wat homself teenoor God daardeur vereensaam dat hy hom verset teen sy verkiesing in Jesus Christus. God is vir Hom. Hy is egter teen God. God is hom genadig. Hy is egter ondankbaar teenoor God. God neem hom aan. Hy onttrek hom egter aan God. God vergewe sy sondes. Hy herhaal hulle asof hulle nie vergewe is nie. God bevry hom van die skuld en straf vir sy afval. Hy lewe egter verder as die gevangene van Satan.89) Aan die verworpenes, d.i. diegene wat hulle teenoor Christus verhard, wil BARTH ’n sekere bestemming in die wêreld gee, ’n historiese funksie, nl. eerstens om die adressante van die evangelie sigbaar te maak as daardie mense wat alleen die Goddelike verkiesing nodig het omdat hulle in hulself verlore is; tweedens om sigbaar te maak wat deur die Evangelie oorwin is, en, derdens, om die bedoeling van die evangelie sigbaar te maak, wat in ons volstrekte wanhoop ons ’n toekoms gee.90) Die bestemming van die verworpene lê nie in die rampsaligheid van sy eie verwerping nie maar daarin dat hy getuie is van die verwerping van Christus. So moet hy getuie wees van dieselfde verkiesing as waar­ van die uitverkorenes getuig. Duidelik kom hierdie bestemming van die verworpene uit in die figuur van Judas.9D Judas is ’n dissipel en apostel van Jesus Christus net soos die ander. Maar hy het ’n ander taak as hulle. Hy stel voor die onreinheid en verwerping van alle apostels, en hy moet meewerk aan die verwerping van Jesus en Hom daartoe oor- lewer. Hierdie oorlewering deur Judas is in werklikheid die uitvoering van die ewige genaderaad waarin God self sy Seun oorlewer. Judas is dus uitvoerder van die N.T., na Jesus die gewigtigste figuur van die N.T. Die apostels moet straks deur hulle prediking Jesus aan die wêreld oorlewer. Judas en Paulus, wat Judas se plek inneem, vul mekaar aan 15 in die oorlewering van Jesus, staan beide aan een kant van Horn, hoort bymekaar. Paulus het ’n ligte, Judas ’n duistere taak gehad. 16 16 Aan die heiligheid van God, sê BRUNNER, mag net so min tekort gedoen word as aan sy liefde, en dit doen die leer dat alle mense salig word. Ook dan is daar geen egte verantwoordelikheid meer nie. Die geloof in Christus is dan nie meer noodsaaklik nie. Die korrelasie tussen Gods verkiesing en ons geloof mag nie opgehef word nie.98) Daar is volgens BRUNNER ’n dubbele gebied van God, die gebied waar God so is soos Hy Horn in Jesus Christus openbaar, nl. as heil, lig en lewe; en die gebied waar Hy nie so is soos Hy Horn in Jesus Christus openbaar nie, nl. as toorngloed wat verderf, vernietiging saai en in duisternis werk. Nie allêen is hierdie twee gebiede werklik nie, maar ook God is werklik in beide gebiede: as die liefhebbende in die een en as die toorriende in die ander.99) Daar is dus werke van God wat as sodanig juis nie werke van die Seun is nie. Daar is ’n toorngloed, waaronder die „Owerste van hierdie wêreld staan”. Hiertoe behoort ook die staat, wat daarom s.i. nêrens in die Nuwe Testament op die werksaamheid van Jesus Christus betrek word nie.ioo) Daar is egter ook werke wat die Vader in die Seun doen. Daar is ’n heilsgebied in Christus. Tussen hierdie twee gebiede is daar, volgens BRUNNER, ’n dialektiese spanning, waaraan die mens­ like denke probeer ontkom, hetsy deur CALVYN se leer van die dubbele raadsbesluit van God, hetsy deur die teenoorgestelde leer dat almal salig word. Daar is geen dubbele nie maar slegs die een in Christus geopenbaarde raadsbesluit van die verkiesing, en daar is een gebied buite Christus, waar ’n mens onder die toorn van God bly.ioi) In hierdie beskouing oor die twee gebiede wat met mekaar in dia­ lektiese spanning staan, het BRUNNER nie alleen sy leer oor die verhou- ding van natuur en genade nie maar ook sy leer oor die predestinasie in- gebou. Jesus Christus is s.i. Gods absolute vrye genade, Gods suiwer skenkende liefde, en dit geld almal; maar alleen vir sover hulle glo. Wi< homself uitsluit, is uitgesluit; wie homself nie laat uitsluit nie, die is nit uitgesluit nie. (c) Die predestinasiaanse motief. Tog ontken BRUNNER eintlik nie dat daar verworpenes sal wees by die laaste oordeel nie. Hulle is egter nie reeds van ewigheid af verworpe nie, want hierdeur sou s.i. tekort gedoen word aan hulle verantwoordelikheid teenoor Christus en aan hulle liefde vir God. 17 17 Ook VAN NIFTRIK bestry die Gereformeerde predestinasieleer. Hy sê dat die leer van die uitverkiesing moet spreek van die verkiesende God maar nie mag spreek van twee kategorieë van gepredestineerde mense nie. Daar is geen uitverkorenes en verworpenes, soos manne en vroue nie. Die dekreet kan nie twee lyste bevat nie: één lys met die name van die uitverkorenes tot saligheid, één met die name van die verdoemdes. Die prediking van die evangelie sou met lamheid geslaan, die oproep tot geloof en bekering sou onmoontlik wees as dit so was.104) God het vir Hom die reg voorbehou, aldus VAN NIFTRIK, om in die dag van die oordeel sommige aan sy regterhand en andere aan sy linkerhand te stel. Maar tot daardie dag staan ons almal onder die prediking van die genade in Christus. Ons is almal onder die prediking van die Kruis gestel. Daar is onder die Kruis geen gereserveerde plekke nie. Die uitverkorenes staan daar nie apart nie.105) Die verworpenes is dus die uitgeworpenes in die laaste oordeel. Jesus Christus is s.i. die Verworpene. Hy dra die verwerping aan die Kruis, maar met Pase blyk Hy die oorwinnaar te wees, wat ons verwerping weggeneem en oorwin het.106) By die behandeling van die probleem van die predestinasie deur die dialektiese teoloë word ’n mens daardeur getref dat Bybelse motiewe met groot krag na vore gebring word. Die teosentriese en christosen- triese van hulle getuienis is indrukwekkend en doen weldadig aan na die tyd van humanistiese rasionalisme en modernisme. Maar ook hier geld wat Cunningham gesê het: „In die teologie is daar vanselfsprekend geen plek vir wat ’n mens gewoon was om originaliteit te noem nie, want die hele inhoud van die teologie is vervat in die positiewe uitsprake van Gods Woord; en hy is die beste en grootste teoloog wat die bedoeling van die uitsprake van die Skrif die akkuraatste begryp he t” .i07> Aan hierdie maatstaf gemeet, kan vir hierdie dialektiese konstruksionisme geen plek ingeruim word nie. POLMAN wys tereg daarop dat dit in die verkiesing en predestinasie gaan om die raad van God, waarin Christus geen oomblik as subjek nie maar wel as voorwerp voorkom. As die Seun is Hy met die Vader en die Heilige Gees Ontwerper van die goddelike welbehae. Alles wat ons van die raad van die Drieënige God weet, put ons alleen uit die Skrif. 16 Wie hom egter laat insluit, wie glo, is u itv e rk o re .102) Daar is dus volgens BRUNNER geen plek vir ’n besluit van die ver- werping in die sin van CALVYN oor bepaalde persone nie, ook nie in die sin van BARTH oor Jesus Christus nie, maar ’n mens kan wel homself van die verkiesing, d.w.s. van Gods vrye genade en skenkende liefde in Christus, deur ongeloof uitsluit, sodat ’n mens ten slotte verwerp word. BRUNNER lê sterk nadruk op die menslike verantwoordelikheid. Die openbaring van God in Jesus Christus is op sy standpunt dan ook nie beslissend vir ons saligheid nie.103) Die eintlike beslissing kom daar- deur in ons hande asof ons self die laaste woord spreek oor ons ver­ kiesing! 17 17 En die Bybel leer ons nêrens dat Jesus Christus subjek van die verkiesing is nie. Hy is veeleer in hierdie goddelike raadsbesluit aangestel tot die enigste Middelaar van Versoening, tot Hoof van die uitverkorenes, in Wie ons as lede verkies is. Hy is vir ons die enigste prinsipe van heil, wat daadwerklik, soos CALVYN verklaar, vir ons die saligheid verwerf het maar dan kragtens Gods ordinansie, wat die eerste oorsaak is, omdat 18 Hy na sy louter welbehae die Middelaar bestel het, wat vir ons die saligheid sou verwerf. Die bron van die verkiesing lê dan ook in Gods welbehae, maar God het, sodat aan sy liefde jeens ons geen belemmering gesfel sou word nie, die middel van die versoening in Christus gestel.108) Dit gaan tussen BARTH c.s. en ons om wat hyself die absolute dekreet noem, om Gods verkiesing as ,,’n onveranderlike voorneme van God, waardeur Hy voor die grondlegging van die wêreld ’n sekere menigte van mense, nie beter of waardiger as die ander nie, maar wat in gemeen- skaplike ellende saam met die ander lê, uit die hele menslike geslag, na die vrye welgehae van sy wil, uit louter genade, tot die saligheid uitver- kies in C hristus” .i09) Ons bely dit. En dit op grond van die Skrif. Onder meer bely ons dit op grond van Rom. 9: 6—29. (d) Die Eschatologiese Motief. Aan die einde van die 19de eeu het daar ’n frontverandering in die teologiese wêreld gekom. Veral het ontstaan ’n intense belangstelling vir die eschatologiese vraagstukke, en op die terrein van die eschatologie vind ’n merkwaardige verskuiwing plaas. Daar word weggebreek van die Ritschliaanse beskouing oor die Koninkryk van God as ’n aardse ryk van sedelike doeleindes.no) Deur die prinsipiële aanvaarding van die Skrifkritiek, waardeur aan subjektiewe konstruksies ruime toegang ver- leen is, ontmoet ons op die terrein van die eschatologie ’n Babelse spraak- verwarring. Veral twee teoloë het hier op die voorgrond getree: JOHANNES WEISS en ALBERT SCHWEITZER. WEISS bestry die eties, ewolusio- nistiese opvatting van die Koninkryk van God soos RITSCHL dit gehuldig het. Dit het volgens WEISS in die Kantiaanse etiek en die Aufklárungs- teologie gewortel. Teenoor die „Verdiesseitigung” van die Koninkryk van God stel WEISS die transendente, teosentriese verwagting van Jesus, wat direk op hande sou wees.m ) SCHWEITZER kom in botsing met sy leermeester H. J. HOLTZMANN en die moderne teologie. Vir SCHWEIT­ ZER was alles by Jesus eschatologies bepaal. Jesus het van die begin van sy openbare optrede af die bewussyn gehad dat Hy Seun van die mens is en het ’n spoedige parousie verwag. Die eschatologiese aspek is volgens SCHWEITZER by Jesus steeds en konsekwent sentraal.H2> Die stryd wat WEISS en SCHWEITZER teen die liberale teologie gevoer het, veral met die oog op die Christologie, was ’n stryd op die terrein van die Nuwe Testamentiese eksegese. Die deurbreek van die eschatologiese lig het dan ook net betreklike waarde gehad. Hulle het dit nie as normatief aanvaar nie, omdat dit nie vir hulle moontlik was om Jesus se eschatologie onveranderd oor te neem nie. Prakties het beide 19 WEISS en SCHWEITZER in die lyn van die ou liberale teologie gebly.n3) Hulle belangstelling in eschatologiese motiewe was dus die van toeskouers wat gesê het: So staan dit in die N.T., maar wat daar direk aan toevoeg: maar dit alles is vir ons sonder normatiwiteit.n*) WEISS en SCHWEITZER in die lyn van die ou liberale teologie gebly.n3) Hulle belangstelling in eschatologiese motiewe was dus die van toeskouers wat gesê het: So staan dit in die N.T., maar wat daar direk aan toevoeg: maar dit alles is vir ons sonder normatiwiteit.n*) Dit alles word tydens en na die Eerste Wêreldoorlog anders. Daar kom ’n keerpunt in die teologiese denke van die 20ste eeu. (d) Die Eschatologiese Motief. Die „oordeel” oor beskawing, ontwikkeling en kultuur, soos dit in die verwoestende wêreldoorlog aanskou is, het in die teologie van BARTH geword tot „gerig” van die ewigheid oor die tyd, die gerig van God oor alle menslike moraal, godsdiens en kultuur. Alles wat tot die geskiedenis behoort, staan aan hierdie kant van die „Todeslinie”. Daar is geen sintese tussen God en mens nie. Daar is slegs antitese en eksklusiwi- teit. Net die Woord van God as suiwere Woord, as donum purum, kom oor die Todeslinie. Die gerig is die keersy van die genade.126) Dit alles is BARTH se eschatologie, die gerig oor al die tydelike. In hierdie absolute gerig is die „eschaton” gegee: hie et nunc. Echatologie is vir BARTH nie ’n leer van die laaste dinge nie. Oor die ou eschatologie stort hy al die fiole van sy toorn u it.127) Sy eschatologie word beheers deur die idee van tydloosheid. Die opstanding is geen gebeurtenis in ons horisontale geskiedenis nie maar val saam met die parousie.128) Elke moment in die geskiedenis lê dig by die ewigheid, wat soos ’n ring al die tydelike in die gerig omvat. Die chaos van die moderne lewe is geen instansie teen God nie maar regverdiging van God. BARTH wil in sy ROmerbrief dan in die diepste grond ’n teodisee gee maar dan van eie- soortige struktuur: die krisis van die kultuur word geopenbaar as „gerig”. God, die lewende God, is die oneindige Transendente in die krisis.129) Die dialektiese teologie het o.m. opnuut aan die lig gebring hoe nou Skrifverklaring en sistematiese teologie verbind is. Dit is daarom be- gryplik dat die tendense van die dialektiese teologie ook op die eksegese sterk invloed gehad het. Ons kan hier maar net verwys na die „formge- schichtliche” skool.130) RUDOLF BULTMANN is ’n voorbeeld daarvan hoe in die Form- geschichte die historiese kritiek en die eschatologiese aktualisering kan saamgaan. Hy sê dat nie die persoon van Jesus waarde het nie maar sy Woord, wat ons tot die „Entscheidung” dring. Ons moet aangespreek word; ons moet eksistensieel of histories lewe, d.w.s. ons kan geen gees- telike fonds vorm nie, maar ons moet steeds weer opnuut kies. (d) Die Eschatologiese Motief. Die eschato­ logiese motief breek sterker deur en oefen ook invlod uit op die geloofs- praktyk en dogmatiek.H5) Daar is ingesien dat hier nie net in aan- raking gekom is met bepaalde „gegewens” uit die N.T. nie maar dat die N.T. aktueel en eksistensieel gesien moet word as die „Deus dixit” teenoor alle menslike konstruksies. By hierdie swenking het die wêreldoorlog ’n’ belangrike rol gespeel en het die geskokte lewensgevoel van die moderne mens die merkwaardige aanknopingspunt gevorm.H6> FRIEDRICH GOGARTEN stel teenoor alle sintese-spekulasies van die vroeëre tyd die snydende „Entweder—Oder”.H7) Die verhouding van God en wêreld moet as absolute teenstelling gesien word. Dit staan in die teken van die oordeel, met as keersy die wedergeboorte.ns) Ook EMIL BRUNNER bind die stryd aan teen die gees van die 19de eeu.119) Teenoor alle religieuse empirie stel hy transenderend die Gees. In ’n latere werki20> betuig hy dat die openbaring in Christus ’n heel- temal nuwe kategorie is, sowel teenoor die historisme as teenoor die rasionalisme. Die geskiedenis begin eers na die sondeval. Dood en tonde is inherent aan die geskiedenis. Daarom kan daar ook „innerhalb der Geschichte” geen verlossing wees nie,i2l) wjyit dit hef die raam van die geskiedenis op.122) Ook Christus se opstanding is geen his- toriese feit sonder meer nie maar ’n kategorie, iets wat in geen denk- en ervaringsskema, dus in geen voorstelling gevat kan word nie.123) „Es ist Urgeschichte und Endgeschichte, darum Nichtmehrgeschichte. Ein perfectuni futurum”.i24) Hierdie woordkombinasie is die gevolg van sy dialektiese uitgangspunt: Ewigheid en tyd is onmeetbaar. Die ewig- heid kom nie later, temporeel-dateerbaar, meteens op die tyd af nie maar is voortdurend naby, en ons gaan slegs deur ’n dun muur geskeie, voortdurend langs die ewigheid.125) BARTH wil in sy distansie- en grensteologie die afstand bewaar tussen die historisme, wat die openbaring met die geskiedenis vereen- selwig, en die psigologisme, wat Gods openbaring verwar met ’n gebeure in die siel van die mens. Hy stry fel en hartstogtelik teen elke humani- sering van die Godsbeeld en sien die kultuuroptimisme as ’n greep van die menslike na God, wat deur die Goddelike gerig ontmasker en terug- geslaan word. In verband met al hierdie gevare poneer BARTH die 20 „finitum non capax infiniti”. Die transendensie van God word gestel teenoor alle eindigheid en sondigheid en verlorenheid van die kreatuur. (d) Die Eschatologiese Motief. Jesus het wel uitgegaan van die eschatologiese verwagtings wat toe geleef het, maar hy het die Basileia (die heerskappy van God) volkome antiteties teenoor die wêreld gesien, en in plaas dat hy dit as ’n toestand, as ’n eindtoestand teken, laat hy ons die verantwoordelikheid „der Ruf zur G^ottesherrshaft” voel. Die verskyning van die Basileia stel ons voor ’n „entweder—oder”. Die „Herrschaft” kom nie eers aan die einde van die 21 tyd nie maar bepaal tans ons lewe. Sy „toekoms” is ’n na ons toe ko- mende handeling van God wat ons(as verkorene of verworpene) in die hede bepaal en ons tot die „Entscheidung” dwing.i3D Net in die moment van die „Entscheidung” verstaan ons Gods gebod, wat vir ons nooit uitwendig-gesaghebbend opgelê word nie, want elke moment van die „Entscheidung” is wesenlik nuut.132) Hier het ons ook weer ’n versameling van die eschatologiese tot ’n kritiese, tydlose, eksistensiële relasie. In 1941 gee BULTMANN sy kommentaar op Johannes uit heeltemal volgens hierdie eschatologiese visie, waarby hy op sy kritiese standpunt die agterdeur oophou om bepaalde teksgedeeltes, wat hy nie kan „omdui” nie, as toevoegsels van ’n ander redaktor uit te skakel.133) Alles wat op die „einddrama” betrekking het, val weg as „zeitgeschicht- liche Mythologie”. A1 wat oorbly is die ..Situation der Entscheidung”, die eksistensiële krisis in Christus, die eschatologiese factum. Johannes het die eschatologiese gebeure in Jesus se woord as sodanig gesien, waardeur vir die hoorders die uur van die beslissing aangebreek het, „die letzte Stunde”. Wie nie wou hoor nie, het in die oordeel gekom, in die dood.134) Een van die teoloë wat hom die meeste besiggehou het met die probleme van die eschatologie, was PAUL ADTHAUS.135) Taak van die eschatologie is om die Christelike hoop in ’n vernude besinning te ontwikkel en te begrens.136) Die prinsipe, die maatstaf waarmee hy nieen om vry te kom van allerlei tydhistoriese vorme waaraan die Bybel- skrywers en Jesus self ook gebonde was, is vir hom die belofte, wat Jesus Christus die Gekruisigde en Opgestane self is. Christus, die „Christustatsache” is die allesbeheersende boodskap van die Bybel. Die Christelike hoop is op die „Christustatsache” gefundeer. In die regver- didingsgeloof, in die presente werking van die Christustatsache het ons ’n middel om in Jesus se woord die „W esenseigene”, die bohistoriese te skif van die tydhistoreise. (d) Die Eschatologiese Motief. Alles wat die Bybel ons sê, moet geskif word.137) Dit vloei voort uit die wese van die geskiedenis en van die openbaring. Wie geskiedenis sê en in verband daarmee historiese openbaring, sê altyd tegelykertyd verberging, kenosis. God wil die mensheid tot gemeen- skap met Hom lei, maar Hy wil dit doen nie in die weg van aanskouing nie maar in die weg van die geloof. Daarom openbaar Hy sy heerlikheid altyd as verborgenheid en gee Hy sy openbaring in die geskiedens altyd as W o o r d . i38) Die verberging en die vernedering is nie maar ’n toe- vallige en bykomstige moment in die Goddelike openbaring nie maar is wesenlik daarmee gegee. Omdat die openbaring ingaan in die ge­ skiedenis, is dit noodwendig verberging van die Goddelike heerlikheid. 22 En waar die toekoms ’n onthulling is van Christus se mag en heerlikheid, kan dit onmoontlik ’n historiese karakter dra. Dit kan selfs nie tot die historie behoort nie maar slegs aan die rand en as opheffing van die ge- skiedenis geopenbaar word, ’n Onmiddellik gegewe aanskoulike open­ baring van God binne die raamwerk van ons menslike geskiedenis is ondenkbaar vanweë die bepaaldheid van die menslike geskiedenis. Net so min as wat die „Urstand” tot die geskiedenis behoort, net so min behoort die „Vollendung” daartoe. Ons geskiedenis is soos die diep kloof tussen twee hoë berge, met hierdie verskil dat daar geen kontak tussen die bergtoppe en die kloof moontlik is nie. Want die kloof, waarin ons lewe, is die plek van die paradóks, van die antinomie in ons verhouding tot God. God kom wel tot ons maar in die diens- knegsgestalte van sy openbaring. Hy woon onder ons en soek ons in die weg van die geloof, deurdat Hy sy majesteit verberg in die om- hulling van die vlees. Ons moet wandel in die geloof. Hierdie grondwet beheers die hele menslike geskiedenis tot die toekoms van Jesus Christus toe. Dit is en bly ’n lewe „onder die Kruis”. Maar in die Gekruisigde en Opgestane lê tegelykertyd die waarborg opgesluit dat hierdie antino­ mie in die verhouding tot God ophef sal word. Ons is op pad na die opheffing van die verborgenheid van Godsopenbaring, na die onthulling, van sy majesteit. Die spanning word opgelos. Die geloof gaan oor in aanskouing, die regnum gratiae in die regnum gloriae. (d) Die Eschatologiese Motief. Die ontlediging van God in sy openbaring is nie ’n vry deur God self gekose fase van sy teenwoordigheid nie maar vanuit die wese van die geskiedenis die enigste moontlikheid om met die mense in gemeenskap te tree. Die opheffing van hierdie verborgenheid bring nie ’n verbreking van die vorm van hierdie wêreld mee nie maar is die verbreking self en kan sonder die verbreking nie intree nie.139) ALTHAUS soek „agter” die Bybelse gegewens ’n breëre basis vir die eschatologie. Hy wil godsdienswysgerig die hele geestesterrein, alles wat eschatologie heet, oorsien.140) Dan merk hy ’n aksiologiese en ’n teleologiese gestalte op. Aksiologies is die aanraking van die wêreld met die Ewige, die wêreld van die onvoorwaardelike norme.m) In die teleologiese vorm van die eschatologie laat ALTHAUS die verhou­ ding wat daar is tussen die „Unbedingte” en die tydelike realiteit, meer geld. Hier spreek die sin van die tyd mee dat daar, teologies gesien, geen formele tyd bestaan nie maar dat die tyd steeds die karakter het van geskiedenis en dat „dinamiek” en „doel” aan die tydsbegrip inherent is. Daardeur kry „die Iaaste dinge” die betekenis van doel en einde en open- baar hulle dan ook nader as „voleinding”, as krisis, as die oplossing van 23 die spanning, as die oorwinning van die „Unbedingte”. So kom die tyd te staan in die teken van die „nog nie”, van die stryd, van die nood, van skuld, van sonde. Hier kan pas eers van eschatologie gespreek word. Hierdie teleologiese eschatologie het twee dominante blikrigtings: die eindtoestand van die enkeling en die van die mensheid as geheel.i42) g Wat is nou die verhouding van die twee vorme van die eschatologie? Die aksiologie vat die laaste dinge op as die botydelike, waardeur ons deur die teenswoordig-momentele ervaring kontak het. Die eschaton (in die filosofie) of God (vir die geloof) is die „syn”, die „lewe”, waar­ deur ons bestaan rus kry. By die teleologiese eschatologie lê die eschaton aan die „einde” van die geskiedenis. Dit leef van die spanning van die „nog nie”. Die tyd en die geskiedenis ontvang sterk aksent, en God is nie die syn nie maar ’n persoonlike wil, wat (eenmaaD oor ons lot beskik.143) Die tema van die geskiedenis is die verhouding van God tot die mens­ heid, nog nader van die Heilige Gees tot die sondige mens. 24 24 Die hoofbeswaar teen die nuwe eschatologie is nie dat dit vir ons die toekoms te benouend aktueel maak nie, maar dat dit vir ons die aktualiteit van die toekomsprediking ontneem. Immers, die wêreld was eenmaal toneel van Gods magsopenbaringe, en hy sal dit weer in voile sin wees in die toekoms van Jesus Christus. Ook die interim daartussen kan Koninkryk van God genoem word, want Jesus Christus beheers ook tans die gang van die dinge, ook in hulle natuurlike aspek en openbaar sy mag in hierdie wêreld in sy op- maar ook in sy ondergang.145) (d) Die Eschatologiese Motief. Daarin lê dus ipso facto opgesluit dat die verhouding nooit as ’n ontwikkelling of voor- uitgang getipeer kan word nie maar steeds in die kategorie „spanning” bly, spanning tussen ons skuld en God se heiligheid. Die spanning of teenstelling kom in Christus se kruis die diepste uit, maar daar bly ook die wonder van Gods genade. Christus is die dieptepunt en die hoogte- punt in die geskiedenis.144) Dit tref ons dat by die hele stelsel van ALTHAUS daar uiters min ernstige Skrifondersoek gevind word. Verder sien ons hier duidelik die werking van die Skrifkritiek in die dogmatiek, en die resultaat is ’n versmalde dogma met ’n uitgesproke subjektivistiese inslag. Die Heilige Skrif is nie meer bron in die strikte sin van die woord nie maar word die agtergrond van ’n subjektiewe konstruksionisme. ALTHAUS se gekon- strueerde skema verduister die blik op die Skrif. p Wie die grondgedagtes van die nuwe eschatologie bestudeer, word daar steeds dieper van oortuig dat ons hier staan voor ’n miskenning van die verband wat daar bestaan tussen ons bedeling en die toekoms van Jesus Christus. Wat ’n verademing is dit nie wanneer ’n mens uit die dampkring van die „nuwe” eschatologie weer terugkeer in die sfeer van die „oue”, want die ou eschatologie leer ons om te dink volgens die Skrifte! Dit werk nie met vooropgestelde skemas oor die karakter van die geskiedenis en van die openbaring nie, maar dit laat ons luister na die openbaring oor die toekoms van Jesus Christus. En juis daardeur bewaar dit die band tussen hede en toekoms en maak dit die toekoms van Christus vir ons werklik aktueel. 24 III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. In die afgelope kwart eeu is Amerika baie nader aan ons gebring. Soos op stoflike gebied word Amerika op filosofies-teologiese gebied een van ons grootste invoerlande, al is dit nie soseer binne Gereformeerde kringe nie.146) Dit is dus vir ons gebiedend noodsaaklik om— nieer as tevore—ons aandag te skenk aan die Amerikaanse skatte op filosofies- teologiese gebied. Ook die groeiende ekumeniese belangstelling noop ons daartoe. Reg op ons belangstelling het Amerika tog ook ongetwyfeld in ’n tyd soos tans waar die groot wêreldgebeure nie alleen in die politiek nie maar ook in geestelike opsig om die twee brandpunte van ons teen- woordige volkerewêreld, Rusland en die Verenigde State, beweeg. Wie die poorte van Amerika binnetree, ontmoet, soos in Wes-Europa, ’n ontstellende sekularisasieproses, ’n radikale ontkerstening van ’n eer- tydse Christelike kultuuri47). ADOLF KELLER148) noem dit ’n „neue Weltgeist”, wat in ’n Amerikaanse idealisme, pragmatisme, huma- nisme en naturalisme ’n karakteristieke uitdrukking vind. Dit stam af van die Europese idealisme en van die Aufklarung, wat reeds, sedert die tyd van JEFFERSON en BENJAMIN FRANKLIN, invloed op die ontwikkelde klasse gewin het, deels uit die opbloei van die natuurwetenskappe, deels uit die gees van die nuwe industrialisme, wat die Amerikaanse wêreld die vorige eeu verower het. In die lewensfilosofie van RALPH WALDO EMERSON, in die pragmatisme van WILLIAM JAMES, in die humanisme van WATSON, in die „behaviorisme” van die psigologie en die sosiale filosofie en pedagogiek van JOHN DEWEY het hierdie wêreldgees ’n nuwe karakteristieke uitdrukking gevind, waarvan die opvallendste ken- inerk ’n hoë of diepe „Diesseitigkeit” is. Hierdie gees het die historiese Christendom ingeruil vir ’n humanis- tiese rasionalisme van ’n sterk optimistiese karakter, ’n nagenoeg onvoor- waardelike geloof in die onbegrensde moontlikhede van die menslike natuur in wetenskap en tegniek. Lewensgerief en lewensluukse, vrugte van die triomf van die moderne wetenskap en veral die toepassing van 25 die wetenskap en tegniek met sy byna ongelooflike prestasies,i49) het meer as ooit hierdie „Diesseitigkeit” gevoed. die wetenskap en tegniek met sy byna ongelooflike prestasies,i49) het meer as ooit hierdie „Diesseitigkeit” gevoed. g g Hierdie sfeer was gepredisponeer om ’n wysbegeerte soos die prag- matismei50) voort te bring, wat ’n radikale verloëning van elke waar- agtige waarheidsbegrip beteken. Waarheid is nie meer ’n grootheid van eie orde nie. Soos die moderne Amerikaanse denke utilisties ingestel is, so is die waarheid ook hier tot nuttigheid herlei. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Hierdie eg-Amerikaanse gees het ook sy stempel afgedruk op die Amerikaanse teologie, en met name geld dit van Amerika se unieke bydrae tot die teologiese wetenskap, die Social Gospel.155) Dit gaan hier 26 om ’n poging om die Evangelie van Christus te konfronteer met die probleme van die moderne Amerikaanse lewe, veral met die belangrike probleem van die moderne industrialisasie.156) Die hele evangelie word hier as ’n sosiaal-etiese grootheid gesien met tersydestelling van alles in die evangelie wat in hierdie kader nie pas nie.157 om ’n poging om die Evangelie van Christus te konfronteer met die probleme van die moderne Amerikaanse lewe, veral met die belangrike probleem van die moderne industrialisasie.156) Die hele evangelie word hier as ’n sosiaal-etiese grootheid gesien met tersydestelling van alles in die evangelie wat in hierdie kader nie pas nie.157 Hierdie aanpassing van die evangelie aan die sosiaal-etiese probleme kon soveel makliker plaasvind vanweë die innerlike affiniteit tussen die Social Gospel en die liberalisme,i58) wat soos ’n vuurbrand oor Amerika versprei het. Die gees wat die liberalisme hier geadem het, was die van die Aufklárung met as kenmerke: rasionalisme, moralisme, optimisme en toleransie. Hierdie tendense is versterk deur die eerbied wat Amerika in die i9de eeu gekoester het vir die modern wetenskapsideaal,i59) veral vir die Darwinistiese ewolusieleer.160) Die wetenskap het as taak gehad die uitsuiwering van alle sgn. onwesenlike bymengsels, sodat dit aan die moderne samelewing ’n nuwe fondament kan verskaf. Van hierdie „new scientific approach to the Bible”, d.w.s. ’n moderne Bybelondersoek deur die bril van die wetenskap, is verwag dat dit sou bydra tot die skepping van ’n juister Jesus-beeld, tot die vervanging van die kerklike Christologiese dogma deur ’n eg-menslike Jesus-gestalte. Deur die toe- passing van die ewolusie-idee op die verklaring van die N.T.-prediking van die Koninkryk van God word die Koninkryk al meer gesien as ’n humane grootheid, wat deur immanente kragte en deur menslike inspan- nings binne die grense van ons wêreldbedeling sou ontwikkel en aan die einde sy glorieuse voltooiing sou bereik.i6D Die godsdienstige is hier so goed as geheel aan die etiese ondergeskik gemaak. Regskape sedelike gedrag het gegeld as die beste vorm van godsdienstigheid. Verder word die Christendom hier nagegoeg uitsluitend kollektief opgevat. Aan persoonlike verlossing word weinig waarde geheg. Die hele „Christelike” geloof word weergegee in terme van solidariteit. Gods plan bestaan primêr in die redding en hervorming van hierdie aardse samelewing. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Waar is wat nuttig is wat op enigerlei wyse die lewensbelang van die enkeling of van die menslike samelewing dien. Waar die belange van die verskillende individue wyd uiteenlopend is, lê dit voor die hand dat die pragmatisme tot ’n uitgesproke pluralistiese waarheidsbegrip moet kom. Die waarheid is vir die pragmatis net so pluriform soos wat die lewe pluriform is. Ons het hier te doen met die filosofie van die mens by uitnemendheid vir wie waarheid weinig meer beteken as dit wat sy lewenssukses kan dien en bevorder, „social efficiency”.Í51) Ons kan verstaan dat hierdie lewensbeskouing noodlottig ondermy- nend op die Christelike geloofs- en lewensoortuiging moes inwerk. Geen ding beteken vir ons mense ’n ernstiger geestelike skade as devaluasie van die waarheidsbegrip nie. Vir die menslike lewe en veral vir die godsdiens kom dit neer op die begin van ’n geestelike lewensondergang. Dit was nie die doel en strewe van manne soos JAMES en DEWEY om die godsdiens uit die lewe van die mens te ban nie; inteendeel, hulle wil die godsdiens tot sy wesenlike reg laat kom, en om dit te bereik moet dit los kom van onnatuurlike bande.152 Maar dan word dit ’n godsdiens sonder God, sonder ’n persoonlike God as Skepper van die wêreld en die mens. Dan kry ons dat die mens nie deur God geskape is nie maar dat God ’n skepping van die mens word. Hier word die oppermag van die mens bely wat in staat is om alles te fabriseer wat hy wil, en daarom fabrTseer hy ook, na sy wese en behoeftes, sy God. So verdedig dr. Coe!53) die stelling dat die soewereiniteit wat vroeër aan God toegeken was, die mens toekom, wat self in staat is om hom allts te verskaf wat hy wil. Coe propageer dan ook die gedagte van die demokratisering van die godsdiens. ’n God bo ons pas nie meer in ons demokratiese era nie. Hy sê: Die godsidee mag niks anders wees nie as die uitdrukking van „social experience and social aspiration”.i54) Pragmatisme en humanisme gee hier die toon aan. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. ..Christianizing the social order” is die slagspreuk van hier­ die beweging.162) Die kersteningsproses van die maatskaplike orde moet nie atomisties plaasvind deur individue te verander nie— nie een op ’n tyd nie—maar „by refashioning the structure of human relationship, by the building of a spiritual community in which personality can grow. In other words, the Social Gospel proposes to synchronize individual and social redemption”.163) Daarmee gaan gepaard die verwydering uit die Christendom van alle transendente elemente. By RAUSCHENBUSCH, byvoorbeeld, word die Godsbegrip volledig verhumaniseer. Hy sê: „We must democratize the conception of God”.164) „Our universe is not a 27 despotic monarchy, with God above the starry canopy and ourselves down here; it is a spiritual commonwealth with God in the midst of u s ” .65 Jesus, sê hy, het die ou outokratiese Godsbegrip gedemokra- tiseer.166) God word hier openlik as ’n „partner” geproklameer. Die eis word gestel: „A God, with Whom men may cooperate, not to Whom they must s u b m it” .167 despotic monarchy, with God above the starry canopy and ourselves down here; it is a spiritual commonwealth with God in the midst of u s ” .65 Jesus, sê hy, het die ou outokratiese Godsbegrip gedemokra- tiseer.166) God word hier openlik as ’n „partner” geproklameer. Die eis word gestel: „A God, with Whom men may cooperate, not to Whom they must s u b m it” .167 FOSDICK, een van Amerika se mees gesogte predikers en mees gesiene teoloë, ken aan die godsdiens slegs een funksie toe, nl. diens aan die mens en aan die mensheid. Vir hom is godsdiens ’n kwessie van psigologie. Dit gaan by die godsdiens nie om kennis van God nie niaar 0111 kennis van die mens en sy menslike bestemming. 168) In hierdie geestelike sfeer het daar geen plek vir die prediking van Jesus Christus as die Middelaar van God en die mense oorgebly nie. Die historisiteit van Christus het hier geen integrerende betekenis meer nie. Belangrik is alleen „that Christ shall be reduplicated in a myriad of saviours”.i69) Na die Eerste Wêreldoorlog het daar ’n verandering in die „social gospel”-beweging gekom, ’n verandering in die rigting van groter sosiale realisme.170) Verskillende faktore het hierdie verandering te weeg gebring. Die oorlog het soos ’n geweldige skok gekoni en die oor- optimistiese verwagtings uitmekaar geslaan. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Na die oorlog het ’n vloed- golf van onverskilligheid, harteloosheid en emosionele bitterheid oor die wêreld heen getrek. ’n Periode van ekonomiese en geestelike slapte het ingetree. ’n Belangrike oorsaak van die frontsverandering by die Social Gospel is die verskyning op die toneel in Amerika van die Barthianisnie, wat in die verwarring van die oorlog gebore is. BARTH het te velde getrek teen die oppervlakkige humanisme van die Social Gospel. Die mees be- tekenisvolle medium deur wie die Barthianisnie in die Amerikaanse sosiale teologie ingedring het, was REINHOLD NIEBUHR, hoogleraar aan die Union Theological Seniinary.i7D As student aan die beroemde Yale-Universiteit was hy ’n entoesias- tiese volgeling van teoloë soos RAUSCHENBUSCH en FOSDICK. Vir die ortodoksie het hy, net soos die merendeel van sy tydgenote, niks gevoel nie. Die starre fundamentalisme het hom afgestoot. Die ontwrigte invloed van die nioderne industrialisasie met sy ysig deurgevoerde rasionalisasie, waarby die eg-menslike in die mens groot gevaar geloop het om onder te gaan, het sy oë oopgemaak. ’n Sterk simpatie vir die sosialisme het by hom ontwaak. Dit dring steeds meer en meer tot hom deur dat die oppervlakkige boodskap van die Social Gospel 28 nie bereken was om uit die sosiale en geestelik-sedelike nood van die massa ’n uitweg te bied nie. NIEBUHR raak onder bekoring van die dialektiese teologie en word nou die leier van die jongere groep teoloë. g j g g p Ons wil hier enkele grepe doen uit sy hoofw erk.172) Die probleem wat die mens nooit met rus laat nie, aldus NIEBUHR, is die vraag hoe hy oor homself moet dink. Aan die een kant is hy kind van die natuur, onderworpe aan die wisselinge daarvan, gedrewe deur die noodsaaklik- heid van die natuur en beslote binne sy grense. Aan die ander kant is die mens uniek, ’n gees wat buite die natuur staan en homself transen- deer.173) Sy lewe is verborge in God, en die genade hef hom op bo die natuurproses in die tyd.174) p Hierdie paradoks bly as tema deur die hele boek heen klink. By elke nuwe onderwerp keer dit terug. In sy openbaringsbegrip onderskei NIEBUHR ’n persoonlik indivi- duele openbaring en ’n algemene o p e n b a r in g .175) Dit lyk baie op wat in die Gereformeerde dogmatik genoem word algemene en besondere openbaring. Hierdie terme het net van plek met mekaar verwissel. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Die persoonlik individuele openbaring by hom kom enigsins ooreen met ons algemene openbaring. En sy algemene openbaring lyk op die besondere openbaring by ons. Die persoonlik individuele openbaring kom tot alle mense as ’n ervaring van ’n realiteit buite hom. Aan die uiterste grens van ons bewussyn kom die siel in kontak met God.*76) Dit is ’n inwendige openbaring wat opgaan in drieërlei besef; allereers ’n besef van eerbied vir ’n majesteit, van afhanklikheid van ’n laaste bron van alles wat be­ staan; vervolgens die besef van ’n morele verpligting, wat van buite af op die mens gelê word; eindelik ’n verlange na vergewing.177) Dit is die openbaring van ’n persoonlike ervaring, die besef dat jy gestel word teenoor ’n gans Andere. Let wel, nie die ervaring van ’n open­ baring nie maar omgekeer openbaring van ’n ervaring, ’n besef van die mens.178) Omdat hierdie persoonlik individuele vaag is, koin die algemene daarby om die vae besef skerper te begrens en willekeur te verhoed. Ook hierdie openbaring kom tot die mens as ’n persoonlike openbaring. Hy lees in die Bybel ’n weergawe van sulke gebeurtenisse in die geskiedenis waarin die geloof God se selfopenbaring herken, waarin dit die dade van God sien, dat lig werp op God se kom na die mens in sy persoonlike en sedelike lewe.179) In hierdie lig word die besef van afhanklikheid verbondsverhouding. Die besef van morele verpligting word sonde- besef.180) Die verlange na vergewing word die besef van ver- soening.181) 29 Hieruit blyk dat die onderskeiding algemene en besondere openbaring anders bedoel is as in die Gereformeerde teologie. Prakties uitgedruk is die algemene openbaring by NIEBUHR ’n sekere aankno- pingspunt waardeur die besondere openbaring ons kan toespreek, maar dan ’n aanknopingspunt met ’n materiële inhoud. p g p Dit vorm dan ook sy verskil met die leer van BARTH, wat so ’n aanknopingspunt hartstogtelik verwerp—sy konflik met BRUNNER. Aan die ander kant is die ooreenkoms met BARTH treffend. Immers ook hier kry ons die aktualisering van die openbaring, wat nie in die geskiedenis en ook nie in die Skrif omsluit kan word nie. Dit verklaar ook NIEBUHR se vrye standpunt teenoor die Skrif. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. y p Die dualisme, wat ons in die begin aangewys het, kom ook by sy opvatting van die openbaring duidelik na vore: die geskiedenis is ’n reeks van gebeurtenisse, betreklik en noodsaaklik en wetmatig; maar die geloof herken daarin Gods selfopenbaring, wat in sy vrymag bo die na- tuur staan. Dieselfde geld van die Skrif, waarin alleen die geloof die stem van die sprekende God kan herken.182) p Die struktuur van NIEBUHR se teologie is net soos die meeste sgn. „doorbraak theologie” modern. Met die reformatoriese Skrifgeloof het hy onvoorwaardelik afgedoen. ’n Meer positiewe rigting by die hedendaagse liberalisme tref ons aan by WALTER M. HORTON.183) Hy wend hom af van die idealistiese filosofie en stel hom op die standpunt van ’n realistiese filosofie. Libera- liseme is vir hom uitgedien.184) Die Barthianisme bied ook nie ’n oplossing nie.185) Teologie moet meer eerlik die feite in die oog staar en daarom meer realisties w ees;i86) dit moet meer erns maak met die sondei88) en meer geloof hê in die besondere voorsienigheid van God.189) Hy wil nie alleen ’n „social gospel” uitdra nie maar ook „an individual gospel” verkondig.190) Dit alles kilnk mooi; ongelukkig beheer die metode van die modernisme die realistiese teologie, en daar is geen teken van ’n terugkeer na die onfeilbare Woord van God nie.i9D Ook die metodisme het op Amerikaanse akker wortel geskiet.192 In sommige opsigte doen dit nogal aangenaam aan. Hier vind ons ’n skerp kontras met die modernisme in die Amerikaanse teologie, wat ’n sterk moralistiese karakter dra en waarin die kruis van versoening van Christus nagenoeg geen plek meer het nie. Veral die onvoorwaardelike eerbied vir die geteuienis van die Skrif stem tot dankbaarheid. Die moderne Bybelkritiek is hier volledig kontrabande.193) Aan wat Gods Woord ons meedeel, spesiaal met betrekking tot sentrale heilswaarhede soos die maagdelike geboorte van Christus, die plaasbekledende lyde, die opstanding, mag in geen geval getorring word nie. ’n Meer positiewe rigting by die hedendaagse liberalisme tref ons aan by WALTER M. HORTON.183) Hy wend hom af van die idealistiese filosofie en stel hom op die standpunt van ’n realistiese filosofie. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Libera- liseme is vir hom uitgedien.184) Die Barthianisme bied ook nie ’n oplossing nie.185) Teologie moet meer eerlik die feite in die oog staar en daarom meer realisties w ees;i86) dit moet meer erns maak met die sondei88) en meer geloof hê in die besondere voorsienigheid van God.189) Hy wil nie alleen ’n „social gospel” uitdra nie maar ook „an individual gospel” verkondig.190) Dit alles kilnk mooi; ongelukkig beheer die metode van die modernisme die realistiese teologie, en daar is geen teken van ’n terugkeer na die onfeilbare Woord van God nie.i9D O k di di h A ik kk l ki 192 Ook die metodisme het op Amerikaanse akker wortel geskiet.192 In sommige opsigte doen dit nogal aangenaam aan. Hier vind ons ’n skerp kontras met die modernisme in die Amerikaanse teologie, wat ’n sterk moralistiese karakter dra en waarin die kruis van versoening van Christus nagenoeg geen plek meer het nie. Veral die onvoorwaardelike eerbied vir die geteuienis van die Skrif stem tot dankbaarheid. Die moderne Bybelkritiek is hier volledig kontrabande.193) Aan wat Gods Woord ons meedeel, spesiaal met betrekking tot sentrale heilswaarhede soos die maagdelike geboorte van Christus, die plaasbekledende lyde, die opstanding, mag in geen geval getorring word nie. 30 Daar is egter ook ’n donker kant by die Metodisme. In die eerste plek moet ons hier noem die sgn. fundamentalisme.194) Dit is nie so maklik om die fundamentalisme te omskrywe nie. Dit het in ongeveer 1910 ontstaan as ’n reaksie teenoor die modernisme. Be- paalde artikels van die geloof is verdedig teenoor die modernistiese strominge, en met name was dit die onfeilbaarheid van die Skrif, die Drieëenheid, die maagdelike geboorte, die skepping van die mens na die beeld van God, die versoening, die liggaamlike opstanding van Christus, die wederkoms van Christus en die wederopstanding van die vlees.!95) En nou is dit die eienaardige dat hieruit nie afgelei kan word wat nou die wesenlike van die fundamentalisme is nie. Dit gaan hier veral om dit wat deur die ou kerk in die apostoliese credo bely is. Daarin het die Baptis, Lutheraan, Gereformeerde mekaar die hand gereik. Die Roomse kon ook hierby aangesluit het. Maar elke konfessionelë rigting het aan elkeen van hierdie waarhede ’n eie uitleg gegee. Dat die Bybel ge- inspireerd is, glo almal; maar hoe hy geïnspireer is, daaroor is nie een- ders gedink nie. Dieselfde geld ook van die ander waarhede. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. A1 kan die fundamentalisme diens doen by ’n tydlike gemeenskaplike apologetiese aksie as basis vjr ’n wetenskaplike teologie, is dit ten ene- male onbruikbaar. Fundamentalisme maak volkome steriel. Op enkele Bybelse waarhede word alle aandag gekonsentreer. Maar verder is dit wars van alle konfessie en van alle dogmatiese besinning. Die eerbied vir die Bybel het teologies verstar tot ’n biblisisme, wat van ’n leiding van die kerk, ook in sy dogmatiese worsteling, niks verstaan en niks wil weet nie:i96) Vervolgens bly hierdie metodisme ook wat sy materiële belydenis betref, in sy verlossingsleer ’n Arminians-sunergistiese standpunt toe- gedaan.197) Die leer van die uitverkiesing, d.w.s. die soewereine, onvoorwaardelike genade van God buite enige medewerking van die mens om, word geloën. Die logiese konsekwensie hiervan is dat ’n versoening voorgestaan word. En soos wat die Bybels-reformatoriese leer van die uitverkiesing in die slag bly, so raak die leer van die verband ook verlore. Alle nadruk word op die persoonlike geloof en bekering gelê, maar albei word vol­ kome individualisties opgevat. Die genade van God in die lyn van die geslagte is hier onbekend. Geen wonder dat Amerika so ’n vrugbare voedingsbodem vir die talryke merkwaardige kwasie-religieuse of religieuse surrogate bied nie.198) BRILLENBURG WURTH, wat ’n besoek aan Amerika gebring 31 het, skrywe: „Men duizelt in Amerika van de meest fantastische zoge- naamde religieuse b e w e g in g e n ” .i99) Hoe uiteenlopend hulle karakter ook mag wees, hulle stoel almal op ’n religieuse individualisme waarmee gepaard gaan ’n sterk religieuse subjektivisme, albei vrugte wat gekweek word op die metodistiese akker. Ongetwyfeld is die metodisme ook daarvoor verantwoordelik dat daar in Amerika so’n geweldige belangstelling in die millennium bestaan. Dit is onmoontlik om in ’n kort bestek enigsins ’n volledige indruk te gee van die stryd wat daar oor die millennium ontbrand het. Kortliks kan ons dit soos volg saamvat: : A-millennialisme verwerp die leerstuk van ’n duisendjarige ryk in die sin van die chiliasme, nl. as ’n vrederyk van welvaart en bloei op aarde, ’n Christokrasie voor die einde. Die tydperk tussen die hemelvaart en die wederkoms van Christus is die vervulling van die m illennium .200) Premillennialisme leer dat die sigbare koms van Christus aan die millennium vooralgaan en dat daar ’n letterlike regeriftg op aarde van duisend jaar sal volg. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Die dispensationalisme neem nie net twee bedelinge aan nie maar sewe, wat dan op heeltemal ander wyse gekarakteriseer word: „a dispensation is a period of time during which man is tested in respect of obedience of some specific revelation of the will of God”.206> Dit sluit die gedagte in dat daar telkens op ’n nuwe manier ’n proef geneem word van die mens ten einde te ondersoek of hy nog bereid is om hom aan die wil van God te onderwerp. Dit gaan hier nie om die openbaring van Gods genade aan die mens nie maar om die verhouding van die mens tot God. Dit gaan nie om wat God doen ter verlossing van die sondaar nie maar om wat die mens doen ten opsigte van bepaalde openbaringe wat God s"kenk van sy wil. So word die magtige waarheid van die evangelie van genade losgelaat 0111 ruimte te maak vir die doen van die mens. Uit wat ons hierbo oorsien het, blyk dit baie duidelik dat die humanisme in die filosofie en teologie van vandag sy plek bly opeis en dat daar geen sprake van isdat die humanisme deur al die krisisse oor die hele linie van die menslike denke die doodsteek ontvang het nie. In elke katastrofe openbaar dit hom in ’n nuwe vorm. JUST HAVE- LA A R207) is daarvan oortuig dat „alleen dit idealisme der menschelijk- heid nog met zuiveren glans lichten blijft over de wereld en dat slechts aan die kracht der ziel de menschheid weerom zich op kan heffen”. p LA A R207) is daarvan oortuig dat „alleen dit idealisme der menschelijk- heid nog met zuiveren glans lichten blijft over de wereld en dat slechts aan die kracht der ziel de menschheid weerom zich op kan heffen”. In alle humanisme lê ’n diepe, onuitroeibare vertroue. Daarom kan dit ook allerlei storms oor die wêreld trotseer. In elke dieptepunt word weer gepoog om die lyn na omhoog om te buig en te soek na ’n vaste vertroue in die kragte, gawes en talente van die outonome mens. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Daar sal ‘n herlewing van die Joodse volk wees, en hulle sal weer in besit van Kanaán gestel wees wanneer Christus kom. Satan sal gebind wees (Opb. 20: 2)) en ’n teokratiese koninkryk van geregtigheid, vrede en rus sal v o lg .201) Die regverdiges sal opstaan uit die dode en deel in al die seëninge. Die goddelose sal nie opstaan tot na die millennium nie. Ons het hier ’n poging om ’n letterlike vervul­ ling van al die profesieë van die Ou en Nuwe Testament aangaande die koninkryk van geregtigheid van God op aarde te v in d .202) Dit word meer en meer erken dat premillennialisme ’n „system of theology” geword het en nie meer ’n alternatiewe beskouing oor die eschatologie is nie.203) Postmillennialisme sien die millennium as die goue eeu van die kerk in die toekoms. Dit het ’n optimistiese kyk op die historiese ontwikkeling en op die resultate van die prediking van die evangelie in die hele wêreld, al is dit na ’n lang ontwikkelingsgang. Die wederkoms van Christus vind plaas na die millennium, wanneer Hy met die eindoordeel dfe ewige lewe sal inlui.204) In die postmillennialisme kan ons die invloed van die Amerikaanse pragmatisme en ewolusionisme duidelik bespeur. Die dispensationalisme,205) wat ons ook in Amerika aantref, is ’n spesiale vorm van premillennialisme. Die term is gevorm van die Angel- saksiese woord ..dispensation”, wat ..bedeling” beteken. Dit het te doen met die vraagstuk van die onderskeie bedelinge waarin God sy genade aan mense openbaar. Ons praat gewoonlik van twee bedelings: die oue 32 en nuwe bedeling, die bedeling van die belofte en die bedeling van ver- vulling. Die aanvaarding van hierdie twee bedelings is gemeengoed van die Christenheid. Die dispensationalisme neem nie net twee bedelinge aan nie maar sewe, wat dan op heeltemal ander wyse gekarakteriseer word: „a dispensation is a period of time during which man is tested in respect of obedience of some specific revelation of the will of God”.206> Dit sluit die gedagte in dat daar telkens op ’n nuwe manier ’n proef geneem word van die mens ten einde te ondersoek of hy nog bereid is om hom aan die wil van God te onderwerp. en nuwe bedeling, die bedeling van die belofte en die bedeling van ver- vulling. Die aanvaarding van hierdie twee bedelings is gemeengoed van die Christenheid. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. HUIZINGA ken aan die jeug die taak toe om hierdie wêreld opnuut te beheers soos dit beheers wil wees, dit nie te laat ondergaan in sy oormoed en verdwasing nie maar dit weer te deurdring met gees208) Selfs word die Christelike geloof nog meermale vanuit humanistiese gesigspunt belig, soos ons duidelik uit allerlei vorme van die moderne teologie gesien het. Die humanisme met sy outonomie-gedagte bly in die moderne teologie ’n beheersende faktor. Wel het ons op die wetenskaplike erf ook sterk antihumanistiese tendense bespeur. Maar dit is almal denkkonstruksies van die mens. Die eis van die tyd het hier ’n norm geword. Na sy eie tyd beoordeel die konstruksionis sowel verlede as toekoms. Alles word op die oomblik, op die hede toegespits. Die slagwoord word: „Aktueel”! Maar die anti- humanis skep ’n afstand tussen die verlore wêreld van die mens en die 33 nuwe wêreld van God—’n onoorbrugbare dualisme. Daar is geen sintese tussen God en mens nie, slegs antitese en eksklusiwiteit. Die Gereformeerde teologie in sy konsekwent skriftuurlike karakter wys die moderne teologie met sy antihumanistiese tendense en alle soort humanisme beslis af, en in hierdie ontkerstende wêreld getuig dit daar- teen. Die menslike lewe is geweldig ingewikkeld. Maar die Gereformeerde teologie is nie ingewikkeld nie. Dit is één lyn, één uitspraak, eenvoudig en helder. Dit wil net luister na die Woord van God en ’n skriftuurlike geloof onderhou. Hierdie geloof is nie net ’n verdediging nie. Dit is ook ’n aanval— ’n uitdaging. Nie in grootpraterige hoogmoed van ons bekwaamhede, ons werk, ons gedagtes nie, maar in nederigheid erken en bely dit die werk van die Heilige Gees in die Skrif, die Kerk en die wetenskap en bely in dankbaarheid: „In U lig sien ons die lig” (Ps. 36: 10). Ek beskou dit as ’n seldsame eer om geroep te word tot daardie gewigvolle amp, wat tot taak het „om die heilige Skrif uit te lê en die suiwere leer teen die ketterye en dwalinge te verdedig” (art. 18. K.O.). My krag soek ek in die Skrifwoord: „My hulp is van die Here wat hemel cn aarde gemaak het” (Ps. 121: 2). Aan die eerwaarde Kuratorium van die Teologiese Skool en die ander eerwaarde lede van die Kieskollege en aan die Raad van die P.U. vir C.H.O. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. wil ek my opregte dank betuig vir die vertroue in my gestel deur my te benoem vir die vyfde leerstoel in die teologie aan ons Skool en Universiteit. Die instelling van ’n vyfde leerstoel met as hoofvakke Apologetiek en Etiek getuig van ’n heldere insig in die behoeftes van ons Kerk in hierdie besondere tydsgewrig. Toerusting vir die verdediging van die Waarheid is meer as ooit noodsaaklik. Daarom is naas ’n lewen- de geloof en warme geesdrif deeglike studie van die vraagstukke op hierdie gebied vir ons aanstaande predikante ’n dringende vereiste. Wat ’n uitsonderlike voorreg dat u hierdie taak aan my opgedra het. Mag God my die genade gee om al my kragte daarvoor aan te wend. Van my kant wil ek hier die plegtige belofte af lê dat ek ons Skool en Univer­ siteit steeds met toewyding sal dien, soos ek in ander verband dit reeds kon doen. 34 Aan die vise-voorsitter van die Kuratorium ds. D. N. Kotze, my hartlike dank vir sy bevestigingsrede. Mag die wens deur hom uitge- spreek, bewaarheid word. Hooggeagte Rektor en Professore van die Teologiese Skool, ek wil u hartlik bedank dat u my met soveel welwillendheid en hartlikheid in u kring ontvang en opgeneem het. Met die meeste van u het ek saam gestudeer— hier en in die buiteland. Saam het ons ideale gekoester in verband met die beoefening van die teologiese wetenskap. Vir my sal dit ’n uitsonderlike voorreg wees om nou saam met u te arbei ter verwesen- liking van daardie ideale, en te help met die opleiding van aanstaande bedienare van die Woord en, laat ons hierdie plig nie gering skat nie, aanstaande onderwysers en onderwyseresse waar ons aan die Universiteit Bybelstudie moet doseer. Hooggeagte Rektor, dames en here professore en lektore aan die P.U. vir C.H.O., in u kring is daar nog enkele van my leermeesters en menige vriend uit sy studietyd. Ook aan u my dank vir die hartlikheid waarmee u my in u geledere ontvang het. Ek wil u verseker van my heelhartige samewerking. Van harte geluk, Hooggeleerde Rektor, met u welverdiende onderskeiding van onlangs! Hooggeagte broeders predikante, u vriendelike belangstelling in my en u seënwense op my werk alhier waardeer ek hoog. Ruim 20 jaar lank was ek saam met u in die diens van Woord en sakramente. III. DIE SITUASIE IN DIE NUWE WÊRELD. Groter vreugde het ek nie geken nie as om saam met u in die diens van die Here te staan. Dit sal my groot voldoening gee as ek iets van u gees- drif vir dié amp, wat ek nou nie meer daadwerklik mag beklee nie, in ons aanstaande bedienaars van die Woord mag oorplant. Graag sal ek met u en, deur u, met ons gemeentes kontak wil bly behou. Geagte dames en here studente, ek dank u vir die simpatieke blyke van belangstelling wat ek sedert my benoeming en diensaanvaarding van u ontvang het, veral van die kant van die teologiese studente. Ek hoop om by my omgang met u en, vir sover dit aan my opgedra is, by die leiding van u studie steeds voor oë te hou dat u u voorberei tot leidende funksies in ons kerklike en volkslewe, in ’n harde maar deur Christus gewaarborgde toekoms. Ek het gesê. A ANTEKENIN GE. 35 1) Vgl. prof. J. C. van Rooy: :„Die huidige wêreldsituasie en die roeping van die Calvinisme ten opsigte daarvan"; Koers, April 1951, bl. 229 e.v. Besonder insiggewend oor die na-oorlogse toestand op wysgerige gebied is die „Skets van die Huidige Wéreldtoestand” van Prof. dr. H. G. Stoker in Die Gere- formeerde Vaandel, Jan.—Apr. 1949. , p 2) H. Kraemer: The Christian Message in a non-Christian World, 1947, bl. 10. 3) Vgl. Ef. 6: 13—18. , p 2) H. Kraemer: The Christian Message in a n 3) f 6 13 18 3) Vgl. Ef. 6: 13—18. 4) i G ) g 4) Dr. H. Bavinck: Gereformeerde Dogmatiek I, 1928, vierde druk, bl. 473. 5) D V H G f d A l i k 1922 bl 28 g 4) Dr. H. Bavinck: Gereformeerde Dogma 5) D V H G f d A l ti g r. H. Bavinck: Gereformeerde Dogmatiek I, 1928, V H G f d A l ti k 1922 bl 2 5) Dr. V. Hepp: Gereformeerde Apologetiek, 1922, bl. 28. 6) Id V l k tik l i Ch i t lijk E l di I pp p g , , 6) Idem.; Vgl. ook artikel in Christelijke Encyclopaedic I, bl. 142; en William Masselink: Machen as Apologist 1938 bl 143 g y p Masselink: Machen as Apologist, 1938, bl. 143. 7) Ibid bl 29 8) Ibid bl 33 9) Ibid bl 42 p g , , 7) Ibid, bl. 29. 8) Ibid., bl. 33. 9) Ibid., bl. 42. 10) Ibid., p. 34. 11) V l d G C B k O A l i ” G f d p g 7) Ibid, bl. 29. 8) Ibid., bl. 33. 9) Ibid., bl. 42. 11) V l d G C B k O A l i p 11) Vgl. o.a. dr. G. C. Berkouwer: „Onze Apologie”, Gereformeerde Weekblad, 3e jaargang, no. 16 (17 Okt. 1947), bl. 121. 12) O J G h M h Th Ch i i F i h i h M d W ld 1936 j g g, ( ), 12) O.a. J. Gresham Machen: The Christian Faith in the Modern World, 1936. C Al Ri h d Ch i ti A l ti 1947 j g g, ( ), 12) O.a. J. Gresham Machen: The Christian Faith in the Modern World, 1936. Canon Alan Richardson: Christian Apologetics, 1947. Edward J. A ANTEKENIN GE. 35 Carnell: An Introduction to Christian Apologetics, 1948. Dr. G. C. Berkouwer: Conflict met Rome, 1948. Dr. G. C. Berkouwer: ’n Reeks Dogmatiese studies. Vanaf 1949 tot vandag het reeds ses dele verskyn. Dr. A. D. R. Polman: Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis, s.j. Ken- sketsend is die opskrif: „Verklaard uit het verleden geconfronteerd met het heden” p g , Edward J. Carnell: An Introduction to Christian Apologetics, 1948. D G C B k C fli R 1948 Dr. G. C. Berkouwer: Conflict met Rome, 1948. D G C B k ’ R k D ti t di , Dr. G. C. Berkouwer: ’n Reeks Dogmatiese studies. Vanaf 1949 tot vandag het reeds ses dele verskyn. D A D R P l O N d l d h G l f b lijd i j K Dr. A. D. R. Polman: Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis, s.j. Ken- sketsend is die opskrif: „Verklaard uit het verleden geconfronteerd met het heden”. 13) f S i i i i ” i i j 13) Prof. dr. S. U. Zuidema: „Een Nieuwe Frontlinie”, Bezinning, 5e jrg., No. 7—8, bl. 201. 14) A h l d D G C B k W ld l Th l i 1945 , 14) Aangehaal deur Dr. G. C. Berkouwer: Wereldoorlog en Theologie, 1945, bl. 5. 15) Olaf Pedersen: Van Kierkegaard tot Sartre, Amsterdam s.j., bl. 35. 16) D W F b G db i l d Wij b t 1952 bl 21 6) Ds. W. Faber: Grondbeginselen der Wijsbegeer 7) P d bl 39 17) Pedersen: a.w., bl. 39v. 18) Ibid bl 60 18) Ibid., bl. 60. 19) Ibid bl 64 ) , 19) Ibid, bl. 64. 20) R F l k b ) , 20) R. Falckenberg: Geschichte der neueren Philosophie, 1927, bl. 503 21) Ibid bl 691 R. Falckenberg: Geschichte der neueren Philosop Ibid bl 691 21) Ibid., bl. 691 e.v. 22) M S h l D ) , 22) Max Scheler: Der Formalismus in der Ethik und die Materiale Wertethik, 1921, bl. 260 v.; vgl. ook sy Wesen und Formen der Sympathie, 1923, bl. 65— 66. 23) F l k b bl 682 23) Falckenberg: a.w. bl. 682. 24) Ibid bl 657 g 24) Ibid, bl. 657. 25) V l Ki 25) Vgl. oor Kierkegaard prof. dr. S. U. Zuidema: „Het Existentialisme bij Kierkegaard”, in Philosophia Reformata, 15e jrg., le, 2e en 3e kwartaal 1950. 6) J. M. A ANTEKENIN GE. 35 Dooyeweerd: De Wijsbegeerte der Wetsídee I, bl. 469. 42) Spier: a.w., bl. 165. 43) Ibid bl 170 l k P f E A V Ek i i d ) y 42) Spier: a.w., bl. 165. 43) i 1 0 ) y j g , 42) Spier: a.w., bl. 165. 43) Ibid bl 170 l k P f E A V Ek i i d p 43) Ibid., bl. 170; vgl. ook Prof. E. A. Venter: „Eksistensie sonder eksistensie” in Die Calvinis, Junie 1952, bl. 5. 44) G i i i S i i f , , 44) Graag verwys ek hier na die Wysbegeerte van die Skeppingsidee van prof. dr H G Stoker van die P U vir C H O Potchefstroom , , 44) Graag verwys ek hier na die Wysbegeerte van die Skeppingsidee van dr. H. G. Stoker van die P.U. vir C.H.O., Potchefstroom. 45) V l k i hi di b d P f L B kh f R T d i Th ) g y y g pp g dr. H. G. Stoker van die P.U. vir C.H.O., Potchefstroom. 45) V l k i hi di b d P f L B kh f R T d , 45) Vergelyk in hierdie verband Prof. L,. Berkhof: Recent Trends in Theology, 1946. bl. 12. 46)Vgl. W. Banning: Wat dunkt u van den Mensch? 1936, bl. 204. 47) O il hi l di l i i ) g g , 47) Ons wil hier veral verwys na die antropologiese teosentrisme van Schlatter en Schaeder. 48) Wereldoorlog en Theologie, bid. 6. 49) Di b k h t i 1917 k i 49) Die boek het in 1917 verskyn en in 1923 sy lOde druk belewe. Hierdie uit- gawe word hier gesiteer. g g Ibid., bl. 1. 51) Ibid., bl. 7. 52) Ibid., bl. 10. Ibid bl 14 55) Ibid bl 22 56) Ibid bl 39 ) , ) , ) , ) , 54) Ibid., bl. 14. 55) Ibid., bl. 22. 56) Ibid., bl. 39. 57) Ibid., bl. 29. 58) V l E M li k E h t l i h M ti i d Ni Th l i 58) Vgl. E. Masselink: Eschatologische Motieven in de Nieuwe Theologie, 1946, bl. 65. 59) Oswald Spengler: Der Untergang des Abendlandes I (1918), II (1922). A ANTEKENIN GE. 35 Spier: Calvinisme en Existentie-Philosoph 7) Z id t bl 42 26) J. M. Spier: Calvinisme en Existentie-Philosophie, 1951, bl. 14. 27) Zuidema: t.a.p. bl. 42. p 27) Zuidema: t.a.p. bl. 42. 28) D S U Z id D p 28) Dr. S. U. Zuidema: De Mensch als Historie, 1948,, bl. 3. 36 29) R. F. Beerling: Crisis van den Mensch, 1938, bl. 163 e.v. 30) Z id D M h l Hi i bl 4 g 30) Zuidema: De Mensch als Historie, bl. 4 v.v. ) , 31) Dr. S. U. Zuidema: „Karakter van de moderne Existentie-Philosophie”, in: Publicaties van de Reunisten-Organisatie van N.D.D.D., no. 18, bl. 10 e.v. 32) Z id D M h l Hi i bl 6 33) Ibid bl 7 34) Ibid bl 11 g , , 32) Zuidema: De Mensch als Historie, bl. 6. 33) Ibid., bl. 7. 34) Ibid., b 35) Idem g , , 32) Zuidema: De Mensch als Historie, bl. 6. 33) Ibid., bl. 7. 34) Ibid., bl. 11. 35) Idem. g , , 32) Zuidema: De Mensch als Historie, bl. 6. 33) Ibid., bl. 7. 34) Ibid., bl. 11. 35) Idem. 36) Spier: a w bl 40 ) 35) Idem. 36) Spier: a.w., bl. 40. p , 37) Alfred Delp: Tragische Existenz. Zur Philosophie Heideggers, 1935, bl. 103. 38) B li bl 178 39) Ibid bl 207 37) Alfred Delp: Tragische Existenz. Zur Philosophie Heideggers, 1935, bl. 103. 38) Beerling: a.w. bl. 178. 39) Ibid., bl. 207. 40) Z id D M h l Hi i bl 11 37) Alfred Delp: Tragische Existenz. Zur Philosophie Heideggers, 1935, bl. 103. 38) Beerling: a.w. bl. 178. 39) Ibid., bl. 207. 40) Z id D M h l Hi i bl 11 p g p gg , , 38) Beerling: a.w. bl. 178. 39) Ibid., bl. 207. 40) Z id D M h l Hi i bl 11 p g p 38) Beerling: a.w. bl. 178. 39) Ibid., bl. 207. 40) Z id D M h l Hi t i bl 11 ) g ) , 40) Zuidema: :De Mensch als Historie, bl. 11. 41) D H D d D Wij b d W íd I bl 46 ) g ) , 40) Zuidema: :De Mensch als Historie, bl. 11. ) , 41) Dr. H. Dooyeweerd: De Wijsbegeerte der We 42) S i bl 165 41) Dr. H. A ANTEKENIN GE. 35 60) V l D G B ill b W th D A tith i d tijd 1940 bl 59) Oswald Spengler: Der Untergang des Abendlan 60) V l D G B ill b W th D A tith i 60) Vgl. Dr. G. Brillenburg Wurth: De Antithese in dezen tijd, 1940, bl. 110. 61) S i bl 37 61) Spier: a.w. bl. 37. 62) Ibid., bl. 38. 63) V l J hi ) , 63) Vgl. Joachim Wach: Das Problem des Todes in der Philosophie unstrer Zeit, 1934, bl. 39—47. 64) B ill b W h bl 111 64) Brillenburg Wurth: a.w. bl. 111. 65) K l H i Gl b d L b 65) Karl Heim: Glaube und Leben, Gesammelte Aufsátze und Vortrage, 1928, bl. 406 v.v.; vgl. ook G. C. Berkouwer: Geloof en Openbaring in de nieuwere Duitsche Theologie, 1932, bl. 84 e.v. 66) H i bl 417 g 66) Heim: a.w. bl. 417. 67) B k W ld ) 67) Berkouwer: Wereldoorlog en Theologie, bl. 20. 68) V l G B ill b W th H t G g g 68) Vgl. G. Brillenburg Wurth: „Het Gevaar van het Existentialisme in de Theologie”, in Gereformeerd Weekblad, 4e jrg., No. 35, 25 Febr. 1949. 69) W Wi Di L h d S h f d ” A h g j g 69) Werner Wiesner: „Die Lehre van der Schopfungsordnung”; Anthropo- logische Prolegomena zur Ethik, 1934, bl. 32. « 70) V l D R b i f 1923 bl 254 l Ki hli h D i k H g g 70) Vgl. Der Romerbrief, 1923, bl. 254 e.v., en veral sy Kirchliche Dogmatiek H. 2, bl. 1—563. , 71) Kirchliche Dogmatiek, bl. 4 e.v. 72) Ibid bl 6 72) Ibid., bl. 6 e.v. 73) Ibid bl 25 73) Ibid., bl. 25 e.v. 37 74) Ds. K. G. Idema: „De Raad Gods", in Het Dogma der Kerk onder redaksie van prof. dr. G. C. Berkouwer en ds. G. Toornvliet, 1949, bl. 173. ) i 46 i i p , , 75) Ibid., bl. 46 e.v.; vgl. ook Dr. L. van der Zanden: Praedestinatie onze ver- kiezing in Christus, 1949, bl. 40. g , , 76) Kirchliche Dogmatiek, bl. 63, 111, 124. 77) Ibid., bl. 13. 78) Ibid., bl. 176. A ANTEKENIN GE. 35 99) E il B Di Ch i li h L h G D ik B d I 1946 99) Emil Brunner: „Die Christliche Lehre von Gott, Dogmatik Band I, 1946, bl. 245. 100) Ibid., bl. 248. 100) Ibid., bl. 248. 101) Ibid bl 250 ) , 101) Ibid., bl. 250. 102) Ibid., bl. 345. 103) V d Z d bl 52 103) Van der Zanden; a.w., bl. 52. 104) G C Nift ik Kl i D 104) G. C. van Niftrik; Kleine Dogmatiek, 1944, bl. 73. 105) Ibid bl 74 105) Ibid., bl. 74. 106) Ibid bl 72 l k bl 75 106) Ibid., bl. 72; vgl. ook bl. 75. 107) A h l b A D R P l 107) Aangehaal by A. D. R. Polman: Onze Nederlandsche Geloof sbelijdenis II, bl. 227. 108) A.w., bl. 233. 109)D d L 109)Dordtse Leerreëls I, 7. 110) B k W ld l 110) Berkouwer, Wereldoorlog en Theologie, bl. 10. 111) E t M li k E h t l i h M ti i d 111) Evert Masselink: Eschatologische Motieven in de Nieuwe Theologie, 1946, bl. 25. 112) Ibid bl 34 V l k F H l ó D h l i h D k d 112) Ibid., bl. 34 e.v. Vgl. ook F. Holmstróm: Das eschatologische Denken der Gegenwart, 1936, bl. 72 v.v. 114) O d i l d S h i k F B i Di B d d N T 114) Onder invloed van Schweitzer staan ook F. Buri: Die Bedeutung der N.T. Eschatologie fiir die neuere protestantische Theologie, 1935, en Martin Werner: Die Entstehung des Christlichen Dogmas, problem-ges'chichtlich dargestellt, 1941. 115) H l ó bl 212 g , 115) Holmstróm: a.w., bl. 212 v.v. 116) B k W ld l T 116) Berkouwer: Wereldoorlog en Theologie, bl. 11. 117) F G t Di li i E t h id 1921 117) F. Gogarten: Die religiose Entscheidung, 1921, bl. 9. 118) Ibid., bl. 10. 117) F. Gogarten: Die religiose Entscheidung, 1921, bl. 9. 118) Ibid bl 10 118) Ibid., bl. 10. 119) E B ) , ,119) E. Brunner: Erlebnis', Erkenntnis und Glaube, 1921. 120) D Mittl 1927 2 A f b 1930 bl 516 120) Der Mittler, 1927, 2e Aufgabe 1930, bl. 516. 121) Ibid bl 515 122) Ibid bl 519 123) Ibi g 121) Ibid., bl. 515. 122) Ibid., bl. 519. 123) Ibid., bl. 526. A ANTEKENIN GE. 35 79) Ibid bl 177 80) Ibid bl 215 81) Ibid bl 227 82) Ibid bl 231 g , , 76) Kirchliche Dogmatiek, bl. 63, 111, 124. 77) Ibid., bl. 13. 78) Ibid., bl. 176. 79) Ibid., bl. 177. 80) Ibid., bl. 215 e.v. 81) Ibid., bl. 227 v. 82) Ibid., bl. 231. ) g , , , ) , ) , 79) Ibid., bl. 177. 80) Ibid., bl. 215 e.v. 81) Ibid., bl. 227 v. 82) Ibid., bl. 231. 83) Ibid bl 234 84) Ibid bl 291 85) Id bl 174 ) , ) , ) , ) , 83) Ibid., bl. 234. 84) Ibid., bl. 291. 85) Idema: t.a.p., bl. 174. ) , ) , ) , 83) Ibid., bl. 234. 84) Ibid., bl. 291. 85) Idema: t.a 86) i i i 466 ) , ) , 86) Kirchliche Dogmatiek, bl. 466. 87) Ibid bl 563 88) Ibid bl 181 p 86) Kirchliche Dogmatiek, bl. 466. 87) Ibid bl 563 88) Ibid bl 181 89) Ibid bl 498 90) Ibid b ) g , 87) Ibid., bl. 563. 88) Ibid., bl. 181. 89) Ibid., bl. 498. 90) Ibid., bl. 508 e.v. 92) Ibid bl 554 93) Ibid bl 557 ) g , 87) Ibid., bl. 563. 88) Ibid., bl. 181. 89) Ibid., 92) Ibid bl 554 93) Ibid bl 557 87) Ibid., bl. 563. 88) Ibid., bl. 181. 89) Ibid., bl. 498. 90) Ibid., bl. 508 e.v. 92) Ibid., bl. 554. 93) Ibid., bl. 557. ) , ) , ) , ) , 92) Ibid., bl. 554. 93) Ibid., bl. 557. 94) Id bl 175 ) , ) , 92) Ibid., bl. 554. 93) Ibid., bl. 557. 94) Id bl 175 ) , 94) Idema: a.w.bl.175. 95) Id V l k D ) 95) Idem. Vgl. ook Dr. Otto Weber: Karl Barth’s Kirchliche Dogmatik, 1950, bl. 97, 98. , 96) Kirchliche Dogmatiek, bl. 353. 97) Ibid bl 354 B th i g 97) Ibid., bl. 354. Barth se universalisme is hier ooglopend. Keet tas dus mis as hy Van der Zanden beskuldig dat hy nie ’n juiste voorstelling van Barth se leer gee nie, vgl. Die Kerkbode, 11 Jan. 1950, bl. 48. 98) V d Z d bl 50 g , g 98) Van der Zanden: a.w. bl. 50. 99) E il B Di Ch i tli h 98) Van der Zanden: a.w. bl. 50. 38 38 127) Vgl. Romerbrief, bl. 484. 128) Karl Barth: Die Auferstehung der Toten, 1924, bl. 60. 129) B k W ld l Th l i bl 13 g 129) Berkouwer: Wereldoorlog en Theologie, bl. 13. 130) i i S i G 130) Bultman, Dibelius, K. L. Schmidt, G. Bertram. ) , , 131) E. Masselink: a.w., bl. 96. 132) Ibid., bl. 97. 133) Idem. 134) Ibid., bl. 98. ) , ) ) , 135) Die letzten Dinge, 1933 (vierde druk). 136) E. Mas 137) Ibid bl 110 135) Die letzten Dinge, 1933 (vierde druk). 136) E. Masselink: a.w., bl. 108. 137) Ibid., bl. 110. ) 137) Ibid., bl. 110. ) , 138) Althaus, R.G.G. 11,2 s.v.p. 358. 139T G C B k H P bl 139T G. C. Berkouwer: Het Probleem der Schriftkritiek, bl. 155. Vgl. ook sy artikel in Calvinisitisch Weekblad, jrg. 2, no. 25. 140) i 112 141) i 11 142) i 11 , j g , 140) E. Masselink: a.w. bl. 112. 141) Ibid., bl. 115. 142) Ibid., bl. 117. 143) Ibid bl 118 144) Ibid bl 124 j 140) E. Masselink: a.w. bl. 112. 141) Ibi 143) Ibid bl 118 144) Ibid bl 124 143) Ibid., bl. 118. 144) Ibid., bl. 124. 145) H M M Ni i 143) Ibid., bl. 118. 144) Ibid., bl. 124. 145) H M M Ni i h K i k ijk G d i 145) H. M. Matter; Nieuwere opvattingen omtrent het Koninkrijk Gods in Jezus’ prediking naar de Synoptici, 1942, bl. 181. 146) Ons verwys hier na die talryke sektariese bewegings wat hulle oorsprong op Amerikaanse bodem het en hierheen oorwaai. Ons noem ooft bewe­ gings soos die Oxford-groep, Morele herbewapening, Youth for Christ, ens., om maar te swyg van die invloed van Hollywood! 147) P f d G B ill b W h D G lijk i i i A ik ” i 147) Prof. dr. G. Brillenburg Wurth: „De Geestelijke situatie in Amerika”, in Bezinning, 3e jrg., no. 5 (Mei 1948), bl. 135. g, j g , , 148) Amerikanisches Christentum—Heute, 1943, bl. 117. 149) V l Al H H ilt Th S i l G l” i B 149) Vgl. Alan H. Hamilton: „The Social Gospel”, in Bibliotheca Sacra, Vol. 108, no. 432, bl. 470. , , 150) Vgl. J. G. Ubbink: Het pragmatisme van William James, 1912; E. D. Kraan: De Buchanan-Beweging, 1935, bl. 82-96. 38 151) K ll bl 119 151) Keller: a.w., bl. 119. 1 2) 152) Idem. 152) Idem. ) 153) Hoogleraar in die Godgeleerdheid aan die Union Seminary in New York. 153) Hoogleraar in die Godgeleerdheid aan die Union Seminary in New York. 154)B ill b W th t bl 137 138 l K ll bl 280 54)Brillenburg Wurth: t.a.p., bl. 137, 138; vgl. Kelle 55) ’ V flik li di S i l G l Wurth: t.a.p., bl. 137, 138; vgl. Keller: a.w., bl. 28 flik li di S i l G l D W Vi 154)Brillenburg Wurth: t.a.p., bl. 137, 138; vgl. Keller: a.w., bl. 280. 155) ’ V t flik li di S i l G l D W Vi ’t 155) ’n Voortreflike analise van die Social Gospel gee Dr. W. Visser ’t Hooft: The background of the Social Gospel in America, 1928, en Charles Howard Hopkins: The Rise of the Social Gospel Movement in American Protes­ tantism, 1865—1915, 1940. Belangrike artikels het o.a. verskyn in The Calvin Forum, Vol. XII, no. 6 en 7, van die hand van Anthony A. Hoekema: ..Changing Emphases in the Social Gospel”, en in Bibliotheca Sacra, vol. 107, no. 426, vol. 108, no. 429, 431 en 432 uit die pen van dr. A. H. Hamilton: „The Social Gospel”. „ p 156) Visser ’t Hooft: a.w., bl. 142, 143. 157) H ilt Th S i l G l” B 157) Hamilton: „The Social Gospel”. BibL Sacra, Apr.— Jun. 50, bl. 212. 158) Ibid bl 214 157) Hamilton: „The Social Gospel”. BibL Sacra, Apr.— Jun. 50, bl. 212. 158) Ibid., bl. 214. 158) Ibid., bl. 214. ) ) , 159) J. Gresham Machen: Christianity and Liberalism, 1946, p. 3. v.v. 160) H ilt i Bibl S l 108 429 bl 94 159) J. Gresham Machen: Christianity and Liberalism, 1 160) H ilt i Bibl S l 108 429 bl 94 160) Hamilton in Bibl. Sacra,, vol. 108, no. 429, bl. 94. 161) Vi ’t H ft bl 154 168 161) Visser ’t Hooft: a.w., bl. 154—168. 162) H il bl 213 162) Hamilton: t.a.p., bl. 213. 163) F E J h Th S ) p , 163) F. Ernest Johnson: The Social Gospel Re-Examined, 1940, bl. 266. 164) W R h b h Th l f th S i l G l 1917 bl 48 164) W. A ANTEKENIN GE. 35 124) Ibid., bl. 531. 125) Ibid., bl. 528. 121) Ibid., bl. 515. 122) Ibid., bl. 519. 123) Ibid., bl. 526. 124) Ibid., bl. 531. 125) Ibid bl 528 125) Ibid., bl. 528. 126) B k W ) , 126) Berkouwer: Wereldoorlog en Theologie, bl. 11; vgl. ook G. C. Berkouwer: Karl Barth, 1936, bl. 24, 75 e.v., 91 e.v. 164) W. Rauschenbusch: Theology for the Social Gospel, 1917, bl. 48. 165) Ibid bl 49 166) Ibid bl 175 38 Rauschenbusch: Theology for the Social Gospel, 1917, bl. 48. 165) Ibid bl 49 166) Ibid bl 175 gy 165) Ibid., bl. 49. 166) Ibid., bl. 175. 39 167) Brillenburg Wurth in Bezinning, 3e jrg., no. 6, bl. 168. Vgl. ook prof. Louis Berkof: Recent Trends in Theology, 1946, bl. 25. gy 168) Brillenburg Wurth: t.a.p., bl. 169. 169) D P l h l i di l ) g p , 169) Dr. Palmer, hooglcraar in die teologie aan die Chicago University, aan- gehaal deur Brillenburg Wurth in Bezinning, 3e jrg., no. 6, bl. 169. 170) H k Ch i E h i h S i l G l” C l i F g g g, j g , , 170) Hoekema: ..Changing Emphases in the Social Gospel”, Calvin Forum, Febr. 1947, bl. 141. 371) Vgl. hier naas sy eie werke: E. L. Allen: A guide to the thought of Reinhold Niebuhr, s.j.; D. R. Davies: Reinold Niebuhr een profeet uit Amerika, 1947; George Hammer: Christian Realism in Contemporary America Theology, 1940. 172) R i h ld Ni b h W B t i d M t gy 172) Reinhold Niebuhr: Wezen en Bestemming van de Mens, met een voor- woord van prof. dr. S. F. H. J. Berkelbach van den Sprenkel, vertaling van J. G. Mees, 1951. J , 173) Ibid., bl. 11. 174) Ibid., bl. 13. 175) Ibid., bl. 122. 176) Ibid bl 123 177) Ibid bl 124 178) Ibid bl 126 ) , ) , ) , 176) Ibid., bl. 123. 177) Ibid., bl. 124. 178) Ibid, bl. 126. 179) Ibid., bl. 131. 180) Ibid bl 132 181) Ibid bl 137 182) Ibid bl 134 ) , ) , ) , 180) Ibid., bl. 132. 181) Ibid., bl. 137. 182) Ibid, bl. 134 e.v. ealistic Theology 1935. 184) Ibid., bl. 31 e.v. 18 183) Realistic Theology 1935. 184) Ibid., bl. 31 e.v. 185) Ibid, bl. 37. gy 186) Ibid., bl. 38. 187) Ibid., bl. 39. 188) Ibid., bl. 71. 189) Ibid., bl. 190) Ibid bl 157 186) Ibid., bl. 38. 187) Ibid., bl. 39. 188) Ibid., bl. 71. 189) Ibid., bl. 79. 190) Ibid., bl. 157. 190) Ibid., bl. 157. 191) Vgl. Berkhof: a.w., bl. 47. 192) G B ill b W h H 192) G. Brillenburg Wurth: „Het Amerikaanse Methodisme”, Bezinning, 3e. jrg., no. 7, 8. Keller: a.w., bl. 78 v.v. 193) Brillenburg Wurth: t.a.p., bl. 193. 38 191) V l hi S G C l Hi f F d 191) Vgl. hier S. G. Cole: History of Fundamentalism, 1931; Dr. G. C. Berkouwer Artikels in Gereformeerd Weekblad, jrg. 7, no. 50—51; Dr. G. C. Berkouwer: Op de tweesprong, bl. 215 v. 195) Vgl. prof. dr. V. Hepp: „Gereformeerde Progressieve Theologie”, in Koers in die Krisis, 1935, bl. 158 e.v. 196) Vgl. my dissertasie oor Vorme en Karakter van die Biblisisme, 1937. 197) B ill b W h bl 194 197) Brillenburg Wurth: t.a.p., bl. 194. 198) V l J K B l Ch f C l 1947 d i 197) Brillenburg Wurth: t.a.p., bl. 194. 198) C f C 198) Vgl. J. K. van Baalen: Chaos of Cults, 1947, sesde uitgawe. 199) Bezinning, 3e jrg., no. 5 (Mei 1948), bl. 139. 200) J h F W l d A ill i li 199) Bezinning, 3e jrg., no. 5 (Mei 1948), bl. 139. 200) J h F W l d A ill i li th d f i t t 200) John F. Walvoord: „Amillennialism as a method of interpretation”, in Bibliotheca Sacra, vol. 107, no. 425, bl. 49. 201) J. F. Walvoord: „The Millennial Issue in Modern Theology”, Bibliotheca Sacra, vol. 106, no. 421, bl. 46. 202) Ibid., bl. 47. 203) Ibid., bl. 42. 204) J F W l d P ill i li 202) Ibid., bl. 47. 203) Ibid., bl. 42. 204) i i i ” i i i S 204) J. F. Walvoord: „Postmillennialism”, in Bibliotheca Sacra, vol. 106, no. 422, bl. 149 e.v. 205) Vgl. dr. G. Ch. Aalders: „Het Dispensationalisme in Amerika”, in Gere- formeerd Theologisch Tijdschrift, 47e jaargang, le kw. 1947, en L. Berkhof: Systematic Theology, 1949, bl. 290. 206) Scofield Reference Bible, bl. 5. 20 ) i i 1921 207) Just Havelaar: Huinanisme, 1921, bl. 49, 50. 208) i i 19 208) Huizinga: In de schaduwen van morgen, 1936, bl. 230.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/2001/2093

Afrikaans

A. DIE HEBREEUSE PSALMS EN PSALMBERYMING. Geen ander poësie het soos die Hebreeuse psalms deur die eeue heen tot die mens bly spreek nie.. In later eeue, sedert die vertaling van die Bybel in ander tale, het die psalms die besit geword van baie volke—vir sommige beide in prosa- en versvorm. Die bekendheid van die psalms moet nie in die eerste plek toege- skryf word aan hul estetiese skoonheid nie maar aan hul religieuse betekenis en liturgiese gebruik. Naas hierdie religieuse waarde is daar egter nog iets, óók iets wesenliks, in die psalms wat dit so ’n krag laat behou het, dit nie alleen tot die gelowige van alle tye laat spreek het nie maar ook digters van tye so verskillend as die sestiende en twintigste eeue, ’n digter van die formaat van ’n Vondel selfs, gei'nspireer het tot die vertolking daarvan in eie taal- en versvorm. Dit is die onverganklike poësie in die psalms wat dit op só ’n wyse bo die grense van land en tyd verhef het. TOTIUS AS PSALMBERYMER. (Samevatting van die inhoud van ’n doktorale proefskrif). 1. AARD EN KARAKTER VAN DIE HEBREEUSE PSALMS. In die benadering van die besondere aard en stilistiese kenmerke van die Hebreeuse poësie en psalms was ek, as non-hebrai'cus, aangewys op die werke van gesaghebbendes, soos Herder, Gunkel, Schmidt, Herkenne, Bohl e.a. Eenvoud, natuurlikheid en spontanei'teit is die mees opvallende eien- skappe van die Hebreeuse psalms as poësie. By die psalmdigter is daar geen bewuste artistieke strewe nie. Die Hebreeuse poësie is ook baie beeldryk. Die beeldspraak van die psalms, soos dié van die Hebreeuse poësie in die algemeen, open vir ons ’n uitsig oor die land, sy hemel en aarde, sy berge, riviere, woestyne, plantegroei, dierelewe en menslike bedrywighede. Die Oosterse digter is meer primêr in sy siening cn segging as die nugterder Westerling. Hy vind analogie by dinge waar die ontwikkelder Westerling dit nooit sal soek nie. Waar die primitief-Oosterse beeldspraak vreemd, selfs nai'ef, aandoen, tref dit ons nog deur die konkreetheid van siening. Die beeldingsvermoë van die Hebreeuse digter het in meer as een psalm gelei tot skone plastiek, bv. in Pss. 18, 29 en 107. Die Hebreeuse digter is baie hartstogtelik en openbaar ’n intense aanvoelings- en belewingsvermoë. Dit lei soms tot ruigheid van siening 100 cn segging, veral in daardie psalms waarin die digter se haat en afkeer vir die Godsvyand uitgestort word. cn segging, veral in daardie psalms waarin die digter se haat en afkeer vir die Godsvyand uitgestort word. Naas hierdie algemene kenmerke van die gees en karakter van die Hebreeuse poësie—meer besonder van die psalms—vertoon hierdie poësie ook sy meer formele, sy stilistiese eienskappe. Hier is die hoofkenmerk die parallelismus membrorum, d.w.s. elke vers bestaan uit twee, soms drie lede wat parallel met mekaar is. Die rykdoin van woord, uitdruk- king en beeld in die Hebreeuse poësie is in die hand gewerk deur die parallelisme. In die Hebreeuse poësie speel rym nie die rol wat dit in moderne Westerse digkuns speel nie. Oor metrum, ritme en strofebou in die Hebreeuse psalms bestaan daar nog groot meningsverskil onder ge- Teerdes. Soos algemeen bekend, word die psalms volgens inhoud, strekking en wat in Duits genoem word „Sitz im Leben” in verskillende groepe ingedeel, bv. klaag-, smeek-, lof-, vloek-, konings-, wysheidspsalms ens. Hiermee het ons ook die grondstemminge van die psalmbundel, waarvan die Leitmotiv is: die verheerliking van God. 1) G. Dekker: Die Afrikaanse Psalmberyming; Pretoria, 1938; p.8. 2, PSALMBERYMING AS KUNSSOORT. Alleen só kan hy die verhewe eenvoud en innigheid bereik wat die ken- merk is van die Hebreeuse sange—deur sy geestelike ingesteldheid, wat alleen moontlik is deur die geloof” 1). Afgesien van die hoë eise wat gestel word aan die psalmvertolker se digterskap, is daar nog bepaalde vereistes waaraan sy vorming moet voldoen. Om volkome toegerus te wees vir sy taak moet hy hom nou- keurig rekenskap kan gee van die eksegetiese en leerstellige inhoud van die Hebreeuse psalm, van die gees, toon en stemming daarvan. Die Afrikaanse psalmberymer moes hom nog aan ’n ander, besonder moeilike beperking onderwerp. Vir die meeste psalms is die Neder- landse melodie behou, en hiermee die Nederlandse versmaat. Dit bring groot probleme mee vir die Afrikaanse digter, wie se taalritme baie ver­ skil van dié van Nederlands met sy slepende uitgange. 2, PSALMBERYMING AS KUNSSOORT. By die metriese psalm vir kerklik-liturgiese gebruik—’n vorm van volkspoësie—word voorkeur gegee aan die berymde versvorm, wat die psalmberymer sterk aan bande lê. As kunssoort bied psalmberyming twee moontlikhede: die gei'n- spireerde aanwending van die motief van die Hebreeuse psalm vir vrye uiting van digterskap en, tweedens, ’n so getrou moontlike weergawe van die oorspronklike. In die eerste geval word in mindere of meerdere mate ’n variasie op die tema van die Hebreeuse psalm gegee; in die tweede geval word niks gegee wat sondig teen die gees van die Bybel- psalm nie, en sover moontlik word niks minder en niks meer as in die Hebreeuse psalm gegee nie. Deur die eeue heen het die Calvinistiese kerke aangedring op hierdie strenge, Bybelgetroue psalmberyming. ’n Wesenlike probleem in psalmberyming is die handhawing van die ewewig tussen selfverloëning en selfverwesenliking. Die persoonlikheid van die psalmberymer moet tot sy reg kom, want sonder selfverwesen­ liking is geen kuns moontlik nie. Maar die vryheid van selfverwesenli­ king is in psalmberyming aan streng beperkinge onderhewig. Die be- perkinge is van so ’n aard dat Muns Jacobse (skuilnaam vir K. Heeroma), ’n Nederlandse digter wat hom ook gei'nteresseer het vir psalmberyming, dit as probleem stel in sy werkie met die veelseggende titel Kan er een 101 nieuw Psalmberyming komen? ’s Gravenhage, 1947. Hierdie skrywer betoog dat die lewensvorme van die moderne tyd nie, soos die van vroeër eeue, bevorderlik is vir die kuns van psalmberyming nie. Muns Jacobse sê van sy geslag: „Wij zijn gewoon sterk te vertrouwen op onze inspira- tie en wanneer er dus een beroep werd gedaan op onze ambachtelijke bekwaamheid, (d.w.s. om ’n psalmberyming te lewer) buiten de inspiratie van het moment om, móeten wij het wel afleggen tegen onze kunst- broeders uit een vroegere periode. Ons poëtisch instrument is te ver- fijnd geworden om op de groue aanblazing van een formele opdracht te kunnen reageren” (p. 15— 16). d i di id li di l b i i di id g p In ons tyd van individualisme mag die psalmberymer nie individua- listies wees nie. Prof. dr. G. Dekker stel dit as volg: „So moet ook die vertolker in sy persoonlike belewing van die geheimenisse van die geloof soos geopenbaar in die psalmdigter se ontroeringe, kom tot ,self-ontledi- ging’, tot so ’n verdieping en Godgerigtheid dat die eie ek verdwyn. 3. Datheen se beryming. In die psalmberyming van Petrus Dathenus, wat ook in 1566 verskyn het, het ons die eerste volledige Calvinistiese vertolking wat gedien het as kerklike bundel in Nederland. Teen Datheen se psalmbundel is in die loop van die eeue harde dinge gesê. Die besware is hoofsaaklik van literêre aard. Hierdie be- werking behoort, veral uit literêre oogpunt beskou, inderdaad tot die swakste wat op die gebied van psalmberyming gelewer is, maar as alles in verband met die ontstaan, die geskiedenis en karakter daarvan in aanmerking geneem word, kan dit nie as geheel hooghartig van die hand gewys word nie. 2. Vroeë Nederlandse Beryminge. In 1540 is die Souterliedekens uitgegee. Jhr. Willem van Zuylen van Nievelt word beskou as die waarskynlike berymer hiervan. Hierdie Souterliedekens is berym volgens die gewantroude teks van die Vulgaat en is op wêreldlike en soms wêreldse melodieë gesing. Beide die inhoud en die melodieë van die Souterliedekens kon die Calviniste nie tevrede stel nie. In 1565 het Lucas de Heere ’n onvolledige psalmberyming, bestaande uit sewe-en-dertig berymde psalms, die lig laat sien. ’n Ander onvolledige psalmberyming uit die sestiende eeu is die sestien psalms van die Calvinis Jan van der Noot. Een van die eerste volledige Nederlandse psalmberymings in Calvi- nistiese gees is die werk van Jan Utenhove, wat in 1566 verskyn het. Die verskyning van Utenhove se beryming was ongeveer gelyktydig met dié van Datheen, en dit het die lot van Utenhove se werk beslis. 102 In 1542 verskyn die eerste dertig psalms van Marot in druk: Trente Pseaumes de David, mis en francoys par Clément Marot, valet de Chambre du Roy. Hierdie beryming word in 1543 opgevolg deur Marot se Cinquantes Pseaumes de David, traduictz en rithme francoys, selon la version hebraïque. Nie lank hierna nie is die wêreldling Marot, wat sulke verdienstelike werk vir die kerk gelewer het, oorlede. g , Marot se werk is deur Théodore de Bêze voortgesit, sodat in 1562 die eerste volledige psalmberyming in Geneve die lig gesien het. Van die lïonderd-en-vyftig psalms was nege-en-veertig, versprei deur die hele bundel, die werk van Marot. Die orige honderd-en-een was van De Bëze. Marot was die grootste digter van die twee. 1. Die oorsprong van Calvinistiese psalmberyming. Die geskiedenis van Calvinistiese psalmberyming voer ons terug na die oorspronge van die Hervorming, na Calvyn self. In 1539 verskyn in Straatsburg Calvyn se Aulcuns pseaulmes en cantiques mys en chant. Dit het bestaan uit agttien metriese psalms, die Lofsang van Simeon, die Tien Gebooie en die Apostoliese Geloofsbely- denis. Twaalf van die psalms is berym deur Clement Marot. Calvyn self het ses metriese verwerkings bygevoeg, waarvan een rymloos was. 4. Marnix se beryming. In 1580 verskyn die psalmberyming van Marnix van Sint Aldegonde. Waar Datheen se beryming ’n verwerking van die op ’n Latynse teks 103 gebaseerde Franse psalmboek was, en dus nie altyd eksegeties ’n getroue weergawe van die Hebreuse psalms kan wees nie, wend Marnix hom tot die grondteks. Hierdie nougesette Calvinis het gehoop dat sy beryming aangeneem sou word vir kerklike gebruik. Hierin is hy diep teleurgestel. Hiervoor is daar verskillende redes. Een daarvan is sy besondere taal- gebruik. In sy puristiese taalstrewe is Marnix ’n tipiese Renaissancis, maar sy tydgenote het anders geoordeel. Vir sy tyd was Marnix se psalmvertolking ’n merkwaardige prestasie. Daar is nog Rederykers-elemente in sy werk, maar die grootste gedeelte daarvan openbaar reeds die nuwe lewe wat op letterkundige gebied tot so ’n hoë bloei sou kom in die Nederland van die sewentiende eeu. Die vrye Rederykersvers, wat dikwels ritmies uiters power was, word deur Marnix vervang deur sy vloeiende metriese vers. Hy waak ook teen ander swakhede wat eie was aan die Rederykerskuns. Wat vers- en strofebou betref, was Marnix nie vry nie, want hy het hom gebonde geag aan die Franse psalmmelodieë. Hy het hierin bewys gelewer dat hy meer as een soort strofebou en rymskema en verskillende metra met gemak kan hanteer. 5. Revius se beryming. Die psalmberyming van Revius het na dié van Camphuysen verskyn, maar omdat Revius se werk aansluit by die Calvinistiese beryminge hier- bo behandel en omdat dit onafskeidbaar verbonde is aan een daarvan, is dit wenslik om van die chronologiese volgorde af te wyk en Revius se werk nou te noem. As gevolg van die tekortkominge van Datheen se vertoiking en om te voorsien in die behoeftes van sy tyd het Revius sy bydrae gelewer. Dit het in 1640 verskyn. Op die titelblad word aangedui dat dit die werk van Datheen is „in sin ende rijmen gebetert door Jacobum Revium”. Revius was die eerste om ’n psalmverbetering te onderneem. Dit het egter byna ’n nuwe vertoiking geword en is ’n groot verbetering op dié van Datheen, hoewel daar enkele vertolkinge van laasgenoemde is wat deur felle, gloedvolle uiting voorkeur verdien bo die beheerste, ewewigtige vertol­ kinge van Revius. 6. Camphuysen se beryming. Reeds tien jaar voor die psalmberyming van Revius het die volledige beryming van Dirk Rafaelz. Camphuysen in 1630 verskyn, d.w.s. drie jaar na die digter se dood. Waar die vertolkinge hierbo bespreek die werk van strenge Calviniste was, kry ons nou die werk van ’n vrysinnige predikant. Soos sy ander poësie munt Camphuysen se psalmberyming 104 nie uit deur forse aanslag en beeldingsvermoë nie. Tog het hierdie ver- tolkings ’n eie bekoring, veral deur die skone eenvoud en sangerigheid. nie uit deur forse aanslag en beeldingsvermoë nie. Tog het hierdie ver- tolkings ’n eie bekoring, veral deur die skone eenvoud en sangerigheid. g g g g Camphuysen is lief om die Skrifwaarhede te veralgemeen, daarop voort te borduur, en om hier, soos in sy ander poësie, ’n ,,zoeker van nutte leering”, soos Prinsen die digters van die didaktiese skool tipeer, te wil wees. 7. Vondel se Harpzangen. In 1657 het Vondel se Koning Davids Harpzangen verskyn. Vondel se psalmberyming is nie vir kerklike doeleindes geskryf nie: hulle is meesal „uitbreidinge” op die Hebreeuse psalms, dikwels met ’n sterk per- soonlike aksent. Hoewel die Harpzangen tot Vondel se minder bekende werk behoort, herken ’n mens aan die forse ritme en felle beelding van hierdie vertol- kinge die grootste digter van Nederland se Goue Eeu. Vondel openbaar hier meesterskap oor ’n groot verskeidenheid vorme, hoewel hy nooit in sy psalmvertolkinge die hoogtes bereik van sy Godverheerlikende reisange van byvoorbeeld Lucifer nie. 1. Nasionale en persoonlike motiewe in Totius se poësie. Soos die ou Hebreeuse psalmdigter word Totius ook geroep om gestalte te gee aan die leed van sy volk, leed aangedoen deur ’n magtige vyand. Langs die weg van sy nasionale liriek—By die Monument, Ragel, Trekkerswee—raak sy digkuns vertroud met die ou psalmmotiewe: volksleed en volksvyand. Die digter wat horn die leed van sy volk so aangetrek het, moes ook nog gevoelige persoonlike verliese ly. Tussen Augustus 1910 en Mei 1911 is sy vader, sy oudste broer en sy suster oorlede. Aan hierdie „drie liewe dode” wy hy Wilgerboombogies. Hy is nog swaarder getref. In die somer van 1920-1 moes Totius twee van sy kinders afgee, ’n seuntjie deur harsingvliesontsteking en minder as twee maande later ’n dog- tertjie deur ’n weerligstraal (Passieblomme). Die leed wat hy in sy tyd aanskou en deurleef het, het nie alleen neerslag in sy poësie gevind nie, maar dit het hom gelouter sodat hy die Hebreeuse psalms in al hul menslikheid kon deurvoel en vertolk. C. TOTIUS SE VORMING. Voordat Totius se beryming nader beskou word, moet ons ons eers rekenskap gee van hierdie digter se groei en geroepenheid tot en sy toegerustheid vir die taak van psalmvertolker. Totius se lewe en sy digtersloopbaan kan gesien word as ’n vor- mingsproses, ’n innerlike groei met die psalmberyming as die volrypte vrug. Dit is die geleidelke ontplooiing van ’n talent wat ’n hoogtepunt bereik in die kuns van psalmvertolking. Hierdie wonder is op so ’n wyse voltrek dat daarin reeds ’n goddelike bestiering gesien is. Om Totius se ontwikkelingsgang tot psalmvertolker in perspektief te stel moet in die eerste plek aangetoon word hoe hy as mens en as digter gevorm is om die nasionale en persoonlike motiewe in die Hebreeuse psalms te vertolk. Tweedens moet nagegaan word hoe sy digterper- soonlikheid ingestel is om ’n psalmberyming te lewer wat beantwoord aan die doel van kerklik-liturgiese gebruik. Dan bly daar nog oor die ontwikkeling in die digter se tegniek—die vooruitgang wat daar te be- speur is in sy beheer van vers, taal en beeld. 8. Die beryming van 1773. Ten spyte van al die besware teen Datheen se werk kon geen ander psalmboek dit in Nederland verdring voor laat in die agttiende eeu nie. Intussen het daar in Nederland heelparty psalmvertolkinge die lig gesien. Daar is uiteindelik besluit om ’n nuwe beryming saam te stel uit drie bestaande werke, nl. dié van Ghijsen, Voet en dié van die Ge- nootskap „Laus Deo, salus populo”. Die nuwe bundel is in 1773 voltooi en in 1775, in sommige gevalle nie sonder teenspoed nie, in gebruik geneem. g Waar so baie berymers meegewerk het aan hierdie psalmbundel, laat dit sig moeilik as ’n geheel karakteriseer. Afgesien van geringe ontleninge deur Hendrik Ghijsen aan die werke van Marnix Camphuysen en Revius het geen digter van naam ’n bydrae gelewer tot die beryming van 1773 nie. Hierdie werk is ’n produk van die agtiende eeu, ’n tydperk van geestelike insinking in Nederland. Die mooiste vertolkinge in hierdie bundel behoort tot die beste wat hierdie eeu op letterkundige gebied in Nederland opgelewer het. Ongelukkig kan hierdie werk, soos enige let­ terkundige werk, nie ontkom aan die beperking' van sy tyd nie. Naas die skoonhede vind ons hier dus veel wat arm is aan digterlikheid. Die swakhede in hierdie beryming is ook nie net van suimer estetiese aard nie; daar is ook gedeeltes wat eksegeties nie ’n suiwere vertolking van die Hebreeuse psalm is nie. 105 2) P. J. Nienaber: Totius, Digter en Profeet; Johannesburg, 1958, p.l. 3) Prof. dr. G. Dekker: Afrikaanse Literatuurgeskiedenis; Nas. Pers, 1951, p.86. 2. Totius en die individualisme. N b k T i In sy Na een bezoek aan Totius sien die Nederlandse digter A. Roland Holst as grondtrekke van Totius se digterskap „kuischheid van de ziel” en „schroom zichzelf op den voorgrond te dringen”. Hierdie innerlike skugterheid is deel van die digter se sielkundige samestelling. Dit weerhou hom daarvan om hom onvoorwaardelik oor te gee in en aan sy 106 digkuns. Veelseggend is in hierdie verband die voorwoord by Passie- blomme, waarin die digter meld dat soinmige van die gedigte eers twaalf- jaar na hul ontstaan gebundel is, en dan laat volg: „Miskien is ’n sekere mate van skroomvalligheid waar dit ’n persoonlike en intens-deurleefde smart betref, die hoofoorsaak dat ek die gediggies so lank agterweë gehou het.” Totius se terughoudendheid as digter is m.i. ook die agtergrond van sy simboliek, siinboliek in die sin van aanwending van die simboliese stylfiguur. In hierdie lig sien ek sy voorliefde vir die dialoogvorm en sy neiging in die algemeen om sy gevoel te projekteer in een of ander „figuur”. Totius se skugterheid teenoor die eie innerlike het hom bestem as die vertolker van die gevoelens van ander, maar nie sonder om hierin homself te verwesenlik nie. Roland Holst vermoed tereg dat Totius „het meest verhevene in zichzelf pas uit had kunnen spreken na het te hebben toegedacht—toegeschreven inderdaad—aan wat zoo veel ander was dan zijn eigen leven” 2). So het hierdie twintigste-eeuse digter ont- kom aan die individualisme van die moderne tyd, die grootste bedreiging vir die hedendaagse psalmvertolker. Totius is dus nie individualis in die sin wat die Tagtiger dit is nie, en ook nie in die sin wat die na-Tagtiger dit is nie. Tog is hy ook indivi­ dualis, soos professor Dekker dit sien: „Totius is in diepste wese indivi­ dualis in dié sin dat hy as sterk na binne lewende digter die lewensmis- terie, die Raadsplan van sy God veral beleef en geopenbaar sien in eie sielelewe. Die kern van sy individualisme is sy innige gemeenskap met sy God . . . .” 3. Individualisme só opgevat, kan, soos in die geval van Totius, bevorderlik wees vir die kuns van psalmberyming. 2) P. J. Nienaber: Totius, Digter en Profeet; Johannesburg, 1958, p.l. 3) Prof. dr. G. Dekker: Afrikaanse Literatuurgeskiedenis; Nas. Pers, 1951, p.86. 2) P. J. Nienaber: Totius, Digter en Profeet; Johannesburg, 1958, p.l. 3) Prof dr G Dekker: Afrikaanse Literatuurgeskiedenis; Nas Pers 1951 p 86 3. Taal, vers en beeld. In Totius se kunsontwikkeling is die suiwering in sy taalgebruik sckcr die opvallendste. In die begin was sy taal nog baie Nederlands- gekleurd. Dit het gaandeweg nie net suiwerder geword nie, maar hy het dit ontwikkel tot ’n uiters gevoelige en plastiese middel. Nadat Totius sy vorm gevind het, is die hoofkenmerke van sy vers- tegniek die aanwending van die kort vers, veral die jambiese, maar dik- wels ook die trogei'ese, drie-, vier- en vyfvoet. Hierin bring hy afwisse- ling deur effektiewe metriese afwykinge. Kenmerkend van Totius se verstegniek is ook sy aanwending van die enjambement. Die rym 107 vertoon ook ’n besondere karakter by hom. Dit is veral die vroulike rym wat goed aanpas by sy digterskap. vertoon ook ’n besondere karakter by hom. Dit is veral die vroulike rym wat goed aanpas by sy digterskap. y g p y y g p Hierdie digter se kunsontwikkeling word ook geopenbaar deur die besondere aard van sy beeldingsvermoë. Kragtens die hele wese van sy digterpersoonlikheid is hy nie in die eerste plek sterk beeldend nie. Hy is ook nie hewig ontvanklik vir sinsindrukke nie. Anders as Gezelle open- baar Totius weinig ontvanklikheid vir gehoorindrukke. By hom is daar ook nie die visuele aanleg van Leipoldt, wat bedwelmd kan raak deur die kleureweelde van die natuur nie. Tog vind ons wel skerp en dikweels oulik-intiem gesiene beeldjies by Totius. By hom is dit veral plastiek in klein trekkies. Dit is interes- sant om te sien dat by die psalmberyming hierdie gawe van hom, deur besieling van die Bybelpsalm en ook deur noodsaak om die oorspronk- like beeld weer te gee, verhewig en versterk word. Afgesien van Totius se intieme saamleef met die Bybel en die ver- werking van Bybelbeelde en -konsepsies in sy poësie was ’n belangrike vormende invloed wat hy as psalmvertolker ondergaan het, die vertaling van die Bybel, veral van die digterlike boeke, soos Psalms, Jesaja en Job. Waar die Palestynse natuur die agtergrond, die natuurlike klank- bodem van die psalms is, het die merkwaardige ooreenkoms tussen Suid- Afrika en Palestina ook ’n belangrike rol gespeel in die geslaagde vertol- king van die Hebreeuse psalms in Afrikaanse versvorm. 1. Algemeen. In ’n literêre beskouing oor die Afrikaanse psalmboek moet altyd daarmee rekening gehou word dat Totius waar die melodieë van die Nederlandse psalmboek behou is, gebonde was aan die daarby passende strofebou en maat. Die bespreking van die vorm in hierdie gevalle is dus nie ’n bespreking van primêr-skeppende vermoë nie maar van ge­ slaagde aanwending deur belewing van ’n gegewe vorm en in dié sin dus wel skeppend. 2. Die psalm as organiese eenheid. ’n Wesenstrek van die Afrikaanse psalmberyming, van die geslaagd- ste gedeeltes altans, is die digterlike ontstaan daarvan. Na die jarelange vertroudheid met die psalms en sy vertaling daarvan het hierdie poësie so deel van Totius geword dat die snare van sy gevoelige digterharp as vanself begin saamtril het met die van die Hebreeuse sanger. Hieruit 108 word al die skoonhede van die Afrikaanse psalmvertolking verklaar. Waar insinkinge voorkom, moet dit daaraan toegeskryf word dat die inspirasie nie altyd sterk genoeg was nie of soms heeltemal gewyk het— iets wat heel begryplik is by psalmberyming. word al die skoonhede van die Afrikaanse psalmvertolking verklaar. Waar insinkinge voorkom, moet dit daaraan toegeskryf word dat die inspirasie nie altyd sterk genoeg was nie of soms heeltemal gewyk het— iets wat heel begryplik is by psalmberyming. Totius het die inhoud van die Bybelpsalms vertolk deur hom direk tot die Hebreeuse teks te wend. Hy het hom so ingeleef in die konsepsie van die oorspronklike psalm dat hy dit as organiese eenheid besield kon wcergee. Waar hy die psalm dan as ’t ware weer gekonsipieer het, is sy vertolking nie ’n moeisame omdigting van Bybelvers na Bybelvers nie maar ’n gemspireerde herdigting van die psalm as ’n eenheid waar- van elke onderdeel opgeneem is in die gevoelstroom en gedrenk is met die stemming van die geheel. Dit verklaar die frisheid van siening en segging. Die digter se vermoë om die psalm as geheel te vertolk, blyk o.a. uit sy weergawe van daardie psalms waarin ’n terugblik gewerp word op die geskiedenis van Israel, bv. Pss. 78, 105, 106 en 107. Deurdat die Afrikaanse berymer sterk op die hoofgedagte van die psalm gekonsentreer het, is sy vertolkinge in baie gevalle korter as die van die Nederlandse psalmboek. Dit is die geval met Ps. 119, wat hy van 88 tot 63 strofes verminder het. Totius se kennis van die eksegetiese inhoud en die aanleiding tot die ontstaan van die psalms het daartoe bygedra dat sommige van sy ver­ tolkinge herleef het as geleentheidsange, bv. Pss. 5, 20, 45, 81, 122 en 134. As Calvinis het Totius daarna gestreef om ’n eksegeties-getroue weergawe van die Bybelpsalms te gee. Waar hy om tegniese redes, veral om ’n vers of strofe te „vul”, uitbrei op die Hebreeuse psalm, doen hy dit sonder om in 1e gaan teen die gees van die oorspronklike en van die Bybel as geheel. 2. Die psalm as organiese eenheid. Soms het hy op ander tekste as die betrokke psalmvers gesteun. Dikwels het die Afrikaanse berymer waar hy moes uitbrei, die geleentheid benut om die gedagte van die Bybelpsalm meer eksplisiet te vertolk, ook in die vorm van konkrete beelde, sodat die Afrikaanse psalmberyming vir die leek in baie gevalle ’n verklarende karakter het, bv. in Ps. 4: Afrikaanse Bybel: „ . spreek in julle hart op julle bed, en wees stil”. Hoeveel lewensvatbaarder word dit nie in: Hoeveel lewensvatbaarder word dit nie in: Deursoek jul hart in stille stonde, h id f j l j as eensaamheid omsweef jul sponde, di HEER t til j p verwag die HEER, en wees net stil. 109 3. Grondstemminge in die psalms. 3. Grondstemminge in die psalms. Daar is veral drie groepe psalms wat baie prominent verteenwoor- dig is in die psalmboek: die klaag- en smeekpsalms, die lofpsalms en die sogenaamde vloekpsalms. g p In die klaagpsalms het ons die mens in al sy kleinheid, nietigheid en ootmoed. Hierdie inhoud het sterk tot Totius gespreek, het „Einklang” gevind by sy digterpersoonlikheid. Die digter onderskei hom by hierdie psalms daarin dat hy die slepende rym meesterlik hanteer. Hy vergoed vir die armoede aan slepende uitgange in Afrikaans deur die aanwending van: die onbeklemtoonde hulpwerkwoord het en die tweede nie in die rymuitgang; ( ) y g g die voornaamwoorde (ek, hy, hul, hom, dit) en die werkwoordsvorme is, was en wees in onbeklemtoonde rymuitgange; i die voornaamwoorde (ek, hy, hul, hom, dit) en die werkwoordsvorme is, was en wees in onbeklemtoonde rymuitgange; di d di l h d b b i h d s, was en wees in onbeklemtoonde rymuitgange; i d t di t l h d die meervoudsvorme met die agtervoegsel—hede, bv. bangighede, donkerhede ens.; nuwe samestellinge, soos leuenspreker, jonkheids- lewe, ens.; ander menskeppinge, bv. grootdadig, onendig ens.; argaismes, bv. verdrewe, misdrewe ens. Totius, self sanger van volksmart, het die leed van oud-Israel, soos vertolk deur hul psalmdigters, suiwer aangevoel en weergegee. Maar daar klink ook jubeltone op uit die boek van die psalms. Oppervlakkig mag geoordeel word dat Totius minder aanleg openbaar vir die loflied. Is dit dan nie meesal ’n klag wat in sy poësie gehoor word nie? Dit is egter geen troostelose klag nie. Daar is by hom altyd die heerlike toe- komsverwagting, die onverwoesbare geloof en geloofsvreugde waarin sy klag altyd weer uitmond. Dit is die agtergrond van sy mooi vertolkinge van lofpsalms. In die vloekpsalms beluister ons die felle uiting van die hoon en haat van die Hebreeuse digter vir sy vyande wat vir hom ook die Godsvyand is. Die vertolking van hierdie psalms het seker die hoogste eis aan Totius se digterskap gestel. Nie alleen lê hierdie psalms die verste buite die moderne gevoelsfeer nie, maar vyandsverguising is ook, soos sy oorlogs-poiësie getuig, vreemd aan hierdie digter se wese. Ten spyte hiervan het hy op ’n besondere wyse geslaag in sy vertolking van hierdie psalms. Die sleutel tot Totius se geslaagde vertolking van die vloekpsalms vind ons goed weergegee in: Sou ek nie haat van ganser hart wie in hul hoogheid U wil tart? van die wat teen U opstaan, HEER? Ek smaad—omdat hul U gesmaad het; van die wat teen U opstaan, HEER? Ek smaad—omdat hul U gesmaad het; Ek smaad—omdat hul U gesmaad het; Ek haat—omdat hul U gehaat het. —Ps. 139. g ; Ek haat—omdat hul U gehaat het.P 139 —Ps. 139. 4. Vers, beeld en taal. Tot die skoonhede van Totius se vers behoort sy aanwending van die vroulike rym„ die enjambement en metriese afwyking waardeur die ontroering direk vertolk word. Die vroulike rym het ek reeds kortliks behandel. Hieronder volg enkele voorbeelde van die ander twee ken- merke. In die volgende word die klag versterk deur die enjambement: (Ek onderstreep) My tong verstom en klewe d vas aan my mond . . . 3. Grondstemminge in die psalms. Sou ek my nie met afsku keer Sou ek nie haat van ganser hart wie in hul hoogheid U wil tart? Sou ek my nie met afsku keer 110 van die wat teen U opstaan, HEER? Ek smaad—omdat hul U gesmaad het; Ek haat—omdat hul U gehaat het. —Ps. 139. —Ps. 22. Waar wenslik stel Totius die primitief-Oosterse siening vir ons Westerlinge aanneemliker voor. Hierdie voorbeelde het één karaktertrek met mekaar gemeen: konkrete siening. g g Die frisheid wat die beeldspraak kenmerk, is eie aan die taal van hierdie werk in die algemeen. Hierdie taalfrisheid sien ons in die aan- wending van spreektaalkonstruksies, die skilderende woord, eie vindinge en argai'stiese wendinge. Van dit alles kan binne die bestek van hierdie artikel ongelukkig geen nadere rekenskap gegee word nie. 5. Die rym. Hierbo is verwys na Totius se geslaagde aanwending van die rym, veral die slepende rym. Hoewel die Afrikaanse berymer hiermee skone effekte bereik het, was die rym tog nie altyd ’n aanwins nie. . In meer as een vertaling voel ’n mens dat onnodig vasgeklem is aan die strenge rymskema van die Nederlandse psalmboek, bv. in Ps. 132, waar die drieledige gepaarde rym in die elf strofes lange vertolking ’n meganiese dreun word. In enkele gevalle was die rym in so ’n mate ’n hindernis dat die digter hom skuldig gemaak het aan rymdwang, bv. deur omsetting in die woordorde. Waar die rym dus nie altyd ’n aanwins was vir die Afrikaanse be­ ryming nie, verbaas dit nie dat dit Totius se vertolking ten goede gekom het waar hy in sommige gevalle minder gebruik maak van die rym as die Nederlandse psalmboek, bv. by Pss. 7, 39, 114 en'137. —Ps. 22. —Ps. 22. Hoe dringend word die smeking nie deur die rymwoord in die be- klemtoonde posisie vanweë die enjambement nie: Daal af in my verborge diepte en leer d U h id di i ld Daal af in my verborge diepte en leer d U h id di i ldi y g p my daar U wysheid, diep en menigvuldig. P In sy psalmberyming wend Totius hoofsaaklik die jambiese en tro- gei'ese metrum aan, gewoonlik die drie-, vier- en vyfvoet. Tot die skoonhede van hierdie werk behoort die metriese afwyking in die vers, afwykinge wat die onmiddellike vergestalting van die ontroering is: U tem die oorlogsvolke! Aan U die heil alleen! Stort op u erf ’n seën soos druppels uit die wolke. —Ps. 3. U tem die oorlogsvolke! Aan U die heil alleen! Stort op u erf ’n seën soos druppels uit die wolke. —Ps. 3. U tem die oorlogsvolke! Aan U die heil alleen! Stort op u erf ’n seën soos druppels uit die wolke. —Ps. 3. U tem die oorlogsvolke! A i i ! g Aan U die heil alleen! St t f ’ ë Stort op u erf ’n seën d l i di p soos druppels uit die wolke. P 3 —Ps. 3. Deur die sterk heffing aan die begin van die voorlaaste vers word die janibes afgewissel deur ’n spondee, wat die bede aan die einde van hierdie vertoiking soveel dringender maak. Naas die aksentwerking is daar ook nog ander middele wat die digter aanwend in sy vers, bv. alliterasie en klanknabootsing. Deur sy aanwending van laasgenoemde slaag Totius daarin om ons in meer as een vertoiking die eggo’s van die woeste spel van die elemente te laat hoor. Afgesien van die skone klankeffekte is daar ook die mooi gang in Totius se vers waar die stromende volsinne oor die verseinde heenvloei. Die Afrikaanse psalmberyming word ook gekenmerk deur frisheid van beelde. Hier word gedink aan die getroue weergawe van Bybel- Ill beelde, aan die digter se uitbreiding op die Bybelbeeld en aan gevalle waar hy die direkte Bybelwoord omskep in ’n nuwe beeld. Waar wenslik stel Totius die primitief-Oosterse siening vir ons Westerlinge aanneemliker voor. Hierdie voorbeelde het één karaktertrek met mekaar gemeen: konkrete siening. beelde, aan die digter se uitbreiding op die Bybelbeeld en aan gevalle waar hy die direkte Bybelwoord omskep in ’n nuwe beeld. 6. Die volledige beryming en die „proefbundels”. Die algemene groei in Totius se digterskap word ook weerspieël deur sy vertolkinge van die psalms, ’n Mens kry ’n beeld van hierdie proses deur die „proefbundels” wat sedert 1922 gepubliseer is, te lê naas die beryming van 1937. ’n Volledige beeld is dit egter nie, want die bundel wat kerklike goedkeuring verkry het, is die resultaat van die wisselwerking tussen berymer en reviseurs. Op hierdie interne wor- dingsgeskiedenis het ek om verskillende redes nie ingegaan nie. g g g g ’n Vergelyking van die proefbundels met die finale beryming bring aan die lig dat daar min vertolkinge is waarin later geen wysiginge aan- gebring is nie. Soms is die wysiginge beperk tot enkele woorde of verse. In ander gevalle, hoewel nie baie dikwels nie, het hele strofes ’n wysiging ondergaan. Totius se psalmvertolkinge het met die jare spontaner en natuurliker geword. Sy finale en volledige vertolking vertoon ook nog swakhede 112 maar nêrens swakhede van so ’n in die oog lopende aard as dié wat sy proefbundels aankleef nie. Hier word veral gedink aan gevalle van onbe- sielde vertolking wat ons nog in die Afrikaanse psalmberyming aantref. Soms is die swak vertolking te wyte aan die aard van die Hebreeuse psalm, byvoorbeeld in die geval van Ps. 37. Hierdie spreukagtige psalm waarin ’n reeks uitsprake oor die lot van die vrome teenoor dié van die goddelose gegee word sonder duidelike gedagtevoortgang, kan kwalik as eenheid beleef en vertolk word. Pretoria. * * * BIBLIOGRAFIE. Bóhl, dr. F. M. Th.: De Psalmen I (Serie Tekst en Uitleg); Groningen, 1946. D kk f d G Af ik Li ki d id N P K d Bóhl, dr. F. M. Th.: De Psalmen I (Serie Tekst en Uitleg); Groningen, 1946. Dekker, prof. dr. G.: Afrikaanse Literatuurgeskiedenid; Nas. Pers, Kaapstad, 1941. Dekker, prof. dr. G.: Afrikaanse Literatuurgeskiedenid; Nas. Pers, Kaapstad, 1941. Die Afrikaanse Psalmberyming; Pretoria, 1938. Die Afrikaanse Psalmberyming; Pretoria, 1938. Die Afrikaanse Psalmberyming; Pretoria, 1938 du Toit, dr. S.: Bybelse en Babilonies-Assiriese Spreuke; Johannesburg, 1952. Gunkel, H.: Einleitung in die Psalmen, Gottingen, 1933. Heeroma, K.: „Camphuysen en zijn Stichtelijke Rijmen” (Tijdschrift voor Ne- d l d h T l L k d dl LXVIII fl 1) derlandsche Taal- en Letterkunde, dl. LXVIII, afl. 1). G G i i i i Herder, J. G.: Vom Geist der Ebraïschen Poësie, Zweiter Teil, 1783. H k d H D B h d PS l B 1936 erkenne, dr. H.: Das Buch der PSalmen; Bonn, 19 Holst, A. Roland: „Na een bezoek aan Totius” (P. J. Nienaber: Totius, Digter en Profeet; Johannesburg, 1948). Jacobse, Muns: Kan er een nieuwe Psalmberyming komen?; s-Gravenhage, 1947. Schmidt, H.: Die Psalmen, Herausgegeben van Otto Eissfe S it d W A P D Di ht R i A t d 1928 , , g g Smit, dr. W. A. P.: De Dichter Revius; Amsterdam, 1928. Smit, dr. W. A. P.: De Dichter Revius; Amsterdam, 1928. Dichters der Reformatie in de Zestiende Eeuw; Groningen, 1939. Smit, dr. W. A. P.: De Dichter Revius; Amsterdam, 1928. Dichters der Reformatie in de Zestiende Eeuw; Groningen, 1939. Terry, sir Richard: Calvin’s' First Psalter 1539; Londen, 1932. van den Heever, dr. C. M.: Die Digter Totius; Pretoria, 1932. van Deursen, dr. A.: De Achtergrond der Psalmen; Baarn, z.j. Terry, sir Richard: Calvin’s' First Psalter 1539; Londen, 1932. van den Heever dr C M : Die Digter Totius; Pretoria 1932 van den Heever, dr. C. M.: Die Digter Totius; Pretoria, 1932. van Deursen dr A : De Achtergrond der Psalmen; Baarn z j van den Heever, dr. C. M.: Die Digter Totius; Pretoria, 1932. van Es, dr. G. A. „Hervorming en Calvinisme” (Prof. dr. F. Baur, e.a.: G hi d i d L tt k d d N d l d III) A t van Es, dr. G. A. „Hervorming en Calvinisme” (Prof. dr. F. E. DIE „OU GOUD”. Waar Totius in die Voorwoord van die Berymer vermeld dat hy aan ouer beryminge ontleen het, erken hy dankbaar dat sy beryming „nie geheelenal die vrug is van oorspronklike digarbeid nie”. Marnix, Vondel, Camphuysen, die berymers van 1773 e.a. het almal waardevolle bydraes gelewer „vir sover reels, verse of selfs hele Psalms (soos 3, 8, 88, 119, 125) deur vertaling of vrye aanwending aan hulle beryminge ontleen of deur hulle geïnspireer is . . . . Dit was my strewe om dié oue goud vir die Kerke van Suid-Afrika nie verlore te laat gaan nie”. Dit mag vertolk word as ’n volging van die weg van die geringste weerstand. Niks is verder van Totius verwyder as dit nie. Ook in sy ontleninge bly hy die aktiewe, skeppende digter wat steeds fyn onderskei wat hy opneem in sy gedig, en dit wat hy opneem,word so opgelos in die gevoelstroom dat alles versmelt tot een geheel. Dit is dus nie net wat hy ontleen wat uit litêrere oogpunt belangrik is nie, maar dikwels veral wat hy nie ontleen nie en waarin hy sy eie koers gaan. Totius het ruimskoots ontleen aan die Nederlandse beryming van 1773. Verder het hy die volgende uitgawes gebruik van die digters aan wie hy ontleen het: Marnix se Psalmen Ddvids in Nederlandschen Dichte gestelt (’s-Gravenhage, 1871) en Camphuysen se Rymdichtsche Uytbrey- dinge over den Psalter Davids. Na de Fransche dichtmate van C. Marot en T. Bêze, ’n ou uitgawe, waarvan die titelblad in Totius se eksemplaar verlore geraak het. Aan Vondel, Revius en Hooft het Totius slegs ont­ leen in soverre as wat G. van Elring in sy De Psalmen Gekozen en be- werkt uit vele Dichters, Amsterdam, z.j., uit hierdie digters se beryminge geput het. Van Elring gee wel rekenskap van watter digters tot elke psalm bygedra het, maar hy gee nie van elkeen se aandeel nadere reken­ skap nie. Daarby kom nog dat die samesteller self ook hand bygesit het om sekere vertolkinge te verbeter. Totius het nie sistematies ontleen nie. Dit word veral daardeur be- wys dat hy tevrede was om aan Vondel en Revius te ontleen alleen in 113 soverre as wat van hulle werk voorkom in Van Elring se „bloemlesing’\ Ten spyte daarvan dat die Afrikaanse berymer hier verse van Vondel gevind het wat hom bevredig het, het dit hom nie daartoe gebring om Vondel se Harpzangen ter hand te neem nie. E. DIE „OU GOUD”. Hierdie onsistematiese ont- leningswyse val nog sterker op in die geval van Revius, wat seker Totius se grootste geesverwante voorganger is in psalmberyming. g g g g p y g Deur die bevrugtende invloed van die Nederlandse psalmberyminge te ondergaan en deur vryelik aan hierdie werke te ontleen het Totius se beryming in heel besondere sin ’n voortsetting geword van die eeue- lange tradisie van Dietse psalmberyming. Van die beste in hierdie tradisie het behoue gebly in die Afrikaanse psalmberyming, wat ’n eer- volle plek inneem in die ry van Dietse psalmvertolkinge. J. L. STEYN. Pretoria. BIBLIOGRAFIE. Baur, e.a.: Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, III), Antwerpen, Brussel, ’s-Hertogenbosch, 1944). Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, III), Antwerpen, Brussel, ’s-Hertogenbosch, 1944). Wielenga, dr. B.: De Bijbel als Boek van Schoonheid; Kampen, 1929.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1984/2077

Afrikaans

DIE NASIONALE KONVENSIE. Byj geleentheid van die Nasionale Konvensie (1909), wat die Unie voorafgegaan het, was die taalvraagstuk feitlik die spil waarom alles gedraai het, en daar is allerweë besef dat dit nutteloos sou wees om met die besprekings voort te gaan tensy daar op dié gebied eers ’n bevredi- gende oplossing gevind word. By dié geleentheid was dit veral genl. J. B. M. Hertzog en pres. M. T. Steyn wat van Afrikanerkant nadruk gelê het op die noodsaaklike vereiste van absoluut gelyke taalregte as teken van volkome gelykheid tussen die twee blanke seksies 1), aangesien sir Starr Jameson van Engelse kant gesê het dat hy nie die noodsaaklikheid insien van besliste gelykheid nie maar tog darem sal instem mits daar geen dwang by is nie 2). In sy toespraak in die parlement op 25 Nov. 1910 het Jameson dan ook erken dat toe hy en sy Engelse vriende na die Konvensie gegaan het, hulle vas van plan was om ’n Engels-eentalige Unie tot stand te bring, omdat hulle dit as ideaal beskou het sover dit die taalvraagstuk betref. Selfs vóór dié tyd het hy en sy vriende we! simpatie gehad met die sentiment wat hulle Hollandse vriende aan hulle taal heg, maar hulle het Engels as die handelstaal beskou, en hoewel hulle Hollands nie wou teëwerk nie, het hulle tog gemeen dat Engels alléén die amptelike taal moet wees. Dit was eers nadat pres. Steyn so gevoelvol gepraat en aangetoon het dat dit nie net ’n saak van sentiment was nie maar dat die taal beskou moes word as ’n simbool van rassegelykstelling, dat hy en sy hele party die betekenis daarvan begryp het 3). O m dat hierdie toespraak (in Engels) van pres. Steyn ’n goeie weer- gawe van die Afrikaner se standpunt is en dan ook die deurslag gegee het, word die hoofpunte hier aangehaal. Hy het begin deur te sê dat daar van die plan van Unie niks tereg sal kom as daar nie ook ver- eniging tot stand kom tussen die twee rasse, wat in wese tog nie soveel van mekaar verskil nie. Hy betreur die foute van die verlede wat gelei het tot rassehaat, en sê dat dit alleen verwyder kan word deur die twee rasse op absoluut gelyke voet te plaas, want daar kan geen vereniging van state sonder ’n vereniging van harte wees nie; daar kan geen eenheid wees sonder gelykheid nie. DIE NASIONALE KONVENSIE. So lank as wat een ras voel dat dit ’n ondergeskikte plek teenoor die ander moet inneem, so lank is daar ’n gevoel van onreg, en hierdie gevoel sal ’n skeidsmuur tussen die twee vorm. Op taalgebied moet daar volkome gelykstelling kom: in die parlement, geregshowe, die skole, die staatsdiens. Hollands moet saam 12 met Engels die amptelike taal van Suid-Afrika wees. Dit vra die Afrikaner nie as ’n guns nie maar as ’n reg, en spreker pleit daarvoor as vérsiende staatsbeleid. Hollands is die oudste landstaal, die voormalige amptelike taal, die taal van die grootste deel van die blanke bevolking, die taal van die Voortrekkers, wie se dade vir Suid-Afrika en die be- skawing erkenning verdien. Ons taal het sy amptelike karakter alleen deur geweld verloor. As sy wenk aangeneem word, sal ál die taalgesuk- kel verdwyn, die vraagstuk bokant en buite die politiek geplaas en party- verdeling op rassegrondslag vermy word. As hierdie politiek van gelyk- stelling ’n eeu gelede gevolg was, dan het Suid-Afrika miskien vandag net één taal gehad, en dit sou nie Hollands gewees het nie. M aar nou het die twee tale wortel geskiet; ons kan nie een opsy sit nie. Altwee moet langs mekaar ontwikkel, laat dit goed of kwaad wees 4). Die gevolg was dan ook dat die Konvensie in dier voege besluit het en dat vir die eerste maal in die geskiedenis die Afrikaner se taal oor die hele land deur die wet erken is as absoluut gelykwaardig met Engels deur art. 137 van die Zuid-Afrika W et van 1909 wat lui: „De engelse alsmede de hollandse talen zijn officiële talen van de Unie. Zij worden op een voet van gelijkheid behandeld en bezitten en genieten gelijke vrijheid, rechten en voorrechten . . . ” Dr. W . J. Viljoen het hier­ die artikel in ’n toespraak in Kaapstad genoem „de sluitsteen, waarop het gehele gebouw van de Unie rust. Het is meer dan een gewoon wetsartikel— het is een vredesverdrag tussen de twee grote blanke rassen van Zuid-Afrika, onderpand van een onverbrekelike verbintenis en waarborg van een onvervreemdbaar recht” 5). Daarmee was die eerste fase van die taalstryd as ’n Uniale aan- geleentheid, naamlik die stryd om erkenning van taalgelykheid en twee- taligheid, afgeloop. Die tweede fase, naamlik die praktiese toepassing van hierdie reg, was heeltemal ’n ander saak. Wet waarheid het R. H. DIE NASIONALE KONVENSIE. Brand dan ook destyds geprofeteer 6): Hopeful, however, as is the future, it is useless to suppose that racialism will never trouble South Africa again . . . . in the working out of the constitution the different ideals of the two races cannot fail to clash. Bilingualism, whether in education or in the public service, will cause trouble for many years. DIE KONFERENSIE VAN ONDERWYSHOOFDE. Met die oog op hierdie besluit van die Konvensie het die eerste Minister van Onderwys, die heer F. S. Malan, op 2 Nov. 1910 aan die vier administrateurs geskrywe i.v.m. die provinsiale onderwyswetgewing om vas te stel (a) wat die posisie in elke provinsie is, (b) inhoeverre 13 dit in ooreenstemming met die beginsel van art. 137 van die Grand wet is. en (c) hoe dit in geval van afwyking verbeter kon word. dit in ooreenstemming met die beginsel van art. 137 van die Grand wet is. en (c) hoe dit in geval van afwyking verbeter kon word. Daarna het hy die vier onderwyshoofde vir ’n konferensie in Kaap- stad byeengeroep, waar hulle ’n week lank, 15-22 November, oor die taalvraagstuk beraadslaag het. Almal was dit eens dat daar vir elke leerling gelyke geleentheid moes wees maar geen verpligting t.o.v. óf die taal óf die medium nie, terwyl die Vrystaatse en die Transvaalse Direk- teurs van Onderwys, dr. W . J. Viljoen en dr. J. E. Adamson onderskeide- lik, bygevoeg het moedertaalonderwys sover inoontlik. Ter praktiese uitvoering van hierdie beginsels het hulle die volgende aanbeveel: (a) Voertaal. (1) Om opvoedkundige redes moet die taal wat die kind die beste praat en verstaan, sover prakties uitvoerbaar die voertaal wees en bly 7). (2) Die tweede taal mag 7) egter op aanbeveling van die plaaslike bestuur en met die goedkeuring van die Departe- ment geleidelik as bykomende voertaal ingevoer word, mits 7) die betrokke ouers daarmee tevrede is. (3) Die standerd waarop die tweede voertaal ingevoer word, en die verskillende vakke wat daar- deur in elke standerd onderwys moet word, sal deur Departementele regulasies 7) vasgestel word op voorwaarde dat dit sover inoontlik in ooreenstemming met die ouers se begeerte sal wees. (4) Minder- heidsgroepe moet sover moontlik tegemoetgekom word. (b) Taal as vak: (5) In elke openbare skool moet daar voldoende voor- siening gemaak word vir die onderwys van albei tale as vak, en elke kind moet albei leer, 7) behalwe dat ’n leerling van een van die twee vrystelling kan verkry op skriftelike versoek van sy ouers. (c) Onderwysers. (6) Geen onderwyser sal gepenaliseer word weens gebrek aan kennis van die tweede taal mits hy andersins sy pligte getrou nakom nie 8). 14 Sommer by die eerste volksraadsverkiesing het hulle die taalvraag­ stuk in die politiek gesleep deur dit, nes in 1943 weer, hul vernaamste verkiesingskreet te maak en het die gevoelens hoog geloop 10). Die Afrikanerkant het egter die meerderheid behaal, maar daar was alle aanduidings dat die ontevrede minderheid die saak by die eerste geleent­ heid in die eerste volksraadsitting sou te berde bring. Net twee dae ná afloop van bogenoemde konferensie is die kwessie dan ook in die parlement opgerakel. Vanweë die groot belangrikheid van die taalvraagstuk in Suid-Afrika, omdat dit tot die eerste Uniale onderwyswetgewing gelei en die grondslag gelê het van alle latere be- palings i.v.m. die taal- en die mediumkwessie, en ook omdat hierdie eerste taaldebat in die Unieparlement ’n interessante lig werp op die houding van die Engelse destyds in vergelyking met hul politieke houding in die jare 1937-1943 (en soos in die jongste tyd weer geopen- baar t.o.v. die Transvaalse onderwysordonnansie) en die verenigde verset van die hele Afrikanerdom daarteen, is dit interessant om hierby stil te staan. Aanleiding tot dié eerste en belangrike taalstryd in die Volksraad was ’n voorstel van ’n Engelssprekende, kol. C. P. Crewe (Oos-Londen), op 24 Nov. 1910, waarin hy ’n aanval op genl. Hertzog se dubbelmedium- onderwyswet van 1908 gemaak het, naamlik: That in the opinion of this House the provisions of the Orange Free State Education Acts are in conflict with the principles of freedom and of equality of opportunity embodied in the South Africa Act, 1909, inasmuch as such provisions compel children to receive instruction through the medium of both English and Dutch, constitute an infringe­ ment of the rights of parents, operate unfairly against certain sections of the teaching staff, make it impossible to obtain an adequate number of efficient teachers, tend to accentuate racial divisions, and inflict grave injury upon the education of the country. Hy het die Eerste Minister (genl. L. Botha) se toespraak van 13 Julie 1910 in Johannesburg aangehaal, waarin dié gesê het die regering se onderwysbeleid is (a) taalgelykheid, (b) moedertaalmedium selfs al kos dit die staat meer, en (c) geen dwang nie, en hy dring daarop aan dat dié beleid uitgevoer word. Uit ’n opvoedkundige oogpunt beskou, is dubbelmedium heeltemal verkeerd. Hy was byvoorbeeld in so ’n dubbelmediumskool in Bloemfontein waar ’n derde van die tyd verspil is deur herhaling in die tweede taal. DIE TAALVRAAGSTUK IN DIE POLITIEK. Baie Engelse was egter glad nie met hierdie verloop van sake gediend nie. Tereg skrywe dr. F. W . Engelenburg 9): It should not be forgotten that, whereas the fathers of the Con­ stitution accepted the absolute equality of both languages in all good faith, English-speaking South Africa never took the matter seriously. Bi-lingualism was regarded as a mere polite gesture toward the other section— neither more nor less. Educated Afrikanders put up with bi­ lingualism as a necessary evil from which there is no escape. On the other hand, the average English-speaking South African of the period was inclined to regard every practical recognition of the Dutch language as a menace to the interests of those of his own race. 15 Dis belangrik dat ’n mens aandag gee aan sy motivering, aangesien die meeste van die argumente wat hy in 1910 teen verpligte dubbel- mediumonderwys aangevoer het, dieselfde is as dié wat die Verenigde Party ’n 30 jaar later ten gunste daarvan gebruik het. Die skade wat dié soort partypolitiek nie al aan Suid-Afrika berokken het nie! Die Minister van Onderwys het geantwoord dat die taalvraagstuk in die Nasionale Konvensie deur art. 137 afgehandel is, en dat as daar geen ooreenkoms oor bereik was nie, daar ook geen Unie sou gewees het nie. Die artikel beteken gelykheid van álbei tale en geld nie net vir één taal nie. Verder is dit net so min die ouers se werk om die voertaal te kies as om byvoorbeeld die leergang vir die B.A.-eksamens vas te stel. Hy noem dan die aanbevelings wat in die verband deur die vier onderwyshoofde gedoen is, en wys daarop dat daar nou ’n praktiese oplossing uitgewerk moet word vir die beginsel wat deur die Konvensie neergelê is 12). Sir J. P. Fitzpatrick (Pretoria-Oos) het daarop beweer dat art. 137 die opsionele en nié die verpligte gebruik van albei tale beteken nie, anders sou die Engelse nooit toegestem het en sou daar úók nooit Unie gewees het nie. Die beginsel van verpligte tweetaligheid beteken dwang. Dit beskou die Engelse nie „fair play” nie. Nou moet die doel- treffendheid van die opvoeding ondergeskik gemaak word aan die pro- pagering van ’n taal. W at hy wil hê, is gelyke geleentheid, nie gelyke verpligting nie. Dis opvoedkundig onmoontlik om deur twee media te leer 13). Genl. Hertzog, teen wie die aanklag gemik was, het die aandag daarop gevestig dat laer en middelbare onderwys onder die Provinsiale Rade val en nie onder die Volksraad nie. Hy het daarop gewys dat daar sowat 16,500 Hollands- teenoor slegs sowat 3,500 Engelssprekende kinders op skool in die Vrystaat is, dat daar nie één uitsluitend Engels­ sprekende klas is nie teenoor ongeveer 500 uitsluitend Hollandssprekende klasse en dat in die ongeveer 400 openbare skole die Engelssprekendes in slegs omtrent 5 in die meerderheid is; m.a.w. dat dubbelmedium die Afrikanerkant op ’n veel groter skaal tref as vir die Engelse groep. Die uitgesproke doel van die Engelse regering se 1902-onderwyswet ná die oorlog was om die Afrikanerkind te verengels deur Engels die voertaal te maak en Afrikanerideale deur Engelse te vervang. 14 As dit dan sou bydra tot beter ver- staan van die werk, dan is drietale mos nóg beter, het hy ewe bitsig (en logies!) besluit 11). 15 W aar was die heilige beginsels van ouerlike keuse en nie-verpligting en moedertaal- onderwys toé? Daar is altesaam nie 12 Hollandssprekende onderwysers wat nie Engels kan praat nie, teenoor honderde Engelse leerkragte wat g’n woord Hollands ken nie— feitlik meer as die helfte van elke skool- personeel, en dit in so ’n oorwegend Hollandssprekende provinsie. Hoe- 16 wel hy erken dat daar niks in sy 1908-onderwyswet is wat sal verhoed dat Engels- en Hollandssprekende kinders in aparte klasse of skole sal opgevoed word nie, was dit nooit die bedoeling dat dit sou gebeur nie. Hy was nog altyd daarteen en sal altyd sterk daarteen gekant wees dat die kinders in twee aparte kampe gejaag word. Dit sou ekstra geboue en onderwysers verg. Á1 metode is dus gemengde klasse en dub- belmediumonderrig. As die meerderheid van die ouers die voertaal moet bepaal, soos die Engelssprekendes nou verlang, dan sal Engels die voertaal in slegs 5 skole in die Vrystaat wees en Hollands in ál die ander. W at sal hulle dán sê? In klein dorpies is aparte skole onmoont- lik en is die enigste alternatief in dié geval één voertaal. Die argument van nie-verpligting hou ook nie steek nie. Ander dinge, soos die leer- gang, skoolbesoek ens., is dan verpligtend. Die enigste oplossing vir gemengde klasse is die dubbelmedium. Daarby is geen dw ang nie, want niks verplig die Engelse kinders om te luister as die ander in Hollands toegespreek word nie, en andersom. Hy sou egter ten gunste van enkel- mediumonderwys wees as die Raad die nodige geld daarvoor sou stem 14). Die Eerste Minister het gesê dat die Opposisie (hoofsaaklik die En­ gelssprekendes) die voertaalvraagstuk hul vernaamste verkiesingskreet gemaak het, en as amendement voorgestel dat om die toepassing van vryheid en gelykheid vervat in art. 137, in die onderwysstelsel deur die hele Unie te verseker, ’n gekose komitee benoem word om die onderwys- stelsels van die vier provinsies na te gaan en te ondersoek (a) of hulle in ooreenstemming met art. 137 van die Suid-Afrikawet is, (b) of hulle enige verpligting behels t.o.v. die twee tale as vak of as voertaal en (c) om in geval van enige afwyking die nodige aanbevelings te maak, met voile inagneming van die magte van die Provinsiale Rade kragtens die Grondwet 15). Kol. 15 Crewe het hierop sy voorstel teruggetrek, waarna die amende­ ment aanvaar is, en op 2 Desember is die komitee benoem 16). DIE GEKOSE KOMITEE SE VERSLAG, 1911. Die komitee, onder voorsitterskap van min. F. S. M alan, het altesaam 41 sittings gehad van 6 Des. 1910 tot 17 April 1911; hulle het die onder- wyswette van die vier provinsies nagegaan en die saak kalm, ernstig en noukeurig oorweeg, soos die voorsitter dit self in die Volksraad gestel het. In die komiteesitting van 24 Feb. 1911 het kol. Crewe voorgestel dat die onderwyswetgewing van die vier provinsies so gewysig moet word dat hulle die volgende beginsels behels: 17 (1) dieselfde en genoegsame vryheid en geleentheid vir enigeen van die twee tale as vak sowel as voertaal; (2) geen onregstreekse of regstreekse dwang in die geval van enige kind nie; (3) dat ouers die reg sal hê om te eis dat een of albei tale as vak aan hulle kinders geleer sal word en dat een of albei as medium gebruik sal word; (4) dat waar ouers geen bepaalde keuse doen nie die kind geleentheid sal hê om albei te leer, en dat vir alle ander vakke die taal wat die kind die beste praat en verstaan, die medium sal wees; (5) dat kandidate vir enige onderwyserseksamen één óf albei tale as vak sal kan kies, dat die vraestelle in albei tale opgestel sal word, en dat die kandidaat sy eie voertaal sal kan kies, terwyl geen kandidaat in enige opsig weens sy eentaligheid benadeel sal word nie 18). Hierdie voorstel, wat tiperend van die algemene Engelse houding destyds is, wou dus die Provinsiale wetgewing doelbewus en opsetlik so ingerig hê dat dit die deur sou ooplaat vir die EngelSsprekendes (onder- wyser; ingesluit) om, in ’n tweetalige land en in stryd met die letter en gees van art. 137 van die Uniale Grondwet, volkome Engels-eentalig op te groei en wetlik gevrywaar te word van enige verpligting om ^Hollands te leer, terwyl dit terselfdertyd ook as skuiw ergat moes dien Om die (on- kundige en/of afvallige) Afrikanerouer in staat te stel om indien tiy dit verkies, uitsluitlik Engels as vak én as voertaal vir sy kind te kies, waar- deur die Afrikaner dan gedenasionaliseer kon word. Geen wonder dat min. M alan dit as ’n politieke voorstel bestempel het nie 19)«!liDaar- teenoor het hy as amendement voorgestel: vil ■;! .;i<ni;r»‘j :Ir;,. (1) dat, met inagneining van die landsomstandighede, die, opvoedkundige belange van die kind die uitgangspunt. yan ál die ber&adslaginge moet wees, fl( ,nj|i . DIE GEKOSE KOMITEE SE VERSLAG, 1911. ,v; n jn!» 'trjbuon (2) dat daar dus eers sekere algemenerbeginsels vasgestel moet word, en dat daarná sekere yrystellings daarvan ^erlepn kon (word; (v, (2) dat daar dus eers sekere algemenerbeginsels vasgestel moet word, en dat daarná sekere yrystellings daarvan ^erlepn kon (word; (v, (3) dat die volgende beginsels ;dus aanraar word; (h. (a) dat albei tale aan alle kinders^geleerTsal :word; dat telke kind onderwys sal word deur die ta a lw a t hy di&, beste,ken en ver­ staan, en dat die tweede taal geleidelik as hulpmedium ingevoer sal w o rd- ’ J' 7 11 ii;r.lnlmn,l inii (<lj i ( ) (c) 20) dat w át die tweede1‘taal betref,'1 dit'elke oiler'saKyry ita a n om vrystelling vir'sý'kind daarván te'^iS a s ‘v ak 1 o f'á'á1 Voertaal pn \ b io 1 li; / 18 (d) dat wat die eerste taal betref, daar óók, t.o.v. vak sowel as medium, ’n mate van vryheid aan die ouers gelaat sal word, solank dit nie die kind benadeel nie. (d) dat wat die eerste taal betref, daar óók, t.o.v. vak sowel as medium, ’n mate van vryheid aan die ouers gelaat sal word, solank dit nie die kind benadeel nie. (d) dat wat die eerste taal betref, daar óók, t.o.v. vak sowel as medium, ’n mate van vryheid aan die ouers gelaat sal word, solank dit nie die kind benadeel nie. (6) 21) W at kandidate vir die onderwyserseksamen betref, moet albei tale as vak die reel wees, m aar kandidate kan vrystelling van die een eis en ook die voertaal by die eksamen kies. (7) en (8) Bostaande plan sou voile geleentheid tot een- sowel as twee- taligheid gee, die grootste moontlike vryheid binne die perke van op- voedkundige doeltreffendheid verskaf, alle onnodige beperkinge verwyder, en dus álle onderwysers en ouers bevredig 22). ‘‘ Die opmerksame leser sal hieruit sien dat daar tussen die voorstel en die amendement geen noemenswaardige verskil bestaan nie; in die teorie miskien effens maar in die praktyk feitlik nie. In albei gevalle was dit naamlik teoreties sowel as prakties moontlik dat alle kinders (én onderwysers) in alle staatskole in Suid-Afrika slegs Engels (of ook wel Hollands) as vak leer en as voertaal besig en dat só ’n volkome eentalige nasie hier opgroei, en dis baie duidelik dat hy Engels-eentalig sou w ees en nie Hollands-eentalig nie. 19 D it was in alle opsigte ’n verstandiger en opvoedkundig gesonder voorstel en daarop bereken om moedertaalonderwys (en enkelmedium- skole) te verseker en tweetaligheid veel sterker verpligtend te stel deur- dat daar veel minder willekeur aan ouers gelaat is. D aar was dus drie voorstelle sover, dié van kol. Crewe, dié van min. M alan en dié van genl. Beyers. Op voorstel van die heer Fremantle, en met die voorsitter se beslissende stem, is toe aan min. Malan opgedra om ’n konsepvoorstel op te stel, en dié is toe op 2 Maart aan die komitee voorgelê. Hierdie voorsittersverslag 24) bestaan uit twee dele, nl. (1) die bestaande onderwysstelsels en (2) aanbevelings. In e.g. word (A) daar in die algemeen op gewys (a) dat gelykheid kragtens wet nie altyd ge- lykheid in die praktyk waarborg nie; (b) dat daar t.o.v. verpligting ver- skil is tussen enkelinge en groepe, tussen die moedertaal en ander tale, tussen onderwysers- en skoolkursusse en (c) dat die aard van ’n onder- wysstelsel net soveel van die gees van die administrasie as van sy wette afhang (par. 1). Die verslag'het alleen op lg., nl. die verskillende bestaande provinsiale onderwyswette, betrekking (par. 2). W a t (B ), ongelykheid, betref, is daar, behalwe in die Vrystaat— waarteen kol. Crewe dit juis gehad het!— die grootste onreëlmatighede; bv. by geeneen van die Eerste-, Tweede- of Derdeklas-onderwyser- sertifikate is Hollands verpligtend nie, Engels wel, terwyl ook op skool Engels as vak sowel as voertaal verpligtend is, Hollands slegs opsioneel, sodat in „every ease of inequality English is in the superior and Dutch in the inferior position” (parr. 3-5). W at (C ), verpligting, betref, heers daar in al vier provinsies ’n sekere mate van dwang, aangesien met weinig uitsonderinge „none of the present systems leaves any option to the individual parent as regards the learning of the languages as subjects or their use as mediums of instruction”, en dit geld veral van Engels (parr. 6-7). Deel 2 is hoofsaaklik ’n herhaling van sy oorspronklike voorstel waarby etlike van genl. Beyers se amendemente bygevoeg is (parr. 8-17), en ten slotte word aanbeveel dat ’n wet wat hierdie aanbevelings behels, dadelik aangeneem en in al vier provinsies van toepassing gemaak moet word (parr. 18-20). (W ord vervolg). D. H. CILLIERS. DIE GEKOSE KOMITEE SE VERSLAG, 1911. In albei gevalle was die implikasies enkel-, parallel- sowel as dubbelmediumskole. Genl. Beyers kon hom met hierdie kompromisgedoente, wat almal wou bevredig en dus niemand kón bevredig nie, glad nie vereenselwig nie. Op 27 Feb. 1911 het hy dus voorgestel dat geen blywende oplossing van die taalvraagstuk in Suid-Afrika moontlik was nie tensy dit berus op die grondslag van (a) opvoedkundige doeltreffendheid, (b) dieselfde geleentheid, (c) moedertaalmediuni en (d) nie-verpligting t.o.v. die tweede taal; daarom het hy aanbeveei (1 )l én (5) dat wat die taal as vak betref, albei tale dieselfde aandag (peil en tyd) sal geniet en dat alle kinders albei tale moét leer, be- houdens dat ’n kind vrystelling van slegs die tweede taal kon verkry i indien sy ouer skriftelik daarom versoek; (2) en (3)dat wat die taal as medium betref, in alle gevalle (behalwe by ’n moderne taal) die voertaal die taal sal wees wat die kind die beste ken en verstaan, terwyl die tweede taal as hulpvoertaal sal inge- voer word tensy die ouers daarteen beswaar maak; (4) en (6) dat geen kandidaat vir die onderwyserseksamen ’n sertifi- kaat sal ontvang tensy hy ’n skriftelike sowel as mondelinge eksamen (4) en (6) dat geen kandidaat vir die onderwyserseksamen ’n sertifi- kaat sal ontvang tensy hy ’n skriftelike sowel as mondelinge eksamen l( ^in albei tale deurgekom het nie, en dat die nodige fasiliteite daartoe voorsien sal word 23) kaat sal ontvang tensy hy ’n skriftelike sowel as mondelinge eksamen l( ^in albei tale deurgekom het nie, en dat die nodige fasiliteite daartoe voorsien sal word 23). l( ^in albei tale deurgekom het nie, en dat die nodige fasiliteite daartoe voorsien sal word 23). VERWYSINGS. 1) Vir genl. Hertzog se toespraak en aandeel vgl. Edgar Walton: Inner History of the National Convention, pp. 98-102; L. E. Neame: Genl. Hertzog, pp. 74-77; C. M. v.d. Heever: Genl. J. B. M. Hertzog, pp. 259-269. Pretoria. VERWYSINGS. 1) Vir genl. Hertzog se toespraak en aandeel vgl. Edgar Walton: Inner History of the National Convention, pp. 98-102; L. E. Neame: Genl. Hertzog, pp. 74-77; C. M. v.d. Heever: Genl. J. B. M. Hertzog, pp. 259-269. VERWYSINGS. 1) Vir genl. Hertzog se toespraak en aandeel vgl. Edgar Walton: Inner History of the National Convention, pp. 98-102; L. E. Neame: Genl. Hertzog, pp. 74-77; C. M. v.d. Heever: Genl. J. B. M. Hertzog, pp. 259-269. 20 2) E. Walton, a.w., p. 105 3) Hansard, 1910, p. 337; N. J. v.d. Merwe: Marthinus Theunis Steyn, I 4) N. J. v.d. Merwe, a.w., II, pp. 228-229. Vgl. ook E. Walton, a.w., pp. 163-164. 4) N. J. v.d. Merwe, a.w., II, pp. 228-229. Vgl. ook E. Walton, a.w., pp. 163-164. 5) D U i 1/7/1914 13 5) De Unie, 1/7/1914, p.13. 5) De Unie, 1/7/1914, p.13. 6) The Union of South Africa, pp. 10-11. 7) Onderstrepings van die skrywer. 8) Hansard, 1910, pp. 286-288; Reports and Correspondence on . . . . the Eng­ lish and Dutch Languages . . . 1910. 9) General Louis Botha, pp. 222-223. 10) Hansard, 1910, pp. 332, 2886. 11) T.a.p.,' pp. 264-281. 12) T.a.p., pp. 281-289. 13) T.a.p., pp. 291-292. 14) T.a.p., pp. 296-320. 15) T.a.p., pp. 332-335. 16) T.a.p., p. 339. Die komitee het bestaan uit die heer F. S. Malan (Min. van Onderwys), genl. J. B. M. Hertzog (Min. van Justisie), kol. C. P. Crewe, prof. H. E. S. Fremantle, adv. P. Duncan, adw. C. L. Botha, genl. C. F. Beyers, mnr. C. P. Robinson Vir genl Hertzog se standvastige houding hier vgl. L. E. Neame, a.w., hfst. VII. Vir genl. Botha se wisselende houding i.s. die taalvraagstuk, vgl. bv. F. V. Engelenburg, a.w., pp. Ill, 223, 229-235. 1 ) d 1910 11 2886 17) Hansard, 1910-11, p. 2886. ) p 18) Report of Select Committee on Public Education, 1911. pp. xxv—xxvi. 19) Hansard, 1910-11, p. 2888. ) p 18) Report of Select Committee on Public Education, 1911. pp. xxv—xxvi. 19) H d 1910 11 2888 19) Hansard, 1910-11, p. 2888. 20) b) is nie hier van belang nie—dit handel oor moderne tale. 21) Die ander punte is nie van groot belang nie. 22) Report of Select Committee on Public Education, 1911, pp. xxvi-xxvii. 23) T.a.p., pp. xxvii-xxviii. Pretoria. 22) Report of Select Committee on Public Educatio 22) Report of Select Committee on Public Education, 1911, pp. xxvi-xxvii. 23) T.a.p., pp. xxvii-xxviii. 24) T.a.p., pp. xxviii—xxix, Appendix F.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1962/2056

Afrikaans

2 ’n Duisend jaar later beland ons by die Grieke. By hulle tref ons vir die eerste keer iets aan wat ons met die naam kosmologie kan vereer. Hulle ken aan die aarde die bolvorm toe, en Eratosthenes (200 v.C.) bereken selfs die straal. Vir die Grieke bevind die aarde horn as ’n vaste (onbeweeglike) liggaam in die middelpunt van die heelal. Hierdie opvatting kon horn verheug in die gesaghebbende steun van Aristoteles, en dit was genoeg om aan die geosentriese wêreldbeeld vanaf 350 v.C. tot 1600 n.C. voorrang te verleen. Aristarchus (250 v.C.) was ’n stem des roepende in die woestyn. Hy het naamlik beweer dat die aarde ’n sirkelvormige baan om die son beskryf, en dat die afstande van die sterre so groot is dat hulle hul skynbaar altyd op dieselfde plek bevind. Die Aristoteliaanse kosmologie is saam met soveel van die Grieksc wysbegeerte geredelik deur die middeleeuse Christelike kerk in min of meer verwerkte vorm aanvaar. Tot ondersteuning van hul (Griekse) wêreldbeskouing kon die kerkvaders met gemak die Bybel aanhaal. Soos elke ketter sy letter het, is dit blykbaar vir elke kosmologie moontlik om hom op die Bybel te beroep. Die Griekse kosmologie is minder lokaal as die Babiloniese maar is desnietemin plaaslik van aard insoverre die mens sy tuiste— die aarde— as uitgangspunt en middelpunt van die heelal beskou, ’n heel natuurlike handeling. Tog val dit ons vandag moeilik om te begryp hoe hierdie beskouing, waaraan feitlik slegs die alleroppervlakkigste natuurondersoek ten grondslag lê, hom so lank kon laat geld. Die gesamentlike gesag van Aristoteles en Thomas Aquinas was deurslaggewend. ’n Kristallyne sfeer dra son, maan en sterre om die aarde. Die afwykende beweginge van die planete kon Ptolemaeus ondervang deur aan hulle ’n sekondêre sirkelbeweging om die son toe te ken. Ten spyte van die feit dat Ptolemaeus dit reeds in die tweede eeu n.C. aankondig, kom Copernicus eers in die sestiende eeu met die (vir ons) doodeenvoudige aanvulling dat die aarde ook self een van daardie planete is wat om die son beweeg. So moeilik val dit die mens om van sy selfgekose rol as „as- waarom-alles-draai” afstand te doen. Die sewentiende eeu sien dan die geleidelike aanvaarding van die heliosentrlese wêreldbeeld. Ons noem slegs die name van Bruno, Kepler, Galileo en Newton. Dat dit nie sonder stryd plaasgevind het nie, is ver- staanbaar. DIE HEELAL EN SY ONTSTAAN. (Voordrag gehou voor die Natuurwetenskaplike Studiekring van die P.U. vir C.H.O.). Die wetenskappe (of wysbegeertes) wat hier ter sprake kom, is die kosmologie en kosmogonie, die leer van die inrigting en van die ontstaan van die kosmos of stoflike heelal. Vanaf die vroegste tye het die mens vir hom ’n wêreldbeeld gevorm. Die vroegste ons bekend is die konsepsie van die Babiloniër, ’n drie- duisend jaar gelede, wat sy wêreldbeeld aan waarneming en naïewe ervaring ontleen het. Vir hom was die aarde ’n plat vlak, omlys deur die wêreldoseaan waarop dit drywe, en oordek deur die uitspansel in koepelvorm, die tuiste van son, maan en sterre. Dat die Bybel ’n kosmologie huldig wat groot verwantskap met hierdie opvatting toon, is meermaal beweer. Hierop gaan ons nou nie in nie maar wys in die verbygaan daarop dat so’n nai'ewe, voorwetenskaplike beskouing nie die alleenbesit van die Babiloniër of sy tyd is nie— dit het nog steeds sy betreklike waarde en waarheid. Dit is ’n beskrywing gebaseer op die waarnemer se onmiddellike omgewing, dus vanselfsprekend subjektief- persoonlik en lokaal van aard; ons sou sê ’n generalisasie gefundeer op baie beperkte gegewens. Hiervan kan kosmologiese teorieë, selfs die allermodernste, hulle blykbaar nooit heeltemal bevry nie. 3 Hier is dit miskien die plek om 'n enkele woord te wy aan wat ons kan noem die kosmogonle van Kant en Laplace. Dit was ’n poging om die ontstaan van die sonnestelsel te verklaar. Volgens hierdie beskouing was daar aanvanklik 'n roterende massa warm gas. Uitstraling van warmte het geleidelike afkoeling veroorsaak, waarvan die gevolg in- krimping was. Dit weer het, ooreenkomstig die wet van behoud van draaimomentum, tot versnelde rotasie aanleiding gegee. Op 'n sekere stadium het die middelpuntvliedende krag die aantrekking van die swaar- tekrag geneutraliseer en móes die oorspronklike massa dit belewe dat groot brokstukke hom verlaat en die ruimte ingeslinger word. Die agterblywende kern het ons son geword, die brokstukke die planete, waarvan sommige by verdere afkoeling dieselfde lot as die moeder- massa ondergaan en aan satelliete geboorte gegee het. So ontstaan o.a. ons maan en die mane van ander planete. Nou is meteen verantwoord waarom al die planete met die son min of meer in een vlak lê en waarom hulle almal dieselfde draaisin het. Almal? Nee, daar is enkele uitson- deringe op die reël, daar is mane wat andersom roteer. Selfs afgesien daarvan egter is matematies bewys dat Laplace se grootse konsepsie nie gehandhaaf kan word nie. Ons sal later sien dat iets dergeliks, maar op ’n veel groter skaal, in die hedendaagse kosmogonie ’n rol speel. Ander teorieë oor die ontstaan van die sonnestelsel kom later aan die beurt. Van die aarde het ons aan die hand van Copernicus met een sprong op die son beland en van daaruit ’n baie vereenvoudigde sonnestelsel aanskou. Nou vertrek ons op ’n ontdekkingstog na die sterre. Hulle is legio. Met die sterre begin die groot getalle. Die aarde besit een maan, die son nege planete. Wanneer ons egter die sonnestelsel verlaat, is daar letterlik miljoene sterre waar ons 'n besoek kan gaan aflê. Tog is hulle so yl in die ruimte gesaai dat die verspreidingsdigtheid op die passende skaal vergelyk is met veertig tennisballe per ruimte so groot as ons aardbol! Met die blote oog kan ’n mens nie veel meer as tweeduisend sterre sien nie, maar selfs 'n heel gewone kyker openbaar reeds ’n duisend maal soveel. W at dan van die reuseteleskope soos die op Mount W ilson in Amerika? Bereken word dat die sogenaamde Melk- wegstelsel alleen ’n 300,000 miljoen (300 miljard) sterre bevat. 2 Aristoteles se geosentriese leer het kerklike, so nie Bybelse, sanksie geniet, en veral Galileo moes dit ontgeld. W at inderdaad ’n botsing tussen wetenskaplike teorieë was, word gei'nterpreteer as ’n botsing tussen Skrif en Wetenskap. 3 Daarmee het ons midde-in die groot getalle beland; soos ’n skeptikus dit uitge- druk het: „De sterrekundigen toch spelen met millionen als kinderen met knikkers”. Laat ons ’n bietjie op die syfers ingaan. In die tweede deel van ons betoog sal hul afleiding meer bepaald ons aandag geniet. Die berekeninge van die sterrekundige is op metinge gebaseer. Ons keer 4 vir ’n oomblik na die aarde terug. Hier kan ons doodgewoon soos die landmeter te werk gaan om vas te stel dat die aarde se grootste middel- lyn 7925 myl lank is en die kortste ’n 28 myl minder. Driehoeksmeting stel ons in staat om met parallaksismetinge die afstand van die son te bepaal (gemiddelde parallaksis van die son=8.803 plus-minus .001 se- kondes). Daaruit volg dat die son op ’n afstand van 92,870,000 myl van die aarde is. Nou kan die middellyn van die son maklik bereken word: dit kom te staan op 864,000 myl. Op ’n skaal 10 miljard: 1 herlei Hoyle die sonnestelsel tot die volgende afmetinge: vir ’n oomblik na die aarde terug. Hier kan ons doodgewoon soos die landmeter te werk gaan om vas te stel dat die aarde se grootste middel- lyn 7925 myl lank is en die kortste ’n 28 myl minder. Driehoeksmeting stel ons in staat om met parallaksismetinge die afstand van die son te bepaal (gemiddelde parallaksis van die son=8.803 plus-minus .001 se- kondes). Daaruit volg dat die son op ’n afstand van 92,870,000 myl van die aarde is. Nou kan die middellyn van die son maklik bereken word: dit kom te staan op 864,000 myl. Op ’n skaal 10 miljard: 1 herlei Hoyle die sonnestelsel tot die volgende afmetinge: Son: ’n bol met middellyn 6 duim. Aarde: 300,000 maal kleiner. Son: ’n bol met middellyn 6 duim. Aarde: 300,000 maal kleiner. Afstand van son in jts. Hoeveel maal so groot as aarde. Mercurius 7 Venus 13 Aarde 18 1 Mars 27 Jupiter 90 300 Saturnus 170 95 Uranus 350 15 Neptunus 540 17 Pluto 710 Aarde: 300,000 maal kleiner. Afstand van son in jts. Hoeveel maal so groot as aarde. , Afstand van son in jts. Hoeveel maal so groot as aarde. Mercurius, Venus, Mars en Pluto is almal kleiner as ons aardbol. Op hierdie skaal is die naaste sterre 2,000 myl verwyder! * Dit moet lees: 186,000,000 mijlen. 3 Volgens Barnes is langs hierdie weg die afstande van meer as 2,000 sterre al gemeet. Die naaste ster, Proxima Centauri, se jaarlikse parallaksis is .765 plus-minus .01 sekondes [.01 sekondes is die grootte van die hoek wat ’n halfpennie op ’n afstand van 320 myl onderspan!]. Daardie naaste ster lê op ’n afstand van 25 biljoen myl, naasteby 7,000 keer so ver as Pluto. punt waar men zich den 21 December bevond; nu nam men deze 42 millioen mijlen aan als de gegevene zijde van den te berekenen driehoek, en zocht daarna op 21 Junij en 21 December den hoek, onder welken men eene bepaalde vaste ster zag. En ziet! op beide dagen was de hoek even groot; men bemerkte niet die minste plaatsverandering der ster aan het luchtgewelf. Onze onbevooroordeelde waarnemer zou terstond tot het besluit gekomen zijn, dat de grondslag van 42 miljoen mijlen in het geheel niet bestond; dat onze oude moeder, de aarde, niet als een ligt- zinnig meisje in een razende wals ronddraaide, maar als eene eerwaar- dige ,matrone’ rustig en zedig op hare plaats gebleven was. Onze sterrekundigen integendeel offerden alles op voor hunne stelling en besloten dat de vaste ster zoo ver was, dat daarmede vergeleken 42 millioen mijlen niets betekent, en als een punt verdwijnt tegenover eenen afstand, welke in getallen niet kan worden uitgedrukt”.] Tog kon Hailey reeds in 1718 vasstel dat Arcturus en Sirius hulle nie meer presies bevind waar Ptolemaeus hulle gesien het nie. 120 jaar later het tele- skopiese waarneming so verbeter dat sekere sterre se jaarlikse parallaksis vasgestel kon word. Volgens Barnes is langs hierdie weg die afstande van meer as 2,000 sterre al gemeet. Die naaste ster, Proxima Centauri, se jaarlikse parallaksis is .765 plus-minus .01 sekondes [.01 sekondes is die grootte van die hoek wat ’n halfpennie op ’n afstand van 320 myl onderspan!]. Daardie naaste ster lê op ’n afstand van 25 biljoen myl, naasteby 7,000 keer so ver as Pluto. Noudat ons weet wat ons te wagte is, kan ons ons reis deur die lugruim hervat. Ons verlaat die sonnestelsel en bevind ons vireers nog in die omvattende Melkwegstelsel. Gedagtig aan die lang afstande wat voorlê, het ons die pas versnel en beweeg nou teen ligsnelheid (186,000 myl per sekond). 3 U sal opmerk dat die son en planete sommer baie naby aanmekaar skyn te wees wanneer ons die afstand na selfs die naaste ster daarmee vergelyk. Die sterre is so ver dat parallaksismetinge tot betreklik onlangs gefaal het; en dit ten spyte van die feit dat die middellyn van die aardbaan om die son daarby as basislyn gebruik is. Die rigting van ’n bepaalde ster was .skynbaar dwarsdeur die jaar dieselfde, soos Aristarchus reeds opgemerk het. [’n Voor die hand liggende verklaring sou natuurlik die „ouder- wetse” wees dat die aarde stilstaan. In 1854 publiseer sekere dr. Carl Schópfer ’n boekie getitel: „De bewegingen der hemellichamen— nieuwe en onwederlegbare bewijzen dat onze aarde in het middelpunt van het heelal staat en zon, maan en sterren zich om haar bewegen”. Daarin laat hy hom as volg oor hierdie kwessie uit: „Toen men zich nu aan- gordde om de paralaxis der vaste sterren te berekenen, kon men deze onmogelijk vinden, omdat de berekening op valschen grondslag rustte. Men had namelijk aangenomen, dat men, wegens den omloop der aarde om de zon, den 21 Junij 42 millioen * mijlen verwijderd was van het 5 punt waar men zich den 21 December bevond; nu nam men deze 42 millioen mijlen aan als de gegevene zijde van den te berekenen driehoek, en zocht daarna op 21 Junij en 21 December den hoek, onder welken men eene bepaalde vaste ster zag. En ziet! op beide dagen was de hoek even groot; men bemerkte niet die minste plaatsverandering der ster aan het luchtgewelf. Onze onbevooroordeelde waarnemer zou terstond tot het besluit gekomen zijn, dat de grondslag van 42 miljoen mijlen in het geheel niet bestond; dat onze oude moeder, de aarde, niet als een ligt- zinnig meisje in een razende wals ronddraaide, maar als eene eerwaar- dige ,matrone’ rustig en zedig op hare plaats gebleven was. Onze sterrekundigen integendeel offerden alles op voor hunne stelling en besloten dat de vaste ster zoo ver was, dat daarmede vergeleken 42 millioen mijlen niets betekent, en als een punt verdwijnt tegenover eenen afstand, welke in getallen niet kan worden uitgedrukt”.] Tog kon Hailey reeds in 1718 vasstel dat Arcturus en Sirius hulle nie meer presies bevind waar Ptolemaeus hulle gesien het nie. 120 jaar later het tele- skopiese waarneming so verbeter dat sekere sterre se jaarlikse parallaksis vasgestel kon word. 3 Daarinee kon ons binne agt minute die afstand van aarde na son aflê, maar dit duur oor die vier jaar voor ons die naaste ster bereik! Dit sal dus raadsaam wees om ’n ligjaar (naasteby 6 biljoen myl) vir afstandseenheid te kies. Terloops merk ons op dat met paral­ laksis tot ’n afstand van ’n 320 ligjare gemeet kan word. Die sterre- versameling wat bekend staan as die Melkwegstelsel en waartoe ons sou behoort, is lensvormig, waarskynlik ook spiraalvormig. Sy grootste middellyn word geskat op 90,000 ligjare en sy kleinste op 15,000. Ons sonnestelsel lê so min of meer op die rand van hierdie ontsaglike lens. W aarlik, „en dan sal jy begin om met skaamte die agterste plek in te neem”. Ons gaan verder en verlaat die Melkwegstel. Is daar nog wêrelde om te besoek? Ja, die sogenaamde spiraalnewels waarvan verskeie in 6 6 die Melkwegstelsel voorkom maar die meeste en die grootstes daarbuite. Reeds is daar sprake van ’n 2 miljoen newels w at hul buite die Melk- wegstel bevind, die naaste in die rigting van die sterrebeeld Andromeda op ’n afstand van 500,000 ligjare en die verste w at reeds waargeneem is, 140 miljoen ligjare. Die middellyn van een van die naastes word op 45.000 ligjare geskat, sodat dit goed met die Melkwegstelsel vergelyk. Ons keer maar terug na die aarde, met die voorneme om vireers nie meer te beweeg nie. Nie beweeg nie? A1 sittende of liggende beweeg ons teen ’n snelheid van 1,000 m.p.u. om die aarde se as, teen ’n snelheid van 70,000 m.p.u. saam met die aarde om die son, teen ’n snelheid van 1 miljoen m.p.u. saam met die son om die m iddelpunt van die M elkwegstel­ sel, ’n onsigbare punt êrens in die sterrebeeld Sagittarius. Dit m aak ’n mens moeg om selfs net daaraan te dink! Vermoed word dat die newels ook ’n rotasiebeweging besit. So te sê seker is dit dat hulle van mekaar en van ons weg beweeg, en wel teen ’n snelheid w at met die afstand steeds groter word. Dit word op die duur so groot dat die lig nie kan byhou nie, m.a.w. hulle verdwyn uit die gesig. D aar is derhalwe ’n grens aan die waarneembare heelal, en volgens berekening lê dit nie al te ver anderkant die reeds waargenome deel nie. . 3 Eers daar aangeland, sal die sterkste teleskoop van nou of later ons niks verder bring nie. W at van die temperature? Die oppervlaktetemperatuur van die son staan op 6,000 grade, van Sirius op 11,000 grade. Die sterre varieer van 3.000 grade tot 25,000 grade. Hiermee het ons dan enigsins ’n beskrywing probeer gee van die inrigting van die heelal soos aan die lig gebring deur teleskoop en spek- troskoop en deur berekeninge op die waarneminge gebaseer. D at die berekeninge nie uitsluitend op waarneming berus nie, m aar vir ’n be- langrike gedeelte ook op veronderstellinge, hoop ons later aan te toon. Voor ons die besonderhede van bostaande uiteensetting vergeet, moet nou eers die kosmologie en kosmogonie bespreek word waartoe hulle die aanleiding gegee het. ’n Ander rede waarom die bespreking geen uitstel gedoog nie, is dat ons anders gevaar loop om met reeds ver- ouderde teorieë voor die dag te kom. Die afgelope kwarteeu (1925-50) was gekenmerk deur ’n ongekende bedrywigheid op kosmologiese terrein, en die beskouinge wissel mekaar nogal af. So is dit maar onlangs dat Jeans die planetestelsel uit die son laat ontstaan het deur die disrup- tiewe werking van ’n verbygaande ster. Daarmee kon hy, aanvanklik blykbaar met meer sukses as Laplace, verklaar waarom die planete naasteby in een vlak met die son verkeer en waarom hulle roteer. Hierdie teorie lê egter reeds weer op sy rug— matematies blyk dit dat die planete 7 vir so’n ontstaan te ver geslinger is, en buitendien verskil die son en die planete soveel in samestelling dat laasgenoemde, volgens die allerjongste opvattinge, onmoontlik van eersgenoemde afkomstig kan wees. In letterlike sowel as figuurlike sin het die appels te ver van die boom geval. Die aarde kan gevolglik die son slegs as pleegouer beskou. Dit was volgens Lyttleton en Hoyle ’n tweelingbroer, of liewer tweelingsuster, van ons son, wat op ’n gegewe moment ontplof en aan die planete ge- boorte gegee het. Die digte kern het toe afskeid geneem en bestaan waarskynlik êrens in die sterrehemel in gereduseerde en veranderde ge- daante. Sy „nalatenskap” sou dan vireers ’n gasvormige ring om die son gevorm en mettertyd tot planete gekondenseer het. ’n Mens vra jou af waarom die tweelingster (dit was blykbaar nie ’n identiese twee- ling nie) wel kon regkry wat bo die son se vuurmaakplek was. 3 Miskien is die antwoord dat ons hier die vryheid van postulasie het en s,ulke dingetjies soos grootte en temperatuur na gelang van omstandighede kan kies. Alhoewel ons skaars anders kan as 0111 dieselfde samestelling by die son en wyle sy maat te veronderstel, nl. hoofsaaklik hidrogeen en helium, is dit slegs nodig om ’n ontploffingstemperatuur 300 maal so groot as die temperatuur van die son te aanvaar. W ant dan vind die gewenste snaakse kernmutasies plaas en verander helium in atome van hoër atoomgewig. [Vergelyk hiermee biskop Barnes se kategoriese be- wering— op wie se gesag is my onbekend— „in our present state of know­ ledge we are bound to say that, while on the earth some complex atoms are transforming themselves into more simple atoms, there is no clear evidence that any reverse process is taking place anywhere in the Universe”.] Die planeetvormende ontploffing het ’n 2 miljard jaar gelede plaasgevind, en in die betreklik korte tyd van 15,000 jaar het die aarde ’n vaste vorm aangeneem. Die son en sterre is self glo nie baie ouer nie, hoogstens 4 miljard jaar in die geval van die oudste sterre. Die son is een van die jongeres. Hierbo was sprake van ’n dubbelster waarvan die son een sou ge- wees het. Sulke dubbelsterre is volop in die ruimte, ’n 20,000 is bekend. Dit is ’n stelsel van twee (of meer) sterre wat om mekaar beweeg. As ons dan (voorlopig) tevrede is met die ontstaan en ouderdom van die planete van ons sonnestelsel, is die volgende vraag waar die son en die ander sterre vandaan kom, die begin van die kosmos as geheel. Laat ons die spiraalnewels as die groot eenhede van die kosmos beskou en die Melkweg- of Galaktiese stelsel, waartoe ons sonnestelsel behoort, as een daarvan. Bepaal ons eers ons aandag by die Melkwegstelsel, dan is dit vandag ’n erkende feit dat daar ’n interstellêre materie bestaan. 8 Daarmee moet o.a. rekening gehou word wanneer die ligsterkte van sterre gemeet en afstande van die metinge afgelei word; want hierdie interstellêre stof absorbeer lig. D it is baie yl, nogtans is dit so volop dat dit in toto baie meer weeg as al die sterre van die Melkwegstelsel saam! Nouja, daaruit het die sterre ontstaan en vind nuwe sterre nog steeds hul oorsprong. Ook word ’n ster in sy verdere lewensloop ten seerste deur hierdie „oerstof” beïnvloed. 3 Neem byvoorbeeld die son as tipiese ster. Die son tonnel deur die oerstof [wat vermoedelik byna ge- heel uit hidrogeen bestaan] en annekseer daarvan in sy gang ’n hoeveel- heid wat afhang van die snelheid waarteen hy daardeur beweeg. Om dat die beweging nie altyd ewe vinnig is nie, word soms meer en soms m in­ der stof opgeneem. By langsamer beweging val meer van die stof in die son en veroorsaak „botsinge” wat die temperatuur van die son verhoog. So ’n periodieke temperatuursverhoging het o.a. reeds viermaal in die geskiedenis van die aarde hier ’n ystyd veroorsaak! Die corona wat by sonsverduistering waargeneem kan word, is nie uitwaseminge nie maar inaseminge van invallende materie. Samevattend: die Melkweg het begin as ’n sterlose, roterende plat gasskyf. Daarin het weens onreëlmatighede draaikolke ontstaan wat „wolke” gevorm het, wat op hul beurt tot sterre verdig het. Die sterre word in hul tonnelende beweging nog sterk deur die oorblywende „oergas” in hul grootte en temperatuur bei'nvloed. Voorwaar, Laplace herleef in verheerlikte gestalte. Hier het net nie ’n aanwysbare kern in die middelpunt oorgebly nie. Die evolusie van die sterre is ook nog nie afgelope nie. Met die ander spiraalnewels sal dit wel volgens dieselfde patroon verloop het. Bly oor die vraag: waarvandaan die newels self? Om hul ontstaan te verklaar, word ons gevra om aan te neem dat die hele ruimte met ’n gasvormige materie (hidrogeen) gevul is w at baie yler is as die interstellêre stof, so yl dat die ruimte wat ’n vuurhoutdosie beslaan, ge- middeld een atoom daarvan bevat. Daaruit ontstaan die newels deur verdigting. Die totale ..background material”, soos Hoyle dit noem, weeg veel swaarder as al die sterrestelsels saam. Nog ’n keer Laplace, net weer ’n trappie hoër! So het ons dan by die oerstof aangeland w at hom vandag nog laat geld in intergalaktiese sowel as in interstellêre geaardheid en hoedanig- heid. Ons laat die vraag na die oorsprong van die oerstof ’n bietjie oorstaan en skenk vir ’n oomblik aandag aan die energie wat die rustelose heelal so volop besit. Die meganiese bewegingsenergie word dadelik 9 tuisgebring by die oerbeweging van die roterende oerstof. M aar die uitstralingsenergie is ’n moeiliker probleem wat al tot wyduiteenlopende teorieë aanleiding gegee het, soos bv. saamtrekking, vernietiging van materie, botsings e.d.m. Die jongste opvatting is dat die energie-ont- wikkeling kernfisies van aard is. 10 10 Eddington vind dit wel ’n bietjie kort vir die evolusie van die sterre, maar die relatiwiteitsteorie laat hulle nie die tyd toe wat Jeans vir die ont- wikkelingsgeskiedenis nodig ag nie. Lemaitre laat die heelal, die ruimte en die tyd begin met ’n tamaai-groot kosmiese atoom. Radio-aktiwiteit het hierdie „atoom ” in aksie gebring en mettertyd laat disintegreer. Van hierdie verbasende radio-aktiwiteit van langgeleë lewer die kosmiese strale vandag nog getuienis. Lemaitre wil dus van ’n newelagtige begin niks weet nie. Die allermodernste opvatting is weer aan Hoyle te danke; so modern dat dit aan die alleroudste beskouinge die hand reik. Hy keer terug na die oneindige ruimte en tyd, geen begin en geen einde. U onthou nog sy „background material”. W el, volgens hom vind ’n voortdurende kreasie van die „background material” plaas, en dit verklaar waarom die waterstof van die heelal nooit verbruik word nie. D it is dan ook hierdie voortdurende skepping wat die dryfkrag verskaf, ’n uitwaartse druk wat die heelal aanhoudend laat uitdy. „W ithout continuous creation the Universe must evolve towards a dead state in which all the matter is condensed into a vast number of dead stars. W ith continuous creation, on the other hand, the Universe has an infinite future in which all its present very large-scale features will be preserved”. So word dan tog weer ’n skepping aanvaar, sou u sê. Ja, maar laat ons nou maar nie weer in dieselfde fout verval wat die Apologetiek so telkens in die verlede begaan het nie. Wanneer Hoyle van skepping praat, is daar nie die minste erkenning van ’n Skepper nie. Dit val sterk te betwyfel of hy weet waarvan hy praat, maar daaroor later. Hiermee het ons dan aan die einde van die eerste deel van ons voor- drag gekom. Dit was ’n poging, hoe swak en onvolledig dan ook, om u ’n beskrywing van die opmekaarvolgende wêreldbeelde te gee soos be- spiegeling, waarneming en berekening hulle in aansien geroep het. Van- selfsprekend kon nie op alle aspekte ingegaan word nie en moes baie interessante gegewens en beskouinge stilswygend verbygegaan word. So het ons geen gewag gemaak van die moontlikheid van die bestaan van ander planetestelsels, van hul bewoonbaarheid al dan nie; van die vraag of lewe elders as op die aarde moontlik is en inderdaad bestaan nie. 3 Ons hoor teenswoordig baie van die enormie energie wat by atoomsplitsing ontwikkel word. Onder sekere omstandighede van druk en temperatuur kan egter die teenoorgestelde proses, nl. opbouing van die atoom plaasvind, en wel met ’n ooreen- komstige energie-ontwikkeling. Soiets geskied by die saamvoeging van vier protone tot ’n heliumkern. So’n omsetting van hidrogeen in helium vind volgens die astronome in die sterrewêreld op ’n groot skaal plaas en sou dan die vernaamste bron wees van die energie wat die sterre uit- straal. Die hele ruimte is met die oerstof (hidrogeen) gevul, so word ons vertel. Veronderstel dit nou ’n eindige ruimte (met ’n gevolglike eindige hoeveelheid materie) of ’n oneindige ruimte? Hoe staan dit met die tyd? W as daar ’n begin en sal daar enmaal ’n einde van die heelal wees? Vir ’n eindige ruimte pleit o.a. die Einsteinse Relatiwiteitsteorie, wat juis op die gebied van die sterrekunde sy glansrykste prestasie ge- lewer het. Volgens hierdie teorie is die ruimte wel eindeloos maar nie oneindig nie. Dit is ’n vierdimensionale Riemannse ruimte waarvan die eienskappe ten nouste met die inhoud saamhang. Ons ruimte besit ’n eindige kromming. Uitgaande van hierdie opvatting is die straal van die heelal bereken op ’n waarde tussen 1720 en 21,600 miljoen ligjare, ver- moedelik nader aan Iaasgenoemde (Barnes). Dit word egter vandag in toenemende mate betwyfel of Einstein se skema die ruimte in alle opsigte bevredigend beskrywe. Nogtans het dit tot besonder interessante ont- dekkinge gelei. Reeds het ons melding gemaak van die feit dat die heelal besig is om uit te dy. Hierdie beweging het De Sitter op grond van die relatiwiteitsteorie voorspel, en dit is later deur waarneming bevestig. Hierdie verskynsel moet so opgevat word dat dit die ruimte self is w at uitset en wel met ’n versnelling. W anneer die uitdyning- snelheid die ligsnelheid bereik, het ons die grens van die waarneembare kosmos bereik (2 miljard ligjare), en vergroting of versterking van die teleskope kan ons niks verder laat sien nie. Ons sien glo reeds omtrent halfpad sover. Prakties sal die (waarneembare) heelal dus altyd eindig blyk te wees. ’n Uitdyende heelal veronderstel ’n begintoestand, sou ons sê. Eens op ’n tyd moes alles so naby moontlik aanmekaar gewees het. ’n Twee- miljard jaar gelede moes die ekspansiedrang begin het. De Sitter en 10 Hier­ die vrae laat ons daar en stel ons tot taak om in die vervolgstuk meer bepaald die moderne kosmologie en kosmogonie krities te betrag, om eindelik die vraag te probeer beantwoord hoe die voorstander van ’n Christelike lewens- en wêreldbeskouing die gegewens en vermoedens van die astronomie moet bejeën. D. J. VAN ROOY. Potchefstroom.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1961/2055

Afrikaans

BELOFTE EN EIS VAN DIE GENADEVERBOND. Inougurele rede van dr. P. J. S. de Klerk, gelewer op 26 Nov. 1949) Hooggeagte here Kuratore van die Teologiese Skool. Hooggeagte Raadslede van die P.U.K. vir C.H.O. Hooggeleerde here Professore en Lektore. Eerwaarde broeders ampsdraers. Eerwaarde broeders ampsdraers. Qeagte dames- en here-studente. Qeagte dames- en here-studente. Geagte broeders en susters, Geagte broeders en susters, Geagte Toehoorders. Ek wil hier ’n onderwerp behandel wat baie aktueel in die Geref. leologiese wêreld is nl.: die belofte en die eis van die genadeverbond. Die leer van die yerbonde is ’n eienaardig-gereformeerde leer, wal in die Gereformeerde Teologie opgekom het. Die Calvinisme verleen sy krag en 130 sy rigting aan die verbondsidee, waar die leer van die Metodisme lynreg teenoor die verbondsgedagte staan. Ons sien dit by die Wesleyanisme. Om die ewewig by hulle spiritualistiese drywery te behou, „wordt niet alleen de kerk geseculariseerd en de genade genaturaliseerd, maar ook het Verbond geprofaneerd, doordat onder dat verbond alle menschen, indivi- dueel genomen, begrepen zijn en niet (naar Gereformeerd belijden) alleen de geloovigen en hun zaad.”1) Hierdie woorde is ’n aanhaling uit die proefskrif van my hooggeëerde kollega, wie ek die eer het om op te volg. „Aan de juiste verbondsbeschouwing hangt heel de leer der kerk en der sacramenten.” !) Hierdie woorde van dr. H. H. Kuyper is seker nie te kras nie. In die verbondsidee tog skuil die krag van ons Calvinisme teenoor Doperse subjektivisme en metodistiese bekeringsywer. Om hier­ die twee uiterstes te vermy moet ons deurdring tot die kern van die ver- bondsleer, nl. die belofte en die eis van die genadeverbond. Om die juiste verhouding van bëlofte en eis van die genadeverbond te verstaan, moet ons eers wys op die regte opvatting van die genadeverbond volgens ons Gereformeerde standpunt. % §1. Die Genadeverbond. Die genade neem van die eerste oomblik van sy openbaring af die vorm van ’n verbond aan. Reeds dadelik na die val neem hierdie genade­ verbond ’n aanvang. God verplig Horn daarby met ’n eed om die mens, nieteenstaande sy afval en ontrou, die ewige saligheid te skenk; maar die mens word daardeur van sy kant ook vermaan en verplig tot ’n nuwe gehoorsaamheid. Vir hierdie verbond in die tyd moet ons ’n vaste, ewige grondslag in die Raad van God soek. God rig juis sy verbond op om sy ewige Raadsbesluit te verwesenlik. Daarom is die uitverkiesing die ewige bron van Gods genade vir ons en die genadeverbond is die stroom wat uit hierdie bron ontspring, afdaal van die berge van Gods heiligheid en die dorstige siele laaf. “Het is de eeuwige sneeuw op de bergen Gods, met de beekjes die ervan afvloeien” sê dr. A. Kuyper.3) So ’n stroom is helder daarbo op die sneeubedekte bergtoppe, maar sodra dit laer afvloei na die vlaktes neem dit modder en slyk saam. Hierdie beeld omskryf duidelik die gemengde karakter van die genadeverbond. Gewoonlik word deur die Gereformeerdes onderskei tussen die verlossingsverbond of vredesraad en die genadeverbond. In die eerste is Christus Borg en Hoof, in die tweede Middelaar. * Die eerste bly tot Christus beperk en eis van Horn dat Hy die straf moet dra en die wet volbring vir sy volk; die tweede brei hom oor en deur Christus tot die niense uit en eis van hulle geloof en bekering. Die eerste loop oor die verwerwing van die saligheid, is ewig en ken geen historie nie; die tweede handel oor die toepassing van die saligheid, neem sy aanvang 131 in die tyd en het onderskeie bedelings. Andere spreek liewer van één genadeverbond, maar onderskei daarin dan tussen verwerwing en toe- passing van die heilsweldade deur Christus, wat die Hoof en Middelaar van die verbond is. In verband hiermee nierk dr. Bavinck op dat by die onderskeid tussen verlossings- en genadeverbond die samehang en die eenheid nie oor die hoof gesien mag word nie.*). Agter die genadever­ bond in die tyd staan die Verlossingsverbond in die ewigheid, waarin Christus tot Hoof van die genadeverbond bestem word oni also aan die eis van die werkverbond te voldoen. §1. Die Genadeverbond. Die verlossingsverbond druk uit dat die genadeverbond gekonsentreer is in Christus, deur wie se beniid- deling ons daarin opgeneem word; terwyl die verkiesing te kenne gee dat die genadeverbond alleen van God uitgaan dat dit sy soewereine be- skikking is. Ons mag die genadeverbond dus nooit losmaak van die verkiesing nie, soos dr. Heyns dit doen. In sy Gereformeerde Geloofsleer sê hy: „En de oprichting in den tijd met Abraham is niet te beschouwen als slechts een openbaring in den tijd van een verbond, dat reeds in de eeuwigheid was tot stand gekomen.” (p. 123). Dis ’n ernstige dwaling. Christus tog staan van ewigheid af in bondsbetrekking met sy uitver- korenes. Die genadeverbond het geen ander doel as oni die uitverkiesing te verwesenlik nie.'). God het die genadeverbond opgerig oni sy ewige Raadsbesluit te verwesenlik. Genadeverbond en uitverkiesing staan tot mekaar as oorsaak en gevolg, doel en middel. Tog neem dit nie weg dat daar tussen beide verskil is nie, ’n verskil wat daarin uitkom dat die uit­ verkiesing individueel en die genadeverbond organies is.0). Tereg beweer dr. H. H. Kuyper: „Een genadeverbond dat niet vast ligt in de uitver- kiezing Gods, maar afhangt van onzen menschelijken wil, baat ons niets. Een genade die alleen de mogelijkheid der redding schenkt, troost or.ze zielen niet. . . . Een genadeverbond dat afhankelijk wordt gemaakt van onzen menschelijken wil, rooft ons alle zekerheld onzer zaligheid. ) Hier kry ons die eerste punt waarop ons moet let. Maak ons die genade­ verbond los van die uitverkiesing, dan kry ons ’n skewe verhouding tus­ sen die belofte en die eis van die verbond, en dan word die genadever­ bond ’n verkapte werkverbond, waarin die dade van die mens op die voorgrond staan. Die tweede punt waarop ons hier moet let is die vraag: met wie is die genadeverbond opgerig? Wie is die bondelinge? Hieromtrent is daar tweërlei voorstelling onder Gereformeerde teoloë. Ten eerste kry ons te doen met hulle wat die verlossings- en genadeverbond onderskei. Hulle bewcer dat die genadeverbond met die uitverkorenes opgerig is. Dan kry ons hulle wat één heilsverbond stel. Hulle beweet dat die genade­ ve rb o n d met Christus opgerig is en in Christus met al die uitverkorenes. 132 Die eerste voorstelling word gedruk deur die beswaar dat die Here nie met sondaars ’n verbond oprig nie. §1. Die Genadeverbond. Die tweede voorstelling laat die eienaardige van die verbondslewe tot sy voile reg koni, onidat ’n verbond gesluit word met ’n Hoof wat almal vcrteenwoordig, wat in die verbond begryp is. Die genadeverbond word dus aangegaan, soos dr. A. Kuyper tereg beweer, „met den Christus als zijnde middelaar en optredend als Hoofd van de uitverkorenen”.") Christus is die Hoof van sy liggaam in wie alle uitverkorenes besluit is. Die verbond is dus gesluit met sy hele liggaam. „Derhalwe, sê Kuyper, nict in de eeuwigheid een verbond met Christus en in den tijd met de uitverkorenen, inaar uitsluitend in de eeuwigheid met Christus als het Hoofd der uitverkorenen.” ") In die ge­ nadeverbond tree Christus op as die plaasvervanger van Adam, as die tweede Hoof van die nienslike geslag. In die uitverkorenes onder Christus word die organisine van die mensheid en van die wêreld self gered.10). Hierop kan nie te sterk nadruk gelê word nie.. Bondelinge in die genadeverbond is alleen hulle wat lewende lidniate is van Christus, wat deur die innerlike werking van die Heilige Gees uit die duisternis oorgesit is in die lig. Daaroor kan geen twyfel bestaan nie, dat die ge­ nadeverbond gesluit is met Christus en in Horn met almal wat in Horn begryp is. Ds. Woelderink beweer in sy verklaring van die Doopsforniu- lier dat daar wesenlike bondelinge is wat nie in Christus begryp is nie en dat ’n mens wel in Christus begryp kan wees sonder 0111 uitverkies te wees."). En dr. Heyns betoog: „In dit verbond staat Christus niet als tweede partij tegenover den Vader, niaar staat Hij met den Vader en den Heiligen Geest als eerste partij tegenover ons als tweede partij.” ”) Verder leer dr. Heyns dat die genadeverbond „geen representerende Verbonds- hoofd” het wat vir almal handel en vir almal beslis nie. Die vredesraad en die werkverbond het wel so ’n Verbondshoof. Die tweede party was Abraham en sy saad, ook Ismael (!) „De belijdenisschriften denken er niet aan, uitverkoren te zijn te inaken tot vereischte oni in het verbond te zijn”.”) De gevaarlike konklusie waartoe dr. Heyns koni is dat die heils- goedere van die verbond aan al die kinders van die gelowiges geskenk word, want almal is bondelinge, „dus ook aan hen die niet uitverkoren zijn”.“) Hier kry ons ’n baie gevaarlike bewering. Dis die s.g. kollek- tivistiese gedagte in die genadeverbond. §1. Die Genadeverbond. Die bondelinge word nie beskou as in Christus begrepe te wees nie. Dit druis in teen 2 Tim. 1: 9, 10; Ef. 1: 4. Tereg nierk Calvyn op: „Christus wordt door den Vader ons als een spiegel voor oogen gehouden, opdat wij in Hem onze verkiezing beschouwen” ’“). Volgcns dr. Schilder oinvat die genadeverbond sowel die uitver- korenes as die nie-uitverkorenes. „Het is de Woordpoort, waardoor de Heere hen alien, uitverkorenen en niet-uitverkorenen, d.i. dus liefhebbers 133 van Hem of haters van Hem; wedergeborenen of weder te baren menschen, en degenen, die nooit zullen geboren worden, doet binnengaan” Dis moeilik te begryp wat die bedoeling hier is. Hierdie verbonds- kollektivisme verdedig met klem die gedagte dat alle gedooptes in die verbond begryp is en dat die verseëlde krag hulle almal tref. Maar ongemerk word die ryke inhoud van die verbondsbelofte veruitwendig. Teen hierdlie rigting, wat al sterkcr in ons tyd word, antwoord dr. A. Kuyper: „Vraagt men: of het Verbond dan ook met niet-uitverkoren personen gesloten is, en of het verschil tusschen Verkiezing en Verbond dan daarin moet gezocht, dat in de Verkiezing alleen de verkorenen en in het Verbond ook de verworpenen begrepen zijn, dan moet van meet af een vermoeden van dien aard lijnrecht weersproken . . . Het genadever- bond is volstrekt nie een onzeker, maar integendeel een volstrekt zeker verbond, dat eeniglijk en uitsluitend op de uitverkorenen doelt. Bond- genoot in dat Verbond is niemand, dan wie genade ontving of voor genade bestemd is.” ”). As dit dan vasstaan dat die genadeverbond met Christus en in Horn met die uitverkorenes opgerig is, dan koni ons tot die vraagstuk: wat van hulle wat nie uitverkies is nie? Behoort hulie tot die verbond of nie? Ons het gesien dat die rigting van die verbondskollektivisme die ver­ bond veruitwendig en almal, uitverkorenes en nie-uitverkorenes, deelge- note van die weldade van die verbond maak. Dit spreek vanself dat die genadeverbond tydelik in hierdie aardse bedeling ook sulkes in hom op- neem, wat innerlik ongelowig bly en die geestelike weldade nie deelag- tig is nie. Soos die genadeverbond uitwendig sigbaar voor ons op aarde optree, val dit dus nie saam met die uitverkiesing nie.1"). Dr. A. Kuyper onderskei tussen wesenlike bondgenote en werklike bondgenote. Hy sê dat wesenlike bondgenote alleen hulle is wat in Christus ingeplant is en die ewige saligheid deelagtig is of sal word. §1. Die Genadeverbond. Die werklike bondgenote is hulle wat tydelik met hierdie kring van godsaliges in organiese verband staan.1”). Hy spreek ook van egte bondelinge, wat slegs ’n deel is van die skare van uitwendige bondgenote.20). Ons mag geen skeiding maak tussen die egte en skynbare bondgenote nie, om daarna die verbond alleen in die egte te gaan soek nie. Dan tog verwar ons verbond en uit­ verkiesing. Ons mag geen skeiding maak nie, maar wel ’n onderskeiding. Dit het Augustinus reeds gedoen en dis deur ons geloofsbelydenis oorge- neem. Hierdie onderskeiding is dat die skyngelowiges wel in foedere is maar nie de foedere nie. Hulle is in die verbond maar nie van die ver­ bond nie. Hierdie gemengde karakter van die verbond het sommige daartoe gelei om ’n onderskeid te maak tussen ’n uitwendige en inwen- dige genadeverbond. Dit het Witsius reeds gedoen. Hy maak selfs die 134 gewaagde opmerking: „Soo kan men niet ontkennen dat vele te dien opzichte bondgenoten zijn, welker namen nochtans in het Testament Gods niet en worden gevonden” 21). Die genadeverbond het wel ’n uit- wendige en inwendige kant, inaar dit bly een genadeverbond. Maar dit gee ons nog nie die reg om dit in twee dele te skei nie. Dit kan so maklik daarto lei, dat die historiese gelowiges ’n wettige posisie in die kerk kry. Ons Geloofsbelydenis ken slegs goeie lede, in die sin van ware gelowiges, en huigelaars. Dis daarom beter om liewer nie van uitwendige en inwendige bondgenote te spreek nie, inaar van ware en valse bondgenote.22). Ons mag dus nie veronderstel dat almal wat uit gelowige ouers gebore is wesenlike bondelinge is nie. Daar is Esau en Ismael wat wel in die verbond was maar nie van die verbond nie. Oindat ons oor die wese van die genadeverbond nie kan oordeel nie, moet ons na sy verskyning oordeel en handel. En dan moet ons met die oordeel van liefde alle kinders van gelowige ouers bondelinge noem, totdat hulle later in leer en lewe bewys dat hulle dit nie is nie.23). Calvyn teken in sy kommentaar op Gen. 17: 7 aan: „Maar in die verborge heiligdom van God word niemand anders as seuns van God geag nie, as hulle in wie die belofte deur die geloof bekragtiging ontvang het” 2<). §1. Die Genadeverbond. Wie beweer dat die verbond alleen vir almal is wat kragtens geboorte daarin opgeneem is, en die uitverkiesing alleen vir hulle geld wat salig word, doen te kort aan die openbaring van die verbond. Die feit dat ons deur geboorte in die verbond ’n plek ontvang, wil nie sê dat ons daarin dieselfde plek ontvang nie. Daarom kan ons alleen tot die onderskeiding van ’n uitwendige en inwendige kant van die verbond kom. §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. Na die voorafgaande sal ons nou ook beter die juiste verhouding van die belofte en die eis van die genadeverbond verstaan. Dis egter nodig om eers na te gaan wat ons onder die belofte van die verbond verstaan. Dis opmerklik dat in die kerklike stryd in Nederland dit veral gaan oor die beloftebegrip. In die N.T. kry ons die woord epangelia vir belofte. In die O.T. is daar sprake van toesegging. Die begrip van sekerheid en vastheid is daaraan verbind. Die eerste openbaring van die beloftes kry ons in die moederbelofte in Gen. 3: 15. Ook by die geskiedenis van Abraham tref dit ons dat die verbond wat met horn opgerig is in niks anders bestaan as in beloftes nie. Ons lees in Gen. 15: 18: „Op dié dag het die Here met Abram ’n verbond gemaak en gesê: Aan jou nageslag gee Ek hierdie land.” Hier kry ons die verbond met ’n belofte. In Gen. 17: 4 word dit in ’n ander vorm herhaal: „W at My aangaan, kyk, my verbond is met jou, en jy sal ’n vader van ’n menigte van nasies word.” In 17: 7 word 135 die verbond wat die Here met Abraham oprig weer in die vorm van ’n belofte gegee. Die beloftes aan Abraham word telkens met die naam van ’n opgerigte verbond aangedui. Dis dan ook opvallend dat die apostel Paulus, wanneer hy oor die verbond met Abraham handel, ge- durig van die belofte van God aan Abraham spreek, Rom. 4: 13, 16, 20. In vs. 21 kom die vastheid van die belofte uit: „Hy was ten voile oortuig dat Hy ook die mag het om te doen wat Hy beloof het.” Ook Gal. 3: 16, 17 en Hebr. 11: 39. Ook in die geval van Dawid word daar telkens van verbond gespreek, maar daardie verbond is alleen as belofte gegee. In Ef. 2: 12 sê die apostel dat die Efesiërs vroeër „vreenidelinge ten aan- sien van die verbonde van die belofte was.” Waar die Heilige Skrif die woorde belofte en verbond deur mekaar gebruik, daar lyk dit of die ver­ bond eensydig is. Maar ons sal later sien dat God ook eise stel. Hier wil ons met nadruk daarop wys dat die uitnemendheid van die genade­ verbond daarin bestaan dat die beloftes daarin op die voorgrond staan. “). §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. Dit word in die genadeverbond beloof, en as hierdie belofte geglo word dan word dit ook verkry. So word aan die verbondsbelofte ’n kondisionele karakter toegeken, d.w.s. dit word van die geloof afhanklik gemaak. Volgens hierdie opvatting is alle kinders van die gelowiges op dieselfde wyse in die verbond begryp. Hulle ontvang almal in dieselfde sin die voile doop en die voile belofte. Volgens hierdie opvatting word die inwendige genade nie self met die verbond gegee en deur die doop beseël nie. Die inwendige genade word slegs in die vorm van ’n voor- waardelike belofte aan almal geskenk. Dis duidelik volgens die Heilige Skrif dat die beloftes nie vir almal bestemd is nie. Die nageslag van Abraham is volgens die belofte erfgename (Gal. 3: 29). Hulle wat kin­ ders van die vlees is, is nie kinders van God nie, maar die kinders van die belofte word gereken as die nageslag (Rom. 9: 8). Skynbaar is Rom. 9: 4 hiermee in stryd. Daar sê die apostel dat aan Israel die beloftes behoort. Dis egter duidelik wat Paulus hier bedoel. Die belofte is aan Israel ge­ gee, maar hulle was nie almal Israel wat uit Israel was nie. Daarom gryp die apostel terug na die uitverkiesing in die volgende verse. Die ware Israeliete het die verbond en die belofte gehad, en die ander nie.w) As die belofte aan almal toekom, dan word die verbond veruitwendig en dan moet die belofte kondisioneel opgevat word. Vanaf Coccejus het hierdie deformasie al in die verbondsleer begin. Coccejus self het ’n kon­ disionele verbondsbelofte geleer. ”). Die beloftes van God word kondisioneel gemaak. God bied aan almal genade en versoening aan. Of hierdie weldade ons deel word, hang dan van ons geloof af. „Gods verbondsbeloften,” sê ds. Woelderink, „worden door ongeloof krachteloos gemaakt” 31). Die beloftes word dán alleen verwesenlik wanneer daar by die bondelinge geloof is. Die verbond van God is dan ’n blote aanbod van ’n sekere vooruitsig wat verwesenlik kan word wanneer die mens deur die geloof die belofte aanvaar. Dit maak van die genadeverbond ’n verkapte werkverbond. Die mens kan dus deur ongeloof Gods ver- bondsbeloftes kragteloos maak. Hierteen beweer ons dat die sgn. kon- disies van die verbond nooit voorwaardes in die eintlike sin word nie. Die belofte word nooit uitgehol tot ’n blote aanbod van genade nie ”) „Men zij dus op zijn hoedc,” sê dr. §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. Volgens die Heilige Skrif kan belofte nou eens ’n goddelike heils- toesegging aandui en dan weer die vervulling van daardie toesegging. As daar in Hand. 13: 23 staan dat God aan Israel volgens die belofte Jesus as Verlosser verwek het, dan slaan belofte hier op die goddelike heilswoord in die verlede, waarin die koms van die Saligmaker aangesê is. As die dissipels in Hand. 1: 4 die bevel ontvang om die „belofte van. die Vader” te verwag, dan moet ons nie dink aan die toesegging van God nie maar aan die vervulling daarvan. So word belofte in die Heilige Skrif dikwels gebruik om die beloofde goed aan te dui. In Hebr. 11. 39 beteken die „verkry van die belofte” die verkry van die deur God in die belofte toegesegde heil self. ”). Hier word die vervulling van die belofte ver- bind aan die belofte as heilstoesegging. W at die inhoud van die beloftes betref lyk dit asof in Gods verbond met Abraham die materiële op die voorgrond staan. Maar die aardse seëninge wat daarin beloof word moet gesien word as middel om die gemeenskap met God in die partiku- laristiese bedeling te verwerklik. Dit beteken dat die gemeenskap met God die vernaamste is Tereg sê prof. Ridderbos: „W at het verbond voor zegeningen en voor goederen bevatten moge, ten slotte is de eigenlijke inhoud der verbondsbelofte God zelf.” 2'). God self met al sy ryke weldade in Christus is die ryke inhoud van die verbondsbelofte. Die vraag is nou of hierdie ver­ bondsbelofte aan almal toekom. Die verbond van Sinaï het gelei tot die konstituering van ’n volk van God. Hierby was die bindende band louter uitwendig, nl. die nasionaliteit. Die nuwe verbond waarvan Hebr. 8 spreek lei tot die vorming van ’n nuwe volk van God, waarby die binden­ de band suiwer innerlik is. Wie tot hierdie nuwe volk van God be- 136 hoort, word bepaal deur die feit dat die wet van die Here in die hart geskrywe is (Jer. 31: 31— 34). In hierdie nuwe verbond is die bondelinge húlle wat lewende lidmate van Christus is. Die kern van hierdie nuwe verbond is die versoende geineenskap met God in Christus. Hulle wat verbondskollektivisme voorstaan, leer dat ’n mens ’n wesenlike bondeling kan wees sonder om die versoende gemeenskap met God deur Christus te besit. §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. Wielenga, „de belofte Gods niet te doen verflauwen tot een .misschien,’ maar haar te verstaan als reëele, 137 ernstige aanbieding van gcnade, ja nog sterker, als cen waarachtige aan- zegging des heils.” 3I). ernstige aanbieding van gcnade, ja nog sterker, als cen waarachtige aan- zegging des heils.” 3I). Die verbond lê metterdaad ’n feitlike band tussen God en mens, waardeur nie slegs die toesegging maar die besit van die versoende gemeenskap met God in Christus geskenk word. Dis volkome waar dat die beloftes van die verbond deur die geloof aanvaar moet word, maar dis God wat die geloof in die hart van die bondelinge werk. En deur die geloof aanvaar hulle die beloftes. By Rom. 9: 9 teken prof. Greydanus aan: „By een belofte hangt alles slechts af van den beloner, komt het enkel aan op den inhoud van het beloftewoord. Eene belofte is eene vrijmachtige beschikking, een souverein gegeven, dat zich doorzet, onaf- hankelijk van het doen van hem, aan wien de belofte gegeven wordt.” Dis dan ook nie onbedenklik om die vcrvulling van Gods beloftes te laat afhang van die mens nie. Die Westminsterse godgeleerdes het in hulle toeligting van die Klein Kategismus al teen hierdie dwaalleer opgetree. Op die vraag: „hoe be- vatte het verbond met Christus de toepassing in zich”? het hulle geant- woord: „Gelijk de verlossing en alle andere dingen daartoe behorende, tot Christus behooren in de toebrenging van de conditie, alzoo behoort de toepassing van de verlossing in al de weldaden en voorrechten die ontvangen worden tot de belofte” 34). Ons kom nou tot die Heilige Skrif. Teenoor hierdie uitwendige, kondisionele verbondsbelofte stel Paulus in Rom. 3: 3 die wesenlike vast- heid van die genadeverbond. Dit bestaan daarin dat die ontrou van sommige die getrouheid van God nie kan vernietig nie. Paulus gaan hier uit van ’n radikale ander beskouing van die verbondsbelofte nl. dat die vervulling van die belofte juis nie van die dade van die mens afhanklik is nie. In Rom. 4: 16 sê hy dat alles uit die geloof is, sodat dit volgens genade kan wees en die belofte kan vasstaan vir die hele nageslag. In Gal. 3: 15— 29 wys Paulus verder daarop. Die wet kan die belofte nie vernietig nie. Sy vervulling is onafhanklik van wat deur die wet van die mens geëis word. Volgens Gal. §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. 3: 19 is die vervulling van die belofte geheel en al ’n daad van God. Prof. Greydanus teken hierby aan: „Het alleenwerkende van Gods genade komt bij de wet niet uit, doch bij Zijne belofte” “). Die verbond bring ’n gewysigde verhouding tussen God en mens tot stand. Deur en in die verbond bind God Horn met ’n onver- breeklike band aan hulle wat in die verbond opgeneem is. Dan is hulle nie langer kinders van die toorn nie, maar is hulle voor Horn regverdig gereken en erfgename van die ewige lewe. Wie die belofte in kondisio­ nele sin opvat versubjektiveer die genadeverbond. Die nadruk val dan 138 nie nicer op Christus nie maar op die Christen, nie meer op Gods trou- belofte nie maar op die mens. nie nicer op Christus nie maar op die Christen, nie meer op Gods trou- belofte nie maar op die mens. Hierdie vraagstuk word nog meer verward as ons tot die verseëling van die beloftes kom. Die voorstanders van die kondisionele verbonds- belofte ontken dat die verbond inwendige genade skenk. Hiéroor wil ons heel kort wees, want dit sou ons midde in die kerklike stryd van Nederland bring. *). Die voorstanders van die kondisionele verbonds- belofte beweer dat die doop uitsluitend ’n toekomstige moontlike genade verseël. Die woorde van ons Doopsformulier: „in Christus geheilig” beteken dan slegs: reg te hê op die beloftes sonder om daarmee uit te spreek dat die bondeling werklik deur die bloed van Christus gewas is. „Heilig” slaan hier dan slegs op uitwendige verbondsheiligheid. ”). Dit druis in teen ons Heidelbergse Kategismus vraag 69: dat ons gewas is met die bloed van Christus; en vraag 70: vergewing van sonde te hê en dan om deur die Heilige Gees vernuut en geheilig te wees tot lede van Christus. Dit druis in teen die dankgebed na die doop. Daarin tog word God gedank vir reeds ontvange weldade. God word gedank dat Hy ons en ons kinders deur die bloed van sy liewe Seun Jesus Christus al ons sondes vergeef het en ons deur sy Heilige Gees tot lidmate van sy eniggebore Seun en daardeur tot sy kinders aangeneem het; en dat Hy dit aan ons met die heilige doop beseël en bekragtig. Hierin kan ons niks anders lees nie as dat die doop ook inwendige genade beseël en bekragtig. §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. Die voorstanders van die kondisionele verbondsbe- lofte sê: hier dank die kerk vir wat hom in die belofte geskenk is, maar dit wil nie sê dat die vervulling van die belofte ook plaasgevind het of sal plaasvind nie; dit hang heeltemal daarvan af of die belofte eenmaal deur die kinders in die geloof aanvaar sal word. ”). Hierteenoor beweer ons dat die sakrament dien tot verseëling van die geloof; dus van die inwen­ dige lewe wat reeds aanwesig is. Abraham het die teken van die, besny- denis ontvang as ’n seël van die geregtigheid van die geloof (Rom. 4: 11). Hy was reeds geregverdig „toe hy nog nie besny was nie,” en die besnydenis het hom nie die vooruitsig op regverdiging gegee nie, maar het die reeds aanwesige regverdiging beseël.*). Die doop gee dus nie slegs reg op die verbondsweldade nie, bied hulle nie slegs aan nie, maar verseël hulle as reële genade. Die woorde „in Christus ge­ heilig” kan niks anders beteken as om deur die Heilige Gees geheilig te wees nie'0). Dis dan ook die opvatting van Calvyn. Ds. van der Vegt laat deurskemer dat Calvyn die belofte van die genadeverbond kondi- sioneel opvat4'). Tog is die opvatting van Calvyn baie dieper. Hy sê dat deur die doop ons aanneming aan ons verseël word, sodat ons tot die kinders van God gereken word.12). In sy Institusie sê hy dat die kinders 139 van die gelowiges nie gedoop word dat hulle dan eers kinders van God sou word nie w). Hulle is reeds deur die doop in die kerk opgeneem. Dit het die Westminster Confession of Faith reeds in 1647 erken en bely. In cap. XXVIII: “Baptism is a sign and seal of the covenant of grace, of our ingrafting into Christ, of regeneration, of remission of sins and of giving us up unto God through Jesus Christ, to walk in newness of life” "). Dis ook die opvatting van Beza en Justinus Martyr Walaeus skrywe: „W ant ook in die kinders beweer ons dat mens uit krag van die goddelike seëning en van die evangeliese verbond die aanwesigheid van die saad en die gees van die geloof en van die bekering moet vasstel” “) Van hierdie skriftuurlike rigting, dat die doop ’n verseëling is van reële genade, is almeer afgedwaal. Dr. §2. Die Beloftes van die Genadeverbond. Bavinck merk op in sy artikel: „De Eerste Doopvraag” : „Practisch resultaat was, dat langzamerhand aige- meen in de kerk de opvatting gehuldigd werd, dat de woorden in Christus geheiligd in voorwerpelijken, uitwendigen, verbondmatigen zin waren te verstaan. Deze uitlegging heeft zich staande gehouden tot op dezen dag.” Met hierdie probleein is daar eeue lank geworstel. Selfs á Brakel kon nie tot helderheid kom nie. Nou eens beweer hy dat sakrainente aan die regte genieters beseël al die beloftes van die Evangelic, al die goedere van die genadeverbond, Christus met al sy volheid, „dat zij daaraan deel hebben” '"); en dan weer beweer hy: ”Waar de geheele kracht des doops is dat kind te verzegelen het verbond der genade en al zijne beloften, niet dat het die heeft, maar dat het recht aan die heeft” 1’). Prof. Heyns soek die oplossing in tweërlei toepassing van die heilsgoedere. Hulle word aan almal in die verbond geskenk maar hulle word nie aan almal deelagtig gemaak nie ,s). Dit is egter geen oplossing nie. Die verbondsbelofte gee ons nie slegs reg op die heils­ goedere nie, maar skenk ons hulle, maak hulle tot ons werklike besit. §3. Juiste Verhouding van Belofte en Eis. Die oplossing van hierdie probleein lê o.i. in die juiste verhouding van die verbondsbelofte en die verbondseis. Om hierdie verhouding te kan vasstel, is dit nodig om eers korteliks na te gaan wat ons onder verbondseis verstaan. Die verpligting wat God op Horn neem in die verbond is die belofte en die verpligting wat Hy aan die mens oplê is die eis van die verbond. In die werkverbond het God die kondisie gestel: God sal die ewige saligheid skenk op voorwaarde van wetsvolbrenging Ook in die genadeverbond stel God eise. Die Here gee aan Abraham sy beloftes, maar Abraham moet in opregtheid voor die aangesig van die Here wandel. God wil ons getroue Verbonds-God wees, maar ons staan voor die eis van geloof en bekering. Waar dit in die werksverbond gaan om die verdienste van die mens, daar staan in die genadeverbond' die 140 beloftes op die voorgrond. God bly die eis stel dat ons Horn met ’n opregte geloof sal aanhang, maar Hy self skenk ons die geloof as ’n gawe (Ef. 2: 8). By die voorstanders van die kondisionele verbondsbelofte kom die geloof enkel voor as voorwaarde en as eis, nie as kenmerk en as gawe nie. Die geloof word deur die belofte nie gewaarborg en nie deur die doop verseël nie. Die ongelowige kinders van die verbond is volgens hulle in dieselfde voile sin bondelinge, en die belofte kom op dieselfde wyse aan hulle toe. Die geloof is volgens hierdie opvatting iets wat by die verbond bykom, dog dit behoort nie tot die wese van die verbondsbetrekking nie. Die laaste beslissing in die verbond lê dus by die mens en nie by God nie. w). Daarom is die volgende uitdrukking van dr. Honig gewaagd: „Immers eischt God dat de mensch in het geloof zijn verbond aanvaarden, dat hij getrouw het verbond bewaren en over- cenkomstig den regel van het verbond wandelen zal” "°). Die mens aan- vaar nie deur die geloof die verbond nie. Ons kinders word as lidmate van Christus daarin gebore. Die geloof is geen voorwaarde van die ver­ bond nie, maar ’n gawe van God. Wanneer die belofte kondisioneel is, kan sy vervulling ons slegs in die weg van geloof geskenk word. Maar dan volg daaruit, dat dit deur ongeloof verhinder en onmoontlik gemaak kan word. Dis waar, die ouer Geref. §3. Juiste Verhouding van Belofte en Eis. dogmatici het sonder beswaar die term „verbondseise” of „verbondsvoorwaardes” gebruik, maar omdat die Remonstrante geleer het dat die mens deur eie krag tot geloof en bekering kan kom en self sy saligheid in die genadeverbond verdien, is die term gewysig en is daar gespreek van weldade van die verbond. Die geloof is geen kondisie of eis nie, dis ’n weldaad van die verbond. Dis waar dat God sy eis stel maar dis die eis van gehoorsaamheid. Dr. A. Kuyper gee o.i. die suiwere standpunt weer as hy sê: „Nu spreken wij bij het verbond niet van geloof maar van trouw. En de idee van het genadeverbond is zoo zeer op den achtergrond gekomen omdat men enkel bij God en niet ook bij ons sprak van trouw, maar in plaats daarvan van geloof. Toch, trouw is de conditie van het genadeverbond. Het verplicht tot trouw (Ps. 89: 50; Klaagl. 3: 23; Spr. 13: 17; Openb. 3: 14)” “ ). Vergun ons nog hierdie aanhaling van dr. Kuyper: „Voorwaardelijk is dit genadever­ bond nooit. God geeft alles. Alles om niet. En niets van wat God geeft is afhankelijk gesteld van de contrapraestatie des menschen” "). Hiermee stem dr. H. Bavinck saam. Hy sê: „Eigenlik zijn er in het gena­ deverbond geene eischen en geene voorwaarden. W ant God geeft wat Hij eischt; Christus heeft alles volbracht en ook wedergeboorte, geloof en bekering, schoon Hij ze niet in onze plaats volbracht, toch voor ons verworven.”5"). God stel dus wel ’n eis maar Hy gee ook wat Hy eis. beloftes op die voorgrond. God bly die eis stel dat ons Horn met ’n opregte geloof sal aanhang, maar Hy self skenk ons die geloof as ’n gawe (Ef. 2: 8). By die voorstanders van die kondisionele verbondsbelofte kom die geloof enkel voor as voorwaarde en as eis, nie as kenmerk en as gawe nie. Die geloof word deur die belofte nie gewaarborg en nie deur die doop verseël nie. Die ongelowige kinders van die verbond is volgens hulle in dieselfde voile sin bondelinge, en die belofte kom op dieselfde wyse aan hulle toe. Die geloof is volgens hierdie opvatting iets wat by die verbond bykom, dog dit behoort nie tot die wese van die verbondsbetrekking nie. Die laaste beslissing in die verbond lê dus by die mens en nie by God nie. w). Daarom is die volgende uitdrukking van dr. §3. Juiste Verhouding van Belofte en Eis. Die vervulling van die belofte word in strikte sin ondergeskik gemaak aan die geloof. Die voile belofte kan deur onge- loof weerstaan word. . Hier is die crux van die hele vraagstuk. Die belofte en die vervulling van die belofte word van mekaar geskei. Dan kry ons wat dr. Ridderbos noem ,,’n neonomistisch Verbondscollecti- visme,” *'). Ons mag ons die belofte en die geloof nooit korrelaat voor- stel nie. Ons kan wel spreek van bepaalde voorwaardes, waaraan die koms van die belofte gebind is; dog hierdie voorwaardes word deur die belofte self vervul. Dis die juiste verhouding van belofte en eis. Die geloof is geen eis nie, maar is slegs die weg waarin die belofte vervul word. In sover kan dit voorwaarde van die vervulling van die belofte genoem word. Maar dit beteken nooit dat die ongeloof die vervulling van die belofte kan teëhou nie. Want ook die vervulling van hierdie voorwaarde is in die belofte begrepe. Een ding moet ons goed in die oog hou en dit is dat God al die gawes van sy genade skenk in die weg van die verbond. God gee Horn- self aan ons en die eis is dat ons ons aan Horn gee. Dis heeltemal iets anders as om die gawes van God deur die geloof te aanvaar. „God zegt ons toe in Christus onze zonden weg te nemen,” sê dr. Aalders, en daardoor den slagboom te verwijderen die ons van Hem scheidt, om dan, als geheel en ten voile, al zijne goedheid en macht ten onzen behoeve aan te wenden, voor tij'd en eeuwigheid. Maar wij hebben de roeping om dien Christus en de verzoening onzer zonden door zijn bloed geloovig aan te nemen en God als onze Vader in dien Heiland tc vertrouwen en lief te hebben, en ons met heel ons hart en leven aan zijn dienst te geven” “"). Hier het ons kragtige taal van ’n man, wat die juiste verhouding van belofte en eis in die verbond gevind het. Hier blyk dit so duidelik dat die gelowige aanneming va" Christus en die versoening van ons sondes deur sy bloed vrug is van die verbondsbelofte. Maar dan volg hieruit dat iemand wat nie uitverkore is, nie gelowig is nie, geen reg het op Gods belofte van genade nie. W ant dit sou beteken dat daar buite Christus om enige reg was op Gods genade. §3. Juiste Verhouding van Belofte en Eis. Honig gewaagd: „Immers eischt God dat de mensch in het geloof zijn verbond aanvaarden, dat hij getrouw het verbond bewaren en over- cenkomstig den regel van het verbond wandelen zal” "°). Die mens aan- vaar nie deur die geloof die verbond nie. Ons kinders word as lidmate van Christus daarin gebore. Die geloof is geen voorwaarde van die ver­ bond nie, maar ’n gawe van God. Wanneer die belofte kondisioneel is, kan sy vervulling ons slegs in die weg van geloof geskenk word. Maar dan volg daaruit, dat dit deur ongeloof verhinder en onmoontlik gemaak kan word. Dis waar, die ouer Geref. dogmatici het sonder beswaar die term „verbondseise” of „verbondsvoorwaardes” gebruik, maar omdat die Remonstrante geleer het dat die mens deur eie krag tot geloof en bekering kan kom en self sy saligheid in die genadeverbond verdien, is die term gewysig en is daar gespreek van weldade van die verbond. Die geloof is geen kondisie of eis nie, dis ’n weldaad van die verbond. Dis waar dat God sy eis stel maar dis die eis van gehoorsaamheid. Dr. A. Kuyper gee o.i. die suiwere standpunt weer as hy sê: „Nu spreken wij bij het verbond niet van geloof maar van trouw. En de idee van het genadeverbond is zoo zeer op den achtergrond gekomen omdat men enkel bij God en niet ook bij ons sprak van trouw, maar in plaats daarvan van geloof. Toch, trouw is de conditie van het genadeverbond. Het verplicht tot trouw (Ps. 89: 50; Klaagl. 3: 23; Spr. 13: 17; Openb. 3: 14)” “ ). Vergun ons nog hierdie aanhaling van dr. Kuyper: „Voorwaardelijk is dit genadever­ bond nooit. God geeft alles. Alles om niet. En niets van wat God geeft is afhankelijk gesteld van de contrapraestatie des menschen” "). Hiermee stem dr. H. Bavinck saam. Hy sê: „Eigenlik zijn er in het gena­ deverbond geene eischen en geene voorwaarden. W ant God geeft wat Hij eischt; Christus heeft alles volbracht en ook wedergeboorte, geloof en bekering, schoon Hij ze niet in onze plaats volbracht, toch voor ons verworven.”5"). God stel dus wel ’n eis maar Hy gee ook wat Hy eis. By die voorstanders van die kondisionele verbondsbelofte is die ge­ loof nie in die vervulling van die belofte begryp nie. Dis geen vrug en 141 gevolg van die belofte nie, maar dit staan heeltemal selfstandig, volkome korrelaat naas die belofte. §3. Juiste Verhouding van Belofte en Eis. Die buitengewone generale sinode van die Geref. Kerke in Nederland het die skriftuurlikc standpunt in hul verklaring opgeneem. Punt 2 lui as volg: „In dit ver­ bond komt de Heere tot ons met de belofte des heils en op grond daarvan met den eisch tot geloof en bekering.” Hierdie eis tot geloof en bekerinng kan verkeerd opgevat word soos ons reeds ge- sien het. Geloof en bekering is feitelik weldade van» die verbond en nie eise nie. Hierdie beswaar word egter ondervang deur wat daar nou 142 volg: „Deze beide, belofte en eisch, zijn op zulk een wijze aan elkander verbonden, dat de menschelike verantwoordelijkheid ten voile wordt ge- liandhaafd en nochtans de Heere in zijn verbond niet afhankelijk is van het doen des menschen. In de belofte immers betuigt Hij niet alleen, dat een iegelijk die in den Zoon gelooft het eeuwige leven heeft, maar zegt Hij ook den Heiligen Geest toe, die het geloof werkt, waardoor Hij ons Christus en al zijn weldaden deelagtig maakt. Dienovereenkomstig werkt Hij in zijn uitverkorenen hetgeen Hij van hen eischt, vervullende aan hen al de btloften des verbonds, rekende niet de kinderen des vleesches,’ doch „de kinderen der belofte” voor het zaad” M). Hierdie verklaring is ook goedgekeur deur die Geref. Ekumeniese Sinode van Grand Rapids, 1946. Hier word dit duidelik verklaar dat die Here in sy uitverkorenes werk wat Hy van hulle eis. Hierniee is die verbonds- kollektivisme verwerp. Hier word duidelik verklaar dat die Here aan die uitverkorenes al die beloftes van die verbond vervul. Hiermee is die kondisionele verbondsbelofte verwerp. Mag hierdie verklaring rus in die onstuimige gemoedere bring. §4. Sekerheid en Verantwoordelikheid. Ons moet tenslotte nog die aandag vestig op die sekerheid en die verantwoordelikheid, wat hierdie verhouding van belofte en eis ons gee. Die belyers van die uitwendige verbond met sy kondisionele verbonds­ belofte meen dat elkeen wat húlle standpunt betwis die sekerheid van die geloof in die gemeente sou wegneem. Dit moet ons beslis betwis. Wie die verbondsbelofte kondisioneel opvat, kan daaraan geen sekerheid ontleen nie. Juis deurdat hulle die belofte van die verbond algemeen maak, hef hulle die sekerheid van die vervulling op. Die egte sekerheid rus juis in die onvoorwaardelikheid van die verbond en in die wetenskap dat die geloof in strikte sin geen voorwaarde is nie, maar ’n gawe of weldaad van die verbond. As dit vasstaan dat die verbond op Christus bevestig is, dan staan dit ook vas, dat dit Gods werk alleen is. Christus was van ewigheid af die Borg, wat die vervulling van die verbond op Horn geneem het. Hy is die Fondament van die verbond. Al die geroepenes tot die ewige lewe tog word gebou op die fondament van die apostels en profete, waarvan Christus Jesus self die hoeksteen is (Ef. 2: 20). Hy is die vervulling van die verbond, want alle beloftes van God is in en deur Christus vervul. Hulle is in Horn ja en amen (2 Kor. 1: 20). Christus is die waarborg van die werk wat die Vader aan Horn gegee het. Niemand sal een van sy verbondskinders uit sy hand ruk nie. Ons mag op Gods beloftes pleit as op ’n gegewe reg. Ons kan vastelrk daarop staatmaak, dat hulle vervulling seker sal wees want Hy wat dit beloof het is getrou (Hebr. 10: 23). „Als God iets 143 slechts belooft, sê dr. A. Kuyper jnr. in sy troosvolle boek— De Vastigheid des Verbonds, dan is het toch even vast als een met teeken en zegel gestaafd verbond” ") (Deut. 7: 9). „En dat,” so vervolg hy „is het zalige van het geloofsvertrouwen in het leven des verbonds, 0111 God den Heere te mogen kennen als een God van onbezweken trouw, als den Almachtige, die het doen kan en ook gewisselijk doen zal” "1). Waar ons op die troosvolle sekerheid van die verbond gewys het, daar kom ons nou tot die verantwoordelikheid van die verbondskind. Dit lyk asof volgens ons ver- bondsbegrip God alles doen en die mens niks te doen het nie. §4. Sekerheid en Verantwoordelikheid. Ons staan hier voor ’n probleein 144 wat ons nooit kan oplos nie: as iemand in God glo en Horn dien dan is dit alleen te dank aan die soewereine beskikking van God; en as iemand nie glo nie en verlore gaan, dan dra hy die gevolge van sy eie skuld. So stel die Heilige Skrif en ons belydenisskrifte dit voor. Ons moet die soewereine beskikking van God bely en daarnaas ons eie verantwoorde- likheid. Die onvoorwaardelike verbondsbelofte maak ons nie lydelik nie. Nee, genade is aktief, werksaam. Daarom moet die kerk die ver- bondskinders opwek tot geloof, tot aanvaarding van die beloftes van die verbond oni aan die eis van die verbond te beantwoord. Die opwekking kan en moet so kragtig moontlik wees. Ons mag ’n beroep doen op die verbond, waarin die Here verklaar het dat Hy onse God sal wees. Die verbond is ’n band, waardeur God Horn aan ons bind en ons aan God gebind word. Daarom moet ons daarvoor waak dat nooit by verbondskinders die indruk gewek word asof ’n louter uiterlike gehoorsaamheid voldoende sou wees nie. Tot elke verbondskind kom die eis van selfondersoek, selfbeproewing. Die apostels het dit nooit nagelaat 0111 die gemeente tot selfondersoek te ver- maan nie. So skryf Paulus aan die Korintiërs: „Ondersoek julself of julle in die geloof is, stel julself op die proef”, (2 Kor. 13: 5). Die apostels het van die gedagte uitgegaan dat die gemeente uit nuutgebore kinders bestaan, uit gelowiges, uit geestelike mense. Tog neem dit nie wcg dat die mens moet ondersoek of dit alles in waarheid van hom gesê kan word, en of dit ook van honi persoonlik geld. Teen hierdie valse gerustheid in die verbond het Jesus reeds getuig. Ons lees in Joh. 8: 39: „HulIe antwoord en sê vir Hom: ons vader is Abraham. Jesus sê vir hulle: As julle die kinders van Abraham was, sou julle die werke van Abraham doen.” In 2 Kor. 5: 20 verinaan die apostel die gemeente: „Ons tree dan op as gesante om Christus ontwil, asof God deur ons vermaan. Ons bid julle om Christus ontwil: Laat julle met God versoen.” Uit die regtc verbondsbeskouing volg die eis tot geloof en bekering. Dis verbonds- weldade wat ons in die belofte geskenk word. As ons kinders van die belofte is, moet dit uit ons lewe blyk. §4. Sekerheid en Verantwoordelikheid. Werk ons verbondsbegrip geen valse lydelikheid in die hand nie? Prof. Vos wys op die verbondsplig, as hy sê: „Het nieuwe leven, door Christus verwor- ven, moet in actie en tot ontwikkeling worden gebracht, door den prikkel der dankbaarheid op het vernieuwde zedelijk bewustzijn te laten werkën” “). Dan kom die verantwoordelikheid van die verbondskind. Hier merk dr. H. H. Kuyper tereg op: „Wanneer de kerk zegt: op grond van het verbond Gods, waarin gij geboren zijt, heb ik u te houden voor een kind Gods, dan geschiedt dat niet om u te zeggen, dat al gelooft ge niet en al komt ge niet tot bekering, ge toch een erfgenaam van het rijk Gods zijt, maar juist omgekeerd, om u te vermanen dat uit uw geloof en bekering blijken moet, dat ge waarlijk zijt wat de kerk naar het oordeel der liefde van u hoopt. Hoe hooger en heerlijker de eeretitel is, dien de kerk u schenkt, hoe ernstiger en grooter uw verantwoordelijkheid is, of ge met- terdaad aan dien eeretitel beantwoordt.”“). Die genadeverbond is in sy wese eensydig, monopleuries. Eers gee God Horn aan ons en dan vervul Hy met die belofte sy weldade. M^ar dis bestem om tweesydig, dipleuries te word. Ons word deur God in die verbond ook vermaan en verplig tot ’n nuwe gehoorsaamheid, dat ons die enige en waaragtige God moet aanhang, betrou en van ganser harte liefhê. Die genadeverbond maak die mens nie dood nie, en behandel hom nie soos ’n stok en ’n blok nie, maar neem die mens geheel en al op met al sy vermoëns en kragte, na siel en liggaam, vir tyd en ewigheid. Dit ver- nietig nie sy krag nie, maar ontneem hom sy onmag. Dit maak sy wil nie dood nie, maar maak hom vry van die sonde. Dit herskep die ganse mens en laat hom dan, deur die genade vernuut, vry en selfstandig met sy hele siel en gees en liggaam Gods Iiefhê en hom aan Hom toewy"1). Die genadeverbond maak die verbondskind dus selfwerksaain. Dit kweek geen valse gerustheid nie. .Die kerk het dan ook ’n ernstige roeping om te wys op die eis van die verbond. „Onbekeerdheid,” sê prof. G. Wisse, is een schandvlek tegenover Gods verbond en kerk.”''3). Kinders van gelowige ouers moet vermaan word om te beantwoord aan die eis van nuwe gehoorsaamheid. §4. Sekerheid en Verantwoordelikheid. Juis omdat die verbondskinders seuns en dogters van God genoein word, het God ’n dubbele reg op die liefde van hulle hart. Hulle het die teken van die verbond ontvang dat hulle aan God behoort en nie aan die wêreld nie. „De onderstelling,” sê dr. H. H. Kuyper, waarvan de kerk in den kring van het genadeverbond heeft uit te gaan, verzwakt dien eisch niet, maar versterkt dien veeleer. Indien de kerk het znad des verbonds voor wedergeboren te houden heeft, dan moet te nicer er op worden aangedrongen dat de werkelijkheid dier wedergeboorte uit een waarachtig geloof en een wandelen op den weg 145 der bekering blijken zal” ra). Die skyngelowiges mag die verbond nie as ’n kussing gebruik om maar heerlik daarop te slaap nie, maar hulle moet ernstig vermaan word om tot waaragtige bekering en tot ’n daad- werklike geloof te kom. Ons eindig met te verwys na die Verklaring van die Sinode van die Geref. Kerke van Nederland in 1946. Punt V lui: „Het verbond des Heeren verplicht een ieder zich steeds ernstig te be- proeven, of hij wel waarlijk in den Christus Gods gelooft en de vruchten der dankbaarheid voortbrengt; want de Schrift zegt, dat alleen die ge- loofd zal hebben en gedoopt zal zijn, zal zalig worden” “*). • * * * Ek gevoel dit as ’n groot eer en sware verantwoordelikheid dat ek my voile aandag nou mag toewy aan die groep van dogmatologiese vakke wat aan my toevertrou is. Dis my ’n groot vreugde om steeds meer en meer in die dieptes van God in te dring vir sover dit Horn behaag het om dit aan ons te openbaar. Ek wil dan ook hiermee my dank uitspreek aan die eerw. Kuratoriuni en die ander eerw. lede van die Kieskollege, asook aan die Raad van die P.U.K. vir C.H.O. vir die vertroue wat hulle in my gestel het. Dis ’n gewigvolle roeping wat u my opgelê het, ’n roeping wat ek na biddende oorweging opgevolg het. Ek vertrou dat ek met die genade en krag van die Here my gewigvolle taak sal kan volbring. Die Here het my die krag en genade gegee om 25 jaar lank as predikant op te tree. Onder die seënende hand van die Here kan ek betuig dat die Here sy belofte aan my bewaarheid het nl. dat ons arbeid nie tevergeefs in die Here is nie. §4. Sekerheid en Verantwoordelikheid. Daar het in die afgelope 25 jaar ’n groot uitbreiding van ons kerk plaasgevind, en ook ’n groot uitbreiding op ons sending- veld waaraan ek ’n leidende aandeel mog hê. Ek gevoel my gebind met bande van innige liefde aan die gemeentes, waar ek mog arbei. ’n Woord van besondere dank en waardering aan die kerkraad en gemeente van Pretoria-Oos waar ek so ’n geseënde arbeidskring gehad het en waar ek 17i jaar mog arbei. Die verblyf in die midde van die gemeente van Pretoria-Oos het my lewe verdiep en verinnig, iets wat my baie goed te pas sal kom in my gewigvolle werk van opleiding van aanstaande herders 'en leraars vir ons kerk. Ek hoop om aan die verwagting te beantwoord wat my kollega, dr. B. J. de Klerk, in sy bevestigingsrede uitgespreek het om alles te doen volgens die volniaakte bestek wat die Here aan ons geopenbaar het. Hooggeleerde dr. J. D. du Toit, aan u is ek baie verskuldig. Die grootste deel van my teologiese opleiding het ek geniet onder u bekwame leiding. Die erns en besieling wat daar van u kolleges uitgegaan het, het ’n blywende indruk op my gemaak en was ’n besieling vir my heilige amp. Ek hoop om aan die verwagting te beantwoord wat my kollega, dr. B. J. de Klerk, in sy bevestigingsrede uitgespreek het om alles te doen volgens die volniaakte bestek wat die Here aan ons geopenbaar het. Hooggeleerde dr. J. D. du Toit, aan u is ek baie verskuldig. Die grootste deel van my teologiese opleiding het ek geniet onder u bekwame leiding. Die erns en besieling wat daar van u kolleges uitgegaan het, het ’n blywende indruk op my gemaak en was ’n besieling vir my heilige amp. 146 Ek gevoel my klein 0111 in u plek in ons Teologiese Skool te staan en u opvolger te wees. Ek het ’n groot verantwoordelikheid op my geneem, maar met die ge'nade van die Here hoop ek 0111 te voldoen aan die ver- troue wat in my gestel is, al is dit dan op my nianier en met my gawes. Waar u van aktiewe diens nou afgetree het, mag die Here u en u eggenote nog lank spaar 0111 nog verder ’n seën vir ons kerk en volk te wees. Hooggeleerde rektor van die P.U.K., prof. F. Postnia, ook aan u is ek baie verskuldig. §4. Sekerheid en Verantwoordelikheid. Onder u bekwame leiding mag ek my propedeutiese studies voltooi aan die P.U.K. Ek wil u ook verseker dat ek ywerig my sal toewy aan die dogmatiek en ander vakke wat aan my nog mag toevertrou word aan die P.U.K. Daar was ’n tyd toe ons van insig ver- skil het, maar ek het my neergelê by die beslissing van ons sinode en ek bied u my hartlike samewerking aan. Mag ons dit belewe dat die P.U.K. ’n selfstandige Christelike Universiteit sal wees. Dit sal die kroon op u werk sit. Aan u, kollegas, medeprofessore van ons Teologiese Skool, bied ek my hartlike samewerking aan. Mag ons met die krag van die Here ge- samentlik arbei tot die opbou van ons Skool. Ek reken op u steun en samewerking. So reken ek ook op die steun en samewerking van die professore en lektore van die P.U.K. Ons het in hierdie dae van ongeloof ’n heerlike taak om saam te werk aan die opbou van ’n Christelike weten- skap. Aan u, studente van altwee inrigtings, wil ek graag my hulp aanbied om, waar dit nodig is, leiding aan u verenigingslewe te help gee. Ek sal meer intiem in aanraking kom met u as teologiese studente, en ek wil graag waar ek kan ’n raadsman vir u wees in die moeilikhede waar- mee u in u studie te kampe het. U moet straks in die voile kerklike lewe met al sy probleme staan, en u sal met baie probleme kennismaak. Mag u opleiding alhier vir u ’n ware oefenskool vir u kerklike loopbaan wees. Laat ons in ons kerklike lewe daaraan dink: »Hy is aan sy verbond gedagtig. Hy het sy volk bevry, bewaak, Vir ewig sy verbond gemaak ” Vir ewig sy verbond gemaak.” Ek het gesê. Ek het gesê. 4) Geref. Dogmatiek 3, III, p. 239. ) g , , p Vgl. ook dr. A. Kuyper jnr.—Dc Vuntigheid des Verbonds, p. 72. 3) Uit liet Woord, V, p. 180, 1) Dr. J. D. du Toit—Het Methodisme, p. 149. 4) Geref. Dogmatiek 3, III, p. 239. Vgl. ook dr. A. Kuyper jnr.—Dc Vuntigheid des Verbonds, p. 72. 2) Dr. H. H Kuyper—Hamabdll, p. 17 AANTEKENINGE. 1) Dr. J. D. du Toit—Het Methodisme, p. 149. 4) Geref. Dogmatiek 3, III, p. 239. Vgl. ook dr. A. Kuyper jnr.—Dc Vuntigheid des Verbonds, p. 72. 147 147 5) Dr. H. H, Kuyper Hamabdil, p. 23. 6) t.a.p., p. 24, 44. 7) t.a.p., p.54. Verder: Dr. H. A. van Andel—Godsdienst en Wetenschap, p.261; Dr. A. Kuyper jnr. De Band des Verbonds, p. 25; Bavinck—Geref. Dog- matiek 3, III, p. 241,243; Dr. G. Vos—De Verbondsleer in de Geref. Theologie, p. 45. 8) Locus de Foedere, p. 131, 143. 9) t.a.p.t p. 143. 10) Bavinck, t.a.p., p. 243. 10) Bavinck, t.a.p., p. 243. Ook Dr. A. Kuyper jnr.—De Vastigheid des Verbonds, p. 77. Tereg merk dr. Vos op: „Dewijl de toepassing des heil door Christus en van Christus uit haar een grondbeginsel is, zoo heeft de gereformeerde theologie met recht deze toepassing onder het gezichtspunt van een ver- bondseisch gesteld, die tot den Middelaar kwam en voor welks vervulling Hy Borg geworden is," De Verbondsleer in de geref. theologie, p. 29. 11) Ds. J. G. Woelderink—Het Doopsformulier, pp. 116, 145, 161, 171 v.v. 12) W. Heyns—Geref. Geloofsleer, p. 122. 13) t.a.p., p. 123, 130, 140. 14) t.a.p., p. 131, 132. 15) Kyk dr. S. P. Dee—Het Geloofsbegrip van Calvyn, p. 141. k dr. S. P. Dee—Het Geloofsbegrip van Calvyn, p. 16) Looze Kalk, Afl. 2, p. 4, 5. 17) Uit het Wóord, V, p. 180. 18) Dr. H. H. Kuyper—Hamabdil, p. 67. 19) Uit het Woord, V, p. 182, 183. 20) t.a.p., p. 194. 21) De Verbonden Gods, uitg. 1716. Bk. Ill, hf. 1, 85. 22) Dr. H. H. Kuyper, t.a.p., p. 149. Dr. A. Kuyper—Loc. de Foedere, p. 134, 153. Dr. Bavinck—Dogm. 3, III, p. 244 22) Dr. H. H. Kuyper, t.a.p., p. 149. Dr. A. Kuyper—Loc. de Foedere, p. 134, 153. Dr Bavinck Dogm 3 III p 244 23) Dr G. Ch. Aalders—Het Verbond Gods, p. 218. 23) Dr G. Ch. Aalders—Het Verbond Gods, p. 218. 24) Die Latynse teks lui: ,,sed in arcano Dei sacrario non alii censentur Dei fllii quam in quibus fide rata est proniissio." Kyk ook dr. L. van der Zanden—Het Genadeverbond, p. 133, 114. 25) Dr. A. Kuyper jnr.—De Vastigheid des Verbonds, p. 109. 25) Dr. A. Kuyper jnr.—De Vastigheid des Verbon 26) Dr. H. N. Ridderbos—De Belofte van het Genadeverbond, p. 8. 27) Abraham, de Vriend Gods, p. 258. 28) De Belofte van het Genadeverbond, p.6. 29) Prof. G. Ch. Aalders—Het Verbond Gods, p. 206. 30) De Leere van het Verbond Gods, uitg. 1689t par. 184. 31) Het Doopsformulier, p. 164. 147 31) Het Doopsformulier, p. 164. 32) Dr. E. Smilde—Een Eeuw van Stryd over Verbond en Doop, p. 87, 32) Dr. E. Smilde—Een Eeuw van Stryd over Verbo 33) Ons Doopsformulier, p. 148. 34) De Leer der Waarheid, uitgegee deur Alex. Comrie, p. 107. 35) Kommentaar op Galaten, p. 235. Ds. H. Meulink sê in sy Kerkreformatie, p.12: „Dc belofte des heils komt, als ze ons in het verbond wordt geopen- buard, niet anders tot ons dan in conditioneelen vorm.” Hierteenoor sê Ds. J. C. Brussaard—De Heilige Geest en de Genademiddelen, p. 28 dat ons nie te sterk die nadruk op die geloof as voorwaarde moet .lê nie, terwyl die geloof as gawe op die agtergrond tree. 148 36) Ek wil hier verwys na my Art. oor Verbond en Doop in Koers, Junie 1946 37) Kyk Ds. C. Veenhof—In den Chaos, p. 51. Ons verwys hier vir die uitvoerige weerlegging van hierdie dwaling na Dr. B. Wielenga—Ons Doopsformuller, pp. 265—297. 38) Dr. H. N. Ridderbos—De Belofte van het Genadebond, p.24. 39) t.a.p. p. 25. Dr. B. Wielenga, t.a.p., p 152 40) G. Kramer—Het Verband van Doop en Wedergeboorte, p.310. 40) G. Kramer—Het Verband van Doop en Wed 41) Het Verbond der Genade by Calvyn, p. 50. 41) Het Verbond der Genade by Calvyn, p. 50. 42) Corp. Ref. X X X V I, p. 483: „Baptismo nobis adoptionem nostram obsignari, ut censeamur inter Dei filios.” 43) Institusie, IV, 15, 22. Dis lynreg in stryd met wat Wesley beweer. Ons lees in Catechisms of the Wesleyan Methodists, II, Ch. IX . §2: “They (bap­ tized infants) have the outward advantages of the Christian Church, and all the spiritual blessings of the covenant are assured to them for the future when they shall comply with the terms of the gospel.” 44) Die oorspronklike teks lui: „Verum etiam ut signem eidem sit, et sigillum cum foederis gratiae, turn suae in Christum insitionis, regenerationis, remis- sionis peccatorum, ac sui ipsius Deo per Christum dedicationis, ad ambulandum in vitae novitate.” 45) Synopsis Purioris Theologiae Disp., XLIV , 27, 29: „idque tam in infantibus foederatis, in quibus ex vi divinae benedictionis et foederis Evangelici, semen et Spiritum fidei ac resipiscentiae statuendum esse, contendimus.” 46) Redelijke Godsdienst, cap. X X X V H I, par 15. 47) t.a.p., Cap. X X IX , par 24. Kursivering is van my. 48) Geref. Geloofsleer, p. 132. 49) Dr. H. N. 147 Ridderbos, t.a.p., p.17. 50) Handboek Geref. Dogmatiek, p.438. 51) Loc. de Foedere, p. 153. 52) t.a.p., p. 134. 53) Geref. Dogm. 3, III, p. 242. 53) Geref. Dogm. 3, III, p. 242. 54) t.a.p., p. 17. 55) Het Verbond Gods, p. 192. 56) Acta van de Buitengewone generale Synode van Geref. Kerken in Neder­ land, 22 Jan.—8 Maart 1946, p. 49. 57) p. 110. 58) t.a.p., p. 197. 59) De Verbondsleer in de Geref. Theologie, p. 51. 60) Hamabdil, p. 177. 61) Dr. H. Bavinck, Geref. Dogm. 3, III, p. 242. Kyk ook Dr. A. Kuyper— Uit het Woord V, p. 163 Dr. H. A. van Andel—Godsdienst en Wetenschap, p. 274. 02) Schriftuurlike Kerkbesef, p. 65. 63) Hamabdil, p. 192. 64) Acta van de Buitengewone Generale Synode, 1946, p.50.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1932/2026

Afrikaans

BOEKBESPREKING. lewens- cn wcreldbeskouing; daarom bc- hoort dit ’n wye afsetgebied te hê. B. C. Schuttc: Die Natuur: „Ons Bond- Kenoot cn Vyand.” („Ons Gesins- biblioteck” No. 4); Pro Rcge-Pers Bepcrk, Kcrkstraat 59, Potchcfstroom, 1953; p.p. 77; 5/6 posvry. lewens- cn wcreldbeskouing; daarom bc- hoort dit ’n wye afsetgebied te hê. Die inhoud van die boek is die vrug van ’n gocdgefundeerde, wcldeurdagte lewens- en wcreldbeskouing met die eer van God as kern. H oe v erd er ons lees hoe gro- te r w ord die A lw yse S kepper en O nderhouer van alles cn hoe kleiner die m ens. Dr. B. C. Schuttc cn Pro Rege-Pers word hartlik gelukgewcns met hierdie waardevolle bydrae tot „Ons Gesins- biblioteek." Omdat die boekic gebaseer is op die W oord van God, kan almal dit lees ter wille van die kennis, insig en visie. Dit gee veral kocrs cn lewensrigting aan diegcne wat worstcl met 'n skommelende Die boekie is ook bcdocl vir diegenc in hierdie eeu van natuurwetenskap en tegniek wat bewus of onbewus iets van die skep- ping verabsoluteer, soos die mens self, 176 o f die natuur—dink m aar aan die baie ismes. o f die natuur—dink m aar aan die baie ismes. Plaas hierteenoor die heerlike beloftes aan Sy gelowiges: vergewing van sondes, opstanding van die vices en, ’n ewige lewe! Om dat G od Horn ook in die natuur open- baar (Ps. 19) is daar geen verbode terrein vir die gelowigc natuurvorser nie. Sy taak (Ps. 8) moet beskou word as ’n G od- gegewe en geïnspireerde en die resultaat van sy vorsing as godverheerlikend. H. A. ROETS. * * * Die skrywer probeer vervolgens op heel interessante wyse aantoon hoe die mens, op sy soektog na krag, stoom, steenkool, olie veibygesteek het en by die klowing van die atoom met sy ontsiglikc ener- gievrysetting uitgekom het. My kon- stateer da. wat dieSkepper dus een maal geskape het dear niks en niemand ooit in absolute sin vernietig kan word nie. Ook kan niemand ooit iets skep nie. Suid-Afrikaansc Argiefstukke Oranje Vry- staat No. 2: Notulc van die V olk;rii.l van die Oranje-Vrystaat (vollcdig m :t alle Bylae daarby). Deel II (1856-1857). Afgeskryf, toegelig en persklaar g ;m iak deur W. B. van der Vyver, M.A. onJcr leiding en met medewcrkin? van J. H. Breytcnbacli, M.A., D.Phil. Die Staat?- drukker (1953), 579 bll. (Geen prys vermeld nie. BOEKBESPREKING. )Verkrygbaar by die Skrywer, Kafueweg 24, Emmarentia, Johannesburg.) Die Departement van Onderwys, Weten- skap en K.uns vcrdien 'n word van hartlike dank vir sy optrede, waardeur die publikasie van ons argiefstukkc moontlik gemaak word Hierdie stukke—die ,,geheuc van die volk,” soos dr. Beyers dit in 'n toespraak tydens sy aftrede as hoofargivaris van die Unie genoem het—was nog altyd vir slegs -n klein groepie mense toeganklik, maar nou kan dit ook in veel brcër kring gelees word. Mens sou graag wou sien dat die publikasie daarvan veel vinniger geskied. Dr. Nienaber het met hierdie werk, en met so baie ander, ’n diens aan studerende Suid-Afrika bewys wat nooit ten voile ge- waardeer kan word nie. D aar is in die eerste plek min mense wat besef w atter ontsaglike arbeid, tyd en kennis aan die samestelling van ’11 Bibiiografie ten grond- slag lê. En daar is in die tweede plek nie altyd genoeg kennis van die onskatbare waarde van so 'n werk nie. Inderdaad, geen Afrikaanse navorser kan sonder die Bibiio­ grafie ’n Suid-Afrikaanse wetenskaplike geskrif saamstel nie. Dr. Nienaber het die delfwerk vir ons aim al gedoen. Kan ons hom genoegsaam dank en waardeer! Die moeilikhede in vcrband met die afskrywe, toeligting, kriticse bchandeling en persklaarmaking van argiefstukke kan alleen besef word deur iemand wat per- soonlik in die Argief navorsing gedoen het. Van hierdie uiters moeilike taak het mnr. Van der Vyver (assistent-argivaris in Bloemfontein) horn op mecsterlike wyse gekwyt. Die feit dat dit onder leiding van dr. Breytenbach (argivaris vir publi- kasies) geskied het, is al genoegsame aan- beveling aan die persoon wat die boek ter hand neem dat hy hier met '11 besonder hoogstaande werk te doen het. Aan hierdie twee here kom 'n woord van waar- dcring toe -ook van my persoonlik. Die werk is pragtig gedruk en gebind. Die opset van die werk is met een woord skitterend. Dit neem ’n mens geen minuut om enige bock te vind nie. Die skrywer gee ons alles wat nodig is om te weet. Sy afkortings, wyse van rang- skiking, lys van uitgawes, adreslys van skry- wers, gestorwe skrywers. En dan volg die eintlike Bibiiografie. Ook dit is bewon- derswaardig ingcrig. Skrywerslys, Titellys, Onderwerplys en Kronologiese Lys van Let- terkundige werke! W at wil ’n mens meer hê! En dan kry ’n mens nog ekstra by: Inhoudsopgawe van die Onderwerplys. BOEKBESPREKING. Gewoonlik £2-2-0). Verder word aangetoon hoe die natuur ons hondgenoot is in die eeue-oue worsteling en hoe ver die bcskawing dit vandag ge- bring het— ’n onmiskenbare bewys van God se genade en liefdc, Sy besondere en algemcne genade. As ioimnd wat gedurende die afgilope twee jaar die verskillende publikasics van die Volksraadsnotule van die Z.A .R.” tot 1863 („Suid-Afrikaanse Argiefstukke, T rans- vaal, nos. 1-4) en dié van die O.V.S. (Ibid., O.V.S., no. I) inte:isief deurgewerk h:t, kan ek getuig van die besondere w iarde wat hierdie publikasies vir die navorser bcsit. Daarom word ’n dubbele welkom aan die hicrbo genoemJc tw eed: deel van die Volksraadsnotule van die Republic^ van die Oranje-Vrystaat toegero^;). M aar in ons stryd is die vloek, „ook sal dit dorings en distels voortbring,” ewcneens bewaarheid. Niks hou stand nie. In die skynbarc sukses wat die mens bchaal lê dikwcls reeds die kiem van mislukking. Stel m aar die waarde van radium teenoor sy gevaarlike radio-akticwe strale. In hierdie werk word die notulc van die gcwone jaarlikse sitting sowel as die va:i 'n buitengewon; sitting van die V olkiraad van die O.V.S. in elk van die jare 185) en 1857 vir die navorser beskikbaar gestel. Die teks van die notules word deur? m : in voetnotc deur hoogstaande en vollodige kritiese opmerkings toegcli'i. Wat die werk soveel waardevoller maak en waardeur vir die navorser ’n geweldige verlies van tyd uitgeskakel word, is die tocvo;ging aan die notule van al die bylae wat op die bctrokke notule bctrekking het. Deur die vcrwy- sings, in voetnote, by die notule m hierdie bylae, word navorsing nog meer vergemaklik. Vir die gelowige is die kringlope in die heelal geen eindelose eentonigheid nie m aar planmatigheid en wetmatigheid. Ons Skepper is ook die Herskepper, nie alleen van die harte van Sy uitverkorenes nie m aar orals en altyd, om die tyd ryp te m aak vir Sy wederkoms en die nuwe Jerusalem. Ten slotte word die evolusieteorie op trefl'ende wyse geloënstraf. D aar is krag- tige fcewyse dat die feite van die natuur- wetenskap nie die Skrif weerspreek nie m aar juis verklaar. Hoe troosteloos tog is die toekomswagtinge van die ongeloof. W at is erger as godverlatenheid ? 177 Nienaber, P. J. Bibiiografie van Afrikaanse Boeke. (Nov. 1948—Okt. 1953). Deel 3. 1954 63/-, 359 bll. BOEKBESPREKING. Deur die publikasie van hierdie en ander argiefstukke behoort ook die onderwys van Geskiedenis op skool veel te baat. In die verlcde het die onderwyscrs, met enkele uitsonderinge, oor die algemeen feitlik geen toegang tot die oorspronklike dokumente gehad nie. Nou word elk; onderwyser egter in staat gestel om met min koste, in vergelyking met die besondere waarde van die publikasies, die Argief tot binne in sy studecrkamer te bring en ryklik te put uit die skatte wat daarin by- cengebring is. Mag die geleentheid gretig m et albei handc aangegryp word. Hier is een van hierdie werklik onmis- bare boeke! Besitdit! J. CH R. COETZEE. J. CH R. COETZEE. * * * W. M. Ramsay: The Bearing of Recent Discovery on the Trustworthiness of the New Testament. Baker Book House, G rand Rapids, Michigan 1953, 427 bladsye, prys 4.50 dollar. Dit gaan in hierdie werk eintlik oor die bctekenis van die gcskriftc van Lukas, J. S. DU PLESSiS. J. S. DU PLESSiS. 178 sy Evangelic cn Handclinge, en van Lukas self as geskiedskrywer. Dit het die lig gesien in die eerste jaar van die eerste wêreldoorlog en is deur die skrywer, sir William Ramsay, bedoel as die uit- drukking van sy laaste wil en testament. Dit is dan ook meer as 'n aanbieding en saaklike waardering van feite. Dit is ’n getuienis. Die getuienis van iemand wat ’n volgeling was van Baur en ’n bewonderaar van Wellhausen, en deur die ontdekkings waaraan hy self 'n leidende aandeel gehad het, gebring is tot die geloof in die Skrif. Hierdeur word die volgorde van behan- deling bepaal. Die stof is gegroepcer om twee ontdekkings, die een bctrof die liggin; van Ikonium (Hand. 14:6), die andcr die beskrywing onder Circnius waarna Lukas verwys in sy geboorteberig (Luk. 2:1-2). Die eerste is ’n klein topograficse besonderheid. M aar dit is dan ook die groot betckenis van die twee ont:iekte grafskrifte wat teen die ge- vestigde mcning in, die oortuigende btewys gelcwcr het dat Ikonium ’n Fiigicsc stad was soos Lukas in Hand. 14:6 onderstel. Dit toon die betroubaarheid van Lukas tot in die kleinste. Voortgaande ont­ dekkings liet tot nog toe niks anders gedoen r ie as om dit telkens by vernuwing le kom levestig. Die s'<rywcr is egter versigtig vir oorskatting van die betekenis van die ontdekkings. Historiese ondei- soek kan nie die plek van die geloof inneem nie. Die ontdekkings het slegs kom bevostig wat uit Handclinge self blyk. „The reader, if he reads the narra­ tive, can see with the eyes and hear witli the ears of a man who was there” . Dit word in besonderhede aangctoon aan di; hand van gedecltes uit Hand. 13-21. Hierdie ondersocking ■ behoort ongUwyfcld tot die mees waardevolle van die boek. Op grond van nierdie inwendige getuienis, Lcvcsiig deur die uitucn.ligc, moet Hand, beskou word as 'n bron van die eerste ran-s. ’n Historiese bron ook van die l.copntc waarde afgesien nog van die „geloofswaarhede” wat dit bevat. J. CH R. COETZEE. In ecn van die mees karakteristieke trekke van Lukas, verandering van taal in ver- s'dllende situasie, word ’n bewys gesien van latere komposisie (E. Norden). Verder: die triomfantelike vreugde oor elke sgn. onnoukcurigheid van Lukas. W at is die oorsaak? Dit is weicring om die bo- natuurlike in die gcskiedenis te erken. Die gcwone historisi word hierin oortcf deur die kritiese teoloë. eenheid cn waarin dit van die kleinste besonderheid, ’n opgegrawe epitaaf of ’n stuk standbeeld kom tot historiese ver- gesigte en tot insigte in die verband tussen godsdiens m.n. die Christelike en ge- skiedenis. Die uitgewers verdien dank dat hulle hierdie werk weer beskikbaar gestel het. Dit is ’n keurige uitgawe. W. J.SN Y M A N . * * * Horatius Bonar: Fifty-two Sermons; Baker Book House, Grand Rapids, Michigan; 1954, 464 bll.; 4.50 dollars. Horatius Bonar (1808-1889) was een van die uitstaande predikers van die “Free Church of Scotland” in die vorige eeu en in die onderhawige boek besit ons ’n versameling van ’n aantal van sy preke. Die preke getuig deur- gaans van ’n ryp teologiese skoling, van ’n imponerende kanselwelspre- kendheid en van ’n besonder pakkende en beeldryke styl. Hulle is fris, be- houdend en adem 'n regsinnige gees. Tog dien daarop gewys te word dat dit onmiskenbaar die spore dra van die homeletiese siening van die vorige eeu. Die filosofiese beredenering is soms steurend en dit vertoon soms meer die karakter van dosering van teologiese waarhede as verkondiging van die lewende Woord. Die eksekese van die teks in behandeling kom nie altyd tot sy reg nie, terwyl die toepas- sing meer as eens selfs hoofsaak is. ’n Belangrike gesigspunt word geopen op die wonder. Gewoonlik sord dit filo- sofus o f teologies benader. Hier is ’n hi toriese benadering. By die wonderlike veilossing in Hand. 12 heet dit: „It would be difficult to find any narrative better : uthcnticated or related amid circumstances which exclude more absolutely the supposi- tk n either of falsification or the growth of legend” . Dit bewys wel nie die historisi- u it van die wonder nie, m aar stel die ont- kenner voor ’n historiese probleem. Te meer voel mens jam m er as Ramsay t ■'g wecr ’n historiese of psigologiesc verkla- ring aan die w< n Jer probeer gee en daarmee tf rugval a^ter die idealisties-simboliese tot die meer verouderde rasionalistiese ver- klaringwsysc. J. CH R. COETZEE. As geskiedskrywer kan Lukas, nie alleen op grond van betroubare mededeling van feite nie m aar veral vanweë sy fyn historiese sin, alleen m aar op een lyn gcstel word met die grootste geskiedskrywers van die wêreld. Die laaste word aangetoon in aanluiting aan die ontdekkings in verband met Luk. 2:1-2. „N ow 'rire i"i the whole range o f historical study has there ever been such a complete revolution o f opini> i as in respect o f this statem ent..........” Eers sou Lukas in alio besanderhed.' vorkccrd wees. Deur die opgrawing* in Egipte en Sirië (Anti'Khië) is Lukas tan? in die gelyk gestel op elke punt in verband m u die beskrywing. Vir ’n tydpcrk w.it mank gaan aan g ro jt skaarste van bro i ie het die historikus nou n bron van die aller- grootste bclang. Lukas alleen van sy tydgenote het ’n oog gehad vir die buro- kiaticse stelscl van die impcriale regcring en die ontstaan daarvan; ’n stelscl wat gekom het om die eeue te beheers. In enkele trekke word hier ook saim jebri i; die twee magte wat die geskic ten is s j -.i beheers tot die einde toe: Chrism s en Augustus, Chiistclike vryheid c:i [Tiperialc slawemy. Lukas oorsien nic alleeii die geskiedenis nie m aar sien ook in die wesc van die geskiedenis. Dit is: G ods'ejering en vervulling van Profesie. In die Vierde Ekloog het ons ’n resultaat van die be- vrugting van die Weste deur die Oostc, daarin dat die Verlosser van die wdreld ook hier besing word in ’n Kind. Agter die Ekloog moet nie alleen die waarsêery, soos vervat in die Sibyllyn orakels, gesien word nie, m aar d ij profesi ;c van Jesaja, soos ook blyk uit die vor.n van hierdie digwerk van Vergilius. Met die Verlossingsgedagte staan Lukas aan die kant van die oudheid teen die moderne evolusionistiese geskicdbeskouing. W atter is die regte? Die rul.-us van on.Lrgegane beskawings skyn stem van d ij profesie te bcvestig 179 As iemand wat vrocër in dieselfdc kamp verkeer het cn kennis dra van sake lê die skrywer die kritiek bloot in sy vooringe- nomenheid, sy stompsinnigheid, sy kwaad- willigheid: Die geboorteverhaal van Lukas kan nie waar wees nie, omdat dit nic op feite berus n ie .......... Die verhaal van Lukas rus op feite, daarom is dit lcgende. J. CH R. COETZEE. Die skrywer het te sterk onder die Oosterse gesigspunt gckom. Die verskil tussen wat Oosters en wat Christelik is, is nie altyd duidelik nie. So bv. ock wanneer die leer van Paulus jesien word as ..completion” en „cul- m hation” van die filosofie en ervaring van die Grieks-Romeinse wêreld, en die ..vryheid” in Galate gesien word vanuit die d i; Romeins-imperialisties; in picks van die Joodswettiese teëstelling. Die boek is nietemin aanbevelens- waardig omdat die skrywer ’n oop oog gehad het vir die problematiek van sy tyd wat tot ’n groot mate ook in ons eeu nog dieselfde is. Die bestudering van die preke kan sekerlik stimulerend werk vir studente en predikante. Nietemin het ons hier ’n groot book, waarin klein en groot verbind word tot ’n S.C.W .D. 180 J. R. Miller, D. D .: Die Les van die Liefde; uit Engels vertaal deur Timo Kriel; Die C.S.V. Mpy. van S.A., Stellenbosch; 1954; 254 bll.; 9/9. beeld van selfversaking en selfopoffe- ring. g Die boekie adem ’n antroposentriese en moralistiese gees en is nie gevry- waar van perfeksionistiese tendense nie. In hierdie boekie word op eenvoudige illustratiewe maar aanvegbare wyse gehandel oor verskillende aspekte van die alledaagse lewe van die Christen. Van die stelling word uitgegaan: „Christelike liefde moet aangeleer word” en dan word in 'n aantal hoof- stukke op 'n groot variasie van mo- rele verpligtinge gewys soos vriende- likheid, onselfsugtigheid, sagmoedig- heid, lieflikheld, vrede, vergenoegdheid, vergewendgesindheid, berusting in ly- ding, selfverloëning, getrouheid, vriendskap, gehoorsaamheid, ens. S.C.W.D. * * * Dr. H. M. Matter: De Toekomst van Israel in het Licht van het Nleuwe Testament; Bosch & Keuning N.V.- Baarn; 1953; 191 bll.; 5.40 gulden. Wanneer gehandel word oor die toe- koms van Israel in die lig van die Nuwe Testament, kom ons al dadelik voor Romeine 11 te staan—'n moeilike hoofstuk, nie alleen vir diegene wat vir die Jode geen aparte toekoms ver- wag nie, maar ook vir diegene wat wel so iets verwag. Inderdaad blyk die mooilikhede vir die laastes aan- merklik groter te wees. „Hele Israel” (Rom. 11: 26) moet dan inhou dat elke Israeliet, hoof vir hoof, ook die wat deur die eeue in hulle ongeloof gesterf het, sal gered word. Wie sal so 'n kon- sekwensie aandurf? Tog is daar sulkc konsckwente Chiliaste, maar hulle is uitsondering. J. CH R. COETZEE. Dit is ’n waarde- volle bydrae tot die openbaringsge- skiedenis van die Nuwe Testament. Christenkeisers prakties geheel tot die Christendom oorgegaan het (Good­ man, A History of the Jews) en die feit dat na 1900 jaar die Jodendom slegs verdriedubbel het, maak die ver- klaring van die skrywer, dat ons hier met vervulde profesie te doen het sin- vol. Die verklaring voeg in die ver- band en maak die skynbaar ingewik- kelde hoofstuk eenvoudig, ’n goeie toets vir goeie eksegese. As verder gelet word op die woordjie „so” (vs. 26) wat nie gelees moet woord asof dil „daarna” betekcn nie, en daarop dat „ingegaan het” vertaal moet word ,,sal ingaan”, dat naas die „volheid” van Israel (vs. 12) sprake is van ,.vo - heid” van die heidene (vs. 25) en dat in vs. 15 nie sprake is van die lewe uit die dode nie, dan word Rom. 11 ’n heel moelike hoofstuk vir 'n aparte toekoms vir Israel. As die skrywer tot die kon- klusie kom dat hier nie so iets geleer word as ’n toekomstige terugkeer en ’n omvattende bekering van Israel buite die evaneglie om nie, dan berus dit op gesonde en grondige SVrifverklaring. Die gevolgtrekkinge word versterk as in ’n aparte hoofstuk voorbeelde van Chiliastiese eksegese gegee word. Ons bevind ons hier in ’n ander eksegetiese klimaat: gekonstrueerde verbande om ’n aparte toekoms vir Israel by Jesus te vind, willekeurige en gewronge ver- klarings, wat ’n teks selfs die teenoor- gestelde laat sê. in Matt. 21: 19 word bv. gelees dat Israel eschatologies weer sal bloei (Giinther Dehn). In Gal. 4: 2G dat Christendom en Jodendom on­ der een familiedak tuis hoort in ’n ver- band waar Paulus sê dat die seun van die diensbare nie sal erf met die van die vrye nie. Moskou (Meseg) en Tobolsk (Tubal? word gevind in Openb. 20: 8 via Esegiël 38. Dit is maar enkele voorbeelde. Ons het hier ’n ander soort eksegese. Die skrywer toon nie alleen aan wat die Nuwe Testament leer nie, maar ook waar dit in hierdie probleem eintlik om gaan, naamlik om die kern van die evangelie. Inderdaad is Israel van- dag nog ’n toetssteen vir die Kerk, maar dan is dit wat betref sy houding ten opsigte van die „ander” evangelie waarteen Paulus in sy brief aan die Galate met krag optree. J. CH R. COETZEE. Of, dit moet slen net op die lnaste geslag van Israel, dus net een generasie van die „hele” Israel. Maar dan is ons af van die letter wat die hele Israel betref. 'n Herinnering dat selfs Chiliaste moet rekening hou met taal- en redefigure in die Skrif. Dan is die verklaring wat die skrywer hier gee nader aan die letter: Nie „geestelik Israel”, die kerk, nie maar letterlik Israel in sy groot geheel. ’n Verwysing hier na uitsprake dat deur die val van Jerusalem die Jode in massa tot bekering gekom het (Gro- tius) en dat Palestina met sy sterk Joodse bevolking onder die Bisantynse Hierdie pligpleginge word dan be- skou as dinge wat alles met nougesette oefening aangeleer kan word, hoof- saaklik na analogie van die lewe van Jesus Christus op aarde. Die taak rus op die mens om ,,in hierdie wêreld die werk vooort te sit wat Christus begin het . . . Christus het Homself van ons afhanklik gestel” (p.165). In hierdie boekie word die transen- dente wortel van die liefde, nl. dat die Heilige Gees alleen die liefde van Christus in ons harte kan uitstort, oor die hoof gesien. Waar nog gewys word op die liefde van Christus, staan voorcp die voorbeeld van Jesus na sy menslike natuur en nie die versoenen- de en borgtogtelike karakter van sy allesopofferende liefde tot in die dood nie. Van die liefde en voortreflike „ge- sindheid” van Jesus word ook deur- gaans gepraat in die perfektum—as eienskappe dus wat Hy alleen gedu- rende sy omwandeling op aarde betoon het. Selfs die kruis van Christus word merendeels gcrelativeer tot ’n voor­ 181 Nie alleen is daar nérens sprake van so ’n besondere toekomsverwag- ting vir Israel nie, die N. Test, weer- spreek dit uitdruklik, bv. Joh. 8. 24, selfs by Paulus, 1 Thess. 2: 14-18. Die N. Test, bly egter nie by die negatiewe nie. . Dit sê ook hoe dit wel is: Die Kerk het in die plek van Israel getree. Dit is die positiewe antwoord van die Nuwe Testament op die probleem „Israel”. Daarin dat die skrywer dil op so duidelike en grondige wyse na vore gebring het as die eenstemmige gctuienis van die Nuwe Testament ook by skrywers wat selde of ooit in die diskussie betrek word soos Jacobuf en Petrus, sien ons veral die betekenis van hierdie werk. J. CH R. COETZEE. Die vraag wat hier by ons opkom is of die Chi- lilasme self nie ook gesien moet word as ’n teken van die tyd nie, in sovei dit ’n brug wil bou tussen Jodendom en Christendom. .Opmerklik is in ieder geval die weerklank wat dit vind, nie alleen wat betref die eensydige eschatologic nie, maar ook wat betref die plek van Israel in die toekoms, van Barthiaanse kant. Die waarheid bcstaan hier immers in die vorm van teëspraak. Die vraag moet gestel word of die skrywer nie hier en daar te veel wou bewys nie. Wat die kontinuiteit van Israel betref, wat die skrywer in twyfel 182 trek, meen ek, is die werklikheid ster- ker as die logika. Dat een volk nie vir ’n ander tot roede kan wees nie is ook te veel gesê. Die Skrif en die ge­ skiedenis leer anders. As die Skrif nie ruimte laat vir aparte be'oftes vir Is­ rael buite Christus om nie en ’n aparte plek in die kerk nie, wil dit nie sê dat „vleeslike" Israel nie nog ’n taak het nie al is dit ’n onheilspel- lende. Dat daar nooit twaalf apostels was nie, is ook te veel gesê. Judas was ’n apostel. Die opmerkinge waar nog een en ander aan toegevoeg kan word, doen nie af aan die waardering nie. Dit is ’n boek op sy tyd. In be- treklik korte bestek word hier veel gebied. Dit is deur die drukkers goed versorg. besonder verblydend dat ons hier ’n M.Ed.-verhandeling het wat getuig van ’n poging om metodes te ontwerp om die denkprestasies van leerlinge te bevorder. Histories gesien, laat ’n Meestersgraad in die Opvoedkunde reg geskied aan sy benaming, indien dit gebaseer is op werk wat didakties van aard is en bevorderlik vir die metodiek van die onderwys. Die skrywer vocg horn by die Am- sterdamse skool van Kohnstamm om te bepaal watter waarde die bevindin- ge van die Wurzburgse denkpsigolo- giese skool van Oswald Kiilpe, soos voortgesit deur Selz en Hermann, vir die opvoedkunde kan hê. Alhoewel 14-jarige kinders die ver- moë bchoort te besit om abstrak te dink, tref ons by sommige ’n volslae onvermoë aan om logies te redeneer. Daarby het sommige leerlinge ’n skerp vooroordeel teen Wiskunde as vak. J. CH R. COETZEE. Die skrywer probeer nou om die Wiskun- de-onderwyser behulpsaam te wees, en bepaal eksperimenteel dat die uitleg- ging van oplossingsmetodes deur die leergesprek uiters doeltreffend is om die denkprestasies in beide algebra en meetkunde te verhoog. Hy stel vas dat die prestasies van die swakker groepe tot byna gelyke hoogte met die van die meer begaafde groepe gevoer kan word deur die toepassing van be- ter metodes. In die meetkunde bly daar nog uitsonderlike gevalle van leerlinge oor wat tog nie die insig kan kry om nuwe probleme op te los nie. W.J.S. W.J.S. * * * J. C. van Tonder, B.Sc., B.Ed., M.Ed.: Die invloed van verbeterde leermeto- <ies op die denkprestasies van Std. VUI-leerlinge in wiskunde. Nr. 6 in reeks Opvoedkundige studies uitge- gee deur die W erksgemeenskap ter bevordering van die pedagogiek as wetenskap, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Pretoria, 76 bll.; 5/-. Die Universiteit van die W itwaters- rand het in 1948 ’n verslag die lig laat sien, waarin gemeld is dat die eerste- jaar-studente nie soseer te kort skiet aan kennis in die vakke wat hulle be- studeer het nie (sommige wel), maar dat hulle nie die vermoë het om self- standig voort te gaan met die insa-1 meling van kennis en die toepassing van wat hulle reeds verwerf het nie Dit is ’n algemene klagte van die uni- versiteite dat die hoërskole nie hulle leerlinge leer dink nie. Daiarom is dit Die doelstelling van hierdie eksperi- ment het dit vir mnr. Van Tonder on- nodig gemaak om ’n massa-eksperi- ment, volgens Amerikaanse model, te loods. Hy het gebruik gemaak van 4 Std. VHI-klasse in dieselfde skool. Die een klas het drie leergesprekke ge- had, die ander twee, die derde een en 183 die vierde klas, wat as kontrolegroep gebruik is, geen. Ds. A. A. Louw: Die Mórester in Mashonaland; Die C.S.V.-maatskap- py; bll. 190; 10/8. Aangesien aan leerlinge geen bin- dende voorskrifte hoe om hulle ab- strakte denke te beoefen, kan en mag gegee word nie, neem die proefleier sowel as die leerlinge self aan die leer- gesprekke deel. So hoor die swakker leerlinge hoe hulle knapper maats te werk gaan, en dit help hulle om vir hulself beter leermetodes te ontwikkel. Ons volk het al baie helde opgelewer en die name van pres. Kruger, gen. de Wet en ander is tot ver oor ons lands- grense bekend. Hulle is militêre en staatkundige helde wat van groot be­ tekenis was in die lewe van ’n klein volkie. Maar daar is ook nog andei helde en hul name word soms vergeet of van hulle word nie soveel gehooi nie. Hulle is die kerklike geloofshelde en een van die grootstes onder hulle is seker ds. A. A. Louw, die baanbreker- sendeling van Suid-Rhodesië, wat o.a die bekende sendingstasie Morgenster aangelê het en vanaf 1891 vir meer as sestig jaar hier gearbei het. ’n Ge- seënde en vrugbare lewe wat getuig van heldemoed, selfopoffering, taaie volharding en kinderlike geloof. A. J. VAN RO Melvillelaan 56, Ontdekkers. W.J.S. Wie die soort werke reg gebruik en daardeur hoog- stens geprikkel word om die verskil- lende tekste in studie te neem, kan daardeur waardevolle wenke bekom; maar ongelukkig kan die soort werke ook misbruik word deurdat die sketse net so oorgeneem word, en dit maak die beoordeling van die soort boeke so besonder moeilik. Daar kom beslis baie mooi gedagtes in voor, maar ver- skillende sketse is niks besonders nie. Vir diegene wat belangstel in hierdie soort werke om hulle reg te gebruik, kan die boekie aanbeveel word as 'n vcrryking van die gees. Dit is ’n handige boekie as 'n mens in kort bestek ’n oorsig oor die pro- fesieë van Jesaja wil hê. Die skrywer is professor aan die Presbiteriaanse Teologiese Seminarie te Chicago. Die werk het reeds in 1910 verskyn, maar word nou weer deur die firma Baker uitgegee, b'.ykbaar onveranderd, be- halwe wat betref ’n kort woord oor die Jesa.iarol wat by die handskrifte van die Dooie See gevind is. Die boekie maak ’n netjiese indruk omdat dit so'n handige formaat het en so besonder netjies gedruk en afge- werk is. Die uitgewers moet daarvoor beslis lof ontvang. Die standpunt van die skrywer is behoudend. Hy is onder meer absoluut oortuig van die eenheid van die pro- fesie van Jesaja. Ons vind dit net jammer dat die nuwere gegewens nie bygewerk is nie. Graag aanbeveel as ’n handige kompendium. J. P. JOOSTE. * * * S.d.T. B. A. Grobler: Koëdukasie, die Vrasig- stuk van Afsonderlike of Gemengde Middelbare Skole vir Seuns en Mei- sies'; uitgegee onder „Opvoedkundige Studies” van die Univcrsiteit Prcto ria; Jaargang II, Nr. 7, Augustus 1954; 108 bll.; 8/6. * * * 101 Select Sermon Outlines deur Vaughan, Exell, Spurgeon, Robinson en andere; uitgegee deur Baker Book House, Grand Rapids 6, Michi­ gan; 1953; bll. 95; 1 dollar 75. Met hierdie verhandeling het die skrywer die M.Ed.-graad aan die Uni- versiteit Pretoria verwerf. Dit is ’n deeltjie in die Minister's Handbook Series wat deur dieselfde uitgewers op die boekemark gebring word en waarvan daar nou reeds 6 deeltjies verskyn het. Die doel van die werkie word in die voorwoord van die uitgewers vermeld, nl. om daardeur toegang te verkry tot die geestelike skat wat die voormelde groot predi- kers nagelaat het. W.J.S. In die eerste 23 bladsye van hierdie publikasie vind ons die probleemstel- ling, sowel as 'n baie leersame opsom- ming van die moderne denkpsigolo- giese beskouinge en die didaktiese in- terpretasies daarvan, terwyl die orige 50-tal bladsye ons iets nuuts lewer: die leergesprek. In die literatuurlys kom 31 werke voor. Hierdie lys kon aanmerklik uitgebrei gewees het. Be- langrike werke soos J. Dewey se “How we think” en M. Wertheimer se "Pro­ ductive Thinking” kom nie daarin voor nie—ook nie Sir T. Percy Nunn se “Teaching of Algebra (including Trigonometry)” nie. Die skrywer het horn blykbaar met opset by die Vas- teland van Europa bepaal en net van die Engelse en Amerikaanse statistiek gebruik gemaak. In hierdie boek word een en ander vertel van die werk van hierdie baan- breker. Dit is ’n vertaling en verwer- king deur mev. W. C. Malaïi, ’n skoon- dogter van ds. Louwr van ’n werk wat ds. Louw self in 1917 in Nederlands geskryf het, met ’n aanvullende hoof­ stuk oor die verdere verloop van die sendingwerk tot 1953. Ons kry in hierdie werk ’n goeie in- sig in die moeilike omstandighede waaronder die werk begin en voort- gesit is en ook word een en ander vertel van die gewoontes en taal van die naturelle van daardie wêreld. Dit neem nie weg dat mnr. Van Ton- der ’n baie welkome nuwe klank laat hoor het nie. . Ons wil die betrokke Werksgemeenskap gelukwens met hulle inisiatief om hierdie verhande- ling in so 'n aantreklike (alhoewel verkorte) vorm te publiseer. Y, Dit is geskryf in eenvoudige, onge- kunstelde taal, dit lees gemaklik en is verstaanbaar vir selfs klein kinders. Net jammer van die enkele steurende drukfoute. So hier en daar 'n effense metodistiese inslag maar deurgaans die taal van 'n kinderlike, beskeie en ne- derige gelowige, ’n dienskneg van die Here. Alle wiskun<?j-onderwysers nie al­ leen nie, maar almal wat gei'nteres- seerd is in die vraagstuk hoe om ’n leer ing te leer dink er| te leer leer, behoort hierdie werk aan te skaf. A. J. VAN RO Melvillelaan 56, Ontdekkers. H. DU PLESSIS. 184 George L. Robinson: The Book of Isaiah; Baker Book House, Grand Rapids, Michigan; 175 bll.; 2 dollars 50 cent. vat, wat weergegee is. W.J.S. Dit is inderdaad slegs “outlines” want oor elke teks wat behandel word, is dit slegs die skets w at die gedagtes van die prediker be- In ooreenstemming met die doelste!- ling, soos geformuleer op bl. 9 en 10, het die skrywer agtereenvolgens die historiese ontwikkeling van die ge- mengde en aparte seuns- en meisie- skole veral in Engeland en in die V.S.A. en die toestand in Suid-Afrika (histories tot op datum) nagegaan, en dan ten slotte die vraagstuk opvoed- kundig krities beoordeel. Die besondere resultaat waartoe die skrywer kom uit sy historiese navor- 185 sing is . . dat nóg die praktyk van afsonderlike skole vir seuns en mei- sics nog die praktyk van gemengde skole oorspronklik as gevolg van ’n opvoedings- en onderwysteorie pnt- staan het.” (bl. 80). Eers nadat altwee hierdie praktyke bestaan het, is reg- verdiging vir die een of die ander stel- sel op teoreties opvoedkundige gronde gesoek. By die bestudering van die op­ voedkundige aspekte van die probleem kom hy tot die slotsom dat koëdukasie verkieslik bo aparte skole is. Daarna gee hy praktiese wenke vir ’n Afri- kaanse beleid in hierdie verband. Die skrywer toon hom in hierdie studie ’n grondige ondersoeker op his- toriese sowel as opvoedkundige terrein. Hy stel sy saak objektief en laat wat die swaarste blyk die swaarste weeg Ondergetekende wil ..Opvoed Studies” gelukwens met hierd kasie veral daar dit om ’n v gaan wat tans in ons snel ont 'and steeds aktueler word moet steeds meer voorsiening delbare onderwys gemaak w daarom kan hierdie werk goei verskaf. Die historiese verl die praktyk saam met die op van moderne opvoedkundiges in 'n taal gestel wat vir alle hebbendes by die opvoeding e wys van die adolessensie—on owerhede, plaaslike beheerrad onderwysers, opvoedkundige en helder spreek. H. J. J. BIN 185 sing is . . dat nóg die praktyk van afsonderlike skole vir seuns en mei- sics nog die praktyk van gemengde skole oorspronklik as gevolg van ’n opvoedings- en onderwysteorie pnt- staan het.” (bl. 80). Eers nadat altwee hierdie praktyke bestaan het, is reg- verdiging vir die een of die ander stel- sel op teoreties opvoedkundige gronde gesoek. By die bestudering van die op­ voedkundige aspekte van die probleem kom hy tot die slotsom dat koëdukasie verkieslik bo aparte skole is. Daarna gee hy praktiese wenke vir ’n Afri- kaanse beleid in hierdie verband. W.J.S. Die skrywer toon hom in hierdie studie ’n grondige ondersoeker op his- toriese sowel as opvoedkundige terrein. Hy stel sy saak objektief en laat wat die swaarste blyk die swaarste weeg. Ondergetekende wil ..Opvoedkundige Studies” gelukwens met hierdie publi- kasie veral daar dit om ’n vraagstuk gaan wat tans in ons snel ontwikkelde 'and steeds aktueler word. Daar moet steeds meer voorsiening vir mid- delbare onderwys gemaak word, en daarom kan hierdie werk goeie leiding verskaf. Die historiese verloop van die praktyk saam met die opvattinge van moderne opvoedkundiges is hierin in 'n taal gestel wat vir alle belang- hebbendes by die opvoeding en onder­ wys van die adolessensie—onderwys- owerhede, plaaslike beheerrade, ouers, onderwysers, opvoedkundiges—klaar en helder spreek. H. J. J. BINGLE.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1921/2015

Afrikaans

Oorspronklike Navorsing Oorspronklike Navorsing Page 1 of 9 Affiliations: fii 1Department of Psychology, Associate of the Institute for Food, Nutrition and Well-being, Associate of the Institute for Cellular and Molecular Medicine, University of Pretoria, South Africa 2Department of Human Physiology, School of Medicine, Associate of the Institute for Food, Nutrition and Well-being, Associate of the Institute for Cellular and Molecular Medicine, Associate of Exercise Smart, University of Pretoria, South Africa The effect of emotional state on the learning of visual skills. The findings of the present study suggest that anxiety, to some extent, influences the learning of focusing, tracking and vergence. Curiosity, on the other hand, did not influence the learning of any of the visual skills under investigation in the present study. Good visual skills are essential components in achieving educational, economic and social success, and independence. A need has been identified to determine whether the visual skills of students can be improved through sports vision exercises, and whether the potential benefits derived from these sports vision exercises could be influenced by emotional states such as anxiety and curiosity. Since little research has been conducted on the relationship between the learning of visual skills and the presence of these two emotional states, one needs to determine the extent to which anxiety and curiosity affect the learning of visual skills. For the purposes of this study, a quantitative research methodology was used. A quasi-experimental approach was employed to collect data on visual skills and the effects of sports vision exercises on these visual skills. The sample consisted of second-year physiology students (n = 204) and included students of genders, various ethnicities, and ages ranging from 18 to 27 years of age. Anxiety and curiosity were measured by using the State-Trait Personality Inventory (STPI), whilst the visual skills of the participants were measured by using a battery of visual skills tests. The results proved that sports vision exercises can improve some visual skills. It should, however, be noted that anxiety levels must be controlled when administering this training. The findings of the present study suggest that anxiety, to some extent, negatively influences the learning of focusing, tracking and vergence. Curiosity on the other hand did not influence the learning of any of the visual skills under investigation in the present study. How to cite this article: Mills, C.E., Coetzee, N., Nortje, E., Kleynhans, M., Ferreira, R., Fraser W.J. et al., 2014, ‘Die uitwerking van emosionele toestand op die aanleer van visuele vaardighede’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 33(1), Art. #1171, 9 pages. http://dx.doi.org/10.4102/satnt.v33i1.1171 Copyright: © 2014. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Die uitwerking van emosionele toestand op die aanleer van visuele vaardighede Authors: Caroline E. Mills1 Nicoleen Coetzee1 Evangeline Nortje2 Michael Kleynhans2 Ronél Ferreira3 William J. Fraser4 Peet du Toit2 Goeie visuele vaardighede is noodsaaklike komponente in die bereiking van opvoedkundige, ekonomiese en sosiale sukses, en onafhanklikheid. ’n Behoefte is geïdentifiseer om te bepaal of die visuele vaardighede van studente verbeter kan word deur visuele sportoefeninge, en of die potensiële voordele van hierdie soort oefeninge beïnvloed kan word deur emosionele toestande soos angs en ​nuuskierigheid. Albei laasgenoemde toestande kan ’n impak hê op die aanleer van visuele vaardighede. Aangesien daar tot dusver min navorsing gedoen is oor die verwantskap tussen die aanleer van visuele vaardighede en die aanwesigheid van dié twee emosionele toestande, is dit nodig om te bepaal in watter mate angs en weetgierigheid wel die aanleer van visuele vaardighede kan beïnvloed. ’n Kwantitatiewe navorsingsmetodologie is vir die doel van die studie gebruik. ’n Kwasi-eksperimentele ontwerp is uitgevoer ten einde data te versamel oor visuele vaardighede en die uitwerking van visuele sportoefeninge daarop. Die steekproef het bestaan uit tweedejaarse fisiologiestudente (n = 204) en het studente ingesluit van albei geslagte, uiteenlopende etnisiteite, almal in die ouderdomsgroep 18–27 jaar. Angs en weetgierigheid is gemeet aan die hand van die State-Trait Personality Inventory (STPI), terwyl die visuele vaardighede van die deelnemers gemeet is deur ’n battery toetse vir visuele vaardigheid. Die uitslae van die toetse kan moontlik aantoon dat oefeninge sommige visuele vaardighede kan verbeter. Dis egter belangrik om daarop te let dat angsvlakke in berekening gebring moet word wanneer die opleiding onderneem word. Volgens die bevindings van hierdie studie blyk dit dat angs in ’n mate ’n negatiewe uitwerking op die aanleer van fokus, sporingsvermoë en vergensie het. Volgens die huidige studie blyk dit egter dat weetgierigheid nie enige invloed gehad het op enige van die visuele vaardighede wat in die studie nagevors is nie. 3Department of Educational Psychology, Associate of the Institute for Food, Nutrition and Well-being, University of Pretoria, South Africa Affiliations: 3Department of Educational Psychology, Associate of the Institute for Food, Nutrition and Well-being, University of Pretoria, South Africa 4Department of Science, Mathematics and Technology Education, Associate of the Institute for Food, Nutrition and Well-being, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Peet du Toit Email: [email protected] Postal address: PO Box 15875, Sinoville 0129, South Africa Dates: Received: 16 Apr. 2014 Accepted: 18 Aug. 2014 Published: 13 Nov. 2014 Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Page 2 of 9 Janelle (2002) dui aan dat angs persone se vermoë om visuele vaardighede aan te leer, negatief raak, terwyl weetgierigheid ’n positiewe uitwerking het op hul vermoë om dié vaardighede aan te leer (Henderson & Wilson 1991). Daar word gemeen dat dié oefeninge atlete help om hul prestasie te verbeter, aangesien visuele prestasie ’n betekenisvolle bydrae lewer tot uitnemendheid in sport. Talle sportaktiwiteite word belemmer deur swak sig en dit is dus allerbelangrik dat atlete se afrigting oogoefeninge insluit ten einde te verseker dat atlete in hul onderskeie sportsoorte hul beste kan lewer (Du Toit et al. 2006). Navorsing het getoon dat visuele opleiding in sport wel atlete se visuele vaardighede verbeter. Wilson en Falkel (2004) het getoon dat sulke oefeninge die doeltreffendheid van oogbeweging verbeter en ’n sielkundig voordelige uitwerking het, en Du Toit et al. (2009) het eweneens bevind dat visuele sportoefeninge die prestasie van atlete verbeter en hulle ’n voorsprong gee bo atlete wat nie sodanige oefeninge gedoen het nie. Angs is ’n negatiewe emosionele toestand wat die aanleer van visuele vaardighede versteur. Die rede hiervoor is dat verhoogde angs problematiese fisieke reaksies kan ontlok soos byvoorbeeld die verstramming van die liggaam se spiere, wat uitputting veroorsaak (Potgieter 2003). Angs veroorsaak ook gevoelens van paniek, verwarring, duiseligheid en depressie; en dit kan individue se vermoë verminder om terugslae, pyn en ongemak te verduur. Dit veroorsaak dus dat hulle gouer tou opgooi as wanneer hulle nie gespanne is nie (Potgieter 2003). Angs kan visuele vaardighede verminder omdat ’n toename in angs veroorsaak dat die fokus van ’n persoon se aandag vereng (Janelle 2002); dit versteur ook aandagprosesse omdat mense die fokus van hul aandag internaliseer in plaas daarvan om dit ekstern te rig, en hulle gevolglik verstrengel raak in hul negatiewe gevoelens en gedagtes, in plaas daarvan om hul aandag toe te spits op die taak op hande (Potgieter 2003). Atlete is egter slegs een van die groepe wat oogoefeninge voordelig kan vind. Deur dieselfde oefening beskikbaar te stel aan studente wat nie aan sport deelneem nie, kan betekenisvolle voordele inhou, aangesien visuele vaardighede ’n noodsaaklike komponent is van akademiese studies (Du Toit et al. 2009). Daar is algemene erkenning dat die vermoë om doeltreffend te lees en skryf ’n sentrale rol speel in akademiese prestasie. Page 2 of 9 Oorspronklike Navorsing Die visuele vaardighede wat die meeste nagevors word en aandag geniet in sportomgewings in die konteks van prestasieverbetering, is oogdominansie, gesigskerpte, sporingsvermoë (die vermoë om ’n bewegende voorwerp te volg), vergensie (die vermoë om binokulêre visie te handhaaf terwyl die oë gekruis en ontkruis word), oog-hand- koördinasie, visuele sekwensering, fokus en visualisering (Du Toit et al. 2011). hul akademiese punte en prestasie ook kan verbeter. Dit is dus moontlik dat die verbetering van visuele vaardighede ’n belangrike bydrae kan lewer om die probleem van akademiese onderprestering op te los (Maples 2003). Tans ontvang studente nie opleiding in visuele vaardighede nie. Die rede hiervoor is dat leerinstellings soos skole en universiteite toegespits is op akademiese en vakkundige onderrig ten einde leerlinge en studente vir hul toekomstige loopbane voor te berei. Benewens die beskikbaarstelling van en bevordering van oogtoetse, en gevolglik basiese korrektiewe sorg, fokus opvoedkundige instellings nie op die algemene verbetering van visuele vaardighede nie. Hierdie visuele vaardighede funksioneer in interaksie met mekaar ten einde optimale visuele prestasie te verseker (Du Toit et al. 2011). Gewoonlik word dié vaardighede ontwikkel deur middel van visuele sportoefeninge (Du Toit et al. 2006). Die oefenprogramme is gerig op visuele versorging wat die verbetering, beskerming, regstelling, evaluering en opvoeding van ’n atleet se sig behels. Visuele sportoefeninge word aangewend om atlete se prestasie te verbeter deur hul visuele vaardighede te verbeter (Du Toit, Krüger & Neves 2007). Een probleem met die opleiding van studente in visuele vaardighede is dat die studente se vermoë om sodanige vaardighede aan te leer, geraak kan word deur verskeie emosionele toestande (Janelle 2002). Voor daar vasgestel kan word of die oefeninge in visuele vaardighede wat aan atlete gebied word, studente se akademiese prestasies kan verbeter deur hul visuele vaardighede te verfyn, moet daar rekening gehou word met faktore soos emosionele toestande wat moontlik ’n uitwerking kan hê op die aanleer van die betrokke vaardighede. Dit is ’n redelike aanname dat daar miskien wel ’n verband kan bestaan tussen emosionele toestande en die aanleer van visuele vaardighede. Uit verskeie studies (Janelle 2002; Henderson & Wilson 1991) blyk dit dat veral angs en weetgierigheid twee emosionele toestande is wat ’n impak op die aanleer van visuele vaardighede kan hê. Inleiding Een van die belangrikste menslike sintuie is sig, die primêre bron van inligting wat deur die brein verwerk word. Toereikende visuele vaardighede is noodsaaklik vir take soos lees en skryf (Du Toit et al. 2011). Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 http://www.satnt.ac.za Page 2 of 9 Weetgierigheid en visuele vaardighede Weetgierigheid kan beskou word as ’n positiewe emosionele teken. Die rede hiervoor is dat dit ’n emosie is wat ondersoekende gedrag motiveer en wat dikwels bydra tot geslaagde aanpassing by die omgewing. Ofskoon voorgaande vermoedens algemene erkenning geniet, is min navorsing gedoen oor die evaluering van weetgierigheid (Spielberger & Reheiser 2009). Navorsing wat wel gedoen is oor die evaluering van weetgierigheid, het die verhouding tussen laasgenoemde en die oogbewegings van Alzheimer-pasiënte ondersoek. ’n Kliniese studie van Alzheimer se siekte wat deur Daffner et al. (1992) onderneem is, het daarop gedui dat sommige pasiënte reeds vroeg in die verloop van die siekte ’n betekenisvolle vermindering van weetgierigheid begin toon. Hierdie gedragsverandering is egter besonder moeilik om eksperimenteel te peil, en is gevolglik bepaal deur die ondersoekende oogbewegings te assesseer wat waargeneem is in reaksie op inkonsekwente en ingewikkelde visuele prikkels. Daar is gevind dat die deelnemers in die kontrolegroep heelwat meer tyd bestee het aan inkonsekwente prikkels, terwyl die Alzheimergroep heelwat minder tyd bestee het aan die nuwe prikkels en ’n vermindering van visuele eksplorasie getoon het. Daffner et al. (1992) het tot die gevolgtrekking gekom dat die mate waarin weetgierigheid afgeneem het in Alzheimer-pasiënte bepaal kon word deur ondersoekende oogbewegings te bestudeer. Die huidige studie dui daarop dat weetgierigheid wel ’n meetbare uitwerking op sig het. Soos vroeër vermeld, kan emosionele toestande positief of negatief inwerk op visuele vaardighede; angs en weetgierigheid is geïdentifiseer as emosionele toestande wat potensieel die grootste invloed op die aanleer van visuele vaardighede kan hê. Daar is hipoteties voorgestel dat angs ’n negatiewe uitwerking en weetgierigheid ’n positiewe impak op die aanleer van visuele vaardighede kan hê. Emosionele toestande en visuele vaardighede Emosionele toestande kan verdeel word in twee bipolêre kontinuums: stimulering (van laag na hoog) en valensie (negatief teenoor positief). Stimulering (of opwekking) is ’n sielkundige en fisiologiese toestand van reaktiwiteit op prikkels, of gewoon wakkerheid. Dit sluit in die aktivering van die endokriensisteem, die outonome senustelsel en die retikulêre aktiveringsisteem in die breinstam, wat aanleiding gee tot verhoogde bloeddruk en polsslag, en ’n toestand van beweeglikheid, sensoriese waaksaamheid en gereedheid om op prikkels te reageer (Lapidus & Schmolling 1975). Valensie verwys na hoe onaantreklik (negatiewe valensie) of aantreklik (positiewe valensie) ’n persoon ’n situasie, voorwerp of gebeure ervaar. Vrees en neiging tot woede is emosies met negatiewe valensie, terwyl vreugde positiewe valensie het (Dunn & Schweitzer 2005). Deur bepaalde toestande van stimulering en valensie teweeg te bring, kan die wyse waarop die individu inligting verwerk en stoor, verbeter word (Brunyé et al. 2009). Gevolglik word daar vermoed dat emosionele toestande ’n vername rol kan speel in verskeie situasies waar daar van ’n persoon verwag word om ingewikkelde ruimtelik take uit te voer. Die emosies wat deur iemand se omstandighede en take ontlok word, kan hul vermoë om te dink en te leer van die omgewings waarin hulle hul bevind, affekteer en gevolglik ook hul vermoë om ingewikkelde ruimtelike take uit te voer (Brunyé et al. 2009). Die uitwerking van angs op visuele vaardighede Visuele aandag (met ander woorde die konsentrasie van visuele prosessering op ’n enkele item op ’n keer) speel ’n kritiese rol in sportiewe vaardigheid (Janelle 2002). Visuele aandag is ’n essensiële vaardigheid wat deur atletiese groepe, sowel as nie-atletiese groepe, aangeleer kan word deur visuele sportoefeninge. Dit is vir beide van hierdie groepe van die grootste belang om die vermoë te besit om visuele prosessering te beperk tot een item ten einde jou aandag toe te spits op bepaalde items in die omgewing. Volgens Potgieter (2003) is visuele prosessering verweef met ’n proses in die omgewing wat bekend staan as visuele soekstrategie. Visuele soekstrategieë behels die opspoor van ’n gegewe item tussen ander items wat die aandag kan aftrek in ’n visuele omgewing wat dikwels oorlaai is met items (Williams & Elliott 1999). Oorspronklike Navorsing Oorspronklike Navorsing Daar kom steeds meer bewyse na vore dat die blik van mense in angstoestande geneig is om op konsekwente wyse te verander, wat weer ondoeltreffende en ondoelmatige visuele soekstrategieë tot gevolg het (Janelle 2002). Volgens Boot, Becic en Kramer (2009) kan dit toegeskryf word aan die feit dat by ’n persoon, wat angs ervaar, die kognitiewe en fisieke verwerking van inligting nie toegespits word op plekke waar inligting met ’n enkele blik ingewin kan word nie, en gevolglik word aandag wat vir fokus vereis word, afgelei deur irrelevante detail. Benewens die probleme wat angstige mense ervaar om op ’n spesifieke voorwerp te fokus, is daar gevind dat die aandag van mense wat aan hoë vlakke van angs blootgestel word, makliker afgelei word en dat hulle geneig is om hul aandag toe te spits op irrelevante of dreigende voorwerpe of situasies (Eubank, Collins & Smith 2000). Ten einde hierdie prosesse te begryp, het navorsers die meganismes ondersoek wat onderliggend is aan wisselvalligheid van aandag, wat vermoedelik die gevolg is van toenemende angs (Janelle 2002). 1991). Daar sou dan verwag word dat persone wat hoë vlakke van weetgierigheid toon, meer gebruik sal maak van doeltreffende visuele soekstrategieë en ondersoekende visuele gedrag (Daffner et al. 1992). Page 2 of 9 Dit verg optimale sig ten einde doeltreffend te lees en skryf, aangesien dit studente in staat stel om hul weg deur groot hoeveelhede literatuur te vind ten einde die mees toepaslike inligting te vind om in werkopdragte te gebruik. Dit maak dit moontlik om aan bepaalde akademiese vereistes te voldoen en om die voorgeskrewe studiemateriaal vinniger onder die knie te kry. Dit alles dra by tot die verbetering van akademiese prestasie. Die verfyning van studente se visuele vaardighede kan hul kognitiewe funksionering en leerdoeltreffendheid verbeter, albei faktore wat van die grootste belang is vir akademiese prestasie (Du Toit et al. 2009). Weetgierigheid het ’n negatiewe korrelasie met angs (Voss & Keller 1983), en daar word beweer dat dit met intelligensie verband hou. Sommige navorsers glo dat persone wat merkbaar weetgierig is, oor die algemeen meer intelligent as ander is (Henderson & Wilson 1991). Op grond hiervan is daar voorgestel dat weetgierigheid die aanleer van visuele vaardighede sal bevorder (Henderson & Wilson Navorsing deur Maples (2003) het getoon dat ontoereikende visuele vaardighede ’n negatiewe uitwerking het op studente se studies en dat, indien hul visuele vaardighede verbeter, doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 http://www.satnt.ac.za Page 3 of 9 Visuele vaardighede Die visuele vaardighede van die deelnemers is gemeet deur ’n battery toetse te gebruik wat die volgende ingesluit het: Die sporingsvermoë-toets (Tracking Test) is gebruik om te bepaal hoe doeltreffend bewegings gevolg kon word. Daar is van deelnemers verwag om letters op ’n kaart te lees, en die getal letters wat in een minuut gelees kon word, is aangeteken (Wilson & Falkel 2004). Die potloodtoets – Pencil Push-up Test – is aangewend om vergensie te bepaal (die vermoë om binokulêre visie te handhaaf terwyl die oë gekruis en ontkruis word). Hierdie prosedure werk soos volg: Die afstand tussen die punt van die potlood en die deelnemer se neus word afgemerk sodra die persoon ’n dubbel beeld waarneem (Wilson & Falkel 2004). Die fokusvermoë-toets evalueer die oog se vermoë om te fokus, en die verbetering in die vermoë om duidelike visie op verskillende afstande te handhaaf. ’n Groot plakkaat met letters is teen ’n muur geplaas en ’n klein kaart met letters is ongeveer vier duim weg van die gesig van die deelnemer op neusvlak gehou. Die letters is van links na regs gelees, afwisselend tussen die groot en klein kaarte. Die getal letters wat korrek uitgeroep is, is getel en aangeteken (Wilson & Falkel 2004). Etiese oorwegings Toestemming vir die studie is verkry van die navorsingskomitee van die Fakulteit Geesteswetenskappe en al die relevante komitees gemoeid met etiese aangeleenthede aan die betrokke tersiêre instelling. Die etiese regte van die deelnemers aan die studie is deurgaans gerespekteer. Almal het ’n pakket ontvang wat inligting oor deelname bevat het – oor die doel en duur van die studie, asmede ’n vorm waarop gewillige deelnemers hul ingeligte toestemming moes gee. Voorts het die dokumente die prosedures uiteengesit wat gevolg sou word, asook of enige van die prosedures deelnemers aan risiko of ongemak kon blootstel. Hulle is meegedeel dat hul deelname aan die studie vrywillig is. Deelnemers Die steekproef het bestaan uit tweedejaarse fisiologiestudente (n = 204) aan ’n Suid-Afrikaanse tersiêre opvoedkundige instelling ten tyde van die studie. Die deelnemers het oor ’n tydperk van 12 weke visuele sportopleiding ontvang in die vorm van oefeninge. Die steekproef is saamgestel uit persone van albei geslagte, uiteenlopende etnisiteit, en tussen die ouderdomme van 18 tot 27. Toetse vir oog-hand-koördinasie is uitgevoer voor die aanvang van die studie ten einde te verseker dat geen van die deelnemers voor die toets oor buitengewone visuele vaardighede beskik nie. Hierdie toets het bestaan uit die afwisselende hand-muurgooi van ’n bal – deelnemers is gevra om met hul gesig na vore voor ’n muur te staan terwyl hulle agter ’n twee meter lange streep bly staan en ’n bal in hul regterhand hou. Die bal moes met ’n onderarmbeweging teen die muur gegooi en met die linkerhand gevang word. Die bal is vervolgens op dieselfde wyse met die linkerhand gegooi en met die regterhand gevang. Hierdie afwisselende hand-muurgooi is herhaal, en die getal kere wat die bal binne 30 s gegooi en suksesvol gevang is, is aangeteken. Die eenheid wat vir hierdie studie gebruik is by die ontleding van die response was berekende gemiddelde punte vir angs en weetgierigheid onderskeidelik, en daar is geen voorsiening gemaak vir ’n onderskeid tussen staat (situasiespesifieke emosionele toestande) en persoonlikheidstrek (emosionele trekke wat eie is aan ’n persoon se persoonlikheid) nie – wat óf angs óf weetgierigheid betref nie. Daar is besluit om gemiddelde waardes vir angs en weetgierigheid onderskeidelik te bereken omdat die navorser dit nie belangrik geag het om die onderskeid tussen staat en persoonlikheidstrekke te ondersoek ten einde te bepaal hoe die twee ingesteldhede op visuele vaardighede inwerk nie. Die navorser het daarin belang gestel om vas te stel hoe angs in die algemeen, en weetgierigheid in die algemeen, dus elk as ’n kombinasie van staat en persoonlikheidstrek, die leer van visuele vaardighede beïnvloed. Twee nuwe veranderlikes is dus afgelei vir die data, by name ANXST en CURST. Navorsingsontwerp ’n Kwantitatiewe navorsingsmetodiek is vir die doel van hierdie studie gebruik. ’n Kwasi-eksperimentele ontwerp is uitgevoer om data in te samel oor visuele vaardighede en die uitwerking van oefening op visuele vaardighede. Die spesifieke tipe kwasi-eksperiment wat in http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 Page 4 of 9 Page 4 of 9 Oorspronklike Navorsing hierdie ondersoek gebruik is, is die kwasi-eksperimentele onderbroke tydreeksontwerp. hierdie ondersoek gebruik is, is die kwasi-eksperimentele onderbroke tydreeksontwerp. Die STPI beslaan 80 items wat onderverdeel is in agt 10-itemskale wat gebruik word om angs, weetgierigheid, depressie en neiging tot woede as persoonlikheidstrekke en emosionele toestande te meet (Spielberger et al. 1995). Die bewoording van elke item in die vraelys om weetgierigheid, depressie en woede te assesseer, gee ’n aanduiding van die verskillende intensiteitsvlakke van hierdie emosionele toestande. Met die ontwikkeling van die STPI is dit as belangrik beskou om items weg te laat wat psigosomatiese simptome beskryf, wat weer die gevolg kan wees van mediese ongesteldhede soos hartprobleme of fisieke besering (Spielberger & Reheiser 2009). Die STPI kan vinnig en maklik afgelê en geassesseer word ten einde neiging tot woede, angs, weetgierigheid en depressie te peil (Spielberger & Reheiser 2009). Die STPI beslaan 80 items wat onderverdeel is in agt 10-itemskale wat gebruik word om angs, weetgierigheid, depressie en neiging tot woede as persoonlikheidstrekke en emosionele toestande te meet (Spielberger et al. 1995). Die bewoording van elke item in die vraelys om weetgierigheid, depressie en woede te assesseer, gee ’n aanduiding van die verskillende intensiteitsvlakke van hierdie emosionele toestande. Met die ontwikkeling van die STPI is dit as belangrik beskou om items weg te laat wat psigosomatiese simptome beskryf, wat weer die gevolg kan wees van mediese ongesteldhede soos hartprobleme of fisieke besering (Spielberger & Reheiser 2009). Die STPI kan vinnig en maklik afgelê en geassesseer word ten einde neiging tot woede, angs, weetgierigheid en depressie te peil (Spielberger & Reheiser 2009). Metodes en materiaal Die State-Trait Personality Inventory Die navorser het angs- en weetgierigheidsvlakke gemeet deur die State-Trait Personality Inventory (STPI) te gebruik. Daar is op die STPI besluit omdat dit angs en weetgierigheid gesamentlik meet. Dit kom in die vorm van ’n self- geadministreerde vraelys en die antwoorde op vrae is by wyse van ’n self-evalueringstegniek gemeet. Dié tegniek berus op respondente se optekening van hul antwoorde in ooreenstemming met die vrae wat hulle lees. Hierdie tegniek maak dit moontlik om konstrukte te meet en inligting te verkry wat baie moeilik sal wees om te verkry by wyse van fisiologiese metodes of die beoordeling van gedrag (Whitley 2002). http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 Page 5 of 9 Oorspronklike Navorsing Nátoets Die intervensie is gevolg deur ’n nátoets wat dieselfde battery visuele vaardigheidstoetse as die vóórtoets behels het, ten einde te bepaal of daar enige verandering plaasgevind het in die visuele vaardighede van die deelnemers; die nátoetsmetings het ook die toepassing van die STPI ingesluit om die vlakke van angs en weetgierigheid te bepaal. Uitslae van afhanklike eenkantige t-toetse Uit Tabel 1 blyk dit duidelik dat daar statisties betekenisvolle verskille was in fokus van week 1 (M = 45.84, s.d. = 21.98) tot week 12 (M = 52.01, s.d. = 20.06), p < 0.01 (linkskantig). Die gemiddelde afname in fokus-tellings was -7.07. Die effekgrootte (0.07), soos gemeet deur Eta gekwadreer, het ’n matige effek aangedui (Pallant 2013). Wat hierdie steekproef betref, het die intervensie ’n betekenisvolle uitwerking op die fokusvermoëns van die deelnemers getoon (p < 0.01). Betekenisvolle verskille is ook opgemerk in sporingsvermoë van week 1 (M = 46.32, s.d. = 22.58) tot week 12 (M = 51.26, s.d. =22.19), p = .002 (linkskantig). Die gemiddelde afname in sporingsvermoë-tellings was -4.94. Die effekgrootte (0.04), soos gemeet deur Eta gekwadreer, het ’n klein tot matige effek aangedui (Pallant 2013). Vir hierdie steekproef het die intervensie ’n betekenisvolle uitwerking op die sporingsvermoëns van die deelnemers gehad (p = .002). Die verskil in vergensie tussen week 1 en week 12 het die afsnypunt vir statistiese betekenisvolheid net nie gehaal nie (p = .065). Daarom is besluit om hierdie visuele vaardigheid by verdere analises in te sluit. Intervensie Na die vóórtoets was daar ’n intervensie wat bestaan het uit 12 weke van visuele sportoefeninge wat deur lede van die steekproef voltooi moes word. Prosedure vir insameling van data Vóórtoets op willekeurige wyse van posisie verander. Die voordeel van die vertikale bal en ‘vind die letters’ is om konsentrasie te verbeter (Du Toit, Kruger, Joubert & Lunsky 2007). Die deelnemers het tussen klasse sessies vir visuele toetsing bygewoon, en ’n vóórtoets is deur die studente afgelê. Dié vóórtoetse het bestaan uit die STPI en die battery visuele vaardigheidstoetse wat vroeër bespreek is, en is gebruik om ’n basislyn daar te stel vir vlakke van angs, weetgierigheid en visuele vaardighede. Data-ontleding en statistiek Data verkry uit die STPI is gebruik saam met data verkry van die assessering van die visuele vaardighede. Die data is ontleed aan die hand van SAS® (weergawe 9.3). Verskeie statistiese tegnieke is tydens die ontleding gebruik ten einde die hipoteses óf te bevestig óf te weerlê. Hierdie tegnieke het afhanklike, eenkantige t-toetse, korrelasie en gewone regressietoetse ingesluit. Die steekproefgroep het 15 min van oogoefeninge ondergaan, waarin gelyktydige balle gegooi, oorkruis gegooi, gekruisde balval, ’n vertikale bal slaan en ‘vind die letters’ elk voor klasse geoefen is oor ’n tydperk van 12 weke. Tydens die gooi van gelyktydige balle het die deelnemers twee meter van mekaar gestaan met hul knieë gebuig en hul voete skouerbreedte van mekaar af. Een vir een het die deelnemers twee balle tegelyk aan ’n ander deelnemer gegooi om te vang. Hierdie oefening is volgehou vir drie minute. Oorkruis gooi behels dat deelnemers steeds twee meter van mekaar af bly staan met hul knieë gebuig en hul voete skouerbreedte van mekaar af. Hulle gooi dan twee balle tegelyk na die ander deelnemers se teenoorgestelde hande om te vang. Ook dié oefening is vir drie minute herhaal. Die doel van die gooi van gelyktydige balle en die oorkruis gooi is om perifere sig en konsentrasie te verbeter (Du Toit, Kruger, Joubert & Lunsky 2007). Tydens die kruisbalvaloefening staan die deelnemers met hul knieë gebuig, hul voete skouerbreedte van mekaar af en hul hande op hul knieë. Die afrigter staan regop met sy of haar arms sywaarts uitgestrek met ’n bal in elke hand. Vervolgens laat die afrigter een bal val en is daar van die deelnemers verwag om te hurk en die bal dan met palms na bo te vang. Die voordele van hierdie oefening is dat dit die antisipasie van voetbewegings en perifere bewustheid verbeter (Du Toit, Kruger, Joubert & Lunsky 2007). Met die slaan van die vertikale bal, het die deelnemers opdrag gekry om ’n kolfhandskoen te dra en ’n bal vertikaal te slaan met palms na bo gedraai. Hierdie oefening is vir drie minute herhaal. Die voordeel van dié oefening was dat dit konsentrasie verbeter het (Du Toit, Kruger, Joubert & Lunsky 2007). Die ‘vind die letters’-oefening bestaan daaruit dat die deelnemers ’n rekenaarprogram gebruik het en daar van hulle verwag is om op die letters van die alfabet van A tot Z te klik. Die letters is outomaties deurmekaar gemaak en het http://www.satnt.ac.za Uitslae van korrelasie-ontleding Die uitslae van die korrelasie-analise wat onderneem is, het slegs twee betekenisvolle korrelasies getoon, naamlik tussen http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 TABEL 1: Uitslae van afhanklike t-toetse – Fokus (week 1 en 12), sporingsvermoë (week 1 en 12) en vergensie (week 1 en 12). Fokus, sporingsvermoë en vergensie 2012 N Gemiddelde Standaardafwyking Standaardfout Mediaan Minimum Maksimum t df p-waarde (1‑kantig) Fokus Week 1 Week 12 204 200 45.84 52.91 21.98 20.06 1.54 1.42 49 57.5 3 5 88 92 -3.9 195 < 0.01 Sporingsvermoë Week 1 Week 12 204 200 46.32 51.26 22.58 22.19 1.58 1.57 45.5 51 4 7 100 97 -2.86 195 0.002 Vergensie Week 1 Week 12 203 200 2.08 2.47 2.86 3.23 0.2 0.23 1 1 0 0 17 16 -1.52 194 0.065 http://www.satnt.ac.za Page 6 of 9 Oorspronklike Navorsing angs en fokusvermoë, asook angs en sporingsvermoë. Geen betekenisvolle korrelasie is waargeneem tussen enige van die visuele vaardighede en weetgierigheid nie. sulke oefeninge. Hierdie uitslae strook met die bevindinge van Paul, Biswas en Sandhu (2011), wat aangedui het dat fokus, akkommodasie en sakkadiese beweeglikheid, wat almal ’n belangrike rol speel by die visuele uitdagings wat tafeltennisspelers te bowe moet kom, aansienlik verbeter het in ’n eksperimentele groep ná ’n opleidingsprogram van agt weke. Volgens Zupan et al. (2006), is sodanige verbeterings die gevolg van gereelde opleiding van die visuele sisteem wat aanleiding gee tot meer doeltreffende response in die senustelsel en versterkte spiervesels in die oë. Tabel 2 toon duidelik dat daar ’n geringe invers betekenisvolle korrelasie was tussen angs en fokusvermoë, r = -.14007, n = 204, p = .044, met lae vlakke van fokusvermoë wat verband hou met hoë angsvlakke. ’n Geringe invers betekenisvolle korrelasie is ook waargeneem tussen angs en sporingsvermoë, r = -.15231, n = 204, p = .028, met ’n assosiasie tussen sporingsvermoë en hoë angsvlakke. ’n Ander studie wat soortgelyke bevindings gelewer het, was die navorsing in Spanje deur Quevedo et al. (1999). Die uitslae van hul studie het getoon dat die eksperimentele groep se afstand- tot nabye sakkadiese fiksasies en visuele skerpte in betekenisvolle mate verbeter het. Sakkadiese aanpassings en fokus is aan mekaar verwant, aangesien ’n bepaalde getal sakkadiese aanpassings per sekonde nodig is ten einde die hele visuele veld in fokus te bring (Dyckman & McDowell 2005). Weereens was die korrelasie tussen angs en vergensie byna statisties betekenisvol. Sporingsvermoë Volgens Tabel 1, was daar betekenisvolle verskille tussen week 1 en week 12 wat sporingsvermoë betref. Die uitslae toon dat sporingsvermoë verbeter kan word deur visuele sportoefeninge. Hierdie bevindings bevestig die resultate wat deur Wimshurst, Sowden en Cardinale (2012) verkry is. Hulle het ’n studie onderneem om te bepaal of die visuele vaardighede van Olimpiese hokkiespelers verbeter het na hulle oogopleiding ontvang het (Wimshurst et al. 2012); hul bevinding was dat die visuele vaardighede wat met sporingsvermoë verband hou, aansienlik verbeter het tussen die vóórtoets en die nátoets. In ’n ander studie het Balasaheb, Maman en Sandhu (2008) gemerk dat die sporingsvermoë Uitslae van korrelasie-ontleding Op grond van bostaande bevindings, word die navorsingshipotese dat daar ’n statisties betekenisvolle korrelasie is tussen angs en visuele vaardighede, gedeeltelik aanvaar. Uitslae van gewone regressie-analises Die uitslae van hierdie studie strook ook met die bevindinge van Rezaee, Ghasemi en Momeni (2012), wat die doeltreffendheid van sportafrigting, visuele opleiding en oefeningprogramme vir die oë van tafeltennis en basketbalspelers geëvalueer het (Rezaee et al. 2012). Die uitslae van hul navorsing het ’n betekenisvolle verbetering getoon in die akkommodatiewe fasiliteit van die oë wat verband hou met fokus. Die term ‘akkommodatiewe fasiliteit’ verwys na die vermoë van die oë om hul fokus binne ’n bepaalde tydsperiode na voorwerpe in verskillende volgordes en op verskillende afstande te verskuif (Pandian et al. 2006). Alhoewel daar betekenisvolle korrelasies gevind is tussen fokusvermoë en angs, asook angs en sporingsvermoë, is besluit om vas te stel tot hoe ’n mate angs, uitgedruk as ’n beta-waarde, ’n impak het op fokus, sporingsvermoë en vergensie. Gewone regressie-analises is dus gedoen tussen angs en die laasgenoemde visuele vaardighede. Voorlopige ontledings is uitgevoer om te verseker dat daar geen skending van die aannames van normaliteit, lineariteit en homoskedastisiteit was nie. Die uitslae van hierdie regressies word getoon in Tabel 3. Tabel 3 toon dat angs die grootste invloed het op sporingsvermoë (beta = -6.59) en die minste op vergensie (beta = 0.84). Die tabel toon verder dat angs 2% bydra tot elkeen van die veranderlikes se variansie. Fokus en angs Die gevolgtrekkings wat in Tabel 2 weerspieël word, strook met die bevindings van ’n studie wat onderneem is deur Janelle et al. (1999) wat bevind het dat daar met verhoogde angsvlakke ’n afname is in die vermoë om tussen irrelevante en relevante visuele prikkels te onderskei; hulle het tot die gevolgtrekking gekom dat by die aanwesigheid van hoë vlakke van angs, die gedrag van ’n persoon se blik meer eksentriek raak. Hulle het voorts gevind dat daar ook neigings is vir die aandag om tydens verhoogde angs afgelei te word deur irrelevante, perifere prikkels weens verenging van die aandagsveld (Janelle 2002). By die aanwesigheid van matige angsvlakke geskied die uitvoering van primêre of sentrale take gevolglik ten koste van ’n persoon se perifere of sekondêre take. As iemand egter hoë vlakke van angs ervaar, sal ook die uitvoer van primêre en sentrale take agteruit gaan (Janelle 2002). Uitslae van gewone regressie-analises Sporingsvermoë en angs Volgens die uitslae in Tabel 3 (F = 4.34, p = 0.04), het angs ’n invloed op sporingsvermoë , p < .05. Hierdie uitslag bevestig die bevindings van Wilson, Vine en Wood (2009) dat die manipulasie van angs betekenisvolle afnames tot gevolg gehad het in die sukses van die vry gooi en die duur van die rustende oog. Deelnemers wat angs ervaar het, het ’n minder effektiewe en doeltreffende aandagbeheerstrategie gebruik. Die betrokke deelnemers kon wel aanvanklik ’n optimale rustende oogfiksasie behartig, maar kon nie daarin slaag om dit te handhaaf nie (Wilson et al. 2009). Die rustende oog verwys na die blik van die sporingsvermoë wat op ’n enkele voorwerp gerig is, en oogbewegings is geneig om toe te neem wanneer angstoestande vererger (Vickers & Adolphe 1997). Namate angs toeneem, is daar ’n ooreenstemmende afname in die duur van die rustende oog. Die rustendeoog-periode is essensieel vir doeltreffende visuele soekeienskappe en sporingsvermoë (Wilson et al. 2009). Volgens die uitslae in Tabel 3 (F = 4.34, p = 0.04), het angs ’n invloed op sporingsvermoë , p < .05. Hierdie uitslag bevestig die bevindings van Wilson, Vine en Wood (2009) dat die manipulasie van angs betekenisvolle afnames tot gevolg gehad het in die sukses van die vry gooi en die duur van die rustende oog. Deelnemers wat angs ervaar het, het ’n minder effektiewe en doeltreffende aandagbeheerstrategie gebruik. Die betrokke deelnemers kon wel aanvanklik ’n optimale rustende oogfiksasie behartig, maar kon nie daarin slaag om dit te handhaaf nie (Wilson et al. 2009). Die rustende oog verwys na die blik van die sporingsvermoë wat op ’n enkele voorwerp gerig is, en oogbewegings is geneig om toe te neem wanneer angstoestande vererger (Vickers & Adolphe 1997). Namate angs toeneem, is daar ’n ooreenstemmende afname in die duur van die rustende oog. Die rustendeoog-periode is essensieel vir doeltreffende visuele soekeienskappe en sporingsvermoë (Wilson et al. 2009). Vergensie en angs Tabel 3 toon dat angs tot ‘n mindere mate ’n impak het op vergensie (F = 4.44, p = 0.04). Anderson, Siegel en Barrett (2011) het vasgestel dat angs individue se bewustelike ervarings beïnvloed tydens binokulêre wedywering. Binokulêre wedywering en vergensie is nou verwant aan mekaar omdat albei elemente is van binokulêre sig (Alais & Blake 2005). Ons kom dus tot die slotsom dat, aangesien angs ’n uitwerking het op binokulêre wedywering, dit eweneens ’n uitwerking op vergensie sal hê. Verdere bevestiging van die uitslae van die huidige studie word voorsien deur die navorsing van Janelle (2002), wat getoon het dat toenemende angs die doeltreffendheid verminder van blikgedrag tydens motoriese take wat visuele soek en opsporing vereis, asook by take wat vereis dat daar na iets gemik word. Hierdie bevindings toon dat toenemende angs minder effektiewe blikgedrag en visuele soekstrategieë tot gevolg het (Janelle 2002), en daar kan dus aanvaar word dat met ’n toename in angs blikgedrag minder doeltreffend word. Dié gedrag behels ’n opsporingsfase terwyl ’n voorwerp met die oë gevolg word en is een van die prosesse wat daarby betrokke is wanneer ’n voorwerp in die visuele veld gevolg word (Vickers & Adolphe 1997). Dit impliseer dat toenemende angs aanleiding gee tot minder doeltreffende blikgedrag wat op sy beurt ’n vermindering in sporingsgedrag veroorsaak. In ’n soortgelyke ondersoek het Nagamine et al. (2007) die verband tussen angs en die wisseltempo van binokulêre wedywering ondersoek en bevind dat die wisseltempo in binokulêre wedywering vinniger was by persone wat aan angs gely het. As binokulêre visie negatief beïnvloed word deur verhoogde vlakke van angs, kan aanvaar word dat vergensie eweneens negatief daardeur beïnvloed word. Hierdie uitslae van die navorsing wat onderneem is deur Nagamine et al. (2007) bevestig dat binokulêre wedywering en gevolglik ook vergensie negatief beïnvloed word deur verhoogde angsvlakke. Sporingsvermoë en angs Hierdie uitslae wat betref die verband tussen sporingsvermoë en angs, soos uitgebeeld in Tabel 2, strook met die bevindings van Behan en Wilson (2008) wat gevind het dat verhoogde angsvlakke ’n afname in die duur van die rustende oog tot gevolg gehad het. Die term ‘rustende oog’ verwys na die sporingsvermoë om die blik te vestig op ’n enkele voorwerp of plek in die visuomotor-werkspasie. Daar word dus tot die slotsom geraak dat verhoogde angs ’n afname in die sporingsvermoë sal veroorsaak. Bespreking Uitslae van t-toetse Fokus Ná die deelnemers visuele sportonderrig ontvang het, is betekenisvolle verskille in die visuele vaardigheid van fokusvermoë opgemerk tussen week 1 en week 12 (Tabel 1). Fokusvermoëns kan dus verbeter word deur deelname aan http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 TABEL 3: Angs as voorspeller van fokus, sporingsvermoë en vergensie. Angs as voorspeller Bron Grade van vryheid (df) Som van kwadrate Gemiddelde kwadraat F-waarde Pr > F Beta R2 Angs en fokus Model Fout Reggestelde totaal 1 200 201 1813.89 95 424 97 238 1813.89 477.12  - 3.8  -  - 0.05  -  - -5.99  -  - 0.02  -  - Angs en sporingsvermoë Model Fout Reggestelde totaal 1 200 201 2175.75 100 314 102 490 2175.75 501.57  - 4.34  -  - 0.04  -  - -6.59  -  - 0.02  -  - Angs en vergensie Model Fout Reggestelde totaal 1 200 201 35.9 1615.52 1651.42 35.9 8.08  - 4.44  -  - 0.04  -  - 0.84  -  - 0.02  -  - TABEL 2: Korrelasie tussen angs en fokus, sporingsvermoë en vergensie na afloop van ’n intervensie van 12 weke. Korrelasie Veranderlikes Totale angsvlak Totale fokus Totale sporingsvermoë Totale vergensie Totale angsvlak Pearson-korrelasie Sig. (2-kantig) N 1 - 204 -0.14007 0.0436 204 -0.15231 0.0281 204 0.12414 0.074 204 http://www.satnt.ac.za Page 7 of 9 Oorspronklike Navorsing en dieptepersepsie van krieketspelers wat visuele opleiding ontvang het, aansienlik verbeter het. geen betekenisvolle korrelasie is tussen enige van die visuele vaardighede en weetgierigheid nie, en die navorser het dus nie daarin geslaag om die nulhipotese te verwerp nie – die hipotese dat daar geen verband is tussen weetgierigheid en die aanleer van visuele vaardighede by tweedejaarse fisiologiestudente aan die betrokke tersiêre instelling is nie. Daar is geen ander bestaande studies oor hierdie onderwerp wat soortgelyke bevindings opgeteken het nie, en meer navorsing oor hierdie onderwerp is dus nodig. Die uitslae van die huidige studie strook met die bevindings van Rezaee et al. (2012), wat, benewens hul bevindings oor fokus, ook ’n betekenisvolle verbetering gemerk het in die oogbewegings wat betrokke is by sporingsvermoë. Page 8 of 9 Page 8 of 9 Oorspronklike Navorsing soekeienskappe en visuele oriëntering nadelig geraak word wanneer iemand angs ervaar. Visuele soekeienskappe is nodig om dit moontlik te maak om op ’n voorwerp te fokus. Goeie visuele soekeienskappe is ’n allerbelangrike komponent van fokus aangesien die soekeienskappe dit moontlik maak om visuele aandag op belangrike prikkels te fokus terwyl dit die tendens van die blik om na onbelangrike prikkels te verskuif, beperk (Knudson & Kluka 1997). Visuele oriëntering is van sentrale belang vir die alledaagse gebruik en fokus van sig (Palomares, Englund & Ahlers 2011). Dit is ’n noodsaaklike vermoë wat dit moontlik maak om ’n voorwerp te identifiseer en daarop te fokus. Visuele oriëntasie verteenwoordig bewustheid van ’n voorwerp se posisie in ’n individu se omgewing, sowel as die verhouding tussen die voorwerp en die individu (Palomares et al. 2011). Anderson, E., Siegel, E.H. & Barrett, L.F., 2011, ‘What you feel influences what you see: The role of affective feelings in resolving binocular rivalry’, Journal of Experimental Social Psychology 47(4), 856–860. http://dx.doi.org/10.1016/j.jesp.2011.02.009 Balasaheb, T., Maman, P. & Sandhu, J.S., 2008, ‘The impact of visual skills training program on batting performance in cricketers’,  Serbian Journal of Sports Sciences 2(1–4), 17–23. Behan, M. & Wilson, M., 2008, ‘State anxiety and visual attention: The role of the quiet eye period in aiming to a far target’, Journal of Sports Sciences 26(2), 207– 215. http://dx.doi.org/10.1080/02640410701446919 Boot, W.R., Becic, E. & Kramer, A.F., 2009, ‘Stable individual differences in search strategy: The effect of task demands and motivational factors on scanning strategy in visual search’, Journal of Vision 9(3), 1–16.http://dx.doi.org/10.1167/9.3.7 Brunyé, T.T., Mahoney, C.R., Augustyn, J.S. & Taylor, H.A., 2009, ‘Emotional state and local versus global spatial memory’, Acta Psychologica 130(2), 138–146. http:// dx.doi.org/10.1016/j.actpsy.2008.11.002 Daffner, K.R., Scinto, L.F.M., Weintraub, S., Guinessey, J.E. & Mesulam, M.M., 1992, ‘Diminished curiosity in patients with probable Alzheimer’s disease as measured by exploratory eye movements’, Neurology 42(2), 320–328. http://dx.doi. org/10.1212/WNL.42.2.320 Dunn, J.R. & Schweitzer, M.E., 2005, ‘Feeling and believing: The influence of emotion on trust’, Journal of Personality and Social Psychology 88(5), 736–748. http:// dx.doi.org/10.1037/0022-3514.88.5.736 Du Toit, P.J., Krüger, P.E., Chamane, N.Z., Campher, J. & Crafford D., 2009, ‘Sport vision assessment in soccer players’, African Journal for Physical, Health Education, Recreation and Dance 15(4), 594–604. Daar word derhalwe voorgestel dat angs ’n betekenisvolle voorspeller is van die onvermoë om vergensie en sporingsvermoë te verbeter. Page 8 of 9 Dit is dus moontlik om te voorspel dat angs ’n student se vermoë om vergensie en sporingsvermoë te benut of om voorwerpe te volg, nadelig sal raak. Du Toit, P.J., Kruger, P.E., Joubert, A. & Lunsky, J., 2007, ‘Effects of exercise on the visual performance of female rugby players’, African Journal for Physical, Health Education, Recreation and Dance 13(3), 267–273. Du Toit, P.J., Krüger, P.E., Mohamed, A.F., Kleynhans, M., Du Preez, T.J., Govender, C. et al., 2011, ‘The effect of sports vision exercises on the visual skills of university students’, African Journal for Physical, Health Education, Recreation and Dance 17(3), 429–440. Du Toit, P.J., Krüger, P.E. & Neves, R., 2007, ‘Exercise, performance and sports vision testing’, African Journal for Physical, Health Education, Recreation and Dance, December supplement, 140–149. Du Toit, P.J., Van Vuuren, B., Van Heerden, J. & De Wet, K.B., 2006, ‘The influence of exhaustion on the metabolism and perceptual motor performance of professional cricket players’, African Journal of Physical, Health Education, Research and Dance 12(1), 50–59. Mededingende belange Die outeurs verklaar hiermee dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Maples, W.C., 2003, ‘Visual factors that significantly impact academic performance’, Optometry 74(1), 35–49. Murray, N.P. & Janelle, C.M., 2003, ‘Anxiety and performance: A visual search examination of the processing efficiency theory’, Journal of Sport and Exercise Psychology 25(2), 171–187. Nagamine, M., Yoshino, A., Yamazaki, M., Obara, M., Sato, S., Takahashi, Y. et al., 2007, ‘Accelerated binocular rivalry with anxious personality’, Physiology & Behavior 91(1), 161–165. http://dx.doi.org/10.1016/j.physbeh.2007.02.016 Erkenning Mededingende belange Lapidus, L.B. & Schmolling, P., 1975, ‘Anxiety, arousal, and schizophrenia: A theoretical integration’, Psychological Bulletin 82(5), 689–710. http://dx.doi.org/10.1037/ h0077118 Outeursbydrae Pallant, J., 2013, SPSS survival manual: A step by step guide to data analysis using IBM SPSS, 5th edn., Mcgraw-Hill, New York. Die aard van die bydraes van elke outeur kan kortliks min of meer soos volg opgesom word: P.d.T. (Universiteit van Pretoria), C.E.M. (Universiteit van Pretoria) en N.C. (Universiteit van Pretoria), projekleiers; C.E.M. samestelling van oorspronklike manuskrip; E.N. (Universiteit van Pretoria) redigering en finale voorbereiding van die manuskrip; P.d.T., E.N. en M.K. (Universiteit van Pretoria) was betrokke by die projekontwerp, dataversameling en uitvoering van die toetsprosedures; R.F. (Universiteit van Pretoria) en W.J.F. (Universiteit van Pretoria) het konseptuele bydraes gelewer. Palomares, M., Englund, J.A. & Ahlers, S., 2011, ‘Patterns and trajectories in Williams Syndrome: The case of visual orientation discrimination’,  Research in Developmental Disabilities  32(3), 1021–1029. http://dx.doi.org/10.1016/j. ridd.2011.01.038 Pandian, A., Sankaridurg, P.R., Naduvilath, T., O’Leary, D., Sweeney, D.F., Rose, K. et al., 2006, ‘Accommodative facility in eyes with and without myopia’, Investigative Ophthalmology & Visual Science 47(11), 4725–4731. http://dx.doi.org/10.1167/ iovs.05-1078 Paul, M., Biswas, S.K. & Sandhu, J.S., 2011, ‘Role of sports vision and eye hand coordination training in performance of table tennis players’, Brazilian Journal of Biomotricity 5(2), 106–116. Potgieter, J.R., 2003, Sport psychology: Theory and practice, Institute for Sport Science, Stellenbosch University, Stellenbosch. Quevedo, L., Solé, J., Palmi, J., Planas, A. & Saona, C., 1999, ‘Experimental study of visual training effects in shooting initiation’, Clinical and Experimental Optometry 82(1), 23–28. http://dx.doi.org/10.1111/j.1444-0938.1999.tb06783.x Weetgierigheid en die aanleer van visuele vaardighede Tabel 3 toon dat angs ’n impak het op fokusvermoë (F = 3.80, p = 0.05). In ’n studie deur Murray en Janelle (2003), het die navorsers gevind dat die doeltreffendheid van visuele Die korrelasie-analise wat onderneem is, het getoon dat daar http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 Gevolgtrekking Opsommend kan daar tot die gevolgtrekking gekom word dat visuele sportoefeninge sommige visuele vaardighede kan verbeter. Dit is egter belangrik om voorsiening te maak vir angsvlakke wanneer dié afrigting gedoen word. Die bevindings van die huidige studie toon dat angs in ’n mate ’n negatiewe uitwerking het op die aanleer van verbeterde fokus, sporingsvermoë en vergensie. Daarteenoor beïnvloed weetgierigheid nie die aanleer van enige van die visuele vaardighede wat in hierdie studie ondersoek word nie. Dyckman, K.A. & McDowell, J.E., 2005, ‘Behavioural plasticity of antisaccade performance following daily practice’, Experimental Brain Research,162(1), 63– 69. http://dx.doi.org/10.1007/s00221-004-2105-9 Eubank, M., Collins, D. & Smith, N., 2000, ‘The influence of anxiety direction on processing bias’, Journal of Sport and Exercise Psychology 22(4), 292–306. Henderson, B.B. & Wilson, S.E., 1991, ‘Intelligence and curiosity in preschool children’, Journal of School Psychology, 29(2), 167–175. http://dx.doi.org/10.1016/S0022- 4405(05)80009-3 Janelle, C.M., 2002, ‘Anxiety, arousal and visual attention: A mechanistic account of performance variability’, Journal of Sports Sciences 20(3), 237–251. http://dx.doi. org/10.1080/026404102317284790 Janelle, C.M., 2002, ‘Anxiety, arousal and visual attention: A mechanistic account of performance variability’, Journal of Sports Sciences 20(3), 237–251. http://dx.doi. org/10.1080/026404102317284790 Janelle, C.M., Singer, R.N. & Williams, A.M., 1999, ‘External distraction and attentional narrowing: Visual search evidence’, Journal of Sport and Exercise Psychology 21(1), 70–91. Knudson, D. & Kluka, D.A., 1997, ‘The impact of vision and vision training on sport performance’, Journal of Physical Education, Recreation and Dance 64(8), 17–34. http://dx.doi.org/10.1080/07303084.1997.10604922 Literatuurverwysings Rezaee, M., Ghasemi, A. & Momeni, M., 2012, ‘Visual and athletic skills training enhance sport performance’, European Journal of Experimental Biology 2(6), 2243–2250. Alais, D. & Blake, R., 2005, Binocular rivalry, MIT Press, Cambridge MA. Alais, D. & Blake, R., 2005, Binocular rivalry, MIT Press, Cambridge MA. http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 Page 9 of 9 Page 9 of 9 Oorspronklike Navorsing Spielberger, C.D. & Reheiser, E.C., 2009, ‘Assessment of emotions: Anxiety, anger, depression and curiosity’, Applied Psychology: Health and Well-Being 1(3), 271–302. Williams, A.M. & Elliott, D., 1999, ‘Anxiety, expertise, and visual search strategy in karate’, Journal of Sport and Exercise Psychology 21(4), 362–375. Wilson, T.A. & Falkel, J., 2004, SportsVision: Training for better performance, Human Kinetics, Champaign, IL. Spielberger, C.D., Ritterband, L.M., Sydeman, S.J., Reheiser, E.C. & Unger, K.K., 1995, ‘Assessment of emotional states and personality traits: Measuring psychological vital signs’, in J.N. Butcher (ed.), Clinical personality assessment: Practical approaches, n.p., Oxford University Press, New York. Wilson, M.R., Vine, S.J. & Wood, G., 2009, ‘The influence of anxiety on visual attentional control in basketball free throw shooting’, Journal of Sport & Exercise Psychology 31(2), 152–168. Vickers, J.N. & Adolphe, R.M., 1997, ‘Gaze behaviour during a ball tracking and aiming skill’, International Journal of Sports Vision 4(1), 18–27. Wimshurst, Z.L., Sowden, P.T. & Cardinale, M., 2012, ‘Visual skills and playing positions of Olympic field hockey players’, Perceptual and Motor Skills 114(1), 204–216. http://dx.doi.org/10.2466/05.22.24.PMS.114.1.204-216 Voss, H.G. & Keller, H., 1983, Curiosity and exploration: Theories and results, Academic Press, New York. Zupan, M.F., Arata, A.W., Wile, A. & Parker, R., 2006, ‘Visual adaptations to sports vision enhancement training: A study of collegiate athletes at the US air force academy’, Optometry Today/Optics Today 46, 43–48. Whitley, B.E., 2002, Principles of research in behavioral science, 2nd edn., Mcgraw- Hill, New York. doi:10.4102/satnt.v33i1.1171 http://www.satnt.ac.za

https://repository.up.ac.za/bitstream/2263/45114/1/Mills_Uitwerking_2014.pdf

Afrikaans

INLEIDING As maatskaplike werker in die praktyk, is dit die navorser se ervaring dat kinders wat seksueel misbruik word dit nie aanmeld nie en as gevolg daarvan baie jare lank die slagoffers daarvan bly. Uit die navorser se ervaringsveld wil dit voorkom asof adolessente nie weet hoe hulle te werk moet gaan om die seksuele misbruik aan te meld, of waar hulle die nodige professionele hulp en ondersteuning kan ontvang nie. Bukau (2003:501) meld dat seksuele misbruik van kinders ‟n ernstige en wydverspreide internasionale probleem is. Anon (2002:1) haal statistiek aan waarvolgens daar, na beraming, een, uit elke vier tot vyf dogters, en een, uit elke sewe tot tien seuns in Amerika onder die ouderdom van agtien seksueel misbruik word. Bolen (2001:67) beraam dat daar in 1993 in Amerika 300 200 kinders seksueel misbruik is, met ‟n voorkoms van 4.5 kinders per 1000 kinders van die bevolking. Betroubare statistieke oor die voorkoms van seksuele misbruik onder kinders in Suid-Afrika is moeilik verkrygbaar, maar daar word na beraming 500 000 kinders elke jaar seksueel misbruik (Salzwedel, 2006:22). Dieselfde artikel verwys na skattings van Child Line South Africa, waarvolgens 33% van alle meisies en 16% van alle seuns in Suid-Afrika seksueel misbruik word, voor die ouderdom van 18 jaar. POWA (People Opposed to Women Abuse) beraam dat een uit vier meisies (25%) en een uit vyf seuns (20%) seksueel misbruik word, voor die ouderdom van 16 jaar. Meel (2008:69 & 69a) het uit ‟n studie op 2378 slagoffers van seksuele aanranding in die Mthatha-distrik in Suid-Afrika, wat oor ‟n tydperk van ses jaar onderneem is, die volgende bevindinge gemaak:  dat daar ‟n jaarlikse toename van 10% in seksuele aanrandings op vroue was;  dat daar ‟n jaarlikse toename van 10% in seksuele aanrandings op vroue was;  dat 70.9% van kinders wat seksueel misbruik is, onder die ouderdom van 20 jaar, 46.3% jonger as 16 jaar en 22.9% jonger as 11 jaar was;  dat kinders vyf jaar en jonger 9.4% van die slagoffergetal uitgemaak het. Laasgenoemde outeur sê voorts dat adolessente dogters tussen die ouderdomme van 12 tot 17 jaar in Suid-Afrika spesifiek ʼn hoë risiko loop om slagoffers van seksuele aanranding te word. Laasgenoemde outeur sê voorts dat adolessente dogters tussen die ouderdomme van 12 tot 17 jaar in Suid-Afrika spesifiek ʼn hoë risiko loop om slagoffers van seksuele aanranding te word. http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 176 INLEIDING Die ware voorkoms van seksuele misbruik onder kinders in Suid-Afrika is onbekend, omdat nie alle gevalle aangemeld word nie (Salzwedel, 2006:22; Smit, 2007a:2). ‟n Studie wat Mendoza (1989:4) in Arizona gedoen het, het aangetoon dat na beraming nege uit tien sake van seksuele misbruik onder kinders nie aangemeld word nie. Finkelhor, Wolak en Berliner (2001:17-30) verwys na die “two-stage model of crime reporting”: in die eerste fase besef betrokkenes dat daar ʼn probleem bestaan, maar onderdruk die wete daarvan; in die tweede fase onderdruk betrokkenes die probleem al besef hulle dat daar een is, en meld dit dus nie aan nie. Voorts is bevind dat die tradisionele gesins- en familie-omstandighede meestal nie bevorderlik is vir die aanmelding van seksuele misbruik nie (Jensen, Gulbrandsen, Mossige, Reichelt & Tjersland, 2005:1408-1409). Aangesien die studie primêr op die adolessent se aanmelding van seksuele misbruik fokus, word daar voorts in fyner besonderhede gekyk na wat onder die term “adolessent” verstaan word. Volgens Anon (2008:7) is die aanvangsouderdom van adolessensie tussen 11 en 13 jaar, Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 177 terwyl dit tussen die ouderdomme 17 en 21 jaar tot ‟n end loop. Dieselfde outeur sonder enkele eienskappe uit waaraan die adolessent gekenmerk word, naamlik: die adolessent beskik oor die vermoë om abstrak te kan dink; hy/sy kan dus inligting wat die produk van sy denke is verbaal weergee; gedurende die adolessentejare dink die kind nie net oor dit wat werklik is (die hier en die nou) nie, maar ook oor dit wat moontlik kan wees; die adolessent ontwikkel die vermoë om al die faktore in ʼn situasie of al die moontlike oplossings vir ʼn probleem te oorweeg en die adolessent beskik oor die vermoë om gegewens te ondersoek en ʼn aantal hipoteses te formuleer ten opsigte van moontlike oplossings. Volgens Staller en Nelson-Gardell (2005:1430) moet ʼn riglyn vir aanmelding dringend geformuleer word wat beide die kind as slagoffer en die volwassene wat deur die aanmelding geraak word, se reaksies in ag neem. In Suid-Afrika is die tyd inderdaad ryp om vir die adolessent wat aan seksuele misbruik blootgestel word, ‟n platform te skep en riglyne te gee om seksuele misbruik makliker aan te meld. Die forensiese maatskaplike werker (hierna, FMW) speel ‟n belangrike rol in die neerlê van aanmeldingsriglyne. In Suid-Afrika is forensiese maatskaplike werk ʼn nuwe spesialisgebied in die maatskaplikewerk-professie. INLEIDING Daar bestaan nie alleen ʼn ernstige wanopvatting oor die rol van ‟n FMW onder huidige maatskaplike werkers in die praktyk nie, maar veral ook onder lede van die algemene publiek en selfs meer onder adolessente. Die studie fokus spesifiek op die rol wat die FMW kan speel om aanmeldingsriglyne vir adolessente wat aan seksuele misbruik blootgestel word, te ontwikkel. Barker en Branson (1993:8-9) verwys in die verband onder andere na die volgende funksies van die FMW:  Tree as deskundige getuie in die hof op;  Tree as deskundige getuie in die hof op;  Doen sistematiese assesserings van individue, sodat dié inligting in die hof as ‟n bewys gebruik kan word;  Doen sistematiese assesserings van individue, sodat dié inligting in die hof as ‟n bewys gebruik kan word;  Ondersoek sake waar ‟n beweerde kriminele oortreding begaan is, met die doel om die bevindings aan die hof as verdediging of aan ander gesaghebbende instansies voor te lê;  Maak aanbevelings aan die hof rakende die vonnis of rehabilitasie van ‟n oortreder;  Tree as tussenganger op om konflik op te los;  Tree as tussenganger op om konflik op te los;  Om getuienis af te lê oor professionele standaarde in forensiese maatskaplike werk in gevalle waar daar moontlik ‟n misstap deur ‟n ander FMW begaan is. Die primêre doel van die navorsing was dus om ondersoek in te stel na die redes waarom adolessente nie dadelik seksuele misbruik aanmeld nie. Aandag is ook gegee aan aanmeldingsriglyne wat vir die adolessent ontwikkel kan word en die rol wat die FMW in die aanmeldingsproses kan speel. NAVORSINGSONTWERP Die navorsingsontwerp was hoofsaaklik verkennend. Hierdie ontwerp word volgens Fouché en De Vos (2005:106), Mitchell en Jolley (2001:3) en Rubin en Babbie (2005:1123-1124) gebruik wanneer daar min inligting oor ‟n onderwerp bestaan. Die benadering vir die navorsing was kwantitatief van aard. Vraelyste is deur die deelnemers voltooi. ETIESE ASPEKTE TER SPRAKE Dit is belangrik dat die korrekte etiese riglyne in ‟n navorsingondersoek gevolg word. Etiese riglyne verseker dat die studie aan ‟n sekere standaard voldoen en dat die navorser prinsipieel eties korrek optree (Strydom, 2005b:57). Die verskillende etiese sake waaraan in die studie aandag gegee is: Die verskillende etiese sake waaraan in die studie aandag gegee is:  Ingeligte toestemming is van deelnemers verkry (Strydom, 2005b:59).  Deelnemers se anonimiteit is verseker (Strydom, 2005b:61).  Indien die deelnemers enige vrae oor die vraelyste of groepbespreking gehad het, was die navorser bereid om dit te beantwoord (Babbie, 2001:475). Die nodige toestemming is van die Etiekkomitee van die Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, verkry. Die projeknommer is NWU-00027-09-S1. DATA INSAMELINGSSTRATEGIEË Die adolessente het ‟n selfopgestelde vraelys voltooi, wat deur die Statistiese Konsultasiediens op die Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit nagegaan vir betroubaarheid en geldigheid. Die vraelys is in Afrikaans en Engels opgestel. Die selfopgestelde toestemmingsbriewe is aan die leerlinge uitgedeel. Nadat die ouers die leerders se toestemmingsbriewe terug gestuur het skool toe is ‟n datum en tyd vir die voltooiing van die vraelyste bepaal. Die navorser het die doel van die studie aan die leerlinge verduidelik. Vanuit ‟n praktiese oogpunt het die navorser en die onderwyser vooraf ooreen gekom dat alle graad 10 leerders van ‟n skool die vraelyste sou voltooi en nie net die leerders wat hulle toestemmingsbriewe terug gebring het nie. Die besluit is geneem aangesien leerders die vraelyste gedurende skooltyd in die Lewensoriëntering periode sou voltooi. Leerders wie se ouers toestemmingsbriewe voltooi het, het ‟n vraelys met ‟n rooi kol ontvang, terwyl die ander leerders se vraelyste skoon was. Laasgenoemde maatreël is aan die leerders verduidelik. Die navorser het slegs die data gebruik wat uit die gemerkte vraelyste bekom is. DEELNEMERS Adolessente is as deelnemers vir die ondersoek gekies, omdat die navorser van mening is dat adolessente reeds oor die nodige kognitiewe vermoëns en kennis rakende die wese van seksuele Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 178 misbruik behoort te beskik. Die navorser het van die doelgerigte steekproef (Strydom, 2005a:201-203) gebruik gemaak om twee hoërskole in Welkom te identifiseer. Welkom High, wat meestal uit swart leerlinge bestaan en Goudveld Hoërskool, wat meestal uit wit leerlinge bestaan, is geïdentifiseer, omdat hulle die naaste en maklikste beskikbaar was. Graad 10- leerlinge is gekies omdat die navorser hulle as verteenwoordigend van adolessente beskou. Al die graad 10‟s van beide skole was die universum. Tweehonderd leerders van Welkom High en 160 leerders van Goudveld Hoërskool moes toestemmingsbriewe aan hulle ouers gee. Honderd-en-elf toestemmingsbriewe is van Welkom High se ouers terugontvang, terwyl 109 van Goudveld Hoërskool se leerders die toestemmingsbriewe teruggebring het. Dus is 220 graad 10 leerlinge uit ‟n moontlike 360 leerlinge by die ondersoek betrek. Studiepopulasie Data wat vanuit die 220 (N=220) vraelyste aan adolessente bekom is, word in die afdeling bespreek. Literatuurkontrole word ook aangedui. RESULTATE Die resultate vanuit die vraelyste word vervolgens bespreek. Dataverwerking Die kwantitatiewe data uit die vraelyste is deur die Statistiese Konsultasiedienste van die Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) geanaliseer met behulp van STATISTICA, StatSoft, Inc. (2007). Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 179 Huistaal van deelnemers Honderd-en-agt (48%) deelnemers se huistaal was Afrikaans, 106 (48%) deelnemers se huistaal was Sotho en ses (3%) deelnemers se huistaal was Engels. was Sotho en ses (3%) deelnemers se huistaal was Engels. Etniese groepe van deelnemers Uit die 220 deelnemers was 110 (50%) deelnemers swart, 91 (41%) wit en 19 (9%) bruin. Een hoërskool se leerders is oorwegend wit en die ander hoërskool se leerders is swart. Deelnemers se kennis rakende ’n maatskaplike werker DIAGRAM 1 DIENSTE VAN ’N MAATSKAPLIKE WERKER 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% JA NEE Weet adolessente watter werk 'n maatskaplike werker doen? Uit diagram 1 is 196 (89%) deelnemers van mening hulle weet watter werk ‟n maatskaplike werker doen, terwyl 24 (11%) nie geweet het nie. Maatskaplike werk word al vanaf 1917 beoefen. Deesdae geniet dienslewering aan kinders hoë prioriteit en is die fokus op die beskerming van die kind. Laasgenoemde is die rede waarom adolessente weet watter werk ‟n maatskaplike werker doen (Verster, 2005:64). Etniese groepe van deelnemers Geslag van deelnemers Die meerderheid deelnemers, naamlik 127 (58%) was vroulik, terwyl 93 (42%) deelnemers manlik was. Daar was dus nie ‟n groot verskil tussen die aantal manlike en vroulike deelnemers nie. Etniese groepe van deelnemers Uit die 220 deelnemers was 110 (50%) deelnemers swart, 91 (41%) wit en 19 (9%) bruin. Een hoërskool se leerders is oorwegend wit en die ander hoërskool se leerders is swart. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% JA NEE Weet adolessente watter werk 'n maatskaplike werker doen? Uit diagram 1 is 196 (89%) deelnemers van mening hulle weet watter werk ‟n maatskaplike werker doen, terwyl 24 (11%) nie geweet het nie. Maatskaplike werk word al vanaf 1917 beoefen. Deesdae geniet dienslewering aan kinders hoë prioriteit en is die fokus op die beskerming van die kind. Laasgenoemde is die rede waarom adolessente weet watter werk ‟n maatskaplike werker doen (Verster, 2005:64). Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 180 Deelnemers se kennis rakende ’n FMW DIAGRAM 2 DIENSTE VAN ’N FORENSIESE MAATSKAPLIKE WERKER ers se kennis rakende ’n FMW DIAGRAM 2 DIENSTE VAN ’N FORENSIESE MAATSKAPLIKE WERKER 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% JA NEE Weet adolessente watter werk 'n forensiese maatskaplike werker doen? Diagram 2 toon dat 48 (22%) deelnemers geweet het watter werk ‟n FMW doen, terwyl 172 (78%) deelnemers nie geweet het nie. Smit (2007b:18) het bevind dat “maatskaplike werkers nog onseker is wat die funksie van die forensiese maatskaplike werker behoort te wees.” Indien beamptes in die praktyk onseker is oor die status van die FMW, hoeveel te meer nie adolessente nie? 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% JA NEE Weet adolessente watter werk 'n forensiese maatskaplike werker doen? JA JA Diagram 2 toon dat 48 (22%) deelnemers geweet het watter werk ‟n FMW doen, terwyl 172 (78%) deelnemers nie geweet het nie. Smit (2007b:18) het bevind dat “maatskaplike werkers nog onseker is wat die funksie van die forensiese maatskaplike werker behoort te wees.” Indien beamptes in die praktyk onseker is oor die status van die FMW, hoeveel te meer nie adolessente nie? Diagram 2 toon dat 48 (22%) deelnemers geweet het watter werk ‟n FMW doen, terwyl 172 (78%) deelnemers nie geweet het nie. Smit (2007b:18) het bevind dat “maatskaplike werkers nog onseker is wat die funksie van die forensiese maatskaplike werker behoort te wees.” Indien beamptes in die praktyk onseker is oor die status van die FMW, hoeveel te meer nie adolessente nie? Deelnemers se kennisbasis rakende seksuele misbruik Die navorser is van opinie dat adolessente se kennisbasis rakende seksuele misbruik ‟n invloed het op die aanmeldingsproses. Deelnemers se kennisbasis rakende seksuele misbruik is met 14 skedulevrae getoets. TABEL 1 KENNISBASIS RAKENDE SEKSUELE MISBRUIK VRAE Ja Onseker Nee N % “DINK JY DAT ADOLESSENTE ...” F % f % F % 1. weet wat seksuele misbruik is? 159 72 43 20 16 8 218 99 2. aan seksuele misbruik blootgestel word? 181 82 30 14 8 4 219 99 3. dink seksuele misbruik neem toe? 181 82 34 16 4 2 219 99 4. wat seksueel misbruik word, eerder sal stilbly as om daaroor te praat? 158 72 36 16 26 12 220 100 5. se ouers weet wat seksuele misbruik is? 153 70 56 26 11 5 220 100 6. se ouers genoeg met hulle oor seksuele misbruik praat? 17 8 43 20 160 73 220 100 KENNISBASIS RAKENDE SEKSUELE MISBRUIK Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 181 VRAE Ja Onseker Nee N % “DINK JY DAT ADOLESSENTE ...” F % f % F % 7. nie besef hulle word misbruik nie? 90 41 79 36 51 23 220 100 8. glo dat dit wat met hulle gebeur ‟n “geheim” is? 146 66 49 22 25 11 220 100 9. glo dat dit deel van die grootwordproses is? 53 24 66 30 101 46 220 100 10. bang is dat niemand hulle sal glo as hulle die misbruik bekend maak nie? 178 80 30 14 12 6 220 100 11. bang is om hof toe te gaan? 175 80 31 14 12 6 219 99 12. besef watter gevolge misbruik het? 52 24 68 31 100 46 220 100 13. bang is die oortreder word nie skuldig bevind nie? 168 76 45 21 7 3 220 100 14. nie die nodige hulp kry wat hulle verdien nie? 139 63 52 24 29 13 220 100 Dit wil voorkom asof adolessente oor ‟n redelike goeie kennisbasis rakende seksuele misbruik beskik, want:  9 (72%) deelnemers het aangedui dat adolessente weet wat seksuele misbruik is;  181 (82%) deelnemers was van mening dat adolessente aan seksuele misbruik blootgestel word;  181 (82%) deelnemers was van mening dat seksuele misbruik toeneem. Deelnemers se kennisbasis rakende seksuele misbruik ‟n Groot persentasie adolessente sal moontlik nie seksuele misbruik bekend maak nie, want:  181 (82%) deelnemers was van mening dat seksuele misbruik toeneem. 181 (82%) deelnemers was van mening dat seksuele misbruik toeneem. ‟n Groot persentasie adolessente sal moontlik nie seksuele misbruik bekend maak nie, want:  ‟n Groot persentasie adolessente sal moontlik nie seksuele misbruik bekend maak nie, want:  158 (72%) deelnemers dink dat adolessente wat seksueel misbruik word, eerder sal stilbly as om daaroor te praat. Wat adolessente se ouers aanbetref het:  153 (70%) deelnemers aangedui dat ouers weet wat seksuele misbruik is;  160 (73%) deelnemers aangedui dat ouers nie genoeg met kinders oor seksuele misbruik praat nie. Adolessente se response op vrae 7-14, wat verband hou met die moontlike redes waarom adolessente seksuele misbruik nie bekend sal maak nie, het op die volgende gedui:  Adolessente se response op vrae 7-14, wat verband hou met die moontlike redes waarom adolessente seksuele misbruik nie bekend sal maak nie, het op die volgende gedui:  90 (41%) deelnemers het gedink dat adolessente nie besef hulle word misbruik nie, terwyl 79 (36%) deelnemers onseker was of adolessente besef hulle word misbruik en 51 (23%) deelnemers gedink het dat adolessente wel besef hulle word misbruik.  146 (66%) deelnemers was van mening dat adolessente glo dat dit wat met hulle gebeur ‟n “geheim” is.  101 (46%) deelnemers het gedink dat adolessente wat seksueel misbruik word, nie glo dat dit deel van die grootwordproses is nie, terwyl 66 (30%) deelnemers hieroor onseker was en 53 (24%) deelnemers gedink het dat adolessente wat seksueel misbruik word, wel glo dat dit deel van die grootwordproses is. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) 182 178 (81%) deelnemers het aangedui dat adolessente bang is niemand sal hulle glo as hulle die misbruik bekend maak nie.  178 (81%) deelnemers het aangedui dat adolessente bang is niemand sal hulle glo as hulle die misbruik bekend maak nie.  175 (80%) deelnemers het aangedui dat adolessente wat seksueel misbruik word, bang is om hof toe te gaan.  175 (80%) deelnemers het aangedui dat adolessente wat seksueel misbruik word, bang is om hof toe te gaan. Deelnemers se kennisbasis rakende seksuele misbruik  100 (45%) deelnemers het gedink dat adolessente wat misbruik word, nie besef watter gevolge die gedrag het nie, terwyl 68 (31%) hieroor onseker was en 52 (24%) deelnemers gedink het dat misbruikte adolessente wel besef watter gevolge die gedrag het.  168 (76%) deelnemers het gesê dat adolessente bang is die oortreder word nie skuldig bevind nie.  168 (76%) deelnemers het gesê dat adolessente bang is die oortreder word nie skuldig bevind nie.  139 (63%) deelnemers was van opinie dat adolessente wat seksueel misbruik word, nie die nodige hulp kry wat hulle verdien nie. 139 (63%) deelnemers was van opinie dat adolessente wat seksueel misbruik word, nie die nodige hulp kry wat hulle verdien nie. Finkelhor et al. (2001:17-30) se model ondersteun die deelnemers se antwoorde. Hulle meld dat dit uit die eerste stadium van die “two-stage model of crime reporting”, naamlik die “Problem Recognition Stage”, blyk dat talle kinders nie die seksuele misbruik aanmeld nie, bloot omdat hulle nie besef dat hulle misbruik word nie. Die kind aanvaar dat dit “hulle geheim” is dat dit deel uitmaak van die opvoedingsproses of dat dit normale gedrag van ʼn ouer is. Die tweede fase van hierdie model is die “Consideration Stage”. Die volgende faktore word tydens die fase oorweeg: bestaan die moontlikheid dat die oortreder skuldig bevind sal word? Sal die slagoffer die nodige professionele hulp en beskerming ontvang? Gaan die kind as slagoffer verder deur die oortreder of kriminele hof aan viktimisering blootgestel word? Is dit nie maar beter om stil te bly en verdere trauma te vermy nie? Die slagoffers besluit dikwels dat dit beter is om stil te bly, omdat hulle vrees dat die oortreder nie skuldig bevind sal word nie. Aanmeldingsriglyne In hierdie afdeling is daar gepoog om ‟n idee te kry van hoe adolessente daaroor voel om seksuele misbruik aan te meld. Deelnemers se belewing rakende die huidige aanmeldingsproses is met die volgende 9 skedule vrae getoets. TABEL 2 AANMELDINGSRIGLYNE VRAE Ja Onseker Nee N % “DINK JY ADOLESSENTE WAT SEKSUEEL MISBRUIK WORD...” f % f % f % 1. weet waar om seksuele misbruik aan te meld? 85 39 44 20 91 41 220 100 2. verkies om dit nie aan te meld nie? 136 62 53 24 31 14 220 100 3. moet bewus gemaak word waar hulle hulp kan kry? 201 91 15 7 4 2 220 100 4. meld dit nie aan nie, want dit wat met hulle gebeur is lekker? 23 11 58 26 139 63 220 100 5. bang is vir hulle ouers se reaksie as hulle die seksuele misbruik sou aanmeld? 182 83 27 12 11 5 220 100 6. dit moeilik vind om dit aan ander gesinslede bekend te maak? 194 88 21 10 5 2 220 100 TABEL 2 AANMELDINGSRIGLYNE Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)  Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)  p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 183 VRAE Ja Onseker Nee N % “DINK JY ADOLESSENTE WAT SEKSUEEL MISBRUIK WORD...” f % f % f % 7. kan ‟n slagoffer word, omdat hulle nie weet waar om hulp te kry nie? 161 73 41 19 18 8 220 100 8. moet oor ‟n aanmeldingsriglyn beskik om die misbruik te kan aanmeld en hulp te kry? 166 76 48 22 6 3 220 100 9. moet meer van massamedia gebruik maak om aan te meld en hulp te kry? 173 79 27 12 20 9 220 100 Uit tabel 2 blyk die volgende: 91 (41%) deelnemers het gedink adolessente wat seksueel misbruik word, weet nie waar om seksuele misbruik aan te meld nie, terwyl 85 (39%) deelnemers gedink het dat die adolessente wel weet. Vier-en-veertig (20%) deelnemers was onseker of adolessente wat seksueel misbruik word, weet waar om dit aan te meld.  136 (62%) deelnemers was van mening dat adolessente wat seksueel misbruik word, verkies om dit nie aan te meld nie.  201 (91%) deelnemers het aangedui dat adolessente wat seksueel misbruik word, meer bewus gemaak moet word van waar hulle hulp kan kry. Aanmeldingsriglyne  139 (63%) deelnemers het “nee” geantwoord op die vraag of hulle dink dat adolessente nie seksuele misbruik aanmeld nie, omdat dit wat met hulle gebeur vir hulle “lekker” is.  182 (83%) deelnemers het gesê dat adolessente wat seksueel misbruik word, bang is vir hulle ouers se reaksie indien hulle dit wel sou aanmeld.  194 (88%) deelnemers het aangedui dat adolessente dit moeilik vind om die misbruik aan ander gesinslede bekend te maak.  194 (88%) deelnemers het aangedui dat adolessente dit moeilik vind om die misbruik aan ander gesinslede bekend te maak.  161 (73%) deelnemers was van opinie dat adolessente wat seksueel misbruik word, ‟n slagoffer van hulle omstandighede word, omdat hulle nie weet waar om hulp te kry nie.  161 (73%) deelnemers was van opinie dat adolessente wat seksueel misbruik word, ‟n slagoffer van hulle omstandighede word, omdat hulle nie weet waar om hulp te kry nie.  166 (75%) deelnemers het gevoel dat adolessente oor ‟n aanmeldingsriglyn moet beskik waar hulle die misbruik kan aanmeld en hulp kan kry.  166 (75%) deelnemers het gevoel dat adolessente oor ‟n aanmeldingsriglyn moet beskik waar hulle die misbruik kan aanmeld en hulp kan kry.  173 (79%) deelnemers het gesê dat adolessente wat seksueel misbruik word meer van massamedia gebruik kan maak om aan te meld en hulp te kry. Collings (2006:36-37) verwys na bevindinge wat daarop dui dat seksuele misbruik een van die verskynsels is wat die swakste gerapporteer word. Verder sê hy dat 42% van slagoffers wat seksueel misbruik is, dit nooit aanmeld nie. Kinders wat seksuele misbruik aan gesinslede bekend maak, word baie keer nie geglo nie (Verster, 2005:52). Medium vir aanmelding Seksuele misbruik van adolessente is ‟n baie sensitiewe onderwerp. Daarom is dit belangrik om vas te stel by wie adolessente seksuele misbruik sou wou aanmeld. Deelnemers kon uit ‟n lys van persone aandui by wie hulle die graagste seksuele misbruik sou wou aanmeld. Deelnemers moes hulle keuses uitoefen deur die mediums met ‟n rangnommer van 1-13 te nommer aan te dui. Dit was nie nodig dat deelnemers al die mediums merk nie, net die wat vir hulle van belang was. Deelnemers moes hulle eerste keuse as nommer 1 merk en die daaropvolgende nommers in volgorde van belangrikheid. In tabel 6 word die gemiddelde Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://socialwork.journals.ac.za/ p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 184 rangnommer wat deelnemers aan elke medium toegeken het in volgorde van belangrikheid aangetoon. aangetoon. TABEL 3 MEDIUM VIR AANMELDING MEDIUM f Rangnommer 1. My ouer(s) 217 1.63 2. ‟n Familielid 169 3.45 3. ‟n Onderwyser 151 4.27 4. Jou Predikant 113 5.29 5. ‟n Polisiebeampte 160 4.48 6. ‟n Kliniek suster 125 5.47 7. ‟n Jeugwerker 117 5.64 8. ‟n Brief skryf en in ‟n boks by die skool gooi 84 7.47 9. ‟n Brief aan ‟n bekende persoon skryf, wat kan help om die regte hulp te kry 96 6.97 10. ‟n Anonieme telefoonoproep 91 7.39 11. ‟n Maatskaplike Werker 149 5.43 12. ‟n Forensiese maatskaplike werker 92 7.63 13. Ander (spesifiseer) 56 5.55 Uit die tabel blyk dit uit die laagste gemiddelde rangnommer van 1.63 en die feit dat 217 deelnemers “ouers” aangedui het, dat hul ouers vir adolessente die belangrikste medium van aanmelding is. Die tweede belangrikste medium van aanmelding is ‟n familielid. Hierdie keuse het ‟n gemiddelde rangnommer van 3.45 ontvang en 169 deelnemers het aangedui dat hulle ‟n familielid verkies. Die oorblywende mediums het soos volg daarna uitgesien: ‟n onderwyser (rangnommer 4.27, 151 deelnemers); polisiebeampte (rangnommer 4.48, 160 deelnemers); predikant (rangnommer 5.29, 113 deelnemers); ‟n klinieksuster (rangnommer 5.47, 125 deelnemers); jeugwerker (rangnommer 5.64, 117 deelnemers) en maatskaplike werker (rangnommer 5.43, 149 deelnemers). Medium vir aanmelding Die vier mediums waarvolgens deelnemers seksuele misbruik die minste sou wou aanmeld is:  ‟n brief aan ‟n bekende persoon wat hulp vir die slagoffer kan kry (rangnommer 6.97, 96 deelnemers);  ‟n brief aan ‟n bekende persoon wat hulp vir die slagoffer kan kry (rangnommer 6.97, 96 deelnemers);  ‟n FMW (rangnommer 7.63, 92 deelnemers);  ‟n anonieme telefoonoproep (rangnommer 7.39, 91 deelnemers), en  ‟n brief in ‟n boks by die skool (rangnommer 7.47, 84 deelnemers). Deelnemers het met die vraag ook die geleentheid gehad om na ‟n ander, nie-gelysde medium te verwys by wie hulle seksuele misbruik sou aanmeld. Met ‟n gemiddelde rangnommer van 5.55, het 54 deelnemers soos volg aangedui:  46 deelnemers sou dit by ‟n vriend/vriendin aanmeld. 46 deelnemers sou dit by ‟n vriend/vriendin aanmeld.  twee deelnemers sou dit by ‟n tannie aanmeld. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 185 Deelnemers sou dit een elk by ‟n klinieksuster, dokter, die bure, MXIT, broer of sielkundige aanmeld. Deelnemers sou dit een elk by ‟n klinieksuster, dokter, die bure, MXIT, broer of sielkundige aanmeld. Forrester (2002:200) ondersteun bogenoemde 46 deelnemers se keuse om seksuele misbruik by ‟n vriend/vriendin aan te meld. Adolessente maak eers baie seker alvorens hulle seksuele misbruik aan ‟n vriend bekend maak, want dit is belangrik dat hulle die vriend kan vertrou. Seksuele misbruik van die adolessent Die doel van die oop vraag: “Vertel my wat jy onder seksuele misbruik van adolessente verstaan?”, was om ‟n aanduiding te kry van die mate waartoe adolessente die breër definisie van seksuele misbruik besef. Deelnemers se antwoorde is deur die navorser gekodeer. Die volgende skaal is gebruik: Kode 0 – deelnemers het geen idee van wat seksuele misbruik behels nie. Kode 0 – deelnemers het geen idee van wat seksuele misbruik behels nie. Kode 1 – deelnemers het ‟n vae idee van wat seksuele misbruik behels. Kode 2 – deelnemers beskik oor ‟n redelike idee van wat seksuele misbruik behels. Kode 3 – deelnemers beskik oor ‟n duidelike idee van wat seksuele misbruik behels. Kode 4 – deelnemers beskik oor ‟n goeie idee van wat seksuele misbruik behels. Kode 5 – deelnemers beskik oor ‟n baie goeie idee van wat seksuele misbruik behels. deelnemers het die vraag beantwoord. In tabel 5 word 220 response weergegee: TABEL 5 KODERING VAN SEKSUELE MISBRUIK Kode F % Kode 0 6 2.72 Kode 1 16 7.27 Kode 2 45 20.45 Kode 3 79 35.90 Kode 4 55 25.00 Kode 5 19 8.63 Uit bogenoemde tabel is dit duidelik dat die grootste aantal deelnemers, naamlik 79 (36%) ‟n duidelike idee het van wat seksuele misbruik behels. Dit word opgevolg met 55 (25%) deelnemers wat oor ‟n goeie idee beskik van wat seksuele misbruik behels en 45 (20%) deelnemers wat oor ‟n redelike idee beskik. Amper ewe veel, 16 (7%) en 19 (9%) deelnemers het onderskeidelik ‟n vae idee van wat seksuele misbruik behels en ‟n baie goeie idee van wat seksuele misbruik behels. Slegs ‟n klein aantal deelnemers, 6 (3%) het geen idee van wat seksuele misbruik behels nie. Belewenisse van adolessente Die doel van die oop vraag: “Weet jy van iemand wat seksuele misbruik aangemeld het?”  Die doel van die oop vraag: “Weet jy van iemand wat seksuele misbruik aangemeld het?”  Al 220 deelnemers het die vraag beantwoord;  171 (78%) deelnemers het aangedui dat hulle niemand ken nie;  49 (22%) deelnemers het aangedui dat hulle wel iemand ken. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)  http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 186 Bogenoemde response toon dat een uit elke vyf adolessente iemand ken wat seksueel misbruik is. Hierdie lae persentasie word deur Alaggia (2004:1214) se bevindings in beide kliniese en nie-kliniese studies ondersteun, waar ongeveer 30% tot 80% van kinders wat seksueel misbruik is, dit doelbewus eers aanmeld wanneer hulle volwassenheid bereik het. Bogenoemde response toon dat een uit elke vyf adolessente iemand ken wat seksueel misbruik is. Hierdie lae persentasie word deur Alaggia (2004:1214) se bevindings in beide kliniese en nie-kliniese studies ondersteun, waar ongeveer 30% tot 80% van kinders wat seksueel misbruik is, dit doelbewus eers aanmeld wanneer hulle volwassenheid bereik het. Aanmelding van seksuele misbruik deur die adolessent In die oop vraag: “Vertel vir my hoe jy dink seksuele misbruik aangemeld moet word, sodat die persoon die nodige hulp kan ontvang?”, was die doel om ‟n aanduiding te kry van hoe adolessente verkies om seksuele misbruik aan te meld en hulp te kry. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) Ouers en skole moet beter ingelig word g g In die oop vraag: “Dink jy dat ouers en skole beter ingelig moet word oor seksuele misbruik van adolessente?”, was die doel om te bepaal of adolessente voel dat ouers en skole genoegsaam ingelig is rakende seksuele misbruik.  202 (92%) deelnemers het “ja” geantwoord; 16 (7%) deelnemers het “nee” geantwoord;  2 (1%) deelnemers het geen respons gehad nie. Uit deelnemers wat “ja” geantwoord het, het die meeste gevoel “ouers en skole moet beter ingelig word”, terwyl die ander van mening was dat, “spesifiek kinders moet beter ingelig word, sodat hulle oor die nodige kennis beskik om hulp te gaan vra”. Van die deelnemers wat “nee” geantwoord het, was van die opinie dat, “ouers en skole reeds genoeg ingelig is”. TABEL 6 AANMELDING VAN SEKSUELE MISBRUIK ses (3%) deelnemers sou dit by ‟n klinieksuster aanmeld;  vyf (2%) deelnemers sou verkies om dit by hulle predikant aan te meld;  vier (2%) deelnemers het aangedui dat hulle dit op internet sou aanmeld;  drie (1%) deelnemers verkies om dit by ‟n jeuggroep aan te meld;  Adolessente is bang om seksuele misbruik aan te meld, want hulle vrees die reaksie van hulle ouers of ander professionele persone. In sommige gevalle word die uitgebreide familie in kennis gestel en in uitsonderlike gevalle word kontak met die oortreder gemaak (Forrester, 2002:205). Professionele hulp aan die adolessent p Die doel van die oop vraag: “Dink jy dat indien die publiek beter ingelig word rakende die hantering van seksuele misbruik, dat adolessente wat seksueel misbruik word gouer en makliker die regte professionele hulp sou ontvang?”.  193 (88%) deelnemers het “ja” geantwoord;  25 (11%) deelnemers stem nie saam nie;  2 (1%) deelnemers het geen respons gehad nie. Uit die deelnemers wat die vraag beantwoord het, het die meeste gesê dat die publiek beter ingelig moet word rakende die hantering van seksuele sake, aangesien die seksueel misbruikte adolessent dan gouer en makliker die regte professionele hulp sou ontvang. Die ander groep het gevoel dat indien die publiek beter ingelig word “dit aan die slagofferkind die geleentheid gee om gouer en makliker die professionele hulp te kry wat hulle verdien”. Die deelnemers wat nie saamgestem het nie, was van mening dat dit nie sou help om die publiek beter in te lig nie, want “daar word nie in gemeenskappe oor seksuele misbruik gepraat nie, die publiek steeds nie weet hoe om op te tree nie, stigmatisasie van seksuele misbruik word deur die publiek geminimaliseer en seksuele misbruik word self deur adolessente aangemoedig”. TABEL 6 AANMELDING VAN SEKSUELE MISBRUIK Deelnemers het in die onderstaande tabel aangedui by wie of waar hulle sou verkies om seksuele misbruik aan te meld. Deelnemers het in die onderstaande tabel aangedui by wie of waar hulle sou verkies om seksuele misbruik aan te meld. Persoon/Plek F % Geen Respons N Polisie 95 43.2 125 220 Ouers 74 33.6 146 220 Maatskaplike werker 55 25.00 165 220 Persoon wat adolessent vertrou 29 14.0 191 220 Spesiale plek – nie by polisie nie 28 12.7 192 220 Onderwyser by polisie aanmeld 18 8.2 202 220 Maatskaplike werker by skool 10 4.5 210 220 Anonieme telefoonoproep 8 3.6 212 220 Klinieksuster 6 2.7 214 220 Dominee 5 2.3 215 220 Internet 4 1.8 216 220 Jeuggroepe 3 1.4 217 220 Brief in posbus by skool 1 0.5 219 220 MXIT 1 0.5 219 220 Aangesien deelnemers beskrywend geantwoord het, was daar meer as 220 response. Tabel 6 toon dat die grootste aantal deelnemers, 95 (43%) verkies om seksuele misbruik by die polisie aan te meld. Tweedens verkies 74 (34%) deelnemers om dit by hulle ouers aan te meld. Derdens verkies 55 (25%) deelnemers om dit by ‟n maatskaplike werker aan te meld. TABEL 6 AANMELDING VAN SEKSUELE MISBRUIK Deelnemers se response toon daarna ‟n reëlmatige afname en word vervolgens aangedui:  29 (14%) deelnemers sou verkies om dit by iemand aan te meld wat hulle vertrou;  28 (13%) deelnemers sou dit eerder by ‟n spesiale plek aan te meld en nie die polisie nie;  18 (8%) deelnemers het aangedui dat hulle dit eers by ‟n onderwyser sou aanmeld wat hulle dan sou help om dit aan die polisie te rapporteer;  10 (5%) deelnemers sou verkies om dit by ‟n maatskaplike werker by die skool aan te meld;  (4%) d l di d d idd l ‟ i l f ld 10 (5%) deelnemers sou verkies om dit by ‟n maatskaplike werker by die skool aan te meld;  agt (4%) deelnemers sou dit eerder deur middel van ‟n anonieme telefoonoproep aanmeld; Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 187 187 ses (3%) deelnemers sou dit by ‟n klinieksuster aanmeld;  vyf (2%) deelnemers sou verkies om dit by hulle predikant aan te meld;  vier (2%) deelnemers het aangedui dat hulle dit op internet sou aanmeld;  drie (1%) deelnemers verkies om dit by ‟n jeuggroep aan te meld;  een (1%) deelnemer sou ‟n brief in ‟n posbus by die skool gooi, of dit deur MXIT aanmeld. Adolessente is bang om seksuele misbruik aan te meld, want hulle vrees die reaksie van hulle ouers of ander professionele persone. In sommige gevalle word die uitgebreide familie in kennis gestel en in uitsonderlike gevalle word kontak met die oortreder gemaak (Forrester, 2002:205). ses (3%) deelnemers sou dit by ‟n klinieksuster aanmeld;  vyf (2%) deelnemers sou verkies om dit by hulle predikant aan te meld;  vier (2%) deelnemers het aangedui dat hulle dit op internet sou aanmeld;  drie (1%) deelnemers verkies om dit by ‟n jeuggroep aan te meld;  een (1%) deelnemer sou ‟n brief in ‟n posbus by die skool gooi, of dit deur MXIT aanmeld. Adolessente is bang om seksuele misbruik aan te meld, want hulle vrees die reaksie van hulle ouers of ander professionele persone. In sommige gevalle word die uitgebreide familie in kennis gestel en in uitsonderlike gevalle word kontak met die oortreder gemaak (Forrester, 2002:205). Adolessente se gevoelens oor seksuele misbruik In die oop vraag: “Het jy enige verdere opmerkings oor seksuele misbruik van adolessente?”, was die doel om te hoor wat adolessente oor seksuele misbruik wil sê.  107 (49%) deelnemers het “ja” op die vraag geantwoord;  65 (30%) deelnemers het “nee” geantwoord; Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)  http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 188 48 (22%) deelnemers het geen respons gehad nie. 48 (22%) deelnemers het geen respons gehad nie. 48 (22%) deelnemers het geen respons gehad nie. 48 (22%) deelnemers het geen respons gehad nie. Deelnemers wat “ja” geantwoord het, het die volgende uitlatings oor die seksuele misbruik van adolessente gemaak:  erkeerd en afgryslik” is;  Dat dit “verkeerd en afgryslik” is;  “adolessente wat seksueel misbruik word moet stop en hulp kry”;  “adolessente se vertrouensverhouding met hulle ouers moet verbeter, sodat hulle hulp kan vra”;  “seksuele misbruik van adolessente moet stop, want dit veroorsaak emosionele en psigiese skade”;  “die seksuele oortreder moet gestraf word”;  g “die doodstraf moet terug gebring word vir die seksuele oortreder”;  “die doodstraf moet terug gebring word vir die seksuele oortreder”;  “seksuele misbruik neem stelselmatig toe en niks word gedoen om dit te kee “seksuele misbruik neem stelselmatig toe en niks word gedoen om dit te keer nie”;  “ k l i b ik k t lk h l d l idd l i b ik b d ” seksuele misbruik veroorsaak vrees wat alkohol- en dwelmmiddel misbruik bevorder . Die algemene gevoel van deelnemers wat “nee” geantwoord het, is dat, “adolessente self by seksuele misbruik betrokke raak”. Die algemene gevoel van deelnemers wat “nee” geantwoord het, is dat, “adolessente self by seksuele misbruik betrokke raak”. Massamedia en dienslewering Massamedia en dienslewering Hoefnagels en Mudde (2000:1100) het in hulle artikel bevind dat dit makliker sal wees om die oortreder te systap, indien daar van openbare bewusmaking ter voorkoming gebruik gemaak word. Die hoër openbare bewusmaking waarna hier verwys word, is kennisgewingborde, plakkate en moontlike advertensies. TABEL 4 MASSAMEDIA EN DIENSLEWERING MASSAMEDIA F % Tydskrifte 146 66.36 Koerante 111 50.45 Radio 96 43.63 Televisie 164 74.54 Inligtingspamflet by skole 95 43.18 Plakkaat by skole 96 43.63 Webtuiste op internet 104 47.27 Kletskamer op internet 47 21.36 MXIT 117 53.18 Praatjie deur ingeligte persoon 115 52.27 Ander (spesifiseer) 15 6.81 TABEL 4 MASSAMEDIA EN DIENSLEWERING Deelnemers kon hier aandui deur watter medium van massamedia hulle sou verkies om meer inligting te ontvang rakende seksuele misbruik en die dienste van maatskaplike werkers of forensiese maatskaplike werkers. Deelnemers kon hulle keuses uitoefen deur die vorm van massamedia met ‟n X te merk. Deelnemers kon soveel plekke merk as wat hulle wou. Tabel 4 toon aan hoeveel deelnemers elke massamedia gemerk het. Aangesien deelnemers meer as een media kon aandui, was daar meer as 220 response. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)  http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 189 Uit tabel 4 hierbo is dit duidelik dat die grootste aantal deelnemers, naamlik 164 (75%) sou verkies om deur middel van die televisie meer oor dienslewering te leer;  Uit tabel 4 hierbo is dit duidelik dat die grootste aantal deelnemers, naamlik 164 (75%) sou verkies om deur middel van die televisie meer oor dienslewering te leer;  Uit tabel 4 hierbo is dit duidelik dat die grootste aantal deelnemers, naamlik 164 (75%) sou verkies om deur middel van die televisie meer oor dienslewering te leer;  In die tweede plek het 146 (66%) deelnemers aangetoon dat hulle in tydskrifte meer van dienslewering sou wou leer;  In die tweede plek het 146 (66%) deelnemers aangetoon dat hulle in tydskrifte meer van dienslewering sou wou leer;  Die volgende sewe mediums lê min of meer gelyk: 117 (53%) deelnemers het MXIT aangedui; 115 (52%) deelnemers het ‟n praatjie deur ingeligte persoon aangedui; 111 (50%) deelnemers het koerante verkies; 104 (47%) deelnemers het ‟n webtuiste op internet aangedui; 96 (44%) deelnemers het die radio en plakkate by skool aangedui en 95 (43%) deelnemers het inligtingspamflette by skole aangetoon. Massamedia en dienslewering  Die laagste aantal 47 (21%) deelnemers het aangedui dat hulle deur middel van ‟n kletskamer op die internet meer van die dienslewering sou wou uitvind.  Die laagste aantal 47 (21%) deelnemers het aangedui dat hulle deur middel van ‟n kletskamer op die internet meer van die dienslewering sou wou uitvind.  Slegs 15 (7%) deelnemers het na ander massamedia, in die volgende frekwensiedistribusie verwys: klasverband – vier deelnemers; Facebook – drie deelnemers; onderwyser of maatskaplike werker by die skool, sms‟e en X-Mig 33 – twee deelnemers elk. Bewusmakingsveldtog Die doel van die oop vraag: “Sou jy belangstel om aan ‟n bewusmakingsveldtog rakende seksuele misbruik van adolessente deel te neem?”, was om te bepaal of adolessente sou belangstel om aan ‟n bewusmakingsveldtog deel te neem:  Die doel van die oop vraag: “Sou jy belangstel om aan ‟n bewusmakingsveldtog rakende seksuele misbruik van adolessente deel te neem?”, was om te bepaal of adolessente sou belangstel om aan ‟n bewusmakingsveldtog deel te neem:  172 (78%) deelnemers het aangedui dat hulle wou deelneem;  44 (20%) deelnemers het aangedui dat hulle nie wou deelneem nie;  4 (2%) deelnemers het geen respons gehad nie. Die response van deelnemers wat aan ‟n bewusmakingsveldtog wou deelneem, het as volg gelui:  “hulle sal ander adolessente wil help wat seksueel misbruik word”;  “hulle sal eers die nodige kennis wil bekom, alvorens hulle ander adolessente sal help wat seksueel misbruik word”;  “hulle sal aan ‟n veldtog wil deelneem, want hulle wil voorkomend optree”;  “adolessente in Suid-Afrika moet gerespekteer word”. Deelnemers wat nie deel van ‟n bewusmakingsveldtog wou wees nie, het die volgende te sê gehad:  “hulle beskik nie oor genoegsame kennis nie, en sal dit nie emosioneel kan hanteer om aan ‟n veldtog deel te neem nie”;  hulle is “te besig” om aan ‟n veldtog deel te neem. hulle is “te besig” om aan ‟n veldtog deel te neem. Die meerderheid deelnemers was bereid om die seksueel misbruikte slagoffer te help. Slagoffers van seksuele misbruik se oorweldigende reaksie aan adolessente is om die gedrag aan te meld. Hulle sê dat dit goed is om dit te rapporteer, want dit help jou besef jy is nie alleen nie. Adolessente dogters het ook bevestig dat hulle bekendmaking van die misbruik die spanning verlig het (Forrester, 2000:203-204). GEVOLGTREKKINGS Die studie het die navorser se ervarings bevestig dat adolessente wat seksueel misbruik word, dit nie sal aanmeld nie en as gevolg daarvan baie jare lank die slagoffers daarvan bly. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)  http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 190 Die studie het die volgende redes waarom adolessente nie seksuele misbruik aanmeld nie, oortuigend aangetoon:  Die studie het die volgende redes waarom adolessente nie seksuele misbruik aanmeld nie, oortuigend aangetoon:  Hulle is bang vir hulle ouers se reaksie as hulle die seksuele misbruik sou aanmeld; Hulle is bang vir hulle ouers se reaksie as hulle die seksuele misbruik sou aanm Hulle vind dit moeilik om die seksuele misbruik aan gesinslede bekend te maa Hulle is bang niemand sal hulle glo as hulle die misbruik bekend maak nie;  Hulle is bang die oortreder word nie skuldig bevind nie;  Hulle glo dat dit wat met hulle gebeur ‟n “geheim” is;  Hulle kry nie die nodige hulp wat hulle verdien nie. Die studie het die noodsaak en behoefte aan ‟n aanmeldingsriglyn bevestig. Uit die studie het dit geblyk dat adolessente seksuele misbruik die graagste by hulle ouers sou wou aanmeld. Tog gebeur dit nie, weens ‟n gebrek aan ‟n vertrouensverhouding met ouers of weens die onbekwaamheid of onkunde van ouers. ‟n Aanmeldingsriglyn sal hierdie probleme moet aanspreek. Die studie toon aan dat daar groot onkunde oor die rol van die FMW bestaan. Hierdie onkunde is nie net by adolessente nie, maar ook by maatskaplike werkers in die praktyk en ander rolspelers in die aanmeldingsproses. Dit het noodsaaklik geword dat ‟n deeglike bewusmakingsveldtog ten opsigte van die rol van die FMW geloods word. AANMELDINGSRIGLYNE VIR ADOLESSENTE WAT AAN SEKSUELE MISBRUIK BLOOTGESTEL WORD Daar bestaan nie op die oomblik in Suid-Afrika aanmeldingsriglyne vir adolessente wat seksueel misbruik word nie. Met hierdie studie is ‟n poging aangewend om sulke riglyne te formuleer. Die empiriese ondersoek het egter baie leemtes uitgewys wat eers aangespreek sal moet word, voordat bruikbare aanmeldingsriglyne vir adolessente ontwerp sal kan word. Die aanmeldingsriglyne wat die navorser aanbeveel, is gebaseer op die gemeenskaps- ontwikkelingsproses. Hierdie proses fokus daarop om tot aksie oor te gaan. Weyers (2008:69- 112) identifiseer die vyf fases wat in die onderstaande tabel bespreek word. TABEL 7 AANMELDINGSRIGLYNE  hulle meer bewus gemaak moet word van waar hulle hulp kan kry  as hulle seksueel misbruik word, bang is vir hulle ouers se reaksie indien hulle dit wel sou aanmeld  die misbruikte adolessent dit moeilik aan ander gesinslede bekend maak  die misbruikte adolessent ‟n slagoffer van hulle omstandighede word, want hulle weet nie waar om hulp te kry nie  ‟n aanmeldingsriglyn moet bestaan as hulle wil aanmeld en hulp kan kry  hulle meer van massamedia gebruik wil maak om aan te meld en hulp te kry Ui i ‟ kl i l d l d g p y  Uit navorsing toon ‟n kleiner aantal adolessente aan dat:  hulle nie besef hulle word misbruik nie  hulle glo dat dit wat met hulle gebeur ‟n “geheim” is  hulle glo seksuele misbruik deel van die grootwordproses is  hulle nie besef watter gevolge die misbruik het nie  die slagoffer-adolessent nie die nodige hulp kry wat hulle verdien nie  adolessente onseker is van waar om seksuele misbruik aan te meld of verkies om dit nie aan te meld nie dit i ld i t dit t t h ll b “l kk ” i Fase twee: Identifiseer en ontleed struikelblokke Fase twee: Identifiseer en ontleed struikelblokke Fase twee: Identifiseer en ontleed struikelblokke  Slegs adolessente wat ‟n kriminele saak teenoor die beweerde oortreder maak kan van die dienste van die FMW in die polisie gebruik maak.  Daar is ook forensiese maatskaplike werkers wat privaat praktiseer. Wanneer adolessente van hulle dienste gebruik maak, word groot bedrae geld gevra wat die slagoffer en gesin nie altyd kan bekostig nie. y g  Polisiebeamptes beskik nie oor die nodige opleiding om met die misbruikte adolessent te werk nie, en daar is nie eenvormige protokol rakende die hantering van seksuele misbruik nie g p g  Die maatskaplike werkers in die praktyk, adolessente, hulle ouers, onderwysers en maats weet nie watter werk ‟n FMW doen en dat hulle spesialiseer in die hantering van seksueel misbruik sake nie.  Adolessente wil graag seksuele misbruik by hulle ouers aanmeld. Die probleem is dat ouers nie oor genoegsame kennis van seksuele misbruik beskik om hulle kinders van hulp te wees nie.  Adolessente wil graag seksuele misbruik by hulle ouers aanmeld. TABEL 7 AANMELDINGSRIGLYNE Fase een: Situasie-analise  Uit navorsing toon ‟n groot aantal adolessente aan dat:  hulle weet wat seksuele misbruik behels  hulle aan seksuele misbruik blootgestel word  seksuele misbruik toeneem  hulle eerder sal stilbly oor seksuele misbruik as om daaroor te praat  ouers weet wat seksuele misbruik is  ouers nie genoeg met kinders oor seksuele misbruik praat nie  hulle nie seksuele misbruik bekend maak nie, want hulle is bang niemand sal hulle glo nie  die misbruikte adolessent bang is om hof toe te gaan  die misbruikte adolessent bang is die oortreder word nie skuldig bevind nie.  hulle meer bewus gemaak moet word van waar hulle hulp kan kry  as hulle seksueel misbruik word, bang is vir hulle ouers se reaksie indien hulle dit wel sou aanmeld  die misbruikte adolessent dit moeilik aan ander gesinslede bekend maak  die misbruikte adolessent ‟n slagoffer van hulle omstandighede word, want hulle weet nie waar om hulp te kry nie  ‟n aanmeldingsriglyn moet bestaan as hulle wil aanmeld en hulp kan kry  hulle meer van massamedia gebruik wil maak om aan te meld en hulp te kry  Uit navorsing toon ‟n kleiner aantal adolessente aan dat:  Uit navorsing toon ‟n groot aantal adolessente aan dat:  hulle weet wat seksuele misbruik behels  hulle aan seksuele misbruik blootgestel word  seksuele misbruik toeneem  hulle eerder sal stilbly oor seksuele misbruik as om daaroor te praat  ouers weet wat seksuele misbruik is  ouers nie genoeg met kinders oor seksuele misbruik praat nie  hulle nie seksuele misbruik bekend maak nie, want hulle is bang niemand sal hulle glo nie  die misbruikte adolessent bang is om hof toe te gaan  die misbruikte adolessent bang is die oortreder word nie skuldig bevind nie. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://socialwork.journals.ac.za/ p j http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 191 TABEL 7 AANMELDINGSRIGLYNE  Gereelde inligtingsessies moet in gemeenskappe, skole en aan ouers aangebied word. Brosjures kan met die sessies versprei word en plakkate kan opgesit word.  Adolessente kan deur middel van kleingroepbesprekings (in klasverband) ingelig word oor die proses van gereedmaking, sodat hulle gouer die misbruik kan aanmeld.  Onderwysers moet meer bewus gemaak word en leiding kry van waar ‟n misbruik adolessent dit kan aanmeld en hulp kry. Hierdie stap kan begin by skole se ondersteuningspanne. g p Fase vier: Implementeer aksieplan Fase vier: Implementeer aksieplan  Maak gemeenskappe en leiers deel van die besluitnemingsprosesse en betrek hulle by die aksieplan. p  Die FMW moet die inisieerder van die aksieplan wees en toesien dat resultate bereik word.  Maak gebruik van verskillende spesialisvelde om forensiese dienslewering te bevorder.  Die FMW moet meer sigbaar en bereikbaar vir die adolessent gemaak word. g g  Dienslewering van die FMW kan beter bekendgestel word deur moderne massamedia, byvoorbeeld mxit, internet, facebook ens.  Betrek alle rolspelers by bewusmakingsveldtogte. Fase vyf: Evalueer en instandhouding van dienslewering Fase vyf: Evalueer en instandhouding van dienslewering  Bepaal deurgaans of die forensiese dienslewering effektief is en die beste belang van die adolessent op die hart dra. p  FMW moet ‟n kwaliteit statutêre diens wees aan die misbruikte adolessent.  Adolessente moet deurgaans op hoogte wees van waar, hoe en by wie seksuele misbruik aangemeld kan word.  Die mikpunt moet wees om die aanmeldings- en hofproses in so ‟n kort moontlike tyd af te handel sodat die kind terapeuties aangespreek kan word. TABEL 7 AANMELDINGSRIGLYNE Die probleem is dat ouers nie oor genoegsame kennis van seksuele misbruik beskik om hulle kinders van hulp te wees nie.  Die misbruikte adolessent sal soms die misbruik aan ‟n onderwyser bekend maak, maar dié weet ook nie altyd waar om dit aan te meld en hulp te kry nie.  Die misbruikte adolessent sal soms die misbruik aan ‟n onderwyser bekend maak, maar dié weet ook nie altyd waar om dit aan te meld en hulp te kry nie. y p y  Daar bestaan geen duidelike aanmeldingsproses- of prosedure nie.  Adolessente is baie onseker oor die hofproses.  Adolessente is baie onseker oor die hofproses.  Die verskillende rolspelers in die aanmeldingsproses werk nie as ‟n span saam nie, maar as los entiteite. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://socialwork.journals.ac.za/ http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 192 Fase drie: Formuleer ’n plan van aksie en mobiliseer aksiesisteme  ‟n Duidelike aanmeldingsriglyn vir seksuele misbruik in Suid- Afrika moet geformuleer word.  ‟n Duidelike aanmeldingsriglyn vir seksuele misbruik in Suid- Afrika moet geformuleer word.  Genoeg forensiese maatskaplike werkers moet opgelei en ontplooi word in gemeenskappe.  Genoeg forensiese maatskaplike werkers moet opgelei en ontplooi word in gemeenskappe. g pp  Gemeenskappe moet ingelig word rakende die dienslewering van ‟n FMW. pp nskappe moet ingelig word rakende die dienslewering van ‟n FMW. pp g g g  Forensiese maatskaplike werkers moet voldoende opgelei wees om oor die forensiese vaardigheid te beskik en die taal van die kind te praat. pp g g g  Forensiese maatskaplike werkers moet voldoende opgelei wees om oor die forensiese vaardigheid te beskik en die taal van die kind te praat. g p  Die beeld van die FMW moet vertroue by die adolessent inboesem, sodat hulle die vrymoedigheid het om hulp te vra. g p  Die beeld van die FMW moet vertroue by die adolessent inboesem, sodat hulle die vrymoedigheid het om hulp te vra.  Die FMW se primêre doel moet wees om die slagofferkind te beskerm teen verdere misbruik en te verhoed dat die kind ‟n slagoffer van die aanmeldingsisteem word. g g  Die moontlikheid moet ondersoek word of ‟n FMW as spesialiswerker by Departement van Maatskaplike Ontwikkeling aangestel kan word, of by die hof. p p g g y  Alle rolspelers moet deel van ‟n multi-dissiplinêre span word en oor duidelike protoko beskik. SAMEVATTING Die hoofdoel van die studie was om ondersoek in te stel na die redes waarom adolessente nie dadelik seksuele misbruik aanmeld nie. Aandag is ook gegee aan die ontwikkeling van aanmeldingsriglyne waarvolgens seksuele misbruik aangemeld kan word, en gevolglik toegang tot die dienste van forensiese maatskaplike werkers verkry kan word. Die aanmeldingsriglyn wat in hierdie studie geformuleer is, is ‟n poging om die ernstige leemtes in die aanmeldingsproses aan te spreek. Dit moet egter as ‟n eerste stap gesien word en het nog baie skaafwerk en verdere navorsing nodig. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 193 ‟n Probleem is dat forensiese maatskaplike werk ‟n nuwe spesialisveld in die maatskaplikewerk-professie is. Op hierdie stadium is die Noordwes-Universiteit in onderhandelinge met die Suid-Afrikaanse Raad vir Maatskaplike Diensberoepe om forensiese maatskaplike werk as spesialisveld te laat registreer. Dit sal forensiese maatskaplike werk ‟n meer prominente posisie binne die veld van maatskaplike dienslewering gee. Op hierdie wyse kan eenvormigheid bereik word rakende die aanmelding en dienslewering van forensiese maatskaplike werkers in Suid-Afrika. Hierdie projek is uitgevoer binne die groter navorsingsprojek: Maatskaplike Werk in Forensiese Praktyk onder leiding van C. Wessels en is befonds deur die navorsingseenheid AUTHeR en die NRF. BIBLIOGRAFIE ALAGGIA, R. 2004. Many ways of telling: expanding conceptualizations of child sexual abuse disclosure. Child Abuse & Neglect, 28(11):1213-1227. ANON. 2002. Can social marketing be used to prevent child sexual abuse: involving public, private and community partners to evaluate effectiveness? 130th Annual Meeting of APHA held at Philadelphia, Pa. on 11 Nov. 2002. [Online] Available: http://apha.confex.com/apha/130am/techprogram/paper_42705.htm [Accessed: 22/04/2008]. ANON. 2008. Forensiese maatskaplike werk: misbruik van kinders. “Kind as kliënt.” ‟n Teoretiese oorsig. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus). (Seminaar 2. Leesgids 10-13 Maart 2008. MWKF 876.) BABBIE, E. 2001. The practice of social research. London: Wadsworth. BABBIE, E. 2001. The practice of social research. London: Wadsworth. BARKER, R.L. & BRANSON, D.M. 1993. Forensic social work: legal aspects of professional practice. New York: The Haworth Press. BOLEN, R.M. 2001. Child sexual abuse: its scope and our failure. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. BUKAU, S.C. 2003. Kinders as slagoffers van seksuele misdade. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika. (LLD-Proefskrif) COLLINGS, S.J. 2006. How do sexually abused children disclose? Towards an evidence-based approach to practice. Acta Criminologica, 19(1):33-41. FINKELHOR, D., WOLAK, J. & BERLINER, L. 2001. Police reporting and professional help seeking for child crime victims: a review. Child Maltreatment, 6(1):17-30. FORRESTER, A.M. 2002. The telling of the telling: a narrative exploration of adolescent girls’ process of disclosure of sexual abuse. United States. ProQuest Information and Learning Company. (DPhil Thesis) FOUCHÉ, C.B. & DE VOS, A.S. 2005. Problem formulation. In: DE VOS, A.S., STRYDOM, H., FOUCHÉ, C.B. & DELPORT, C.S.L. (eds) Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. Pretoria: Van Schaik Uitgewers: 100-110. HOEFNAGELS, C. & MUDDE, A. 2000. Mass media and disclosures of child abuse in the perspective of secondary prevention, putting ideas into practice. Child Abuse & Neglect, 24(8):1091-1101. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) http://dx.doi.org/10.15270/47-2-134 194 JENSEN, T.K., GULBRANDSEN, W., MOSSIGE, S., REICHELT, S. & TJERSLAND, O.A. 2005. Reporting possible sexual abuse: a qualitative study on children‟s perspectives and the context for disclosure. Child Abuse & Neglect, 29(12):1395-1413. MEEL, B.L. 2008. Trends of rape in the Mthatha area, Eastern Cape, South Africa. South African Farm Practice, 50(1):69a. MENDOZA, T.M.R. 1989. Factors facilitating the disclosure of sexual abuse by children and adolescents. Arizona: Arizona State University. (Thesis - Department of Communication) MITCHELL, M. & JOLLEY, J. 2001. Research design explained. New York: Harcourt College Publishers. RUBIN, A. & BABBIE, E.R. 2005. Research methods for social work. London: Thomson Brooks/Cole. Me Marthie van der Schyff, Kantoorhoof en maatskaplike werker te Child Welfare, SA, Welkom; Dr Corinne Strydom, Skool vir Psigo-Sosiale Gedragswetenskappe, Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit, Potchefstroom, Suid-Afrika. RUBIN, A. & BABBIE, E.R. 2005. Research methods for social work. London: Thomson Brooks/Cole. SALZWEDEL, I. 2006. So loop die kinders deur. Beeld, 22 November, 29. SMIT, A.H. 2007a. Adolescents’ experiences of parental reactions to the disclosure of child sexual abuse. Pretoria: Universiteit van Pretoria. (MA(MW-Verhandeling) SMIT, S. 2007b. Die forensiese maatskaplike werker as getuie in die hof. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus). (MA(MW)-skripsie (Forensies)) STALLER, K.M. & NELSON-GARDELL, D. 2005. “A burden in your heart”: lessons of disclosure from female preadolescent and adolescent survivors of sexual abuse. Child Abuse & Neglect, 29(12):1415-1432. STATSOFT INC. 2007. STATISTICA (data analysis software system), version 8.0. [Web] Beskikbaar: www.stasoft.com. STRYDOM, H. 2005a. Sampling and sampling methods. In: DE VOS, A.S., STRYDOM, H., FOUCHÉ, C.B. & DELPORT, C.S.L. (eds) Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. Pretoria: Van Schaik Uitgewers: 192-204. STRYDOM, H. 2005b. Ethical aspects of research in the social sciences and human service professions. In: DE VOS, A.S., STRYDOM, H., FOUCHÉ, C.B. & DELPORT, C.S.L. (eds) Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. Pretoria: Van Schaik Uitgewers: 56-70.) VERSTER, B. 2005. Assessering van die kind in die statutêre proses: ’n gestaltbenadering. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika. (MDiac-verhandeling (Spelterapie)) WEYERS, M.L. 2008. The theory and practice of community work: a South African perspective. Potchefstroom: Keurkopie. Me Marthie van der Schyff, Kantoorhoof en maatskaplike werker te Child Welfare, SA, Welkom; Dr Corinne Strydom, Skool vir Psigo-Sosiale Gedragswetenskappe, Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit, Potchefstroom, Suid-Afrika. Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2) Social Work/Maatskaplike Werk 2011:47(2)

https://socialwork.journals.ac.za/pub/article/download/134/121

Afrikaans

http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 486 INLEIDING Adolessente dogters wat vir die eerste keer ʼn selfmoordpoging aanwend, loop die risiko om met die tweede poging daarin te slaag. Selfmoordpogings word toegeskryf aan ʼn verskeidenheid omstandighede en gebeure wat ʼn persoon kwesbaar maak vir selfmoord. Hierdie stelling is al deur verskeie studies as waar bewys, maar die vraag bly egter wat die oorhoofse psigososiale behoeftes van hierdie dogters is. Met die uiteindelike fokus op selfmoord-voorkoming deur middel van lewensbegeleiding as hulpverleningstrategie in maatskaplike werk, het die navorser kwalitatiewe verkenning onder ʼn spesifieke groep adolessente dogters onderneem. ONTWERP Min aandag is tot dusver geskenk aan die voorkoms van selfmoordgedrag onder adolessente in Suid Afrika (Madu & Matla, 2003:126). Die navorser se studie is ook die eerste van hierdie aard wat by Potchefstroom Hospitaal onderneem is. Alpaslan (2003:266) beveel aan dat die stem en perspektief van hierdie spesifieke kliëntegroep gehoor moet word, sodat navorsing doeltreffender en meer holisties aangepak kan word. Die navorser het van kwalitatiewe navorsing gebruik gemaak en sodoende direk en persoonlik in interaksie met enkele respondente getree. Kwalitatiewe navorsing werk daartoe mee om sin te maak uit hoe dit is om in die skoene van die deelnemers te staan. Die navorser het dus gepoog om ingesamelde data objektief en beskrywend weer te gee (Wolcott, 2001:31-32). Deur die gebruik van verkennende navorsing kan die adolessente se psigososiale behoeftes as ʼn nuwe fenomeen bestudeer word (Babbie & Mouton, 2009:79; Dane, 2011:7; Naidoo, 2010:57). In die ondersoek na nuwe navorsingsareas moet noukeurigheid aan die dag gelê word, om die bevindinge te staaf. Verklarende navorsing, gepaard met kwalitatiewe navorsing, is benut deur literatuurkontrole te doen na afloop van die empiriese navorsing, en sodoende bevindinge te toets (Rubin & Babbie, 2010:42). Literatuur is dus gebruik om resultate te verklaar en te verduidelik wat weer lei tot insig in en begrip van die ondersoek (Dane, 2011:9-10; Mitchell & Jolley, 2010). Aldus De Vos, Strydom, Fouché en Delport (2011:298-299) behoort literatuurkontrole plaas te vind na afloop van die data-insameling, juis sodat die navorser sy/haar objektiwiteit kan behou. Alle navorsing moet kan beantwoord aan die evalueringskriteria geldigheid en betroubaarheid. De Vos et al. (2011:419-421) en Padgett (2008:180-181) verwys na Lincoln en Guba se vier alternatiewe konstrukte wat geldigheid by kwalitatiewe data weerspieël: Alle navorsing moet kan beantwoord aan die evalueringskriteria geldigheid en betroubaarheid. De Vos et al. (2011:419-421) en Padgett (2008:180-181) verwys na Lincoln en Guba se vier alternatiewe konstrukte wat geldigheid by kwalitatiewe data weerspieël:  Geloofwaardigheid verwys na korrelasie tussen die siening van die respondente en die navorser se beskrywing en interpretasie. Die onderwerp word dus akkuraat beskryf deur die ondersoek.  Geloofwaardigheid verwys na korrelasie tussen die siening van die respondente en die navorser se beskrywing en interpretasie. Die onderwerp word dus akkuraat beskryf deur die ondersoek.  Oordraagbaarheid wys dat die bevindinge van een populasie ook by ʼn ander populasie gevind sal word, en bevindinge dus veralgemeen kan word. PROBLEEMSTELLING Volgens die Wêreldgesondheidsorganisasie (WGO) is selfmoord een van die drie hoofoorsake van sterftes in die ouderdomsgroep 15 tot 34 jaar, terwyl die hoogste aantal selfmoordgevalle in Suid-Afrika by tieners tussen die ouderdomme 15 en 24 jaar plaasvind (Brunsdon & Janse van Rensburg, 2003:2; Madu & Matla, 2003:126; Oktober, 2009:10), wat daarop dui dat adolessente ʼn hoërisiko-groep is (Zastrow & Kirst-Ashman, 2004:270). Die ontwikkelingstake van adolessente sluit identiteitsvorming, herdefiniëring van ouer- kindverhoudings en ʼn versterkte affiliasie met die portuurgroep in. Hierdie periode word geassosieer met ʼn toename in interpersoonlike konflik, negatiewe emosies en onvanpaste hanteringsvaardighede. Vashchenko, Lambodoni en Brody (2007:245) se studie dui daarop dat adolessente dogters meer interpersoonlike spanning ervaar en oor ʼn swakker vermoë beskik om situasies te hanteer as wat die geval by seuns is. Dit kan weer ʼn potensiële gevaar vir hulle welstand en algemene gesonde ontwikkeling inhou. Met die toepassing van meer gewelddadige selfmoordmetodes is mans gewoonlik meer geslaagd in hulle pogings tot selfmoord. Vroue, daarteenoor, slaag meestal nie in hul selfmoordpogings nie omdat hulle minder gewelddadige metodes toepas. Selfmoordpogings kom dus meer onder vroue as onder mans voor, omdat hulle verskeie kere in hulle pogings misluk (Barlow & Durand, 2005:247; Keogh, 2009:4). Die geloof dat mense wat dreig om selfmoord te pleeg nie ernstig daaroor is nie, stem nie ooreen met die feite nie. Ongeveer 80 persent selfmoordgevalle word voorafgegaan deur verbale of nieverbale waarskuwingstekens wat die persoon se ware bedoelings aandui (Schlebusch, 2005:96). In baie gevalle van nie-fatale selfmoordgedrag neem ouers en volwassenes genoemde gedrag nie ernstig op nie (Schlebusch, 2005:58). Persone wat voorheen selfmoord probeer pleeg het, is meer geneig om met ʼn tweede poging daarin te slaag (Roswarski & Dunn, 2009:34; Zastrow & Kirst-Ashman, 2004:270). Dit is om hierdie rede dat daar ʼn besorgdheid oor adolessente dogters met selfmoordgedrag bestaan. Para-selfmoordpogings of kamma-selfmoorde word ook beskou as mislukte selfmoordpogings. Die persoon se bedoeling is egter nie altyd noodwendig om te sterf nie, maar as ʼn uitroep om hulp deur ʼn onvanpaste probleemoplossingstegniek toe te pas. Die moontlikheid dat so ʼn Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 487 poging tot die dood kan lei, moet egter ook in gedagte gehou word (Andrew, 2006:13; Schlebusch, 2005:6). Familiegeweld, probleemdrinkery by die huis en geskeide ouers wat dan aanleiding gee tot selfmoordpogings (Alpaslan, 2003:258; Anon, 2005) is ʼn goeie aanduiding van die invloed wat die huislike omstandighede op die kinders het. DOELWIT Die doelwit van hierdie artikel is om die psigososiale behoeftes van adolessente dogters wat selfmoordgedrag toon, te bepaal. PROBLEEMSTELLING Gesonde ouer-familieverbintenisse en -verhoudings word deur Alpaslan (2003:264) as ʼn beskermingsfaktor teen selfmoordpogings beskou. Op grond van die voorafgaande ontstaan die volgende navorsingsvraag: Wat is die psigososiale behoeftes van adolessente dogters wat selfmoordgedrag toon? PROSEDURES Adolessente dogters wat weens selfmoordpogings by die Potchefstroom Hospitaal in die Noordwes Provinsie opgeneem is, is genader. Die navorser kon toegang tot hierdie dogters verkry deur haar betrokkenheid as student maatskaplike werker by Potchefstroom Hospitaal. ʼn Aantal adolessente dogters wat selfmoordpogings aangewend het, en deur middel van persoonlike kontak met die navorser, van die studie te hore gekom het, het vrywilliglik deelgeneem. ʼn Doelgerigte steekproef is binne die nie-waarskynlikheid seleksiegroep gebruik met ʼn totaal van 10 adolessente dogters wat aan hierdie studie deelgeneem het. Adolessente dogters is genader totdat dataversadiging bereik is (Naidoo, 2010:59). Volgens die navorser bestaan die doelgerigte steekproef uit elemente wat die mees tipiese eienskappe van adolessente dogters met selfmoordgedrag verteenwoordig (De Vos et al., 2011:232; Naidoo, 2010:58). Kwalitatiewe verkennende studies lei tot insig en begrip, eerder as insameling van detail, en sluit tipies die gebruik van indiepte-onderhoude in (Mitchell & Jolley, 2010). Die navorser het gebruik gemaak van semi-gestruktureerde indiepte-onderhoude as ʼn kwalitatiewe data- insamelingsmetode. Die semi-gestruktureerde, beplande onderhoud bestaan uit ʼn minimum aantal rigtinggewende vrae of vooraf-gedefinieerde vrae, om die narratiewe van individue te ontlok (Gibson & Brown, 2009:86; Naidoo, 2010:60; Royse, 2011:264). Om die psigososiale behoeftes van hierdie dogters te bepaal is die semi-gestruktureerde onderhoudriglyn-metode van Patton (2002:343-345) toegepas. ONTWERP  Oordraagbaarheid wys dat die bevindinge van een populasie ook by ʼn ander populasie gevind sal word, en bevindinge dus veralgemeen kan word. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 488  Deur betroubaarheid moet die navorser rekenskap gee van veranderinge in die verskynsel wat ondersoek word. Prosedures van die ondersoek moet dus gedokumenteer en nagevolg word.  Deur betroubaarheid moet die navorser rekenskap gee van veranderinge in die verskynsel wat ondersoek word. Prosedures van die ondersoek moet dus gedokumenteer en nagevolg word.  Bevestigbaarheid verwys daarna dat die bevindinge duidelik ooreenstem met die data en nie net deur die navorser veronderstel word nie. Die bevindinge in die studie moet ook deur ʼn ander studie bevestig word.  Bevestigbaarheid verwys daarna dat die bevindinge duidelik ooreenstem met die data en nie net deur die navorser veronderstel word nie. Die bevindinge in die studie moet ook deur ʼn ander studie bevestig word. ETIESE ASPEKTE Aangesien die studie intieme betrokkenheid met enkele deelnemers behels, het die navorser etiese prosedures spesifiek in ag geneem. Die navorser het vooraf toestemming van die Potchefstroom Hospitaal en die superintendent verkry, asook van die Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, se Etiekkomitee, met goedkeuringsnommer NWU-00016-09-S1 om met die navorsing voort te gaan. In hierdie studie het, soos deur De Vos et al. (2011:114-119) aangedui, die vermyding van emosionele skade, ingeligte toestemming, privaatheid, vertroulikheid en anonimiteit aandag geniet. Ter vermyding van emosionele skade was deelnemers vooraf ingelig rakende die potensiële impak van die navorsing. Deeglike inligting was ook vooraf aan die deelnemers gegee rakende die doel en prosedure van die navorsing en ook rakende die geloofwaardigheid van die navorser self. Deelnemers kon sodoende ingeligte instemming gee tot hulle deelname deur ʼn instemmingsvorm te teken. Waar dogters minderjarig was, het hulle ouers ingeligte toestemming gegee. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) DATAVERWERKING Deur middel van data-insameling kon die navorser vasstel watter patrone of temas na vore kom (Patton, 2002:239). ʼn Semi-gestruktureerde onderhoudsriglyn is gevolg tydens die stel van oop vrae, en die navorser het deur die afneem van notas en aantekeninge ʼn tematiese analise van die Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 489 data gedoen. ʼn Medekodeerder is benut om data onafhanklik te interpreteer. Dataverwerking is volgens Creswell (2009:186) se agt stappe vir kwalitatief gegenereerde data gedoen. Dataversadiging word bereik wanneer die analisering daarvan herhaling en bevestiging van bevindinge uitwys eerder as dat dit daarop uitbrei (Royse, Thyer & Padgett, 2010:93). Toe geen nuwe temas na vore gekom het nie, is dataversadiging bereik. Vervolgens dan ʼn bespreking van die temas en subtemas wat na vore gekom het. BESPREKING VAN BEVINDINGE Die bevindinge word weergegee aan die hand van die ingesamelde kwalitatiewe data. Kwalitatiewe navorsing help om die relatief onbekende terrein rakende die behoeftes van adolessente dogters wat selfmoordgedrag toon, te ondersoek, om sodoende die selfmoordpogingverskynsel beter te verstaan (Dane, 2011:9-10). In die verstaan van hierdie verskynsel en die identifisering van behoeftes kan moontlike hulpverleningstrategieë dus ontwerp word. TABEL 1 IDENTIFISERENDE BESONDERHEDE VAN DEELNEMERS Deelnemer Ouderdom Huidige aktiwiteit Kultuur groep Ouers teenwoordig 1 19 jaar Werkloos Swart Ma teenwoordig en betrokke, Pa oorlede 2 18 jaar Skolier Swart Ma teenwoordig en betrokke, Pa oorlede 3 15 jaar Skolier Swart Ma teenwoordig maar onbetrokke Pa oorlede 4 17 jaar Skolier Blank Ma teenwoordig en betrokke, Pa weggeloop 5 17 jaar Skolier Swart Ma teenwoordig en betrokke, Pa weggeloop 6 20 jaar Skolier Swart Ma teenwoordig en betrokke, Pa teenwoordig en betrokke 7 18 jaar Skolier Blank Ma teenwoordig maar onbetrokke Pa teenwoordig maar onbetrokke 8 19 jaar Student Swart Ma teenwoordig maar onbetrokke Pa teenwoordig maar onbetrokke 9 18 jaar Skolier Blank Ma teenwoordig maar onbetrokke Pa teenwoordig maar onbetrokke 10 21 jaar Student Swart Ma teenwoordig en betrokke, Pa oorlede Die gemiddelde ouderdom van die dogters is 18 jaar, waarvan die meerderheid nog skoolgaande en afkomstig van die swart kultuur is. Die meeste van die dogters se ma’s is teenwoordig en betrokke by hulle lewens, terwyl 9 uit die 10 dogters se pa’s onbetrokke is. In gevalle waar hulle nie weggeloop het of oorlede is nie, is hulle emosioneel afwesig en onbetrokke, ten spyte daarvan dat hulle wel teenwoordig is in die dogters se lewens. Die subtemas beskryf nie noodwendig die direkte behoeftes van die adolessente nie, maar beskryf aspekte wat aanleiding gee tot die oorkoepelende psigososiale behoeftes wat insluit: (1) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 490 die behoefte aan liefde en aanvaarding, (2) die behoefte aan kommunikasie en (3) die behoefte aan ʼn seker toekoms. die behoefte aan liefde en aanvaarding, (2) die behoefte aan kommunikasie en (3) die behoefte aan ʼn seker toekoms. In die meeste gevalle was die oorhoofse behoeftes dus meer indirek uitgespreek en die navorser het sodoende die volgende kategorieë (skematies uiteengesit in Figuur 1) as temas geïdentifiseer. Swak selfkonsep Uit die onderstaande stellings word swak selfkonsep onder hierdie dogters afgelei Uit die onderstaande stellings word swak selfkonsep onder hierdie dogters afgelei: “Ek voel soos ’n mislukking, en dom – daar is niks wat ek kan regkry nie.” “Ek voel teleurgesteld, dom en kwaad vir myself” “Ek was teleurgesteld in myself dat ek in ʼn seksuele verhouding was.” “Ek kon nie myself wees nie, ek het myself verloor. Ek wou naar raak as ek myself sien.” “Ek weet nie, dit is moeilik, miskien – nee daar is niks van myself waarvan ek hou nie.” “Ek voel vasgevang deur hierdie persoon (ek) en wie ek nou is.” “Ek sukkel baie om van myself te hou. Ek hou nie van my hande nie en my ligte vel en die res.” “Ek voel soos ’n mislukking, en dom – daar is niks wat ek kan regkry nie.” “Ek voel vasgevang deur hierdie persoon (ek) en wie ek nou is.” “Ek sukkel baie om van myself te hou. Ek hou nie van my hande nie en my ligte vel en die res.” Hierdie dogters voel baie duidelik dat hulle nie aanvaarbaar is nie en eerder ʼn las vir die samelewing is. Die enigste opsie waaraan hulle kon dink om hulle probleme op te los was om van hulleself ontslae te raak. Hierdie dogters voel baie duidelik dat hulle nie aanvaarbaar is nie en eerder ʼn las vir die samelewing is. Die enigste opsie waaraan hulle kon dink om hulle probleme op te los was om van hulleself ontslae te raak. “Ek het gevoel, as ek dan die oorsaak en bron is van kwaad in ons huis is – laat ek dit dan elimineer.” Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) In die meeste gevalle was die oorhoofse behoeftes dus meer indirek uitgespreek en die navorser het sodoende die volgende kategorieë (skematies uiteengesit in Figuur 1) as temas geïdentifiseer. FIGUUR 1 BEHOEFTES VAN ADOLESSENTE DOGTERS TEMAS: Behoeftes van adolessente dogters TEMA 1: Liefde en aanvaarding TEMA 2: Kommunikasie TEMA 3: ‘n Seker toekoms Na aanleiding van bogenoemde behoeftekategorieë maak verskeie subtemas ook deel uit van die hooftemas. Tema 1 en subtemas word in Figuur 2 voorgestel: TEMA 1: BEHOEFTE AAN LIEFDE EN AANVAARDING FIGUUR 2 LIEFDE EN AANVAARDING WORD IN 3 SUBTEMAS VERDEEL NAAMLIK TEMA 1: Liefde en aanvaarding Subtema 1.1 Swak selfkonsep Subtema 1.2 Ouerlike verwerping Subtema 1.3 Portuurgroep- verwerping FIGUUR 1 BEHOEFTES VAN ADOLESSENTE DOGTERS TEMAS: Behoeftes van adolessente dogters TEMA 1: Liefde en aanvaarding TEMA 2: Kommunikasie TEMA 3: ‘n Seker toekoms TEMAS: Behoeftes van adolessente dogters Behoeftes van adolessente dogters TEMA 3: ‘n Seker toekoms TEMA 1: Liefde en aanvaarding Liefde en aanvaarding Kommunikasie ‘n Seker toekoms Subtema 1.3 Portuurgroep- verwerping Subtema 1.1 Swak selfkonsep Subtema 1.3 Portuurgroep- verwerping Swak selfkonsep Ouerlike verwerping Portuurgroep- verwerping Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 491 Die volgende drie subtemas word hier onderskei: “Ek was onaanvaarbaar.” Hierdie meisies, voel heel duidelik dat hul nie aanvaar word nie en eerder die bron van kwaad en ʼn las in die huis en samelewing is. Adolessente, en veral dogters, ervaar gemengde gevoelens van onsekerheid en verwarring oor wie hulle is. Die gevolg is, lae akademiese prestasie, verhoudingsprobleme en gemoedsversteurings (Gouws, Kruger & Burger, 2008:63; Melgosa & Melgosa, 2007:152). Dieselfde onsekerheid en verwarring is opgemerk by die deelnemers se sienings oor hulleself en in die wyse waarop hulle lewenstressors hanteer het. Hierdie lewenstressors sluit onder andere egskeiding van ouers, konflik en romantiese of verhoudingsprobleme in (Anon, 2005). Identiteitsontwikkeling as ʼn identifiserende taak van die adolessensiejare oefen ook ʼn groot invloed op hulle selfkonsep uit, met gevoelens van selftwyfel, onsekerheid en lae selfagting. Hulle is geneig om tydelike afname in hulle selfagting te ervaar weens die veranderinge wat met puberteit gepaard gaan, asook kognitiewe en sosiale ontwikkelinge. Faktore soos gesinsdisorganisasie, ʼn gebrek aan ouerlike liefde en ondersteuning en ʼn gebrek aan betekenisvolle verhoudings kan adolessente se selfkonsep negatief beïnvloed (Anon, 2005; Louw, Van Ede & Louw, 1998:439). Identiteit help ʼn persoon om homself as ʼn individu te beskou, ʼn besitter van unieke eienskappe en kwaliteite (Melgosa & Melgosa, 2007:156). Identiteitsverwarring ontstaan wanneer die adolessent geen besluite oor haarself of haar rolle kan neem nie en ook nie oor die vermoë beskik om self besluite te neem nie. Hierdie toestand van verwarring wek angs, apatie of vyandigheid teenoor bepaalde rolle en waardes en kan ook manifesteer in tekens van ʼn negatiewe identiteit. Hierdie negatiewe identiteit dui op besluite oor ʼn persoon se identiteit wat op ander se verwagtings gebaseer is, soos die van die portuurgroep. Die negatiewe identiteit dui ook op ʼn besluit om die teenoorgestelde te wees en op te tree as wat van jou verwag word (Louw et al., 1998:432). Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) 492 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 492 Die medekodeerder het ook die behoefte aan die ontdekking van ʼn identiteit uitgelig en die waarde wat die ontdekking van uniekheid en individualisme inhou. ʼn Verskeidenheid identiteitstatusse, soos in Louw et al. (1998:439) bespreek, wat tydens die adolessente fase bereik word, blyk ook ʼn invloed op die adolessent se persoonlikheid te hê. Adolessente wat reeds ʼn vaste identiteit verkry het, het ʼn gesonde selfkonsep, is minder emosioneel en minder selfbewus en op hulleself gefokus as die wat in die identiteitsverwarringstatus verkeer. “Ek was onaanvaarbaar.” Die adolessente wat identiteitsverwarring ervaar, is geneig om apaties en passief te wees en ʼn gevoel van hopeloosheid te ervaar. Uit die aanhalings hierbo is dit duidelik dat die deelnemers ʼn swak selfkonsep toon. Dit blyk ook minder waarskynlik dat ʼn dogter haarself as onaanvaarbaar sal beskou terwyl sy liefde en aanvaarding van haar ouers en vriende ontvang. Ouerlike verwerping Ouerlike verwerping wat dogters volgens hierdie studie ondervind het, spreek duidelik uit onderstaande stellings. “Ek het gehoop my ouers sou inspring en oorneem – dat hulle my sou aanvaar en belangstel.” “Ek het gehoop my ouers sou inspring en oorneem – dat hulle my sou aanvaar en belangstel.” “Hulle het huweliksprobleme van hulle eie gehad en ek het dit net erger gemaak. Hulle het nie nog tyd vir my ook gehad nie.” “Hulle het huweliksprobleme van hulle eie gehad en ek het dit net erger gemaak. Hulle het nie nog tyd vir my ook gehad nie.” Gevoelens van afkeur en nie-aanvaarding word uit bogenoemde aanhalings afgelei, wat die subtema van ouerlike verwerping na vore bring. “Die selfmoord poging het nie eers gehelp om hulle aandag te kry nie, ek was back to square one.” “Die selfmoord poging het nie eers gehelp om hulle aandag te kry nie, ek was back to square one ” Hierdie meisie se ouers het haar in ʼn skoolkoshuis op hoërskool geplaas en selde kontak gemaak. Dit het vir haar gevoel asof hulle van haar wou vergeet. Volgens Antaramian, Huebner en Valois (2008:114) se studie oor lewensbevrediging van adolessente blyk dit dat gesinsverhoudings vir adolessente meer waarde inhou as portuurgroepverhoudings. Vir adolessente word lewensbevrediging geassosieer met die betrokkenheid van ouers, positiewe ouer-kindverhoudings en ouerlike ondersteuning. Hoë vlakke van ouerlike ondersteuning is bevind ʼn belangrike faktor te wees by hoë vlakke van lewensbevrediging. Adolessente wat gereeld konflik en argumente met hulle ouers beleef, toon daarteenoor laer vlakke van lewensbevrediging. ʼn Groot behoefte onder die adolessente dogters om deur die eie (hier is dit die ouers) aanvaar en liefgehê te word is ook deur die medekodeerder beklemtoon, met verwerping as die subtema. Adams en Berzonsky (2003:555) beskryf hoedat lae vlakke van materne aanvaarding geassosieer word met ʼn afname in die eiewaarde onder jong adolessente. Lae vlakke van paterne aanvaarding en warmte word weer geassosieer met kognitiewe risikofaktore by ouer adolessente. ʼn Gebrek aan ouerlike belangstelling en ondersteuning het ʼn negatiewe effek op die adolessent en kan lei tot swak skoolwerk, ʼn lae selfkonsep, swak sosiale aanpassing en anti- sosiale gedrag. Een manier vir ouers om liefde te betoon en sodoende aan die adolessent se selfkonsep te bou, is deur haar te ken en te aanvaar soos sy is (Adams & Berzonsky, 2003:62; Gouws et al., 2008:68). Ouerlike verwerping Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 493 Die essensie van Carl Rogers (in Dwairy, 2010:30) se teorie is dat aanvaarding en onvoorwaardelike positiewe agting die basis is van geestesgesondheid en dat verwerping die basis is van verstandelike versteurdheid. Verwerping kwes nie net die kind se selfkonsep nie, maar vervreem die kind van sy/haar ware identiteit. Negatiewe inwerking op die psigologiese aanpasbaarheid en gedragsfunksionering van beide kinders en volwassenes word grootliks deur verwerping veroorsaak (Dwairy, 2010:30). Hierdie verwerping word in vier verskillende manifestasies ervaar. Die stellings van die adolessente dogters is by elkeen aangeheg om die onderskeie manifestasies van verwerping te verduidelik, naamlik:  koud en liefdeloos, “My pa is streng, ek kan nooit met hom praat nie.”  vyandig en aggressief, “My oom sê ek is nie familie nie, ek is sleg en vloek my.  onverskillig en verwaarlosend, “Hulle het my in die koshuis gesit, en nooit kontak gemaak nie.” – Hierdie dogter se ouers het haar in ʼn skoolkoshuis op hoërskool geplaas en selde daarna kontak gemaak. Dit het vir haar gevoel asof hulle van haar wou vergeet. Sy het intense verwerping deur haar ouers ervaar.  ondefinieerbare verwerping – wat so deur die kind ervaar word, sonder enige direkte aanduiding van ouerlike verwerping; “My ouers het niks goeie dinge om meer vir my te sê nie.”  ondefinieerbare verwerping – wat so deur die kind ervaar word, sonder enige direkte aanduiding van ouerlike verwerping; “My ouers het niks goeie dinge om meer vir my te sê nie.” Al vier bogenoemde manifestasies van verwerping is deur die deelnemers ervaar. Ouerlike verwerping impliseer dus die afwesigheid of afname in ouerlike warmte, liefde, toegeneentheid, versorging, troos, belangstelling, ondersteuning en liefde. Liefde en aanvaarding, as ʼn noodsaaklike behoefte by adolessente dogters met selfmoordgedrag, is dus gegrond in verhoudings en die mate van betrokkenheid van die ouers. Met betrekking tot die gesinslewe het ʼn groot verskeidenheid navorsing, wat onder verskeie kulture onderneem is, bewys dat ouerskap wat gepaard gaan met hoë vlakke van warmte en responsiwiteit aan die eenkant en toegepaste dissipline (streng gedragsbeheer en -vereistes) aan die ander kant, van kritieke belang is vir die gesonde ontwikkeling van adolessente (Adams & Berzonsky, 2003:62). Portuurgroepverwerping Portuurgroepverwerping wat deur hierdie dogters ondervind is, spreek duidelik uit onderstaande aanhalings. “My vriende skinder van my.” “My vriende het my in die rug gesteek.” “As ek my vriendin vertel dat ek selfmoord gepoog het, moet sy nie met my baklei en sê ek is verkeerd nie.” “Ek wou liefde en aandag en aanvaarding hê by my vriende, maar het dit nooit gekry nie.” Bogenoemde aanhalings beklemtoon hoe sterk die dogters afkeur en nie-aanvaarding uit die portuurgroep ervaar. Wanneer ʼn adolessent die beëindiging van ʼn romantiese verhouding deurmaak, kan hy/sy ook intense verwerping ervaar. “Deur die pille te drink, wou ek my ou se aandag kry en hom terugkry omdat hy my gelos het.” Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 494 Uiting van emosie Uit onderstaande stellings word die behoefte om uiting te gee aan intense emosies onder hierdie dogters afgelei. “Ek het nie gedink nie en ek wou myself bewys.” “Ek het nie gedink nie en ek wou myself bewys.” “Ek kon nie met my ma praat nie, sy is so moeilik.” “Ek wou dinge uitpraat in plaas daarvan om alles te los, laat dit borrel.” “Ek wil hê my ma moet luister en iets probeer doen.” Uit bogenoemde stellings kom dit baie sterk na vore hoe intens die adolessente dogters emosies beleef en die behoefte het om dit te hanteer en te verwerk. “Ek loop met baie kwaad, ek is baie impulsief.” “Ek het myself gesny om van die ergste emosie ontslae te raak.” “Ek het geen emosie oorgehad nie, ek het net almal gehaat.” Wanneer die dogters dringend behoefte daaraan het om te kommunikeer oor die dinge wat hulle pla en hulle dan vind dat ʼn geleentheid ontbreek om uiting te gee aan hulle emosies, bou die behoefte toenemend op, wat uiteindelik in negatiewe gedrag tot openbaring kom. Kgosimore en Makofane (2006:93) beskryf die adolessent as ʼn biologies volwasse, maar nog emosioneel onvolwasse persoon. Adolessente is geneig om minder uitermatig positiewe emosies en meer negatiewe emosies te ervaar as jonger kinders. ʼn Toename in woede en depressie is by dogters geïdentifiseer, terwyl seuns sowel positiewe as negatiewe emosies gerapporteer het. Hierdie veranderinge word hoofsaaklik veroorsaak deur ʼn styging in die hormoonvlakke. Gemoedskommelinge kom ook meer dikwels voor, wat die indruk skep dat hulle minder stabiel is. Gemoedskommelinge hou waarskynlik ook verband met die situasie waarin hulle hul bevind en hulle beweeg meer dikwels van een situasie na ʼn ander. Hulle sal byvoorbeeld opgewek wees wanneer hulle by hulle vriende is, maar bedruk in die klaskamer of by die huis (Louw et al., 1998:439,440). Ouers maak adolessente se belewenisse van romantiese verhoudings dikwels bloot af as “muisneste”. Emosionele ontwikkeling wat plaasvind in adolessente beklemtoon egter die feit dat emosies wat tydens romantiese verhoudings ervaar word, opreg en intens beleef word. Kompulsiewe emosies soos skuld, skaamte en verleentheid word meer intensief ervaar weens die feit dat adolessente geneig is om op hulleself te fokus (Louw et al., 1998:440). In sy studie oor die behoeftes van adolessente wat hulle tot selfmoordpogings wend, het Alpaslan (2003:260) bevind dat gevoelens van eensaamheid, verwerping, hopeloosheid, minderwaardigheid, innerlike woede en irritasie dié is wat met selfmoordgedrag gepaard gaan. “Ek wou kyk of my ou nog vir my sal omgee as ek iets oorkom.” Die gevolge hiervan kan wissel van hartseer gevoelens tot hoërisikogedrag (Rush-Wilson, Trippany & Gilliam, 2010:2). Die meeste van die deelnemers in hierdie ondersoek het intense verwerping beleef na die verbreking van ʼn romantiese verhouding wat gevolglik in ʼn selfmoordpoging ontaard het. Die adolessente dogters toon ʼn algehele onvermoë om emosies rakende romantiese verhoudings te hanteer en te verwerk. Om wraak te neem, te manipuleer en aandag te kry is hier ʼn sterk motivering vir selfmoordpogings volgens die medekodeerder – nie noodwendig altyd met die doel om te sterf nie. Die adolessente dogters wend hulle tot die teenoorgestelde geslag om “liefde” en “aandag” te kry, wat hulle nie in die ouerhuis kry nie. Adolessente ervaar gevoelens van onsekerheid rakende hulle selfkonsep en beskou hulleself min of meer afhanklik van vriende se menings. Om aan die verwagtinge van die portuurgroep te voldoen is noodsaaklik vir die voorkoming van alleenheid, die verlies aan vriende en uiteindelik die verlies van identiteit, omdat identiteit ook gegrond is in spesifieke rolle, naamlik die van ʼn vriend of vriendin (Engels, Kerr & Stattin, 2007:47). Wanneer jy dan ʼn vriend of vriendin verloor, val jou rol as vriend en vriendin weg en verloor jy dus daardie identiteit. Engels et al. (2007:34), asook Melgosa (2007:153) beklemtoon die belangrikheid van portuurgroepe en die behoort tot ʼn groep as noodsaaklik in die ontwikkeling van ʼn sin van sosiale welstand. Die mislukking om ʼn groep te vind waarmee die individu kan assosieer, kan lei tot kommer oor die individu se eie sosiale bevoegdheid en begeerlikheid as persoon, eensaamheid en selfs depressie. Dit is dus van kardinale belang om te voorsien in die behoefte aan liefde en aanvaarding van adolessente dogters, om sodoende ʼn swak selfkonsep en ervarings van verwerping onder adolessente dogters teen te werk. TEMA 2: BEHOEFTE AAN KOMMUNIKASIE FIGUUR 3 DIE BEHOEFTE AAN KOMMUNIKASIE WORD IN 3 SUBTEMAS VERDEEL, NAAMLIK TEMA 2: Kommunikasie Subtema 2.1 Uiting van emosies Subtema 2.2 Gehaltetyd Subtema 2.3: Vertroue Die volgende drie subtemas word ten opsigte van Kommunikasie onderskei: Kommunikasie Uiting van emosies Vertroue Gehaltetyd Die volgende drie subtemas word ten opsigte van Kommunikasie onderskei: Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 495 Gehaltetyd Die behoefte by hierdie dogters aan gehaltetyd met belangrike ander spreek duidelik uit onderstaande aanhalings van opmerkings wat hulle in hierdie verband gemaak het. “My ma was nie beskikbaar toe ek haar nodig gehad het nie.” “Ek het my ma gebel, maar sy kon nie betyds by my uitkom nie. Ek het iemand nodig gehad – My ma het klere gestryk en ek het gevoel die stryk is belangriker as ek.” “Ek het my ma gebel, maar sy kon nie betyds by my uitkom nie. Ek het iemand nodig gehad – My ma het klere gestryk en ek het gevoel die stryk is belangriker as ek.” “Ons sit nie saam en praat nie.” “My ma moet meer tyd met ons kinders spandeer.” “Wanneer ek wel by my ouers gaan kuier, is hulle altyd te besig om nog aan my ook aandag te gee.” “Wanneer ek wel by my ouers gaan kuier, is hulle altyd te besig om nog aan my ook aandag te gee.” “Liefde is tyd” is ʼn opmerking wat dikwels gemaak word – ʼn uitdrukking wat groot ʼn waarheid bevat. Liefde word bewys deur die tyd wat jy aan iemand bestee. Dit is vir die adolessente dogters onmoontlik om hulle emosies te ontlaai en te kommunikeer wanneer daar nie gehaltetyd aan hulle afgestaan word nie. Dit is duidelik dat die adolessente dogters ʼn behoefte daaraan het om te kommunikeer, maar hulle ervaar dat hulle ouers nie vir hulle tyd het nie en dat daar niemand is om na hulle te luister nie. Interpersoonlike effektiwiteit is die mate waarin die gevolge van jou gedrag ooreenstem met jou bedoelings. Interpersoonlike effektiwiteit hang af van jou vermoë om duidelik te kan kommunikeer wat jy wil sê (Johnson, 2006:5). Sonder gehaltetyd kan daar nie optimaal in die behoefte aan kommunikasie voorsien word nie. Vir elke adolessent om effektief te kan kommunikeer, het hulle ook ʼn oor nodig wat sal luister. Volgens Gouws et al. (2008:68) kla adolessente gereeld dat hulle ouers nie luister na hulle idees nie en nog minder probeer om hulle sienings te verstaan. Adolessente is vasgevang tussen kind-wees en volwasse-wees, wat tot frustrasie en verwarring by hulle lei. Alhoewel hulle nie meer soos kinders behandel wil word nie, ervaar hulle nog talle emosies van vrees en onsekerheid (Leming & Dickinson, 2007:324). Uiting van emosie Die medekodeerder beklemtoon die feit dat vermyding van probleme, ʼn makliker uitweg blyk te wees as om dit by die horings te pak. Selfmoordneigende adolessente toon swak probleemoplossingsvaardighede en ʼn onvermoë om meervoudige strategieë te oorweeg wanneer hulle stresvolle gebeure beleef (Roswarski & Dunn, 2009:39; Schlebusch, 2005:96). Volgens Schlebusch (in Badat & Ajam, 2007:23) is ʼn selfmoordpoging vir ʼn adolessent nie voortgedryf deur die aanloklikheid van die dood nie, maar eerder deur die verlossing van die emosionele pyn wat vir hom of haar ondraaglik geword het. Die adolessente dogters in hierdie Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 496 studie het juis nie die geleentheid en vermoë om hulle negatiewe emosies te hanteer en te verwerk nie en soek dus na ʼn uitweg – wat dan selfmoordgedrag meebring. Depressiewe adolessente oordramatiseer maklik ʼn situasie, beskik oor lae frustrasietoleransie en stel onrealistiese verwagtings vir hulleself en ander (Adams & Berzonsky, 2003:554). Adolessente dogters moet leer om op ʼn konstruktiewe wyse by lewenstressors aan te pas. Dit is dus van kritieke belang dat bystand verleen moet word om hierdie dogters te help om hul hanteringsvaardighede te verbeter (Vashchenko et al., 2007:245). Deur middel van lewensbegeleiding kan effektiewe bystand verleen word om lewenstressors op ʼn konstruktiewe manier te hanteer. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Vertroue Onderstaande stellings spreek duidelik van die behoefte, onder hierdie dogters, aan ʼn vertroueling. “Ek het nie gepraat nie. Ek is bang om te praat, want ek wil nie hê my ma moet haarself oor my bekommer nie.” “My ouers moet my nie oordeel oor wat ek gedoen het nie, en die situasie aanvaar soos dit is.” “My ouers moet my nie oordeel oor wat ek gedoen het nie, en die situasie aanvaar soos dit is.” “Ek kon nie met haar (my ma) praat nie, ek is bang om met haar te praat, want die dinge wat ek gedoen het is disrespekvol.” “Ek wil nie verander nie, ek is bang ek gaan maklik seerkry.” “Ek wil nie verander nie, ek is bang ek gaan maklik seerkry.” “Ek wil hê my ouers moet na my luister en my nie oordeel nie – hulle moet my standpunt insien.” “Ek was te bang om met iemand te praat. Ek wou nie hê dit (selfmoordpoging) moet uitkom nie.” “Ek was te bang om met iemand te praat. Ek wou nie hê dit (selfmoordpoging) moet uitkom nie.” Dit is duidelik dat die dogters gevrees het om veroordeel en/of verwerp te word en seer te kry. Hierdie vrees loop hand aan hand met wantroue in hulle ouers en vriende. Dit is ook duidelik dat die adolessente dogters aan die een kant huiwerig is om met hul ouers te praat omdat dié te bekommer sou raak, en aan die ander kant, omdat die ouers te veel met hulle sou raas. Gebrekkige vertroue in die ouer-figuur tree dus sterk op die voorgrond. Goeie kommunikasie laat die adolessent voel dat sy verstaan en aanvaar word, terwyl gebrekkige kommunikasie teleurstelling en misverstande meebring (Melgosa & Melgosa, 2007:44). Tyd leer ons om mekaar te verstaan, dit leer ons om mekaar te vertrou en bied die vermoë om makliker te kommunikeer. Sonder vertroue in hulle ouers het die adolessente dogters nie die vrymoedigheid om hulle gedagtes, gevoelens en idees met hulle te deel nie. Sommige ouers is onsensitief rakende hulle kinders se gevoelens of buie, en reageer dan sonder om hulle kinders se gevoelens en gedagtes in ag te neem. Vertroue in die adolessent ontbreek ook by ouers as gevolg van hulle eie vrese en onsekerhede. ʼn Hoë vertrouensvlak skep die geleentheid dat probleme bespreek en hanteer kan word, voordat dit buite beheer raak. Gehaltetyd Om hierdie emosies te kan kommunikeer is daar egter ʼn persoon nodig wat tyd sal afstaan om te luister, al is daar nie noodwendig werklike ʼn oplossing vir die situasie of krisis nie. Die beskikbaarheid van ouers en iemand wat sal luister, word sterk deur die medekodeerder uitgelig. Oueropvoeding in die samelewing word aanbeveel. Adolessente wat selfmoord oorweeg, kommunikeer dikwels hulle versugtinge om hulp, alhoewel ouers nie notisie daarvan neem nie. Sonder die aandag van die ouers ervaar die adolessent dan dat daar geen ander heenkome ten opsigte van hulp is nie, en lewensbedreigende gedrag blyk dan ʼn meer aantreklike opsie te wees (Roswarski & Dunn, 2009:35). Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) 497 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 497 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 497 Vertroue Wantroue, daarteenoor, is geneig om probleme te skep met betrekking tot kommunikasie. Wanneer die adolessente dogter haar ouers of vriende nie kan vertrou nie, word die doel van haar kommunikasie meer selfbeskermend in ʼn poging om angs te verminder, in plaas daarvan dat sy inligting akkuraat oordra. Sekere inligting word dus in die proses weerhou, ontwyk of verdraai soos in bogenoemde stellings waargeneem word (Johnson, 2006:99). Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 498 498 TEMA 3: BEHOEFTE AAN ’N SEKER TOEKOMS FIGUUR 4 DIE BEHOEFTE AAN ’N SEKER TOEKOMS KAN IN 2 SUBTEMAS VERDEEL WORD, NAAMLIK TEMA 3: ‘n Seker toekoms Subtema 3.1 Loopbaankeuses Subtema 3.2 Hoop Loopbaankeuses en hoop word hier as die subtemas onderskei: Loopbaankeuses Hoop Loopbaankeuses en hoop word hier as die subtemas onderskei: Loopbaankeuses en hoop word hier as die subtemas onderskei: Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Hoop ʼn Hoopvolle uitkyk op die lewe onder die adolessente dogters spreek duidelik uit onderstaande stellings. “Hoop is lig” “Hoop is lig” “Hoop beteken: om geloof te hê dat jy eendag sal kry wat jy wil hê en dat alles oukei gaan wees.” “Glo in geluk en in jou toekoms en dat dinge sal regkom” “Ek droom in die nagte dat ek in ’n arend verander en wegvlieg.” “Ek wil hê dit moet beter wees as wat dit nou is, ek moet doelwitte stel.” “Ek wil hê dit moet beter wees as wat dit nou is, ek moet doelwitte stel.” “Ek droom vir ’n gelukkige familie.” Met hierdie omskrywings van die betekenis van die woord “hoop” toon die adolessente dogters steeds ʼn groot mate van hoop. Die drome en verwagtinge wat uitgespreek word, beklemtoon die behoefte aan ʼn seker en sinvolle toekoms, ten spyte van hulle huidige omstandighede. Toe die adolessente dogters versoek is om hulle eie definisie van die woord “hoop” te gee het hulle in bostaande uitinge goeie insig getoon in wat “hoop” behels. Dit is ʼn goeie aanduiding van die mate van hoop wat hulle steeds koester, aangesien hoop en drome hand aan hand loop. Selfs al klink ʼn droom buite bereik, is dit noodsaaklik om aan daardie droom/hoop vas te hou en selfs daarop voort te bou, met die oog op selfmoordvoorkoming. Volgens Leming en Dickinson (2007:323) dui adolessente selfmoordpogings eerder op ʼn uitroep om hulp – ʼn respons op die bewuswording van pynlike lewensomstandighede en die afwesigheid van hoop. Selfmoordpogings is dus in hierdie gevalle ʼn poging om persoonlike outonomiteit te herstel, wat gemotiveer word deur die adolessent se dors na ʼn betekenisvolle lewe. Hoop word tans in die positiewe sielkunde en in die gesonde psigologiese ontwikkeling van jongmense as ʼn sterkte beskou. Hoop kan dien as ʼn buffer ter beskerming van individue teen risikofaktore soos stresvolle lewensgebeure. Dit stem ook ooreen met adolessente se algehele lewensbevrediging. Valle, Huebner en Suldo (2006:394-404) se studie bewys dat, hoe meer hoop die adolessent toon, hoe meer lewensbevrediging sal hy/sy ervaar en ook positiewe hanteringsvaardighede tydens stresvolle lewensgebeure aanwend. Selfmoord kan voorkom word deur aan die selfmoord-risikopersoon geleenthede te gun wat sy wens om te lewe versterk (Kgosimore & Makofane, 2006:96). Loopbaankeuses Onderstaande stellings verwoord die toekomsdrome van die adolessente dogter “Ek droom om universiteit toe te gaan.” “Ek droom om eendag ’n prokureur te word.” “My droom is om ’n soldaat te word.” “Ek wil ’n besigheidsvrou in die toekoms wees.” “Ek wil in die advertensie wêreld ingaan.” Uit die aangehaalde stellings is dit duidelik dat die adolessente dogters groot drome het om eendag te werk en onafhanklik te wees. Die keuse en voorbereiding van ʼn beroep is een van die belangrikste take van adolessensie en dra by tot die definiëring van ʼn identiteit (Louw et al., 1998:441). Adolessente moet aangemoedig word om die wêreld van werk te verken. Dit kan informeel gedoen word deur talente en stokperdjies te beoefen. Kennis rakende beroepe word ook verkry deur die vakke wat adolessente op skool bestudeer en deur middel van deeltydse werkervaring. Elke aspek van die lewe bied geleenthede vir leer en kennismaking met die wêreld van werk. Gevolglik raak adolessente dan geïnteresseerd in ʼn beroep waarin hulle makliker aansien sal verwerf, die beroep wat geld vir hulle sal genereer en die beroep wat hul kanse op persoonlike groei sal verbeter (Adams & Berzonsky, 2003:111,115). Die keuse van ʼn loopbaan sluit dus ʼn volledige proses van besluitneming in. Die beroep-besluitnemingsproses behels ʼn proses van selfondersoek asook ʼn proses van ondersoek na beroepsmoontlikhede. Dit wil ook voorkom of die deelnemers se begrip van beroep nog gebrekkig is. Hulle belangstellings, behoeftes en vermoëns is nog besig om te ontplooi en is dus onderhewig aan verandering (Louw et al., 1998:442). Adams en Berzonsky Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) 499 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 499 (2003:116) noem spesifieke modelle wat die besluitnemingsproses beskryf en spesifieke fases, naamlik bewuswording, beplanning, verbintenis en implementering. (2003:116) noem spesifieke modelle wat die besluitnemingsproses beskryf en spesifieke fases, naamlik bewuswording, beplanning, verbintenis en implementering. Ouers oefen ook ʼn belangrike invloed uit op hul kinders se beroepsbelangstelling. Wanneer die ouers hoë ideale vir hul kinders koester, hul aanmoedig en goeie prestasie beloon sal die kinders ook hoë beroepsideale nastreef. Wanneer die ouer-adolessentverhouding deur begrip vir mekaar en nabyheid gekenmerk word, bevorder dit ook beroepsidentiteitsontwikkeling (Louw et al., 1998:448). Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) GEVOLGTREKKING Om gepaste hulpverlening aan hierdie dogters te kan bied moet daar aan hulle psigososiale behoeftes voldoen word. Uit die onderhoude het daar dus drie oorhoofse behoeftes op die voorgrond getree. Die behoefte aan liefde en aanvaarding, die behoefte aan kommunikasie en die behoefte aan ʼn seker toekoms. Die gebrek aan liefde en aanvaarding word sterk beklemtoon deur die swak selfkonsep van die adolessente dogters en die verwerping wat hulle deur beide hulle ouers en hulle portuurgroep ervaar. Sonder liefde en aanvaarding van dié belangrike ander, kan adolessente dogters ook nie hulleself aanvaar nie en ʼn negatiewe selfkonsep spruit daaruit voort. Gedurende adolessensie as ʼn noodsaaklike tydperk van identiteitsontwikkeling en -vorming, bestaan daar dan gevoelens van onsekerheid en verwarring. Konflik en die verbreking van romantiese verhoudings kom sterk na vore en dra ook by tot die verwerping wat hulle ervaar. Baie van die meisies plaas al hulle vertroue in hulle romantiese vriende, omdat daar geen ander mans- of vaderfiguur by hulle lewens betrokke is nie. Die adolessente dogters ervaar ook makliker aanvaarding van hulle vriende en vriendinne, veral wanneer hulle nie liefde en aanvaarding in die ouerhuis ontvang nie. Sodra hulle verwerping in hierdie verhoudings ervaar, weet hulle dan nie tot wie hulle hul kan wend nie en beskou selfmoord dan as die enigste uitweg. Adolessente dogters beleef hulle emosies intensief en toon ʼn groot behoefte om dit te hanteer en te verwerk. Om uiting te kan gee aan intense emosies, het die dogters egter iemand wat hulle kan vertrou nodig om mee te kommunikeer sodat probleme bespreek en hanteer kan word. Die studie bewys dat die dogters vrees om hul probleme met hul ouers te bespreek en dat hulle hulleself en hul ouers wantrou. Dit is duidelik dat die adolessente dogters uiters impulsief optree wanneer hulle deur ʼn probleem in die gesig gestaar word. Omdat daar nie ʼn vertroueling en probleemoplossings- moontlikhede in hulle verwysingsraamwerk bestaan nie, blyk selfmoord dan die maklikste “probleem-oplosser” te wees. Dit is vir die dogters noodsaaklik om te weet dat daar hulp buite die ouerhuis en portuurgroep beskikbaar is wanneer hulle verwerping van beide kante ervaar. Liefde en aanvaarding behels aktiewe dade om die welstand van die adolessent te verseker. Dit is ʼn noodsaaklike konsep aangesien die dinamika van liefde eers deur aktiewe optrede betekenis aanneem.. Hoop Individue met hoop beskou die toekoms as ryk aan moontlikhede en as iets positiefs om voor te leef en te ondervind, eerder as iets om te vernietig en sodoende die toekoms te ontvlug. Hoop is moontlik die belangrikste bron van motivering en die mees sentrale emosie rakende die toekoms. Veerkragtigheid is op sy beurt ʼn interessante voordeel wat uit hoop voortspruit. Wanneer persone moeilike Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) 500 persoonlike situasies moet hanteer, sal dié wat in ʼn oplossing glo, makliker die nodige motivering bekom om die situasies te kan hanteer (Melgosa & Melgosa, 2007:64). http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 500 persoonlike situasies moet hanteer, sal dié wat in ʼn oplossing glo, makliker die nodige motivering bekom om die situasies te kan hanteer (Melgosa & Melgosa, 2007:64). persoonlike situasies moet hanteer, sal dié wat in ʼn oplossing glo, makliker die nodige motivering bekom om die situasies te kan hanteer (Melgosa & Melgosa, 2007:64). persoonlike situasies moet hanteer, sal dié wat in ʼn oplossing glo, makliker die nodige motivering bekom om die situasies te kan hanteer (Melgosa & Melgosa, 2007:64). Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) GEVOLGTREKKING Deur genoeg tyd saam met iemand deur te bring leer jy daardie persoon beter ken en is dit daarom makliker om daardie persoon met jou diepste gevoelens te vertrou. Ten spyte van hulle huidige omstandighede kom ʼn groot mate van hoop steeds by die adolessente dogters voor. Uitgespreekte drome en verwagtinge dui op ʼn innerlike sterkte waaroor die dogters nietemin beskik. Hoop word dus as ʼn sterkte beskou en as ʼn toekomsgerigte houding wat dien as ʼn buffer teen selfmoord. Die adolessente dogters moet gelei word om daadwerklik te hoop sodat verwagting en nuwe vooruitsigte by haar wakkergemaak kan word. Die keuse van ʼn loopbaan is ʼn rigtinggewende besluit en voorsien die adolessent van ʼn groter doel om na te streef. Dit is egter belangrik dat adolessente die opsies van loopbaankeuses ooreenkomstig hulle talente en vermoëns moet verken alvorens hulle die finale keuse maak. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 501 Dit is duidelik dat die dogters ver tekort skiet aan funksionele hanteringsvaardighede tydens stresvolle lewensgebeure. Uit ʼn baie beperkte lys van hanterings- en oorlewingsopsies, word selfmoord dan as die beste opsie gekies. Na aanleiding van die bevindinge van die studie, word die volgende aanbevelings aan die hand gedoen wat in lewensbegeleiding as hulverleningstrategie benut kan word. AANBEVELINGS Ondersteuningsisteme, geleentheid vir kommunikasie en toekomsvooruitsig sal binne die raamwerk van ʼn hulpverleningstrategie voorgestel moet word om die behoeftes van die dogters met selfmoordgedrag te ondervang.  Identiteitsontwikkeling vind nie geïsoleerd plaas nie, maar word beïnvloed deur interpersoonlike verhoudings soos interaksie met ouers, die portuurgroep en die breër sosiale konteks. Die soeke en ontdekking van ʼn identiteit, ʼn goeie selfkonsep en die hantering van verwerping, moet dus in ʼn omgewing van liefde en aanvaarding geskied.  Indien adolessente dogters met selfmoordgedrag nie liefde en aanvaarding van hulle ouers of portuurgroep ontvang nie, moet alternatiewe ondersteuningsraamwerke en ondersteuningsgroepe beskikbaar gestel word en reeds bestaande hulpbronne ook uitgewys word.  Dit is duidelik dat ʼn groot behoefte onder die deelnemers bestaan om moeilike emosies en gevoelens in ʼn omgewing van onvoorwaardelike aanvaarding te ontlaai. Kommunikasievaardighede behoort aandag te geniet en die adolessente dogters moet leer om vrese en bekommernisse met belangrike ander te kommunikeer en konflik te bestuur en te hanteer as deel van die noodsaaklike lewensvaardighede. Geleentheid moet geskep word vir die dogters om hulle ‘storie’ te vertel, om sodoende negatiewe emosies te kan hanteer en te kan verwerk.  Dit is vir die dogters noodsaaklik om te weet dat daar hulp buite die ouerhuis en portuurgroep beskikbaar is. Die adolessente dogters moet genoeg aan hulpbronne blootgestel word en gemotiveer word om na hulp uit te reik.  Besluitnemingsprosesse rakende loopbaankeuses en toekomsbeplanning moet stap vir stap met die adolessente deurgewerk word. Talentontdekking en doelwitstelling moet hierdie proses voorafgaan.  Besluitnemingsprosesse rakende loopbaankeuses en toekomsbeplanning moet stap vir stap met die adolessente deurgewerk word. Talentontdekking en doelwitstelling moet hierdie proses voorafgaan.  Selfmoord kan voorkom word deur aan die selfmoord-risikopersoon geleenthede te gun wat die wens om te lewe versterk. Die hoop en drome waaroor die dogters reeds beskik, moet sterk ondersteun word as ʼn noodsaaklike motiveringsmeganisme en dryfveer vir die toekoms.  Selfmoord kan voorkom word deur aan die selfmoord-risikopersoon geleenthede te gun wat die wens om te lewe versterk. Die hoop en drome waaroor die dogters reeds beskik, moet sterk ondersteun word as ʼn noodsaaklike motiveringsmeganisme en dryfveer vir die toekoms. SAMEVATTING In hierdie artikel is ʼn kort uiteensetting gegee van die navorsingsmetodologie, en ʼn bespreking is gelei met betrekking tot bevindings rakende die oorhoofse psigososiale behoeftes van adolessente dogters met selfmoordgedrag. Die oorhoofse behoeftes is onderverdeel in subtemas, wat onderskeidelik bespreek is. In die verstaan van hierdie verskynsel en die identifisering van behoeftes kan moontlike hulpverleningstrategieë dus ontwerp word. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 502 BIBLIOGRAFIE ADAMS, G.R. & BERZONSKY, M.D. 2003. Blackwell handbook of adolescence. Malden: Blackwell. BIBLIOGRAFIE ADAMS, G.R. & BERZONSKY, M.D. 2003. Blackwell handbook of adolescence. Malden: Blackwell. BIBLIOGRAFIE ADAMS, G.R. & BERZONSKY, M.D. 2003. Blackwell handbook of adolescence. Malden: Blackwell. ALPASLAN, A.H. 2003. Reflections on the experiences and needs of adolescents who have attempted suicide: a qualitative study. Social Work/Maatskaplike Werk, 39(3):258-260. ALPASLAN, A.H. 2003. Reflections on the experiences and needs of adolescents who have attempted suicide: a qualitative study. Social Work/Maatskaplike Werk, 39(3):258-260. ANDREW, M. 2006. SA’s suicide shocker. Daily News, 21 July, 13. ANDREW, M. 2006. SA’s suicide shocker. Daily News, 21 July, 13. ANON. 2005. South Africa teens: high suicide risk. [Online] Available: http://m www.health.am/psy/more/south_africa_teens_high_suicide_risk/. [Accessed: 14/02/2011]. ANTARAMIAN, S.P., HUEBNER, S. & VALOIS, R.F. 2008. Adolescent life satisfaction. Applied Psychology, 57(1):112-126. BABBIE, E. & MOUTON, J. 2009. The practice of social research. Cape Town: Oxford University Press. BADAT, N.Y. & AJAM, K. 2007. Why are SA teens killing themselves? Sunday Argus, 18 February, 23. BARLOW, D.H. & DURAND, V.M. 2005. Abnormal psychology: an integrative approach. London: Thomson Learning. BRUNSDON, A.R. & JANSE VAN RENSBURG, J. 2003. Wanneer jongmense hoop verloor: ’n pastorale perspektief op die selfmoordkontemplerende adolessent. Acta Theologica, 23(2):1-11. CRESWELL, J.W. 2009. Research design: qualitative, quantitative and mixed methods approaches (3rd ed). Los Angeles, CA: Sage Publications. DANE, F.C. 2011. Evaluating research – methodology for people who need to read research. London: Sage Publications. DE VOS, A.S., STRYDOM, H., FOUCHÉ, C.B. & DELPORT, C.S.L. 2011. Research at grassroots – for the social sciences and human service professions (4th ed). Pretoria: Van Schaik Publishers. DWAIRY, M. 2010. Parental acceptance-rejection: a fourth cross-cultural research on parenting and psychological adjustment of children. Journal of Child and Family Studies, 19(1):30-35. ENGELS, R.C.M.E., KERR, M. & STATTIN, H. 2007. Friends, lovers and groups – key relationships in adolescence. London: Thomson Digital. GIBSON, W.J. & BROWN, A. 2009. Working with qualitative data. London: Sage Publications. GOUWS, E., KRUGER, N. & BURGER, S. 2008. The adolescent. Johannesburg: Heinemann. E., KRUGER, N. & BURGER, S. 2008. The adolescent. Johannesburg: Heinema JOHNSON, D.W. 2006. Reaching out – interpersonal effectiveness and self-actualization. New York, NY: Pearson Education. KEOGH, J. 2009. Daar is hulp vir tieners met donker gedagtes. Beeld, 4 Maart, 4. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 http://socialwork.journals.ac.za DOI: http://dx.doi.org/10.15270/48-4-29 503 KGOSIMORE, D.L. & MAKOFANE, M.D.M. 2006. Self-directed violence: a multidisciplinary approach to the prevention and management of adolescent suicidal behaviour. Acta Criminologica, 19(3):89-99. LEMING, M.R. & DICKINSON, G.E. 2007. Understanding, dying, death and bereavement. New York: Thomson Wadsworth. LEMING, M.R. & DICKINSON, G.E. 2007. Understanding, dying, death and bereavement. New York: Thomson Wadsworth. LOUW, D. & LOUW, A. 2007. Die ontwikkeling van die kind en adolessent. Bloemfontein: ABC Drukkers. LOUW, D. & LOUW, A. 2007. Die ontwikkeling van die kind en adolessent. Bloemfontein: ABC Drukkers. LOUW, D.A., VAN EDE, D.M. & LOUW, A.E. 1998. Menslike ontwikkeling. Kaapstad: Kagiso Tersiêr. MADU, S.N. & MATLA, M.P. 2003. The prevalence of suicidal behaviours among secondary school adolescents in the Limpopo Province, South Africa. South African Journal of Psychology, 33(2):126-132. MELGOSA, J. & MELGOSA, A.D. 2007. Developing a healthy mind – a practical guide for any situation. Madrid: Editorial Safeliz. MITCHELL, M.L. & JOLLEY, J.M. 2010. Research design: explained. New York: Wadsworth Learning. NAIDOO, P. 2010. Children with attention deficit hyperactivity disorder: needs and experiences of parents/caregivers receiving services from a public sector hospital. Durban: University of KwaZulu-Natal. (MA Thesis) OKTOBER, A. 2009. Hou tieners fyn dop, sê Sadag oor selfmoorde. Burger, 25 Februarie, 10. PADGETT, D.K. 2008. Qualitative methods in social work research. Los Angeles: Sage. PATTON, M.Q. 2002. Qualitative research and evaluation methods. Thousand Oaks: Sage Publications. ROSWARSKI, T.E. & DUNN, T.E. 2009. The role of help and hope in prevention and early intervention with suicidal adolescents: implications for mental health counselors. Journal of Mental Health Counseling, 31(1):34-46. ROYSE, D. 2011. Research methods in social work (6th ed). Belmont: Brooks/C ROYSE, D., THYER, B.A. & PADGETT, D.K. 2010. Program evaluation: an introduction. London: Wadsworth Cengage Learning. RUBIN, A. & BABBIE, E. 2010. Essential research methods for social work. New York: Brooks/Cole Cengage Learning. RUBIN, A. & BABBIE, E. 2010. Essential research methods for social work. New York: Brooks/Cole Cengage Learning. RUSH-WILSON, T.C., TRIPPANY, R. & GILLIAM, B. 2010. The adolescent relationship rollercoaster: how parents can watch the speed and buffer the crash. Pediatrics for Parents, 26(1&2):2-3. SCHLEBUSCH, L. 2005. Suicidal behaviour in South Africa. Pietermaritzburg: University of KwaZulu-Natal Press. VALLE, M.F., HUEBNER, E.S. & SULDO, S.M. 2006. An analysis of hope as a psychological strength. Journal of School Psychology, 44(1):393-406. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) 504 VASHCHENKO, M., LAMBODONI, E. & BRODY, L.R. 2007. Late adolescents’ coping styles in interpersonal and intrapersonal conflicts using the narrative disclosure task. Clinical Social Work, 35(4):245-255. WOLCOTT, H.F. 2001. Writing up qualitative research. Thousand Oaks: Sage Publications. Me Andrea du Toit is ’n maatskaplike werker by die Sungardens Hospice, Pretoria; Prof Herman Strydom is die Vakhoof vir Maatskaplike Werk, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus), Potchefstroom, Suid-Afrika. WOLCOTT, H.F. 2001. Writing up qualitative research. Thousand Oaks: Sage ZASTROW, C.H. & KIRST-ASHMAN, K.K. 2004. Understanding human behavior and the social environment. New York: Thomson Learning. Me Andrea du Toit is ’n maatskaplike werker by die Sungardens Hospice, Pretoria; Prof Herman Strydom is die Vakhoof vir Maatskaplike Werk, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus), Potchefstroom, Suid-Afrika. Me Andrea du Toit is ’n maatskaplike werker by die Sungardens Hospice, Pretoria; Prof Herman Strydom is die Vakhoof vir Maatskaplike Werk, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus), Potchefstroom, Suid-Afrika. Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4) Social Work/Maatskaplike Werk 2012:48(4)

https://socialwork.journals.ac.za/pub/article/download/29/26

Afrikaans

101 101 *Herdruk uit „Die Saaier", Augustus 1923. Taal en spelling onveranderd(Red.) 101 DIE APOLOGETIESE TAAK VAN DIE KRISTELIKE WYSBEGEERTE* (Voordrag gehou deur Prof. J. C. van Rooy, met geleentheid van die heropening van die Theol. Skool en die P.U.K. op 25 Julie 1.1.) Die Wysbegeerte stel sig tot taak om ’n beredeneerde verklaring te gee van alle bestaande as geheel geneem, van die heelal as heelal. Om sy doel te bereik moet die wysbegeerte uitgaan van die resultate van die wetenskap. Nie dat die wysbegeerte niks anders sou wees as ’n samevatting van die resultate van die besondere wetenskappe nie. Nee, hoewel op wetenskap gegrond, trag die wysbegeerte om bo die wetenskap uit te strewe en deur te dring tot die prima principia. Die wysbegeerte wil die laaste gronde van alle dinge ondersoek om daarop ’n wereldbeskouing te bou. Die taak van die Kristelike wysbegeerte is nou om so ’n verklaring van die heelal as heelal te gee, om so’n wereldbeskouing op te bou, in die lig van Gods geopenbaarde Waarheid—die waarheid wat ons besit in die Heilige Skrif en wat sy hoogste uitdrukking gevind het in die Vleeswording van Jesus Kristus, die Soon van God. Die Kristelike wysbegeerte gaan stilswygend uit van die geloof, dat die wêreld deur wysheid gegrond is en in sy geheel en in al sy dele wysheid openbaar. „H et is dezelfde Goddelike wijsheid (sê Dr. Bavink in sy Christelijke Wereldbeschouwing), die de wereld organisch tot één geheel verbindt en in ons de drang naar eene, ‘einheitliche’ wereld­ beschouwing p la n t. . . . Het is dezelfde Goddelijke Wijsheid, die aan de dingen existentie en aan onze gedachte objectieve geldigheid geeft; die aan de dingen kenbaarheid en aan ons verstand denkkracht schenkt; die de dingen werkelijk en onze denkbeelden waar doet zijn. Het intelligibele in die dingen is de inhoud van ons intellect. Beide het zijn en het kennen. hebben hun ratio in het W oord, waardoor God alle dingen schiep.” Die Kristelike wysbegeerte dus, hoewel dit sig ontwikkel op die terrein van die gemene grasie, vind desnietemin sy lewensbeginsel in die besondere open- baring; dit dra ’n gekerstende karakter. Die Kristelike wysbegeerte be- rus op die grondslag van die geloof. Dit vind sy bestaansreg in die geloofs- oortuiging, dat daar op grond van die Goddelike logos en wysheid, waar- 102 deur alle dinge tot stand gekom het, ’n samestemming, ’n harmoniese rapport bestaan tussen die rede van die kennende subjek en die principia van alle synde. 101 DIE APOLOGETIESE TAAK VAN DIE KRISTELIKE WYSBEGEERTE* Die vraag is nou: Moet die taak van die Kristelike wysbegeerte uit- sluitend daarin bestaan, dat dit ’n Godsbeskouing, ’n wêreld- en lewens- beskouing konstrueer, wat in ooreenstemming is met die beginsele van die Heilige Skrif en die resultate van die Kristelike wetenskap in die algemeen? Die Kristelike wysbegeerte sou wel kan volstaan het, met die opbou van ’n sodanige beskouing, as dit die geval gewees het, dat alle mense die hoof gebuig het vir die waarheidsgesag van die Goddelike openbaring. Dit egter is verre daarvandaan. Veral in die teenwoordige tyd. Die ongelowige wêreldbeskouinge is teenswoordig groot in getal en sterk in mag. „Juist om dat onze tijd zulk een veelheid van wereldbeschouwing telt,” aldus Dr. V. Hepp in sy inougurele rede: Gereformeercle Apologetiek, „heeft het Christendom het zoo zwaar te verantwoorden. W ant al die wereld- beschouwingen nemen onze religie en onze wetenschap tegelijk onder schot. Wij staan m aar niet aan een kruisvuur bloot, maar aan een vuur, dat uit honderde metalen monden knalt.” Juis om dat die bestryding van ongelowige kant so oorweldigend is, daarom is dit wenslik, ja is dit hoogsnoodsaaklik, dat die Kristelike wys­ begeerte nie alleen, m aar ook die Kristelike wetenskap in die algemeen, in die toekoms sterk apologeties te werk sal gaan. Dit is nie voldoende dat die resultate, wat die Kristelike wetenskap lewer, net verwerk word tot ’n sistematiese wereldbeskouing nie;—nee, die beginsele wat ontdek word moet ook met m annedurf verdedig word teenoor die vyandige aanvalle. Hierdie verdedigingsarbeid is insonderheid die taak en roeping van die Kriste­ like wysbegeerte. Die taak van die Kristelike wysbegeerte moet dus nie net teties, m aar ook apologeties wees. Die wereldbeskouing, wat deur die Kristelike denkers voorgestaan word, is die teistiese. Die Teisme as wysgerige idee is egter nie uitlsuitend ont- wikkel geword nie deur gelowige, kristelike denkers, wat saam met die op- stellers van onse Geloofsbelydenis erken dat God deur twee middele ken- baar is, nl. Skriftuur en N atuur. Die Teisme het sy ondersteuners en ver- dedigers gevind ook in manne, wat in hulle beskouinge gladnie of tenminste nie direk rekening gehou het met die besondere openbaring van God nie. Denk (om m aar net ’n paar name te noem) aan wysgere soos Plato, Aris- toteles, Descartes, Kant, Lotze, W ard, James, e.a. 101 DIE APOLOGETIESE TAAK VAN DIE KRISTELIKE WYSBEGEERTE* M et dankbaarheid kan hier daarop gewys word, dat ook in die teenswoordige tyd ’n nie geringe 103 aantal wetenskaplike manne hulle kragte wy aan die beoefening van die Kristelike wetenskap en wysbegeerte en die Kristelike waarheid met moed verdedig. Belangrike apologetiese werk is b.v. op wysgerige gebied gedaan en word nog gedaan deur die verskillende Burnett, Gifford, Hibbert, Stone en Croall, Lecturers. Selfs die tietels van werke as die volgende getuig hiervan: „Theism and Human N ature” en „Recent Theistic Discussion”, van W. L. Davidson; „G od as Revealed in Man and in Nature, and the Philo­ sophical Function of Faith”, van A. Campbell Fraser; „The Principle of Value and the Idea of G od,” van Prof. A. Seth Pringle-Pattison; „Divine Personality and Hum an Life”, van C. C. J. W ebb,; „Calvinism” , van Dr. A. Kuyper, ,.Wysbegeerte der Openbaring” van Dr. Bavinck, e.d.m. Navolgenswaardige poginge word ook deur die Roomse Kerk gemaak om die Rooms-Kristelike wysbegeerte te bevorder. Aan heelwat buitelandse universiteite word besondere leerstoele in die wysbegeerte deur die Roomse in stand gehou. Aan die Universiteit van Amsterdam b.v. bestaan ’n spesiale leerstoel in die wysbegeerte van Th. van Aquino. D aar was werksaam die bekende pater Hugo de Groot. Op 7 Mei van hierdie jaar is hierdie beson­ dere hoogleraarsamp nog weer aanvaar deur R. R. Welschen met ’n rede oor „Continuiteit en wetenskappelijke Zelfstandigheid in de Thomistiese Wysbegeerte.” Dan herinner ons nog net aan Prof. Dr. Beysens in Utrecht, wat al werke uitgegee het oor Metafiesika, Logika, Kennisleer, Sielkunde en Etiek; aan Prof. Dr. Max Scheler in Keulen, die man van die Phaenomeno- logiese Metode, wat die Neo-Kantianisme bestry en wat groot roem verwerf het met werke as „Vom Ewigen in Menschen,” „D er Formalismus in der Ethik und die M ateriale W ertethik”, ,Vom Umsturz der Werte’, e.a. en aan Prof. D r. M. Cronin met sy breedvoerige werk „The Science of Ethics.” Hierdie verwysinge (dit is m aar net ’n paar willekeurige grepe) getuig van die aktiwiteit van die Roomse Kerk op wysgerig-wetenskaplike gebied. Geen wonder dat hierdie Kerk so’n vooruitgang maak in die jongste tyd. Uífcers jam m er is dit dan ook dat die Prostetants-Kristelike wêreld nie dieselfde aktiwiteit op genoemde gebied kan vertoon nie. 101 DIE APOLOGETIESE TAAK VAN DIE KRISTELIKE WYSBEGEERTE* Dit is wel waar, dat die Protestantse Kristendom ook kan roem op wetenskaplike coryphee, m aar dan was dit manne wat hulle meesal op teologiese, op staatkundige of op ander terreine beweeg het. Die spekulatief-wysgerige arbeidsveld het die Protestantisme merendeels braak laat lê. G«lukkig egter kom daar in die allerjongste tyd hoopgewende tekens tot openbaring. Die denkers wat optree in die Kalvinisties-Kristelike wereld altans begin hulle meer en meer te wy aan spekulatiewe denkarbeid en aan die navorsing van wysgerige grondbeginsele en vraagstukke. aantal wetenskaplike manne hulle kragte wy aan die beoefening van die Kristelike wetenskap en wysbegeerte en die Kristelike waarheid met moed verdedig. Belangrike apologetiese werk is b.v. op wysgerige gebied gedaan en word nog gedaan deur die verskillende Burnett, Gifford, Hibbert, Stone en Croall, Lecturers. Selfs die tietels van werke as die volgende getuig hiervan: „Theism and Human N ature” en „Recent Theistic Discussion”, van W. L. Davidson; „G od as Revealed in Man and in Nature, and the Philo­ sophical Function of Faith”, van A. Campbell Fraser; „The Principle of Value and the Idea of G od,” van Prof. A. Seth Pringle-Pattison; „Divine Personality and Hum an Life”, van C. C. J. W ebb,; „Calvinism” , van Dr. A. Kuyper, ,.Wysbegeerte der Openbaring” van Dr. Bavinck, e.d.m. Navolgenswaardige poginge word ook deur die Roomse Kerk gemaak om die Rooms-Kristelike wysbegeerte te bevorder. Aan heelwat buitelandse universiteite word besondere leerstoele in die wysbegeerte deur die Roomse in stand gehou. Aan die Universiteit van Amsterdam b.v. bestaan ’n spesiale leerstoel in die wysbegeerte van Th. van Aquino. D aar was werksaam die bekende pater Hugo de Groot. Op 7 Mei van hierdie jaar is hierdie beson­ dere hoogleraarsamp nog weer aanvaar deur R. R. Welschen met ’n rede oor „Continuiteit en wetenskappelijke Zelfstandigheid in de Thomistiese Wysbegeerte.” Dan herinner ons nog net aan Prof. Dr. Beysens in Utrecht, wat al werke uitgegee het oor Metafiesika, Logika, Kennisleer, Sielkunde en Etiek; aan Prof. Dr. Max Scheler in Keulen, die man van die Phaenomeno- logiese Metode, wat die Neo-Kantianisme bestry en wat groot roem verwerf het met werke as „Vom Ewigen in Menschen,” „D er Formalismus in der Ethik und die M ateriale W ertethik”, ,Vom Umsturz der Werte’, e.a. en aan Prof. D r. M. 101 DIE APOLOGETIESE TAAK VAN DIE KRISTELIKE WYSBEGEERTE* Cronin met sy breedvoerige werk „The Science of Ethics.” Hierdie verwysinge (dit is m aar net ’n paar willekeurige grepe) getuig van die aktiwiteit van die Roomse Kerk op wysgerig-wetenskaplike gebied. Geen wonder dat hierdie Kerk so’n vooruitgang maak in die jongste tyd. Uífcers jam m er is dit dan ook dat die Prostetants-Kristelike wêreld nie dieselfde aktiwiteit op genoemde gebied kan vertoon nie. Dit is wel waar, dat die Protestantse Kristendom ook kan roem op wetenskaplike coryphee, m aar dan was dit manne wat hulle meesal op teologiese, op staatkundige of op ander terreine beweeg het. Die spekulatief-wysgerige arbeidsveld het die Protestantisme merendeels braak laat lê. G«lukkig egter kom daar in die allerjongste tyd hoopgewende tekens tot openbaring. Die denkers wat optree in die Kalvinisties-Kristelike wereld altans begin hulle meer en meer te wy aan spekulatiewe denkarbeid en aan die navorsing van wysgerige grondbeginsele en vraagstukke. 104 ’n Belangrike vraag egter, wat sig hier voordoen en waarby ons wil stilstaan is dit: W atter weg moet die Kristelike wysbegeerte inslaan en watter metode moet dit volg om die Teistiese wêreldbeskouing effektief en suksesvol te verdedig? Laat ons in onse poging om hierdie vraag te beantwoord ons aansluit by onse Geloofsbelydenis. In Art. II word twee middele ge- noem, waardeur God geken kan word, die N atuur en die Heilige Skrif. Ons lees daar: „Wij kennen Hem door twee middelen. Ten eerste, door de schepping, onderhouding en regering der gehele wereld: overmits deze voor onze ogen is als een schoon boek, in hetwelk alle schepselen, grote en kleine, gelijk als letteren zijn, die ons de onzienlike dingen Gods geven te aanschouwen, nl. Zijne eeuwige kracht en Goddelikheid. Ten twede geeft Hij Zichzelf ons nog klaarder en volomener te kennen door Zijn heilig en Goddelijk woord, t.w. zo veel als ons van node is in dit leven, tot Zijne eer, en de zaligheid der Zijnen.” Hieruit volg dat ons in die ontwikkeling van onse Godsbegrip tegelykertyd kan gebruik maak van twee verskillende metodes. Insoverre ons uitgaan van die geopenbaarde beginsele van Gods W oord, wat dan deur die geloof aangeneem word as waar, sal ons moet volg wat ons kan noem die dogmaties-deduktiewe metode. Insoverre ons weer uitgaan van die skepping of natuur, d.w.s. van die gegewens van die ervaring en die resultate van die wetenskap, sal ons moet gebruik maak van die empie- ries-induktiewe metode. 105 Dit blyk dus, dat dit wenslik is vir die Kristelike wysgeer, as hy van plan is om suksesvolle apologetiese arbeid te verrig, om nie uit te gaan van die dogmatiese openbaringsstandpunt nie, maar van die empieries induktiewe standpunt. Hy moet sy uitgangspunt neem in die gegewens, wat die ervaring bied, en in die resultate, wat die natuur-wetenskap vasstel. “Philosophy, in order to be valid” , sê Davidson in sy Theism and Human Nature, “ must rest upon and begin with Experience. We do not first have philosophy and then experience: we start from experience, and next pass on to philo­ sophy.” Dit bevestig ook Dr. Bavinck in sy eerste Stone-lesing, as hy daarop wys dat die wysbegeerte in die latere tyd oortuig geword is van die ydelheid van aprioristiese konstruksies en die stof vir sy denke in die empie- riese werklikheid soek (pg. 21.). Het die Kristelike wysbegeerte hierdie ervaringsstandpunt ingeneem (’n standpunt, die geldigheid waarvan deur elke ongelowige teenstander noodwendig erken word, deurdat hy self daarvan uitgaan), dan sal die volgende stap wees om deur strengwetenskaplike arbeid en deur logiese bewysvoering aan te toon, dat, op grond van die gegewens van die ervaring en die resultate van die wetenskap, geen ander wereldbeskouing konsekwent kan opgebou word nie as die Teistiese. En hierdie wêreldbeskouing, wat also opgebou word, sal dan logies in verband en in ooreenstemming moet kan gebring word met die wysheid van Gods geopenbaarde W oord. Ja, wat meer is, dan sal dit selfs duidelik moet kan blyk, dat openbaring en niks anders die diepste grondslag is, waarop alle menslike ervaring, waarop die ganse heelal berus. W ant, soos Dr. Bavinck dit uitdruk in sy Wysbegeerte der Openbaring: „D e openbaring heeft in de persoon van Christus haar middenpunt, maar haar omtrek breidt tot de einden der schepping zich uit. Zij staat in de natuur en in de wereldgeschiedenis niet geisoleerd; zij is niet aan een eiland in de oceaan, aan een oliedrop op de wateren gelijk. M aar zij staat met heel de natuur, met de ganse geschiedenis der mensheid, met het gezin en de maatschappij, met de wetenschap en de kunst in een innig verband. De ganse wereld rust zelf in openbaring; openbaring is de onder- stelling, de grondslag, het geheim van heel de schepping en van al hare formatiën. 101 DIE APOLOGETIESE TAAK VAN DIE KRISTELIKE WYSBEGEERTE* As die Kristelike wysgeer in sy apologetiese optrede nou die eerste weg volg en uitgaan van beginsele, waarvan die geldigheid op geloofsgesag berus, dan sal sy arbeid wel bevrediging verskaf aan die gelowige Kristus- belyder, m aar sy wetenskaplike bewysvoering sal hoegenaamd g’n oor- tuigende krag besit nie vir die persoon, wat met Gods W oord geen rekenihg hou nie. Laasgenoemde bestempel dit onmiddellik as nikseggende dog- matisme en keer dit in hooghartigheid die rug toe. En dit is heeltemal begryplik. Die ongelowige denker, wat die geldigheid van die openbarings- standpunt ontken, staan op ’n heeltemal andersoortige wetenskaplike plat­ form as die gelowige, wat wel in die besondere openbaring sy uitgangspunt vind. Wetenskaplike polemiek tussen beide word alleen dan moontlik as laasgenoemde van sy openbaringsstandpunt oorstap op die standpunt van eersgenoemde. Staan beide op ’n gelyksoortige strydbodem, dan kan hulle hul intellektuele kragte met mekaar meet. En aangesien die waarheid net een is en met sigself nie in stryd kan wees nie, moet die moontlikheid vir die Kristelike denker noodwendig bestaan om te kan aantoon deur logiese bewysvoering dat sy beskrywing meer geldigheid besit as die van sy teenstander, d.w.s. in gevalle waar hulle prinsipieel van mekaar verskil. 105 106 D at hierdie bewering van Bavinck korrek is; dat nl. die besondere open­ baring van Gods W oord, wat in die vleeswording van Kristus sy hoogste uitdrukking gevind het, die middelpunt vorm van die algemene openbaring in die skepping, en dat dit een en dieselfde W aarheid is, wat beide Gods W oord en die skepping ons openbaar, — dit aan te toon, sou die taak van die Kristelike wysbegeerte moet wees. M aar, in sy apologetiese optrede sal die Kristelike wysbegeerte dan (dit wil, ons hier openlik erken) rekening moet hou met die onmoontlikheid om die ongelowige teenstander te oortuig van die waarheid van die besondere dogmas wat in die Heilige Skrif vervat is en wat gevolglik op geloof berus. Nie dat die standpunt van die Kristelike wysbegeerte deur hierdie onmoontlikheid sou verswak word nie. Hoe- genaamd nie. Immers, dit is heeltemaal afdoende, as die Kristelike wys­ begeerte daarin slaag om, uitgaande van ’n ervaringsstandpunt, die geldigheid waarvan deur die ongelowige wysbegeerte self erken word, logies-wetenskap- pelik ’n wereldbeskouwing op te bou wat met die beginsele van Gods W oord in vokome ooreenstemming is. Die waarheidsbeginsels, wat die ervaring en die wetenskap bied, logies deur te denk en daaruit sistematies ’n Gods- begrip en ’n wêreldbeeld te konstrueer en hierdie Godsbegrip en wêreldbeeld in verband te bring met die Godsbegrip en wêreldbeeld, wat uit die beginsels van die besondere openbaring ontwikkel word, en hierdie beskouinge dan teenoor die ongelowige wysbegeerte te handhaaf en te verdedig,—dit is al wat redelikerwys van die Kristelike wysbegeerte kan verwag word. M aar dit is ook voldoende. In die verbygaan kan hier net daarop gewys word, dat aangesien die besondere openbaring ’n groot mate van gegewens bied, wat onmoontlik uit die menslike ervaring deur wetenskap en logiese redenering kan verkry word, die Heilige Skrif kan dien om onse kennis van God en die skepping grotendeels uit te brei en dit as ’n geheel af te rond. Hoewel die wetenskap­ like materiaal, wat die Skrif bied, vir die Pseudo-wysbegeerte nie die minste of slegs geringe waarde besit, vir die Kristelike wysbegeerte het dit die hoogste waarde. Die kennis, wat die laaste daaruit aflei omtrent God, omtrent die oorsprong, wese en einddoel van die ganse skepping, is die hoogste en rykste; die waarde daarvan oortref die van goud en robyne. 105 Hoe dieper de wetenschap graaft, des te beter ziet zij openbaring als het fundement onder alle schepselen uitgebreid. In elk moment des tijds klopt de polsslag der eeuwigheid; elk punt der ruimte is van Gods alom- tegenwoordigheid vervuld; het eindige wordt gedragen door den Oneindige, en alle worden wortelt in het zijn. M et alle schepselen is de bijzondere openbaring, welke in de persoon van Christus tot ons komt, op deze zelfde onderstellingen gebouwd” . (pag. 22 en 23.). 107 Op Metafiesiese terrein sal die Kristelike wysbegeerte moet aantoon dat, op grond van die gegewens van die ervaring en die resultate van die weten­ skap, geen ander Godsbegrip gepostuleer kan word as die Teistiese nie, die nl. wat God handhaaf as ’n persoonlike God, ’n G od wat tegelykertyd transendent verhewe is bo die skepping en immanent alomteenwoordig is in die skepping. En hierdie Godsbeskouing sal die Kristelike wysbegeerte dan moet verdedig, aan die een kant, teenoor die Deisme, wat die immanensie van God ophef, en aan die ander kant teenoor die Panteisme, wat ’tsy in materialistiese of in psiego-monistiese vorm die transendensie van God vernietig. In hierdie arbeid sal die Kristelike wysbegeerte moet gebruik maak van die Sielkunde; dit sal in die Sielkunde miskien sy uitgangspunt moet soek. Die Teistiese wêreldbeskouing vind sy grondslag in die persoonlikheids- beginsel. “ Our starting point in Theism is, and must be, self”, sê Davidson in sy a.w.; en later weer: “ If G od is, He must also be a personal G od; and the union that the creature claims with the Creator is not one of undiffe­ rentiated absorption, but one of rational and ethical fellowship, and per­ sonality, as being the highest fact in our experience, cannot be disowned.” Hoewel die persoonlikheidsbeginsel, metafiesies ondersoek moet word, so ’n ondersoek sal onvolledig wees as dit nie aangevul word met ’n siel- kundige ondersoek nie; ’n sielkundige ondersoek, wat aantoon dat die selfstandigheid van die persoonlikheid moet gehandhaaf word en wat dus daar nie vrede mee kan vind om net ’n onafgebroke stroom van bewussyns- verskynsels vas te stel nie. Is eenmaal die aard en wese van die persoonlikheid bepaal, vir sover dit tenminste moontlik is, dan sal die volgende stap moet wees om te kon- stateer in hoeverre die menslike persoon in ’n kennende betrekking kan tree tot die hom omringende wêreld, asook tot God self. Die Kennisleer sal hiertoe diens moet doen. Die Kennisleer tog stel vas in watter mate dit vir die mens, as kennende subjek, moontlik is om met die kenvermoëns, waarmee hy toegerus is, die skepping te ken, en deur die skepping die on- sienlike dinge Gods, Sy krag en Goddelikheid. So’n ondersoek, wat die aard en wese van die persoonlikheid daarstel, sal tegelykertyd laat uitkom dat daar sekere ideale aan die menslike natuur eie is, ideale van waarheid, goedheid en skoonheid. 106 Hoe die Kristelike wysbegeerte te werk moet gaan, watter weë en me- todes dit presies moet volg, in die daarstelling van ’n wêreld- en Iewens- beskouing en in die apologetiese arbeid wat dit moet verrig ter verdediging daarvan,—dit alles in besonderhede uit te werk lê buite die bestek van hierdie verhandeling. Ons volstaan hier met enkele aanwysinge. 107 107 Die navorsing van hier­ die ideale, hulle aard en die doeleindes, waarop hulle gerig word, sal respek- tiewelik die taak wees van die Logika, die Etieka en die Estetika. 108 Ons vind dus, dat op al die verskillende gebiede van die besondere wysgerige wetenskappe, op die van Metafiesika, Sielkunde, Kennisleer, Logika, Etieka en Estetika, sal die Kristelike wysbegeerte die waarheids- beginsele moet naspeur, hierdie beginsele sistematies tot ’n afgeronde we­ reldbeskouing moet verwerk, en die aldus opgeboude wereldbeskouing moet verdedig teenoor alle aanslae van die ongeloof. D it is die moeilike m aar heerlike taak van die Kristelike wysbegeerte. In hierdie arbeid moet die Kristelike wysbegeerte nie geisoleerd optree nie; nee, dit moet altyd in ver­ band werk met die Kristelike wetenskap in die algemeen. En as die har- moniese samewerking daar is, dan sal ons nie tevergeefs uitsien na sukses- volle resultate nie. Ons stel onse eer daarin, dat onse inrigtinge alhier streef na die bevor- dering van die Kristelike wetenskap. Aan die begin van die afgelope vakansie het die Rektor van die Teol. Skool ons nog met nadruk gewys op onse roeping. M ag ons almal ons konsensieus rekenskap gee van daardie roeping. D an sal G od Sy seen nie onttrek aan onse arbeid nie, m aar dit rykelik daarop laat rus.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1892/1984

Afrikaans

Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 Numbers in boldface indicate senior or sole author Nommers in vetletters verwys na die senior of enigste outeur Nommers in vetletters verwys na die senior of enigste outeur A Adeleye, O E . . . . . . . . . . . . . 205 Adesokan, H K . . . . . . . . . . . 113 Ajadi, R A . . . . . . . . . . . . . . 205 Annandale, C H . . . . . . . . . . . 36 Aydin, M . . . . . . . . . . . . . . . 153 B Bagnall, R . . . . . . . . . . . . . . 15 Baipoledi, E K . . . . . . . . . . . . 44 Bakunzi, F R . . . . . . . . . . . . . 54 Bekker, P . . . . . . . . . . . . . . . 175 Bere, M . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Bester, L . . . . . . . . . . . . . . . 145 Bester, M N . . . . . . . . . . . . . 25 Bigalke, R D . . . . . . . . . . . . . 3 Bisschop, S P R . . . . . . . . . . . 39 Booyse, D G . . . . . . . . . . . . . 156 Bosch, B . . . . . . . . . . . . . . . 15 Botha, C J . . . . . . . . . . . . . . 156 Boy, S C . . . . . . . . . . . . . . . 25 C Cadmus, S I B . . . . . . . . . . . . 113 Carstens, A . . . . . . . . 145, 178, 185 Chang’a, A K . . . . . . . . . . . . 71 Chimbwanda, M . . . . Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 . . . . . . 101 Cilliers, I . . . . . . . . . . . . 145, 185 Cooper, R G . . . . . . . . . . . 62, 142 D de Bruin, C . . . . . . . . . . . . . 171 de Wit, M . . . . . . . . . . . . . . 194 Didlick, S . . . . . . . . . . . . . . . 8 Dormehl, I C . . . . . . . . . . . . . 76 Duncan, N M . . . . . . . . . . 19, 185 Dzikiti, T B . . . . . . . . . . . . . . 145 F Ferguson, W H . . . . . . . . . . . 25 Ferreira, S M . . . . . . . . . . . . . 25 Fick, L G . . . . . . . . . . . . . . . 121 Fuller, A . . . . . . . . . . . . . . . 121 G Gous, T A . . . . . . . . . . . . . . 95 Gummow, B . . . . . . . . . . . . . 15 H Harper, C K . . . . . . . . . . . . . 19 Hesterberg, U W . . . . . . . . . . 15 Hetem, R S . . . . . . . . . . . . . . 121 Holm, D E . . . . . . . . . . . . . . 19 Horak, I G . . . . . . . . . . . 116, 130 Horbanczuk, J O . . . . . . . . . . 142 Horner, R . . . . . . . . . . . . . . 15 Hove, T . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Hubert, J . . . . . . . . . . . . . . . Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 145 Huchzermeyer, F W . . . . . . . . 99 Hyera, J M K . . . . . . . . . . . . . 44 J Joubert, J P J . . . . . . . . . . . . . 178 Joubert, K E . . . . . . . . . . . 46, 175 K Karimuribo, E D . . . . . . . . . . . 89 Kaygusuzoglu, E . . . . . . . . . . 153 Killian, E . . . . . . . . . . . . . . . 76 Kirberger, R M . . . . . . . . . . . . 76 Kirkpatrick, R D . . . . . . . . . . . 36 Köster, L S . . . . . . . . . . . . . . 194 Kruger, K . . . . . . . . . . . . . . . 50 Kyakaisho, P K . . . . . . . . . . . 89 L Labuschagne, L . . . . . . . . . . . 178 Langelet, E . . . . . . . . . . . . . . 99 Last, R D . . . . . . . . . . . . . . . 149 Latif, A A . . . . . . . . . . . . . 31, 116 Leisewitz, A L . . . . . . . . . . . . 76 Lekule, F . . . . . . . . . . . . . . . 2 Leslie, A J . . . . . . . . . . . . . . 67 Lovely, C J . . . . . . . . . . . . . . 67 M Machange, G E . . . . . . . . . . . 71 Makinde, A F M . . . . . . . . . . . 205 Maliszewska, E . . . . . . . . . . . 142 Manoto, S N . . . . . . . . . . . . . 84 Matekwe, N . Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 . . . . . . . . . . . . 101 Matenga, E . . . . . . . . . . . . . . 101 Matthee, A . . . . . . . . . . . . . . 121 McDonald, R . . . . . . . . . . . . 39 Meyer, L C R . . . . . . . . . . . . . 121 Mitchell, D . . . . . . . . . . . . . . 121 Mogoje, B L . . . . . . . . . . . . . 39 Mtui, P F . . . . . . . . . . . . . . . 71 Mukandi, R . . . . . . . . . . . . . 116 Mukaratirwa, S . . . . . . . . . . 2, 101 Myburgh, J G . . . . . . . . . . . . 156 N Naidoo, V . . . . . . . . . . . . 171, 194 Naranowicz, H . . . . . . . . . . . 142 Naudé, F . . . . . . . . . . . . . . . 76 Neser, J A . . . . . . . . . . . . . . . 50 Ntondini, Z . . . . . . . . . . . . . 130 O Odendaal, L . . . . . . . . . . . . . 194 Oguttu, J W . . . . . . . . . . . . . 161 Oosthuizen, M C . . . . . . . . 31, 136 P Parsons, S D C . . . . . . . . . . . . 95 Patel, J R . . . . . . . . . . . . . . . 8 Penzhorn, B L . . . . . . . . . . . . 31 Perrett, K . . . . . . . . . . . . . . . 15 Picard, J A . . . . . . . . . . . . Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 39, 161 Pretorius, J A . . . . . . . . . . . . 136 Purchase, C . . . . . . . . . . . . . 39 Putterill, J F . . . . . . . . . . . . . 99 R Reyers, F . . . . . . . . . . . . . . . 156 Risvanli, A . . . . . . . . . . . . . . 153 S Saulez, M N . . . . . . . . . . . . . 50 Schulman, M L. . . . . . . . . . . . 36 Schultz, R A . . . . . . . . . . . . . 178 Seker, E . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Shakespeare, A S . . . . . . . . . . 106 Shivaprasad, H L . . . . . . . . . . 149 Smith, O F . . . . . . . . . . . . . . 205 Snyman, L D . . . . . . . . . . . . 178 Snyman, M G . . . . . . . . . . . . 171 Solberg, K . . . . . . . . . . . . . . 50 Stack, J . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Steenkamp, G . . . . . . . . . . . . 25 Stegmann, G F . . . . . . . . . . . 145 Stewart, A V . . . . . . . . . . . . . 175 Swai, E S . . . . . . . . . . . . . . 71, 89 Swan, G E . . . . . . . . . . . . . . 171 Sweers, L . . . . . . . . . . . . . . . 76 T Tennett, A . . . . . . . . . . . . . . 142 Thompson, B E . . . . . . . INDEX, AUTHOR — INDEKS, OUTEUR INDEX, AUTHOR — INDEKS, OUTEUR Volume 79 · Jaargang 79 — 2008 . . . . 31 Timurkan, H . . . . . . . . . . . . . 153 Troskie, M . . . . . . . . . . . . . . 31 V van Dalen, E M S P . . . . . . . . . 130 van der Walt, A M . . . . . . . . . 175 van Helden, P D . . . . . . . . . . 95 Van Veenhuysen, A . . . . . . . . . 194 van Vuuren, M . . . . . . . . . . . 136 van Wilpe, E . . . . . . . . . . . 19, 194 Veary, C M . . . . . . . . . . . . 84, 161 W Warren, R M . . . . . . . . . . . . . 95 Williams, J . . . . . . . . . . . . . . 185 Williams, J H . . . . . . . . . . . . . 194 Wilson, R T . . . . . . . . . . . . . 58 Y Yardimci, H . . . . . . . . . . . . . 167
’ 0038-2809 Tydskr.S.Afr.vet.Ver. (2008) 79(4): 209–212 212

https://journals.jsava.aosis.co.za/index.php/jsava/article/download/275/258

Afrikaans

1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n Die hoofpunte van Aristoteles se wetenskapsleer kan saamgevat word in die vorm van ’n definisie van „deduktiewe wetenskap”. p ’n Deduktiewe wetenskap is ’n stelsel of versameling W van beweringe sodanig dat: 1. Alle beweringe van W betrekking het op één gebied van werklike objekte. 2. Alle beweringe van W waar is. 3. Indien sekere beweringe tot W behoort, ook elke logiese gevolg- trekking uit die beweringe tot W hoort. 4. Daar in W ’n eindige aantal terme aan te wyse is sodanig dat: a. die betekenis van die terme geen nadere verklaring nodig het nie—die sg. ongedefinieerde terme of grondbegrippe; b. die betekenis van alle ander terme wat in W optree met be- hulp van hierdie terme omskryf kan word. g y g a. die betekenis van die terme geen nadere verklaring nodig het nie—die sg. ongedefinieerde terme of grondbegrippe; b. die betekenis van alle ander terme wat in W optree met be- hulp van hierdie terme omskryf kan word. 5. Daar in W ’n eindige aantal beweringe (aksiomas) aan te wyse is sodanig dat a. die waarheid van hierdie beweringe evident is; b. alle ander beweringe van W uit hierdie beweringe langs de­ duktiewe weg te verkry is. Wat ons in hierdie artikel interesseer, is veral die sg. evidensie-postulaat soos gestel in 4a en 5a. Hiervan sê Aristotelesz): ,.Dit is noodsaaklik dat Wat ons in hierdie artikel interesseer, is veral die sg. evidensie-postulaat soos gestel in 4a en 5a. Hiervan sê Aristotelesz): ,.Dit is noodsaaklik dat 168 mens die grondstellinge, hetsy almal, hetsy enkele daarvan, nie slegs eerder, maar ook beter k e n ......... ; dit is noodsaaklik dat daar meer geloof geheg word aan die beginsels, as aan die konklusie daaruit” . g Daar moet op gewys word, veral met die oog op die beskouinge hierna, dat die wetenskapsleer van Aristoteles bedoel was om die grondslag te vorm en die metode te gee veral vir die fisika. Die bostaande uitspraak van Aris­ toteles het dan ook betrekking op aksiomas i.v.m. objekte uit die materiële werklikheid (vgl. postulaat 1). Bostaande gesketste wetenskapsleer moes Aristoteles noodsaaklik bring tot die opstel van ’n metafisika in die sin van ’n grondslae-ondersoek van die wetenskap en in die besonder van die fisika, en nie in die sin waarin die term metafisika vandag meestal gebruik word nie nl. 1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n die leer van die bo-sinlike in teëstelling tot die fisika as die leer van die sintuiglik-waarneembare. Ook die kennisteorie, as leer van die oorsprong van ons kennis, sou as gevolg van hierdie wetenskapsleer onder die soeklig kom, want as al ons wetenskaplike kennis verkry word langs deduktiewe weg uit sekere on- herleibare begrippe en aksiomas, dan doen die vraag homself voor hoe die mens aan hierdie begrippe en aksiomas kom. Hieroor laat Aristoteles horn soos volg uit2): „Dit is duidelik dat ons die grondstellinge noodsaak- likerwys deur induksie ken; immers, die sintuiglike waarneming verskaf ons op hierdie wyse ook die algemene (t.w. die „begrippe”). Daar van die geestesvermoëns, wat betrekking het op ons denke, sommige altyd waar is, andere ons ewewel die onware voorspieël soos die mening en die redenering (uit nie-evidente premisse)—die deduktiewe wetenskap en die intui'sie is egter altyd waar—en aangesien geen vorm van kennis eksakter is as die de­ duktiewe wetenskap nie, of dit moet die intuïsie wees, daar verder die grond­ stellinge beter bekend is as die afgeleide stellinge, en daar, ten slotte, die hele deduktiewe wetenskap deur logiese redenering verkry word, kan daar geen deduktiewe fundering van die grondstellinge gegee word nie; aangesien daar verder niks meer waar is as die deduktiewe wetenskap, behalwe die intuïsie nie, moet daar intui'tiewe insig bestaan omtrent die grondstellinge, en uit hierdie oorweging volg ook dat die grondslag van ’n deduktiewe we­ tenskap geen deduktiewe wetenskap kan wees nie. Maar as ons naas die deduktiewe wetenskap niks waars het behalwe die intui'sie nie, dan moet die intui'sie die grondslag van die deduktiewe wetenskap wees” . Hierdie opvatting van Aristoteles berus op sy oortuiging dat die sin­ tuiglik-waarneembare verskynsels manifestasies is van ’n met rede begaafde wese en dat die mens tot hierdie wese in ’n betrekking van verwantskap staan. Daarom is die mens in staat om by die waarneem van verskynsels hulle 169 diepste gronde intuïtief te ondersoek. Dit is die induksie in die sin van Aristoteles waardeur insig in beginsels tot stand kom. g g Beth beweer dan verderi): „De beginselen van de deductieve weten- schappen behoeven dan ook niet door middel van opzettelijk en stelsel- matig onderzoek te worden opgespoord: een zeer summiere kennisneming van de verschijnselen is voldoende, om ze ons tot bewustzijn te brengen. 1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n De kennis van de beginselen is bijgevolg geen monopolie van den philosoof; ze is eigen aan elken mensch.” Tot sover dan Aristoteles oor die selfevidensie van beginsels volgens Beth. g g Uit bostaande blyk die groot mate van vertroue in die waarheid van intuïtiewe insigte deur Aristoteles. Vir horn is die intu'isie die kenfunksie wat ons die uiteindelike grondwaarhede van alle dinge laat ken. Dit is bekend dat die wiskunde en in die besonder die meetkunde (euklidies) as model gedien het van ’n deduktiewe wetenskap by die opstel van sy we- tenskapsleer. Die begrippe en stellinge van die ruimteleer, soos opgebou deur Euklides en sy voorgangers, sou nou tot dié elemente van ons kennis behoort wat ons deur ons intu'isie met sekerheid uit die gegewens van ons sintuiglike waarneming kan aflees. In die besonder besit die aksiomas en ongedefinieerde begrippe van die euklidiese meetkunde, op grond van hulle intui'tiewe aard, volkome sekerheid en kan deur geen enkele empiriese gegewe weerspreek word nie-o. Tot hierdie intui'tief-kenbare beginsels word ook bv. gereken die grond- begrippe en grondstellinge van die logika en ook die kousaliteitswet. Vreemd genoeg was dit weer die wiskunde en by name die meetkunde, wat dié deel van Aristoteles se wetenskapsleer op losse skroewe gesit het. As gevolg van die ondersoekinge van Lobatschewsky, Riemann en Gauss in die vorige eeu, wat in die volgende paragraaf kortliks bespreek sal word, is daar aan die volkome sekerheid van die aksiomas van die euklidiese meet­ kunde, as stellings wat ons ’n ware beeld van die fisiese ruimte gee, begin twyfel. Die opvatting egter, dat die wetenskap op bepaalde grondbegrippe en grondstellinge berus wat op geen wyse deur wetenskaplike ondersoek aan- getas of selfs gewysig kan word nie, is altyd in sommige wetenskaplike kringe gehuldig, veral in filosofiese kringe. By byna alle filosofiese denkrigtinge word daar ’n beroep gedoen op die intu'isie vir die ken en sekerheid van hulle beginsels. Die gryp van selfevidente beginsels op grond van intu'isie is deel van die fenomonologiese metode in die wysbegeerte. Die volgende aanhaling i.v.m. intuïsie as kenfunksie hou daarmee verband: ,,’n Intu'isie (beginselinsig) is ’n aanskouing, ’n sien met die verstandsoog. Dit is ’n 170 onmiddellike insig waarby meteen onmiddellik die geldigheid, die waarheid, van die intuisie ingesien word. Die intuitiewe insig is ook onmiddellik in die sin dat die insig verkry word sonder tussenkoms van bewyse, dit vind sy begronding in homself. Die intuisie (d.w.s. 1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n In hoeverre die laaste deel van hierdie steiling geld, sou skrywer van hierdie artikel nie kon beoordeel nie. Dat die grond waarop Aristoteles sy wetenskapsleer stel, deur verskillende filosowe in een of ander vorm ge- handhaaf word, blyk voldoende uit bostaande aanhalings. Die beskouing van die meeste hedendaagse natuurwetenskaplikes en wiskundiges is dat die wetenskap inderdaad van sekere a priori’s, gegrond op die intuïsie, moet uitgaan, maar hulle betwis die selfgeloofwaardigheid, die onbetwyfelbare waarheid van hierdie a priori’s, met enkele uitsonderinge. Klein skryf bv.: „ .........the naive intuition is not exact, while the refined intuition is not properly intuition at all, but arises from the development from axioms considered as perfectly exact.”9) D at selfevidensie nie heeltemal uit die kennisteorie geban kan word nie, is duidelik as daaraan gedink word dat dit selfevidensie is wat ons die logiese argument laat aksepteer dat, as alle mense sterflik is en Socrates is ’n mens, dan is Socrates sterflik. Die verset van natuurwetenskaplikes is dan ook eintlik dáárteen gerig dat te veel beginsels as selfevident beskou is; dat te maklik op absolute seker- heid van intuïtiewe insigte aanspraak gemaak word en hulle ontken dat die empirie nie die sg. selfevidente beginsels sou kon wysig nie. Russel beweer: „If, however, self-evidence is to be accepted as a guarantee of truth, the concept must be carefully distinguished from others that have a subjective resemblance to it. 1 think we must bear it in mind as relevant to the defini­ tion of “knowledge” , but as not in itself sufficient” !o>. Hoe beskou die wiskundiges dan die „waarheid” van die aksiomas van bv. die meetkunde? In die wiskunde word onderskeid gemaak tussen die aksiomas as nie-strydige formele uitsprake en die betrekking wat hierdie aksiomas het t.o.v. die werklikheid buite die gedagtewêreld van die mate- matikus. Die aksiomas hoef nl. nie waar te wees in die sin dat hulle in oor- eenstemming moet wees met die werklikheid waaroor die aksiomas pleeg uitspraak te gee nie. Die enigste eis wat die wiskundige aan die aksiomas stel, is dat hulle nie-strydig moet wees, d.w.s. dat dit nie moontlik moet wees om ’n steiling en dié se teëgestelde uit dieselfde stel aksiomas af te lei nie. Die eis is dus: nie-strydigheid van die aksiomas en waarheid van die gevolg- trekkinge in die sin van geldigheid m.b.t. die aksiomas, d.w.s. 1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n die beginsel) is selfevident; dit getuig self van sy eie waarheid; dit openbaar homself in sy eie geldig­ heid. Die intuisie (d.w.s. die beginsel) is outopisties; dit is selfgeloof- waardig; dit getuig self van sy aanneembaarheid en geloofwaardigheid. Vir die een wat ’n beginsel intultief insien, bied die intuisie (die beginsel) sy eie sekerheid, versekerdheid, onbetwyfelbaarheid” 5). Die mate waarmee intuitiewe insigte as waar beskou is deur Kant, blyk uit die volgende twee aanhalings: „Solche allgemeine Erkenntnisse nun, die zugleich den Charakter der innern Notwendigkeit haben, mussen ..........vor sich selbst klar und gewiss sein; man nennt sie da her Erkentnisse a priori..........” Ook ken hy aan die aksiomas van die euklidiese meet- kunde volkome sekerheid toe: „die geometrischen Sátze suid insgesamt apodiktisch, d.i. mit dem Bewusstsein ihrer Notwendigkeit verbunden” *) Hy vereenselwig hom egter nie met die verklaring wat Aristoteles gee Hy vereenselwig hom egter nie met die verklaring wat Aristoteles gee vir die apodiktiese sekerheid van die aksiomas nie. In die fildsofie van Bergson speel die intuïsie ’n oorheersende rol. Hy skryf: ..(There are) two profoundly different ways of knowing a thing. The first implies that we move round the object: the second that we enter into it. The first depends on the point of view at which we are placed and on the symbols by which we express ourselves. The second neither depends on a point of view nor relies on any symbol. The first kind of knowledge may be said to stop at the relative; the second, in those cases where it is possible, to attain the absolute"d . Hierdie tweede maniere dan is deur intuisie. Duidelikheidshalwe moet gesê word dat intuisie soos by Bergson en intuisie by Aristoteles nie dieselfde is nie. Albei beroep hulle egter op elfevidensies waar dit op die waarheid van die intuitiewe insigte aankom. Deur die ontstaan van die nie-euklidiese meetkundes van Lobatschewsky en Riemann en deur ander verwikkelings in die natuurwetenskappe, is ons vandag egter gedwing om bostaande beskouings besonder krities te beskou. Beth beweer selfs: ,,Met de verwerping of de aanvaarding van het legitiem wetenschap- pelijk karakter van de niet-euclidische stelsels staat of valt Aristoteles’ methodologie der deductieve wetenschappen; maar de vraag naar de houd- baarheid van deze methodologie is een vraag van zijn of niet zijn voor de systematische wijsbegeerte. zoals deze sinds ruim tweeduizend jaar is beoe- 171 fend”8). 1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n die gevolg- trekkinge moet logies uit die aksiomas en slegs uit die aksiomas afleibaar wees. So word nie in die wiskunde aanspraak daarop gemaak dat die ak­ siomas en stellinge van die meetkunde ons ’n ware beeld van die fisiese ruimte 172 gee nie—wat vir die wiskundige van belang is, is slegs dat die aksiomas nie- strydig is en die stellinge geldig moet wees m.b.t. die aksiomas. gee nie—wat vir die wiskundige van belang is, is slegs dat die aksiomas nie- strydig is en die stellinge geldig moet wees m.b.t. die aksiomas. y g g g g Ook die grondbegrippe van die wiskunde word beskou as nie identi- fiseerbaar met dinge in die werklikheid buite ons denke nie maar bloot as gedagtekonstruksies, weliswaar geabstraheer uit die werklikheid maar sonder teëhangers in die werklikheid. So word bv. punt, reguit lyn en ruimte in die meetkunde beskou as gedagtekonstruksies sonder teëhangers in die fisiese werklikheid. Die wiskundige gaan selfs nog verder. Hy vervang die grondbegrippe met simbole waaraan hy geen bepaalde betckenis toeken nie. Die aksiomas word dan beweringe wat betrekking het op hierdie sim­ bole en die stellings is logiese gevolgtrekkings uit hierdie basiese beweringe. As aan die simbole later betekenisse toegeken word, sodat die aksiomas sinvolle uitsprake is, is die stellinge (gevolgtrekkings) ook sinvolle beweringe omtrent die dinge waarop die resulterende terme dan betrekking het. So kan ’n bepaalde stelling meer as een interpretasie hê. Algemeen bekend is die duale opbou van die meetkunde waar bv. in elke stelling ’n bepaalde simbool met „punt” of met „reguit lyn” vervang kan word en die resultaat in elke geval ’n sinvolle geldige stelling word. Die leser sal begryp waarom Einstein beweer: „As far as the propositions of mathematics refer to reality they are not certain, and in so far as they are certain they do not refer to reality.” ii) Die eksaktheid van die wiskunde het slegs betrekking op die geldigheid van stellinge (gevolgtrekkinge) m.b.t. die aksiomas en het nie be­ trekking op die waarheid van die stellinge m.b.t. die werklikheid nie. g p g Vanuit die wiskunde het hierdie beskouinge ook deurgewerk na die fisici en hulle opvatting aangaande grondbegrippe en a priori’s van die fisika. Ook deur baie fisici word dit betwis dat die grondbegrippe van die fisika noodwendig teëhangers het in die fisiese werklikheid en dat die a priori’s van die fisika onbetwyfelbaar waar is. 1. Wetenskapsleer van Aristoteles.n Aangesien in die fisika egter be­ weringe gedoen word en uitsprake gegee word i.v.m. dinge in die werklik­ heid buite ons gedagtewereld, kan die fisici nie soos die wiskundiges ewe gerieflik die band tussen aksiomas en werklikheid breek nie en hulle wil ook nie vir die uitsprake van die fisika alleen aanspraak maak op waarheid in die sin van geldigheid t.o.v. hulle aksiomas nie. Uit hierdie dilemma red hulle hulself deur hulle te beroep op die empirie. Elke gevolgtrekking ge­ doen uit die a priori’s. postulate of hipoteses, moet vir sover moontlik ek- sperimenteel getoets word, om daarmee die gevolgtrekking se ooreenstem- ming met die werklikheid na te gaan. Bowendien geld, nes in die wiskunde, die eis van geldigheid van die gevolgtrekking t.o.v. die aksiomas en die nie-strydigheid van die aksiomas. Stem die eksperiment nie ooreen met ’n 173 bepaalde gevolgtrekking uit die aksiomas nie, word nuwe aksiomas ingevoer om die saak so te probeer verbeter. Hierdie nuwe aksiomas is dan gewoon- Iik ook nie meer selfevidente, intuïtiewe insigte nie (is gewoonlik alles behalwe selfevident) en kan bv. eksperimentele feite wees. p ’n Gevolg van hierdie standpunt is dat die moderne fisika neig om aan sommige aksiomas en grondbegrippe geen ander waarde toe te ken nie as ’n beskrywende waarde. Om bv. te sê dat ’n elektron ’n massadeeltjie is, beteken dan niks meer nie as om te sê dat ’n elektron se gedrag in sekere om- standighede baie ooreenkom met die van ’n albaster. In ekstreme gevalle word selfs die kousaliteitswet gereduseer tot ’n beskrywing van sekere reekse gebeure in die werklikheid. g Daar die geloofwaardigheid van die intuïtiewe a priori’s en grond­ begrippe in twyfel getrek word, word die taak van die fisika gevolglik be- skou, nie soseer om die diepste aard (die wese) van materie en verskynsels verbonde aan materie bloot te lê nie, maar om waargenoem verskynsels m.b.v. abstrakte begrippe en bepaalde aksiomas te korreleer, d.w.s. om met behulp van begrippe en aksiomas verbande te lê tussen die verskynsels. 12) W at die aanleidende oorsake van hierdie standpunt by natuurweten- skaplikes was, sal kortliks in die volgende paragraaf geskets word. 2. Nie-euklidiese meetkundes en relatiwiteit. 2. Nie-euklidiese meetkundes en relatiwiteit. Die grondbegrippe van die euklidiese meetkunde, wat nie gedefinieer kan word sonder om in ’n regressus in infinitum of ’n circulus in probando (c.q. in definiendo) te verval nie, is o.a. punt, reguit lyn, vlak en ruimte. Die aksiomas van die euklidiese meetkunde omvat o.a.: 1. Twee van mekaar verskillende punte A en B bepaal steeds ’n reguit lyn a; 2. op ’n reguit lyn lê steeds minstens twee punte en in ’n vlak lê steeds minstens drie punte wat nie op ’n reguit lyn lê nie; 3. ’n vlak word deur drie punte op die vlak bepaal mits hulle nie op ’n reguit lyn lê nie; 4. as A, B, C punte van ’n reguit lyn is, en B lê tussen A en C, dan lê B ook tussen C en A; en so ’n hele aantal meer. Die paar aksiomas is neergeskryf om die leser te oortuig dat die aksiomas van die euklidiese meetkunde, by eerste kennis- making. inderdaad as selfevident en volkome geloofwaardig beskou kan wo.vd. en so ’n hele aantal meer. Die paar aksiomas is neergeskryf om die leser te oortuig dat die aksiomas van die euklidiese meetkunde, by eerste kennis- making. inderdaad as selfevident en volkome geloofwaardig beskou kan wo.vd. 174 Die aksioma wat die middelpunt van die volgende betoog sal vorm, is die volgende: 5. Laat a ’n willekeurige reguit lyn en A ’n punt, nie op a nie, wees, dan is daar in die vlak deur a en A een en slegs een reguit lyn wat deur A gaan en a nie sny nie. 5. Laat a ’n willekeurige reguit lyn en A ’n punt, nie op a nie, wees, dan is daar in die vlak deur a en A een en slegs een reguit lyn wat deur A gaan en a nie sny nie. Hierdie aksioma van parallelisme was deur Euclides oorspronklik in ’n enigsins ander vorm, as die vyfde postulaat in sy boek gestel. Hierdie aksioma kan nie met reg op aanskoulikheid aanspraak maak nie, aangesien dan ’n lynstuk wat onbepaald na albei kante verleng is, as aanskoulik beskou moet word. Die vyfde aksioma van Euclides is deur die eeue heen met wantroue deur wiskundiges beskou, daar hulle gemeen het dat dit moontlik as ’n stel- ling uit die ander aksiomas afgelei kan word. Die taak is o.a. 175 Tussen die drie meetkundes, as logiese strukture gegrond op bepaalde begrippe en aksiomas, is nie te kiese nie, en t.o.v. hulle aksiomas is die een so geldig soos die ander. Watter een van die drie gee om nou ’n juiste beeld van die fisiese ruimte? In sy relatiwiteitsteorie het Einstein die ellip- tiese meetkunde toegepas op ’n vierdimensionale kontinuum van ruimte en tyd met uitstekende resultate. Nie alleen het hy daarin geslaag om verskyn­ sels daarmee te verklaar wat om verklaring gewag het nie, maar het hy ook verskynsels voorspel wat later eksperimenteel geverifieer is. In beginsel is dit moontlik om eksperimenteel vas te stel watter meet­ kunde op die fisiese ruimte van toepassing is, mits natuurlik aan die ander postulate i.v.m. fisiese verskynsels vasgehou word. As ons aanneem dat lig reglynig voortgeplant word, d.w.s. dat die baan van ’n ligstraal ooreen- stem met ons intuïtiewe begrip reguit lyn, en dit sou moontlik wees om die drie hoeke van ’n driehoek. waarvan die hoekpunte drie sterre is, te meet, dan sal bv. die elliptiese meetkunde geldig wees vir die fisiese ruimte as ge- vind word dat, met inagneming van eksperimentele foute, die som van die hoeke groter is as twee regte hoeke. In dié geval kan egter met ewe groot reg aan die euklidiese meetkunde vasgehou word en gekonkludeer word dat ligstrale hulle nie reglynig voortplant nie. Veral Poincaréu) het daarop gewys dat beide gesigspunte, mits konsekwent volgehou, houdbaar is. Die grondslag van die meetkunde, as beskrywing van die eienskappe van die fisiese ruimte. is konvensioneel. Watter konvensie in ’n konkrete geval gekies word, hang af van die praktiese konsekwensies; teoreties staan die wetenskaplike vry. Opvallend is dit dat Poincaré die vashouding van die euklidiese meetkunde as „plus commode” beskou, terwyl in die moderne fisika die elliptiese meetkunde voorkeur geniet. Dat die fisika hier heelte- mal afstand gedoen het van die selfgeloofwaardigheid en waarheid van in- tuïtiewe insigte. is uit die betoog duidelik. ’n Ander duidelike voorbeeld waar afstand gedoen is van die waarheid van intui'tiewe insigte in die fisika, is in die spesiale relatiwiteitsteorie van Einstein. Dit moet as selfevident beskou word dat as twee voorwerpe A en B in ’n reguit lyn beweeg met snelhede u en v t.o.v. die aarde, dan sal die relatiewe snelheid van A t.o.v. 2. Nie-euklidiese meetkundes en relatiwiteit. deur die pries- ter Saccheri aangepak wat die stelling probeer bewys het uit die ongerymde. Deur aan te neem dat deur ’n punt buite ’n reguit lyn minstens twee reguit lyne getrek kan word parallel aan die eerste (d.w.s. twee reguit lyne wat die eerste nie sny nie), het hy gehoop om in teëspraak te kom met die ander ak­ siomas. Stelling na stelling is deur hom afgelei sonder om die gewenste teëspraak te vind. Vandag staan dit vas dat daar geen teëspraak kan ont- wikkel nie, omdat die vyfde postulaat onafhanklik is van die ander aksiomas. Deur Lobatschewsky is ingesien dat, deur die vyfde postulaat van Euclides te vervang met die reeds genoemde postulaat van Saccheri, ’n meet- kunde opgebou kan word wat net soos die euklidiese meetkunde op nie- strydigheid kan aanspraak maak. Deur hom is die sg. hiperboliese meetkunde op dié wyse opgebou. Deur Riemann is die vyfde postulaat vervang deur die volgende: deur ’n punt buite ’n reguit lyn kan geen enkele reguit lyn parallel aan die eerste getrek word nie. Deur hom is die sg. elliptiese meetkunde opgebou wat ook op nie-strydigheid kan aanspraak maak. Dat die resultate van die drie meetkundes sal verskil, is duidelik. So is die som van die drie hoeke van ’n driehoek in die hiperboliese meetkunde kleiner as twee regte hoeke, in die euklidiese meetkunde gelyk aan twee regte hoeke en in die elliptiese meetkunde groter as twee regte hoeke. Die beswaar van onaanskoulikheid deel die postulate van Lobatschew­ sky en Riemann met dié van Euclides—vir sommige mense is die beswaar egter groter by e.g. twee. 1) Para. 1 is gebaseer op hoofstuk 1 van (]). 2) Soos aangehaal deur E. W. Beth in hoofstuk 1 van (1). 3) (l)p. 14. 4) (2) p. 111. 5) Met verlof van prof. H. G. Stoker aangehaal uit ’n ongepubliseerde diktaai. 6) Aangehaal deur Beth in (2) p. i ll. 7) Aangehaal deur B. Russel in (5) p. 14. 8) (2) p. 34. 9) Soos aangehaal deur E. W. Beth in (2) p. 29. 10) (4) p. 172. 7) Aangehaal deur B. Russel in (5) p. 14. 9) Soos aangehaal deur E. W. Beth in (2) p. 29. ) p 6) Aangehaal deur Beth in (2) p. i ll. 175 H. J. Schutte; Oor die begrip wese, Koers, April 1955. ) g 13) H. Poincaré: (3). 13) H. Poincaré: (3). 175 B u plus v wees as hulle in teëgestelde rigtings beweeg en u minus v as hulle in dieselfde rigting beweeg. Ook lig word met ’n bepaalde snelheid voortgeplant. Dit is natuurlik om hierdie snelheid met die fisiese ruimte as absolute agtergrond te sien. Dan sal mens verwag dat die snelheid van lig verskillend moet wees vir waarnemers op verskillende bewegende voorwerpe. Deur Michelson en Morley is eksperimenteel vas- 176 gestel dat die spoed van lig vir alle waarnemers dieselfde bly ongeag die spoed van die voorwerp waarop die waarnemer horn bevind—as vasgehou word aan die ander postulate wat betrekking het op die geval. Hierdie allermins selfevidente eksperimentele feit is deur Einstein as postulaat in sy spesiale relatiwiteitsteorie gebruik, en daarmee het hy skitterende resultate behaal. g y Die slotsom van dit alles word deur Beth so gestel: „Niet alleen hebben de niet-euclidische stelsels zich een blijvende plaats veroverd in de wiskunde en is haar waarde ook voor de natuurwetenschap op overtuigende wijze gebleken, naast deze stelsels sijn bovendien andere wiskundige en natuur- wetenschappelijke theorieën ontstaan, welker aanvaarding evenmin te rijmen valt met het vasthouden aan Aristoteles’ wetenschapsleer” i4). p ) Die vraag kom nou na vore of dit moontlik is om ’n wetenskap te bou op bepaalde vooraf-aanvaarde beginsels, as beginsels dan deur die ervaring of empirie gewysig kan word. Dat beginsels wat berus op intui'tiewe insig nie altyd voile sekerheid het nie, moet m.i. toegegee word. Dat ’n weten­ skap sonder a priori’s opgebou kan word, slegs deur voortdurend beroep op die empirie te doen, lyk ook onmoontlik. Dat bepaalde a priori’s gewysig kan word deur die ervaring, moet egter m.i. toegegee word. Die vraag is in hoeverre alle a priori’s wysigbaar deur die ervaring is. M.i. word in die natuurwetenskappe en in die wysbegeerte nie voldoende onderskeiding ge- maak tussen aksiomas of postulate, hipoteses en beginsels nie. As beginsels moet m. i. slegs daardie vooropstellinge gereken word waarsonder geen opbou van enige wetenskap moontlik is nie en die wat vanweë hulle aard nooit dwingend deur die ervaring aangetas kan word nie. Wat hulle is, is die taak van sowel die filosoof as die vakwetenskaplike om na te gaan. Alleen as daar duidelikheid oor hierdie vrae bestaan, kan daar op ’n vaste fondament voortgebou word. H. J. SCHUTTE 177 11) Soos aangehaa) deur H. Weyl in (7), p. 134. ) g ) y ( ), p 12) Vgl. LITERATLLRLYS (1) E. W. Beth: Wijsbegeerte der Wiskunde. Antwerpen 1950. ( ) j g p (2) E. W. Beth: Wijsgerige ruimteleer. Antwerpen 1950. (3) H. Poincaré: Science et méthode. Paris 1908. 4) B. Russel: Human Knowledge. L (4) B. Russel: Human Knowledge. Londen 1948. g (5) B. Russel: Mysticism and Logic and other Essays. Londen 1950. y g y (6) E. R. Stabler: An Introduction to Mathematical Thought. Cambridge, Mass. 1953. (6) E. R. Stabler: An Introduction to Mathematical Thought. Cambri (7) H. Weyl: Philosophy of Mathematics and Natural Science. Princeto

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1824/1917

Afrikaans

BOEKBESPREKING. heelhartig aanbeveel aan alle onder­ wysers. Die skrywer behandel agter- eenvolgens: die geskiedenis van die Jodedom, 415—63 v.C.; die politieke agtergrond; kulturele en maatskaplike toestande; joodse partye en groepe; godsdienstige lewe en instellinge. ’n Mooi, eenvoudige inleiding! E. A. Venter. „Agtergrond van die Nuwe Tastement.” Nasionale Boek- handel Bpk., Bloemfontein, 1950. 81 bll., 4/9. heelhartig aanbeveel aan alle onder­ wysers. Die skrywer behandel agter- eenvolgens: die geskiedenis van die Jodedom, 415—63 v.C.; die politieke agtergrond; kulturele en maatskaplike toestande; joodse partye en groepe; godsdienstige lewe en instellinge. ’n Mooi, eenvoudige inleiding! Dit is lesings gegee aan die Op- leidingskollege, Kaapstad in Gods- diensonderwys vir aanstaande onder­ wysers. As sodanig kan ons dit J. CHR. COETZEE. 274 K. J. Popma: „Eerst de Jood maar ook de Griek.” T. Wever, Franeker, Nederland. 1950. 260 bll., s.p. uitgebrei sodat hierdie laaste heelte- mal op hoogte van sy tyd is. p g y y Alhoewel die skrywer ’n beperking in die titel van sy boek stel, nl. . ”au die middelbare skoolleeftyd,” bied hy tog die hele agtergrond van hierdie leeftyd en daarmee dan ook 'n alge- mene inleiding tot die pedagogiese psigologie. In die ganghare vraag- stukke aangaande die opvoedkundige sielkunde word die leser noukeurig ingelei, en deurgaans word daar ook uitgebreide referensies gegee wat die student desgewens in staat stel om self dieper op die verskillende sake in te gaan. Wat egter in hierdie ver- band opval, is dat die skrywer haas glad nie na Afrikaanse publikasies refereer nie. Behalwe een werk van B. F. Nel merk ons niks verder van hom nie, om nie eers te praat van J. Chr. Coetzee en Heese se publikasies nie om maar twee te noem. Die skrywer is besondere hoogleraar te Groningen, en wel in die Calvi- nistiese wysbegeerte volgens die wets- idee. In die werk gee hy beskou- inge oor die Griekse karakter van die Nuwe Testament. Dit is geskrywe vir die ontwikkelde leser en is van be­ sondere waarde vir die godsdienson- derwyser aan die middelbare skool. Prof. Popma besit ’n benydenswaar- dige slag om dinge gewoonlik helder en suiwer te stel. Besonder mooi vind ek die hoofstukke oor die hellenisme as kultuurfase, oor geskiedenis en evangelie en veral oor hellenistiese ge- skiedenisbeskouinge. As skrywer van „Calvinistische Geschiedbeschouwing" is prof. Popma veral lesenswerd oor historiese filosofie. J. CHE. COETZEE. * * » J. CHE. COETZEE. BOEKBESPREKING. Minder geslaag is sy teenevangelies onder die heidene en veral sy jode en grieke: die eerste is vol onnodige herhalinge en die tweede is bloot polemies. ’n Ander saak wat opval, wat egter hoofsaaklik geld vir die gevorderde beoefenaars van hierdie wetenskap, is dat die skrywer—heeltemal in ooreen- stemming met die moderne rigting in die opvoedkundige sielkunde—ver bui­ te die terrein van die algemene siel- kunde gaan en tog nog aan die ou benaming, nl. pedagogiese psigologie as onderdeel van die algemene psigo­ logie vashou. Hy praat dan ook van ’n ,,bescheiden plaats” en „verheven dienstbaarheid” van die opvoedkun­ dige sielkunde in hierdie verband. En al die tyd beoefen hy empiricse op- voedkunde! Waarom dan nie ook van van hierdie benaming gebruik ge- maak nie? Dit sou onteenseglik ver­ der gehelp het om hierdie wetenskap in die regte perspektief te plaas. Naas die besonder goeie in sy uit- eensetting, moet ek die aandag vestig op enkele gebreke: 1) daar is hier en daar onbelyndheid soos in hste. IV en V; 2) daar is baie oorbodige herha- ling; 3) daar is ’n sterk neiging tot grootwoorddoenery; 4) daar is heelwat spellingfoute soos op bll. 38, 39, 145; 5) daar is ’n gebrek aan gcwenste in- deling van hoofstukke in paragrawe met opskrifte. H. J. J. BINGLE. * * * G. L. Murray: :„Our Hope of Sur­ vival in an Age of Crisis.’’ Baker Book House> Grand Rapids 6, Michi­ gan, 1951. 133 toll. 1.50 dollar. Dr. Murray doen in hierdie eenvou- dig geskrewe werkie ’n pragtige stuk werk. Hy ontleed saaklik en gelowig die krisis van ons tye deur te wys op die feite en ons benoudheid, op die grondslae van die vryheid van die mens, op ons sedelike norme, op ons hoop tot behoud. Dan ondersoek hy wee vir ons behoud: die vind hy alleen in die gcopenbkarde Woord van God en in die kerk van Christus. Die werkie sluit af met ’n veroordeling van die ..liberal jumble” ‘en met ’n formu- lering van die Christelike oplossing. ’n Mooi, eenvoudige werkie. Vir gereformeerde ouers en jong- mense is dit ’n studie wat ek heelhar- tig wil aanbeveel. • J. CHR. COETZEE. P.U. vir C.H.O., Potchefstroom. 2 April 1951. * * * Inleiding tot de Physiologische Chemie, Inleiding tot de Physiologische Chemie, Deel II, deur prof. W. Radsma, Inleiding tot de Physiologische Chemie, Deel II, deur prof. W. Radsma, J. B. Wolters, Groningen,* Djakarta, 1950 to. 414. In die voorwoord, sê die skrywer, dat sy doel is om dfe mediese student te help om voldoende insig te kry om by verder studie die moderne me­ diese literatuur te kan lees. Die boek is dus hoofsaaklik vir die mediese student bedoel en nie as ’n handboek J. CHR. COETZEE. J. CHR. COETZEE. J. CHE. COETZEE. * * » 31. J. Lange veld: „Inleiding tot de Studie der Paedagogische PsycTloIo- gie van de Middclbarc-sehoolleeftijd” —J. B. Wolters, Groningen, Djakar­ ta, 1950, 4e hersiene druk. Prys Í10.40. Die samestelling van hierdie werk oor die empiriese opvoedkunde is vir die student-onderwyser en onderwy- ser insiggewend aangesien die vraag- stukke aangepas is aan ’n leeftyd waarmee hulle daagliks in aanraking kom. Aan die algemene verskynsel Die eerste uitgawe van hierdie be- kende boek in ons land het sowat veertien jaar gelede verskyn. Met elke druk is daar aanmerklik verander en 275 Die behandeling is fris en oor- spronklik; die uiteensetting logies en prinsipieel suiwer; die taal wetenskap- lik maar eenvoudig. Die boek bevat geen register van sake en persone nie, en ook geen bibliografie nie, al word dit ryklik gedokumenteer deur voet- note. Eienaardig ge'noeg is die karige verwysing na die studies van prof. J. Waterink oor dieselfde probleem en veral die feitlik algehele onbekend- heid met wat in Suid-Afrika deur geesgenote geskryf is. Dit bevat s en ’n register. gaan dus oor osmose, sosiasie, waterstof- kolloidale sisteme, van selle en weef- moeilik gevolg word min skeikundige en kennis, maar ek onder waardevol ver­ die Nederlandse ter- maak. Woorde soos n" en „slierten" e.d. ede. Slierten nl. is t opgemerk word as van verskillende S.G. word sonder dat eng is. ar baie waardevolle, essante informasie 3 onder „De beteke- e bestanddelen voor ische constellatie in Dit blyk dat anta- e van een- en meer- algemeen is. Wan- klein seevis> ’n be- kombuissout-oplos- e druk van seewater erf hulle. Voeg ’n ssing klein hoeveel- waardige kation en van swaar metale, b vind ontwikkeling e "konsentrasie van e egter dieselfde as ssout sterf die eiers . 20, 150, 160 besonder waardevol, erskynsels word be- b ld Die tweede deel oor gaan oor die gewone ond hieronder sorteer maar d dig maar duidelik beskry van die hormone op sto onvolledig en te kort vir maar die boek is ook n oor alles volledig te wees Die laaste deel oor vo maar ’n groot veld wo Veral die deel oor vitam volledig: Die skrywer no die funksie van vitamien- van vitamien-A is ook Deesdae is dit nie mee om die voorkoms van ’n kliniese gebreke van ’n vit te noem nie. Die formu kend word gelukkig geg Ongelukkig is die skry baie moeilik: Die sinne i waar ’n nuwe sin moet doodgewoon aan geskryf van 15 reels nie ’n seld nie (laaste § bl. 14). Gev sinne so lomp dat ’n men oor moet lees om te verst voorbeelde: Paragrawe 1 laaste paragraaf bl. 21, graaf bl. 23, tweede parag Dan is daar weer onnodig bv. bl. 123 onder aan. Hinderlik is woorde s peert bl. 9, saturator, fra reversibel bl. 128, diffusi viskeuze (sic!) bl. 144 vir repulsie, gesecerneerd bl. bl. 276, geretendeerde b cientie bl. 341, frequent quenter bl. 362 e.a. Oor die algemeen sal waardevol wees vir on studente. Die work ly g aan langdradigheid nie w die Nederlandse werke v lastig is as daar te vee materiaal is 276 vir die wat biochemie of fisiologie studeer nie. Die boek kan in drie dele verdeel word. nl. 1. Fisiese Biogemie bl. 1— 169. 2. Stofwisseling, bl. 170—331. 3. Voeding, bl. 332—394. Dit bevat ook ’n literatuurlys en ’n register. Die eerste deel gaan dus oor osmose, elektrolitiese dissosiasie, waterstof- ioon-konsentrasie, kolloidale sisteme, deurdringbaarheid van selle en weef- sels ens. Hierdie deel sal moeilik gevolg word deur iemand met min skeikundige en fisiese-skeikundige kennis, maar ek beskou dit as besonder waardevol ver­ al, omdat ons met die Nederlandse ter- minologie kennis maak. Woorde soos „huls van collodion" en „slierten" e.d. is vir my nuwighede. Slierten nl. is die verskynsel wat opgemerk word as twee vloeistowwe van verskillende S.G. bymekaar gevoeg word sonder dat hulle deeglik gemeng is. In die deel is daar baie waardevolle, indien nie interessante informasie soos bv. op bl. 153 onder „De beteke- nis van de minerale bestanddelen voor de physischc-chemische constellatie in de lewende stof.” Dit blyk dat anta- gonistiese wcrkinge van een- en meer- waardige katione algemeen is. Wan- neer eiers van ’n klein seevis> ’n be- sondere soort, in kombuissout-oplos- sing met osmoticse druk van seewater gebring word, sterf hulle. Voeg ’n mens by die oplossing klein hoeveel- hede van ’n meerwaardige kation en selfs ook katione van swaar metale, soos Ni, Mn en Pb vind ontwikkeling wel plaas. Is die "konsentrasie van lg. stowwe se soute egter dieselfde as die van die kombuissout sterf die eiers ook. Sien ook bll. 20, 150, 160 Hierdie deel is besonder waardevol, want die fisiese verskynsels word be- skryf in die lig van voorbeelde van Die tweede deel oor s gaan oor die gewone onde hieronder sorteer maar dit dig maar duidelik beskryf. van die hormone op stofw onvolledig en te kort vir d maar die boek is ook nie oor alles volledig te wees n Die laaste deel oor voed maar ’n groot veld word Veral die deel oor vitami volledig: Die skrywer noem die funksie van vitamien-C van vitamien-A is ook Deesdae is dit nie meer om die voorkoms van ’n v kliniese gebreke van ’n vitam te noem nie. Die formules kend word gelukkig gegee Ongelukkig is die skryw baie moeilik: Die sinne is waar ’n nuwe sin moet b doodgewoon aan geskryf s van 15 reels nie ’n seldsa nie (laaste § bl. 14). Gevo sinne so lomp dat ’n mens oor moet lees om te verstaa voorbeelde: Paragrawe 1 e laaste paragraaf bl. 21, vi graaf bl. 23, tweede paragr Dan is daar weer onnodige bv. bl. 123 onder aan. Hinderlik is woorde soo peert bl. 9, saturator, fragi reversibel bl. G. Brillenburg Wurth: „Het Christe- lijk Leven in Huwelijk en Gezin.” Kok, Kampen, 1951. 306 toll. 7.90 gul­ den. 276 wat biochemie of fisiologie e. k kan in drie dele verdeel 1. Fisiese Biogemie bl. 1— Stofwisseling, bl. 170—331. g, bl. 332—394. Dit bevat ratuurlys en ’n register. te deel gaan dus oor osmose, se dissosiasie, waterstof- ntrasie, kolloidale sisteme, aarheid van selle en weef- deel sal moeilik gevolg word nd met min skeikundige en ikundige kennis, maar ek as besonder waardevol ver­ ons met die Nederlandse ter- kennis maak. Woorde soos collodion" en „slierten" e.d. nuwighede. Slierten nl. is nsel wat opgemerk word as towwe van verskillende S.G. gevoeg word sonder dat lik gemeng is. eel is daar baie waardevolle, interessante informasie p bl. 153 onder „De beteke- minerale bestanddelen voor hc-chemische constellatie in stof.” Dit blyk dat anta- wcrkinge van een- en meer- katione algemeen is. Wan- van ’n klein seevis> ’n be- oort, in kombuissout-oplos- smoticse druk van seewater ord, sterf hulle. Voeg ’n die oplossing klein hoeveel- ’n meerwaardige kation en katione van swaar metale, n en Pb vind ontwikkeling Is die "konsentrasie van se soute egter dieselfde as kombuissout sterf die eiers Die tweede deel oo gaan oor die gewone o hieronder sorteer maar dig maar duidelik beskr van die hormone op onvolledig en te kort v maar die boek is ook oor alles volledig te we Die laaste deel oor v maar ’n groot veld w Veral die deel oor vit volledig: Die skrywer die funksie van vitamie van vitamien-A is o Deesdae is dit nie m om die voorkoms van kliniese gebreke van ’n v te noem nie. Die form kend word gelukkig ge Ongelukkig is die sk baie moeilik: Die sinne waar ’n nuwe sin mo doodgewoon aan geskr van 15 reels nie ’n s nie (laaste § bl. 14). G sinne so lomp dat ’n m oor moet lees om te ver voorbeelde: Paragrawe laaste paragraaf bl. 21 graaf bl. 23, tweede par Dan is daar weer onnod bv. bl. 123 onder aan. Hinderlik is woorde peert bl. 9, saturator, f reversibel bl. 128, diffu viskeuze (sic!) bl. 144 repulsie, gesecerneerd b bl. 276, geretendeerde cientie bl. 341, frequen quenter bl. 362 e.a. Oor die algemeen s waardevol wees vir o studente Die work ly 276 chemie of fisiologie in drie dele verdeel se Biogemie bl. 1— eling, bl. 170—331. 332—394. 128, diffusibe viskeuze (sic!) bl. 144 vir repulsie, gesecerneerd bl. 2 bl. 276, geretendeerde bl. cientie bl. 341, frequent bl quenter bl. 362 e.a. Oor die algemeen sal waardevol wees vir onse studente. Die work ly ge aan langdradigheid nie wa die Nederlandse werke voo lastig is as daar te veel materiaal is. 276 vir die wat biochemie of fisiologie studeer nie. Ongelukkig is die skrywer se styl baie moeilik: Die sinne is te lank en waar ’n nuwe sin moet begin word doodgewoon aan geskryf sodat sinne van 15 reels nie ’n seldsaamheid is nie (laaste § bl. 14). Gevolgfik is die sinne so lomp dat ’n mens dit oor en oor moet lees om te verstaan. Enkele voorbeelde: Paragrawe 1 en 2 bl. 1, laaste paragraaf bl. 21, vierde para- graaf bl. 23, tweede paragraaf bl. 164. Dan is daar weer onnodige paragrawe bv. bl. 123 onder aan. In die deel is daar baie waardevolle, indien nie interessante informasie soos bv. op bl. 153 onder „De beteke- nis van de minerale bestanddelen voor de physischc-chemische constellatie in de lewende stof.” Dit blyk dat anta- gonistiese wcrkinge van een- en meer- waardige katione algemeen is. Wan- neer eiers van ’n klein seevis> ’n be- sondere soort, in kombuissout-oplos- sing met osmoticse druk van seewater gebring word, sterf hulle. Voeg ’n mens by die oplossing klein hoeveel- hede van ’n meerwaardige kation en selfs ook katione van swaar metale, soos Ni, Mn en Pb vind ontwikkeling wel plaas. Is die "konsentrasie van lg. stowwe se soute egter dieselfde as die van die kombuissout sterf die eiers ook. Sien ook bll. 20, 150, 160 Hinderlik is woorde soos: ekstir- peert bl. 9, saturator, fragiel bl. 110, reversibel bl. 128, diffusibelc bl. 143, viskeuze (sic!) bl. 144 vir „viscuous," repulsie, gesecerneerd bl. 274, vehikel bl. 276, geretendeerde bl. 295, defi- cientie bl. 341, frequent bl. 359, fre­ quenter bl. 362 e.a. Oor die algemeen sal die boek waardevol wees vir onse mediese studente. Die work ly gelukkig nie aan langdradigheid nie wat soms in die Nederlandse werke voor kom en lastig is as daar te veel oorbodige materiaal is. Hierdie deel is besonder waardevol, want die fisiese verskynsels word be- skryf in die lig van voorbeelde van diere sowel as plante, wat vir die iisioloog van groot belang is. P. J. HAMERSMA.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1768/1861

Afrikaans

BOEKBESPREKING D r. G. C. P. v an d er V ijver: l ’rofcssor D irk I'ostniii. 18L8-1890. P ro R ege-P ers, Bpk., 1958, 500 bll., 32/6 posvry. G erdener as sou P o stm a van „K erkregeling” gesk ry f h et en nie van ,,K erk reg erin g ” nie, w eerlê het. D ie stry d h et nie slegs oor die G esange gegaan nie, m a a r dit w as ook ’n stry d oor die K erk reg erin g . D it w ord genoeg- saam aangetoon in die „K erk reg telik e im pli- k asie” op bl. 236 v.v. O ns h et h ie r die p ro efsk rif w aarm ee dr. G. C. P . van d er V ijver die g ra ad van doktor in die Teologie behaal h et in die Teologiese F a k u lte it van die P o tch efstro o m se U niversi- tie t v ir C.H.O. H ierdie w erk getuig van in- tensiew e studie. U it die lys van geraadpleegde bronne k an ons sien hoe om vangryk dr. V an d er V ijv er se n av o rsin g w as. O ns stem saam m et w at prof. D. W. K ru g er gesê h et in sy resensie in Die H uisgenoot: „Die legende as sou P o stm a doelbew us u itg e stu u r gew ees h et om ’n k e rk te stig, as sou hy h ier ’n sk eu r- in g kom bew erk stellig het, is d an k sy hierdie boek v ir alty d die nek ingeslaan". O ns wil dr. V an d er V ijver gelukw cns m et hierdie sta n d aa rd w e rk in verb an d die h e rstig tin g van die G ereform eerde K erk. O ns wil dit ste rk aanbeveel. H oew el dit ’n p ro efsk rif is, is die sto f in so ’n leesbare tra n t gebied d at die eenvoudige leser dit m et genot sal k an lees. BOEKBESPREKING H ierdie boek is een van die belangryke v rugte van die E eu feesv ierin g van die G ere­ form eerde K erk. O ns is d a n k b a a r d at die sk ry w er op bl. 230 en 231 die foutiew e bew ering van dr. P.J.S. de K. KOERS 368 368

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1700/1798

Afrikaans

ISSN 1727-3781 DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE 2011 VOLUME 14 No 1 Authors: E Lombard and TR Carney ISSN 1727-3781 DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE 2011 VOLUME 14 No 1 Authors: E Lombard and TR Carney Authors: E Lombard and TR Carney DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE p , 3 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983. p 2 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 3 y 1 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993. 2 DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE Ellen Lombard Terrence R Carney  Ellen Lombard. BA, BEd, MEd, DEd, Hoër onderwysdiploma. Senior lektor, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika. [email protected]. @  Terrence R Carney. BA, HonsBA, MA, Hoër onderwysdiploma. Lektor, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika. [email protected]. 'n Woord van dank aan SP van Zyl en SP Lombard. ISSN 1727-3781 ISSN 1727-3781 2011 VOLUME 14 No 1 2011 VOLUME 14 No 1 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY Ellen Lombard. BA, BEd, MEd, DEd, Hoër onderwysdiploma. Senior lektor, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika. [email protected]. Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswete Suid-Afrika. [email protected]. 1 Inleiding Sedert die demokratiese verkiesing in 1994 en die bevordering van nege addisionele inheemse tale tot die status van ampstaal in die Handves van Regte soos vervat in die interim Grondwet1 en die latere 1996-Grondwet,2 naas Afrikaans en Engels, het Afrikaans as voertaal status begin verloor met die gevolg dat Engels as die lingua franca van Suid-Afrika uittroon. Wat sake selfs gunstiger vir Engels ten koste van die ander ampstale maak, is die feit dat die 1996-Grondwet nie so voorskriftelik soos die 1983-Grondwet3 met betrekking tot die amptelike gebruik van die tale van Suid- Afrika is nie. Derhalwe word die ampstale nie voldoende beskerm in hul funksie as regstaal nie en word Engels telkens verkies. Daar is uiteraard 'n groter aantal redes waarom Engels binne die regspraktyk veld wen. Die uiteinde van die saak is dat Regsafrikaans stelselmatig (maar aansienlik vinniger as wat meeste mense vermoed) afstuur op taal(self)moord. In die lig van Regsafrikaans se ongunstige posisie moet die vraag gestel word of dit nog sinvol is om 'n vak soos Regsafrikaans aan 'n tersiêre instansie te onderrig? Is dit nog hoegenaamd wenslik om Afrikaans aan regstudente te doseer? Waarom moet die behoud en voortsetting van Regsafrikaans as vak oorweeg word? In hierdie bydrae word daar van die standpunt uitgegaan dat 'n geletterdheidskursus in Afrikaans steeds regstudente (en -praktisyns) van waarde kan wees. Die outeurs 164 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 betoog die wenslikheid (en selfs die noodsaaklikheid) van Regsafrikaans deur op die volgende aspekte te fokus: betoog die wenslikheid (en selfs die noodsaaklikheid) van Regsafrikaans deur op die volgende aspekte te fokus:  Die belangrikheid van taal in die regswêreld  'n Kort oorsig van die geskiedenis van Regsafrikaans  Anglisering binne die regspraktyk  Engels as enigste notuleringstaal  Die wenslikheid van Regsafrikaans  Die wenslikheid van Regsafrikaans 4 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 36-58. 5 Vgl. Bhatia 1987 Language Teaching 227-234. 6 Viljoen F 1992 De Jure 439. 7 Grossfeld 1987 De Jure 219; Morawetz Law and Language xi. 8 Kleyn en Viljoen Beginnersgids 288. 9 Viljoen 1992 SALJ 65. g g g 6 Viljoen F 1992 De Jure 439. 7 j 7 Grossfeld 1987 De Jure 219; Morawetz Law and Language xi. 8 2 Die regspraktisyn as taalpraktisyn Kommunikasie staan sentraal in die regspraktyk, soos dit ook die geval is op menige ander terrein. Malan4 wys daarop dat alle dienslewering in die een of ander taalmedium geskied en dat dit inherent aan taal gekoppel is. Sonder kommunikasie via taal (watter vorm die taal ook mag aanneem), is dienslewering eenvoudig nie moontlik nie. Taal en die regte het van meet af 'n komplekse verhouding en is dikwels onlosmaaklik van mekaar.5 Soos Viljoen6 dit stel: "Reg is taal. Wie toegang tot die regsproses soek, moet woorde hê of vind." Die reg is in talle opsigte 'n produk van taal en stel nog altyd spesiale eise aan taalgebruik en -ontwikkeling.7 Taal kan in sommige situasies nie ontwikkel of voortleef sonder die bestaan en beskerming deur wetgewing nie en die regte kan nie bepaalde (illokusionêre) handelinge uitvoer sonder die gebruik van taal nie. As die regter nie die woorde tydens sy/haar uitspraak uiter nie, sal 'n misdadiger nooit gevonnis word nie. Taal is die werksinstrument waarmee regsgeleerdes hulle van hul taak kwyt.8 Die ganse regspraktyk word deur taal en kommunikasie geraak: onder meer akademiese artikels, kontrakte, dagvaardings, lasbriewe, beëdigde verklarings, testamente, pleitstukke en regters se uitsprake. "Language is indeed fundamental to the legal profession...".9 165 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 PER / PELJ 2011(14)1 Regsgeleerdes se lewensbestaan is afhanklik van hul taalvaardigheid en daarom word daar van diesulkes verwag om dié vaardighede te verwerf, aldus Taylor.10 Dit is te betwyfel of enige regsgeleerde wat sy/haar sout werd is die noodsaaklikheid, afhanklikheid en impak van taal op sy/haar beroepswêreld sal onderskat of ontken. In die woorde van Morawetz:11 "Given the fact that law consists in specialised linguistic usages, one must assume that those trained in law have always been self- conscious about language." Die regspraktisyn is daarom by implikasie ook taalpraktisyn. In die regswêreld moet daar so versigtig en duidelik moontlik met taal omgegaan word. g 14 Vgl. Wet op Prokureurs 53 van 1979. 15 y 11 Morawetz Law and Language xi. 12 10 Taylor 1998 THRHR 668. 11 g p 13 Vgl. Christie Law of Contract 219. 14 g p 15 Taylor 1998 THRHR 669, 670. 12 Vgl. Interpretasiewet 33 van 1957. 13 10 Taylor 1998 THRHR 668. 11 Morawetz Law and Language xi. 12 Vgl. Interpretasiewet 33 van 1957. 13 Vgl. Christie Law of Contract 219. 14 Vgl. Wet op Prokureurs 53 van 1979. 15 Taylor 1998 THRHR 669, 670. 2 Die regspraktisyn as taalpraktisyn 'n Gebrek aan korrekte en eenduidige formulering kan tot interpretasiemoontlikhede lei en komplikasies en skuiwergate veroorsaak; gevolglik kan foutiewe formulering veroorsaak dat wetgewing ongeldig verklaar word.12 Kontrakte kan byvoorbeeld ongeldig verklaar word omdat die uitleg daarvan onmoontlik geword het as gevolg van swak taal.13 Die prokureur kan selfs verantwoordelik gehou word vir die regsaanspreeklike gevolge wat voortspruit uit verkeerde taalgebruik en kan van die rol geskrap word.14 Goeie taalgebruik en - begrip is daarom van kardinale belang aangesien slordige taalpraktyk finansiële en regsimplikasies kan hê. Regstaal kan egter tot kopsere lei weens die argaïse en komplekse jargon (ook bekend as legalese) wat dié terrein kenmerk. Dit het dikwels tot gevolg dat Jan Publiek uitgesluit word en van die regsgeleerde vir interpretasie en bemiddeling afhanklik is. Dit roep die verhouding tussen die geleerde priester en sy ongeletterde gemeentelede in die Middeleeuse kerk in herinnering. Soos dit die geval is met meeste vaktaaldissiplines, is regstaal dikwels ondeurdringbaar en eksklusief. Taylor15 verwys na die regstaal as 'n vreemde of selfs addisionele taal; 'n sentiment wat waarskynlik deur 'n aantal regs- en 166 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 taalkenners geëggo sal word. Om die brug tussen die leek en die juridiese kosmos16 te slaan, is die rol van die regspraktisyn as taalpraktisyn dus steeds belangrik. taalkenners geëggo sal word. Om die brug tussen die leek en die juridiese kosmos16 te slaan, is die rol van die regspraktisyn as taalpraktisyn dus steeds belangrik. Binne die Suid-Afrikaanse regsdomein staan Afrikaans en Engels sentraal. Hoewel Regsafrikaans tans in 'n ongunstige en benadeelde posisie verkeer, het dié vaktaal 'n aangrypende geskiedenis wat die verhaal van verskeie pioniers en hul taalstryd vertel. Vervolgens 'n kort oorsig. 16 Vgl. Mgoduso 1999 De Rebus 8-9. 17 19 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek. 20 S g g 17 Van der Merwe 1975 Nuntius 8-10. 18 18 Souter v Norris 1933 AD 41. 19 167 / 234 16 Vgl. Mgoduso 1999 De Rebus 8-9. 17 Van der Merwe 1975 Nuntius 8-10. 18 Souter v Norris 1933 AD 41. 19 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek. 20 Steyn Uitleg van Wette. 21 Lategan v Union Government 1937 CPD 197. 21 Lategan v Union Government 1937 CPD 197. j y g 20 Steyn Uitleg van Wette. 21 3 Historiese agtergrond van Afrikaans as regstaal Die geskiedenis van Afrikaans as regstaal het sy ontstaan in die vroeë twintigste eeu en gaan gepaard met verskeie politieke en sosiokulturele verwikkelinge. Met die stelselmatige opkoms van Afrikaner-Nasionalisme, die vertaling van die Bybel in 1933, en selfbeskikkingsreg vir Suid-Afrika weens die Statuut van Westminister, is dit in terugskou nie vreemd dat Afrikaans as regstaal na vore sou tree nie. Reeds so vroeg as 1920 het regsgeleerdes aan die Universiteit van Stellenbosch van Afrikaans as onderrigmedium in die doseer van regte gebruik gemaak.17 Na afloop van die eerste Afrikaanse hofuitspraak18 wat in 1933 gelewer is, dra ander verwikkelinge – soos die uitgee van 'n Engels-Afrikaans regswoordeboek19 en die hersiening daarvan in 1949 deur Hiemstra en Coertze – tot die bevordering van Regsafrikaans by. Daarna volg die stigting van Tydskrif vir Hedendaagse Romeins- Hollandse Reg in 1937 gevolg deur die publikasie van L.C. Steyn se gesaghebbende bydrae, Uitleg van wette,20 in 1946. Figure soos appèlregter Frederik Willem Beyers het 'n belangrike rol gespeel deur Afrikaans as hoftaal in sy uitsprake en verslae te gebruik, hoewel die aanvanklike gebruik van Afrikaans in hierdie konteks sonder veel meriete hanteer is. In 1937 het Afrikaans selfs meer veld gewen toe 'n Engelssprekende regter, R.P.B. Davis, sy hofuitspraak in Afrikaans21 gelewer het. In 167 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY 1965 is 'n handboek met die hofreëls in Afrikaans uitgegee.22 Verskeie ander nodige handboeke sou volg. Hiemstra23 meen dat drie faktore 'n wesenlike uitwerking op die Afrikaanse regspraktyk gehad het, naamlik die aanstelling van Afrikaanssprekende regters, die toename in Afrikaanse advokate en die reëlmatige uitgee van handboeke in Afrikaans. Volgens Hiemstra het dit aanleiding gegee tot die groei in gerapporteerde hofuitsprake in Afrikaans: 4.47% in 1948 en 27% in 1968. Die groei van Regsafrikaans het in die sewentiger- en tagtigerjare toegeneem, maar beleef helaas sedert die negentigerjare 'n afname. Ter illustrasie: Die Tydskrif vir Regswetenskap (wat as 'n Afrikaanse joernaal begin het) het tussen 2001 en 2009 twintig uitgawes gepubliseer. Die getal Engelse artikels gedurende die vermelde tydperk beloop 116 artikels. Slegs 47 artikels het in dié tyd in Afrikaans verskyn; drie uitgawes (2003, 2004 en 2006 onderskeidelik) bevat geen Afrikaanse artikels nie en sewe uitgawes het slegs een artikel elk wat in Afrikaans verskyn het. , gg g 23 Hiemstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 251-263. 24 y pp 24 Hiemstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 256. 22 Nathan, Barnett en Brink Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof. 23 y pp mstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 256. , ra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 251-2 3 Historiese agtergrond van Afrikaans as regstaal Die Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg het tussen 2003 en 2010 'n totaal van 32 uitgawes gepubliseer waarvan 228 artikels in Engels en 87 in Afrikaans verskyn het. Twee uitgawes bevat geen Afrikaanse artikels nie, terwyl drie uitgawes slegs een Afrikaanse artikel elk bevat. Dit is belangrik om te onthou dat die uitgee van sulke tekste baanbrekerswerk was en dat dit voldoen het aan 'n groeiende behoefte. Deur Afrikaanse uitsprake te lewer en dit te notuleer, handboeke uit te gee, akademiese artikels in Afrikaans te publiseer en in die loop van tyd ook regskursusse aan te bied met Afrikaans as onderrigtaal, het dit 'n gesonde en geil teëlaarde geskep vir Afrikaans om as regstaal te groei en te ontwikkel. Later het die Departement van Justisie en verskeie baanbrekers waardevolle bydraes gelewer om Afrikaans volledig uit te bou tot regstaal wat aan tersiêre instellings gedoseer is (en later deur wetgewing afgedwing is)24 en ook in die howe en privaat praktyke gebesig is. Die bydrae wat universiteite in Suid-Afrika tot die Afrikaanse regspraktyk gelewer het, is onontbeerlik. Regskursusse aan die historiese Afrikaanse universiteite is in Afrikaans uitgebou – soveel so dat enige van die spesialisgebiede in die regsleer in 168 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Afrikaans gevolg kan word. Die belang van goeie kommunikasievaardighede en die behoorlike beheersing van regstaal, en dan ook Regsafrikaans, het aanleiding gegee tot die ontstaan van geletterdheidskursusse wat daarin gespesialiseer het om die student van 'n grondige regstaalkennis te voorsien en hom/haar in staat te stel om die reg in Afrikaans te pleeg. Die kursusse het aanvanklik ten doel gehad om onder meer Latynse terme, argumentasie en redenasie (retoriek), sinsformulerings, teksstruktuur en redigering met studente te behandel. Die kerninhoud is universeel en kom in byna elke regstaalkursus voor. Geletterdheidskursusse (of variasies daarvan) in Regsafrikaans word tot op hede steeds aan die Universiteit van Suid- Afrika, die Universiteit van Johannesburg, die Universiteit van die Vrystaat en die Noordwes-Universiteit gedoseer. Dit is hierdie geletterdheidskursusse in Regsafrikaans wat in dié bydrae betrekking het. Die keuse van Regsafrikaans bo Regsengels hou sterk verband met die Afrikaanssprekende individu en sy/haar regstaalbehoeftes, asook die regstudent se keuse om in Afrikaans onderrig te word. Maar die spoedige verengelsing sedert die demokratiese verkiesing in 1994 doen sigbaar afbreek aan die (voor)reg om in Afrikaans te studeer en te praktiseer. 25 Du Plessis en Pretorius 2000 SA Public Law 506. 4 Die huidige situasie van verengelsing Suid-Afrika het na 1994 wegbeweeg van 'n streng voorskriftelike taalbestel. Wanneer die taalbepalings van die 1983-Grondwet en dié van die 1996-Grondwet vergelyk word, is dit nie net opvallend dat daar nou elf in plaas van twee amptelike tale op nasionale vlak is nie, maar ook dat daar ná 1996 wegbeweeg is van streng voorskriftelike taalbepalings. Die beginsel van statutêre tweetaligheid, asook taalgelykberegtiging is laat vaar: Generally speaking, it is probably correct to state that the evolving pattern of official language policy in South Africa reveals a trend towards English, thus in effect towards official monolingualism.25 169 / 234 169 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Daar word tans in artikel 6(3) van die 1996-Grondwet slegs die minimum vereiste gestel dat die regering sake in ten minste twee amptelike tale sal voer. Daar word nie voorgeskryf watter twee tale gebruik moet word nie. Strydom en Pretorius kom in hulle analise van die 1996-taalartikel tot die gevolgtrekking dat die gebrek aan voorskriftelikheid nie 'n vergunning is om die grondwetlike taalbepalings te omseil nie: (N)o organ of state may aproach section 6 with the sole motive of finding loopholes in it only to justify its lack of commitment to overcoming the practical problems encountered while striving for the realisation of the constitutional directives of parity of esteem and equitable treatment of all official languages, as well as the development of the neglected indigenous languages.26 Sedert 1994 is daar wat die taal van wetgewing betref, die neiging om streng voorskriftelikheid rakende die gebruik van die amptelike tale te vermy. Hierdie toegeeflike benadering het tot gevolg dat Engels die dominante taal van Suid- Afrikaanse wetgewing geword het. Malan27 se ondersoek na die taal van wetgewing bevestig dat dit tot nog onlangs die gebruik was dat parlementêre tradisie bepaal het dat waar Engels die amptelike teks is, die tweede teks in Afrikaans sal wees. Die tweede teks kan wel in enige van die ander amptelike tale vertaal word. Die heersende geskil oor nasionale taalwetgewing in Suid-Afrika bevestig dat dringende ingryping en strategiese planne in plek gestel moet word vir die behoud en bestendiging van Afrikaans as onderrigtaal en die uitbou van die inheemse tale. Hierdie geskil handel oor 'n nasionale taalwet handel oor artikel 6(4) van die 1996- Grondwet: Die nasionale regering en provinsiale regerings moet deur wetgewende en ander maatreëls hul gebruik van amptelike tale reël en monitor. 170 / 234 26 Strydom en Pretorius (sien Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za). 27 Malan 2009 www.vrs.co.za. 28 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 26 Strydom en Pretorius (sien Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za). 27 28 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 4 Die huidige situasie van verengelsing Sonder afbreuk aan die bepalings van subartikel (2) moet alle amptelike tale gelykheid van aansien geniet en billik behandel word. Subartikel (2) bepaal verder: Gesien die historiese inkorting van die gebruik en status van die inheemse tale van ons mense moet die staat praktiese en daadwerklike maatreëls tref om die status van dié tale te verhoog en hul gebruik te bevorder.28 170 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 PER / PELJ 2011(14)1 'n Nasionale taalwet is reeds 'n geruime aantal jare in die vooruitsig gestel en 'n wetsontwerp (South African Languages Bill)29 het die lig gesien en sou op 24 September 2000 – Erfenisdag – amptelik deur die Departement van Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie aan die kabinet voorgelê word. Die wetsontwerp, wat op 24 April 2003 finaal hersien is, is egter deur die Mbeki-regering laat vaar. Die beplande Suid-Afrikaanse taalwet sou die eerste amptelike poging wees om 'n definitiewe taalbeleid na 1994 daar te stel. Weens hierdie leemte duur die verwaarlosing van al die landstale behalwe Engels voort, ten spyte van teenkanting vanuit onder andere Afrikaanse geledere.30 'n Nasionale taalwet is reeds 'n geruime aantal jare in die vooruitsig gestel en 'n wetsontwerp (South African Languages Bill)29 het die lig gesien en sou op 24 September 2000 – Erfenisdag – amptelik deur die Departement van Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie aan die kabinet voorgelê word. Die wetsontwerp, wat op 24 April 2003 finaal hersien is, is egter deur die Mbeki-regering laat vaar. Die beplande Suid-Afrikaanse taalwet sou die eerste amptelike poging wees om 'n definitiewe taalbeleid na 1994 daar te stel. Weens hierdie leemte duur die verwaarlosing van al die landstale behalwe Engels voort, ten spyte van teenkanting vanuit onder andere Afrikaanse geledere.30 Die gebrek aan 'n nasionale taalbeleid en die regering se traagheid het tot 'n ingrypende hofsaak, Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika,31 aanleiding gegee. 29 South African Languages Bill – AK 1514 in SK 24893 van 30 Mei 2003. 30 Rademeyer Beeld 15. 31 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010). 32 De Bruin 2010 www.nuus24.com. 33 Sien Du Plessis vir 'n breedvoerige ontleding van die betrokke nasionale taalwet: Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za. 34 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010). Afrika. 36 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 37 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 situasie geensins bemoedigend nie en heers daar 'n benoudheid dat Engels se invloed (en uitwerking) reeds te ver strek. Die status van 'n taal binne die regsdomein word meestal deur die taal se gebruik as notuleringstaal bepaal. Dit lê voor die hand dat Engels as die enigste taal van rekordhouding negatiewe gevolge vir Afrikaans, en spesifiek Regsafrikaans, inhou. 35 Dit was egter die geval vóór die uitspraak in Lourens v die President van die Republiek van Suid- Afrika. 36 G d t di R bli k S id Af ik 1996 4 Die huidige situasie van verengelsing Cornelus Lourens het 'n saak teen die President, die Minister van Kuns en Kultuur en die Minister van Justisie aanhangig gemaak waarin Lourens die regering wil dwing om hul grondwetlike plig rondom 'n nasionale taalbeleid na te kom.32 Lourens wil onder meer verseker dat Afrikaans, asook al die ander ampstale wat tans ondergeskik is aan Engels, hul regmatige plek inneem en Engels se dominansie aan bande lê.33 Die hofuitspraak van regter Du Plessis in casu het tot gevolg dat die regering by name van die Minister van Kuns en Kultuur, binne twee jaar vanaf die datum van bevel moet toesien dat artikel 6(4) van die Grondwet nagekom word, hetsy deur middel van wetgewing of ander amptelike maatreëls.34 Dié beslissing van die Noord Gauteng-Hooggeregshof het 'n aantal implikasies tot gevolg waaronder 'n beduidende invloed op taalgebruik in die regspraktyk. Die voorkeur aan onder meer Engels as notuleringstaal in Suid-Afrikaanse howe mag dalk binne die volgende twee jaar die nekslag toegedien word. Maar tans lyk die 171 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY p , 37 Heuth "Disabling and Enabling" 331. p 37 Heuth "Disabling and Enabling" 331. Afrika. 36 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 37 ka. ondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 5 Engels as enigste notuleringstaal – die implikasies vir Afrikaans as regstaal Afrikaans word in Suid-Afrikaanse howe gebruik as medium van getuienis (nie- juridies van aard) oor gebeure buite die hof wat tot die hofverrigtinge gelei het, asook as regstaal (die medium van die juris; die taal waarin die reg kan funksioneer). Dit kan omomwonde gestel word dat die belangrikste funksie van Afrikaans as regstaal die gebruik van Afrikaans as notuleringstaal (taal van rekord) van hofverrigtinge is. Die notuleringstaal is die amptelike taal van die hof waarin die hofverrigtinge opgeteken word en waarin die hof uitspraak lewer. Alhoewel beide Afrikaans en Engels steeds as notuleringstaal gebruik word, het die Minister van Justisie, asook regeringwoordvoerders, reeds te kenne gegee dat 'n eentalige Engelse stelsel vir die notulering van hofverrigtinge ingevoer mag word.35 (In sekere opsigte druis hierdie oorweging in teen artikel 9(3) en artikel 30 van die Grondwet)36. Hoewel Heuth37 argumenteer dat die eerdtydse status quo van hoërfunksietale (Afrikaans en Engels) teenoor laerfunksietale (die nege inheemse ampstale) sedert 1994 geensins verander het nie, is daar tog 'n sigbare agteruitgang van Afrikaans ten spyte van sy hoërfunksiestatus wat aan dié taal se gebruik as notuleringstaal gekoppel kan word. Afrikaans as notuleringstaal vra nie om afskaffing nie, maar verdien juis aktiewe bevordering om in hierdie proses ook die ander ampstale te verhef. 172 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Malan38 wys op die volgende implikasies van die wegdoen van Afrikaans as notuleringstaal:  Afrikaans as regstaal word ingeperk en Afrikaanse regslui word gevolglik weerhou van voortgesette instandhouding van Afrikaans as regstaal.  Afrikaans word gereduseer tot die taal waarin getuienis afgelê word en dit sal 'n gewisse afname van regstudie en gevolglik publikasie en regsmateriaal in Afrikaans tot gevolg hê.  Afrikaans en Engels is die enigste tale wat tans as notuleringstaal gebruik word. Indien slegs Engels vir notuleringsdoeleindes aangewend word, word Afrikaanse regstaal vir benadeling uitgesonder, aangesien dit nie die ander minderheidstale raak nie.  Engels as enigste notuleringstaal sal tot gevolg hê dat die probleem van oormatige vertaling slegs vererger, aangesien alle nie-Engelse getuienis (wat nou ook Afrikaans insluit) voortaan oorgetolk sal moet word.  Groter druk sal op Afrikaanssprekendes geplaas word om eerder in Engels te getuig, aangesien die notuleringstaal slegs Engels is.  Groter druk sal op Afrikaanssprekendes geplaas word om eerder in Engels te getuig, aangesien die notuleringstaal slegs Engels is.  Afrikaans is die beste presteerder onder inheemse tale om meertaligheid39 te bevorder. tweetaligheid. 40 Sien Phaalha en Cote vir verdere bespreking aangaande die benadeelde posisie van die nege inheemse ampstale, veral met betrekking tot taalgebruik binne die regspraktyk, spesifiek binne die hof: Phaalha "Knowledge Production" 142-154; Cote Right to Language. y g p 39 Meertaligheid verwys in dié bydrae na drie of meer tale en word derhalwe onderskei van tweetaligheid. 38 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 56. 39 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 56. 39 Meertaligheid verwys in dié bydrae na drie of meer tale en word derhalwe onderskei van tweetaligheid. 40 Sien Phaalha en Cote vir verdere bespreking aangaande die benadeelde posisie van die nege inheemse ampstale, veral met betrekking tot taalgebruik binne die regspraktyk, spesifiek binne die hof: Phaalha "Knowledge Production" 142-154; Cote Right to Language. 38 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 56. 5 Engels as enigste notuleringstaal – die implikasies vir Afrikaans as regstaal Indien Afrikaans die funksie van notuleringstaal moet inboet, verskraal die moontlikheid dat die ander inheemse tale ooit hierdie hoër taalfunksie sal verwerf. Die moontlike groei van al die inheemse tale word dus gekortwiek.40 As die verheffing van Engels as enigste notuleringstaal voortgesit word – en die regering sloer om Du Plessis R se beslissing (supra) gestand te doen – sal die motivering om 'n kursus in Regsafrikaans aan te bied, uitdagender word. Daar word van die standpunt uitgegaan dat só 'n kursus om 'n verskeidenheid redes steeds wenslik is. 173 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY g g y g 42 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 203. 43 y pp 45 Koch en Burkett 2005 South African Journal of Higher Education 1089-1107. 46 41 Vgl. Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za. 42 g 46 Heugh 2002 Perspectives in Education 177. 47 g p 47 Pennycook 1998 Language Sciences 85, 86. g y g 43 Perry 2004 Ethnicities 501-521; Truter 2006 Literator 135-156. 44 g g y g 42 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 203. 43 46 Heugh 2002 Perspectives in Education 177. 4 41 Vgl. Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za. 42 g y g 43 Perry 2004 Ethnicities 501-521; Truter 2006 Literator 135-156. 44 Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37 50 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans Die stryd om die behoud van Afrikaans en die regte van die taal op 'n verskeidenheid terreine, is alombekend. 'n Mens hoef bloot die pers te volg om kennis te neem van 'n taalstryd wat binne skoolsale en op universiteitskampusse woed.41 Taalstryd en - aktivisme is 'n bekende verskynsel onder Afrikaanse geledere. Soos Cunningham42 dit stel: "In some countries, the value of languages and the belief in multilingualism are integral to the ethos of a nation." Dit is kenmerkend van Afrikaanssprekendes en hul houding teenoor hul taal. Hoewel die behoud van 'n kursus in Regsafrikaans aan taalregte gekoppel kan word, is dit te betwyfel of só 'n betoog veel sou vermag. Nóg die Suid-Afrikaanse regering nóg waghondinstansies soos Pansat het tot op hede daarin geslaag om die Grondwet na te kom en die bevordering en gelyke beregtiging van al elf ampstale te verseker.43 Engels geniet die voorkeur. Daar heers globaal 'n wanindruk dat die bevordering van en voorkeur vir Engels tot die opheffing van die individu sal lei en hom/haar noodwendig deur die poorte van welvaart sal neem. Sowel Webb44 as Koch en Burkett45 bied 'n teenargument deur die voordele tot moedertaalonderrig en veral die bevordering van Afrikatale as teenpool tot Engels voor te hou. Hoewel Heugh46 'n voorstander van (Engels-) enkelmediumonderrig is, dui sy wel aan dat die oënskynlike voorkeur vir Engels inderwaarheid 'n mite in Suid-Afrika is. Om eenvoudig toegang tot 'n taal te hê, beteken nie dat dit inherent voordelig is nie; wat werklik saak maak, is wat 'n persoon met die taal kan dóén.47 'n Kursus in Afrikaans vir regstudente verrig 'n aantal uiteenlopende funksies en juis dáárom is só 'n kursus wenslik. Soos reeds in onderafdeling 2 bespreek is, vereis suksesvolle regspraktisering dat die regsgeleerde op sy/haar voete kan dink en redeneer en dat hy/sy oor noukeurige 174 / 234 174 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 skriftelike en/of mondelinge taalvaardighede beskik, aangesien die regspraktisyn se kernaktiwiteite (byvoorbeeld 'n konsultasie met 'n kliënt, die lewering van 'n pleidooi of 'n uitspraak, die kruisondervraging van 'n getuie of die opstel van 'n kontrak of testament) deur middel van gesproke of geskrewe taal plaasvind.48 Korrekte regstaal is immers 'n instrument tot regsekerheid. Die meeste aktiwiteite in die regspraktyk word beoefen waar taal uitsluitlik die draer is. y j g g 49 Ehlers Afrikaans vir Regstudente vii. 48 Kleyn en Viljoen Beginnersgids 282. 49 175 / 234 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans Voornemende regspraktisyns raak vertroud met die speelveld van hul beroep deur byvoorbeeld die bestudering van regstekste, die aanhoor van hofsake, gesprekke met regsgeleerdes en die lees van akademiese regsartikels, regshandboeke, hofverslae en wette. Ehlers wys op die noukeurigheid en presisie wat die reg in hierdie verband vereis: Argumente wat gebruik word, moet steekhou; briewe en hofstukke moet duidelik en ondubbelsinnig wees; kontrakklousules moet volledig en logies waterdig wees. Behalwe vir die feit dat regsgeleerdes se werk dus volledig uit talige optrede bestaan, word daar ook nog besonder hoë eise aan hierdie taalprodukte gestel. Dit maak die nut van 'n module oor Regsafrikaans voor die hand liggend.49 Die module Afrikaans vir Regstudente (AFK1504) wat by die Universiteit van Suid- Afrika aangebied word, vorm byvoorbeeld deel van die vereiste modules van die LLB-leerplan. Studente het 'n keuse tussen 'n kursus in Regsafrikaans en Regsengels. Grondige kennis van Afrikaans (minstens matriekvlak) word van studente verwag om die vermelde module suksesvol af te handel. Afrikaans vir Regstudente is 'n vaardigheidskursus wat teoretiese kennis oor regstaal verskaf met die uiteindelike doelwit om die student toe te rus om taalvaardighede in die regspraktyk effektief te kan beoefen. Die doelwit van hierdie kursus is nie om regskennis oor te dra nie, maar die klem val op taalvaardighede in die regsberoep en bied ondersteuning aan beide voornemende regspraktisyns en praktiserende regslui om die taalvaardighede wat hul beroep vereis, te bemeester. 175 / 234 175 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Die voorkoms van taalfoute in sowel studente as regslui se skryfwerk (byvoorbeeld werkopdragte en amptelike regsdokumente) beklemtoon verder die noodsaaklikheid van 'n kursus in Regsafrikaans. Die volgende voorbeelde dien ter illustrasie: Enkele algemene taalfoute in werkopdragte: Foutiewe werkopdragsin Verbeterde sin Tipe taalfout(e) Dit het veroorsaak dat die transaksie in sy geheel as abnormal geklassifiseer was en regte of verpligtinge geskep het, wat nie normaalweg tussen persone wat onder uiterste voorwaardes beding geskep sou word nie. Dit het veroorsaak dat die transaksie in die geheel as abnormaal geklassifiseer is en regte of verpligtinge geskep het wat nie normaalweg tussen persone, wat onder uiterste voorwaardes beding, geskep sou word nie. 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans  Foutiewe verwyswoord sy  Spelfout en foutiewe passiewe werkwoord  Nalaat om parentese met kommas aan te dui – veroorsaak werkwoordopeenhoping Ontoelaatbare belastingvermyding het ’n groot impak op die billikheid en regverdigheid van die belastingstelsel en doen dit skade aan, wat dan ’n kunsmatige opwaartse druk op matginale koerse uitoefen. Ontoelaatbare belastingvermyding het ’n groot impak op die billikheid en regverdigheid van die belastingstelsel en dit veroorsaak skade aan die belastingstelsel wat ’n kunsmatige opwaartse druk op marginale koerse uitoefen.  Tante Betje-styl: woordordefout ná die voegwoord en. Hierdie taalfout is tipies van Afrikaanse regstaal.  Woordkeuse en invloed van Engels (leksikale anglisisme)  Spelfout In artikel 103 se geval moes die hof bepaal het of die spesifieke belastingpligtige, in die spesifieke omstandighede, betrokke geraak het by ’n skema. In artikel 103 se geval moet die hof bepaal of die spesifieke belastingpligtige, in die spesifieke omstandighede, betrokke geraak het by ’n skema. Foutiewe gebruik van die modale werkwoord moes wat 'n verkeerde betekenisnuanse tot die hoofwerkwoord voeg. Die werkwoord moes impliseer dat die hof veronderstel was om 'n aksie uit te voer, maar versuim het om dit te doen. 176 / 234 176 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Enkele algemene taalfoute in regsdokumente, byvoorbeeld 'n akte: Foutiewe aktesin Verbeterde sin Tipe taalfout(e) Alle regte op minerale en edelgesteentes met inbegrip van alle regte wat by die pagvry-grondbesitter berus om hierna kan berus om te deel in gelde wat moontlike aan die Staat kan toekom. Alle regte op minerale en edelgesteentes, met inbegrip van alle regte wat by die pagvrygrondbesitter berus, behoort aan die Staat. Lomp en onduidelike sin Planne en spesifikasies van alle geboue en van alle veranderings of aanbouings aan geboue moet ingedien word by die plaaslike bestuur wat se skriftelike goedkeuring gekry moet word. Planne en spesifikasies van alle geboue, en van alle veranderings of aanbouings aan geboue, moet ingedien word by die plaaslike bestuur wie se skriftelike goedkeuring gekry moet word.  Foutiewe verwyswoord  Nalaat om parentese met kommas aan te dui [...] wat die eienaar van sodanige erf met ’n laer ligging nodig mag vind om aan te lê of te bou, om die watr wat Aldus oor die erf loop af te voer. 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans [...] wat die eienaar van sodanige erf met ’n laer ligging nodig mag vind om aan te lê of te bou om die water wat oor die erf loop af te voer.  Foutiewe kommagebruik  Spelfout  Woordoortolligheid Enkele algemene taalfoute in regsdokumente, byvoorbeeld 'n akte: Aspekte wat in voorafgemelde module (en soortgelyke regstaalkursusse) behandel word, is onder meer die volgende:  die inhoudelike en tegniese taalversorging van regstekste;  regswoordeskat;  die reg en argumentasie;  drogredenasies;  die struktuur van komplekse saamgestelde sinne;  die werkwoord: tyd, passief en modaliteit;  die samehang van teksstruktuur;  eenvoudiger regstaal;  die opspoor van regsboeke en -tydskrifte in die biblioteek; en  die doeltreffende lees van hofverslae. 177 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 PER / PELJ 2011(14)1 Op die keper beskou is die belang van 'n kursus in Regsafrikaans (en regstaal in die algemeen) 'n belangrike aanwins op sowel akademiese as beroepsvlak. Buiten die funksionele inhoud van 'n kursus in Regsafrikaans, sal sodanige kursus ook tot die volgende kan bydra, naamlik: die bevordering van meertaligheid en die behoud van kulturele diversiteit; 'n teenvoeter vir uitsluitlike gebruik van Engels en die beoefening van moedertaalonderrig. Elk van hierdie aspekte word vervolgens kortliks bespreek. g y g 52 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 373. g y g , 51 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201. 52 50 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 203, 204. 51 g y g , Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201. g y g , gham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201. identity encompasses both significant cultural and political dimensions."53 Tollefson onderskryf ook die belangrikheid van die erkenning van minderheidstale: identity encompasses both significant cultural and political dimensions."53 Tollefson onderskryf ook die belangrikheid van die erkenning van minderheidstale: The struggle to adopt minority languages within dominant institutions such as education, the law, and goverment, as well as the struggle over language rights, constitute efforts to legitimise the minority group itself and to alter its relationship to the state. Thus while language planning reflects relationships of power, it can also be used to transform them.54 6.2 Teenvoeter vir Engels Tans is die gebruik van Afrikaans tydens hofverrigtinge55 en as notuleringstaal nog die enigste konstante aanduiding dat meertaligheid in die juridiese kosmos bestaan.56 Malan57 argumenteer dat wanneer daar met Afrikaans weggedoen word die ander inheemse ampstale nie genoegsaam ontwikkel sal word om die hoër taalfunksies, soos in die regspraktyk vereis word, te bemeester nie. Met Afrikaans aan die voorpunt, kan meertaligheid in die regspraktyk seëvier en kan veral die medeampstale 'n beter vastrapplek in die praktyk kry. Engels word immers nie uitsluitlik in die platteland of in townships gebruik wanneer die reg betrek word nie. Die doseer van 'n kursus in Afrikaans vir regstudente kan help om 'n teenvoeter vir die uitsluitlike gebruik van Engels daar te stel en moontlik selfs as voorbeeld dien vir regstaalkursusse in enige van die ander ampstale. Die voortgesette onderrig van Regsafrikaans aan tersiêre instansies is belangrik vir die bevordering van individualisme en die beskerming van minderheidsregte. y g p 57 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 58 y g p 58 Vgl. Van der Walt 1992 THRHR 94-102. 53 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 373. 54 g 56 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 57 6.1 Meertaligheid en kulturele diversiteit Die Suid-Afrikaanse kulturele diversiteit en meertaligheid is wat die land in baie opsigte uniek maak. Die opkoms van 'n internasionale lingua franca – soos Engels – het tot dusver 'n beperkende uitwerking op taaldiversiteit gehad.50 Taal, en gepaardgaande variëteite, het 'n sleutelrol om in die bevordering van taal- en kulturele diversiteit te speel; "[e]ducation, communication and languages have never been more important, despite the explosion of knowledge in science, medicine and technology"51 (ons kursivering). Wanneer 'n taal afgeskaal of agterweë gelaat word, is daar gewoonlik kultuurgoed wat ook langs die pad verlore raak. Dit gaan daarom nie alleen oor die (voor)reg om die taal van jou keuse in regsituasies te gebruik nie, maar sluit 'n ganse kultuur, erfenis en bestaansruimte in. 'n Kursus in Regsafrikaans lewer 'n bydrae in die bevordering en handhawing van taal- en kultuurdiversiteit (wat gelykertyd die gebruik van die ander inheemse ampstale insluit), maar só 'n kursus help ook om die voortbestaan van Regsafrikaans te verseker. Dus is 'n wederkerige verhouding hier ter sprake. Die doseer van Afrikaans vir regstudente bevestig die kritiese belangrikheid van taalidentiteit van die minderheidsgroepe en die gebruik van inheemse tale in Suid- Afrika. May52 wys daarop dat taal in teorie slegs een van die vele bepalers van identiteit is, maar dat dit in die praktyk dikwels veel verder as identiteit strek. Hy skryf: "Indeed, this should not surprise us since the link between language and 178 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 identity encompasses both significant cultural and political dimensions."53 Tollefson onderskryf ook die belangrikheid van die erkenning van minderheidstale: y g 54 Tollefson Planning Language 202. 55 53 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 373. 54 Tollefson Planning Language 202. 55 Vandag word daar wel tale soos Khosa, Zoeloe en Noord-Sotho in streekslanddroskantore gebruik. Sien Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com. Afrikaans is naas Engels die enigste werkstale in höer howe. 56 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 57 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 58 Vgl Van der Walt 1992 THRHR 94-102 efson Planning Language 202. ndag word daar wel tale soos Khosa, Zoeloe en Noord-Sotho in streekslanddroskantore bruik. Sien Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com. Afrikaans is naas Engels die gste werkstale in höer howe. 6.3 Moedertaalonderrig As vreemde of addisionele (vak)taal val Regsafrikaans binne die domein van taalonderrig vir spesifieke doeleindes, oftewel Language for Spesific Purposes.58 Dié broodnodige vaktaal, wat gelyktydig met regstudies aangeleer behoort te word, eis 179 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 die noodwendige voorkeur van moedertaalonderrig by die verwerwing van regstaal. Moedertaalsprekers sukkel self met die aanleer van die regsvaktaal en soos Taylor59 aandui, is regstaalverwerwing nog moeiliker en onbegrypliker vir diegene wat die jargon vanuit 'n addisionele taal moet benader. Dit geld uiteraard Afrikaanssprekendes. Hiermee word nie bedoel dat Afrikaanssprekendes vanuit die staanspoor slegs in Afrikaans moet praktiseer nie. Vanselfsprekend is twee- of meertaligheid die uiteindelike doelwit. Maar Afrikaanssprekendes sal regstaal sonder twyfel baie vinniger aanleer wanneer die individu dié jargon en taalkennis in sy/haar moedertaal verwerf. Die sukses van studies in die individu se moedertaal bo studies in 'n addisionele taal is verskeie kere gemeet en aangeteken.60 Die gevolge van studies in 'n addisionele taal "can be the failure to grasp the principles of law and more importantly the principles on which the law is based."61 Die noodsaaklikheid van 'n geletterdheidskursus in regstaal (en die aanbod van Afrikaans as vaktaal vir regstudente aan 'n tersiêre instansie) behoort by elke regs- en taalgeleerde persoon vanselfsprekend te wees. y 60 Vgl. onder meer Webb vir breedvoerige argumentasie ten gunste van moedertaalonderrig: Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37-50; asook Kazima vir studies aangaande moedertaalonderrig: Kazima 2008 Pythagoras 56-63. 61 moedertaalonderrig: Kazim 61 Taylor 1998 THRHR 670. oede taa o de g a a 008 yt ago as 56 63 61 Taylor 1998 THRHR 670. 59 Taylor 1998 THRHR 670. 60 59 Taylor 1998 THRHR 670. 7 Gevolgtrekking Wanneer 'n mens met akademici in die veld van regsgeleerdheid of regsgeleerdes in die praktyk in gesprek tree, is dit ooglopend dat daar 'n dringende behoefte aan regstaalkursusse is. Menige student en jong praktisyn sukkel om komplekse sinskonstruksies, veelvoudige betekenisse en retoriek in regstekste te begryp. Die opstel van regstekste, soos kontrakte en lasbriewe word dikwels nie bemeester nie. Foute sluip toenemend in regsdokumentasie in (vergelyk voorbeelde in onderafdeling 6). Die betrokke taalongeletterdheid gee derhalwe tot 'n aantal probleme aanleiding wat die regsproses kortwiek. Taal is vir die juridiese kosmos van kardinale belang. Indien die administratiewe optrede of hofverrigtinge nie in die inidividu se moedertaal plaasvind nie, sal artikels 31(1)(a), 33, 34 en 35(2)(c) en (3) van die Grondwet boonop ondermyn word. Die 180 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY E LOMBARD AND TR CARNEY 181 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Bibliografie Bhatia 1987 Language Teaching Bhatia VK "Language and the Law: State of the Art Article" 1987 Language Teaching 227-234 Christie Law of Contract Christie HR The Law of Contract in South Africa 5th ed (Butterworths Durban 2006) Cote Right to Language Cote D The Right to Language Use in South African Criminal Courts (LLM- verhandeling UK 2005) Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig Cunningham D "Languages, Technology and Teaching: Challenges and Solutions for the 21st Century" 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201-222 Du Plessis en Pretorius 2000 SA Public Law Du Plessis LT en Pretorius JL "The structure of the official language clause: a framework for its implementation" 2000 SA Public Law 505-526 Ehlers Afrikaans vir Regstudente Ehlers D Afrikaans vir Regstudente (AFK103S-studiegids) (Unisa Pretoria 2008) Grossfeld 1987 De Jure Grossfeld B "Literature, Language and the Law" 1987 De Jure 217-226 Hiemstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe Hiemstra VG "Die opkoms van Afrikaans in die regspleging" 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 251-263 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 noodsaaklikheid van die onderrig van Afrikaans vir regstudente word hierdeur benadruk, want 'n gebrek aan hierdie opleiding mag veroorsaak dat toekomstige voorsittende beamptes, staatsprokureurs en ander regslui nie oor die nodige taalkennis sal beskik om aan bogenoemde artikels effek te gee nie. noodsaaklikheid van die onderrig van Afrikaans vir regstudente word hierdeur benadruk, want 'n gebrek aan hierdie opleiding mag veroorsaak dat toekomstige voorsittende beamptes, staatsprokureurs en ander regslui nie oor die nodige taalkennis sal beskik om aan bogenoemde artikels effek te gee nie. Dit is ook van belang om te meld dat die gepaste aanwending van goeie regstaal inderwaarheid ook finansiële implikasies kan hê. Deur die taal van die kliënt te besig, dokumentasie in die kliënt se taal op te stel en deur met verskeie rolspelers in die kliënt se taal in gesprek te tree, kan die regsgeleerde finansieel daaruit voordeel trek. Dit geld nie net Afrikaans nie, maar elk van die elf ampstale. Gelyke beregtiging kan baie voordelig wees. Die suksesvolle gebruik van regstaal is in talle opsigte van 'n regstaalkursus afhanklik. Geen regsgeleerde stap die praktyk sonder taalopleiding binne nie. Hoe taalvaardiger die regspraktisyn, hoe beter die moontlikheid op sukses. Afrikaans het derhalwe steeds 'n rol binne die regsdomein te speel. Ten spyte van die oorheersende invloed en gevolglike bedreiging van Engels is Regsafrikaans steeds van groot belang vir Suid-Afrika se regspleging. Bibliografie E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 183 / 234 Heuth "Disabling and Enabling" Heuth K "Disabling and Enabling: Implications of Language Policy Trends in South Africa" in Mesthrie R (red) Language and Social History: Studies in South African Sociolinguistics (David Philip Kaapstad 1995) 319-328 Heugh 2002 Perspectives in Education Heugh K "The case against bilingual and multilingual education in South Africa: Laying bare the myths" 2002 Perspectives in Education 171-196 Kazima 2008 Pythagoras Kazima M "Mother Tongue Policies and Mathematical Terminology in the Teaching of Mathematics" 2008 Pythagoras 56-63 Kleyn en Viljoen Beginnersgids Kleyn D en Viljoen F Beginnersgids vir Regstudente 2de uitg (Juta Pretoria 1998) Koch en Burkett 2005 South African Journal of Higher Education Koch E en Burkett B "Making the role of African languages in higher education a reality" 2005 South African Journal of Higher Education 1089-1107 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap Malan JJ "Die gebruik van Afrikaans vir die notulering van hofverrigtinge gemeet aan demokratiese standaarde" 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 36- 58 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development May S "Uncommon Languages: The Challenges and Possibilities of Minority Language Rights" 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 366-385 Mgoduso 1999 De Rebus Mgoduso S "More on Language in the Practice of Law" 1999 De Rebus 8-9 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Morawetz Law and Language Morawetz T Law and Language (Ashgate Aldershot 2000) Nathan, Barnett en Brink Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof Nathan CJM, Barnett M en Brink A (vertaal deur Steyn GC) Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof van Suid-Afrika: Eenvormige Reëls van die Provinsiale Afdelings en Appèlafdeling, saam met die Wet op die Hooggeregshof, 1959, alle ander ter sake dienende Wette en Volledige Kommentaar daarop (Juta Kaapstad 1965) Pennycook 1998 Language Sciences Pennycook A "The Right to Language: Towards a Situated Ethics of Language Possibilities" 1998 Language Sciences 73-87 Perry 2004 Ethnicities Perry T "The Case of the Toothless Watchdog: Language Rights and Ethnic Mobilization in South Africa" 2004 Ethnicities 501-521 Phaalha "Knowledge Production" Phaalha PL "Knowledge Production in What Language? The Hegemonic Use of English as a Language of Commerce and Industry from a South African Perspective" in Arasanyin OF en Pemberton MA (reds) Selected Proceedings of the 36th Annual Conference on African Linguistics 2006 Somerville MA 142-154 Rademeyer Beeld Rademeyer A 'Staat moet help met dié tale’ Beeld 9 Februarie 2010 15 Steyn Uitleg van Wette Steyn LC Uitleg van Wette (Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1946) Morawetz Law and Language Morawetz T Law and Language (Ashgate Aldershot 2000) Nathan, Barnett en Brink Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof Nathan CJM, Barnett M en Brink A (vertaal deur Steyn GC) Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof van Suid-Afrika: Eenvormige Reëls van die Provinsiale Afdelings en Appèlafdeling, saam met die Wet op die Hooggeregshof, 1959, alle ander ter sake dienende Wette en Volledige Kommentaar daarop (Juta Kaapstad 1965) 184 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY ( ) Taylor 1998 THRHR Taylor DC "Addressing the Insane Language of Law" 1998 THRHR 668-677 Tollefson Planning Language Tollefson J Planning Language, Planning Inequality: Language Policy in the Community (Longman Londen 1991) Truter 2006 Literator Truter E "Mediadekking in die Suid-Afrikaanse gedrukte media oor taalverwante onderwerpe, in besonder taalregte en taalbeleidskwessies" 2006 Literator 135-156 Van der Merwe 1975 Nuntius Van der Merwe NJ "Die opkoms van Afrikaans in die Regswêreld" 1975 Nuntius 8-10 Van der Walt 1992 THRHR Van der Walt C "Teaching a Foreign Language: The Language of the Law" 1992 THRHR 94-102 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek Van Zijl Steyn I Engels-Afrikaanse Regswoordeboek (Nasionale Pers Kaapstad 1933) Viljoen 1992 SALJ Viljoen F "Look Who’s Talking, in the Courtroom, too!" 1992 SALJ 64-76 Viljoen 1992 De Jure Viljoen F "Die storie van Afrikaans as Regstaal" 1992 De Jure 439-446 Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe Webb VN "Perspektiewe op moedertaalonderrig" 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37-50 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Register van wetgewing Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 Interpretasiewet 33 van 1957 Wet op Prokureurs 53 van 1979 Register van staatspublikasies South African Languages Bill - AK 1514 in SK 24893 van 30 Mei 2003 Register van hofsake Lategan v Union Goverment 1937 CPD 197 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010) Souter v Norris 1933 AD 41 Register van internetbronne De Bruin 2010 www.nuus24.com De Bruin P 2010 Afrikaans is op sy eie, sê staat www.nuus24.com/Suid- Afrika/Nuus/Afrikaans-is-op-sy-eie-se-staat-20100208 [datum van gebruik 7 Feb 2010] Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za Du Plessis T 2010 'n Taalwet vir Suid-Afrika? Die rol van sosiolinguistiese beginsels by die ontleding van taalwetgewing www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_2_duplessis.pdf [datum van gebruik 27 Mei 2010] PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY 185 / 234 Tollefson Planning Language Tollefson J Planning Language, Planning Inequality: Language Policy in the Community (Longman Londen 1991) Truter 2006 Literator Truter E "Mediadekking in die Suid-Afrikaanse gedrukte media oor taalverwante onderwerpe, in besonder taalregte en taalbeleidskwessies" 2006 Literator 135-156 Van der Merwe 1975 Nuntius Van der Merwe NJ "Die opkoms van Afrikaans in die Regswêreld" 1975 Nuntius 8-10 Van der Walt 1992 THRHR Van der Walt C "Teaching a Foreign Language: The Language of the Law" 1992 THRHR 94-102 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek Van Zijl Steyn I Engels-Afrikaanse Regswoordeboek (Nasionale Pers Kaapstad 1933) Viljoen 1992 SALJ Viljoen F "Look Who’s Talking, in the Courtroom, too!" 1992 SALJ 64-76 Viljoen 1992 De Jure Viljoen F "Die storie van Afrikaans as Regstaal" 1992 De Jure 439-446 Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe Webb VN "Perspektiewe op moedertaalonderrig" 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37-50 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Register van wetgewing Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 Interpretasiewet 33 van 1957 Wet op Prokureurs 53 van 1979 Register van staatspublikasies South African Languages Bill - AK 1514 in SK 24893 van 30 Mei 2003 Register van hofsake Lategan v Union Goverment 1937 CPD 197 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010) Souter v Norris 1933 AD 41 Register van internetbronne De Bruin 2010 www.nuus24.com De Bruin P 2010 Afrikaans is op sy eie, sê staat www.nuus24.com/Suid- Afrika/Nuus/Afrikaans-is-op-sy-eie-se-staat-20100208 [datum van gebruik 7 Feb 2010] Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za Du Plessis T 2010 'n Taalwet vir Suid-Afrika? Die rol van sosiolinguistiese beginsels by die ontleding van taalwetgewing www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_2_duplessis.pdf [datum van gebruik 27 Mei 2010] Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com Den Hartigh W 2009 African Languages in SA Courts www.mediaclubsouthafrica.com/index.php?option=com_content&view=article &id=1018:indigenous-languages-in-sa-courts&catid=42:landnews&Itemid=110 [datum van gebruik 10 Jun 2010] Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za Legalbrief Today 2009 Constitutional: Battle for Afrikaans in Top Court www.legalbrief.co.za [datum van gebruik 21 Aug 2009] Malan 2009 www.vrs.co.za Malan K 2009 Observations and suggestions on the use of the official languages in national legislation www.vrs.co.za [datum van gebruik 10 Jun 2010] Lys van afkortings SALJ South African Law Journal SA Public Law South African Public Law THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com Den Hartigh W 2009 African Languages in SA Courts www.mediaclubsouthafrica.com/index.php?option=com_content&view=article &id=1018:indigenous-languages-in-sa-courts&catid=42:landnews&Itemid=110 [datum van gebruik 10 Jun 2010] Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za Legalbrief Today 2009 Constitutional: Battle for Afrikaans in Top Court www.legalbrief.co.za [datum van gebruik 21 Aug 2009] Malan 2009 www.vrs.co.za Malan K 2009 Observations and suggestions on the use of the official languages in national legislation www.vrs.co.za [datum van gebruik 10 Jun 2010] Lys van afkortings SALJ South African Law Journal SA Public Law South African Public Law THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg Register van staatspublikasies 186 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY 187 / 234 g Den Hartigh W 2009 African Languages in SA Courts www.mediaclubsouthafrica.com/index.php?option=com_content&view=article &id=1018:indigenous-languages-in-sa-courts&catid=42:landnews&Itemid=110 [datum van gebruik 10 Jun 2010] Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za Legalbrief Today 2009 Constitutional: Battle for Afrikaans in Top Court www.legalbrief.co.za [datum van gebruik 21 Aug 2009] Malan 2009 www.vrs.co.za Malan K 2009 Observations and suggestions on the use of the official languages in national legislation www.vrs.co.za [datum van gebruik 10 Jun 2010] Lys van afkortings SALJ South African Law Journal SA Public Law South African Public Law THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 187 / 234

https://journals.assaf.org.za/index.php/per/article/download/2553/2288

Afrikaans

Tom Gouws Marthinus P. Beukes was ’n merkwaardige, enigmatiese persoon. Hy word groot op die myndorp Orkney, blink op skool uit as atleet en leier en toon vroeg reeds sy akademiese kapasiteit. Veral sy liefde vir taal en letterkunde wys reeds op dié stadium. Die traumatiese dood van sy ma op ’n vroeë ouderdom sou lewenslank ’n ontsaglike invloed op hom hê. Marthinus studeer aan die Potchefstroomse Universiteit vir CHO, en onderskei hom as ’n uitsonderlike student in die letterkunde en die filosofie. Sy passie vir onderrig laat hom ’n onderwyser word by die Hoërskool Jeugland, die Hoërskool Wonderboom en later die Afrikaans Hoër Seunskool in Pretoria. Hy inisieer by elke skool uiters suksesvolle skryfskole vir leerders, ook tienertoneelkompetisies, waarmee hy groot welslae behaal. Inhierdietydvoltooihymetonderskeidingsymeestersgraad ensydoktorsgraad Marthinus P. Beukes was ’n merkwaardige, enigmatiese persoon. Hy word groot op die myndorp Orkney, blink op skool uit as atleet en leier en toon vroeg reeds sy akademiese kapasiteit. Veral sy liefde vir taal en letterkunde wys reeds op dié stadium. Die traumatiese dood van sy ma op ’n vroeë ouderdom sou lewenslank ’n ontsaglike invloed op hom hê. Marthinus studeer aan die Potchefstroomse Universiteit vir CHO, en onderskei hom as ’n uitsonderlike student in die letterkunde en die filosofie. Sy passie vir onderrig laat hom ’n onderwyser word by die Hoërskool Jeugland, die Hoërskool Wonderboom en later die Afrikaans Hoër Seunskool in Pretoria. Hy inisieer by elke skool uiters suksesvolle skryfskole vir leerders, ook tienertoneelkompetisies, waarmee hy groot welslae behaal. In hierdie tyd voltooi hy met onderskeiding sy meestersgraad, en sy doktorsgraad— albei lewer ’n groot bydrae tot die wetenskaplike diskoers. Hy begin sy stempel afdruk in die akademiese wêreld en publiseer wyd in akademiese joernale, veral in Tydskrif vir Letterkunde, asook ander publikasies. Hy word aangestel as lektor by die Universiteit van Bophuthatswana en daarna as senior lektor by die indertydse Randse Afrikaanse Universiteit. Sy invloed op studente in hierdie tyd is legendaries. Benewens sy formele akademiese bydrae, het hy veel gedoen om die letterkunde te ontsluit vir die gewone boekliefhebber, soos baie leeskringe dwarsoor die land sal kan getuig. Hy word later aangestel as professor en navorsingsgenoot aan die Potchefstroomse Universiteit se Mahikeng-kampus. Dit is veral vir sy insigryke resensies wat Marthinus onthou sal word—in literêre tydskrifte, koerante, joernale, oor die radio en op televisie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v52i1.17 Tom Gouws Sy insig ten opsigte van nuut gepubliseerde tekste was deeglik en altyd billik, dikwels ’n stemvurk vir latere kritiek. Marthinus het ’n besondere voorliefde vir die poësie as genre gehad, en het sy leerlinge, en andere, ingelei in die geheimenisse daarvan. Sy groot insig, aansteeklike entoesiasme en onverdrote ywer oor die wonder van die woord, het mense, plaaslik en internasionaal, diep geraak. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v52i1.17 217 Hy skryf uiteraard ook deurgaans poësie, van sy skooldae af—komplekse, gedronge verse, wat dikwels moeilik is om te lees, altyd opvallend klankryk, woordgevoelig, uiters diepsinnig, maar menigmaal duister. Sy gedigte is aftastinge in die psige van ’n uiters komplekse, oorgevoelige en denkende mens. Hy het helaas nooit ’n bundel tot publikasie gebring nie, miskien veral oor sy dwingende perfeksionisme. Dis so ironies, want hy het as keurder van manuskripe en skryfmentor verskeie ander mense tot publikasie begelei. In die pas gepubliseerde Poort 2014, uitgegee deur die Akademie vir Wetenskap en Kuns, het nie minder nie as vyf lede van sy Pennetrant-skryfskool gepubliseer. Op 15 September 2014 het Marthinus Beukes sy eie lewe geneem. Hy laat ’n absoluut ryk nalatenskap. Hy het, gepas, ook dié gedig nagelaat, waarin die dood ’n genadige antidoot is: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 kruisstasie van opstanding aan die einde van blinde herinnering is die verbeel van jou verinneweerde lyf ’n hand vat aan die weggestroopte linne wat eiewillig ’n sameswering van grot en graf en die wonder van dood aan my die hoop van lewe gee Van Marthinus Beukes is dit ook gewis waar gewees—die rym neem ’n hele lewe in b l Van Marthinus Beukes is dit ook gewis waar gewees—die rym neem ’n hele lewe in beslag. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 218

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/1828/1561

Afrikaans

Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 “Ek volg jou spoor ’n duisend dae, / só skryf ek my rower agterna.” (14). Op die eerste vlak is die drie gedigte hierdie reaksie op ’n inbraak, waartydens die spreker se skootrekenaar gesteel word. Reeds in die openingsgedig, heel gepas “Inval” (13), kom van die problematiese dinge in die bundel na vore. Cas Vos se sewende digbundel, Duisend dae op jou spoor, bevat elemente van al daardie dinge wat reeds kenmerkend geword het van sy poësie: die geding met, en die oorgawe aan God en die goddelike, die verkenning van die klein aardse dinge (ook binne verband met die eerste), die seerheid van die dood, om- gang met musiek en ander skrywers, veral ook die klassieke. En die liefde binne en rondom alles. Die spreker kan beswaarlik weet wat die inval voorafgaan en wat die rower se gedag- tes en oorwegings is. Die slim woordspel word te opsigtelik (“geslepe voete” teenoor “sluip- voete”; “Al staan Montblanc penne orent” ), van die ryme fasiel, en kom geykte kombi- nasies (“donker ure”) voor. Maar terselfdertyd is daar die knap saam- bring van dinge wanneer die digter skryf: “Agter die slapende skerm dryf / gedigte in ’n virtuele ruimte. […] Sonnette, elegieë, lief- desverse, odes / soek wanhopig na ontsnap- kodes, / in sý hand is dood hulle voorland.” Die bundel bestaan uit 58 gedigte, waarvan een, “Tristan en Isolde”, oor 15 bladsye loop en ’n afdeling op sy eie uitmaak. Die res van die gedigte word verdeel in ses tematiese afdelings, van wisselende omvang, terwyl die gedigte self ook strek vanaf kwatryne tot die langerige vertalings van dele uit Homeros se Die Odusseia. Die sonnette en elegieë kom in die tweede gedig weer terug, wanneer die spreker ook die rower waarsku oor die musiek wat in die rekenaar versteek is, naas die gedigte. Hierdie gedig is in sekere opsig ook ’n programvers, want baie van die motiewe, verwysings en temas wat in die bundel gaan opduik, word hier heel subtiel ingevoer. Die opdrag is “Vir Lida en my Engel”: Lida is vanuit die vroeëre bundels gemerk as die digterstem se eggenote en die Engel kry in hierdie bundel verskillende inhoude: die Muse, die gesant en beskermde vlerk van God en, laastens, die onsterflike geliefde in haar of sy baie gedaantes. Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 Die aarde en die volheid daarvan is Syne Hoe lieflik is die werk van u hande, die son se kop met lig gekroon, die maan vaar soos ’n skip hemellangs, sterre gooi flikkers vir al die geliefdes, golwe lyk na gehekelde kant op die sand. Die aarde en die volheid daarvan is Syne So byvoorbeeld maak die “Nag van die liefdesgloed” (34) (waarin die bundeltitel terugkeer) net nie suksesvol die oorgang tussen mistieke, musiese en liefdesvers nie. En dit terwyl al die moontlikhede aanwesig is. Die aarde en die volheid daarvan is Syne gevolg deur die slotkoeplet: Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 Ongelukkig is die aard van die gesprek met “my rower” te eenduidig, word die rower te negatief en aggressief voorgehou. So word die vanselfsprekende moontlikheid dat die leser en die rower een persona moet word, heeltemal uitgesluit. En dan mis die laaste gedig in die afdeling heeltemal ’n metaforiese betekenis. Die titel moet nie verstaan word as ’n letterlike tydsduur nie, hoewel presiese tyds- duur in meer as een gedig in die bundel voorop kom staan; “op jou spoor”, weer, kan dui op die aktiewe en die passiewe agtervolgings- invalshoek sowel as in die betekenis van “in die spoor trap van iemand.” Die titel word in verskeie gedaantes in die loop van die bundel teruggevind en dien daarom as ’n bindmotief. Die tweede afdeling, “Woordvlug”, bevat 5 gedigte rondom die skryfproses, maar met die voorbehoud dat die eerste kwatryn die ontmagtiging van die Woord vooropstel. Op dieselfde wyse sal die poging om iets in woorde vas te vang [dus: ver-taal], verraad wees. Die gedigte lewer weinig nuuts op, hoewel die “Protes” rondom sensuur die Met so ’n uiteensetting weet die leser dus reeds dat daar baie moontlikhede in die bundel opgesluit lê. Reeds in die eerste afdeling, “My rower”, word die titel bygeroep in die gedig “Brief aan my rower”: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014 192 idiomatiese knap uitbuit: “die sondebok / word hok en haar geslaan.” (25) “Verraad” (24) is ’n slordige gedig, maar bevat die pragtige slotkoeplet: “Die digter stuur die gedig / na die hart se uithoeke terug.” Die predikantdigter in Cas Vos tree ook na vore in ’n gedig soos “Die werk van u hande”, wat ongelukkig bederf word deur ’n tweede strofe wat te lank en eksplisiet is. Die gedig sou veel sterker gewees het met net hierdie mooi eerste strofe [ten spyte van die “lyk na”…) “Liefdesvlug” is die derde afdeling, bestaan uit ses enkel gedigte en een met vyf onder- afdelings. Die gedigte in hierdie afdeling is waarskynlik die teleurstellendste in die bun- del. Die seggings is selde vars en nuut, en beelde loop deurmekaar. Hoe lieflik is die werk van u hande, die son se kop met lig gekroon, die maan vaar soos ’n skip hemellangs, sterre gooi flikkers vir al die geliefdes, golwe lyk na gehekelde kant op die sand. gevolg deur die slotkoeplet: Hoe ’n lieflike gemors maak ons sy hande- werk. “Aan die onsterflike geliefde” (tipografies verkeerd aangedui) is die verwerking in vyf los gedigte van ’n brief van Beethoven aan ’n onbekende. Die digter lig die omstandighede toe in aantekeninge agter in die bundel en probeer daarmee die gedigte inperk. Pyn en dood (ook God se handewerk) is in gedigte in die laaste deel van hierdie afdeling aanwesig. (Die stewige gedig oor “Mozart se spreeu” is kennelik verkeerd geplaas …) Nie een van dié gedigte het werklik bevredigend uit die verf gekom nie, maar almal het on- derdele wat die leser nie sommer sal vergeet nie. Maar juis omdat die naam van die geliefde onbekend is, word sy daardeur onsterflik: onbekend maak nie onbemind nie, en die “geliefde” is eweneens dus nie dié bekende of ’n bekende geliefde nie. Die onderafdeling se motto, “My Engel, my alles, my ek”, wys daarom ook op verskillende wyses waarop “ek” en “jy” in die bundel gelees kan word. “Pyn” (57), byvoorbeeld, waarin die digter vra “Hoe skryf ek ’n gedig oor pyn” het ’n tweede strofe waarin die dokter soek na “pynflitse, / kyk of daar in ’n hartkamer / krake teen die mure kronkel.” En: “Dalk sypel kool- suurgasryke bloed/ deur vate suutjies na niemandsland.” Afdeling IV, “Oogwink”, bestaan uit 24 gedigte, van wisselende lengtes. Die titel kan verwys na kwatryne waarmee die leser met een oogopslag die vers omvat, of na die kort- stondigheid van die lewe gemeet teenoor ’n ewigheid en onsterflikheid: “Mag die papier se stof / hier altyd lig op jou val” (“Epitaaf”, 65). “Portrette”, verkeerdelik aangedui as af- deling VI binne die bundel, het nege gedigte rondom mense, die lewendes en die dooies, wat nie altyd aan die sentimentaliteit ontkom nie, soms juis ook deur die keuse van die vormgewing. Hier is gedigte oor Van Gogh en sy skil- derye en besinnings oor die werking van God. gevolg deur die slotkoeplet: Laasgenoemde word onder meer soos volg saamgevat in die slotkoeplet van ’n gedig (“’n Naglied”, 50) oor die verraad van Judas: “God laat sy duister wil deur hom geskied / om vryspraak aan ’n nageslag te bied.” Die mooi “ek breek granate behoedsaam / met verwondering oop, / my tong flikker oor die liefdesvrug, / vlugtig en kwesbaar in my mond” (71) werk nie binne die konteks van TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014 193 die gedig “Ouma” nie; “ek was ma se skoot- / appel wat van room / en vars brood droom” raak weg binne die res van “Ma” (73). Vos kies die “maklike” opsie: hy vertaal in Afrikaans deur basies die “inhoud” van die verhaal weer te gee in ’n vrye vers en ontkom so aan die streng eise wat die rym aan hom sou stel. Daardeur gaan geweldig baie dinge verlore en daar is weinig kompensasie deur nuwe digterlike procédés in die teks wat ons hier teëkom. “Onderhoud met ’n gestorwe ma”, waar- mee hierdie afdeling sluit, is ’n vertaling van ’n gedeelte van Homeros se aangrypende Die Odusseia, daardie omvangryke bobaasvertel- ling in vers uit ons Griekse voortyd. In die oorvertelling probeer die digter ook die skyn van die oorspronklike behou deur ’n soort Afrikaans te gebruik wat daarby moet aansluit. Myns insiens werk dit egter nie, soos dadelik sal blyk uit die volgende gedeeltes (81) uit die opening: Die vertaling is boeiend en vlot, hoewel die digter dalk net iets meer kon gegee het van die agtergrond rondom Odusseus in die “Sleutels” agter in die bundel. Vir baie lesers sal dit dalk die eerste kennismaking wees met die werk. In Parmenië, ’n domein in Brittanië, bly Rivalin, ’n edel heer, Bo en behalwe die suksesvolle poging om die toonaard van die teks in Afrikaans vas te vang, herinner Vos met sy vertaling ons weer daaraan hoe temas blywend in die letterkunde herhaal word. Die vertaalde gedeelte lewer ook kommentaar oor die gesprekke met en oor die dooies wat dit in die bundel voorafgegaan het. En natuurlik roep die reise van Odusseus self weer Duisend dae op jou spoor terug. In Parmenië, ’n domein in Brittanië, bly Rivalin, ’n edel heer, vaandeldraer van koninklike sjarme en ridderlike trots. […] Hy skroei van begeerte om in die hof- houding van koning Marke diens te doen. gevolg deur die slotkoeplet: […] Hy skroei van begeerte om in die hof- houding van koning Marke diens te doen. […] Hy skroei van begeerte om in die hof- Hy skroei van begeerte om in die hof- h di k i M k di t d Hy skroei van begeerte om in die hof houding van koning Marke diens te doen. Die verhaal van Tristan en Isolde pas goed binne die bundelopset: die onsterflike liefde, duisend jaar op jou spoor, die Engel, muse en inspirasie. Maar deur die wyse waarop Vos sy vertaling en vertelling aanpak, word die verhaal nogal prosaïes en gaan die onafwend- baarheid en die tragiek verlore. Die gedeelte van Die Odusseia wat die digter hier gebruik, sluit verder goed aan by die voorlaaste afdeling van die bundel, “Tristan en Isolde”. Die wilde en woeste mag van die see speel ook hier ’n belangrike rol in die verhaal se verloop. Die sewende en slotafdeling is “Tuiskoms”. Dit begin met die vertaling van Homeros se vertelling oor Odusseus se aankoms by sy huis en die wyse waarop die gode saamspeel dat die eerste nag waar Penelopeia en haar man weer saam is, verleng word. In sy “Sleutels” vertel die digter iets oor die agtergrond van hierdie ou, ou liedjie van haat en lus en liefde, wat operaliefhebbers ken deur die gelyknamige opera van Wagner. Die storie van die tragiese liefde van Tristan en Isolde is trouens net so ’n belangrike deel van ons lite- rêre erfenis as Homeros se werk, hoewel die oorlewering daarvan nie so vasstaan soos by die Grieks nie. Tuiskoms word egter ook in hierdie af- deling metafisies gelaai. “Vere waai vlugtig in die wind/ voor ek my sonpad kan vind”, lees ons in “Vere in die wind” (102); in “’n Engel in die vuur” (seker een van die swakste gedigte in die bundel en waar ’n verwoestende veld- brand in Christchurch in 2013 verwarrend saamloop met ’n brandtragedie daar in 1947) ruis die vlerke van ’n huilende engel tussen die liggame van mense wat doodgebrand het. Juis daarom is die keuse van die tegniese formaat wat die “vertaler” hier gebruik, vreemd. Ons brontekste rondom Tristan en Isolde is almal vertelling op rym, epies dus – soos trouens ook die geval is met Die Odusseia, hoewel die aard van die versmaat ingrypend verskil. gevolg deur die slotkoeplet: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014 194 Die distigon-vers “’n Brief aan my Engel” betrek direk die titel van die bundel, maar konsentreer op die dieper wending waarin die muse en die onsterflike, onbekende be- minde plek maak vir die goddelike begeleier. In die laaste strofe word dit dan duidelik dat die digproses self in die teken van hierdie beskerming staan. Tienie du Plessis se Hond weer begin blaf op die Afrikaanse uitgewerswerf, is die vraag of hierdie bundel by ’n ander gevestigde uit- gewer kans sou gestaan het. Altans so, sonder deeglike redigering. Daar is te veel dinge in Duisend dae op jou spoor wat afbreuk doen aan ’n goed geves- tigde oeuvre, te min dinge wat ’n mens by die lees tot stilstand ruk. Maar vir iets soos die volgende kan jy tog baie vergewe: Vroeg torring die dag se nate los en sien ek die skepping se letsels: Berge met boggelrûe, bome met hangskouers. Die wind se bors is vol slym (38) Daar is te veel dinge in Duisend dae op jou spoor wat afbreuk doen aan ’n goed geves- tigde oeuvre, te min dinge wat ’n mens by die lees tot stilstand ruk. Maar vir iets soos die volgende kan jy tog baie vergewe: Binne Christelike verband lees ons die laaste gedig, “Tuis van ’n ver land” teen die bekende agtergrond van die gelykenis van die verlore seun, wat in die gedig aan die woord is. Die vers groei vanuit ’n Bybelse milieu na eietydse Ecstasy, Skype, Google en YouTube waarmee die tydlose aard van die gelykenis opnuut in- geklee word. Vroeg torring die dag se nate los en sien ek die skepping se letsels: Berge met boggelrûe, bome met hangskouers. Di i d b i l l (38) Die wind se bors is vol slym (38) Fanie Olivier [email protected] Department of Dutch and South African Studies Adam Mickiewicz-universiteit Poznañ, Pole In die slotstrofe word die tuiskoms ingeklee met verwysings na elemente wat ons in die afdeling “Portrette” leer ken het en wil die digter dus dat ons die verhaal ook teen daardie agtergrond moet lees. Die slotreël, “nou dra ek met trots sý naam”, vra natuurlik dat ons die verbintenis met en erkenning van God/ Christus moet inlees. Duisend dae op jou spoor is ’n goed gekom- poneerde bundel wat deur kruisverwysings en herhalings ’n duidelike eenheid vorm. gevolg deur die slotkoeplet: Deur die vertalings uit Homeros en die Tristan- teks(te) verruim Cas Vos die Afrikaanse poë- siewêreld en bevestig hy hoe letterkundes by mekaar aansluit in ’n spoor wat oor duisende jare loop. Aan die ander kant is daar egter te min gedigte wat as poësie bly staan: ongemoti- veerde rymsegmente (dis nie die verskynsel nie, maar die wyse waarop), formulerings wat te bekend is, stellings eerder as ver-beelding, en te veel ritmiese storings binne die praat- of vrye vers waarvoor die digter kies. Dalk moet die digter met meer huiwering omgaan met sy gedigte: sewe bundels in veertien jaar is besonder produktief, maar kan ook in die teken staan daarvan dat dinge net te maklik kom. En terwyl ek geweldig dankbaar is dat 195 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/1881/1608

Afrikaans

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 160 Resensieredakteur Andries Visagie Departement Afrikaans Universiteit van Pretoria Pretoria 0002 [email protected] Review editor Andries Visagie Department of Afrikaans University of Pretoria Pretoria 0002 [email protected] RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE 161 Deon Opperman en Janine Neething se Die Skepping—’n Skouspel – Annemie Stimie RESENSIES / REVIEWS 167 In die afwesigheid van sin (Susan Smith) – Marthinus Beukes 169 Ingeboek (Karen Kuhn) – Marius Crous 170 Stigmata (Tom Gouws) – Johann Lodewyk Marais 172 Hanekraai (Daniel Hugo) – Heilna du Plooy 175 In die bloute (Johann Lodewyk Marais) – Susan Smith 177 Vol draadwerk (Marius Crous) – Alwyn Roux 179 Vaarwel, my effens bevlekte held (Johann de Lange) – Marthinus Beukes 182 Teen die lig (Hennie Aucamp) – Karen Kuhn 184 Philida (André P. Brink) – Neil Cochrane 186 Die aanspraak van lewende wesens (Ingrid Winterbach) – Henning Pieterse 188 Wolf, wolf (Eben Venter) – Neil Cochrane 189 Vuilspel (Bettina Wyngaard) – Jacomien van Niekerk 191 Rodriquez (Piet van Rooyen) – Johan Anker 193 Werfsonde (Kleinboer) – H. P. van Coller 194 Chaos, of Op soek na Superman (Hans Pienaar) – Joan-Mari Barendse 196 Diva (Isa Konrad) – Lezandra Thiart 197 Koffer in Berlyn (Hennie Aucamp) – Joan Hambidge 199 Shakespeare and the coconuts (Natasha Distiller) – Tertius Kapp 201 Dis nou ek (Carel Boshoff) – Kobus du Pisani 202 Lover of His People (Seetsele Modiri Molema) – Ntongela Masilela 204 Huisbeelden in de moderne Nederlandstalige poëzie (Irena Barbara Kalla) – Przemyslaw Paluszek 207 Finding Soutbek (Karen Jennings) – Shaun Viljoen - RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE 161 Deon Opperman en Janine Neething se Die Skepping—’n Skouspel – Annemie Stimie RESENSIES / REVIEWS 175 In die bloute (Johann Lodewyk Marais) – Susan Smith 177 Vol draadwerk (Marius Crous) – Alwyn Roux 182 Teen die lig (Hennie Aucamp) – Karen Kuhn TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 160 Resensie-artikel Deon Opperman en Janine Neethling se Die Skepping—’n Skouspel Review article: Deon Opperman and Janine Neethling’s Die Skepping—A Spectacle Deon Opperman (director and librettist) and Janine Neethling (composer) staged an Afrikaans oratorio called Die Skepping (“The Creation”) in the State Theatre, Pretoria in February 2013. They aimed to produce a work that has “classical integrity” and that remains musically accessible to listeners. The musical language and the commerciality of the production, however, raise questions about the work’s “classic” status. Keywords: Afrikaans oratorio, classical music, corporate entertainment. Die Skepping (Deon Opperman, Janine Neethling). Review article: Deon Opperman and Janine Neethling’s Die Skepping—A Spectacle Deon Opperman (director and librettist) and Janine Neethling (composer) staged an Afrikaans oratorio called Die Skepping (“The Creation”) in the State Theatre, Pretoria in February 2013. They aimed to produce a work that has “classical integrity” and that remains musically accessible to listeners. The musical language and the commerciality of the production, however, raise questions about the work’s “classic” status. Keywords: Afrikaans oratorio, classical music, corporate entertainment. Die Skepping (Deon Opperman, Janine Neethling). Die heelal is ’n lied van dansende crescendo’s en diminuendo’s. Daar is harmoniese frases en skerp wanklanke. Die velde van interaksies dein in golwe, met die deeltjies op die kruine, soos die golwende stroom van klanke wat musiek is. En ons, note in die groot lied van die Skepping, is vir ’n stonde deel van die Magnificat, dan is ons ook verby. Die orreltone eggo weg in die oneindige. (Joubert 302)1 Die heelal is ’n lied van dansende crescendo’s en diminuendo’s. Daar is harmoniese frases en skerp wanklanke. Die velde van interaksies dein in golwe, met die deeltjies op die kruine, soos die golwende stroom van klanke wat musiek is. En ons, note in die groot lied van die Skepping, is vir ’n stonde deel van die Magnificat, dan is ons ook verby. Die orreltone eggo weg in die oneindige. (Joubert 302)1 Die Groot Gedagte verskyn in 1997 en word bemark as die eerste Afrikaanse weten- skaplike boek wat handel oor die heelal. Annemie Stimie Annemie Stimie is ’n lektrise in musiekwetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika. E-pos: [email protected] RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE In hierdie boek argumenteer skrywer Gideon Joubert dat die kosmologie self getuig van die bestaan van God. Die Skepping, ’n Afrikaanse oratorium geskryf deur Deon Opperman en Janine Neethling, verklank ’n soortgelyke argument in teks en musiek. Die eerste van drie vertonings van Die Skepping: ’n Oratorium het plaasgevind op 16 Februarie 2013 om 15:00 in die Pretoriase Staatsteater en Operahuis. Dit is hierdie uitvoering wat ek bygewoon het en wat hier bespreek word. Alhoewel die produksie wyd geadverteer is as die eerste Afrikaanse oratorium, wys Paul Boekkooi in sy resensie daarop dat Gideon Fagan se Een-Vaderland (1978) eintlik hierdie posisie beklee. Ander Afrikaanse voorgangers in hierdie genre is Arnold van Wyk se Eeufeeskantate (1938), Rosa Nepgen se Die Dieper Reg (1943) en ook Stephen Eyssen se Ons Boerwording (1947). Desnieteenstaande is die skaal van Die Skepping heelwat groter as enigeen van hierdie komposisies, bloot net weens die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.13 161 gevorderdheid van die tegnologie wat gebruik is. Die sukses van die eerste drie uitvoerings maak opvolgvertonings elders in Suid-Afrika waarskynlik. Die Skepping sou aanvanklik ’n requiem wees, ’n mis vir die dooies, maar die melan- koliese strekking van dié vorm was ongepas vir ’n viering van die skeppingsdaad. Bowendien, in gesprek met Coenie de Villiers dui Janine Neethling (Opperman en Neethling) tereg aan: álmal skryf deesdae requiems. Ek kan byvoorbeeld dink aan twee komponiste, Zbigniew Preisner en Karl Jenkins, wie se requiems die verbeelding van miljoene een-en-twintigste eeuse luisteraars aangryp. Wanneer mens na Die Skepping kyk en luister kom die invloede van hierdie twee komponiste duidelik na vore. Deon Opperman (vervaardiger, librettis en regisseur) het tydens sy verwelkoming en inleidingspraatjie op 16 Februarie 2013 verduidelik dat die produksie “klassieke integriteit” dog toeganklikheid as doel stel. Die projek se premis, met ander woorde, is tweevoudig: eerstens gee dit aan een van “ons uiters talentvolle [klassiek-opgeleide] musikante”, Janine Neethling, ’n geleentheid om “iets van groter omvang en dieper betekenis” te komponeer—’n produk wat uitstyg bo “korporatiewe vermaak” (Opperman “Skeppersnotas”). Verder beoog dit om kunsmusiek aan te bied wat nie toegespits is op musiekkenners en intellektuele nie, maar wat (ook) spreek tot die gewone musiekliefhebber en middelklasburger.2 Die woorde “klassieke integriteit” vorm die aanknopingspunt vir hierdie resensie. Enigeen wat bekend is met die inhoud van T. S. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Eliot se lesing What is a Classic?, sal waardering hê vir die hoë ideaal waarna Opperman en Neethling streef: volwassenheid, omvattendheid3 en universaliteit is slegs enkele van die karaktertrekke wat Eliot toeskryf aan die klassieke literêre werk. Maar wanneer musiek die konteks bied, waarna verwys die idee van “die klassieke” presies? In akademiese diskoerse voer die konsep “klassieke musiek” lank reeds ’n onseker bestaan teenoor die meer spesifieke “Westerse kunsmusiek”. In sommige akademiese skryfwerk word die woorde “klassieke musiek” met siniese aanhalingstekens afgeskei, soos wat dit ook in hierdie artikel verskyn (sien Kramer; Martin). Die versigtigheid oor terminologie het deels te make met die meerduidigheid van die begrip. In sy boek Who needs Classical Music? verduidelik Julian Johnson (6) dat die begrip “klassieke musiek” op drie maniere verstaan word. In die eerste plek verwys dit na Westerse kunsmusiek wat dateer uit die agtiende en vroeë negentiende eeu, veral na werke van komponiste soos Haydn, Mozart en Beethoven. Maar behalwe vir die verwysing in die titel na Joseph Haydn se oratorium Die Schöpfung, is hierdie interpretasie nie só belangrik in konteks van Die Skepping nie. Die ander twee betekenisse is van groter belang hier: A more popular use has it denoting music from a wider historical period (say, from around 1600 to the present day) now associated with performance in a concert hall or opera house. More recently, commercial classical radio stations have used the term in a still broader way to include almost anything scored for orchestral or acoustic instruments, as opposed to the electrically amplified or generated sounds of popular music. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 162 Die lokaal van die première en die besetting van die werk plaas Die Skepping duidelik binne die eerste van die twee kategorieë. So ook maak die grootskaalse bemarking in aanloop tot die geleentheid tesame met die advertensies en naambeelde van besighede soos FNB, Morning Star Express Hotel, kykNET, Packed House Productions, Computicket en “State Theatre” in die programboekie die kommersiële aard van die produksie duidelik. Maar hoe beïnvloed die kommersiële aspek die klassieke integriteit van die werk? En wat is die implikasies van die gebruik van die “klassieke register” (Long 26)? g Die Skepping duur ongeveer 80 minute en beslaan sewe bewegings: “Genesis”, “Aarde”, “Lewe”, “Mens”, “Beskawing”, “Geloof” en “Hemelvaart”. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Neethling ver- duidelik aan Paul Boekkooi dat Opperman se teks die struktuur van die werk bepaal het en dat die style tussen bewegings daarvolgens wissel. Die intertekstualiteit van die werk is duidelik. Behalwe vir die Haydn-verwysing wat reeds genoem is, herinner die produksie konsepsueel sterk aan die 2007 uitvoering van Karl Jenkins se The Armed Man: A Mass for Peace, waartydens die wêreldpremière van Hefin Owen se gepaardgaande filmbaan plaasgevind het (“The Armed Man Film”). Net soos in daardie uitvoering het daar agter die orkes (instrumentaliste van die Johannesburg Music Initiative onder leiding van Eddie Clayton) ’n groot doek gehang waarop Wessel Albertse4 se digitaal-geproduseerde beelde deurgaans die musiek begelei het. Daar is geen ooreenkoms tussen Albertse en Owen se filmiese benaderings nie. Die beeld- materiaal van Die Skepping herinner eerder aan die kunstige visuele insetsels van Terence Malick se fliek The Tree of Life (2011), spesifiek na “the formation scene”—let op die ooreenkoms tussen die onderwerpe—waar “Lacrimosa” uit Preisner se Requiem (toevallig?) die beelde vergesel.5 Die musiek van “Genesis” is beskeie, maar die visuele dramatiek van die oerknal op die skerm is omskep in ’n klimaks toe die Akustika-koor van onder die verhoog verskyn het. Asof uit die niet is die koorbank gelig tot waar die sangers die middelvlak tussen orkes en skerm in beslag geneem het. Vir ’n groot gedeelte van die beweging is beelde van die uitspansel verklank met wyd gespasieerde orkestrale pedaalakkoorde waarop eenvoudige gebroke drieklanke in die boonste register van die klavier beweeg. Die “hedendaagse rolprentstyl” en die etos van skouspel was duidelik. Daar was iets omtrent “Aarde” wat nie klop met die Suid-Afrikaanse konteks nie. Ooreenkomstig met argaïese en naïewe opvattings word “Afrika” hier ingespan om primitiwiteit te verteenwoordig. Hierdie tegniek blyk onsensitief te wees vir die problematiek rondom die Westerse idee van self as beskaaf en die ander as primitief. Maar selfs daarsonder was die potensiële musikale rykheid belemmer deurdat die Afrika-klank van “Aarde” herinner aan die klankbaan van die tekenprent Lion King. Hoe is dit moontlik dat ’n komponis, woonagtig in Afrika, haar kreatiewe Afrika- muse gaan soek in Disneyworld? RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE (Wit) Suid-Afrikaanse komponiste soos Kevin Volans, Stefans Grové, Jeanne Zaidel-Rudolph, Michael Blake en ander eksperimenteer reeds TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 163 etlike dekades met die estetiese moontlikhede wat plaaslike klanke aan hulle bied.6 Die kreatiewe landskap van “Aarde” kon anders vertoon en sou minder soos ’n teken- prent gewees het as dit sou gespruit het uit ’n bewustheid van hierdie musikale en intellektuele diskoers. Maar dit kies eerder om Afrika te vervlak tot die lettergrepe “Ah ye, mama, ah ye ah ye” wat die sangers vokaliseer op toontrappe “so” en “do”. Wat beteken dit wanneer ’n grotendeels wit Suid-Afrikaanse gehoor in die staatsteater hulself sigbaar en hoorbaar verlustig in die een-dimensionele oppervlak van ’n geanimeerde Afrika? Beteken dit dat hulle steeds nie bekend is met, om net enkele voorbeelde te noem, die ryk erfenis van Zoeloe-oorlogsdanse nie, of die boogliedere van Princess Constance Magogo en Nofinishi Dywili nie, die koormusiek van verskeie Afrikakomponiste uit eie bodem nie, die klanke van Venda-rituele nie? Of dat daar geen bewuswees is van ’n gemoderniseerde Afrika wat weerklink in township jazz en populêre swart musiekstrome nie? In die Staatsteater, die kulturele bastion van die vorige regime, demonstreer “Aarde” hoe hoog die mure van apartheid nog staan. Hoop in die integriteit van Die Skepping verbrokkel weens ’n onvermoë om be- tekenisvol om te gaan met die onmiddellike musikale konteks waaruit dit ontstaan. “Lewe” volg ’n trajek wat ’n paar maal herhaal: kort resitatiewe word gevolg deur oorsoet melankoliese melodieë en stroperige fraserings wat opbou na seksies waarin die idee van dans as ’n soort refrein klink. Die strewe na die klassieke ideaal manifesteer in die vermengde gebruik van Afrikaans en Latyns in die teks. In die eerste gedeelte van “Mens” speel die Akustika-koor a capella met klinkers en konsonante. Die teks van “Beskawing” (Opperman “Literature”) probeer om die volwassenheid van kulturele evolusie uit te druk in uitgebreide prosa. Die taalteks streef na samehorigheid en omvattendheid wat nie elders in die werk teenwoordig is nie en dit is jammer dat die musiek nie hierdie evolusionêre trajek ewe duidelik probeer volg nie. Die klankresep bly deurgaans dieselfde. Die veilige raamwerk van tradisionele tonaliteit word nie oorskry nie en dissonansie word beperk tot die minimum. Soos al die voorafgaande bewegings volg hierdie een ’n konvensionele narratiewe struktuur wat kulmineer in grootse viering. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Hierdie keer bou dit op na ’n juigende bepeinsing oor betekenis: die vraag is ’n som en die antwoord, verduidelik Neethling aan Boek- kooi, is “om stom te staan voor die aangesig van God”. Tog, die feestelike grootsheid van die besetting laat “Beskawing” nie toe om diepte te bereik in sy bepeinsing nie. Die musiek verkondig triomfantelik die sekerheid van ’n antwoord wat nie gesetel is in enige spesifieke geloof nie, maar wat alle wêreldbeskouinge insluit in die nosie van spiritualiteit. Hierdie idee word verder gevoer in “Geloof”, waar gebede uit vyf verskillende godsdienste (Christendom, “Heidendom”, Hindoeïsme, Islam, Judaïsme), elk in hul besonderse taal die struktuur stuur. Dit is moontlik dat hierdie beweging ook sy inspirasie in “The Call for Prayer” uit Karl Jenkins se The Armed Man vind. Die gevaar van hierdie soort boodskap is dat die postmodernisme se gekoesterde ideaal van “andersheid” geuniversaliseer word tot ’n nuwe vorm van homogene een- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 164 dersheid. Soos wat Alain Badiou (aangehaal in Currie 165) skryf: “That is to say: I respect differences, but only, of course, in so far as that which differs also respects, just as I do, the said differences. Just as there can be ‘no freedom for the enemies of freedom,’ so there can be no respect for those whose difference consists precisely in not respecting differences.” Wanneer kunsvorms woeker met die mensdom se belangrikste en diepste vrae, sou ’n mens hoop dat dit met versigtigheid benader word—dat die seker dogma van eksklusiwiteit nie vervang word met ’n ewe seker dogma van inklusiwiteit wat blind is vir die kompleksiteite van ’n era wat geken word aan godsdienstige en kulturele oorloë wat daagliks toeneem nie. Na meer as ’n uur of wat sluit “Hemelvaart” uit- eindelik af met die kenmerkende stroperige sentimentaliteit wat ’n hoogtepunt bereik in grootse triomf. Die ironie van die lewensviering in Die Skepping is dat dit rus in die populistiese kontemporêre requiems van Jenkins en Preisner sonder dat dit betekenisvol omgaan met ander werke in dieselfde genre (sien byvoorbeeld Krzysztof Penderecki se Dies Irae [1967], Vincent Persischetti se The Creation [1969] en Charles Wuorinen se The Celestial Sphere [1980]). Alhoewel die dood as tema implisiet teenwoordig is, word dit doelbewus vermy, geïgnoreer, ingeruil vir die lewe—’n transaksie wat behoort tot die ekonomie van die klassieke register. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE It will represent this at its best, and it will also have the widest appeal: among the people to which it belongs, it will find its response among all classes and conditions of men.” (Eliot 27) 3. “The classic must, within its formal limitations, express the maximum possible of the whole range of feeling which represents the character of the people who speak that language. It will represent this at its best, and it will also have the widest appeal: among the people to which it belongs, it will find its response among all classes and conditions of men.” (Eliot 27) p g 4. Dit was opvallend dat Albertse se profiel nie in die programboekie ingesluit is nie, ten spyte van die groot artistieke bydrae wat hy gelewer het tot die finale produk. 5. ’n Gedeelte van Albertse se materiaal kan gesien word op die beelduittreksel van die kykNET- program Kwêla (Opperman en Neethling 2013; begin by 3 minute) asook op die produksie se bemarkingsvideo wat beskikbaar is op YouTube (Pod3dSA). Foto’s van die uitvoering kan gesien word op Deon Opperman se webtuiste. Die ‘Formation scene’ uit The Tree of Life is ook op YouTube beskikbaar (Nanotech92). 5. ’n Gedeelte van Albertse se materiaal kan gesien word op die beelduittreksel van die kykNET- program Kwêla (Opperman en Neethling 2013; begin by 3 minute) asook op die produksie se bemarkingsvideo wat beskikbaar is op YouTube (Pod3dSA). Foto’s van die uitvoering kan gesien word op Deon Opperman se webtuiste. Die ‘Formation scene’ uit The Tree of Life is ook op YouTube beskikbaar (Nanotech92). 6. Hierdie tradisie ontwikkel nie sonder kritiek nie. Sien Pooley. 6. Hierdie tradisie ontwikkel nie sonder kritiek nie. Sien Pooley. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Michael Long (26) skryf: “In mass-market musical discourse, ‘the classic,’ or ‘the register of the classic’ possesses a special flavour; it is often associated with the invocation of death and the dead on the one hand, and reanimation on the other.” Die “reanimation” wat hierdie oratorium vir ons bied, skakel nouer met animasie uit Disneyland as met die komplekse realiteite van lewe in hedendaagse Suid-Afrika. Om daardie rede sou ek argumenteer dat die “lewe” wat Die Skepping vier slegs ’n illusie is wat die dood met ’n dun plastieklagie lamineer om die afgryse van sy werklikheid te verdoesel. Vir my is dit nie ’n volwasse benadering wat getuig van estetiese verantwoording en indringende vraagstelling nie. Julian Johnson (27) eggo Eliot wanneer hy skryf: “The typical implications of wearing the brand of the classic are those of longevity, incorruptibility, or universal value.” Dit is juis hierdie kwaliteite waarop die skeppers van hierdie oratorium roem. En die produk lyk soos wat die gebruiker dit wil sien: ’n operahuis, ’n komponis, ’n librettis, ’n klassieke orkes, ’n dirigent, klassieke soliste, klassieke koor, die oratorium as ’n klassieke genre, ’n grootse besetting met harde musiek—dit alles pas in die Romantiese etos van groot komponiste en groot werke. Maar die werk is steeds verpak soos ’n Huisgenoot Skouspel: grootskaalse bemarking, oorentoesiastiese reklame vir die verhewe klassieke ideaal, verwerkers wat die tekortkominge van die komponis verbloem—al hierdie aspekte skep twyfel rondom die status van die oratorium as nie- korporatiewe vermaak. Alhoewel dit die idee van toeganklikheid onderskryf, versuim dit om die toeganklikheid duidelik te kwalifiseer as markbepaald vir kommersiële TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 165 verbruikers van ’n sekere inkomsteklas. Die produksie sou meer geloofwaardig gewees het as dit aangebied was as ’n skouspel, eerder as ’n kunswerk wat homself roem op klassieke status. Aantekeninge 1. Dankie aan Etienne Viviers wat my aandag gerig het op Joubert se Die Groot Gedagte en sy inhoud. 2. Die R345 toegangsfooi en bykomende R50 vir die glansprogramboekie toon dat Die Skepping se toeganklikheid nie bedoel is vir laerinkomsteklasse nie. 2. Die R345 toegangsfooi en bykomende R50 vir die glansprogramboekie toon dat Die Skepping se toeganklikheid nie bedoel is vir laerinkomsteklasse nie. 3. “The classic must, within its formal limitations, express the maximum possible of the whole range of feeling which represents the character of the people who speak that language. Bronne geraadpleeg Boekkooi, P. “Oratorium oor skepping oorrompel die sinne.” Beeld. 25 Feb. 2013. 1 Mrt. 2013. <http:// 152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2013/02/26/B1/14/jmskepping.html>. Boekkooi, P. “Oratorium oor skepping oorrompel die sinne.” Beeld. 25 Feb. 2013. 1 Mrt. 2013. <http 152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2013/02/26/B1/14/jmskepping.html>. ———. “Skepping-‘verhale’ kern van oratorium.” Beeld. 3 Feb. 2013. 22 Feb. 2013.<http://152.111.1.88/ argief/berigte/beeld/2013/02/14/B1/20/jmskepping.html>. ———. “Skepping-‘verhale’ kern van oratorium.” Beeld. 3 Feb. 2013. 22 Feb. 2013.<http://152.111.1.8 argief/berigte/beeld/2013/02/14/B1/20/jmskepping.html>. ———. “Skepping-‘verhale’ kern van oratorium.” Beeld. 3 Fe argief/berigte/beeld/2013/02/14/B1/20/jmskepping.html>. Currie, J. 2009. “Music after all.” Journal of the American Musicological Society. 62.1 (2009): 145–203. urrie, J. 2009. “Music after all.” Journal of the American Musicol Eliot, T.S. What is a Classic? An Address delivered before the Virgil Society on the 16th of October 1944. Londen: Faber en Faber, 1944. Johnson, J. Who needs Classical Music? Cultural Choice and Musical Value. Oxford: OUP, 2004. Joubert, G. Die Groot Gedagte: Abtrakte Weefsel van die Kosmos. Kaapstad: Tafelberg, 1997. Kramer, L. Classical Music and Postmodern Knowledge. Berkeley: UCP, 1995. M. Beautiful Monsters: Imagining the Classic in Musical Media. Martin, P. J. Sounds and Society: Themes in the Sociology of Music. Manchester: MUP, 1997. Nanotech92. 2011. “The Tree of Life – Formation Scene.” YouTube, 5 Nov. 2011. 3 Mrt. 2013. <http:// www.youtube.com/watch?v=lkUBECRoAwM>. Opperman, D. “Fotos Die Skepping ’n Oratorium.” Deon Opperman: Official Site. 2013. 20 Mrt. 2013. <http://www.deonopperman.co.za/index.php?view=article&id=98>. ———. “Literature.” Deon Opperman: Official Site. 2013. 12 Mrt. 2013 <http://www.deonopperman.co.za/ index.php/literature>. ———. “Skeppersnotas” in die programboekie tot Die Skepping: ’n Oratorium, 16 en 17 Feb. 2013, Staatsteater Operahuis, Pretoria. ——— en J. Neethling. 2013. “Kwêla: 6 Februarie 2013 – Deon Opperman en Janine Neethling.” Kyknet.DSTV. 6 Feb. 2013. 1 Mrt 2013. <http://kyknet.dstv.com/2013/02/07/kwela-6-februarie-2013- deon-opperman-en-janine-neethling>. Pod3dSA. “Die Skepping Oratorium – Deon Opperman.” YouTube, 13 Feb. 2013. 22 Feb. 2013. <http:// www.youtube.com/watch?v=hj0aOm6tdJg>. Pooley, T. “’Never the twain shall meet’: Africanist art music and the end of apartheid.” SAMUS 30/31 (2010): 45–69. “The Armed Man: Film.” 3 Mrt. 2013. <http://www.armedmanfilm.com/The_Armed_Man/Home.html>. 166 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/1944/1659

Afrikaans

Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar Henriette Roos Henriette Roos is ’n professor emerita, Departement Afrikaans, Universiteit van Suid-Afrika. E-pos: [email protected] Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar Toe Hein Willemse my gevra het om die “geleentheidstoespraak” by hierdie ver- jaardagviering te lewer, kon ek nie anders nie as om te wonder: “hoekom ek, hoekom nou?” Maar ons het gelukkig ooreengekom dat hierdie “toespraak” eintlik net my subjektiewe indrukke omtrent die verhouding tussen die Tydskrif vir Letterkunde (hierna: Tydskrif) en momente in die Afrikaanse letterkunde gaan weergee. Subjektief, veral omdat ek dalk een van die laastes van ’n bepaalde generasie is en, ek weet nie of Hein my daaromtrent heeltemal geglo het nie, ek my ook op een of ander wyse kan beroep op ’n persoonlike band met elkeen van die ses redakteurs tot dusver: van Van den Heever tot by Willemse. Daaroor later. In die jongste uitgawe van die Tydskrif (48:2, Lente) word baie insiggewende kommentaar en inligting oor die geskiedenis van Tydskrif gegee deur die redaksionele kommentaar van Willemse (5–12) en ’n informatiewe ondersoeksverslag van Jan Stander (13–30). Dit is opmerklik hoe, wanneer hierdie twee tekste saamgelees word, ’n historiese terugblik op maar ook ’n toekomsvisie vir die tydskrif uitgespel word. En dit is ’n perspektief wat openhartig spreek van die besondere aard van Tydskrif oor die verloop van ’n driekwart eeu; van laagtepunte en dowwe kolle, maar ook van groot prestasies en integriteit. Dit is teen die agtergrond van hierdie beskouings wat ek ’n persoonlike mening wil oordra. Met sy professorale intreerede op Donderdag 1 September 2011, was dit Willie Burger se aanwysing van wat hy genoem het “die verdwyning van die humanisme” as een van die groot bewegings binne die wêreld van die letterkunde gedurende die afgelope vier, vyf dekades wat my spesifiek opgeval het. Ek het binne hierdie konteks onmiddellik gedink aan die geskiedenis van Tydskrif en die langslewendheid daarvan vergelyk met dag- en weekblaaie en literêre tydskrifte wat gekom en gegaan het, met teorieë en tendense wat veld gewen en verloor het, met selfs elektroniese kommu- nikasietegnieke wat uitgevind is en weer verouder het. Henriette Roos Henriette Roos is ’n professor emerita, Departement Afrikaans, Universiteit van Suid-Afrika. E-pos: [email protected] TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v49i1.11 Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar En in Willemse se kommentaar waarna reeds hierbo verwys is, het ek die verwoording van my gedagtes tydens daardie intreerede raakgelees, naamlik dat Tydskrif: “’n aaneenlopende rekord bied van ingesteldhede vanaf die vroeë Afrikaanse letterkunde en die verweefdheid van ’n veranderende sosiale omgewing met die veranderende ingesteldhede van skrywers en literatore” (5). Hierin lê vir my die beskrywing van ’n voortreflike voorbeeld van ’n 142 durende humanisme; van die ware liefde vir die letterkunde gereflekteer in die betrokkenheid by die belangstellings en aspirasies van ’n bepaalde tyd. Maar daar was nog ’n uitspraak van Burger wat my gedagtes omtrent Tydskrif aan die loop gesit het, en dit was die stelling dat die letterkunde onvermydelik altyd ’n gesprek met wat voorafgegaan het, inisieer. Dit is voortdurend bewus van tradisie, en die bydrae van die nuwe word altyd geëvalueer in die mate wat dit herdefinieer wat tradisie is. Dat en hoe die Skrywerskring se Die Afrikaanse boek van 1936 die “Tydskrif vir Afrika-letterkunde” (soos wat die huidige subtitel van Tydskrif vir Letterkunde lui) in die 21ste eeu geword het, hou nie alleen verband met die transformasie van agendas en doelwitte nie wat die verloop van tyd noodwendig meebring, maar bied tegelykertyd ook bewys van hoe elke nuwe redakteur en redaksieraad direk of by implikasie rekening gehou het met die voorgangers en hulle spesifieke tydsgewrig en kulturele omgewing. Ek het aan die begin gespog omtrent my persoonlike band met al hierdie redakteurs. Dit was egter, soos maar dikwels die geval is, ietwat van ’n oordrywing. My pa het in die jare 1943 tot 1945 aan Wits, of soos dit toe amptelik bekend gestaan het, die Randse Universiteit, studeer. Hy het sowel die honneurs- as ’n meestersgraad in Afrikaans en Nederlands behaal, sy verhandeling was getitel “Die godsdiens in die poësie” en sy dosente was C. M.van den Heever en Abel Coetzee. Baie jare later was sy antwoord op die vraag waarom hy nie met Afrikaans nie, maar met Geskiedenis voortgegaan het vir ’n doktorsgraad dat, en ek parafraseer nou na geheue, “dit twee vrot dosente was. Van den Heever het die grootste deel van die middag by sy lessenaar op sy arms lê en slaap, en Coetzee was altyd besig met ander sake”. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar Dis eers toe ek in Stander se bogenoemde artikel lees van die “gevaarlik vertroulike” Coetzee-brief waarin hy Van den Heever beskryf as “kaalkop lui” en kla dat hy, Coetzee, die Skrywerskring en Tydskrif feitlik alleen moes dra (Stander 26–27), dat ek hierdie uitsprake weer onthou het. Die derde redakteur, Coenie Rudolph, het ek in 1966 ontmoet toe ek ’n diploma- student aan die Pretoriase Onderwyskollege en hy ons dosent in Afrikaans was. So pas gegradueer, het ’n paar van ons nogal ’n hoë dunk van ons eie kennis en slim- mighede gehad en nie veel aandag aan die diploma-onderrig gegee nie. Maar die herinnering aan Koos Meij wat een oggend in die lesinglokaal ingestap en gevra het dat ons vir mnr. Rudolph moet gelukwens met sy aanstelling as redakteur van “’n tydskrif”, bly baie helder. Dat ons belhamels nie geweet het na watter tydskrif verwys is nie, was tot ons eie nadeel. Omtrent die daaropvolgende drie redakteurs kan ek met meer kundigheid praat. Elize Botha, Henning Pieterse en Hein Willemse is vir my sinoniem met Tydskrif en sy huidige hoë status en elkeen van hulle het, soos ek dit sien, daardie “verweefdheid van veranderde sosiale en kulturele omstandighede by wyse van die letterkundige bedryf” (Willemse 5) op unieke wyse deur hulle redakteurskap gereflekteer. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 143 143 Elize Botha het die vierde redakteur van Tydskrif geword in 1973, die jaar wat ek onder haar leiding vir die D.Litt-graad geregistreer het. Haar aanstelling het ironiese kommentaar gelewer op die Skrywerskring se aanvanklike posisie dat vroue nie lidmaatskap mag kry nie, en dus, soos Elisabeth Eybers dit gestel het, eintlik as “Die Johannesburgse Vereniging vir Manlike Belangstellendes in die Letterkunde” (Kannemeyer 169) bekend moes staan. Gedurende die volgende byna twintig jaar het Botha volgens haar besondere persoonlikheid en aard—uitermate sjarmant, lief vir geselskap, nooit konfronterend, belese in die wêreldletterkunde maar sonder weerga in haar liefde vir die Afrikaane teks, en veral die prosa—haar stempel op die tydskrif en sy inhoud afgedruk. Ek weet uit persoonlike gesprekke met hoeveel deernis sy bydraers en bydraes hanteer het; hoe sy individue aangespoor het om werk (kreatief en krities) vir publikasie voor te lê; hoe die gereelde byeenkomste van die redaksielede by haar aan huis hoogtepunte van akademiese en sosiale kommunikasie was. Maar ek vereenselwig Elize Botha se redakteurskap met veral drie prestasies. Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar In hierdie twee dekades, en met die groot ondersteuning van Piet Roodt en Elsa Nolte as redaksielede, het die afdeling “Voorgeskrewe boeke vir Matriek” tot ’n werklik sinvolle deel van die tydskrif se inhoud ontwikkel. Hierdie deeglike besprekings deur ervare letterkundiges het nou aangesluit by die handboeke geskryf deur onder meer Botha en Grové (byvoorbeeld Handleiding by die studie van die letterkunde en Woord en wonder), en ’n brug geslaan tussen die toe nog grotendeelse memoriseringsmetodiek op skool en die toenemende analitiese en teoreties-gefundeerde onderrig op universiteitsvlak. Vir die liefhebber van die Afrikaanse letterkunde was dit veral die tydskrif se fokus op die publikasie van nuwe, jonger skrywers, en veral prosaskrywers: Hennie Aucamp, Jaap Steyn, Alexander Strachan en die Tagtiger-generasie wat hierdie periode gekenmerk het. En in die laaste plek moet die nouer verbintenisse met veral die Vlaamse maar in ’n mate ook die Nederlandse literêre circuit op hierdie redakteur se rekening geplaas word. Haar persoonlike netwerk opgebou gedurende haar studietyd in Amsterdam het daartoe bygedra dat in hierdie akademiese boikotjare die samewerking steeds positief was en die band wat in die huidige tydvak so produktief is, nie uitgerafel het nie. Dit was dan ook Marcel Janssens, daardie reus van die Vlaamse kultuurlewe, wat finansiering gereël het in ’n tyd wat Tydskrif byna bankrot was en wat self daarna op die redaksieraad gedien en gereeld akademiese bydraes gelewer het. In 1993 het Henning Pieterse die nuwe redakteur geword. Hy was toe my kollega in die Department Afrikaans by Unisa, en soos dit maar met interne departmentele politiek gaan, is hierdie aanstelling nie net as ’n pluimpie vir die hele department beskou nie, maar het baie van sy kollegas ook gewonder hoe Henning die nuwe werklas saam met sy soms massas sieldodende merkwerk sou versoen. My herinnering is dat dit ’n suksesvolle versoening was, maar my helderste beeld is van Henning wat agter sy lessenaar sit en net-net sigbaar is bo-oor die opgehoopte manuskripte en nog TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 144 onoopgemaakte koeverte, en van die posbode wat byna daagliks arms vol nuwe koeverte na Henning aandra. Ten spyte van Tydskrif se eie posadres, het die toeloop ook na Unisa oorgespoel: manuskripte waarmee onder Henning se redakteurskap, en met redaksielede soos Joan Hambidge en steeds Piet Roodt, Tydskrif ’n nuwe fase sou betree; een waartydens die fokus op nuwe stemme in die poësie sou val. Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar In die afwesigheid van Standpunte waarvan publikasie reeds in 1986 gestaak is, sou Tydskrif die enigste stabiele platform vir jong digters word. Die geleenthede wat Tydskrif toe geskep het, het uitlopers na baie ander terreine gehad: die bekgevegte op spontane byeenkomste en by kunstefeeste; later die bekendstelling van digters en hulle digwerk in alle Suid-Afrikaanse tale op die program “Nuwe stemme / New voices” wat ons vir ’n paar jaar in die Department Afrikaans by Unisa met behulp van Pieterse kon aanbied. Ek wonder in hoe ’n groot mate Henning se huidige betrokkenheid by die onderrig van kreatiewe skryfkuns en die entoesiasme van sy huidige studente uit hierdie jare as Tydskrif-redakteur gegroei het. En dit bring my by die huidige redakteur, my gewaardeerde kollega en vriend Hein Willemse. Met sy leierskap is Tydskrif op talle gebiede binne ’n nuwe bestel en ’n nuwe tydvak ingelei. Dat Tydskrif nou “’n Tydskrif vir Afrika-letterkunde” geword het, is sigbaar in die interessante, kleurvolle voorblaaie—my persoonlike gunsteling is die een waardeur die werk van Amos Langdown gehuldig word (43:2, Lente 2006), in die lys van die redaksielede wat mans en vroue van oor die hele wêreld verteen- woordig (en nie meer die noordelike “kultuur-ollannas” (Stander 19) omtrent wie die suidelike W.E.G. Louw so snedig geskryf het), deur die boeiende temanommers waaronder ek self betrokke was as gasredakteur van die nommer oor die (Belgiese) Kongo in die literatuur (46:1, Herfs 2009). Waar die eerste redaksieraad in 1936 moeisaam kontak met die buitewêreld gemaak het deur die Skrywerskring se on- gemaklike affiliasie met PEN en waar slegs op die Vlaamse Vereniging van Letter- kundiges se goeie wense gereken kon word, beklee Tydskrif vandag werklik ’n integrale posisie binne ’n postkoloniale wêreld. Sekere bande is versterk (ek lees in die Lente- uitgawe van 2011 die huldeblyk aan die Franstalige Karibiese digter-filosoof Édouard Glissant geskryf deur die Vlaamse Kathleen Gyssels), nuwes is opgebou (veral die met Afrika-kulture en letterkundes deur ’n uitbreiding van die taalmedium en deur temanommers), ander is opsigtelik verbreek—soos dit blyk wanneer Willemse se sterk verklaring omtrent die standpunt van Tydskrif teen sensuur-en publikasiebeheer vergelyk word met die redaksie van die sewentigerjare se “angstigheid om nie die owerhede te irriteer nie” (Stander 23). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar My blywende indruk van Tydskrif en sy opeenvolgende redakteurs is hoe daar aangesluit is by die merkwaardige tradisie van die letterkunde om teen tradisie in te skryf terwyl altyd rekening gehou word met daardie tradisie. Die mooi ideale van die stigterslede—uiteengesit in ’n notule van die stigtersvergadering (Stander 14)—is meer as verwesenlik, onder andere omdat wat parogiaal en amateuragtig was, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 145 ontwikkel het tot ’n produk met hoogstaande internasionale gesag. Dis min 75-jariges wat so selfversekerd die toekoms kan betree; kom ons wens almal van die op- eenvolgende redaksies en die medewerkers deur die jare, maar ook onsself, as lesers, geluk daarmee! ontwikkel het tot ’n produk met hoogstaande internasionale gesag. Dis min 75-jariges wat so selfversekerd die toekoms kan betree; kom ons wens almal van die op- eenvolgende redaksies en die medewerkers deur die jare, maar ook onsself, as lesers, geluk daarmee! TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Botha, Elize en Roodt, P. H. “Die Tagtigers en die Tydskrif vir Letterkunde—was daar ’n Tagtigerbeweging?” Tydskrif vir Letterkunde 43.1 (2006): 57–67. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde 48.2 (2011): 13–30. Botha, Elize. “Die Tydskrif vir Letterkunde en die Vlaamse verbintenis.” Tydskrif vir Letterkunde XXXVI/ XXXVII.4 (1998/1999): 1–10. Kannemeyer, J. C. Die dokumente van Dertig. Kaapstad: Juta, 1990. Geraadpleegde bronne Botha, Elize en Roodt, P. H. “Die Tagtigers en die Tydskrif vir Letterkunde—was daar ’n Tagtigerbeweging?” Tydskrif vir Letterkunde 43.1 (2006): 57–67. y f ( ) Burger, Willie. “‘Betrokke kritiek’—Literatuurkritiek wat die wêreld verander? Literatuurkritiek ná teorie.” U van Pretoria. 1 Sept. 2011. Professorale intreerede. Kannemeyer, J. C. Die dokumente van Dertig. Kaapstad: Juta, 1990. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde 48.2 (2011): 13–30. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde 48.2 (2011): 13–30. Willemse, Hein. “Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde 48.2 (2011): 5–8. 146

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/2095/1809

Afrikaans

Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Hein Willemse TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Toe die stigters van die Afrikaanse Skrywerskring hul stigtingsvergadering in Sep- tember 1934 in Johannesburg byeengeroep het, was die Bybel pas die vorige jaar volledig in Afrikaans beskikbaar gestel en die Afrikaanse letterkunde was in sy kinder- skoene. Die romanskrywers Jochem van Bruggen, D. F. Malherbe, die Hobsons en C. J. Langenhoven was besonder gewild. Die bekendste digters was Totius, A. G. Visser en C. M. van den Heever en ’n debutant, die 21-jarige W. E. G. Louw, het in die loop van daardie jaar met Die ryke dwaas ’n pertinent individualistiese stroming in die Afrikaanse poësie aangekondig. In 1936, die oprigtingsjaar van die Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring, die voorloper van Tydskrif vir Letterkunde, het Suid-Afrika soos die res van die wêreld steeds die slegte nagevolge van die groot depressie gevoel met derduisende plattelanders wat na stede gestroom het. Die Wet op die Verteen- woordiging van Inboorlinge, Wet 16 van 1936, is ook in daardie jaar gepromulgeer en die stemreg van swart mense in die Kaapprovinsie is ingekort – ’n voorspel tot ’n politieke en ekonomiese bestel wat die res van die 20ste eeu in Suid-Afrika sou oorheers. Uit die vroegste uitgawes van die Jaarboek is dit duidelik dat die tydskrif opgerig is om as barometer te dien vir ’n ontluikende letterkunde: die koestering van literêre voorlopers, die optekening van letterkundige wetenswaardighede, die vestiging van internasionale bande, die publikasie van jong skrywers en die ontwikkeling van ’n toepaslike kritiese diskoers. Die rol wat die Jaarboek en Tydskrif vir Letterkunde die afgelope 75 jaar in die Afrikaanse letterkunde gespeel het, kan nie oorskat word nie. Die blad bied ’n aaneenlopende rekord van ingesteldhede vanaf die vroeë Afrikaanse letterkunde en die verweefdheid van ’n veranderende sosiale omgewing met die veranderende ingesteldhede van skrywers en literatore. Oor die gang van ’n driekwart eeu het elkeen van die vorige vyf redakteurs – C. M. van den Heever (1936–57), Abel J. Coetzee (1957–66), Coenie Rudolph (1966–72), Elize Botha (1973–91) en Henning J. Pieterse (1992–2002) – sy of haar stempel op Tydskrif vir Letterkunde afgedruk. Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Wat vir een geslag van nasionale of letterkundige belang was, was vir ’n volgende een verdag; wat vir een geslag prestasie en bereiking was, was vir ’n daaropvolgende geslag onhoudbare eenselwigheid; wat ook al ’n mens se per- soonlike siening Tydskrif vir Letterkunde staan as getuie van die arbeid van hierdie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 5 voorgangers. In die loop van sy bestaan het ander letterkundige tydskrifte gekom en gegaan, maar Tydskrif vir Letterkunde is deurlopend gepubliseer, dikwels met betreklik skrapse finansiële middele, maar altyd met die ywer van die onderskeie redakteurs en hul redaksies. Dit is ook die regte plek om hulde te bring aan die borge en adverteerders wat Tydskrif vir Letterkunde oor soveel dekades ondersteun het. Vandag maak hoofsaaklik outeursbladgelde die uitgee van die blad moontlik. Ons is daarom baie dank verskuldig aan elke navorser wat hierin publiseer, want dit is hulle navorsings- en geldelike bydrae wat die blad se voortbestaan verseker. Vandag sien Tydskrif vir Letterkunde anders daaruit as wat die oprigters in gedagte gehad het. Sedert 2003 is die blad omvorm tot ’n “Tydskrif vir Afrika-letterkunde”. Hierdie visie maak dit vir ons moontlik om mee te doen aan die beskrywing, teo- retisering en ontleding van Afrika-letterkundes en kulturele praktyke. In 1936, net meer as vier dekades na die Berlyn-konferensie waartydens Afrika onder verskeie Europese moondhede verdeel is, het die begrip “Afrika-letterkunde” nog nie bestaan nie. Trouens Joseph Conrad se Heart of Darkness (1902), Edgar Rice Burroughs se Tarzan’s Quest (1936) en die rolprent Darkest Africa (1936), net soos S. J. du Toit se Di Koningin van Skeba (1898) het koloniale perspektiewe oor die kontinent verder verdiep en selfs meegehelp om dit te vestig en te versprei. Die oprigters van die Jaarboek was mans van hul tyd wat uitsluitlik op die onmiddellike eise en behoeftes van ’n ont- luikende taal en letterkunde gekonsentreer het. Hulle sou min vanselfsprekende gemeenskaplikheid met landgenote soos Sol Plaatje en sy outobiografiese protesgeskrif, Native Life in South Africa (1914) óf sy roman Mhudi (1930) óf R. R. R. Dhlomo met sy African Tragedy (1928) óf Thomas Mofolo van die Basoetolandse protektoraat met sy Chaka (1925) gehad het. Nog minder kan ’n mens verwag dat hulle verwantskap moes betuig met die bekende pan-Afrikanis van die Britse Goue Kus (vandag: Ghana), Joseph E. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 * * * * * Soos in die verlede staar sensuur en publikasiebeheer Suid-Afrikaanse koerante, insluitende akademiese media, joernaliste en skrywers in die gesig. Tydskrif vir Letterkunde spreek hom onomwonde uit teen enige maatreël wat ons vryheid van spraak aan bande lê. Alhoewel ons toegee dat die regering ter wille van nasionale veiligheid inligting moet kan klassifiseer of, om die eufemismes van die Wetsontwerp op die Beskerming van Inligting te gebruik, “sensitiewe” of “kosbare” kategorieë inligting moet kan skep, is ons grondig gekant teen enige vorm van publikasiebeheer wat die wese van ons demokrasie aantas. Die voorgestelde wetsontwerp gaan ons brose demokrasie oneindige skade berokken, omdat die rede vir die wetsontwerp eerstens onduidelik is en tweedens vermoedelik verband hou met die drukmedia se uitwys van wanpraktyke in die verlede wat die regering in die verleentheid gestel het. Die oordadige geheimhouding wat die wetsontwerp voorstaan, herinner aan die apartheidstaat, terselfdertyd is dit teen die aard van ‘n oop en deursigtige demokrasie – ‘n demokrasie waarvoor talle hulle lewens opgeoffer het. Die instel van ’n media-appéltribunaal is kennelik ’n poging van die huidige regering om toesig oor die pers, joernaliste en publikasies te verkry. In ’n demokrasie is dit ’n onding. Die uitgangspunt wat ons voorstaan, is dat vryheid van denke, spraak en inligting die verstekopsies is. Afwykings hiervan moet slegs by hoogste uitsondering toegelaat word. Hierdie voorgestelde wetgewing gaan op die lange duur skrywers en navorsers se reg van onbelemmerde toegang tot inligting en, met ‘n maksimale strafmaatreël van 25 jaar gevangenisstraf, hul vryheid van spraak beïnvloed. Laat ons sonder om doekies om te draai, sê: Ons eis die reg om te weet; ons wil nie hierdie Wetsontwerp op die Beskerming van Inligting of die daarstelling van ’n media- appéltribunaal hê nie. Phantsi! Wanneer ons sê wat ons sê ten opsigte van voorgestelde wetgewing in Suid-Afrika kan ons ook nie nalaat om ons te beywer vir optimale inligtings- en spraakvryheid in die res van Afrika en die Diaspora nie. In byna die helfte van Afrika-lande is persvryheid beperk en ons weet, waar hierdie basiese vryheid beperk word, gedy menseregver- grype. Volgens algemene opvatting is daar in state soos Angola, Burundi, Côte d’Ivoire, Djiboeti, DRK, Ekwatoriale Guineë, Eritrea, Ethiopië, Gaboen, Gambië, Kameroen, Madagaskar, Rwanda, Sentraal-Afrika Republiek, Soedan, Somalië, Swaziland, Togo, Tsjad, Zambië en Zimbabwe nie werklik sprake van persvryheid nie. Laat ons dit luidkeels verkondig: Dié beperkings ondermyn ons potensiaal as Afrikane en ons opkomende demokrasieë. Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Casely-Hayford, die skrywer van Ethiopians Unbound (1911), wat die ontplooiing van ’n Afrika-gerigte skoolleerplan en universiteit voorgestaan het. Vir die grootste deel van sy bestaan was Tydskrif vir Letterkunde ’n Afrikaanse letterkundige tydskrif gemik op plaaslike behoeftes; vandag het dit daardie visie ontgroei. Vandag word dit as akademiese tydskrif hoog aangeslaan en op van die vernaamste internasionale navorsingsindekse opgeneem. Naas Afrikaans verskyn navorsingsartikels sedert 2003 ook in Engels, Frans en Nederlands, en ons bydraers kom uit verskillende wêrelddele soos hierdie gedenkuitgawe getuig. Artikels en spesiale uitgawes bied ons sedertdien verbluffende insigte op die rykdom van ons eietydse kontinentale omgewing. Om oop te staan vir die kontinent, sy mense, tradisies, kulturele praktyke en tale verryk ons almal of soos ’n voormalige advies- raadslid van Tydskrif vir Letterkunde, Es’kia Mphahlele (2002: 10), dit gestel het: “When we know who we are as South Africans and where we are going, which we hope will lead to a clear sense of our relationship with the rest of Africa – real and ideal – we can move toward universal humanism.” TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 6 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 * * * * * Slegs ’n handjievol lande soos Ghana, Kaap Verde, Mali, Mauritius en São Tomé en Príncipe kan enigsins daarop roem dat hul burgers spraakvryheid op vlakke hoër as gemiddeld geniet. Ons verbind ons ook tot die grootste mate van burgerlike vryheid in die res van ons kontinent, want ons TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 7 fundamentele vryhede is die wese van durende demokrasieë; en dit moet on- onderhandelbaar wees. 16 Junie 2011 16 Junie 2011 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Verwysing y g Mphahlele, Es’kia. 2002. Alternative Institutions for Education for Africans in South Africa – 1990. In Es’kia Mphahlele, Es’kia. Kaapstad: Kwela Boeke in medewerking met Stainbank & Associates, 3–14. 8 8 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years When the founders of the Afrikaanse Skrywerskring (Afrikaans Writers’ Circle) held their founding meeting in Johannesburg on 10th September 1934, the complete Afrikaans translation of the Bible was only published the previous year and Afrikaans Literature was in its infancy. At the time the novelists Jochem van Bruggen, D. F. Malherbe, the Hobsons and C. J. Langenhoven were particularly popular. The best- known poets were Totius, A. G. Visser and C. M. van den Heever and earlier that year a debutant, the 21-year old W. E. G. Louw, introduced with Die ryke dwaas (The Rich Fool) an obviously individualist tendency to Afrikaans poetry. In 1936, the founding year of Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring (Yearbook of the Afrikaans Writers’ Circle), the forerunner of Tydskrif vir Letterkunde (Journal for Literature), South Africa, like much of the rest of the world, experienced the dire consequences of the Great Depression with thousands of people migrating from the rural areas to the cities. The Representation of Natives Act, Act 16 of 1936, was promulgated in that year, restricting the franchise of black people in the Cape Province – a prelude to a political and economic dispensation in South Africa that would dominate the remainder of the 20th century. From the earliest issues of Jaarboek it was clear that the journal was to serve as a barometer of an emerging literature: cherishing literary ancestors, recording literary happenings, fostering international linkages, publishing young writers and devel- oping an appropriate critical discourse. The place of Jaarboek and Tydskrif vir Letterkunde in the past 75 years can hardly be underestimated. The journal gives us a continuous record of early Afrikaans Literature onwards and its connectedness to an ever- changing social environment as well as the changing attitudes of writers and literary critics. In the preceding three-quarters of a century each of the five previous editors – C. M. van den Heever (1936–57), Abel J. Coetzee (1957–66), Coenie Rudolph (1966–72), Elize Botha (1973–91), and Henning J. Pieterse (1992–2002) – has left his or her imprint on Tydskrif vir Letterkunde. Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years What amounted to national or literary importance for one generation may have been suspect for a subsequent one; what was for one generation a sign of achievement, may have been insufferable onesidedness for another; whatever TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 9 one’s personal views Tydskrif vir Letterkunde has been built with the toil of those who have gone before. Throughout the time of its existence several other South African literary journals had been established with much promise only to flounder a few issues later. Tydskrif vir Letterkunde continued to be published, mostly with little secure financial backing; although always produced with diligence by successive editors and editorial committees. This is the appropriate time to thank the sponsors and advertisers who have supported Tydskrif vir Letterkunde over all these decades. Today, mainly authors’ page fees fund it. We therefore thank every researcher who publishes in the journal, for it is their research and financial contributions that ensure its continued existence. Tydskrif vir Letterkunde may today appear somewhat different from what was initially envisaged. Since 2003 the journal was transformed into “A Journal for African Literature”. This vision enables us to participate in the description, theorization and analysis of African literatures and cultural practices. In 1936, only four decades following the Berlin Conference where Africa was divided among several European powers, the concept “African Literature” did not yet exist. Indeed, Joseph Conrad’s Heart of Darkness (1902), Edgar Rice Burroughs’s Tarzan’s Quest (1936) and the film Darkest Africa (1936), along with S. J. du Toit’s Di Koningin van Skeba (The Queen of Sheba, 1898), deepened and even contributed to the establishment and distribution of colonialist perspectives on the Continent. The founders of Jaarboek were men of their age who, to the exclusion of everything else, focused on the immediate demands and needs of an emerging language and literature. They would have felt little obvious commonality with compatriots like Sol Plaatje and his autobiographical protest publication, Native Life in South Africa (1914) or his novel Mhudi (1930) or R. R. R. Dhlomo with his African Tragedy (1928) or Thomas Mofolo from the Basotholand Protectorate with his Chaka (1925). Neither would we have expected them to express kinship with the well-known Pan-Africanist from the British Gold Coast (today: Ghana), Joseph E. Casely-Hayford, the writer of Ethiopians Unbound (1911), who propagated the development of an African-based school curriculum and university. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years For the greater part of its existence Tydskrif vir Letterkunde was positioned as an Afrikaans literary journal catering for local needs; today it has outgrown that initial vision. It is today a widely recognized academic journal indexed in some of the more significant international research indices and it draws its contributors from across the world as this anniversary issue testifies. Since 2003, research articles are published, besides Afrikaans, also in Dutch, English and French. Articles and special issues have provided us, ever since the change in vision, with amazing views of the riches of our contemporary continental environment. To be open to the continent, its people, traditions, cultural practices and languages enrich us all, or as a former member of the advisory council of Tydskrif vir Letterkunde, Es’kia Mphahlele (2002: 10), once said: “When we know who we are as South Africans and where we are going, which we TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 10 hope will lead to a clear sense of our relationship with the rest of Africa – real and ideal – we can move toward universal humanism.” * * * * * As in the past, South African newspapers, including the academic media, journalists and writers face imminent publication control. Tydskrif vir Letterkunde unequivocally expresses itself against any regulation that restricts our freedom of expression. While we agree that the government should be permitted to classify information or, to use the euphemisms of the Protection of Information Bill, to categorise information as “sensitive” or “valuable”, we are emphatically opposed to any form of publication control that would erode the essence of our democracy. The proposed bill will cause tremendous damage to our fragile democracy since, firstly, the reason for its implementation is unclear and, secondly, there seems to be a connection between it and the print media exposures of maladministration in the past that have embarrassed the government. The emphasis on excessive secrecy reminds one of the apartheid state; at the same time it is against the spirit of an open and transparent democracy – a democracy for which many have sacrificed their lives. The envisaged media appeals tribunal is obviously an attempt by the current government to gain oversight of the media, journalists and publications. We cannot allow this in a democracy. Our point of departure is that the right to freedom of thought, expression and information should be the default option. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years Only with the strictest exception should exclusions be allowed. In the long run, the proposed legislation will influence the right of journalists and researchers to access information and the maximum penalty of 25 years in prison for transgressors will certainly limit their freedom of speech. Let us say it bluntly: We demand the right to know; we do not want this Protection of Information Bill or the establishment of the media appeals tribunal. Phantsi! When we say what we are saying with respect to the proposed legislation in South Africa we should not forget to strive for the optimal freedom of information and speech across the Africa continent and the Diaspora. In more than half of the countries on the continent press freedom is significantly restricted, and we know that where this basic right is constrained, human right abuses thrive. It is well known that media freedom does not really exist in countries such as Angola, Burundi, Cameroon, Central-African Republic, Chad, Côte d’Ivoire, Djibouti, DRC, Equatorial Guinea, Eritrea, Ethiopia, Gabon, Gambia, Madagascar, Rwanda, Somalia, Sudan, Swaziland, Togo, Zambia and Zimbabwe. Let us therefore proclaim it loudly: these restrictions subvert our potential as Africans and our fledgling democracies. Only a handful of countries such as Cape Verde, Ghana, Mali, Mauritius and São Tomé and Príncipe have established societies where their citizens have higher than average TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 11 standards of freedom of speech. We commit ourselves to the greatest possible levels of civil freedoms on our continent for it is clear that the protection of our fundamental freedoms is the lifeblood of enduring democracies; and those freedoms must be non- negotiable. 16 June 2011 16 June 2011 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Reference Mphahlele, Es’kia. 2002. Alternative Institutions for Education for Africans in South Africa – 1990. In Es’kia Mphahlele, Es’kia. Kaapstad: Kwela Books in association with Stainbank & Associates, 3–14. 12

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/2122/1839

Afrikaans

Henriëtte Loubser Henriëtte Loubser is ’n bibliotekaris in die Opvoedkunde Biblioteek van die Universiteit van Stellenbosch. E-pos: [email protected] The transgressive carnavalesque: a phenomenon in the cabaret texts from ’n Gelyke kans of Jeanne Goosen y This article examines the phenomenon of the transgressive carnivalesque, a notion of Mikhail Bakhtin of breaking through social conventions and barriers, as it manifests in the cabaret texts in ’n Gelyke kans (“An even chance”) by Jeanne Goosen. The carnival on the town square represents a world of feasts, comedy, dance, costumes, masks, giants, monsters and trained animals. It includes comic verbal compositions like parody and vulgar burlesque. These texts can be recognised as subversive of the symbolic order and the Bakhtinian moments are clearly identifiable in each text. The research of Bakhtin, as a broad development of the carnivalesque into a powerful, critical subversion of all official words and hierarchies with far reaching consequences, are here applicable. Without being judgmental, Goosen sympathetically exposes man’s inborn, continuous search for the illusion of perfect happiness. Key words: Key words: Key words: Key words: Key words: Afrikaans cabaret, Jeanne Goosen, Mikhail Bakhtin, transgressive carnavalesque. “As opposed to the official feast, one might say that carnival celebrates temporary liberation from the prevailing truth of the established order; it marks the suspension of all hierarchical rank, privileges, norms and prohibitions. Carnival was the true feast of time, the feast of becoming, change and re- newal.” (Bakhtin 1968: 109). Die transgressiewe karnavaleske: ’n Fenomeen in die kabarettekste uit ’n Gelyke kans van Jeanne Goosen Die transgressiewe karnavaleske: ’n Fenomeen in die kabarettekste uit ’n Gelyke kans van Jeanne Goosen Henriëtte Loubser The transgressive carnavalesque: a phenomenon in the cabaret texts from ’n Gelyke kans of Jeanne Goosen Inleiding In Jeanne Goosen se oeuvre kom die realistiese uitbeelding van ’n voorstedelike, mindergegoede werkersklasbestaan dikwels voor. Met die verskyning van die ver- sameling kortverhale en kabarettekste in ’n Gelyke kans (1995), wend Goosen haar tot oënskynlik oppervlakkige alledaagsheid, satire, kru humor en banale en groteske voorstellings. Met hierdie bundel kom die ontsnapping van individue aan die ver- smorende realiteit van hulle bestaan aan bod. Die leser ontdek die versmelting van realisme en fantasie, die vreesaanjaende, die groteske en die makabere. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 59 7/29/2010, 6:28 PM 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 59 In die verhale bestaan daar die illusie, die soeke by die karakters na geluk wat alle dubbelsinnigheid sal ophef en ’n volledige uiteindelike vrede sal bring. Hierdie soeke manifesteer binne destruktiewe, mags- en eenwordverhoudings, asook simbio- tiese en kannibalistiese verhoudings, waar daar voortdurend binne die ander se psi- giese ruimtes oortree word. Die skrywer voorsien self die karnavaleske invalshoek: “Die tekste […] is subversief ten opsigte van die maatskaplike werklikheid […]” en ook “Om by Mikhail Bakhtin se studie oor die karnavaleske aan te sluit: kabaret word hier ondermyndende volkskarnaval.” (Goosen 1995: 106). Die belang van die navorsing van Bakhtin in hierdie geval, is sy breë ontwikkeling van die karnavaleske in ’n kragtige, kritiese omverwerping van alle amptelike woorde en hiërargieë, met verreikende gevolge. Bakhtin identifiseer drie belangrike ontwik- kelingsareas binne volkskultuur, naamlik rituele spektakels, soos karnavaleske optogte en komiese opvoerings op die markplein; komiese verbale komposisies en verskeie genres van skeltaal. Hierdie drie sfere word saamgesnoer binne die opvatting oor menswees soos verteenwoordig binne die nosie van groteske realisme, veral in die voorstelling van die groteske liggaam. Karnaval vier die liggaamlike aktiwiteite wat verdoesel moet bly binne amptelike kultuur (Janack 2006: 202). Volgens Davidson (2008) sluit die karnavaleske-groteske die volgende eienskappe of kenmerke in: veelvuldige liggaamsdele, verminking of misvormdheid, kos, wyn- en eetfeeste, degradering, ’n onderstebo-wêreld, die verkeerde aanwending/gebruik van gewone objekte, opheffing van aanvaarbare gedragskodes, verdoeseling en maskers, oordrywing, heterogeniteit, waansin, parodie, klug, ironie, satire, raaisels en speletjies, vroue as destruktief en/of mans wat die onderspit delf, fokus op die gewone mens, akkurate topografie van die wêreld, asook allerhande spitsvondighede. Die voorkoms van hierdie eienskappe binne die kabarettekste sal telkens aangedui word. Inleiding Aan die hand van die skrywer se eie leidrade rondom die Russiese denker, Bakhtin se dialogisme, die ondermynende kragte van die lag en die omkerings van tradisionele hiërargieë en amptelike strukture tydens die volkskarnaval, word hierdie ondersoek dus ingestel. As deel van ’n moontlike ondersoekraamwerk kan daar verwys word na die nosie van Bakhtin van groteske ambivalente humor en die karnavalisering van literatuur. Daar sal gekyk word na die manifestering hiervan in die kabarettekste van Goosen. Bakhtin se volkskarnaval Soos reeds in die inleiding genoem, is een van die drie vorme waarbinne volkskultuur manifesteer, karnavaleske spektakels. Humor en ’n gelag is kenmerkend van hierdie feestelikhede en rituele, wat uit die middeleeue dateer. In sy werk, Rabelais and his World, ondersoek Bakhtin die potensiaal van die kar- naval as instrument in die analise van literatuur en simboliese praktyke. Karnaval is TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 60 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 60 vir Bakhtin (1968: 3) ’n alternatief tot die ordelikheid van die simboliese orde, dit is “opposed to all that is finished and polished, to all pomposity, to every ready-made solution in the sphere of thought and world outlook.” Die historiese rol van die volkskarnaval is dat dit as teenvoeter vir en as protes teen die bestaande, dominante sosiopolitieke sisteem moet dien (Janack 2006: 198). Alle vorme van karnavaleske feestelikhede is deel van die totale kultuur van die transgressiewe, humoristiese volks- karnaval. Karnaval is ’n feestelikheid; ’n wêreld van komedie, dans, kostuums, maskers, reuse, dwerge, monsters en geleerde diere. Dit sluit komiese verbale komposisies, soos parodieë en vulgêre klugte, in. By hierdie karnavaleske omgewing sluit Bakhtin ook swetswoorde, vervloekinge, gewilde toertjies, grappies en al die “lae” en “vuil” vorme van volkshumor in. Stallybrass en White (1986: 8) sien Bakhtin se voorstelling van karnaval as ’n deurmekaarwêreld van oordaad en vergrype. Voorts is die volkskarnaval nie ’n gebeurlikheid waarna mense bloot kom kyk nie. Dit is ’n feesviering waaraan almal deel het, wat almal belééf. Karnaval het ’n lewe van sy eie en het ’n belangrike voorwaarde, naamlik totale vryheid. Karnaval beskik oor ’n universele gees van vernuwing en oplewing waar niemand blote omstanders is nie, maar waarby almal teenwoordig, betrek word. Bakhtin (1968: 8) beskou dit as ’n tydelike ontsnappingsgeleentheid vanuit ’n gewone, amptelike, benouende leefwyse. Tydens die karnaval beleef individue ’n “tweede lewe”, soos wat Bakhtin dit noem, ’n lewe geskoei op die krag van humor en ’n gelag. Feestelikheid is eie aan die komiese rituele en spektakels van die karnaval op die dorpsplein en feesvieringe is inherent deel van die menslike kultuur. Narre en sotte, tipiese Rabelais-figure, is kenmerkend van die middeleeuse karnavalkultuur. Hulle verteenwoordig die karnavaleske gees en ’n lewenswyse waaroor daar gedroom word binne die alledaagse bestaan. Telkemale in die bundel, ’n Gelyke kans, vind die leser die terugkerende tema van die sirkus en die nar as verteenwoordigend van die karnavaleske. Bakhtin se volkskarnaval Die wêreld van voorgee, van skynvreugde en vrolikheid word telkens die milieu waarbinne Goosen die betreurenswaardige gesteldheid van die karakters wil blootlê. Dit is ’n Bakhtiniaanse, karnavaleske at- mosfeer wat heers in van die verhale, waar die bevrydende lag en die obsene liggaam getematiseerd voorkom. Herhaaldelik is daar voorbeelde in die bundel van wat Bakhtin beskryf as “Rabelasian images”. In die tekste word daar onderskei tussen komplekse kulturele hiërargieë van “hoog” en “laag” (waar laag vir hoog ontstig en verontrief) en wat ingedeel kan word volgens die psige, die liggaam, geografiese ruimte en sosiale orde. Vir Bakhtin (1968: 10, 11) is die karnaval ’n tydelike opheffing van al hierdie vorme van klassifikasie. Dit is ’n tyd waar daar vergeet moet word van sosiale statuur en diskriminasie. Daar is ’n voort- durende verskuiwing van hoog na laag en van voor na agter. Dit is dus ’n tyd waar- binne alle deelnemers aan die karnaval gelyk is in ’n wêreld op sy kop gekeer. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 61 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 61 Die vraag kan ontstaan of hierdie situasie enigsins houdbaar is binne die realiteit van die lewe, maar gesien teen die agtergrond van die idilliese aard van karnaval, is enigiets moontlik. Die nar kan tydens karnaval selfs tot koning gekroon word. Teen hierdie agtergrond kan die handelinge van die karakters in die kabarettekste van Goosen gesien word as ’n poging tot die skep van ’n utopiese wêreld binne ’n on- sensitiewe, beklemmende samelewing. Reeds in die eerste kabaretteks, “Wraak”, vind die leser ’n poging tot ontvlugting in die vorm van karnavaleske feestelikheid. Die drie “nag-nurses” skep in die Bromjitissaal van die Koos Kamfer-kliniek waar hulle werk, ’n wêreld van skynvreugde en bizarre, erotiese vieringe. In die saal lê ou, skeel mans wat aan ’n absurd-komiese siekte ly. Hulle kry “trekkings”, “kwyl” en lyk soos mense wat “’n soort slow motion jitterbug” uitvoer. Tydens hulle opvoering vir die mans, gaan alles net te “jollie”, terwyl die onsmaaklikhede van realiteit vir ’n oomblik vergete is. Die verpleegsters vind die lewe en hulle werk so beklemmend, dat hulle hul wend tot ’n karnavaleske ontsnappingswêreld. Vir die ou ooms is daar ook ontvlugting. Hulle vergeet tydelik van hulle siekte en word deel van die wellustige vieringe. Goosen breek hier deur grense van wat algemeen aanvaar kan word as die gebruiklik-ernstige manier van omgaan en praat oor siekte. Bakhtin se volkskarnaval Hier word openlik en uitdagend die spot gedryf met ou mans, hulle wellus en skete. Wat andersins as uiterste mishandeling van hulpeloses gesien sou word, word in hierdie teks deel van die vermaak en satire van die on- dermynende volkskarnaval. Tydens die karnaval is alles geoorloof en is die oorskryding van grensareas gebiedend. In “Brood-hooglied” manifesteer die karnavaleske binne die sogenaamde “knip- fees”, ’n dae-lange orgie van “eet, knip [seks] en skuif [uitruil van seksmaats]”. In “’n Taaipit vir Tollie” weer, bied die Siamese Labia-susters (“by hulle poepholle vasgeheg”) vir Tollie Taljaard in oordadig-erotiese vieringe, tydelike bevryding van logiese, beklemmende alledaagsheid. Ook in hierdie twee tekste dus, tref die leser die krag van die groteske en die makabere so eie aan die volkskarnaval, aan. Die tekste is uitermate laf en vermaaklik, maar terselfdertyd ondermynend ten opsigte van sosiale en maatskaplike konvensies (Loubser 2005: 152). ’n Soortgelyke poging tot ontsnapping aan die werklikheid, kom in die kabaretteks, “Sirkus” aan bod, waar die hoofkarakter haar wend tot die vermaaklikheidswêreld met die woorde: “Dis veral die magic van die sirkus wat my getrek het” (Goosen 1995: 120). ’n Towerwêreld word geskep wat as ontvlugtingsmilieu moet dien en die herhalende metafoor is steeds dié van die sirkus en die nar. In die verhaal is die liggaamlik gestremde karakter obsessief in ’n proses gewikkel om haarself verwerplik te maak. Sy laat haarself as sirkusarties afrig ten einde op die mees pervers-moontlike maniere guns in ander se oë te vind. Die paradoks lê daarin dat sy, deur haarself as magtelose spektakel ten toon te stel, mag verkry oor die toeskouer en “wen” sy dit wat sy die meeste begeer, naamlik goedkeuring, bewondering en liefde. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 62 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 62 Die kabarettekste in ’n Gelyke kans, kan herken word in Mikhail Bakhtin se teorieë oor karnaval en die karnavaleske, vanaf die aanwending van die karnavaleske ruimte, die subversie van hierargieë, van onwelvoeglikhede en sogenaamde vuiltaal tot by die voorstelling van die groteske liggaam. Karnavaleske humor en die bevrydende lag Sentraal in die deurmekaar wêreld van die karnaval sien Bakhtin die fenomeen van die karnavaleske lag. Hierdie lag is oordadig, feestelik en bevrydend. Dit is nie ’n individuele reaksie op ’n geïsoleerde, komiese gebeure nie. Die lag van die karnaval is universeel, gerig op almal, insluitend die deelnemers aan die karnaval. Die ganse wêreld word bekyk in sy vreemd-komiese toestand en in sy vrolike relatiwiteit. Die lag is vrolik, triomfantlik en terselfdertyd koggelend en minagtend. Dit het ’n aardse kwaliteit en gaan gepaard met kragwoorde en lasterlikhede, met skeltaal en koggelwoorde en is uiters ambivalent. Dit is ’n soort ambivalente mishandelings- diskoers: “Laughter degrades and materializes” (Bakhtin 1968: 20). Tog is dié wat aan die karnaval deel het, ook deel van die gemoedelike, laggende geheel. Tydens die karnaval heers daar ’n onweerstaanbare uitnodiging aan almal om uit hulle stigtelike dop te kruip en hul oor te gee aan ’n vrolike en helende ontsnappingsgeleentheid uit ordelikheid en vrome erns. Die tema van die bevrydende lag kom telkens getematiseerd in die bundel aan bod. Die wêreld van voorgee, van skynvreugde en vrolikheid word telkens die milieu waarbinne Goosen die betreurenswaardige gesteldheid van die karakters wil blootlê. ’n Bakhtiniaanse, karnavaleske atmosfeer heers in die kabarettekste, waar die be- vrydende lag deur aweregse humor ontlok word. Dit is ’n lag wat verneder, maar dit is terselfdertyd ’n lag wat vernuwe en wat as medium van ontsnapping uit ’n be- klemmende omstandigheid dien. Groteske, ambivalente humor word dus aangewend as subversief tot die heersende norm van geordenheid. Dit onttroon die bevoordeeldes binne bestaande hiërargieë en kroon die voorheenbenadeelde en tenagekomde kategorieë binne statiese praktyke (Walker). Die groteske humor in die kabarettekste in ’n Gelyke kans kan telkens herken word as tipies karnavalesk. Hierdie absurde tekste kan myns insiens beskou word as kenmerkend van die karnavaleske vryheidsdiskoers en dit kan beskou word as wat Jamli (2007: 143) die bespotting van puristiese, amptelike kuisheid en ’n uittarting van die mag van boosheid noem. Die karnavaleske lag gee aanleiding tot ’n begeerte na ’n oorskryding van alle sosiale en kerklike taboes en grense. Telkens in die tekste betrek die eksterne verteller die leser/gehoor by die satiriese vertelproses en word die leser/ gehoor uitgenooi op ’n voyeuristiese verkenningstog. Die tekste “steun op die intelligente skeptisisme en sin vir die absurde van die gewone mens” (Goosen 1995: 105), vandaar die ruimskootse groteske en makabere humor daarin opgesluit. Die taal van die markplein Die kru en familiêre taalgebruik tydens die feestelikhede op die markplein verskaf ’n komplekse, lewendige repertoire van taalpatrone buite die amptelike diskoers, wat gebruik kan word vir parodie, subversiewe humor en inversie. Soos reeds genoem, is daar tydens die karnaval ’n tydelike opheffing van alle beperkende grense, hierargieë en klasverskille tussen mense. Daar is ook ’n oortreding van vooropgestelde waardes, voorwaardes en taboes. Tydens hierdie opheffing tree daar ’n vorm van kommunikasie na vore wat andersins totaal onmoontlik en onaanvaarbaar sou wees. ’n Joviale, gemoedelike situasie ontstaan waar nuwe vorme van spraak ontwikkel en nuwe betekenis aan bestaande vorme verleen word. Alle formaliteite verdwyn en mense word onderling goediglik beledig, aangepraat en gespot. Gepaardgaande is daar ’n openlike demonstrasie van gevoelens, soos ’n goedige klap op die skouer of ’n joviale omarming. Terselfdertyd is onwelvoeglike taalgebruik aan die orde van die dag en heeltemal aanvaarbaar. Hierdie informele, gemoedelike, sameswerende en soms neerhalende register is duidelik identifiseerbaar in die kabarettekste. In die kabaretteks “Wraak”, word byvoorbeeld na suster Groesbeek, “in charge” van die Bromjitissaal, verwys as met ’n groot “gat” en die “kens ou ding”, wat “oopbek” lag. Daar word genoem dat die pasiënte “soos vlieë vrek” en dat hulle stuiptrekkings en rukkings vir die “vale hel” kry. Hulle “neuk” in mekaar vas en “skiet aambeie”. Die verpleegsters gaan slaap uiteindelik na die kaperjolle totdat die “mossies begin poep”. Hierdie taalfenomeen word verder gevoer deur die gebruik van swetswoorde soos “kak” en “vreet”, “poepholle”, “gatvol” en “pie” en duik herhaaldelik in die onderskeie tekste op, waar taalkonstruksies en -komposisies ’n promiskue versmelting van die komiese en die groteske.is. Van die eerste teks af reeds word die leser/toeskouer vermaak met vertellings soos: “Ruby was weer op vir public indecency op Germis- tonstasie. Hulle was maar drie blerrie treurige goed en het die twaalf ou toppies in die Bromjitissaal hél gegee. As hulle die slag die ooms op panne moes sit, het hulle hulle soos pampoene gehandle wat jy sommer so aan die stele optel.” (Goosen 1995: 107); “En wat is verkeerd met saks [seks]? Het koning David dan nie ook sy privaat uitgehaal en op ’n saamtrek vertoon toe die groot blyigheid oor hom gekom het nie?” (Goosen 1995: 111) en “Daar was op Kestell twee susters, Siamees en by wyse van spreke onafskeidbaar van mekaar, want hulle was by hulle poepholle vasgeheg.” (Goosen 1995: 115). Karnavaleske humor en die bevrydende lag TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 63 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 63 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 Die taal van die markplein Telkens kom daar ook tipiese karnavaleske taalverskynsels voor, waar kos en die eetproses in dieselfde asem as ontlasting, uitskeiding, genitalieë of die seksdaad genoem word, byvoorbeeld: “En dan is daar nog daardie reuk ook: strooi, mis, pop- corn en lusern.” (Goosen 1995: 120). En: “Terwyl ons agtien nou aan de knippe is, sal Betsie in die kombuis ’n sny toast maak”, asook “en beslis nie daardie soort kak vir soetkoek opvreet nie.” (Goosen 1995: 111, 112). Voorts reflekteer ’n soort karnavaleske familiariteit (Bakhtin 1968: 16) in die reekse spraakpatrone van beledigende taalgebruik en kwetsende uitinge. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 64 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 64 Om hierdie rede kan die taal van die markplein gekategoriseer word in die genre van skeltaal. Tog is die beledigende karnavaleske taalgebruik ambivalent. Dit verneder, maar is terselfdertyd vernuwend en dit dra by tot die atmosfeer van vry en ongeïnhibeerd wees. Die taal van die markplein breek deur die beperkinge van amptelike taalvorme. Dit is gelyktydig beledigend, degraderend en vervloekend, maar binne die feestelike milieu bring hierdie taal ontsnapping. Dit word gekommunikeer binne die atmosfeer van die ambivalente, karnavaleske lag wat nuwe lewe in ’n saai, beperkende, alledaagse bestaan blaas. Die groteske liggaam Die groteske kan geïdentifiseer word as alles wat vreemd, onnatuurlik, bisar, snaaks, belaglik en karikatuuragtig is (Davidson). Dit beskryf die verborge aspekte van die werklikheid. Die aanwending van die groteske is vir Bakhtin ’n poging om die neerdrukkende aspekte van die lewe te temper en het daarom ’n bevrydende uitwerking. Dit is voorts ’n poging van die volk om daardie elemente uit hulle om- gewing wat gevrees word, te beheer. Hierdie verskynsel noem Bakhtin in sy werk, Rabelais and his World, die karnavaleske-groteske. Volgens Bakhtin het die groteske sy oorsprong in die primitiewe siklus van die seisoene, naamlik saai of plant, bevrugting, groei en die dood. Dit word opgevolg deur die meer gesofistikeerde groteske, waarin die sikliese onderwerpe ingebed is en dus verband hou met seisoenale feeste. Daar is twee tipes feeste, die amptelike fees en die volksfees. Amptelike feeste, soos die humorlose kerkfeeste, verteenwoordig ’n bevestiging van bestaande hiërargieë en sosiale ongelykhede binne gemeenskappe. Die volksfees daarenteen, is die binêre opponering van die amptelike fees. Die volksfees is snaaks en word gekenmerk deur die opheffing van alle onderskeidende hierargië, sodat alle mense gelyk word. Die volksfees verteenwoordig vir Bakhtin die lag van alle mense. Die humor van die karnaval is ambivalent, dit is “gay, triumphant and at the same time, mocking and deriding.” (Bakhtin 1968: 11). In teenstelling met realisme en die weerspieëling van die gewone alledaagse lewe, word groteske realisme ingespan in die ondermyning van alles wat hoog, geestelik, ideaal en abstrak is. Degradering is die uitsluitlike intensie hier. Bakhtin (1968: 20) gebruik sekere vorme van groteske realisme en die materiële liggaam om kosmiese, sosiale, tipografiese en linguistiese elemente aan die wêreld voor te stel. Groteske realisme beeld die menslike liggaam uit as meervoudig, bultend, oor- of ondermaat, uitpeulend en onvolledig. Vir Bakhtin stal die karnaval juis die liggaam, manlik of vroulik, ontmaskerend bloot: “it is the epitome of incompleteness. And such is precisely the grotesque concept of the body” (in Gasbaronne 1994: 12). Die openinge, die toegang tot hierdie karnavaleske liggaam, word beklemtoon. Dit is ’n beeld van onsuiwer liggaamlike oordaad, met sy gate (die mond, neusgate en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 65 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 65 anus) gapend oor sy laer dele (maag, voete, boude en genitalieë), wat bevoordeel word bo die boonste dele (die kop, die siel en die rede). Die groteske liggaam Die oorheersende temas van die liggaamlike is vrugbaarheid, groei en oordaad, met verwysing na die kollektiewe, voorvaderlike liggaam van die volk. Die groep groei en vernuwe voortdurend. Dit is volgens Gasbaronne (1994: 12) hoekom alles wat liggaamlik is, groots, oordrewe en onmeetbaar word. In pre-kapitalistiese Europa het groteske realisme sekere funksies vervul; dit het naamlik ’n ideale beeld verskaf van en vir die populêre gemeenskap as heterogene en grenslose totaliteit en dit het ’n verbeeldingsrepertoire van feestelikhede en komiese elemente verskaf, wat staan teenoor die ernstige en bedrukkende taal van die amptelike kultuur. Selfs taalreëls ontspring deur wat Bakhtin, volgens Gilbert (1997: 7), ’n grammatiese jocosa noem. Die grammatikale orde word oortree in ’n erotiese en obsene, of ’n blote bevredigende teenbetekenis. Punning is byvoorbeeld ’n vorm wat spruit uit grammatikale jocosa. Die pun verkrag en ontmasker die struktuur van konvensie, dit ontlok ’n gelag. Volgens Gilbert is karnaval in ’n “pun-verhouding” met amptelike kultuur en skep ’n meervoudige, ongefikseerde, komiese kyk op die wêreld. In die kabaretteks, “Wraak”, is die groteske liggaam herkenbaar in uitbeeldings soos die ooms wat soos “pampoene” aan hulle “stele” opgetel word, in die ge-”wip” en ge-”ruk” van die lywe, in die beskrywing van die suster, wat soos ’n “ou slap snoek” en “oop bek” lê en snork, maar veral in die “heidense, gruwelike dans” wat die nagsusters vir die mans in die saal uitvoer. Hiér word die liggame van die drie vroue, met “Joey, die vette, voor”, één groteske liggaam. “En maak nie dan saak of die vrou ses arms en ses bene het nie, solank dit net daardie ander apparatus konsalus het” (Goosen 1995: 108–9). ’n Kombinasie van seniele, vergane en misvormde vlees manifesteer in hierdie teks: “Dis trekkings, sinkings, nat gums, ’n geruk en gepluk vir die vale hel. Party rol sommer soos ’n tolbos sonder speke. Maar met dié dat die ou spulletjie nog skeel kyk ook, en die nagligte flou is daarby, neuk hulle al inmekaar vas. Party breek bene, ribbes, stuitjies en skiet aambeie terwyl ander asma-aanvalle en beroerte kry. En ’n paar stik hulself dood in die kwyl.” (Goosen 1995: 109). Die karnavaleske word geteken as ’n intens-magtige semiotiese gebied juis omdat bourgeois-kultuur sy identiteit gekonstrueer het, deur die verwerping daarvan. Die groteske liggaam “The ‘poetics’ of transgression reveals the disgust, fear and desire which inform the dramatic self-representation of that culture through the ‘scene of its low Other’”, beweer Stallybrass en White (1986: 202). Die vreemd-vergroeide liggaam van die nagsusters in “Wraak” word voortgesit in die teks “’n Taaipit vir Tollie” in die uitbeelding van die Siamese susters. “Daar was op Kestell twee susters, Siamees en by wyse van spreke onafskeidbaar van mekaar, want hulle was by hulle poepholle vasgeheg. Tussen hulle had hulle juis net een dikderm, een afvoerpyp. Hulle was die Labia-susters en had die soetklinkende name van Majora TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 66 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 66 en Minora.” (Goosen 1995: 115). Die groteske word in stand gehou binne die rare, erotiese voorstelling van die susters: “Snags is hy gekoester in Minora en Majora se vier arms en bene terwyl hulle vier borste beurtelings sy ore en mond kielie en hulle vir hom uit twee monde liefdes- duette uit die operaskatte koer”; en “Een afvoerpyp, wel ja, daarvoor kon hy nog ’n saak uitmaak, maar daar was twee vroulike apparatus konsalusse betrokke en dit sou nie deug nie, en buitendien, wat sal die sinode sê?” (Goosen 1995: 117). In die verhaal, “Sirkus” illustreer Goosen (1995: 123), deur opsetlike oordrewenheid, die Bakhtiniaanse groteske voorstelling van die liggaam wat grens aan die bizarre, met sinne soos: “Het ek ’n Rhinestone bikini aangetrek. Ek kom ingerol […] Ek kom ingetolbos en ek gaan lê met my dik lyf op die spykerbed, en terwyl ek Minora-blades sluk – 144 blades, ja, 144, ’n hele gros, ek lieg nie, spring my dogtertjie met ’n volstruisveer skipping rope en ’n pienk tu-tu op my maag! What a show!” Oorlewingsmeganismes handhaaf homself in kulkunsies en dies meer, waarmee die vrou haarself as “verbruikbaar” aanbied – ’n laaste patetiese verweer teen ’n ontmagtiging. Geweld is hier, bo alles, ’n geweld teen die self. Skending van die self word as toegangsweg gesien tot ’n verlossende eenwording met die juigende, ver- maakte ander. In “Aasvoëls” word hierdie uitbeelding van die groteske liggaam tot ’n hoogtepunt gevoer. Die menslike voorkoms word beskryf as bisar-veranderd weens verskeie mutasies. Vroue is vir mans eroties prikkelend as hulle “groteske karbonkels”, vratte en moesies ontwikkel, terwyl mans met uitgroeisels, “harige borseluitsteeksels en knoppe op enige denkbare plek”, vroue laat swymel. Die groteske liggaam ’n Vrou se skoonheid is voorts gemeet aan “die moesietrosse aan haar tepels en die vratte aan haar ooglede”; “’n Karbonkel die grootte van ’n hoendereier op ’n vrou se voorkop was ’n ideaal om na te streef. Dit was ’n erotiese simbool. So ’n karbonkel had mans se horings op hol en medevroue groen van jaloesie.” (Goosen 1995: 130). Dit is asof Goosen met hierdie tekste die tema van ander verhale in die bundel ’n laaste karnavaleske hupstoot gee. Die tekste bevat gruwel en humor in min of meer gelyke dosisse en kan myns insiens gelees word binne die genre van grotesk-realistiese literatuur. Die ontwikkeling van die karnavaleske tot ’n kritiese inversie van alle tradisionele, amptelike strukture lei hier tot ’n “verskriklike skoon kyk dwarsdeur al die tekens wat ’n mens se alledaagse werklikheid konstitueer, tot in die hemel en hel daaragter” (Brink 1990: 113). Slot In die bundel ’n Gelyke kans, maak Goosen van ’n mymerende, nie-veroordelende tegniek gebruik, waar sy oordrywing, omkering, nabootsing, verswyging en “mean”- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 67 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 67 skryf aanwend as opposisioneel en subversief tot die simboliese orde. Daar is die motief van die obsene liggaam met sy (soms verwarrende) openinge en geheimenisse wat blootgelê word. Voorts is daar die motief van die bevrydende lag wat verlossing vanuit bedrukkende omstandighede bied. Dit is ’n lag wat gepaard gaan met die vryhede wat net die ondermynende volkskarnaval kan bring. skryf aanwend as opposisioneel en subversief tot die simboliese orde. Daar is die motief van die obsene liggaam met sy (soms verwarrende) openinge en geheimenisse wat blootgelê word. Voorts is daar die motief van die bevrydende lag wat verlossing vanuit bedrukkende omstandighede bied. Dit is ’n lag wat gepaard gaan met die vryhede wat net die ondermynende volkskarnaval kan bring. Bronnelys y Bakhtin, M. M. 1968. Rabelais and his World. Trans. H. Iswolsky. Cambridge: MIT Press. Brink, André P. 1990. Die kat uit die boom. Die mammies, die pappies, die kinders, die erfsondes. De Kat, 6(1): 113. Davidson, E. T. A. 2008 [A]. Discovering Bakhtin’s carnivalesque-Grotesque in Judges. <http:// home.nwciowa.edu/wacome/DiscoveringRev.pdf> Toegang: 13.10.2009. Gasbaronne, Lisa. 1994. “The locus for the Other”: Cixous, Bakhtin and Women’s Writing. A Dialogue of Voices: Feminist Literary Theory and Bakhtin. Karen Hohne and Helen Wussow (eds.). Minneapolis: University of Minnesota Press. Gilbert, Helen. 1997.PostColonial Grotesques: Remembering the body in Louis Nowra’s Visions and the Golden Age. SPAN, (36): 618–33. Goosen, Jeanne. 1995.’n Gelyke kans. Kaapstad: Tafelberg. Jamil, S. Selina. 2007. Carnivalesque freedom in Hawthorne’s Young Goodman Brown. The Explicatior, 65(3): 143. Janak, James A. 2006. The Rhetoric of “The Body”: Jesse Ventura and Bakhtin’s Carnival. Communication Studies 57(2): 197–214. Loubser, Henriëtte. 2005. Erotiek, geweld en die dood in ’n Gelyke kans van Jeanne Goosen. Ongepu- bliseerde MA-verhandeling. Universiteit van Stellenbosch. Sebesta, Judith. 2006. On fire, death and desire: transgression and carnival in Jonathan Larson’s Rent. Contemporary Theatre Review, 16(4): 419–38. p y ( ) Stallybrass, Peter & White, Allan. 1986. The Politics and Poetics of Transgression. London: Methuen. Walker, Theodore Joseph. 2008. [A]. Subversive humor in the Greguerias of Ramon Gomez de la Serna and in the poetry of Angel Gonzalez. <http://gradworks.umi.com/33/46/3346581.html> Toegang: 13.10.2009. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 68 05 Loubser 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/3082/3295

Afrikaans

Skoot. In die onderhoud sê Miles verder: “Ek het dit geskryf vir laaities soos ek, wat teen die establishment is en miskien cowboy-boeke gelees het. Maar daarin word geweld verro- mantiseer. Geweld is niks romanties nie.” En ook so is dit met hierdie avontuurverhaal: As ’n mens kyk na die skryfstyl en lengte van die teks, blyk dit inderdaad geskryf te wees vir “laaities”, maar die grafiese gewelds- en sekstonele suggereer ’n ouer lesersmark. Anti- establishment is die teks miskien, in die sin dat dit die gesiglose regerings uitbeeld as ver- antwoordelik vir die voortdurende oorlog- voering. Maar op hierdie wyse sal ’n mens ook Rambo as ’n anti-establishment karakter kan lees. Want soos in die Rambo-flieks is daar in Skoot op tekstuele vlak ’n duidelike verlustiging in die geweld, al word oorlog in die vertellers se interne monoloë afgekeur. Kritiek op Amerika en oorlog is niks nuut nie en word in Skoot op ’n ooreksplisiete wyse aangekondig, byvoorbeeld: “’n Tyd [sal kom] wanneer elke liewe persoon sal moet kies vir die masjien of vir respek vir alle lewe; vir geld en die uitbuiting van alles sodat ’n elite soos konings kan leef, óf vir die lewe” (55). Paul Miles se debuut pomp aksie soos bloed uit ’n vars koeëlwond. En bloed en derms, ook die uitryg van eksistensiële derms, is volop. In ’n onderhoud in ’n Sondagkoerant (Sondag, 2.08.09) sê Miles die boek is “’n gebed teen oorlog vanuit die oorlog.” En so is dit ook. Die karakters is almal op die een of an- der wyse gewond deur oorlog, fisies en veral psigies. Omdat die teks so kort is, wil ek so min as moontlik weggee van die verhaal. Hier dan slegs ’n paar kortskote, ’n lok- film: Soos kenmerkend van spioenasiever- hale doen die verhaal aan by eksotiese en skilderagtige hawens soos Marseille, Tangiers, Marokko en Kaapstad. Net jammer die tonele bly ongeskilderd. Spioene, sluipmoordenaars, verlore liefdes, verlore manuskripte wat staatsgeheime uitblaker, geheime kodes, die Vreemde Legioen, Mossad, die “Franse ge- heime diens se teen-terrorisme-tak”, die IRL, fietsspeke as sluipmoordwapens, die “Brasil- iaanse gevegstyl, Coppeira” en “die onorto- dokse Nigeriese straatveg” (34), dit alles vind die leser in Skoot. Die verhaal beweeg vinnig, miskien te vinnig. Die koeëls vlieg, maar die leser sukkel om vatplek te kry aan die karak- ters. Die spore van cowboy-boeke lê inderdaad ook duidelik in die teks. soms elliptiese hoofstukke wat twee parallel- le storielyne en vertellers moet byhou. soms elliptiese hoofstukke wat twee parallel- le storielyne en vertellers moet byhou. Skoot. Paul Miles. 2009. Pretoria: Hond. 92pp. ISBN: 978-1-874969-14-3. Skoot. Klink die volgende byvoor- beeld na ’n oudsoldaat en sluipmoordenaar wat vir jare in die wildernes gebly het: “Daar is ’n stil gemak tussen hulle en die twee ver- wys uitsluitlik na die bekamping van vuur. Hier is bosbrande ’n terreur op sigself. Ter- loops herinner hy Svele tog daaraan om sy sakfoon deurentyd te dra.” (16)? Behalwe die stemgewing is daar ’n ander aspek van die vertelling wat die leser verder verhinder om met die karakters te assosieer. Die teks maak sigself deurentyd skuldig aan die ou bekende skrywersmisdaad: telling in plaas van showing – om die binnelewe van die karakter eksplisiet uit te spel en dit nie binne die teks op te voer of te suggereer nie. Sinne soos: “Hy kan nie anders as om ’n diep geluk en vrede binne-in hom te voel nie” (32)”, of “Dit is eers twee dae later dat ek begin besef watter emosionele trauma ek opgedoen het” (50), en: “Hy het ’n wraak binne-in hom wat al hoe meer groei teen Mossad se agente” (52), is maar enkele voorbeelde. ’n Sukses- volle spanningsverhaal sleep die leser weg in ’n hellevaart wat hy saam met die hoofkarak- ter meemaak. ’n Sin soos: “Ek ly ietwat aan skok” (36), verlam die teks en verbreek die kontrak met die leser. Hier kan geen sprake van meelewing by die leser wees nie en die leser word onmiddellik uit die tekswerklik- heid geruk. Die teks toon ernstige stilistiese probleme: Eerstens ’n oordadige en ooreksplisiete ge- bruik van geykte simboliek, byvoorbeeld die herhaalde verwysings na hane wat kraai (32, 92), veral in die laaste paragraaf van die no- velle waar die haan inderdaad drie maal kraai: “Tant Matsu se haan kraai vir die derde maal. Skielik begin ek lag. Ek weet verlossing is naby” (92). Die teks wemel tweedens van cli- chés, waarvan die beskrywing van die see as “oer-baarmoeder” (75) en sinne soos “Ek roei in ’n see van vrees” (67) sprekende voorbeel- de is. Soms is die gebruik van geykte en melo- dramatiese beskrywings so steurend dat die teks alle geloofwaardigheid verloor. In die enigste sekstoneel in die roman, ’n gewaagde toneel waar die daad gepleeg word “op die ergste van haar maandstonde”, vind die leser die volgende: “Ek het die nag eers van haar opgestaan toe ek so sag was dat ek uit haar nes geglip het. Skoot. Werner du Preez, die hoofkarakter met die donker en bloederige verlede, keer vanaf sy kluisenaarsbestaan (in die bos met sy enigste vertroueling ’n sango- ma) terug na die slagveld (’n reeks wêreld- stede) vir een laaste konfrontasie. Dan ook die ander verteller wat homself voorstel as ’n joernalis op die spoor van die “die skim, Laup Selim” (Du Preez se alias) wat “ietwat van ’n obsessie” by hom geword het (22). Die meta- fiksionele element is miskien een van die talle leidrade dat die teks meer wil wees as blote avontuur- of spanningsverhaal. Hierdie as- pek herinner sterk aan Strachan se Die werf- bobbejaan, waar die verteller ook ’n biografie wil skryf oor ’n enigmatiese Hemingway- Hierdie kort novelle van 92 bladsye be- staan uit 142 kort hoofstukke, of eerder para- grawe – in die teks “skote” genoem. Daar is nooit meer as twee “skote” per bladsy nie, met die gevolg dat bl. 60 byvoorbeeld uit slegs sewe reëls bestaan. Die teks is dus uiteindelik veel korter as wat die 92 bladsye suggereer. Wat die struktuur betref, is daar veral twee probleme: eerstens is die opbreek van “sko- te” nie oral gemotiveer nie. Sommige “skote” sou beter gewerk het as langer hoofstukke. In die tweede plek word die chronologie van die verhaal, veral na die einde toe, onduide- lik. Dit gebeur miskien weens die kort en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (1) • 2010 171 2/2/2010, 8:46 AM 22 Rev W Anker 03 WEB.pmd 22 Rev W Anker 03 WEB.pmd 171 figuur, die eintlike hoofkarakter in die teks. Die herhaalde verwysings na spore en spoor- sny (vgl. o.a. 17) herinner ook sterk aan die metafore in Strachan se trilogie, maar sonder die diepgang en tekstuele spel van laasge- noemde. Op inhoudelike vlak is die ernstig- ste probleem met die teks juis hierdie hui- wering tussen twee tipes cowboy-boeke, aan die een kant die literêre cowboys van Strach- an en Cormac McCarthy en aan die ander kant die pulpromans wat vroeër jare langs die Tarzan-boeke op die kafee-counter ge- staan het. Die formele en soms ouderwetse stelwy- ses en woordkeuses (bv. “beeldradio”, 79), gemeng met slengtaal en vloekwoorde on- dermyn die geloofwaardigheid van die ver- tellerstem(me). Skoot. Dit was ’n soel nag en om ons lywe was ’n see van sweet. Ons het in die maanlig gedryf in ons eie rooi see van liefde” (87). Interessant hoe die see skrywers altyd verlei tot cliché. Miskien is dít juis die groot probleem met die teks – die leser word as gevolg van stilis- tiese tekortkominge nooit heeltemal by die teks ingetrek nie. Behalwe die geabstraheerde, eksplisiete aanbied van emosie (telling), word die aksie ook voortdurend onderbreek met oorsigtelike en abstrakte karaktersketse wat nie toneelmatig vir die leser opgevoer word nie. Hoe, byvoorbeeld moet ’n leser reageer op iets soos die volgende: “Daardie nag was Strenger redigering sou welkom wees by die talle ongemaklike sinskonstruksies en ook om ontslae te raak van die talle stopwoorde. Woorde soos “half”, “so”, “net”, “amper”, “eintlik”, “voorwaar”, en die oordadige ge- bruik van “egter” verlam die sinne waarin hulle ongemotiveerd voorkom. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (1) • 2010 172 2/2/2010, 8:46 AM 22 Rev W Anker 03 WEB.pmd 22 Rev W Anker 03 WEB.pmd 172 die eerste keer dat hy nie geweld as opsie gekies het nie, maar hom met ’n mantra vir die beskerming van alle lewe vereenselwig het” (89)? oorbekende uitsprake oor die euwels van oor- log en die suggesties van metafiksie kon laat staan en eerder die storie en veral die karak- ters nog lyf gee. Die teks lees aanvanklik span- nend, maar gou is dit die vertelling self, en nie die storie nie, wat hierdie leser laat be- langstelling verloor. Skoot lees of dit van ver af gevuur is uit ’n afgesnyde haelgeweer – die donshael se trefkrag is te wyd en ver- strooid, die loop te kort om enige impak te gee. Juis as gevolg van hierdie abstraksies, wat blykbaar ’n gevolg is van ’n doelbewuste in- perking van die teks, bly die karakters bloot tipes wat nie genoeg bladsyruimte gegun word om die leser se empatie te ontlok nie. Hiermee probeer ek nie sê dat ’n avontuur- of spanningsverhaal komplekse karakters soos dié van ’n meer “literêre” werk moet hê nie, maar lesers/kykers het tog selfs ’n mate van empatie vir suksesvolle karakters soos Jason Bourne of John Rambo, al is dit net ge- noeg om die leser te laat omblaai of die kyker in die fliek te hou. Die karakters in Skoot laat hierdie leser totaal koud. Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch Skoot. Sou die teks sigself meer ruimte gun om die bloot genoemde karaktereienskappe in tonele aan te bied of in die verteller/karakterstem te laat deursy- fer, sou die teks al veel meer geslaagd wees. En sou die skrywer meer aandag hieraan gee, sou ’n karakter nie te midde ’n ondervra- gingsessie deur die Franse geheime polisie die volgende kwytraak nie: “Die Franse poli- sie se koffie smaak voorwaar goed en ek ge- niet elke slukkie terwyl ek wag op die vol- gende sarsie sielkundige fopbewegings” (43). Paul Miles se debuut is na my mening te vroeg in die skryf- en oorskryfproses gepub- liseer. ’n Deeglike herskryf en ’n streng redi- geerdershand sou hierdie manuskrip veel gebaat het. Willem Anker Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch Willem Anker Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch Willem Anker Skoot het al die bestanddele vir ’n span- ningsroman van formaat. Die storie is uitge- werk, die karakters is daar, die gewere is oorgehaal. Die teks moet egter besluit wat hy wil wees. As dit ’n “gebed teen die oorlog vanuit die oorlog” wou wees, sou Miles mis- kien meer vermag het om by die realiteit van oorlog te hou en sy eie ervarings op te skryf. Die joernalis Michael Herr se memoirs oor die Viëtnamoorlog, Dispatches, ook ’n reeks kort skote, het kultusstatus verkry juis as gevolg van die eerlikheid en onmiddellikheid van die skryfwerk – elke kort paragraaf skop jou in die maag. Andersins sou Miles kon be- sluit op ’n suiwer spanningsroman – die “cow- boy boek” waarvan hy praat – en sou hy die 173 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (1) • 2010 2/2/2010, 8:46 AM 173 22 Rev W Anker 03 WEB.pmd 22 Rev W Anker 03 WEB.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/3360/4011

Afrikaans

J. M. Coetzee Platero en ek J. M. Coetzee Platero and ek deur Juan Ramón Jiménez, die 1956-wenner van die Nobelprys vir letterkunde, word gewoonlik gesien as ’n boek vir kinders. Dit word in elk geval as sodanig in die boekhandel bemark. In hierdie stel vignette wat deur die figuur van die donkie Platero byeen gehou word, is daar egter heelwat wat vir ’n fyngevoelige kind moeilik sal wees om te verdra, en verder ook heelwat wat buite die belangstel- lingsveld van kinders val. Om hierdie rede beskou ek Platero en ek eerder as die indrukke van ’n dorpslewe, en wel van Jiménez se tuisdorp Moguer in Andalusië, soos gesien deur die oë van ’n volwassene wat ’n baie sensitiewe digter is en daarom nie voeling verloor het met die intensiteit van ’n kind se ervarings nie – indrukke wat op delikate en beheersde wyse weergegee word soos wat gepas is wanneer daar aan die sy, en as metgeselle op die daaglikse rondtes, ’n gehoor saamloop met ’n ongerepte blik en die ontvanklike siel van kinders. Afgesien van die alomteenwoordige blik van die kind is daar ’n tweede, meer vanselfsprekende blik in die boek: Platero se eie blik. Vir mense is donkies nie besonder pragtige skepsels nie – nie so mooi as (om maar net na herbivore te verwys) wildsbokke of selfs perde nie – maar hulle het wel die voordeel van lieflike oë: groot, donker, helder – sielvol, noem ons hulle soms – met lang wimpers. (Daar is ook die oë van varke, wat kleiner en rooier is, minder mooi. Is dit die rede waarom ons nie maklik lief raak vir of vriende maak met dié intelligente, vriendelike, humoristiese diere nie? En wat insekte betref: hulle het glad nie oë wat ons as sodanig kan herken nie, en daarom is hulle so totaal vreemd dat ons beswaarlik vir hulle kan plek maak in ons hart ) p ) Daar is ’n skrikwekkende toneel in Dostoevsky se roman Sonde en straf waarin ’n dronk kleinboer ’n uitgeputte merrie doodslaan. Hy slaan haar eers met ’n ysterstaaf, dan slaan hy haar oor die oë met ’n knuppel, asof dit bowenal sy eie beeld in haar oë is wat uitgewis moet word. In Platero en ek lees ons van ’n blinde ou merrie wat deur haar eienaars weggejaag word, maar daarop aandring om terug te kom. J. M. Coetzee (geb. 1940) is die skrywer van onder meer Life and Times of Michael K (1983), Foe (1986), Disgrace (1999), The Lives of Animals (1999) en Elizabeth Costello (2003). Sy jongste roman is Diary of a Bad Year (2007). Hy het die Nobelprys vir Letterkunde in 2003 ontvang. Hy woon in Adelaide, Australië. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 J. M. Coetzee Platero en ek Dit maak hulle so kwaad dat hulle haar met stokke en klippe om die lewe bring. Platero en sy baas (laasgenoemde is die woord wat ons taal verskaf – dit is verseker nie die woord wat Jiménez gebruik nie) kom op die merrie af waar sy dood langs die pad lê; haar onsiende oë kan skynbaar oplaas sien. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 228 7/9/2009, 10:09 AM 16 Web JM Coetzee Afrikaans 03.pmd 228 “Wanneer jy doodgaan,” belowe Platero se baas sy klein donkie, “sal ek jou nie langs die pad los nie, maar jou begrawe aan die voet van die groot den waarvoor jy lief was.” Dit is die wederkerige blik tussen die oë van hierdie man – ’n man wat deur die sigeunerkinders as mal uitgetart word en wat skryf van Platero en ek, eerder as van Ek en Platero – en die oë van “sy”donkie (hoewel hy nooit aan Platero dink as ’n voor- werp wat hy besit nie) wat ’n innige band tussen hulle smee op baie dieselfde manier as wat daar ’n band ontstaan tussen ’n moeder en baba op die oomblik wanneer hulle blik mekaar vir die eerste keer vind. Hierdie wederkerige blik tussen die man en die dier word telkens weer versterk. “Van tyd tot tyd hou Platero op eet om na my te kyk. Ek hou van tyd tot tyd op lees om na Platero te kyk.” Platero word tot lewe geroep as ’n indiwidu – as ’n karakter, in der waarheid – met ’n eie lewe en ’n ervaringswêreld van sy eie op dié moment wanneer die man wat ek argeloos sy baas noem, die mal man, sien dat Platero hóm sien en in die proses van sien hom as gelyke erken. Op hierdie oomblik hou “Platero” op om net ’n etiket te wees en word dit die donkie se identiteit, sy ware naam, die enigste ding in die wêreld wat aan hom behoort. Jiménez vermenslik Platero nie. Om hom te vermenslik sou hom in sy donkiewese verraai. Platero se ervaring van die wêreld is afgesluit vir mense juis deur die donkie- aard daarvan, en ondeurdringbaar. J. M. Coetzee Platero en ek Nietemin word hierdie grens van yster keer op keer afgebreek wanneer die digter se visie, soos ’n sonstraal, Platero se ervaring binne- dring en verhelder; of om dieselfde aanspraak in ander woorde te maak, wanneer die sintuie wat ons as mense met die diere deel, versterk deur die hart se liefde, ons toelaat om, deur bemiddeling van die skrywer Jiménez, daardie ervaring intuïtief aan te voel. “Platero, sy donker oë bloedrooi van die sonsondergang, loop rustig weg na die poel rooi en pienk en pers water; hy steek sy mond saggies in die spieëls wat lyk asof hulle vloeibaar raak onder sy aanraking; en deur sy groot keel vloei die swaar stroom skaduryke, water-soos-bloed.” “Ek behandel Platero asof hy ’n kind is… Ek soen hom, terg hom, maak hom vies; hy verstaan baie goed dat ek lief is vir hom en hy hou geen wrok teen my nie. Hy is so baie soos ek dat ek begin glo het dat hy my einste drome droom.” Hier tril ons op die ware rand van ’n moment waarna intens verlang word in die fantasiewêreld van kinders, wanneer die grens tussen die spesies wegval en ons en die diere wat so lank van ons af verban is, byeenkom in ’n groter eenheid. (Hoe lank reeds verban? In die Judaïes-Christelike mite dateer die verbanning vanaf ons uitwerping uit die Paradys, en daar word verlang na die einde van die ballingskap op dié dag wanneer die leeu en die lam saam sal gaan lê.) Op hierdie oomblik sien ons die mal man, die digter, so vrolik en liefdevol teenoor Platero optree soos wat klein kindertjies teenoor babahondjies en klein katjies optree; en Platero reageer soos jong diere teenoor klein kindertjies, met net soveel vrolikheid TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 229 7/9/2009, 10:09 AM 16 Web JM Coetzee Afrikaans 03.pmd 229 en liefde, asof hulle weet, so goed soos die kind dit weet (en die sober, prosaïese volwassene dit nie weet nie) dat ons uiteindelik almal broers en susters in hierdie wêreld is; ook dat dit nie saak maak hoe eenvoudig ons is nie, ons moet iemand hê om lief te hê of anders sal ons opdroog en vergaan. Aan die einde gaan Platero dood. Hy gaan dood omdat hy gif ingesluk het, maar ook omdat die lewensduur van ’n donkie nie so lank soos dié van ’n mens is nie. J. M. Coetzee Platero en ek Tensy ons olifante of skilpaaie kies en met hulle vriende maak, sal ons meer dikwels oor ons dierevriende se dood treur as hulle oor ons s’n: dit is een van die moeilike lesse wat Platero en ek nie verswyg nie. Maar in ’n sekere sin gaan Platero nie dood nie: altyd sal hierdie “lawwe klein donkie” weer na ons toe terugkom, balkend, omring deur laggende kinders, omkrans met geel blomme. Vertaling deur Annette Jordaan g The original essay is available in the print version of Tydskrif vir letterkunde 46 (2): 228–30. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (2) • 2009 230 16 Web JM Coetzee Afrikaans 03.pmd 230 16 Web JM Coetzee Afrikaans 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/3450/4225

Afrikaans

REVIEWS / RESENSIES 224 Waarom sou Prinsloo relevant wees vir ’n jonger geslag? – Neil Cochrane 228 Nag op ’n kaal plein (Dolf van Niekerk) – Thys Human 231 Geskrifte van ’n vermiste digter (Henk Rall) – Bernard Odendaal 234 Ander lewens. ’n Roman in drie dele (André P. Brink) – Johan Anker 236 Jasmyn (Pieter Fourie) – Johan Coetser 238 byna liefde (Izak de Vries) – M. J. Prins 239 Die dag toe ek my hare losgemaak het (Willemien Brümmer) – Jacomien van Niekerk 241 Sonkyker. Afrikaner in die verkeerde eeu (J. C. Steyn) – H. P. Grebe 242 Versindaba 2008 (Marlise Joubert) – Bernard Odendaal 243 Noudat slapende honde (Ronelda Kamfer) – T. T. Cloete 244 Vlamsalmander (Hennie Aucamp) – Joan Hambidge 2/3/2009, 9:37 PM 223 20 Resensies 03.pmd Resensie-artikel Waarom sou Prinsloo relevant wees vir ’n jonger geslag? Neil Cochrane Neil Cochrane is verbonde aan die Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria, Pretoria. E-pos: [email protected] TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 Neil Cochrane Neil Cochrane is verbonde aan die Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria, Pretoria. E-pos: [email protected] Neil Cochrane Koos Prinsloo verhale. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 Koos Prinsloo verhale. Daarom gaan ek grootliks duiwels- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 224 advokaat (hopelik ’n regverdige een) speel en my perspektiewe sal noodwendig hipoteties, selfgeobsedeerd en spekulatief van aard wees, maar eerstens is ’n paar konteksskeppende aantekeninge nodig. Ek was ’n vyftienjarige hoërskoolseun toe Prinsloo in 1994 weens vigsverwante oorsake oorlede is. Ek het sy verhale eers vier jaar later as negentienjarige eerste- jaarstudent aan die Universiteit van Pretoria ontdek. Vir my het hierdie ontdekking grootliks saamgeval met die erkenning, ontdekking en belewing (hoe absurd en naïef dit ook met tye was) van my eie seksualiteit. Prinsloo, Danie Botha en Johan de Lange se werk het sekere aspekte van die gaybestaan vir my oopgemaak, dit het my insig gegee in die literêre verwerking van die homoseksuele kondisie en vir my as ’n soort verwysingspunt gedien. Dit was bevrydend om hul werk na klastyd te lees en te besef dat dit oukei is om oor gayervarings te skryf, dat dit oukei is om daarmee te identifi- seer, maar ook om jouself daarvan te distansieer. My hoërskooljare (1992–1996) was ’n tyd van ingrypende politieke transformasie in Suid-Afrika – die eerste swart meerderheidsregering het aan bewind gekom, swart kinders het saam met my begin skoolgaan, ek het geen oproepinstruksies in standerd 9 ontvang nie, veldskool en kadette is summier afgeskaf, selfone, e-pos en ander teg- nologiese wonders het my wêreld begin oorneem, ’n liberale grondwet ter beskerm- ing van menseregte is aangeneem, gayregte is formeel juridies bekragtig met gevolg dat gays vir die eerste keer uit hul gate gekruip het, ensovoort. Weens sy vroegtydige afsterwe in 1994 het Prinsloo nie een van hierdie dinge meegemaak nie. Dit is nou veertien jaar later. Dit is die jaar 2008 en ek is 29 jaar oud. Intussen is Prinsloo se Sogenaamde Vriend Die Pop Ster ook oorlede. Die afsterwe van die Skry- wer en sy Geskryfdes lei tot noodwendige relativering. Daarbenewens ken lesers en navorsers van om en by my ouderdom die beste en die slegste van beide die ou en nuwe bedeling. Koos Prinsloo verhale. Koos Prinsloo. Kaapstad: Human & Rousseau. 2008. 384 pp. ISBN: 13 978-0-7981-4940-2. Koos Prinsloo (1957–1994) was weens verskeie redes ’n omstrede figuur wat ’n aantal literêre grense verskuif het. Hy was ’n Afrikaanse kortverhaalskrywer van eerstes – die eerste om die skeidslyn tussen feit en fiksie radikaal te ondermyn, die eerste om etiese kodes rakende privaatheid, vriendskap en kollegialiteit in sy werk te verontag- saam, die eerste om die donker en brutale kant van homoseksuele identiteit oop te vlek, die eerste om in al sy vorme te wys “… hoe hard die liefde tussen mans moet wees”, die eerste om raak verbande tussen patriargale mag, politieke geweld en seksua- liteit te lê en die eerste om vigs as tema in sy werk te ontgin. Oor hierdie en ander vernuwende aspekte in sy werk is reeds in enkele navorsingstudies berig waarvan die belangrikste seker Riana Scheepers se Koos Prinsloo: Die skrywer en sy geskryfdes (1998) is. Dit is verblydend dat Human & Rousseau besluit het om Prinsloo se vier kortver- haalbundels, Jonkmanskas (1982), Die hemel help ons (1987), Slagplaas (1992) en Weifeling (1993) in een band onder die titel Koos Prinsloo verhale (2008) uit te gee. Hierdie publi- kasie sluit aan by ’n hernieude belangstelling in Prinsloo se werk soos gesien kan word in die onlangse seminaar oor sy skrywerskap op Litnet en Gerrit Olivier se Aantekeninge by Koos Prinsloo (2008). Laasgenoemde dien as aanvullende bron tot die 41 saamgebundelde kortverhale opgeneem in Koos Prinsloo verhale. Daar is ’n aantal redes waarom die vars bemoeienis met Prinsloo se werk belangrik is. Eerstens verstewig dit Prinsloo se posisie binne die Afrikaanse literêre kanon, tweedens kan dit jonger navorsers aanspoor tot verdere navorsing oor sy werk en derdens word sy tekste opnuut vir ’n jonger geslag lesers beskikbaar gestel om na waarde te skat. Die doel met hierdie bespreking is nie om literêr-kritiese kommentaar oor indivi- duele tekste in Koos Prinsloo verhale te lewer nie, maar om ’n bepaalde (en nood- wendig subjektiewe) perspektief te bied op die relevansie van Prinsloo se werk vir ’n nuwe en jonger generasie lesers en/of navorsers. Koos Prinsloo verhale. Ons laerskooljare het gestrek van 1985–1991 – hierdie was noodtoestandjare, ons kan onthou van hoe jy onder jou skoolbank moes induik as daar drie kort klokke gelui word, ons onthou plakkate (in elke liewe klaskamer) wat elke denkbare soort bom of landmyn vertoon het, ons onthou hoe geel Casspirs die laerskoolterrein op elkeen van sy vier hoeke bewaak het en ons onthou flou grappies wat ons vir mekaar tydens pouses vertel het, grappies soos: Waarom hou swartes so baie van Matabela- pap? Omdat dit verryk is met vitamiene A en C. Baie van ons het ouer broers of nefies gehad wat trots vir jou ’n ratpack van die army gebring het, vir ’n agtjarige seuntjie was só ’n gebaar, ’n heldedaad in die kleine. Ons as die jongste en laaste tusseningenerasie kan vandag waardering hê vir die grensverskuiwende bydrae wat Prinsloo gelewer het, omdat ons wel iets van die wêrelde begryp wat hy in sy verhale aan ons voorhou, maar dit stel ons ook in staat om meer krities en selfs afstandelik teenoor sy werk te staan, want Prinsloo se kwes- sies is grootliks nie meer ons kwessies nie. Ons is dié generasie wat swaar dra aan die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 225 2/3/2009, 9:37 PM 225 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd erfporsie wat die ou ooms uit ’n ander era aan ons bemaak het. Sommige van ons reis na Londen, Doebai, Toronto en godweet waarheen nog op soek na ’n werkie in die son, sommige van ons verlang na Wielie Walie, ander staan op aandag op die maat van “De la Rey”, ander bid saam met oom Angus en sy leërskare op Loftus, sommige van ons kruip weg in ons sekuriteitskomplekse, terwyl die aanslae van buite woed en ander wil net uitgelos word om te doen wat hulle moet, om hulle bydrae op dina- miese en innoverende wyse in ’n uiters komplekse en paradoksale Suid-Afrika te maak. My generasie (ook binne ’n gaykonteks) is vandag meer bevry as wat Prinsloo en sy tydgenote was. Dit is nog meer waar van die generasie na my. Vandag se negentien- jarige outjies en meisies (gay en straight) flankeer openlik met hul ontwerpersklere, MP3-spelers en iPods, hulle flankeer in wêreldwye kletskamers en in nagklubs binne die openbare oog. Hulle is seksueel geëmansipeerd, androgeen en wys middelvinger vir dié wat ’n probleem daarmee het. Koos Prinsloo verhale. Hulle is moeg om te wroeg, hulle is moeg vir die donker, hulle is moeg vir bagasie. Vandag bestaan daar keuses, anders as in Prinsloo se tyd toe dit grootliks nie die geval was nie. Die eksperimentele spel tussen feit en fiksie, metatekstualiteit en dokumentêre realisme is aspekte waarvoor Prinsloo bekend is. Binne die konteks van die elektro- niese era word die onderskeid tussen feit en fiksie binne virtuele gemeenskappe totaal opgehef, hiperrealisme is die norm, reëls aangaande outeurskap, oorspronklik- heid, privaatheid en ander etiese oorwegings word daagliks hersien, anonimiteit word in sy geheel geherdefinieer en hiperteksualiteit is ’n aanvaarbare lees- en skryf- strategie. ’n Jonger skrywer kan vandag van allerlei dinamiese tegnieke en metodes gebruik maak om op ’n ingrypende wyse Prinsloo af te lê en te parodieer as ’n skrywer behorende tot ’n ouer tradisie. Dat dieselfde met hom kon gebeur, is iets waarmee Prinsloo waarskynlik nie rekening gehou het in sy ontmaskering van Hennie Au- camp in “A Portrait of the Artist” nie. Waarom sal ’n jonger generasie skrywers en lesers hoegenaamd nog Prinsloo se werk as voorbeeld van literêre vernuwing ge- bruik? Waarom sou hul hulself beroep op Prinsloo se eksperimentele ondermyning van die grense tussen feit en fiksie, as hulself daagliks virtuele lewens lééf? Wat sou jong en ge-ontsensiteerde lesers vandag met ’n verhaal soos“Slagplaas” maak? Sou hulle hoegenaamd geskok wees? Sou hulle hierdie uitlewing van seksua- liteit hoegenaamd begryp? Of sou hulle dink: waarom al die selfdestruktiwiteit? Is seks nie veronderstel om fun én safe te wees nie? Hoe sou jong manlike lesers verhale soos “Grensverhaal” en “Die hemel help ons” interpreteer? Die meeste van hulle het nie ’n idee wat woorde soos “burgermageenheid”, “oproepinstruksies” en die “Wet op Amptelike Geheime, 1956” beteken nie. Beteken dit alles dat Prinsloo sy relevansie vir ’n jonger geslag verloor het? Beteken dit dat ek sy bydrae wil ontken? Hoegenaamd nie, dit sou ’n kwade dag wees as dit sou gebeur, maar dit is myns insiens nodig om sy bydrae te herdefinieer. Waarom sou TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 226 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 226 Prinsloo steeds relevant kon wees vir ’n jonger geslag? Prinsloo het op onthutsende en brutaal eerlike wyse die skadukant van menswees ten opsigte van familieverhou- dings, seksuele verhoudings en magsverhoudings blootgelê. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 Nag op ’n kaal plein. Nag op ’n kaal plein. Dolf van Niekerk. 2006. Kaapstad: Human & Rousseau. 32 pp. ISBN: 978-0-7981-4713-2. Vir die meeste lesers is Dolf van Niekerk waar- skynlik as prosaskrywer bekend: studente van die Afrikaanse letterkunde verbind hom heel moontlik met die novelle Die son struikel (1961), terwyl skoolkinders dalk eerder ver- troud is met Skrik kom huis toe (1968) en Die haasvanger (1985). Van Niekerk is egter ook die skrywer van drie digbundels: Karoosange (1975), Dubbelster (1996) en Nag op ’n kaal plein (2006). Laasgenoemde bundel is ’n poëtiese verwerking van die skrywer se jeugjare op Edenburg in die Vrystaat en het ontstaan toe die skrywer na baie jare weer sy tuisdorp besoek het. Oor sy inspirasie vir die bundel sê Van Niekerk self: “[D]aardie nag toe ek op die kaal plein onder die maan staan, begin dit rondom my lewe, is dit asof almal wat lankal dood en weg is, na my toe terugkom”. Nag op ’n kaal plein is inderdaad ’n woordgalery van gestorwenes én sterwendes: bekommerde boere, bedroefde geliefdes; ’n kleremaker, winkelier, skoolmeester, orrelis, kunstenaar, predikant en skrywer. Anders as die outobio- grafiese vertellings in Die aarde waarop ek loop (2003), het die meeste van dié “portrette” hulle egter in digvorm aan Van Niekerk opge- dwing. Die bundel is gestruktureer rondom ’n aantal binêre opposisies wat in ’n toestand van spanning eerder as konfrontasie met mekaar verkeer, byvoorbeeld donker – lig; dag – nag; oud – jonk; lewe – dood; teen- woordigheid – afwesigheid. Vanweë hierdie bifokale visie is die meeste verse gestroop van die hinderlike patos en sentimentaliteit wat poëtiese memoirs soos dié dikwels kort- wiek. Meeste verse is vloeiend en word oor- heers deur ’n elegiese inslag. Verlies, onop- geloste verdriet, verganklikheid, liggaamlike agteruitgang, ontnugtering en eensaamheid staan voorop. Cloete (2006: 17) noem dit tereg “verganklikheidsverse” aan die hand waarvan daar teruggekyk word “in die gestolde wêreld van ’n jeug” (5) met die doel om juis aan die hand van dié jeugervarings weer vooruit te kyk na die naderende dood. Koos Prinsloo verhale. Die skadukant van die menslike kondisie en magsmisbruik is nie tot ’n bepaalde tyd of plek beperk nie. Al wat verander, is die gesig en nie die essensie daarvan nie. Prinsloo se werk bied belangrike insigte in die sosiopolitiese en literêre landskap van die 1970’s en 1980’s. Prinsloo is seker een van die belangrike eksponente van literêre vernuwing gedurende die 1980s. Hierdie aspek van sy werk kan jonger lesers belangrike insigte gee in die aard van eksperimentele prosa in Afrikaans veral as dit met voorafgaande en huidige tradisies vergelyk word. Vir my bly Prinsloo se kompromislose en rebelse aard (betreffende sy persoonlike lewe en skryfwerk) sy uitstaande en blywende bydrae. Sy verhale besit ’n eerlikheid en persoonlike integriteit wat min skrywers hom kan nadoen. Jonger lesers, skrywers en navorsers kan sy werk as aanknopingspunt gebruik om vir ’n slag uit hul virtuele gemaksones geruk te word. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 227 227 2/3/2009, 9:37 PM 227 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd blommelied” hoor (gedig 5), vind ’n weer- klank in dodemars wat die orrelis vir haar gestorwe beminde in gedig 6 speel. Gedig 11 eindig met “[…] Maar sy plek / is leeg en sy vrou is leeg en uiteindelik / is almal se skoene uitgetrek”. By wyse van ’n semanties vernuf- tige variasie begin gedig 12 met: “Voor ’n voet ’n nuwe spoor kan laat…”. In gedig 13 sowel as in gedig 14 word ’n hunkering na die ontwykende (ge)liefde eers uit ’n vroulike en dan uit ’n manlike perspektief verwoord. Die predikant [“die groot voël uit die pastorie”] wat in gedig 23 met ’n uil in verband gebring word, se gebed word in gedig 24 verbatim weergegee. In gedig 25 word die versugting uitgespreek dat woorde “liggaam kry” en die digter “[…] van alle dwang / en wil tot skryf bevry”, terwyl “hierdie woorde” in gedig 26 (die slotgedig) juis die “vlerke” (dus die lig- gaam) van die spreker se gedagtes en gees word. Nag op ’n kaal plein. Só buig die kinderlyfies wat op die plein bondeltjie maak “soos skape in ’n reën” grafwaarts […] / na die rus van onskuld en vergetelheid” (gedig 2) (my kursivering); die draers van die kleremaker se klere (gedig 3) is nie meer net “ouderlinge Nag op ’n kaal plein bestaan uit 26 genom- merde verse wat tot só ’n mate tematies by mekaar aansluit en met mekaar oorvleuel, dat hulle ook aaneenlopend gelees kan word as ’n enkele gedig met 26 ongeveer ewe lang afdelings. Die “(k)aal plein onder die maan” van die eerste gedig word byvoorbeeld in gedig 2 ’n plein wat “wemel van kinders”. In gedig 4 soek die vrou in die lang wit rok – “is dit haar trourok of haar doodsgewaad?” – juis “tussen dié malende kinders rond”. Die verdriet van die ‘blommevrou’ wat nie weet waar “haar byna-man se beendere lê” nie en tot aan “die einde […] Marlene Dietrich se TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 228 2/3/2009, 9:37 PM 228 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd en diakens, / fyn vroue en boere, soldate en menere” nie, maar almal wat “wag om geklee te word vir die nag wat kom” (7); die soekende vrou in gedig 4 se trourok word ’n “doodsge- waad” (8); die skoenmaker wat in gedig 11 sy ysterlees, hamers, vingerhoed en houtvoete soek, besef opeens met ’n skok: “[…] sy plek / is leeg en sy vrou is leeg en uiteindelik / is almal se skoene uitgeskop” (15); terwyl die minnaars in gedig 16 se hande en arms uitein- delik stil raak, “weerloos teen die weerloos- heid” (20) Die bundel is dus beide ’n bestekop- name van ’n lewe en ’n voorbereiding op die einde; ’n afskeid waarin die grens tussen lewe en dood toenemend wasig raak: Dié bewustheid van die mens se nietigheid in die aangesig van die dood, blyk ook duidelik uit talle gedigte waarin daar besin word oor die ligaamlike broos- en uitgelewerdheid van die mens. In gedig 3 word die kleremaker byvoorbeeld ’n slagoffer van sy lewenstaak: […] Dié bewustheid van die mens se nietigheid in die aangesig van die dood, blyk ook duidelik uit talle gedigte waarin daar besin word oor die ligaamlike broos- en uitgelewerdheid van die mens. Nag op ’n kaal plein. In gedig 3 word die kleremaker byvoorbeeld ’n slagoffer van sy lewenstaak: […] Want kryt verpoeier mettertyd en saam met lapstof pak dit in die borskas saam; die longe droog langsaam uit, die lyf teer op homself en as die laaste lugsel verhard, die asem vlak in die lugpyp lê, gee die brein ’n teken vir die hart. (7) In gedig 10 spreek ’n terminaal verswakte boer die versugting uit om nog een jaar lank die skeiding van seisoene en die oorgange in die natuur te bestudeer, want In gedig 10 spreek ’n terminaal verswakte boer die versugting uit om nog een jaar lank die skeiding van seisoene en die oorgange in die natuur te bestudeer, want […] as hy dié oomblikke soos skape in ’n kraal kan jaag – elke antwoord soos sy skape ken – sal hy dalk verstaan hoe die groeisel in sy ingewande vreet, sy lyf so kwaad kon word dat hy hom teen homself kon keer en die lewe stelselmatig sel vir sel verteer. (14) […] ek het nie vergeet; ek twis nog met die skielikheid, die stompheid van jou gaan – die afwesigheid wat groet en woorde half verbied […] (30) […] ek het nie vergeet; ek twis nog met die skielikheid, die stompheid van jou gaan – die afwesigheid wat groet en woorde half verbied […] (30) [ ] as hy dié oomblikke soos skape in ’n kraal kan jaag – elke antwoord soos sy skape ken – sal hy dalk verstaan hoe die groeisel in sy ingewande vreet, sy lyf so kwaad kon word dat hy hom teen homself kon keer en die lewe stelselmatig sel vir sel verteer. Nag op ’n kaal plein. (14) Die skielike en onbevredigende afskeid wat die spreker van sy geliefde moet neem, word geëggo deur talle skimmige gestaltes wat ook worstel om afskeid te neem of om hulle by die dood van dierbares te berus: ’n ongehude moeder wat vrugteloos tussen die kinders na haar seuntjie soek; die blommevrou wat “ver- niet soos elke dag / met blomme in haar hand” op haar byna-man se tuiskoms wag; die or- relis se dodemars vir haar beminde; die man wat by sy vrou se graf vra “wat hy moet maak / met hul dogter wat ryp en elke maand / al rusteloser in haar klere raak”; en die vrou wat op haar wittebrood haar man in ’n trein- ongeluk verloor: En in gedig 18 hardloop ’n ontstelde seun kaalvoet deur die klipperige stofstrate, weg van sy ouerhuis […] waar sy babasuster stil en gloeiend in haar koorsbed lê – tot sy voete die ritme van sy gedagtes vind: […] “Jesus min my, praat tog met die dokter, God; Jesus min my salig lot.” (22) En in gedig 18 hardloop ’n ontstelde seun kaalvoet deur die klipperige stofstrate, weg van sy ouerhuis […] waar sy babasuster stil en gloeiend in haar koorsbed lê – tot sy voete die ritme van sy gedagtes vind: […] “Jesus min my, praat tog met die dokter, God; Jesus min my salig lot.” (22) Die oorheersende gedagte is dikwels dié van eensaamheid. Die insig van die boerseun wat in gedig 20 na sy pa se beeste soek – “[…] daar is nie raaisel / of begin of einde nie maar alles loop aaneen / en in die die lewe en die dood / is elkeen uiteindelik alleen” (24) (my kursive- ring) – dien as inspirasie vir van die mooiste Dit was nog wittebrood, God – op watter van die duisend plekke kan ek dié blom vir hom neerlê, waar kan ek rou? Of moet ek al die sewejaartjies eenmaal hier kom strooi dat ek net elke sewe jaar sal sterf soos nou? Nag op ’n kaal plein. (25) TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 229 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 229 gedigte (en hier verraai ek my persoonlike voorkeur) in die bundel, soos byvoorbeeld die gedig waarin ’n jong wewenaar die graf van sy vrou besoek vir raad met hul onrustige tienerdogter: is en gevolglik letterlik iewers bestaan – ’n wêreld wat nie uitgelewer is aan die verby- gaan van tyd nie, daarom dat “selfs vergank- likheid vergaan” (5). Tog laat hy blyk dat toe- gang tot hierdie jeugwêreld problematies is: 1 9 […] bleek lig skyn by skrefies in, dit lewe ’n oomblik en sak in die duister terug. Donker is al lig in dié gestolde wêreld van ’n jeug […] (5) 2 […] hy gly deur al die krake van die nag maar keer met leë hande terug […] (6) 2 […] hy gly deur al die krake van die nag maar keer met leë hande terug […] (6) Aan die ander kant is hy hom pynlik daarvan bewus dat “dié gestolde wêreld van ’n jeug” slegs in die geheue bestaan. Dat dit herinne- ringe aan verbygegane dinge is: “Die plein we- mel van kinders, / almal is grys, deursigtig tot in / hul verlede…” (6); “daar is niks wat pas vir skouer en heup en been / van lywe wat maar skimme was” (7) en “Ou orrelklanke syfer uit die kerkgebou, / rookgeskrewe tekens van psalms en gesange / wat verstrengel raak met die stof / van herinneringe” (10) (my kursivering). Dan is daar ook die vers waarin ’n bejaarde vrou haar werf, haar “strokie sand”, met be- sem en hark en vee voordat sy haar huis bin- negaan: Aan die ander kant is hy hom pynlik daarvan bewus dat “dié gestolde wêreld van ’n jeug” slegs in die geheue bestaan. Dat dit herinne- ringe aan verbygegane dinge is: “Die plein we- mel van kinders, / almal is grys, deursigtig tot in / hul verlede…” (6); “daar is niks wat pas vir skouer en heup en been / van lywe wat maar skimme was” (7) en “Ou orrelklanke syfer uit die kerkgebou, / rookgeskrewe tekens van psalms en gesange / wat verstrengel raak met die stof / van herinneringe” (10) (my kursivering). Nag op ’n kaal plein. In gedig 15 wil die kunstenaar ’n spesifieke vrou se wese in houtskool vaslê, maar wonder hui- werend: Henk Rall, een van die minder bekende Ses- tigers, het tussen 1966 en 1982 vyf digbun- dels die lig laat sien. Met sy kortverhale, waar- onder die meermaals gebloemleeste “Omba muungu”, het hy groter bekendheid verwerf. Twee romans uit sy pen het ook al verskyn. Hoe vang hy die inhoud van haar oë vas, die lyne van haar mond wat opwaarts in die hoeke vou? Want tussen kyk en woord sal hy haar wese vind, lê die waarheid van haar siel […]” (19) (my kursivering) Hoe vang hy die inhoud van haar oë vas, Rall het ’n gebeurtenisryke lewe gelei as jagter, reisiger en mediese navorser, sodat hy lang tye buite Suid-Afrika woonagtig was. Anders as in sy vorige bundels vind relatief min hiervan neerslag in Geskrifte van ’n ver- miste digter (voortaan tot Geskrifte afgekort). Met hierdie bundel keer hy, na ’n digterlike swye van ’n kwarteeu, as ’t ware eerder terug na die kontrei van sy vorming as mens, naam- lik die Noord-Kaap. Van Niekerk is duidelik bewus van die on- mag van taal om “die […] wêreld van ’n jeug” op papier te laat stol. Op bedrewe wyse maak hy juis van dié onvermoë treffende poësie: 25 Dit gebeur veral in die openingsafdeling, “Onthou”, en in die vierde afdeling, waarvan “Uitsê” die titel is en waarin veral sosiaal-poli- ties betrokke en religieuse verse voorkom. In laasgenoemde afdeling klink (fasette van) Noordwestelike Afrikaans, ook al breedweg as Oranjerivier-Afrikans bestempel, meer opvallend op, sodat die outentiekheid en in- timiteit van die segging vergroot word. Hy draai die bladsy om – los woorde gly op die tafelblad; hy keer hulle aan, rangskik lukraak maar als bly sinloos; hy vervloek die onmag van sy verbeelding en verstand: waar moet hy soek na die gestalte van sy liefde, die omtrek van sy smart; waarmee teken hy sy soeke na God, sy vrees vir die nag van niks? […] (29) ’n Kennelike liefde vir die bepaalde kon- trei, sy gestroopte aard, sy menstipes en hul kenmerkende tongval, is iets wat Rall deel met onder meer die Van Wyk Louw van Nuwe verse, met S. J. Nag op ’n kaal plein. g 12 […] Sy sluit haar deur, kom tuis in die skemerstilte wat nooit deur kind of kraai verbreek is nie; omring van haar geskiedenis en die jare van haar tyd wat sy met hekelnaald en gare in stringetjies en ogies vang tot patrone van genoegsaamheid. (16) Enersyds is daar dus die poging om iets van die verlede te verewig: “Hy wou vir oulaas weer probeer / om die oomblik vas te vang:” (14). Andersyds die bewustheid dat niks vasgevang of verewig kan word nie, maar dat die tyd onverbiddelik en onomkeer- baar verbygaan. Dat alles uiteindelik maar “stof” (en dan boonop die “stof van herinne- ringe”) is: In ’n sekere sin is dit ook wat Dolf van Niekerk in dié bundel doen: hy temper die verlies, verdriet en verganklikheid deur dit in (woord)stringetjies en ogies te vang “tot pa- trone van genoegsaamheid”. In Nag op ’n kaal plein word daar nie net teruggedink aan die verlede en vooruitge- dink aan die dood nie, daar word ook indrin- gend nagedink oor die aard en rol van die geheue. Die (bejaarde/ouerwordende) ek- spreker – vergelyk veral gedig 2 en 26 – wend verskeie pogings aan om die wêreld van sy jeug in die geheue, maar ook in tyd en in taal, vas te vang. Aan die een kant is dit byna asof hy suggereer dat die verlede in die tyd gestol 1 […] Die nag is stof, die vlerkklap van vlermuise jaag dit op, die maan word goud in ’n werwelwind; die stof sif neer in die vorm van gestorwenes. (5) […] Die nag is stof, die vlerkklap van vlermuise jaag dit op, die maan word goud in ’n werwelwind; die stof sif neer in die vorm van gestorwenes. (5) Tog het die digter-spreker slegs taal om ge- stalte te gee aan die wêreld van sy jeug en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 230 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 230 Geskrifte van ’n vermiste digter. Henk Rall. Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 156 pp. ISBN: 978-1-86919-187-0. aan die figure wat hierdie wêreld bewoon het. Maar taal is onvolledig en ontoereikend, omdat dit ervarings wat buite taal lê, in woorde (dus in taal) probeer vasvat. Nag op ’n kaal plein. Pretorius en Boerneef, en uit meer onlangse tye met Donald Riekert en George Weideman – selfs ook met Hans du Plessis, Thomas Deacon en Euodia Engels, hoewel hy nie laasgenoemde drie se ver ge- voerde nabootsings van Griekwa-Afrikaans benut nie. ’n Gedig soos “Skawagters” herin- ner voorts aan D. J. Opperman se gewilde “Kersliedjie”. Die bekoring van Nag op ’n kaal plein is veral geleë in die bedrieglike eenvoud van die taal en beelding in dié kort bundel. As aan- grypende besinning oor “die misterie van die lewe / en die wonder van die dood”, verteen- woordig dit ’n hoogtepunt in Van Niekerk se oeuvre. Thys Human Universiteit van Johannesburg, Johannesburg Thys Human Universiteit van Johannesburg, Johannesburg Daar is ook nog afdelings waarin oor kuns, die kreatiewe proses en digterskap besin word (afdeling 2, “Skep”), waarin die liefde TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 231 2/3/2009, 9:37 PM 231 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd In verse oor die karige omgewing van die droë Noordweste dra sulke vaste vorme by om die strakheid van daardie wêreld te sug- gereer – en word die suggestie nog sterker gemaak deurdat die versreëllengtes meestal kort gehou word en deurdat die strofes selde die kwatrynlengte oorskry, soos in die gedig hierbo. Soms verswyg die digter ook nog die “ek” as subjek van die sin om die indruk van onpersoonlike gestrooptheid te versterk. Vergelyk in hierdie verband die volgende ge- dig: en die erotiek as temas oorheers (afdeling 3, “Liefhê”) en, ten slotte, waarin gekyk word “‘op ’n leeftyd en die doderyk’ en na geloof teen die agtergrond van wetenskaplike ken- nis” (soos in die uitgewersbrief oor die afde- ling “Besin” verduidelik word). ’n Ekologiese bewustheid, asook ’n nietig- heidsbesef wat in sowel kosmiese en ewolu- sionistiese as religieuse terme beleef word, val voorts op in die slotafdeling: Vergelyk in hierdie verband die volgende ge- dig: Meteoriet Verbeelding Onder ’n kranslip in ’n dro’ pan se kring, tussen klip en brosdoring; ’n aartsengel se veerwolkvlerke. Waar die (Noordwestelike) spreektaal opval- lend gemaak word, of woordspel op die voor- grond tree, bereik dit in samehang met die vormvastheid meermale ’n speelse en vernuf- tige kwaliteit wat aantreklik is. Gedigte soos “Coq au vin” en “Noag” is voorbeelde hiervan. Verreweg die opvallendste faset van Geskrifte is egter die vormgewing van die gedigte, soos al uit die aangehaalde vers behoort te blyk. Anders as wat meestal die geval was in Rall se vorige bundels, is dit naamlik vaste(r) vorme, soos die sonnet en gedigte in paarrymende distigons en in (veral kruisrymende) kwa- tryne, wat oorheers. In die meeste gedigte in Geskrifte skep Rall egter ’n haglike tipografiese spanning deur die opmerklike wyses waarop hy enersyds eindrympatrone handhaaf (selfs, soos hierbo TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 232 2/3/2009, 9:37 PM 232 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd gesien kan word, deur woordsamestellings te ontheg), andersyds juis daardie patrone laat vervaag deur half- of swakryme (waar byvoorbeeld beklemtoonde en onbeklem- toonde lettergrepe rym) te benut. Dié span- ning is ook sterk voelbaar in die wyse waarop sekere vastighede van byvoorbeeld die Italiaanse sonnet volgehou, maar ander klassieke kenmerke van dié vorm, byvoor- beeld metriese en versboureëlmatighede, in die wind geslaan word. Soms is daar ’n goeie saak uit te maak dat derglike tipografiese spanningskepping funk- sioneel is (byvoorbeeld as medesuggestief van die “stil, verhewe lig” wat terselfdertyd “vervlietend sypel” in “Monet”; of van die “steierende stoei” en “heup-ontwrigte worsteling” in “Gauguin”; of van die “skoon- gewerkte marmer” na die “droom se end” toe in “Camille Claudel”). In te veel gevalle lyk dit egter na rym ter wille van die rym en na vorm ter wille van die vorm. Rym- en vormdwang dus. Na my mening werk die vorm(oor)be- wustheid dikwels stremmend in met betrek- king tot die emosionele en hartstogtelike meegesleurdheid waarvan getuig word in die gedigte van die afdeling “Liefhê”. Die vorm- dwang vererger ook die effense komieklik- heid van sekere beelde en uitdrukkings in liefdesverse soos “Liedesroos”, “Portret” (“hoe mooi / jou intrige-in-rooi”), “Sirkusperd” (“om my oorstelpte hart / jou liefdesles te leer van ry-my-hard”) “Misére” en “Somerster”. bestel. ’n Keer of wat wou die vooropgeplaaste tipo- grafiese spel, wat in die frekwente benutting van woordafkappings aan ortografiese eks- perimentering grens, my verlangs aan die Amerikaner e.e. cummings se werk herinner. Ek bemerk egter nie in Geskrifte tekens van ’n soortgelyke radikale uitdaging van die vers- kunstradisie op stilistiese en vormlike vlak soos by cummings nie. Trouens, die indruk wat ek oorhou, is eerder van ’n ietwat angs- vallige en dikwels onhandige poging om aan- sluiting daarby te soek – om die “fragile wo- ven gold” te vind waarvan die titel van die bandskildery (uit die hand van Lynette ten Krooden) gewag maak. Of sou ’n mens by wat Rall doen moet dink aan minimalistiese verskuns? Daarvoor kom die minimalistiese ’n Keer of wat wou die vooropgeplaaste tipo- grafiese spel, wat in die frekwente benutting van woordafkappings aan ortografiese eks- perimentering grens, my verlangs aan die Amerikaner e.e. cummings se werk herinner. Ek bemerk egter nie in Geskrifte tekens van ’n soortgelyke radikale uitdaging van die vers- kunstradisie op stilistiese en vormlike vlak soos by cummings nie. Trouens, die indruk wat ek oorhou, is eerder van ’n ietwat angs- vallige en dikwels onhandige poging om aan- sluiting daarby te soek – om die “fragile wo- ven gold” te vind waarvan die titel van die bandskildery (uit die hand van Lynette ten Krooden) gewag maak. Of sou ’n mens by wat Rall doen moet dink aan minimalistiese verskuns? Daarvoor kom die minimalistiese Daar is trouens so ’n opvallende neiging na half- en swakeindryme in baie van die ge- digte dat ’n mens wonder waarom die digter dan die versbou (soms ook die sinsbou) op daardie en ander plekke wil “dwing” om tog die rympatroon te gehoorsaam. Tog, in ’n gedig soos “Hemingway” dra die spanning tussen rymdwang en rym- struikeling weer substansieel by om die Amerikaanse skrywer se berugte “geswaaid- heid” te suggereer! TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 233 2/3/2009, 9:37 PM 233 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd saam met ’n vreemde vrou (Sarah), ’n bruin vrou, en twee kinders agter die blou deur teenoor die werklikheid van sy “vroeëre” bestaan met Embeth, ook ’n bruin vrou met wie hy nie kans gesien het om te trou nie, en Lydia. Hy kan egter die woonstel waarin hy en Lydia woon nie weer vind nie en niemand anders weet skynbaar van die bestaan daarvan nie. bestel. Daar is, terloops, interessante ooreenkomste tussen hierdie woonstel 1313 (79), die verteller en woonstel 13A en 13B in Brink se kortverhaal “Dertien”. Hy moet aan die einde terugkeer na ’n bestaan in die “nuwe” huis agter die blou deur, wat teen die einde van die verhaal geel geverf is. Binne is egter wel ’n hele versameling foto’s wat onder andere persone uit sy verlede en hede uitstal. Asof in ’n droom het hy sy werklikhied verloor en asof in ’n droom moet hy soos ’n vreemdeling ’n nuwe werklikheid binnestap. tekens egter te toevallig en inkonsekwent voor, en getuig die beeldspraak in Geskrifte byvoorbeeld nie van die geometriese vorm- bewustheid van die minimaliste nie. Op die keper beskou is Rall se sesde dig- bundel, hoewel nie sonder mankemente nie, ’n nogal boeiende een. Die mooi bandontwerp getuig van die geneentheid jeens dié lank “ver- miste” digter by die uitgewer – ’n geneent- heid wat ook spreek uit die ongewoonheid dat twee gedigte deur die uitgewer self die bundel open en sluit. ’n Mens het waardering vir die wyse waarop ’n minder bekende vete- raan van die Afrikaanse digkuns op hierdie wyse gehuldig én sy oeuvre versterk word. Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein In die tweede verhaal, “Spieël”, moet Steve, die argitek, een oggend in die spieël ontdek dat hy skielik swart is. Behalwe vir sy eie ontsteltenis word die ervaring verder ver- vreemdend omdat slegs buitestanders soos die bergies en die au pair, Silke, hom as swart be- leef, terwyl sy eie gesin en kollegas niks vreemds aan hom opmerk nie. Teenoor die melancholiese stemming van ’n verlore wêreld in die eerste verhaal, is hierdie teks egter besonder driftig en aggressief in die beskry- wing en uitbeelding van die karakter se woede en frustrasie. Dit word verwoord teenoor sy kollegas, die bergies en ook op sy uiterste in die sekstoneel met Silke. Soos die eerste ver- haal word hierdie man ook ’n vreemdeling vir homself, maar hy staan spesifiek uitgesonder as die Ander vir albei groepe in die restaurant tydens die rooftoneel. Die werklikheid wat hom aan die einde konfronteer is dié van ’n gebreekte spieël (identiteit?): “Ek dink daar lê vir ons ’n paar jaar van teëspoed voor.” Ander lewens. ’n Roman in drie dele. André P. Brink. 2007. Kaapstad, Pretoria: Human & Rousseau. 264 pp. ISBN: 978-0-7981-4958-9. André P. bestel. Brink se nuwe roman, Ander Lewens: ’n Roman in drie dele, kan met die eerste lees by die leser die gevoel laat van een lang cliché: ’n herhaling van sy vorige verhale, karakters, temas, eksplisiete seks, begeertes, politieke verset en die belangrikheid van stories. By die tweede lees begin ’n mens anders reageer. Die verhaalgegewe in die drie verhale of novelles sluit al drie aan by ander, parallelle wêrelde, selfs onwaarskynlike droomwêrel- de wat naas ’n werklikheid in die teks geplaas word sodat karakters kan voel hulle is in “’n ander, alternatiewe dimensie, waar jy nooit weer by jou vertroude wêreld kan uitkom nie” (193). Die drie mansvertellers is al drie kunstenaars: skilder, argitek en pianis. Da- vid, in die eerste teks: “Die blou deur”, ervaar die onwerklike, alternatiewe nuwe bestaan Die derde verhaal, “Appasionata”, het De- rek, die pianis as verteller. Soos by die ander twee mans het ook hy die begeerte na meer as TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 234 2/3/2009, 9:37 PM 234 20 Resensies 03.pmd een seksuele ervaring, maar dié keer loop hy hom vas in ’n medekunstenaar, die wêreldbe- roemde sangeres Nina Rousseau, wat nie op daardie gebied met haar begeleier wil saam- speel nie. Die verhaal met onheilspellende vooruitwysings na geweld, moord en spoke stuur onvermydelik af op ’n tragiese en drama- tiese einde in ’n ou familiehuis naby Tulbagh. na die fotogalery (67–71) waar hy elke keer wanneer hy die gallery besoek ander foto’s tussen die bekendes raaksien, ander detail daarin opmerk en sekere foto’s vermis, waar baie van hierdie foto’s meer as een kant van ’n komposisie beklemtoon en tog ’n eenheid skep. Die vraag na identiteit is veral in die eerste twee verhale opvallend: David wat oënskyn- lik sy lewe met ’n vreemde vrou en kinders moet voortsit en Steve wat sy lewe as swart man moet herontdek en -interpreteer. Hierdie drieledige roman vra egter ’n noukeuriger lees, soos om die komplemente- ring van die een verhaal deur die ander na te gaan, mét die herhaling van clichés want die geheim is “om al die regte clichés te leer ge- bruik” en die índruk van ’n goeie drama wat sleg opgevoer is te skep of ’n film wat oor en oor speel, maar nie ’n goeie film is nie (93, 117, 175). bestel. Dit is alles deel van ’n teks wat in- speel op homself, soos Opperman se “blik op blik op blik”: ’n mise en abyme met ’n verskei- denheid spieëlbeelde en -verwysings wat skynbaar geen eindpunt het of wil hê nie. Maar dan moet die leser al die belangrike verwysings opvolg, anders kan jy “’n baie wesenlike leidraad kwyt wees” (152). p Sentraal in die roman is die spieël en spieël- beelde en daarmee gepaardgaande die paral- lelle gebeure, karakters en tematiese verwy- sings wat in al drie verhale voorkom. So word ’n netwerk van interne intertekstuele verwy- sings geskep, wat mekaar vooruit en retro- spektief weerspieël. Die vervaging van grense tussen werklikheid en droom, groeperinge in die samelewing, ruimtes en gebeure lei tot ’n kringloop van onvoltooidheid, die een deur wat na die ander lei, ’n doolhof-ervaring by die fokalisators en soms ook die leser. Die onderlinge skakels tussen die drie verhale maak interessante leesstof, maar kan ook lei tot ’n herinterpretasie van die teks en intrige. ’n Herbesinnning oor die verband tussen fik- sie en werklikheid word geïmpliseer en die teks ondermyn voortdurend tradisionele sie- ninge oor die roman met ’n veelvoud van strategieë om ’n roman as “tromp-l’oeil” (113) en mise en abyme te skep. Die ek-vertellers, die drie mans as skilder, argitek en pianis (en ook die vroue as kunste- naars in eie reg), verteenwoordig nie slegs die wêreld van die kuns nie, maar ook die mens se soeke na identiteit. In hierdie soek- tog is die oorwinning van meer as begeerlike vrouens op die oog af vir die mans-vertellers baie belangrik, maar die seksuele vervulling word ook ’n onvoltooide soektog wat soms na desillusie en selfs die dood lei. Lesers sou self kon nagaan hoe hierdie gegewe aansluit by Calvino se metatekstuele roman: If on a Winter’s Night a Traveler, en Brink se bespre- king daarvan as uitbreiding oor die posisie en stryd van manlike en vroulike lesers van tekste in The Novel. Daar is genoeg interteks- tuele en metatekstuele verwysings in hierdie roman om so ’n ondersoek te regverdig. Ander Lewens is ’n Brink-roman wat vlot lees met kenmerkende hebbelikhede soos enumerasies en parentetiese afwykings, maar ook humor. Die roman ewenaar beslis nie stilisties die gehalte van vorige romans soos Bidsprinkaan en Duiwelskloof nie. Jasmyn. Jasmyn. Pieter Fourie. 2008. Pretoria: Protea Boekhuis. 67 pp. ISBN 978-1-86919-260-0. Pieter Fourie. 2008. Pretoria: Protea Boekhuis. 67 pp. ISBN 978-1-86919-260-0. Pieter Fourie, wat onder andere met die Hert- zogprys vir Drama in 2003 bekroon is, se jong- ste gepubliseerde drama Jasmyn (2008) sit ’n opvallende tema in dié oeuvre voort, maar herskryf dit ook. Dit is die voorstelling van vroue wat in lewensituasies verkeer waarin hulle teenoor ’n patriarg of ’n vorm van pa- triargale magsuitoefening te staan kom. Waarskynlik die bekendste voorbeelde van hierdie magsverhouding is Fourie se voor- stelling van ’n epileptiese Anna in Ek, Anna van Wyk (1986), of Anna Cronjé in Die kogge- laar (1988). Anna van Wyk word deur haar skoonvader, Senior, die kerk en die gemeen- skap tot ongewensde huweliksmaat en “teel- dier” gereduseer, met die gevolg dat haar plek deur ’n “geskikte” plaasvervanger ingeneem word. Anna Cronjé moet vir haar man, Boet, ’n nageslag verseker en daarom word sy in die veld gelaat sodat haar liggaam die ge- skikte temperatuur kan bereik om Boet se wens waar te maak. Sy is egter soos die boer, Karel, in Koggel- manderman, ’n “has been”, “’n vervalle ou skoonheidsikoon” (vergelyk die flapteks), en baron Carlos se erflating is slegs die moto- riese moment wat tot hierdie gevolgtrekking lei. Sy ontvang die geld op voorwaarde dat sy ’n minnaar werf wat minstens twintig jaar jonger as sy is en dat sy ’n verjongingspro- gram voltooi wat plastiese chirurgie, sielkun- dige berading, hormoonbehandeling en iden- titeitsmanipulasie, of die skep van ikoonsta- tus, insluit. Die skep van ikoonstatus moes saamhang met die internasionale vrystelling van ’n skoonheidseep wat na haar vernoem sou word, naamlik Beulah Jasmine. Dat die hoofkarakter, Beulah, in Jasmyn (2008) nie by dieselfde magsverhoudings as sommige vrouekarakters in Fourie se vroeëre dramas betrokke is nie, word gou uit die han- delingsverloop duidelik. Anders as in die geval van die twee Anna’s is Beulah aanvanklik vol selfvertroue en handhaaf, selfs domineer, sy haarself teenoor haar een-en-sewentigjarige persoonlike stilis, Dennis. Dit geld ook van haar nuwe persoonlike assistent, Jerome, wie se posbetiteling Dennis “wyslik interpreteer as chauffeur, gourmet chef, lyfkneg en ka- telknaap” (8). Selfs baron Carlos, ’n vorige minnaar, word in die vorm van ’n skildery tot stomme voyeur gereduseer, al erf sy van hom veertig miljoen rand. bestel. Die losser styl en stereotipiese Brink-karakters dra by tot die aanvanklike reaksie van ’n teks vol ou kennisse, maar daar is tog genoeg om oor te wonder en in te delf vir die nuuskierige leser. Die tema van die interpretasie van ’n teks en tekste word myns insiens die duidelikste aangedui in die eerste verhaal se verwysing Johan Anker Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie, Wellington Johan Anker Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie, Wellington TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 235 235 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 235 20 Resensies 03.pmd beeld is Koggelmanderman (2003), waarin ’n twee-en-sestigjarige boer met ’n uitgetrede ballerina trou wat op die buurplaas kom boer het. Die stuk begin met ’n konfrontasie tus- sen boer en koggelmander, maar dit word, soos in Jasmyn, gou duidelik dat die koggel- mander die boer se libido in ’n verhulde, sek- suele sin verteenwoordig (Van Rensburg 2003: 11). Daarenteen is daar in Jasmyn eks- plisiet van libido in ’n seksuele betekenis sprake. Waar die klem in Koggelmanderman op die manlike ervaring van libido val, val die klem in Jasmyn op die vroulike ervaring daarvan, soos wat dit onder andere uit die vroulike register in die dialoog blyk. Verge- lyk byvoorbeeld Beulah se kritiek op Jerome se “slap boudjies en daai linkerhangskouertjie” (10), of die slotgedeelte van die eerste bedryf waarin sy hom doelbewus verlei (28–41). Hierdie verleiding is haar nakoming van die baron se voorwaarde wat haar in staat stel om haar erflating te ontvang. Haar triomfan- telike uitroep aan die einde van die bedryf, “Eureka!” (41), is ’n aanduiding dat sy aan die voorwaarde voldoen het. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 Jasmyn. Beulah se insig in haar has been-status en haar situasie breek slegs momenteel in die slot deur in haar erkenning teenoor Dennis dat sy al vir drie maande lank blomme aan haarself stuur asof dit van beroemde glans- Beulah se voorstelling sluit by voorstel- lings aan van karakters in Fourie se dramas wat breedweg na 2000 gepubliseer is. ’n Voor- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 236 2/3/2009, 9:37 PM 236 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Juis die wyse waarop die klem in die han- deling op skoonheid en die kyk- of sien-motief val, kan as ’n vorm van kommentaar op skoonheid en roem of as metateoretiese kommentaar op die aard van die teks beskou word. Die “persone” wat aan Beulah blom- me “stuur”, bestaan in haar herinneringe en was dus verganklik – ’n ironiese verganklik- heid, want sy probeer hulle tot lewe roep deur die blomme aan haarself te stuur asof dit van hulle af kom (63). Ook die gebruik van mas- kers in die teks (onder andere van Nefertiti) staan in diens van twee werklikhede: om die ou, vyf-en-sestigjarige Beulah se gesig voor en onmiddellik na haar operasie te versteek en, soos die voorstelling van ’n handeling op ’n verhoog, die skoonheid van die toekoms- tige Beulah in die vooruitsig te stel. Ook die verdubbeling van karaktername (Jerome/ Danie, Beulah/Jasmine) dra tot ’n metateore- tiese interpretasie van twee werklikhede in teks en opvoering by. mense kom. Dit lei Dennis daartoe om op te merk: “Tyd is ’n bloedhond. Altyd op jou spoor. Niemand ontsnap hom nie.” (63) Om- dat sy die produk van identiteitsmanipulasie is, met ander woorde soos die jasmynblom- metjie van diamante, sonder enige geur (66- 67), wat sy in die slot wil laat maak, kan sy, soos Lorca se karakter, Yerma, nie uit haar tragiese, geïsoleerde lewensituasie ontsnap nie. Daar word onder andere op die slotbladsy na Lorca as interteks verwys. Die dramateks se motto vang iets van hier- die tragiese eensaamheid vas. Dié woorde kom uit die tweede deel (“Putting It Togeth- er”) van F. Scott Fitzgerald se opstelreeks ge- titel The Crack-Up wat in Maart 1936 in die Amerikaanse tydskrif Esquire verskyn het (Fitzgerald 2008). Soos in die geval van Lorca se karakter, val die ooreenkomste tussen Fit- zgerald en Fourie se karakter Beulah op. Jasmyn. Die motto lui soos volg – die gedeelte wat in die gepubliseerde teks opgeneem is, word met behulp van skuinsdruk aangedui: So beskou, sluit Pieter Fourie se voorstel- ling van Beulah werklikheid en voorstelling, belewenis en droom, in alles gegarneer met die waarskynlikheid van momentele selfin- sig by die hoofkarakter wanneer sy erken dat sy die blomme aan haarself gestuur het. Daardeur skep sy self die tragedie van ’n lewe van skoonheid, maar ’n lewe wat soos ’n jas- mynblommetjie van diamant ewig, hard en reukloos is. But at three o’clock in the morning, a forgot- ten package has the same tragic importance as a death sentence, and the cure doesn’t work — and in a real dark night of the soul it is always three o’clock in the morning, day after day. At that hour the tendency is to refuse to face things as long as possible by retiring into an infantile dream — but one is continually startled out of this by various contacts with the world. One meets these occasions as quickly and carelessly as pos- sible and retires once more back into the dream, hoping that things will adjust themselves by some great material or spiritual bonanza. Johan Coetser Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria Johan Coetser Verwysings Fitzgerald, F. Scott. 2008 [1936]. “Putting it together”, tweede deel van The Crack-Up. Esquire, Maart. Aanlyn: <http://www. esquire.com /features/the-crack-up-2>. Toegang 11 Oktober 2008. Van Rensburg, Cas. 2003. Drama koggel Akademie: ‘Koggelmanderman’ bevestig prysdilemma. Burger, 29 September:11. byna liefde. byna liefde. Izak de Vries. 2008. Kaapstad: Tafelberg. 285 pp. ISBN: 978-0-624-04684-4. “Los kruit” is ‘n eietydse manifestasie van die kortkortverhaal. Dit handel oor ‘n kun- stenaar wat betrokke is by ‘n onbevredigende liefdes-(seksuele) verhouding. Die liefde laat hom dit egter verduur, en hy kompenseer via ‘n kunswerk vir sy gevoel van onvervuld- heid en van ‘n gebrek aan identiteit. y Izak de Vries. 2008. Kaapstad: Tafelberg. 285 pp. ISBN: 978-0-624-04684-4. Soos die titel van hierdie bundel kortverhale aandui, is die deurlopende tema daarvan die liefde, veral die seksueel-erotiese manifesta- sies daarvan. Ook “Na aanleiding van ‘n soen vir Twom- bly” is ‘n kortkortverhaal. In hierdie uitste- kende kunsteoretiese teks word vervreem- ding teengestel aan outomatisering of gewen- ning. Die vanselfsprekende word ongewoon (en daardeur soveel insigteliker) gemaak. Reeds die eerste verhaal, “Die engelman”, fokus op die mens as liggaam, maar ook op sy behoefte aan geestelik-intellektuele kom- munikasie. “Haar verlange”, wat nie veel meer as ‘n intrige-verhaal is nie, herinner vaagweg aan Koos Kombuis se Raka – die roman. Daar is die twyfelende dominee en die seksuele los- bandigheid, in De Vries se verhaal ook van die leraarsvrou. “’n Poelpetaterpastei” fokus op die post- modernistiese beskouing van die problema- tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. “’n Poelpetaterpastei” fokus op die post- modernistiese beskouing van die problema- tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. Ons kry hier ‘n boeiende spel met die ver- houding tussen “feit” en “fiksie”. Die motief van die onselfsugtige liefde word verteen- woordig deur Jotie se meisie en Mariet se stief- pa. tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. Ons kry hier ‘n boeiende spel met die ver- houding tussen “feit” en “fiksie”. Die motief van die onselfsugtige liefde word verteen- woordig deur Jotie se meisie en Mariet se stief- pa. “Naakstudies in Hogsback” fokus op roe- rende wyse op die menslike liggaam as bron van sowel plesier as pyn en hartseer. Vir die karakters is seks sonder die betrokkenheid van die “siel” uiteindelik onbevredigend. “Om ‘n sekretarisvoël lief te kry” – ‘n soort eietydse Afrika-sprokie – handel oor die vrou as gevangene binne ‘n tradisionele opset. Die sekretarisvoël, wysgeer van die liefde, groei uit tot ‘n toonbeeld van opregte liefde. Verwysings Beulah droom van ewige skoonheid; tewens, sy dink sy verteenwóórdig skoonheid. Haar medespelers (Matrone en Dennis) wys haar op die onmoontlikheid van haar droom, maar haar hubris is so groot dat sy geen teenstand duld nie. Aan Matrone sê sy: “Jammer? Kyk na my. Sien jy iets wat jou jammer laat voel? Kyk na my!” (67) Van Rensburg, Cas. 2003. Drama koggel Akademie: ‘Koggelmanderman’ bevestig prysdilemma. Burger, 29 September:11. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 237 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 237 byna liefde. “Ek het hom liefgehad” fokus op boeiende wyse op die spanning wat kan bestaan tus- sen ‘n dogmatiese siening van wat God se wil is enersyds en die eg-menslike behoeftes van die hart andersyds. “Diepblou” is ‘n bietjies te veel geskryf in die toonaard van die populêre tydskrifver- haal. Die intrige daarvan berus op die iro- niese situasie van twee karakters wat albei in ‘n onbevredigende huweliksverhouding vas- gevang is se seksuele aangetrokkenheid tot mekaar. In “Ondergoed” wil die vrou die man ter wille wees op godsdienstig-teologiese wyse, terwyl sy hom terselfdertyd ook wil tevrede stel: ‘n verhaal vol humor en fyn ironie. “Ars Poetica” is die eerste van ‘n reeks post- modernistiese tekste, waarin daar kommu- nikasie plaasvind tussen ‘n skrywer en sy ka- rakters. Dit handel dan ook oor die spanning tussen “geskiedenis” en “storie”. “Die Ilda Haupt” het “Ek het hom liefge- had” as interteks. Die leser leer die binnewêreld ken van ‘n karakter wat in die interteks slegs van buite gesien word. Die spitsvondige wyse waarop die ingenieursmetafoor ontgin word en die verrassende slot is van die goeie struk- turele eienskappe van hierdie verhaal. Uiteindelik is die liefde die universele tema van uiteenlopende soorte verhale. “Die sag- kant van ‘n vrou” het ‘n skrywer as sentrale karakter. Dit fokus o. a. op die vrou as ‘n soort “handelsartikel” binne ‘n liefdelose huwelik. En tog, binne die erotiek as suiwer “spel” ervaar die verteller ook verliefdheid en vriend- skap. “Die groot skoenlapper” is ‘n uitstekend geskrewe kortkortverhaal oor die spanning tussen droom en werklikheid en die tegnolo- gie as bron van sublieme skoonheid. “G5” is ‘n hartverwarmende verhaal oor TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 238 2/3/2009, 9:37 PM 238 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd menslike versoening. Die bosoorlog word herspeel met swart en wit aan dieselfde kant. Ook blanke opponente van die verlede “veg” nou saam. So word die konkurrent uiteinde- lik as medemens gesien. ters met die skrywer. Die karakters dui aan dat die bundel oor die liefde in “soveel fas- sette” handel. Vishanti voel dat daar nie aan ‘n afgehandelde storie gepeuter moet word nie. Debbie voel afgejak deur die skrywer se hantering van die erotiese wisselwerking. Omdat sy ‘n gevangene is binne die staat van onbevredigde seksualiteit moet die verhale agter die stories dus voortgaan. ‘n Boeiende metafiksionele teks. “Daai een met die tieties” is ‘n monologiese verhaal oor vrouebevryding. byna liefde. Dit handel oor vroue wat hulle liggame moet verkoop binne ‘n manlik-chauvinistiese opset. Fyn humor word geskep deur die spanning tussen die toonaard van die verhaal en die inhoud. Hierdie veelfasettige bundel is die moeite werd om te lees. In “Transgressie” voer die “skrywer” van die verhale in byna liefde op postmodernistiese wyse ‘n gesprek met van die karakters oor die maak van ‘n fliek met sommige van die ander karakters daarin. Dit fokus op die sek- suele verhouding tussen ‘n manlike karakter en sy voormalige vriend wat ‘n geslagsveran- dering ondergaan het. M. J. Prins Professor-emeritus Universiteit van Fort Hare, Alice M. J. Prins Professor-emeritus Universiteit van Fort Hare, Alice Die dag toe ek my hare losgemaak het. Willemien Brümmer. 2008. Kaapstad: Human & Rousseau. 144 pp. ISBN: 978-0-7981-4980-8. In “Die selibaatdokter” word ‘n spirituele gegewe gejukstaponeer met die erotiese. Xolani se opregte, nederige Christenliefde transendeer uiteindelik die erotiese. “Once threw a party” opereer ook met ‘n boeiende oorgang tussen verskillende be- staansdimensies. Binne die verhaalruimte word die mees vergesogte droom bewaar- heid. Dit handel basies oor ‘n homoseksuele verhouding tussen ‘n onderwyser van die moordenaarskaroo en ‘n karakter wat as Elvis Presley poseer. Die gesoute joernalis Willemien Brümmer se prosadebuut is ’n unieke en boeiende ver- sameling kortverhale. Eerder as ’n losse groepering van tekste, is dié ’n deurgekom- poneerde bundel waar elke verhaal dieselfde hoofkarakter het – Mia Ragel Albertyn – wat in verskillende lewensfases haar verskyning maak. Gevolglik kan die bundel byna as ’n soort “mini-roman” gelees word, veral om- dat die verhale chronologies op mekaar volg, beginnende by Mia se twaalfde verjaardag. Tog bly dit ’n kortverhaalbundel en die ver- hale staan ook beslis op hul eie. Elke verhaal vorm ’n afsonderlike eenheid, maar die ver- hale bou ook op mekaar voort en elke ver- haal verkry bykomende betekenis deur die verhale waardeur dit omring word. In “Bernard moet leer dans” ontmoet ons ‘n Afrikanergesin waarvan die gay eggenote en die heteroseksuele eggenoot elkeen ‘n minnares het, alles tot groot plesier van die egpaar se tienerdogter. Ook hier kry ons die motief van seks sonder “siel” as iets vernede- rends. Ook “Mylpale” is ‘n kortkortverhaal. Die verteller “ontsnap” uit ‘n erotiese strik wat ‘n vyftienjarige meisie vir hom stel. Ons vind hier ‘n toekeer tot die “outydse” gesinsver- houdinge van eggenoot en vader. byna liefde. In die titelverhaal, byvoorbeeld, speel die ruimte van die Karooplaas – ’n belangrike faset van Mia se kinderjare – kragtig in op die hede en haar verhouding met Mario, die fo- Die slotverhaal, “Byna liefde”, handel oor ‘n byeenkoms van sommige van die karak- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 239 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 239 20 Resensies 03.pmd met haar voorouers – dié wat al lankal oorlede is, soos die ouma wie se naam sy dra – maar ook veral haar ma en pa. Baie van die ontdek- kings wat sy maak, is nie aangenaam nie, net soos wat haar selfontdekking dikwels pynlik is. Hierdie aspek verhef die kortverhale tot meer as anekdotes en gee aan hulle ’n oortui- gende en aantreklike “edge”. Tog behou die verhale veel van die alledaagse rituele van menswees en kos is onder andere ’n belan- grike en interessante tema. Feitlik elke ver- haal sentreer rondom ’n maaltyd van die een of ander aard. Daar is etes wat misluk, etes wat in ontsteltenis eindig, etes wat versoe- ning probeer bewerkstellig. So word hulle draers van die spanninge waarvan Mia se verhoudings aanmekaarsit, of juis ’n oplos- sing van daardie spanninge. Onder andere sinjaleer die verskillende maaltye in die bun- del die verskillende fases van Mia se volwasse- wordingsproses – die vernaamste tema van die bundel. tograaf. “Toe ek klein was, het ek gedroom van ’n dogtertjie wat deur ’n jakkals beet- gekry is. Haar hare het nooit weer terugge- groei nie. Haar kop was kaal en bleek, haar oë sonder kleur. [...] Soggens het sy opge- gooi.” In die verhaal “Free-range whole bird” is Mia die een wat elke oggend moet opgooi. Die verhaal is dus ’n saamtrekking van ver- skillende temas en motiewe in die bundel, asook van verskillende distansiëringsteg- nieke waardeur Mia haarself verken. Die ka- rooplaas is die setel van haar kleintydvrese vir jakkalse, maar ook die plek van haar eerste seksuele bewuswording (vergelyk die ver- haal “Het jou!”). Ook die titelverhaal handel uiteindelik oor ’n tipe seksuele oorgangsrite wat aanvanklik skrikwekkend maar uitein- delik bemagtigend is. Nie al die verhale is so diggeweef soos “Die dag toe ek my hare losgemaak het” nie, maar veral “Het jou!”, “Free-range whole bird”, “Kunstenaars” en “Skerwe” maak ’n sterk in- druk. byna liefde. erie (Tennessee Williams) in die erkennings te vermeld as die teks op bladsy 14 eksplisiet genoem word, om nie te praat van die oor- bodigheid van die titels van alombekende sprokies soos “Rooikappie en die Wolf” of Die Bybel nie. Dit is een ding om jouself te vrywaar, maar Die dag toe ek my hare losgemaak het is immers Brümmer se debuut – nie die eerste kontemporêre boek wat haar lesers optel nie. Hierdie milde irritasie ten spyt is die bundel beslis die lees werd. Soos die skugter diertjie daar op die plat- klip in die son, dra hy ’n hele prehistorie met hom saam as hy ’n kultuurlewe om hom fyn registreer en verhaal. Maar soos die ouvolk, bly hy skugter afstandelik – sober; en tog kan hy die warmte van die klipplaat wat hom koester nie ontbeer nie. In hierdie oënskyn- like teenstrydigheid lê die fassinerende van Steyn se verhaal. Soos die vinjette aan die begin van elke hoofstuk word sý verhaal ook die verhaal van ’n gesin, ’n familie, ’n vrien- dekring en ’n volk en gemeenskap. Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria g g p Steyn knoop sy verhaal aan dié van M. E. R. as hy haar in sy motto voorin aanhaal: “As ek nou terugkyk op my eie lewe en op wat ek van die voorgeslagte weet, dan sien ek dit kon nie anders nie: dit is ’n kwessie van self- behoud, van dood en lewe.” Ook sy verhaal begin op Swellendam – die bakermat van die Afrikaner se pioniersbestaan in Afrika. Sy oupagrootjie was agterkleinseun van Her- manus Steyn wat in 1795 met die opstand van Swellendamse burgers teen die vreemde dwingelandy van die Vereenigde Oost-In- dische Compagne in opstand gekom het en tot “praesident” van die nuwe nasionale ver- gadering verkies is. In die voorgeslagte was daar ook nog ’n kwaksalwer, ’n “tweedeklas- rebel” en ’n bittereinder. Sonkyker. Afrikaner in die verkeerde eeu. J. C. Steyn. Tafelberg: Kaapstad. 2008. 408 pp. ISBN: 978-0-624-04648-6. Stories oor ’n verbygegane tyd, maar waar- sonder ons onsself nie kan begryp nie. Mis- kien is dit die rede dat die jongste outobio- grafiese boek van J. C. Steyn my so aange- gryp het. Die treffende titel van die boek en die foto van die jong knaap met die deurdrin- gende afstandelike kyk verklaar die krag van hierdie lewensverhaal. byna liefde. In laasgenoemde verhaal weerklink die ontstellende vraag wat ’n minnaar, Philip, in “Die dag toe Toorvoet stil geword het” aan Mia stel: “Was jou hele familie versteurd?” (82) Dit is die vraag wat Mia in “Skerwe”, wat ’n keerpunt in die bundel vorm, op kliniese wyse moet konfronteer. In die slotverhaal van die bundel word die tema van oorerwing uiteindelik in ’n positiewe lig geplaas met die aanhaling uit Goethe se Faust: “Wat jy van jou vadere geërf het: verdien dit self om dit te besit” (138). Waar dit op ’n stadium in die bun- del lyk of Mia verder en verder spiraal in die onkeerbare oorsaak-en-gevolg van familie- en gesinslede se persoonlikhede en pro- bleme, en eie traumatiese kindertydervarings (vergelyk die voorlaaste verhaal, “The per- sistence of memory”), gee hierdie laaste ver- haal aan haar die mag om lewegewende bes- luite oor haarself en haar eie kind te maak. Dit is duidelik dat baie tyd aan die sorgvul- dige afwerking van Brümmer se bundel be- stee is. Die voorbladontwerp vat die essensie van die bundel op treffende wyse saam. ’n Mens is hoopvol dat sy in toekomstige werke die belofte wat hierdie debuut skep, sal ver- vul met tekste wat dieselfde fyn uitme- kaarhaal van individuele psiges en kollektiewe emosies en dieselfde gawe vir understatement vertoon, maar ook dat daar groter vryheid in styl en verskeidenheid in toon en tema sal ontwikkel. Die bundel sou waarskynlik nog ’n posi- tiewer indruk gemaak het as daar nie die ewige behoefte by baie skrywers was om sorgvuldig dank en skatpligtigheid (in die “Erkennings”) uit te spreek nie. Miskien is dit bloot ’n persoonlike hebbelikheid, maar dit lyk of die vrees vir plagiaataantygings tot so ’n mate die oorhand van Afrikaanse skrywers begin kry dat die erkenning van bronne en invloede soms aan die belaglike grens. Dit is tog heeltemal onnodig om The Glass Menag- Daar is ’n donker kant aan Mia se soektog na selfkennis en -begrip, ’n soektog wat voortdurend uitspeel in haar konfrontasie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 240 2/3/2009, 9:37 PM 240 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Abrahamskraal?’ of: ‘Abrahamtal’, of ‘Abra- hamsput’ of ‘Izaksput’. Tot dit later ‘Dis Abra- hamsverdwyn!’ word. byna liefde. Dit titel verwys na daardie so tipiese klein Suid-Afrikaanse reptiel, die gordelakkedis, ook bekend as skurwejantjie. Dit is natuurlik nie om dowe neute nie, want Steyn vertel regdeur vanuit die perspektief van die plaas- japie wat hom steeds effe vreemd voel op die dorp en in die stad – as ander later werk toe ry met hul motors, stap of fiets hy steeds; hooguit neem hy soms die bus of trein en as hy later wel ’n motor aanskaf, moet hy Sater- dae ’n ent gaan ry om te verhoed dat die battery afloop. By Abrahamskraal draai hulle dan om. Hierdie ritte het in sigself geen eind- punt nie, want met sy moeder word dit tot ’n taal- en landskapspel getransformeer: “‘Al Daar is reeds op gewys dat ’n persoonlike geskiedenis uitgroei tot volks- en gemeen- skapsgeskiedenis. Taferele van ’n hele eeu tot en met die afsluiting van ’n era en die aan- vang van die nuwe tyd word voor die gees geroep – die lewende en die dode, die goeie en die bose. Treffend is die skynbaar onskul- dige anekdote oor die simboliese Ossewatrek van 1938. Die trek, gereël deur die ATKV, be- gin met onmin en ’n gebrek aan belangstel- ling. Die belangelose wilskrag van ’n oom Tienie van Schoor het die wiele aan die rol gekry, maar toe die wiele eenmaal rol, is hy TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 241 2/3/2009, 9:37 PM 241 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Versindaba 2008. Marlise Joubert (samesteller). Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 98 pp. ISBN: 978-1-86919-267-9. oor die hoof gesien en in sy plek het H. J. Klopper hoofleier geword! Ontluisterend, maar al té waar! Ook apartheid kom onder die loep: “[d]ie ‘nalatenskap van apartheid’: is dit slegs negatiewe dinge soos armoede en leed …?” 2008 was reeds die vierde jaar waarin, telkens oor die eerste Septembernaweek, ’n “Versinda- ba” op Stellenbosch aangebied is. Dit het ge- groei tot ’n jaarlikse bestekopname én viering van die hedendaagse Afrikaanse digkuns, by- voorbeeld deur die enigste prys eksklusief vir Afrikaanse poësie toe te ken. Breyten Breyten- bach was vanjaar die wenner van dié Prote- aprys, naamlik vir sy reeds herhaaldelik be- kroonde bundel uit 2007, Die windvanger. Vir hierdie resensent was veral die gedeelte “Eindes en beginne” insiggewend en fassine- rend. Hierin word vertel van F. W. byna liefde. de Klerk se aankondiging op 2 Februarie 1990 en die “eienaardige burgeroorlog (wat) onder Afri- kaanstaliges begin (het).” ’n Felle taalstryd rondom Afrikaans vlam op. Die name van diegene wat alles feil had vir Afrikaans en dié wat gemeen het dat Afrikaans, om welke rede dan ook, hom skaars moes hou, kom met doek en tafel voor die dag. Die resep is nou al ’n beproefde een. Sowel gevestigde as “opkomende” digters word be- trek. Die genooide gevestigdes is hoofsaak- lik digters van wie in daardie of die vooraf- gaande jaar nuwe bundels verskyn het. Van- jaar is die kollig bowendien spesifiek op digters gewerp wat ook as beeldende kuns- tenaars aktief is: Andries Bezuidenhout, Trien- ke Laurie, Ilse van Staden, Rosa Smit, Carina Stander, en so meer. Onder die opkomendes tel digters wat in daardie of die vorige jaar solodebute die lig laat sien het (Ronelda S. Kamfer en Loftus Marais onder die 2008- groep), maar ook jong belowendes wat nog net in tydskrifte, bloemlesings of op webb- laaie van hulle kon laat hoor. Ook die ondertitel van die boek “Afrika- ner in die verkeerde eeu” konfronteer die le- ser: Was daar dan ’n regte tyd? Vir wie is die tyd nóú reg? Lê die goeie tyd nog voor die deur? Hieroor laat Steyn nie veel los nie; hy registreer gewoon die trillinge (sidderinge?) in die samelewing en daag die leser uit om self te beslis, of minstens daaroor na te dink. Die boek is in ’n elegiese toonaard geskry- we, maar verval geensins in melancholie nie. ’n Vir goed agterhaalde era met sy wel en sy wee word nugter in herinnering geroep en treffend tot voleinding gebring met die oor- lye van die skrywer se moeder. Hy dink aan haar terug en onthou hoe sy altyd graag ge- neurie of hardop gesing het as sy dag dat niemand haar hoor nie: “altyd met ’n blye hart” en hoe sy steeds bly hoop het dat ieder- een tog die radiopreek kon hoor waarna sy eens op ’n Sondag ingeluister het: Moenie vir mekaar kwaad word op die pad van Suid-Afrika nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 byna liefde. Van Wyk Louw spreek die slotwoorde van hierdie outobiografiese vertelling: “Mis- kien sal [n]iemand later / [tog] mooi dinge van ons weet.” Daarby word ’n bundel saamgestel uit ’n keuse van gedigte van die digters wat aan die geleentheid deelgeneem het, om sodoende “’n momentopname van die Afrikaanse poë- sie” van die betrokke jaar te bied (luidens Nicol Stassen in die voorwoord tot Versinda- ba 2008). Gehalte bly die eerste maatstaf vir opname, maar daar word ook gestreef om ’n beeld te gee van die verskeidenheid digwerk wat binne daardie tydbestek gelewer is. Verse van sewentien gevestigde digters verskyn in Versindaba 2008. Dis inderdaad ’n “plesier” (soos in die uitgewersbrief voorspel word) om die uiteenlopende verskeidenheid H. P. Grebe Universiteit van Pretoria, Pretoria H. P. Grebe Universiteit van Pretoria, Pretoria H. P. Grebe H. P. Grebe TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 242 2/3/2009, 9:37 PM 242 20 Resensies 03.pmd Noudat slapende honde. Ronelda Kamfer. Kaapstad: Kwela Boeke. 2008. 48 pp. ISBN: 978-0-7957-0273-0. werk van oorwegend hoë gehalte deur hierdie geslypte woordkunstenaars te lees. Ek het bykomende vreugde daaruit geput om die stemme te verneem van mense van wie rela- tief lanklaas op poësiegebied gehoor is: Jo- hann de Lange, Johan Myburg, Rosa Smit en Marlene van Niekerk, byvoorbeeld. Die gedigte in Ronelda Kamfer se Noudat sla- pende honde is hoofsaaklik sosiale figuurstu- dies, en dan wel van die soekende mens. “ek soek ’n goue sterretjie” is ’n goed tiperende titel van een van die gedigte. Sy soek met name ’n staanplek in die samelewing. In die openingsgedig, “Waar ek staan”, sê sy: “êrens diep binne my / weet ek waar ek staan,” en die slotvers van die slotgedig lui: “ek staan nog steeds”. Hierdie twee gedigte staan albei in opvallende plekke in die bundel. Tog weer- spreek die meeste gedigte hierdie sekerheid, en dit is belangrik om daarop te let dat die soekende, onsekere mens voorop staan in ’n derde gedig wat self ’n opvallende plek in die bundel inneem, naamlik die titelgedig: “Nou- dat ek Afrikaans praat / […] soek die verlede my nog steeds in die reën”. Die “ek” van hierdie gedigte is ’n ontwortelde mens in ’n nuwe wêreld. Dis ’n nuwe mens wat die self nog nie goed deurgrond het nie en dit gee aan die hele bundel ’n tragiese ondertoon. byna liefde. Wat opval van 2008 se debutante of belo- wendes is dat 7 uit die 8 van hulle nog in hulle twintigerjare staan, en dat net soveel van hulle produkte van die Universiteit van Stellen- bosch is. Laasgenoemde word verstaanbaar as die moontlike koste-implikasies daarvan om jonges van elders na Stellenbosch te lok vir die indaba, in ag geneem word. Tog hou so ’n toedrag van sake die gevaar in dat die Versindaba nie heeltemal die oogmerk van verteenwoordigendheid sal bereik nie. Miskien moet ander universitêre sentra in die land, in samewerking met die organiseer- ders van die indaba, ’n plan maak om hulle eie belowende “produkte” finansieel te steun sodat hulle aan dié besonderse geleentheid op die literêre kalender kan deelneem? Versindaba 2008 verskaf nogtans ’n positiewe beeld van die Afrikaanse poësie. Die vrugte word gepluk van onder meer die moedige in- sette van Protea Boekhuis sedert 9 gelede toe publikasiegeleenthede vir Afrikaanse digters byna opgedroog het. Stassen, baas van Protea Boekhuis, gee in die voorwoord van die onder- hawige bundel ’n idee van hoe gesond die toe- stand huidig is. Gedurende 2007 het 16 nuwe Afrikaanse digbundels verskyn: sewe by Pro- tea Boekhuis, vier by NB-uitgewers, twee by Genugtig! en een elk by Lapa, Bent en Praag. Trouens, in ’n onlangs gepubliseerde artikel op LitNet Akademies kon Leti Kleyn selfs konsta- teer dat die poësie op die oomblik as die bevoor- regte genre van die Afrikaanse letterkunde beskou kan word. Die gedigte praat van allerlei voornemens om ’n nuwe mens te wees (“Dame in pro- gress”), maar dit word nie ’n werklikheid nie: “vandag is alles wat mooi is, lelik / en alles wat lelik is, ek” (“bipolarhoney”). Ons het hier te make met ’n wêreld van stukkende drome wat lê “oppie vlaktes” van die Kaap, weg- gooidrome. Daar is ’n verlede wat jou agter- volg soos ’n skadu, ’n inslaap net om weer ontnugter wakker te word. Die gedigte weerspreek mekaar, in die gunstige sin van die woord. Daar is “’n foto van myself / op 6 jaar oud / besig in die tuin / om geheime te begrawe,” (“dood in die fam- ilie”), maar aan die ander kant tog weer kry sy die verlede nie afgeskud nie en leef sy in ’n wêreld van “haat en onthou” (“Daar is sekere dinge”); sy “sukkel / om uit die toue los te kom” (“wees”). Vlamsalmander. Vlamsalmander. Hennie Aucamp. Pretoria: Protea Boekhuis 2008. 115 pp. ISBN: 978-1- 86919-246-4. En daar is stukkende liefdesverhoudings soos in “To all the boys I loved before”. Sy het keuses gehad onder die boys wat sy liefge- had het maar sy het nie een van hulle gekry het nie. Daar is so baie keuses wat die jong- mens gehad het, wat op pyn uitgeloop het. Sy is uiteindelik “liefdeleeg”. Op dieselfde tyd wat Hennie Aucamp se dig- bundel Vlamsalmander by Protea verskyn, publiseer J. C. Steyn ’n soort outobiografiese- cum-historiese teks, Sonkyker, ’n Vrystaatse salmander. Dit is dan ook metafoor vir die alleenstaander, die eenspaaier en by Aucamp staan die vlamsalmander vir die poëtiese woord en besinning oor die kuns. In hierdie Aucamp-bundel met ’n foto van ’n boom wat soos ’n salmander lyk deur Mark van Coller, word verskeie tipies Aucamp-temas onder die loep geneem. (Dis glo ’n witgatwortelboom en pas in by die digter se reeks kwatryne oor bome.) Die leser is altyd bewus van die kun- stenaar / skrywer se blik op die werklikheid, soos onder andere, interpretasies by skilderye van Rembrandt, kommentaar by sewe lito- grafieë van Picasso, ’n gedig oor / vir Ingrid Jonker. ’n Sub-titel by ’n skildery van Lucas Cranach, staan onderaan ’n gedig. Dit tipeer dan ’n soort stylsoort, ’n kommentaar op die kuns, die nagebootste wêreld, die simulacrum. Hoe ironies dan dat sy die mooie en goeie wat sy self nie het nie aan ’n ander toewens (“Nag”). Alles is nie grou nie, daar is ook liefde, of die behoefte aan liefde (“Ek wil”). Die bundel is vol portrette, veral selfpor- trette, of ’n mens kan dit tegelyk minatuur- biografieë noem. Sy is ’n “Tweeling”, ’n per- soon in haarself verdeel. Veral dink ek aan “en as ek klaar my verhaal vir jou vertel het”, waar “ek myself sien sit […] ek gaan staan en vir myself kyk […] ek gaan myself haat”. Maar daar is ook volop portrette van ander figure, soos “die huisvrou” en van baie ander mense. Kamfer het ’n skerp oog. Sy kan iemand met ’n enkele penneveeg teken, soos Uncle Jonny: “sy ore het beweeg wanneer hy sy kos kou” (“wees”). Kamfer weet ook genoeg hoe om van triviale en banale dinge gedigte te maak. byna liefde. Dis gedigte van stukkende Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 243 2/3/2009, 9:37 PM 243 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd menslike verhoudings, familie- en gesinsver- houdings, veral van die verhoudings ma/pa/ kind. Sy is “niemand se kind nie” (“wees”). “Pick n Pa” het ’n ironiese titel (met ’n toe- speling op Pick and Pay?), want nie een van die baie keuses vir ’n pa is ’n gelukkige keuse nie, en die slot is pynlik. Sy praat van “die gemors van familiewees” (“dood in die fam- ilie”). Daar is ook stukkende verhoudings in die vriendekring: “kliek van sewe” vertel van ’n roekelose lewe wat eindig in verdrinking van die hooffiguur. Lolla was kunssinnig maar sy het ’n ellendige bestaan gevoer en ’n ellendige einde beleef. Iets dergeliks lees mens ook in ander gedigte (“Die storie van Klonkies” of “’n gewone blou Maandag- oggend”). leser wil wakker skok nie. Haar vers steun ook nog te veel op die aandoenlike van die onderwerp self en is daarom dikwels nog on- volgroeid en fragmentaries. Maar desnieteen- staande bly dit ’n pakkende bundel gedigte. Ondanks sekere tekortkominge of nog ’n sekere onvolgroeidheid weet Kamfer tóg soos sy in die openingsgedig sê baie goed waar sy staan. T. T. Cloete Professor-emeritus Noordwes-Universiteit, Potchefstroom T. T. Cloete Professor-emeritus Noordwes-Universiteit, Potchefstroom En nog ’n man dood op die jop: Sy kom en gaan was sonder stop. […] In die Kongo en elders Sy het fel, verbete, laat Romanties, haar primitiewe self gaan soek en stel in weelderige prosa haar binnereis ten boek. Die gedigte het soms ’n boodskap, ’n moraal, soos “Die neefs” of in die genoemde “Beurt- rym” waarin daar ’n wysheid oor die mens se lot uitgewys word. Die digter dig met “stipte aandag”, vormvas en die leser is deeglik be- wus van ’n fyn woordkunstenaar. By die gedig oor Mondrian vind ons die woord “tinteldronk” wanneer die kunstenaar sy kuns soos jazz op seildoek uitstal. Aucamp is ’n vormvaste digter. Dit weet ons uit sy beoefening van die Shakesperiaanse sonnet in Dryfhout (Tafelberg, 2006), sy verskeie kwa- tryne wat hy skryf, sy hantering van die haikoe. Sy gedigte erken die belang van metriese patrone en ons vind dan die haikoes hier wat by Strijdom van der Merwe se uit- stalling gebruik is en kwatryne by die wyn. So klink ’n lekker wyn-kwatryn: Die gesprekke is daar, soos “Herfs” wat inspeel op Van Wyk Louw se “Vroegherfs”: Dié dae is reeds heilig en vra om geen gebed – Aucamp se bekende ondersoek van die sek- suele is hier te vind (ja, die lul en ballas) en sy aktivering van ou woorde soos “nurks”, ”portiek”, o.a. Vlamsalmander. Uiteraard is hierdie soort portret-vers ter- selfdertyd ’n dubbelspraak, of kan as sodan- ig getipeer word: die digter lewer kommen- Hierdie bundel wys vir ons ’n aandoen- like wêreld, so aangrypend dat die digter nie al die lyflike taal nodig het waarmee sy die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 244 2/3/2009, 9:37 PM 244 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd taar op Piet Mondrian of Irma Stern en op ’n implisiete wyse slaan dit terug op die skry- wer se siening van die liefde. Die drieluik oor Stern is knap. ’n Ander ou sterf op die troon: Sy drukwerk is fataal beloon. En nog ’n man dood op die jop: Sy kom en gaan was sonder stop. […] Ars poetica Die portretverse oor Marjorie Wallace, Battiss, Piet Mondrian, Rembrandt, Irma Stern, Picasso, Rodin, e.a. gee ’n duidelike bemoeiens met die kuns weer. Ars poetica Trap die korrels in die vat dat dop en sap baldadig spat: Van liewerlee word vroeë pyn verdig tot onbetrokke pyn. Persoonlik is Aucamp vir my op sy beste wanneer hy ’n puntdig, haikoe of kwatryn skryf. Hy het ’n besondere gawe om met ’n klein kwashaal ’n besondere gedig te lewer. In vele van die gedigte is daar dan ’n besin- ning oor die verhouding tussen kuns en ek / persona. Moet die digter wegskryf van die self of kan die self-bemoeienis eweneens tot kuns lei? In hierdie opsig is die Rembrandt- gedigte openbarend juis omdat hierdie skilder hom besig gehou het met hierdie komplekse problematiek. In die langer vers, soos in “Prototipe”, vind ’n mens ’n amper-retoriese segging met ’n uitroep en al. Dalk bedoelde parodie, maar dit oortuig nie heeltemal nie. In “Porno lounge” wil die digter klaarblyk- lik soos in sy kabarettekste opstuur en so- siale kommentaar lewer: O mens, ná sinsverrukking wag altyd weer die niet: Klank- en beeldorgieë kan slegs verposing bied. In “Porno lounge” wil die digter klaarblyk- lik soos in sy kabarettekste opstuur en so- siale kommentaar lewer: O mens, ná sinsverrukking wag altyd weer die niet: Klank- en beeldorgieë kan slegs verposing bied. Die aangrypende “Rembrandt-selfportret, 1669” vra dan die belangrike vraag oor hoe die ek lyk wat deur ondervinding verslyt is? In “Beurtrym”, ’n distigon, kan ’n mens ’n antwoord lees op Eybers se “Wespark”. Hier lees ons: Dieselfde geld “Liefde in vier bedrywe” en “Drie verse oor die liefde” met sy moraliseren- de slot: ’n Man het aan sy hart beswyk terwyl hy worstel met sy steak. ’n Man het aan sy hart beswyk terwyl hy worstel met sy steak. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 245 2/3/2009, 9:37 PM 245 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Naskrif Wag tot jy jou jare kry voor jy liefdesverse lees en pleeg, want laggende ontdek jy l’amour was net ’n skim gewees. Naskrif Wag tot jy jou jare kry voor jy liefdesverse lees en pleeg, want laggende ontdek jy l’amour was net ’n skim gewees. van jong digterstudente van onskatbare waarde, omdat die digter Aucamp vorme verruklik beoefen. Soos byvoorbeeld die Shakespeariaanse sonnet. Of die distigon. Naskrif Miskien het die Afrikaanse letterkunde nog nie genoegsaam aandag gegee aan sy dig- kuns nie, omdat ons dikwels genre-bevange is en skepties is oor ’n skrywer wat van een genre na ’n ander beweeg. Miskien het die Afrikaanse letterkunde nog nie genoegsaam aandag gegee aan sy dig- kuns nie, omdat ons dikwels genre-bevange is en skepties is oor ’n skrywer wat van een genre na ’n ander beweeg. Die roemer, die wyn, die karaf (by ’n sewentiende eeuse stillewe) Uit watter stofbedekte bottel is dié karaf gevul? Karaf staan buikig langs ’n skottel: sy oesjaar ewiglik verhul. Uit die gevormde kuns is daar beslis kuns te maak: dit bewys “Cyril redivivus”, “Ja, das Meer ist blau, so blau” bewys. Ek is absoluut van mening dat die korter vers Aucamp se métier is en dat die langer vers soms oorwoe- ker word deur die moralistiese toon of deur metriese patroon wat dreunerig opslaan. Daar is eweneens kabarettekste opgeneem soos “Die wederkoms: variasies op temas in Raka” wat met die vorige Prins Raka dans. Dié gedig uit Dryfhout is ’n klein juweel. Uit die gevormde kuns is daar inderdaad kuns te maak! Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad ’n Moet vir die Aucamp-liefhebber. ’n Moet vir die Aucamp-liefhebber. g g yf j Uit die gevormde kuns is daar inderdaad kuns te maak! Aucamp het belangrike werk gelewer as beoefenaar van die kortkuns, dramaturg, dagboekskrywer, bloemleser en as skrywer van kabarettekste. As digter moet sy bydrae nie ontken word nie. Hierdie bundel, soos Dryfhout (Tafelberg, 2006), is vir die mentor Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 246 246 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4304/9825

Afrikaans

na die meerduidige betekenisse wat die bundel gaan heg aan die krap en die see. na die meerduidige betekenisse wat die bundel gaan heg aan die krap en die see. Die vier afdelings in die bundel word voorafgegaan deur ‘n inleidende gedig met die titel “Krappegesang”. Alhoewel die spreker in hierdie gedig die krap teken as monsteragtig, lagwekkend en abjek, besing hy hom ook as ‘n ������� “������ bloed­ broer” wat hy “bemin”. Aan die een kant wil hy die krap mooi maak (sy karapaks poets, sy knypers vryf tot ‘n vonk spat) en aan die ander kant wil hy hom amper gewelddadig verbruik (met ‘n hamer oopbreek, skud soos ‘n blik spykers en witvleise uit sy doppe skraap). In die slotstrofe roep die spreker uit: “hoe jeuk en krap dit nie / in hierdie skedelpan van my kop?”, wat suggereer dat die krap beeld is van ‘n verwikkelde innerlike wat uiteindelik tot uiting kom in die ������� “������ krapp­ egesang” van die gedig en die bundel. Die krap keer terug in die vierde afdeling se eerste gedig, �R����������� “R����������� Reusespinne­ kopkrap”, waarin vertel word hoe die spreker die krap dophou in ‘n akwarium en vir hom vra: Krap uit die see. Fourie Botha. Pretoria: Protea Boekehuis, 2017. 64 pp. ISBN 9781485307570. DOI: dx.doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4381 Krap uit die see. Fourie Botha. Pretoria: Protea Boekehuis, 2017. 64 pp. ISBN 9781485307570. DOI: dx.doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4381 Waarom krabbel almal so oor jou? In jou pype is daar g’n murg— jy is ‘n bal gekoude papier, maar ook ‘n boodskap, ‘n gedig— my krapperige tweelingbroer. Fourie Botha het in 2011 gedebuteer met die bundel Donkerkamer waarin hy onder andere die verband tussen foto-beeld en gedig ondersoek het. Sy tweede bundel Krap uit die see stuur weg hiervan, maar die leser se aandag word tog gevang deur die skakel tussen die bundeltitel en die rare buitebladfoto van ‘n Japannese man wat ‘n reuse-spinnekopkrap vashou. Beide bundeltitel en foto wys vooruit Weer word die krap aangespreek as broer en ook voorgehou as “‘n gedig”, al is dit dan een waarvan die spreker in vorige reëls gevoel het dat dit “jammerlik lelik” is. Daar is dus weer die suggestie dat die krap dit verteenwoordig wat so eie is aan die spreker as ‘n tweelingbroer én gesien kan word as die gedig wat die resultaat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 55 (1) • 2018 222 is van daardie verwantskap. In hierdie opsig herinner dit aan Wilma Stocken­ ström se gedig oor die kluisenaarskrap in Monsterverse waar die skeppende mens eweneens in verband gebring word met die krap en die motiewe van mon­ steragtigheid, maar ook weerloosheid ter sprake kom. wat die sleutels verskaf tot die inhoude van die onbewuste wat in hierdie gedigte na vore tree. In “My ma se perde” (19) is daar byvoorbeeld sprake van diep- verborge skuldgevoelens wat opduik in drome oor die ma se perde wat vermink is of in die see swem en oor die “inkubus” of seksuele demoon met die onderkaak van ‘n perd in die spreker se kamer. Die deurlopende aanwesigheid van ‘n ek-spreker en die vae suggestie van chronologiese progressie tussen die bundel se vier afdelings nooi die leser uit om die bundel as ‘n narratief te lees. Die eerste afdeling, met die “see”-titel “Laagwater”, handel oor die ervarings van ‘n kind in die midde van ‘n familie bestaande uit pa, ma, broer, ouma en oupa. In die begin-gedig “Plaasdam” word jong seuns wat swem in ‘n plaas­ dam se eerste ervarings van liggaamlik­ heid en seksualiteit gesuggereer deur die verwysings na paddavisse en otters. Hulle speelsheid en verwondering word in die tweede strofe gestuit wanneer die pa ‘n slang skiet langs die dam. Krap uit die see. Fourie Botha. Pretoria: Protea Boekehuis, 2017. 64 pp. ISBN 9781485307570. DOI: dx.doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4381 Daarná sirkel die seuns versigtig op die rand van die dam om te kyk na die derms van die slang op “die bodem se slyk”. Hulle seksuele bewuswording word dus vroeg reeds gekontamineer met geweld, skrik en skuld. Dié gedig vorm dus ‘n gepaste inleiding tot die bundel waarin sowel liggaamlike plesier as emosionele verbintenis meermale getint is met pyn, verlies en melankolie. Die eerste afdeling eindig op ‘n onheilspellende toon met “Die koms”, waarin die motief van drome (vergelyk die reë������������������������������������ ls ��������������������������������� “�������������������������������� Uit die pierings / van binnekop­ bene / stort ons slegte drome”) voortgesit word en kulmineer in ‘n apokalips waarin die son vir altyd verdonker: “Die son is op-/ gevreet, Vandag was die eerste nag”. Die leser kry die gevoel dat in hierdie eerste afdeling afgetuur word in die verlede asof dit ‘n donker getypoel is waaruit begrip vir dit wat daarna volg, afgelees kan word. Die tweede afdeling “Vuisneste” teken ‘n volwasse bestaan wat voortbou op die emosionele aksente gelê in die eerste afdeling. Daar is byvoorbeeld sprake van masochistiese elemente in die verhou­ dings wat beskryf word: in �G������� “God com­ plex” is daar ‘n verwysing na manne wat die spreker “genadiglik nek omdraai soos ek nooit kon nie” en in “Daar is niks soos ware liefde” word die beeld van ‘n rodeo gebruik vir die gewillige blootstelling aan seksuele geweld. Daar is egter ook elemente van sadisme in die spreker, soos in “On the rebound” waarin die spreker sy minnaars nie net fisies nie, maar “ook woordeliks goed opfok”. Talle gedigte in hierdie afdeling regi­ streer spanning en struweling in die fa­ milie, veral tussen die pa en ma (vergelyk die gedigte “Rok”, “Bokkeveld”, en “ek droom van my pa”). Dit is veral drome Die ambivalensies en kompleksiteite van die liefde word saamgevat in die pa­ TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 55 (1) • 2018 223 haarself aan die brand gesteek het in pro­ tes teen die Chinese besetting van Tibet (“Brandende non”). Effens uit die patroon van hierdie gedigte wat uitwaarts beweeg, is ‘n gedig oor die broer se religieuse op­ lewing (“Born-again”) en die liedjie oor onbeskermde seks (“Barebacking.com”) wat dan gevolg word deur ‘n gebed (“Vir spys en drank”) wat daarop gemik is om iemand “wie se ribbebene / sedert sy diagnose maergesuig word van binne” te kry om te eet. Krap uit die see. Fourie Botha. Pretoria: Protea Boekehuis, 2017. 64 pp. ISBN 9781485307570. DOI: dx.doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4381 Op ‘n manier wat herinner aan Johann de Lange se werk word die gedwonge voeding van ganse deur ‘n buis of “gavage” om hulle lewer vet te maak, gekombineer met die religieuse simbool van die kruis. Dit skakel op sy beurt met die gedig oor die Siamese tweeling Chang en Eng Bunker, wat eindig met Chang se woorde: “Vir jou huil ek deur my lewer”. radoksale beeld van die liefde as ‘n “sagte slagveld”. Die mespunt waarop gee en neem, vryheid en inperking in verhou­ dings balanseer, blyk uit die volgende kwatryn uit “Domestic bliss”: In jou ribbekas se kou word ‘n blouvalkhart gehou. Ek voer hom repies vleis, maar hy vra my troetelmuis. Ook die gedig “Might he but moor tonight in me” ��������������������������������� (31), wat verwys na Emily Dickin­ son se “Wild nights! Wild nights”, vertel iets van die getraumatiseerde besitlikheid waarmee die spreker telkens sy minnaar groet: hy is die hawe waarin sy ������� “������ skeep­ vaarder-lover” tuiskom, maar vanwaar hy ook weer “die oop waters invaar”. Die behoefte aan gedomestikeerde geluksaligheid, die pogings tot vestiging, koestering en beveiliging, word telkens in hierdie afdeling afgespeel teenoor die drang om daaruit weg te breek. In “Bed” word die nesmaak-behoefte byvoorbeeld afgeweeg teenoor die behoefte om petrol oor die bed te gooi en dit af te brand soos ‘n wilgeboom wat vervuil is van vinkneste. Terugskouend is die afdelingtitel ������ “Vuis­ neste” dus ‘n samevatting van die geweld wat daar sluimer in die mees koesterende en intieme samesyn. j y Soos reeds gesê, neem die eerste gedig in die vierde afdeling “Dryf” weer die motief van die krap op. In aansluiting by die beeld van die digter en gedig as krap, suggereer die gedig “Mondwerk” dat die digter ook ‘n seekat kan wees wat sy lesers “onder ink steek” soos wat ‘n mens iemand “onder klippe” kan steek. Dit is dus nie vreemd dat dié see-dier se gedig in ‘n vreemde, afwykende taal geskryf sal wees nie, vergelyk “brok krolg di sega en swee krameruur, / bram kor di mafe hor brek krak rebuur”. Dit is reëls wat die digter se skatpligtigheid aan Peter Blum se gedig “Man wat mal word” verraai (net soos die woord “foknawyf” in “On the rebound”). Krap uit die see. Fourie Botha. Pretoria: Protea Boekehuis, 2017. 64 pp. ISBN 9781485307570. DOI: dx.doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.55i1.4381 In die derde afdeling, “Rakende”, kom mense en gebeure buite die private kring van familie en verhoudings aan bod, soos byvoorbeeld ‘n bekende Siamese tweeling wat ‘n lewer gedeel het (“Chang Bunker aan sy Siamese broer, Eng”), ‘n grusame vonds in Meksiko (“Drie koolkoppe”), die gewelddadige moord op Juliet Haw (“Dood van ‘n redakteur”) en ‘n non wat Ook opvallend is die elegiese toon van sommige van die gedigte in hierdie laaste afdeling, byvoorbeeld die gedigte “Wakend”, “‘n Vakansiefoto van jou, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 55 (1) • 2018 224 hande agter die rug” en “Cow’s skull with calico roses”, wat elk spreek van kwesbaarheid, afstroping en verlies. Die laaste twee gedigte sluit die bundel af deur terug te keer na die motiewe van die see en die krap. In “See” word daar eksplisiet verwys na die see as die buik of moer waaruit alles voortkom en ������� “������ water­ graf” waarheen alles weer terugkeer. Die slotgedig “Mosambiek” teken ‘n toneel waarin die spreker “voel […] hoe die wêreld moontlik / sou kon terugtrek soos die oseaan / met laagwater, ‘n krap in sy nuwe dop”. Die see, die laagwater en die krap word hier bymekaar gebring vir die afsluiting van die bundel waarin die ek homself gereed maak om in ‘n klein holte in te kruip en daar te wag op die gety om hom “die stroming in te dra”. In ‘n sekere sin voltooi hierdie moment van selfop­ heffing en opgaan in die see se ritme van gaan en keer die narratiewe boog wat met die eerste afdeling begin het. Met Krap uit die see slaag Fourie Botha die gevreesde toets van die tweede bundel: dit is ‘n waardige voortsetting van sy eerste bundel en oortref dit selfs deur die groter samehang en subtiele bindings tussen die gedigte en motiewe, die deeglike uitwerk van bepaalde meta­ fore en die onopgesmukte taal wat des­ nieteenstaande diep sny. Dit is ‘n bundel wat sonder groot vertoon en omhaal ‘n besonder veelduidige boodskap oordra. Louise Viljoen [email protected] Universiteit Stellenbosch Stellenbosch Louise Viljoen [email protected] Universiteit Stellenbosch Stellenbosch TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 55 (1) • 2018 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 55 (1) • 2018 225 225

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4381/6591

Afrikaans

Kinders van die Sabbatsee. Esta Steyn. 2007 [1995]. Kaapstad: Tafelberg. 207 pp. ISBN: 978-0-624-04550-2. “Twee wêrelde ontmoet by die Sabbatsee [...]” (170). Kinders van die Sabbatsee. Esta Steyn. 2007 [1995]. Kaapstad: Tafelberg. 207 pp. ISBN: 978-0-624-04550-2. “Twee wêrelde ontmoet by die Sabbatsee [...]” (170). Kinders van die Sabbatsee. Esta Steyn. 2007 [1995]. Kaapstad: Tafelberg. 207 pp. ISBN: 978-0-624-04550-2. proses en die konsep van eenvoudige goed- heid blyk ’n deurlopende tema te wees. Wan- neer die verhaalgebeure uitloop op ’n span- nende reddingspoging op die Sabbatsee word dié gebeure eweneens ’n demonstra- sie van basiese medemenslikheid in uiterste en minder uiterste omstandighede. “Twee wêrelde ontmoet by die Sabbatsee [...]” (170). Dit is die middel-1980’s op die kusdorpie Nonniesbaai. Hierdie dorpie, en veral die Sabbatstrand, tuiste van Stefus Serdyn en sy aangenome dogter, Lyla, vorm die sentra- le punt waar ’n aantal lewens saamkom. Deur die loop van die roman beweeg dié lewens in ’n spiraalvorm al nader totdat hulle hierdie middelpunt bereik. Esta Steyn is onder andere die skryfster van die bekende Meeulanders (1996) en was in Kinders van die Sabbatsee ewe vernuftig met die uitbeelding van ’n besonderse soort lewe langs die see. Die wêreld van haar ro- man is een wat tot ’n groot mate nie meer bestaan nie – in ieder geval nie die opvallen- de onskuld (al is daar ook ongure elemente) en eenvoud daarvan nie. Dalk is dit juis om hierdie rede dat ’n mens jouself vir die duur van hierdie knapgeskrewe verhaal in dié begrenste wêreld kan verloor. Hawert Hugo het homself pas losge- maak uit ’n gejaagde stadsbestaan. Die nuus dat hy moet afskeid neem van Stefus, die man wat vir ’n aantal jare sy stiefpa was, bring hom terug by die plek en mense waar hy grootgeword het. Ná Stefus se dood be- sluit Hawert om hom permanent op Non- niesbaai te vestig. Aanvanklik oefen die dog- ter van Jack Zwiegelaar, vernaamste besig- heidsman van Nonniesbaai, aansienlike mag oor Hawert uit, maar weldra merk hy dat Lyla vir hom meer as slegs die ander groot- maakkind van Stefus geword het. Die ont- dekking van hierdie feit en die vraag of Lyla sy liefde sal beantwoord, is een van die as- pekte wat die verhaal voortstu. Kinders van die Sabbatsee is oorspronklik in 1995 uitgegee. Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria Chinchilla. Chinchilla. Nanette van Rooyen. . 2007. Kaapstad, Pretoria: Human & Rousseau. 222 pp. ISBN: 978-0-7981-4894-8. Maar Jack Zwiegelaar is self besig om ’n nuwe lewe te begin met Christine, die vrou wat hy jare vantevore in die steek gelaat het. En Christine het haar eie redes waarom ’n terugkeer tot die Sabbatstrand genesing kan bring – redes wat ook saamhang met die kruising van die Zwiegelaars se lewens met die wêreld van Lyla en Hawert. Hierdie roman het ontstaan as Nanette van Rooyen se meestersgraad in Skeppende Skryfkuns aan die Universiteit van Kaaps- tad onder toesig van Etienne van Heerden. Die skryfster is reeds bekroon vir haar kin- derboek, Maaneiers (1995), en kortverhaal- bundel, Om te vlerk (2001), en die goed ver- sorgde teks van Chinchilla getuig daarvan dat dit nie haar allereerste skryfpoging is nie. Die ruimte en besonderhede van die roman is redelik uniek: ’n chinchilla-telery in die Sutherlandomgewing waar die hoof- karakter, Lea, grootgeword het en waar- Die leser raak kort voor lank meegesleur in die innerlike sowel as uiterlike intrige van die verhaal. In die gestroopte omgewing van Nonniesbaai raak die karakters gaandeweg eerlik met hulself en met mekaar. Die ander karakters op die dorpie bespoedig hierdie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 217 2/18/2008, 5:48 PM 13 Resensies 03.pmd 217 heen sy terugkeer ná ’n traumatiese huwelik en ’n miskraam. Lea se pa te sê. Zacharias en Lea se verhou- ding was altyd yl weens die feit dat hy ’n uiterse introvert is en dit verander nie wan- neer Lea weer haar opwagting op die plaas maak nie. Sy gaan op in die chinchillas, die bou van ’n huis, afrekening met die verlede en haar innerlike heelword met behulp van Mirjam. Zacharias word byna uitsluitlik geteken as ’n randfiguur wat geobsedeerd is met sy valke en daar is so te sê geen bete- kenisvolle interaksie tussen hom en Lea nie. Die vernaamste innerlike kyk op Zacharias is die frustrasie wat uit sy mislukte valk- ambisies voortspruit (weereens word die leser voorsien van tientalle feite oor die af- rig van valke á la Van Heerden). Hy strom- pel byna toevallig van tyd tot tyd in op sy dogter se transformasie en sy is ook nie werklik begaan oor sy doen en late nie. Chinchilla. Dit is miskien verregaande om ooreen- komste tussen studieleier en student te soek, maar die chinchillas in die roman herinner tot ’n mate aan die wedrenduiwe wat ’n groot deel van Van Heerden se In stede van die liefde uitmaak. Die creature feature van Chinchilla is egter ietwat minder geslaagd as Van Heerden se duiwe. Die vraag ontstaan redelik gou by die leser of dié gegewe ver- dien om die titel van die boek en ’n vername deel van die voorbladontwerp te wees. Die chinchillas vervul ’n belangrike funksie in die boek, ja: dit is ’n seldsame bedryf waar- om die gesin se bestaan wentel en dit is die rede waarom Bastos, die chinchilla–slagter, hom op die plaas bevind. Die verhouding tussen Lea en Bastos ontwikkel onder an- dere wanneer hulle saam na die chinchillas omsien. Les bes word die chinchillas dikwels voedsel vir die valke wat Lea se pa, Zacha- rias, aanhou. Maar dit sou tog interessant gewees het as die menslike karakters ietwat meer beskrywing geniet en ontwikkeling ondergaan het. Die wollerige diertjie op die voorblad (tesame met die krullerige letter- tipe) ondermyn boonop eerder die ernstige temas van die boek. Die slagter, Bastos, het wel meer van ’n geskiedenis aan die een kant en ’n bemoeie- nis met Lea aan die ander kant, maar hy kom nogtans ’n effens lukraak geplante ka- rakter voor wat iets eksoties aan die roman moes verleen. Dit is egter nie altyd ewe kon- sekwent gedoen nie – waarom is daar by- voorbeeld moeite gedoen om sekere uitdruk- kings wat Bastos gebruik en die kos wat hy voorberei in Portugees te vertaal, maar die gedig op bladsy 74 verskyn in Engels? Hy lyk ook die een oomblik baie fisies en emo- sioneel betrokke by Lea, maar die volgende kyk hy weer as passiewe toeskouer toe en hierdie rukke en stote in die ontwikkeling van die verhaal is effens verwarrend. Oor die algemeen is die vrouekarakters, Lea en Mirjam, oortuigender as die manlike personasies. Mirjam met haar kruie en bona- tuurlike vermoëns skep kontinuïteit tussen Lea se hede en verlede en begelei haar in die verwerking van haar verliese en die kon- solidering van haar herstel. Lea loop as hoof- karakter ’n wisselvallige maar bestendige paadjie deur die bladsye van die boek en is die enigste karakter wat volledig uit die verf kom. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 Chinchilla. Moontlik is literêre geregtigheid baie doelbewus uitgemeet deurdat die mans tot niks meer as agtergrondfigure ontwikkel nie – die omgekeerde was natuurlik tot rela- tief onlangs alte dikwels in die letterkunde die geval. Hoe dit ook al sy, daar is min oor ’n Resensent het gewys op die innerlike ontwikkeling en genesingsproses van Lea wat belangriker as die plot van die verhaal of korrektheid van al die feite is, en dit mag so wees dat alles nie staan wat daar staan nie, in Nijhoff se woorde. Nogtans word ook die uitbeelding van hierdie helingsproses ondermyn deur ’n rukkerige verteltrant wat miskien aan die uiters kort hoofstukke toegeskryf kan word. Die liefdestoneel tus- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 218 2/18/2008, 5:48 PM 218 13 Resensies 03.pmd kies hy om saam met Ina op die sofa te lê en televisie te kyk tot die ontbytprogram hulle wakker maak. Robert, Elna, Ina en Jim. Die roman handel oor twee dae in hierdie vier mense se lewens. sen Lea en Bastos betrap die leser feitlik on- verhoeds omdat daar so vinnig tussen tonele gespring word (83). Meer as een keer sou mens wou hê dat iets in ’n hoofstuk ge- béúr voordat dit tot ’n einde kom. Die boek bestaan veral uit beelde. Fouché gee dit self toe dat hy sterk beïnvloed is deur film en TV. Hy laat ook sy protagoniste ge- durig TV kyk. 2 dae in Mei lyk in sommige opsigte op Jim Jarmusch se Stranger Than Paradise wat begin van die jare tagtig teen alle reëls en norme van Hollywood-films sy suksesvolle opwagting gemaak het. Soos Jarmusch gebruik Fouché in sy teks uitge- werkte scènes sonder veel aksie en konflik- te, daar is geen ontwikkeling in dramatur- gie of karakters nie. Binne die bestek van honderd en dertig bladsye beskryf hy uit- voerig die banaliteit van die alledaagse lewe van mense wat in sekere opsigte deur die outeur self anargiste of Bohemers genoem word. Maar hulle is uiters aanloklik, trek jou af na hulle vlak toe, saam met hulle wil jy mettertyd die wêreld gelyk sien. Saam met hulle hou jy duim vas dat die wêreld uitme- kaar val. Chinchilla. Hulle maak nie staat op God nie, want hy bestaan alleenlik nog “in daardie enklaves van die lewe waar die donkerte en die ongelukkigheid blykbaar nie kom nie, waar mense in afbetaalde motors voor kerke kan stilhou om te gaan deel hê aan die great- est story ever told” (49). Daar is geen oor- tollige woorde, maar wel baie triviale uitla- tings wat uiters goed aan die beelde vaskleef. Die roman delf sensitief in Lea se pynlike verlede en die hoofpersonasie behoort sterk tot heelwat lesers te spreek. As geheel tref die boek egter nie vir hierdie leser die teik- en nie. Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria 2 dae in Mei. Jaco Fouché. Roggebaai: Umuzi. 2007. 134 pp. ISBN: 978-1-4152-0033-9 Robert het lank gelede in ’n dronk toestand ’n dogtertjie gemolesteer wat hy moes op- pas. Toe hy uit die tronk is, besluit hy om nie meer aan drank te raak nie. Om geld te ver- dien, pas hy karre op en in sy vrye tyd hang hy in kafees rond, eet pasteitjies en drink koffie. Robert is lid van Alkoholiste Anoniem, besoek gereeld die weeklikse byeenkom- ste. Elna is ’n huishoudster by die AA, samel kollekte in en verkoop boeke oor alkoholis- me, “vol van die beloftes en eise van die nugter leefwyse” (10). Naas haar werk op kantoor haas sy van die een vergadering na die ander, net om haar vrye tyd te vul met oppervlakkige menslike kontak. Sy is ie- mand wat “nie besonder lief is vir mense nie”, maar “wel belang stel in wat hulle doen” (15). Haar dogter, Ina beweeg tussen haar klasse en die televisiekamer, weet egter nie hoekom sy eintlik gaan swot het nie. Sy be- soek dus af en toe motiveringskursusse, ge- mik op eerstejaars. Haar vriend, Jim is ook ‘n AA-lid, maar onrehabiliteerbaar, met ’n sekere neiging tot siniese opmerkings en self- bejammering. As hy nie te dronk is nie, ver- Die taferele word sonder enige haas be- skryf asof details die enigste vashou bied vir mense wat in permanente vaagheid leef. Saam met Elna gaan ons op besoek by Ro- bert se huis. Daar hang ’n prent uit ’n tyd- skrif bo die televisiestel, raamloos teen die muur geplak: ’n herfstoneel met ’n hond onder ’n boom by ’n dam water. Chinchilla. Dit sê baie meer oor die eensaamheid as ’n lang be- skrywing. Hierdie soort klein opmerkings is versprei deur die hele teks, soos die een TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 219 2/18/2008, 5:48 PM 13 Resensies 03.pmd 219

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4720/6759

Afrikaans

Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die proloog sluit ook aan by die romantitel en wys vooruit na die sentrale tema of aktualiteit van ekologiese bewaring, spesifiek die bedreiging van die Arktiese ysvelde weens onverant­ woordelike mynbedrywighede. Soos verwag kan word, is “ys” ’n herhalende motief en die bron van talle woordspelings, vergelyk “op ’n ysige afstand” (41), “yskoud” (257), “ysige beklemming” (265), “stukkie ys” (347), en “yslike skandaal” (349). Ys-verwysings is gelukkig dun genoeg gesaai dat dit nie hinder nie. Intussen bevind die helde hulle aan die anderkant van die aardbol: Kaptein Kassie Kasselman, wie se allitererende naam aan lesers van Van Rensburg se werk bekend sal wees, en sy jarelange kollega, sersant Rooi Els, is een van drie speurduo’s by die nuutgevormde “Spookeenheid” van die SAPD. Hul nuwe bevelvoerder, brigadier Shaheena Fortuin, is aanvanklik skepties oor Kassie en Kie. se vermoëns, maar sy word verkeerd bewys. Ys. Rudie van Rensburg. Kaapstad: Queillerie, 2018. 352 pp. ISBN: 9780795801501. ePub: 9780795801518. MOBI: 9780795801525. DOI 10.17159/2309-9070/tvl.v.56i1.6304 Ys. Rudie van Rensburg. Kaapstad: Queillerie, 2018. 352 pp. ISBN: 9780795801501. ePub: 9780795801518. MOBI: 9780795801525. DOI 10.17159/2309-9070/tvl.v.56i1.6304 Ys (2018) is Rudie van Rensburg se sesde bydrae tot die steeds groeiende genre van misdaadfiksie in Afrikaans. Een les wat Ys inhou, is trouens om TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 56 (1) • 2019 152 nie ’n boek op sy baadjie te takseer nie, want agter Kassie se vaal voorkoms skuil ’n kranige speurder: Shaheena beskou dalk Kassie se turkoois sweetpak as “die lelikste klere wat sy in haar hele lewe gesien het“ (230), maar hy en Rooi los uiteindelik nie net die saak op nie, hulle red ook haar lewe. Kassie deel verder sekere ooreenkomste met die argetipiese hardebaardspeurder soos sy beskeie, stoïsynse houding en sy wrang, humoristiese one liners: “’Fok jou arm,’ sê Kassie” (323); “Dis ’n bleddie understatement” (325); “Wat ’n moerse seldsame verskynsel is, wil Kassie sê, maar hy hou hom in” (327). Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die “vuilwerk” word afgewentel na ’n stomme tronkvoël, pas vrygelaat, met die naam Frankie Kriel. Frankie word deur Nel en sy trawante ontvoer, afgepers en gedwing om die snellerman te wees in hierdie huurmoord. Dinge loop egter skeef, en Frankie slaan op die vlug. Frankie word aanvanklik as ’n soort ongelukkige “antiheld” geskets, en die leser is geneig om met hom te simpatiseer, maar later word sy donker verlede en bedenklike patologie ontbloot (304). Dit is een van vele onverwagse kinkels in dié verhaal, en ’n geslaagde afleidingstruuk. Wat miskien minder geslaagd is, is die terloopse romanse tussen Frankie en Tersia, die jong vrou by wie hy op een stadium skuiling vind, vernaam die ietwat geforseerde intimiteit tussen hulle (vergelyk 199 en 233). Myns insiens is dit veral die ryk versameling skurke en booswigte wat die kollig steel, en wie se paaie op verrassende wyses kruis. Daar is eerstens die gewetenlose Amerikaanse senator, Jack MacArthur, wat sterk herinner aan die ewe magshonger Frank Underwood van die televisiereeks, House of Cards. Soos Underwood, skroom MacArthur nie om sy teenstanders koelbloedig uit die weg te ruim nie. MacArthur se sogenaamde enforcer is Willie Nel, voorheen ’n kolonel in die Skerpioene. Nel word Kaapstad toe gestuur om een van die dorings in MacArthur se vlees, ’n ekologiese kampvegter, te gaan “uithaal” (10). Nel betrek een van sy ou trawante, ene “Viking”, wat op sy beurt op die knoppie van Elton Fortuin druk. Laasgenoemde is toevallig ook die eggenoot van Shaheena Fortuin, die Spookeenheid se bevelvoerder, en dit sorg vir buitengewone huishoudelike konflik. Dan is daar ook die voormalige diepseeduiker, Hasie Haasbroek, bedags ’n versorger vir sy kwadruplegiese vrou en snags ’n maaier van menslike organe. Hasie en sy kettingsaag (sigself ’n kragtige simbool van geweld wat assosiasies met The Texas Chainsaw Massacre uit die vorige eeu oproep) verleen aan die roman ’n grieselige, noir-element en sorg vir sommige van die ontstellendste, maar onvergeetlikste, beskrywings daarin. Vergelyk byvoorbeeld die gruwelike eerste klimakstoneel (283–7). Die proloog demonstreer ook reeds iets van Van Rensburg se besondere vertelstyl wat in ’n groot mate draai om die effektiewe gebruik van perspektiefwisseling (in hierdie geval, word die moordtoneel byvoorbeeld treffend vanuit die oogpunt van die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 56 (1) • 2019 153 slagoffer weergegee). Neil van Heerden [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die gereelde wisseling van die fokaliseringspunt bring deurgaans ’n snelle, byna filmiese, pas mee en bewerkstellig talle voorbeelde van dramatiese ironie waarop veel van die spanning in Ys geskoei is. Voorbeelde van sodanige dramatiese ironie sluit in: Elton Fortuin se betrokkenheid by die komplot terwyl Shaheena blind is daarvoor (126, 155); Hasie Haasbroek se vrou wat glo “sy pad hemel toe is geplavei” (116), maar onbewus is daarvan dat hy snags mense jag; Frankie Kriel wat vol moed is dat hy sy vrou kan red, maar nie weet dat Sue reeds dood is nie (231). Dieselfde geld MacArthur se e-posse aan die begin van hoofstuk 2 tot 10. Dit beroof myns insiens die karakter van ’n meer natuurlike idiolek en doen afbreuk aan die verisimilitude van die roman. Ys is nietemin ’n feesmaal vir die liefhebber van spanningsfiksie, en ’n welkome toevoeging tot die genre in Afrikaans. Neil van Heerden [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria ’n Hiperrealistiese aanslag is dikwels kenmerkend van populêre misdaadfiksie, en Ys skyn hiermee akkoord te gaan. Vergelyk byvoorbeeld die volgende gedetailleerde beskrywing: ’n Kelner met tamatiesousvlekke op sy wit baadjie bring hulle bestelling. MacArthur neem ’n groot hap van sy worsbroodjie. Sous loop in twee dun straaltjies uit sy mondhoeke aan weer­ skante van sy ken af. Hy vee dit met ’n papierservet af, maar ’n dun streep sous bly op ’n bolwang agter. (8–9) ’n Kelner met tamatiesousvlekke op sy wit baadjie bring hulle bestelling. MacArthur neem ’n groot hap van sy worsbroodjie. Sous loop in twee dun straaltjies uit sy mondhoeke aan weer­ skante van sy ken af. Hy vee dit met ’n papierservet af, maar ’n dun streep sous bly op ’n bolwang agter. (8–9) MacArthur se slordige eetgewoontes is irrelevant in terme van plotontwikkeling, maar dit dra wel by tot die totstandkoming van ’n realistiese fiksionele wêreld en die tydelike opheffing van die leser se ongeloof (in Coleridge se terme, die “willing suspension of disbelief”). In hierdie opsig, is dit dus moeilik om te verstaan waarom die outeur/redakteur dit nodig geag het om MacArthur se direkte rede in Afrikaans te vertaal. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 56 (1) • 2019 154

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/6304/7737

Afrikaans

Wanneer ’n teks tekste aanhaal Wanneer ’n teks tekste aanhaal Snyman S.D. Snyman Prof. S.D. Snyman, Hoof: Departement Ou Testament, Fakulteit Teologie, Uni- versiteit van die Vrystaat, Posbus 339, Bloemfontein 9300. e-pos: Snymansd. [email protected]. 1 Verwerkte weergawe van ’n referaat gelewer voor die Gespreksgroep Bybelweten- skappe aan die Fakulteit Teologie, UV, op 7 September 2007. When a text quotes other texts: Malachi 1:6-14 as an example The problem posed in this article is a fairly straightforward one: Do Pentateuch traditions occur in Malachi 1:6-14 and if so, how are they used? The problem is approached by searching for quotations, shared terminology, inversions and common themes that occur in both the Pentateuch and Malachi. This investigation reveals that there are mainly three ways in which Pentateuch traditions function in this pericope: The vocabulary or phrases in the text allude to recognisable Pentateuch traditions; interpretations are applied to a new situation and utilised in creative ways (new applications were made applicable to the period in which the prophet lived at the time), and the combination with other known traditions from the Old Testament/Hebrew Bible. WANNEER ’N TEKS TEKSTE AAN­HAAL. MALeagi 1:6-14 AS VOORBEELD1 Abstract 2.1 Die Pentateug 2.1 Die Pentateug Die ondersoek word gedoen vanuit die vertrekpunt dat die Pentateug die produk is van ’n lang en komplekse geskiedenis van oorsprong waar diverse materiaal uit verskillende bronne byeengebring is. In die verloop van die geskiedenis is materiaal toegeëien, gerangskik en herrangskik voordat dit die vorm en inhoud wat ons vandag ken, aangeneem het. Vir die doel van hierdie ondersoek gaan daar nie gepoog word om mate­riaal toe te ken aan die klassieke vier Wellhauseniaanse bronne van J, E, D en P nie, maar eerder om die sienings van geleerdes soos Brueggemann (2003:19-21) en Rendtorff (2005:11-12) as vertrekpunt te neem. Hierdie outeurs is van mening dat die Pentateug die gevolg is van twee groot trajekte wat mettertyd gekom- bineer is, naamlik die sogenaamde Priesterlike Tradisie wat die eerste vier boeke van die Pentateug beslaan, en tweedens wat bekend staan as die Deuterono- mistiese tradisie, wat deur die boek Deuteronomium tot die Pentateug bygedra word (Brueggemann 2003:98-99), om een majestueuse literêre meesterstuk te vorm wat strek van die heel begin reg tot by die dood van Moses, met die volk Israel wat op die drumpel staan om die beloofde land binne te gaan. ’n Ander voorveronderstelling wat deel uitmaak van die agtergrond van hier­ die ondersoek is dat die Pentateug waarskynlik grotendeels as ’n literêre werk in ’n tyd van die ballingskap ontstaan het (Brueggemann 2003:21). 1. PROBLEEMSTELLING Die probleem wat in hierdie bydrae gestel word, is ’n eenvoudige vraag: Kom Pentateug-tradisies in Maleagi 1:6-14 voor en, indien wel, hoe word hulle aange­ wend? Die vraag word gevra teen die agtergrond van ’n groeiende belangstel- ling in die bestudering van die verband tussen dele van die Ou Testament in intertekstuele verband en ook as gevolg van die hoë waarde wat daar aan die Torah toegeken is in die tydperk ná die ballingskap en ná die voltooiing van die tempel in 515 v.C. Die probleem word benader deur te soek vir aanhalings, ge- deelde terminologie, inversies en gedeelde temas wat in sowel die Pentateug as die Maleagi-teks voorkom. 2008:2 Acta Theologica 2.2 Die boek Maleagi Daar is konsensus oor die feit dat die boek Maleagi gedateer moet word in die tyd ná die ballingskap, iewers tydens die Persiese Ryk, waarskynlik ná die vol­ tooiing van die tempel in 515 v.C. en vóór die tyd van Esra (458) en Nehemia (445) (Hill 1998:51). Dit beteken dat die profeet sy profetiese redes gelewer het ie­wers tydens die heerskappy van Darius I (521-486), Xerxes (486-465) en Arta­xerxes (464-424). Die gebruik van die term peha (hjp) in Maleagi 1:8 word ge­woonlik as argument ten gunste van hierdie datering gebruik. Onge- lukkig is baie min bekend omtrent die lotgevalle van die volk van Juda in hierdie tyd­perk. Daar word aanvaar dat die boek Maleagi nader aan die tyd van Esra en Nehemia geplaas moet word, en dat die boek redelik gou voltooi is ná die aanvanklike uitspreek van die profesieë wat in die boek weerspieël word. In hierdie tyd het die monargie van Dawid reeds byna ’n eeu lank nie meer bestaan nie, en was die priesterskap besig om hulle beheer oor godsdiens, en moontlik selfs ook oor die regering in Juda, te verstewig. Hierdie profeet is vir ons on­bekend, en daar is feitlik geen verdere inligting oor hom beskikbaar nie 87 Snyman Snyman Wanneer ’n teks tekste aanhaal Wanneer ’n teks tekste aanhaal — nie uit die boek wat aan hom toegedig word nie, en ook nie uit die res van die Ou Testament nie. Daar word algemeen aanvaar dat Maleagi 1:6-2:9 ’n perikoop vorm, maar die perikoop kan ook in twee dele verdeel word, naamlik Maleagi 1:6-14, wat handel oor die wanpraktyke van die priesters ten opsigte van die bring van offers, en Maleagi 2:1-9, wat handel oor die priesters se pligte ten opsigte van die onderrig van die Torah, en waar geen verdere verwysings na die offers ge­maak word nie. Ter wille van die omvang van die artikel word daar net aan Maleagi 1:6-14 aandag gegee. Maleagi 1:6-14 kan in die volgende sub-eenhede opgedeel word: Vers 6 kan beskou word as die algemene inleiding tot die res van die eenheid. Verse 7-8 gee ’n oorsig oor die minderwaardige gehalte van diere wat as offers ge- bring is. Verse 9-10 beklemtoon die uitwerking van die swak gehalte van offers, terwyl verse 11-14 die uiteindelike gevolge uitspel van die wanpraktyke wat deur die priesters geduld en selfs onderskryf is. 2.2 Die boek Maleagi Die hipotese wat hier getoets word, is dat die profesieë wat in die boek Maleagi vervat is (minstens in Maleagi 1:6-14) wel na die oordeel van die aanvanklike hoorders en later die lesers, gebruik gemaak het van bekende Pentateug- tradisies. Veral in die tweede perikoop van die boek word ’n striemende aanval geloods op die priesters en die priesterskap, gegrond op verwysings uit die Pentateug ten opsigte van wat van priesters verwag word. 3. ’N ONDERSOEK NA PENTATEUG-TRADISIES IN MALEAGI 1:6-14 MALEAGI 1:6-14 µynwdaAµaw y˝dwbk hya yna baAµaw w˝ynda db[w ba dbky ˜b 6 y˝mv yzwb µynhkh µkl twabx hwhy rma y˝arwm hya yna .˚mvAta wnyzb hmb µtrmaw lagm µjl yjbzmAl[ µyvygm 7 ˚wnlag hmb µtrmaw .awh hzbn hwhy ˜jlv µkrmab hljw jsp wvygt ykw [r ˜ya jbzl rw[ ˜wvgtAykw 8 hwhy rma ˚ynp acyh wa ˚xryh Ú˝tjpl an wh˝byrqh [r ˜ya .t/wabx acyh taz htyh µkdym wn˝njy˝w laAynp anAwlj ht[w 9 .twabx hwhy rma µynp µkm µnj y˝jbzm wryatAalw µytld rgsyw µkbAµg ym 10 µynwdaAµaw y˝dwbk hya yna baAµaw w˝ynda db[w ba dbky ˜b 6 y˝mv yzwb µynhkh µkl twabx hwhy rma y˝arwm hya yna .˚mvAta wnyzb hmb µtrmaw .twabx hwhy rma µynp µkm 88 Acta Theologica 2008:2 .µkdym hxraAal hjnmw twabx hwhy rma µkb ≈pj y˝l A˜ya µwqmAlkbw µywgb ymv l/dG wawbmAd[w vmvAjrzmm yk 11 rma µywgb ymv lwdgAyk hrwhf hjnmw y˝mvl vgm rfqm .twabx hwhy wbynw awh lagm ynda ˜jlv µkrmab twa µylljm µtaw 12 .wlka hzbn twabx hwhy rma wtwa µtjphw haltm hnh µtrmaw 13 hxrah hjnmhAta µtabhw hlwj˝hAtaw jsphAtaw lwzg µtabhw s .hwhy rma µkdym htwa yk ynda˝l tjvm jbzw rdnw rkz wrd[b vyw lkwn rwraw 14 .µywgb arwn y˝mvw twabx hwhy rma yna l/dG ˚lm (Biblia Hebraica Stuttgartensia — Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1990.) Acta Theologica 2008:2 2008:2 .µkdym hxraAal hjnmw twabx hwhy rma µkb ≈pj y˝l A˜ya µwqmAlkbw µywgb ymv l/dG wawbmAd[w vmvAjrzmm yk 11 rma µywgb ymv lwdgAyk hrwhf hjnmw y˝mvl vgm rfqm .twabx hwhy wbynw awh lagm ynda ˜jlv µkrmab twa µylljm µtaw 12 .wlka hzbn yk ynda˝l tjvm jbzw rdnw rkz wrd[b vyw lkwn rwraw 14 .µywgb arwn y˝mvw twabx hwhy rma yna l/dG ˚lm (Biblia Hebraica Stuttgartensia — Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1990.) Die Pentateug-tradisies in hierdie perikoop funksioneer hoofsaaklik op drie wyses: Pentateug-tradisies funksioneer eerstens deur middel van woordeskat of frases in die teks wat verwys na herkenbare Pentateug-tradisies; tweedens deur die Pentateug-tradisies waarna daar verwys word, te interpreteer en der- dens deur Pentateug-tradisies te kombineer met ander bekende tradisies uit die Ou Testament/Hebreeuse Bybel. 3.1.1 Maleagi 1:6 Die gebruik van die werkwoord kbd (dbk) in Maleagi 1:6 skep ’n onontkenbare verband met die Dekaloog in Eksodus 20:12 (Deut. 5:16), wat die teks ook koppel aan die (priesterlike) Sinai-tradisie in Israel. Eerbetoon aan ouers is nie slegs gebonde aan die Dekaloog nie; ander tekste in die Pentateug weer- spieël dieselfde houding teenoor vaders en moeders (Deut. 21:18-21). Diensknegte het geen ander keuse gehad as om hulle meesters te eer nie, vanweë die feit dat hulle die eiendom van hulle meesters was. “Eer” in hierdie sin dui op respek en die aanvaarding van gesag, eerder as liefde. Daarom is dit dalk beter om mora’iy (yarwm) te vertaal as “respek”, “eerbied” of “ontsag”, eerder as “vrees”, sodat mora’iy (yarwm) en eer wesenlik as sinonieme beskou kan word. Geleerdes het aangetoon dat daar geen presiese parallel is vir die stelling oor respek vir meesters deur slawe wat in die res van die Ou Testament/ Hebreeuse Bybel aangetref word nie (Petersen 1995:177; Weyde 2000:114). 89 Wanneer ’n teks tekste aanhaal Snyman Snyman Hierdie waarneming gee aanleiding tot die vraag of ons moet aflei dat een of twee metafore gebruik word. Is dit ’n vader-seun metafoor asook ’n meester- dienskneg metafoor wat hier gebruik word, of is dit miskien slegs die vader- seun metafoor? Daar word voorgestel dat we’ebed (db,[,w“) gehervokaliseer behoort te word tot we’obed (db,[ow“) as ’n partisipium-aktiewe vorm van ebed (db,[,). Vers 6 kan dan as volg vertaal word: “’n Seun eer ’n/sy vader en dien sy meester”. Hierdie effense emendasie het verskillende voordele. Eerstens is dit nie nodig om die konsonantteks te wysig of die werkwoord yira’ (ary, “vrees”) by te voeg nie, soos wat dit gedoen word in Kodeks Sinaïtikus en V, en soos wat dit toegepas word deur sommige geleerdes ten einde die teks meer verstaan- baar te maak deur ’n werkwoord vir die tweede koeplet te voorsien. Tweedens word die ongemaklikheid van een werkwoord (yekabed, dbky) wat op twee koeplette betrekking het, uitgeskakel. Derdens is die gebruik van die partisi- pium in ooreenstemming met die imperfektum wat in die eerste deel van die koeplet gebruik word, en dui dit voortgesette handeling aan. Vierdens word daar in 3:17 getuig dat ’n seun sy vader kan dien. Van der Woude (1982:94) het ge­sinspeel op die moontlikheid dat ebed (db[) geïnterpreteer kan word as seun, en nie slegs as dienskneg of slaaf nie. 3.1.1 Maleagi 1:6 Die implikasie van die interpre- tasie ge­suggereer is dat Jahwe gelyktydig Vader en Heer van sy mense is (Eks. 4:22; Jes. 26:13; Ps. 123:2). ’n Ander en belangriker implikasie sou wees dat slegs een metafoor gebruik word, naamlik die vader-seun metafoor. Daar word van ’n seun verwag dat hy sy vader en heer sal eer en dien, en ’n vader kan op sy beurt weer eer en diensbaarheid van ’n seun verwag. Gevolglik word die priesters (en mense) beskou as Jahwe se seun, terwyl Jahwe sowel Israel se Vader as Heer is. Die punt wat die gebruik van die (spreekwoordelike) uitdrukking wil maak, is nie die stand van die verhouding tussen vader en seun (of tussen meester en dienskneg) nie. Die verhouding tussen vader en seun word toegepas op die verhouding tussen Jahwe en die priesters (en die mense in die algemeen). Hoewel die metafoor nie dikwels gebruik word nie, is die idee dat Jahwe die Vader van sy mense is, nie vreemd aan die Ou Testament/Hebreeuse Bybel nie. In sommige tekste word dit aangeneem of gesuggereer (Eks. 4:2; sien ook Hos. 11:1), terwyl dit in ander tekste duidelik gestel word (Deut. 32:6; Jes. 63:16; 64:8; Mal. 2:16). Dat Jahwe die Vader van Israel is, dui op ’n verhouding van oorsprong in die sin dat Jahwe die rol van ’n vader vir sy mense gespeel het, met ander woorde hulle het hulle bestaan te danke aan Jahwe wat hulle as ’n volk geskep het (Deut. 32:6). Net soos wat ’n aardse vader instrumenteel was in die verwekking van kinders, staan Jahwe ook in verhouding tot Israel. Sonder Jahwe sou daar geen Israel gewees het nie. Jahwe is die een wat Is- rael tot volk gemaak (geskep) het. In ’n historiese sin het dit gebeur toe Israel uit Egipte gelei is en na Sinai gebring is, waar hulle ’n verbond met Jahwe aangegaan het. Dit is betekenisvol om daarop te let hoe die idee van Jahwe 90 2008:2 2008:2 Acta Theologica as Vader van Israel ten nouste gekoppel is aan dié van Jahwe as Skepper. Hierdie verband word in Maleagi in Maleagi 2:16 aangetref. 3.1.1 Maleagi 1:6 Dieselfde idee kom in Deuteronomium 32:6 voor, waar ’n mens lees: “Is Hy nie jou Vader wat jou geskape het nie; het Hy jou nie gemaak en toeberei nie?”, en in die profetiese literatuur, in Jesaja 64:8, word dieselfde soort stelling weerspieël: “U is ons Vader, Here, ons is klei en U het ons gevorm, ons is almal die werk van U hande”. Die oorsprong van Israel word gesien as ’n kreatiewe daad van Jahwe waardeur Hy Israel in die lewe geroep het. In hierdie sin is Jahwe dan die Vader van Israel; dit dien as ’n uitdrukking om ’n verhouding aan te dui wat teruggevoer kan word na die oorsprong van Israel self. Jahwe as Vader het nie net die betekenis van ’n verhouding van oorsprong nie; dit dui ook op ’n standhoudende verhouding met sy mense. In hierdie eerste profesie teen die priesters beroep die profeet hom dus op wat ons noem Priesterlike materiaal, asook D-materiaal, deur te verwys na Eksodus 20:12; 4:2 en Deuteromium 21:18-21 en 32:6. 3.1.2 Maleagi 1:7-8 Die aantyging wat teen die priesters in Maleagi 1:7 gemaak word, is dat hulle besoedelde of besmette mego’al (lagm) voedsel lehem (µhl) maggisim (µyvygm) na die altaar bring. Dit is noemenswaardig dat maggisim (µyvygm) in partisipium-vorm is, wat op ’n voortgesette handeling dui. Priesters het nie net by geleentheid besoedelde voedsel na die altaar gebring nie; dit is voortdurend gedoen. Om offers op die altaar te plaas, is beskou as deel van die amptelike verantwoordelikheid van priesters in die gemeenskap van Israel ná die ball- ingskap. Daar kan selfs gesê word dat die werkwoord ngs, “om te bring”, (vgn) gedien het as ’n tegniese term vir die bring van offers aan Jahwe. Die term mizbehi (yhbzm) word aangetref in Eksodus 20:26, waar voorskrifte gegee word oor die oprigting van altare wat geskik is vir offers aan Jahwe asook in Eksodus 21:14, waar die term voorkom binne die konteks van mense wat beserings aan mekaar toedien. Die aantyging is dat die priesters besoedelde of besmette voedsel bring — lehem mego’al (lagm µjl). Dit is moeilik om te besluit of offers oor die alge- meen in die sin van “kos” bedoel word, soos wat Rudolph (1976:261) argu- menteer en of daar eerder gedink moet word aan die brandoffers soos wat Weyde (2000:126-128) voorgestel het. Offers is beskou as die brood of voed- sel van Jahwe. Die idee van ’n offer wat as voedsel gebring word, word aange- tref in Levitikus 3:11, 16 en 21:6, 17. Uit hierdie waarneming is dit duidelik dat die profeet gebruik gemaak het van tipies priesterlike taal toe hy sy profesie teen die priesters gerig het. 91 Snyman Wanneer ’n teks tekste aanhaal Wanneer ’n teks tekste aanhaal Maleagi 1:8 handel oor die verbod op die offer van diere met gebreke. Die verbod op die offer van ’n blinde dier word in Levitikus 22:22 gevind, in ’n ge­ deelte wat handel oor die voorskrifte ten opsigte van aanvaarbare en onaan­ vaarbare diere vir offers. Weyde (2000:119-120) het gedemonstreer hoe Maleagi 1:6-14 en Levitikus 22:17-15 duidelik terminologiese punte van oor­ eenstemming blootlê, asook ’n soortgelyke struktuur het. Dit is van besondere belang dat “kreupel” pisseag (jsp) diere nie genoem word in die Levitikus-teks nie, terwyl kreupel en blinde diere eksplisiet in Deu- teronium 15:21 genoem word, maar in die omgekeerde volgorde as dié waarin hulle in die Maleagi-teks voorkom. 3.1.2 Maleagi 1:7-8 Dit kan nog ’n voorbeeld wees van ’n feno­ meen wat deur Seidel (1956:150) waargeneem is, wat behels dat ’n literêre verwysing van een teks na ’n ander aangedui word deur inversie, waar terme, frases of uitdrukkings in die omgekeerde volgorde gebruik word. Dit is moeilik om te besluit watter een van hierdie twee tradisies die een was waarvan die profeet gebruik gemaak het. Dit blyk die beste te wees om saam met Weyde (2000:133) te stem dat die invloed van beide tradisies ’n rol gespeel het — die priesterlike tradisie wat in Levitikus weerspieël word ten opsigte van die kate- gorieë wat genoem word, en Deuteronomium met betrekking tot die terminolo- gie en die feit dat die materiaal op taamlik vrye wyse gebruik is. Hill (1998:180; vgl. ook Van der Woude 1982:96-97) sien ’n weerspieëling van Deuteronium 17:1 in die gebruik van die adjektief “boos” ra ([r), wat die priesters herinner aan die verbondsimplikasies van sodanige offerandes. Weyde (2000:128-131) het ’n verwysing na Levitikus 27:2 e.v. en die [r ˜ya frase in Maleagi 1:8 ontdek. Volgens Levitikus 27 is dit die priester se plig om die dier as goed of sleg te beoordeel. Die gebruik van die frase [r ˜ya kan weer eens ’n herinnering aan Levitikus 27:10 e.v. wees, wat klem lê op die pligte waar- voor priesters verantwoordelik is. Weyde (2000:118) het die nuttige waarneming gemaak dat die werkwoord ngs (vgn) in Levitikus gebruik word om na die altaar te verwys, terwyl qrb (brq) gebruik word om na ’n mens te verwys. In Levitikus 2:8 bring ngs (vgn), iemand, ’n graanoffer na ’n priester, terwyl ’n geskenk aan ’n regeringsamptenaar in Maleagi 1:8 aangebied word. 3.1.3 Maleagi 1:9-10 3.1.3 Maleagi 1:9-10 Utzschneider (1989:50-53) het ’n interessante intertekstuele relasie (Kotextual- ität) raakgesien tussen pene-el, laAynp, ”die aangesig van God”, in vers 9, en Genesis 32:30, waar laAynp voorkom as ’n eienaam, Peniel (kyk ook Hill 1994:182). Volgens Utzschneider word pene-el, laAynp, doelbewus gebruik om ’n intertekstuele verband te skep waarvan kennis geneem moet word. In 92 Acta Theologica 2008:2 Genesis 32-33 is dit Jakob wat sy broer Esau se guns wil wen deur hom met geskenke te oorlaai. Terselfdertyd wen Jakob ook God se guns. Op die- selfde wyse wou die priesters in die tyd van Maleagi die guns van ’n plaaslike regeringsamptenaar wen, maar hulle slaag nie soos Jakob daarin om God se guns te wen nie. Utzschneider se argument berus op die aanname dat dit die priesters is wat in vers 9 praat, terwyl dit meer waarskynlik lyk of dit steeds die profeet is wat praat. Verder moet daarop gelet word dat Genesis 32-33 handel oor die versoe­ ning tussen Jakob en Esau, terwyl dit in Maleagi handel oor die swak gehalte van die diens wat, teenstrydig met die Torah, in die bediening van die offerandes deur die priesters gelewer word. Utzschneider se teorie is dus interessant en innoverend, maar onoortuigend (Snyman 2005:98; Reventlow 1993:141). 3.1.4 Maleagi 1:11-14 ’n Manlike dier (vermoedelik sonder enige gebreke; Rudolph 1976:260 het zakeh, “sonder gebrek”, [hkz] ingevoeg, maar daar is geen manuskripondersteuning vir so ’n lesing nie) word as of- ferande belowe, maar word dan vervang deur ’n ander dier wat duidelik nie vir offerdoeleindes geskik is nie. ’n Teenstelling word geskep tussen ’n man­like dier en ’n dier met gebreke, van minderwaardige gehalte en nie geskik om ge- offer te word nie. Hierdie saak word aangespreek in Levitikus 27:9-12, waar dit eksplisiet verbied word om ’n aanvaarbare dier wat reeds deur iemand belowe is, deur ’n dier van swakker gehalte te vervang. Dit is belangrik om in gedagte te hou dat om ’n dier te belowe, ’n vrywillige offer is, wat gebring sou word ie­wers in die toekoms nadat die belofte gemaak is. Volgens Levitikus 22:19 word man­ like diere sonder gebreke vereis vir ’n brandoffer, om ’n belofte na te kom of as ’n vrywillige offer. Dit is ’n veragtelike daad om minderwaardige diere as offers aan Jahwe te bring in direkte stryd met die Torah. Dit is selfs nog meer veragtelik om te belowe om ’n dier sonder gebreke as ’n vrywillige offer te bring, en dit dan later te vervang deur ’n dier met gebreke. In hierdie sin is vers 14 nie ’n herhaling van verse 8-9 of vers 13 nie, maar nóg ’n handeling deur die mense wat hulle verontagsaming vir Jahwe toon. Dit is dus nie nodig om vers 14 te beskou as ’n latere toevoeging tot die teks nie (in teenstelling met Elliger 1975:199, Deissler 1988:324). Die partikel ki (yk) verskaf die motivering vir die vloek. Jahwe is ’n groot Kon- ing, en sy naam word gevrees onder die nasies. Die profeet herinner die priesters en die mense aan wie Jahwe is; Hy is ’n groot Koning. Dit beteken dat Jahwe Koning is oor, en verhewe is bo, die groot Persiese Ryk. Jahwe is meer as die plaaslike goewerneur (vers 8) of die koning van die Persiese Ryk as geheel. Daar is dus geen dwingend noodsaaklike rede om la’donay (yndal) te verander na layhwh (hwhyl) nie, soos wat soms voorgestel word. Vers 14 is niks minder nie as ’n aanspraak op die universele koningskap van Jahwe. In vers 11 word daar gesê dat Jahwe se naam groot is onder die nasies. 3.1.4 Maleagi 1:11-14 In vers 11 word die term muqtar (rfqm) gesien as ’n algemene term wat dui op offers wat verbrand word, met die wortel qtr (rfq) wat dui op die opstyging van rook wat van ’n offer afkomstig is (Lev. 1:9; 2:11; 6:15; 8:21); daarom die alterna- tiewe vertaling van “reukwerk” of “brandoffer”. Die werkwoord ngs (cgn), in die sin van die bring van ’n offer, is ’n bekende een in hierdie perikoop (vers 7 en twee maal in vers 8), en word ook in die res van die boek aangetref (2:12; 3:3). Om die naam van Jahwe te ontheilig, hll (llj), is ’n tipies priesterlike term (Lev. 18:21; 19:12; 20:3; 2:2) wat in vers 12 gebruik word (Reventlow 1993:142). In vers 13 word dieselfde gevolgtrekking as in vers 8 bereik — dit is eenvoudig onmoontlik vir Jahwe om ’n offer te aanvaar uit die hande van die priesters indien hulle hul pligte op hierdie wyse uitvoer. Sowel die werklike offers (diere met gebreke word gebring) as die houding van die priesters (hulle beskou hulle plig as ’n las) word skerp gekritiseer. Die antwoord wat op die retoriese vraag wat Jahwe deur middel van sy profeet aan die priesters stel, verwag word, is ’n besliste nee. Hierdie deel van die perikoop word afgesluit met ’n vloek wat uitgespreek word teen die een wat dit durf waag om ’n dier te belowe as offer aan die Here, en dit dan vervang deur ’n dier met gebreke. Die vloek is ’n herinnering aan die vervloekings en seëninge wat in die boek Deuteronomium voorkom (27:15-26), en in vorm is hulle minstens soortgelyk in die sin dat die vloek ge­ volg word deur ’n selfstandige naamwoord of ’n partisipium, soos wat in 1:14 die geval is. Deuteronomium is ’n boek wat bekend is vir sy verbondsteologie, en vers 14 impliseer dus moontlik ’n skending van die verbond tussen Jahwe en sy mense. ’n Vloek beteken ook dat goddelike straf onafwendbaar is, alhoewel 93 Snyman Snyman Wanneer ’n teks tekste aanhaal geen straf spesifiek genoem word nie. In Deuteronomium word daar egter gesê dat vervloeking uiteindelik tot die dood lei, terwyl seën lewe beteken (Deut. 30:19). Wat word gepleeg wat ’n vloek waardig is? Acta Theologica 2008:2 Koning” waardig is omdat Hy nie ’n plaaslike god is wat slegs binne die beperkte grense van ’n provinsie van die Persiese ryk gevrees word nie. Koning” waardig is omdat Hy nie ’n plaaslike god is wat slegs binne die beperkte grense van ’n provinsie van die Persiese ryk gevrees word nie. Die vrees van Jahwe se naam verwys terug na vers 6, waar daar geïmpli- seer word dat Jahwe gevrees behoort te word — dit skep ’n inclusio. Die vraag wat in vers 6 gestel word, is geregverdig; daar is inderdaad geen getuienis van vrees vir Jahwe in die kultus wat in Jerusalem beoefen word nie. Terself­dertyd word die vraag wat in vers 6 gestel word, op ’n onverwagse wyse beantwoord: Jahwe se naam word gevrees “onder die nasies”, buite die grense van die amptelike kultus wat in Jerusalem beoefen word. Uit hierdie kort oorsig is dit duidelik dat daar baie verwysings na Pentateug- tradisies in hierdie deel van die boek Maleagi is. 3.2.1 Maleagi 1:6 Volgens Hill (1998:176-177) verwys veragting, bzj (yzb), van Jahwe terug na die aartsvadertradisies waarbinne Esau sy geboortereg bzj “verag” (yzb) het, en dit aan Jakob verkoop het (Gen. 25:34). “The priests of Yehud, like Esau, have despised their ‘birthright’ (the covenant with Levi 2:4) and are in danger of forfeiting their position of privilege and ministry” (Hill 1998:176-177). Wat Esau eens gedoen het, word op die huidige situasie van die priesters toegepas. Die gebruik van die aartsvadertradisies kom meermale voor in die boek Maleagi (Mal. 1:2-4; 3:6-7a). 3.2 Interpretasie van die Pentateug-tradisies wat gebruik word Pentateug-tradisies word nie bloot herhaal of na verwys in Maleagi 1:6-14 nie; hulle word ook geïnterpreteer en toegepas op ’n nuwe situasie. 3.1.4 Maleagi 1:11-14 Hier, in vers 14, word daar gesê dat Jahwe se naam gevrees of geëer word onder die nasies, wat beteken dat sy naam ontsag inboesem onder die nasies. Die term bagoyim (µywgb) behoort verstaan te word as “onder die nasies”, en nie “deur die nasies” nie. Judese gelowiges buite die grense van Judea het Jahwe se naam eerbiedig deur hulle behoorlike verering; die idee is nie om ’n wêreld- wye verering van Jahwe deur heidense nasies of ’n immanente bekering van die nasies aan te dui nie (in teenstelling met Baldwin 1978:229). Die feit dat Jahwe se naam gevrees word onder die nasies getuig daarvan dat Hy die titel “groot 94 Acta Theologica Acta Theologica 3.2.2 Maleagi 1:7-8 Die woord mego’al (lagm) wat in vers 7 gebruik word, ’n dubbele partisipium- vorm van gal, lag, kan vertaal word as “besoedel”, “besmet”, “onteer”, “ge­ vlek”. Offers wat op hierdie wyse gebring is, is beskou as onaanvaarbaar, nie geskik vir ’n behoorlike offerande wat aan Jahwe opgedra word nie. Hoewel die mense die offers gebring het, was dit die priesters se verantwoordelikheid om te verseker dat offers wat gebring is, aan behoorlike standaarde voldoen het. Hoewel Levitikus 22 waarskuwings aan priesters bevat om versigtig te wees om nie Jahwe se heilige Naam ydellik te gebruik nie, word die term mego’al (lagm) nie hier gebruik nie. Ingeligte priesters moes bewus gewees het van die 95 Snyman Snyman Wanneer ’n teks tekste aanhaal Wanneer ’n teks tekste aanhaal gevare verbonde aan die bring van onaanvaarbare offers, en hulle het dus vooraf die onafwendbare gevolg van die aanvanklike vraag besef: Besmette offers staan gelyk aan besmetting van Jahwe (in teenstelling met Weyde 2000:124, wat aanvoer dat die persone wat aangespreek word, geen kennis dra van die wette ten opsigte van offers nie). Hierdie lesing van die teks het ook gelei tot die ontstaan van ’n teks-kritiese variant. Die LXX lees “hoe ons dit besmet het” (’n lesing wat deur Smith 1980: 27 aanvaar is). “Dit” mag verwys na die altaar (wat besmet is) of die (besmette) kos — die punt is dat hierdie lesing die idee vermy dat Jahwe besmet word deur offerandes wat deur die priesters gebring word. Op grond van lectio difficilior blyk dit beter te wees om die teks onveranderd te laat (kyk ook Glazier-Mc- Donald 1987:50, Rudolph 1976:259, Van der Woude 1982:95-96, Merrill 1994: 398, Petersen 1995:179, Verhoef 1987:216, Weyde 2000:124) en dus die aan- klag wat teen die priesters gerig word, aansienlik te verskerp in die sin dat besmette offerandes uiteindelik daarop neerkom dat Jahwe besmet word. Hoewel daar eksplisiet na blinde en kreupel diere in die Pentateug verwys word, word siek diere nie by die naam genoem nie. In Levitikus 22:21-22 word dit gestel dat enige dier met ’n gebrek of skending nie aanvaarbaar sou wees as ’n offer nie, gevolg deur ’n lang lys van allerhande gebreke: Blinde, beseerde of geskende diere, of diere met vratte of etterende swere, is nie aanvaarbaar nie. 3.2.2 Maleagi 1:7-8 Die feit dat siek diere uitgesluit word terwyl daar geen direkte verbod daarop is in die relevante wette nie, kan waarskynlik toegeskryf word aan ’n in- terpretasie van die wette wat ’n afleiding moontlik maak dat siek diere ook nie kwalifiseer vir offers nie. Sommige siektes word in Levitikus 22:22 genoem, en Maleagi 1:8 kan dus ’n interpretasie en aktualisering wees van wetlike materiaal wat in die boek Levitikus gevind word. 3.2.3 Maleagi 1:11-14 Die verwysing na ’n rein offer, uminha tehora (hrwhf hjnmw), verdien aandag. Die wortel, thr (rhf), word gebruik om te verwys na kultiese reinheid; dit is die enigste geval in die Ou Testament waar dit vir offers gebruik word. Die konsep van kultiese reinheid word dus toegepas op die offers wat gebring word. In vers 13 word daar weer eens ’n lys diere gegee wat ongeskik is om as of- fers aangebied te word. Kreupel en siek diere wat in vers 8 uitgesluit word, kom weer voor, maar in plaas van die blinde diere wat in vers 8 genoem word, word ’n nuwe kategorie nou ingebring. Dit word gazul (lwzg) genoem, wat twee moontlike interpretasies ooplaat. Die woord gazul (lwzg) kan dui op ’n gesteelde dier (Ver- hoef 1987:233, Petersen 1995:185, Reventlow 1993:142, Weyde 2000:153, Merrill 1994:402), en aangesien diefstal ontoelaatbaar is, is dit ’n logiese aflei- ding dat gesteelde diere nie as offers gebring mag word nie. Hoewel daar 96 2008:2 2008:2 Acta Theologica nooit eksplisiet gesê word dat ’n gesteelde dier nie as ’n offerande gebring mag word nie, is die idee dat dit ’n nuttelose en selfs beledigende oefening sou wees om iets as ’n offer te bring wat in die eerste plek nie aan jou behoort nie. Hierdie interpretasie het aanleiding tot besware onder geleerdes gegee. Rudolph (1976:264) het die beswaar geopper dat dit moeilik sou wees vir ’n priester om te weet of ’n dier gesteel is of nie. ’n Ander beswaar deur Stuart (1998:1308) is dat sowel vers 8 as vers 13 oor onvolmaakthede by diere handel, en dat ’n gesteelde dier nie noodwendig kwalifiseer as op die een of ander wyse onvolmaak nie. Die ander, meer waarskynlike interpretasie is om gazul (lwzg) te interpreteer as ’n geskende of verminkte dier (Van der Woude 1982:103, Rudolph 1976:264, Baldwin 1978:231, Smith 1980:34, Smith 1984:316, Glazier-McDonald 1987:63, Stuart 1998:1308). In hierdie opsig word die term gazul (lwzg) beskou as ’n ver­wysing na ’n dier wat deur ’n roofdier gevang en verskeur is. Mense word ver­bied om diere te eet wat deur roofdiere vermink of gevang is. Die argument word dus duidelik: As mense nie die vleis van diere wat deur roofdiere gevang is, mag eet nie, dan kan dit sekerlik nie aan Jahwe as ’n offer aangebied word nie. Voorskrifte wat in die Torah gegee word, word geïnterpreteer en toegepas op ’n nuwe situasie. 3.3 Die kombinering van Pentateug-tradisies met ander tradisies Die profeet het nie slegs van Pentateug-tradisies gebruik gemaak om sy bood- skap oor te dra nie. ’n Ondersoek van die teks toon aan dat ander tradisies ook deur die profeet gebruik is. 3.2.3 Maleagi 1:11-14 Petersen (1995:185) hou by die interpretasie van gazul (lwzg) as “gesteel”, maar hy neem hier ook kennis van die Torah se voorskrifte wanneer hy die verwysing na ’n gesteelde dier beskou as ’n waarneembare intensifisering van Jahwe se argument. 3.3.1 Maleagi 1:6 Die eenheid begin in 1:6 met ’n algemeen aanvaarde waarheid: ’n Seun eer sy vader en ’n dienskneg eer sy meester. Niemand wat tydens die 6de of 5de eeu v.C. in ’n Ou-Nabye Oosterse sosiale omgewing geleef het, sou dit betwis het nie. Eerbied vir ouers was ’n kardinale Semitiese deug waarvan sowel die Hebreeuse Bybel as die literatuur van die Ou Nabye Ooste getuig (Hammu- rapi). Die imperfektum van die werkwoord wat hier gebruik word, dui aan dat daar van ’n seun verwag word om voortdurend sy pa te eer. Die stelling word ge­maak in die vorm van ’n spreekwoord wat die invloed van wysheidstradi­ sies in die boek blootlê. Weyde (2000:114) vestig ons aandag op tekste soos 97 Snyman Wanneer ’n teks tekste aanhaal Snyman Spreuke 10:1 en 15:20 (vgl. ook Spr. 13:1; 19:26), wat ’n stelling maak oor die verhouding tussen vader (en moeder) en seun wat onbetwisbaar is en op die een of ander wyse ooreenkom met die spreekwoordelike uitdrukking wat in 1:6 gebruik word. Bo en behalwe die verband met die Pentateug kom die gebruik van wysheidstradisies dus ook voor in 1:6 (sien ook Reventlow 1993:139). Die idee van Jahwe as die vader van Israel word nie slegs tot die Pentateug — en veral Deuteronomium 32:6 — beperk nie. Dit is ’n idee wat ook in die profetiese literatuur aangetref word (Hos. 11:1; Jes. 63:8). Die idee van Jahwe as die vader van Israel is dus ’n konsep wat nie beperk moet word tot slegs die begin van die verhouding tussen Jahwe en sy mense nie; dit handel ook oor die voortsetting van hierdie verhouding, selfs ná die ramp van die ballingskap (Jes. 63:16). Hierdie waarneming gee aanleiding tot die interessante vraag of Maleagi gedink het aan die Pentateug of profetiese oorsprong van die idee van God as die Vader van Israel/Juda. 3.3.2 Maleagi 1:7-8 Dit is ook in ’n mate beduidend dat die term mzbhi (yjbzm), “my altaar”, ook in die boeke van die vroeë profete aangetref word. Die term kom ook voor in 1 Samuel 2:28, 33, waar die wanpraktyke van die huis van Eli in Samuel se tyd beskryf word. Moontlik wou die profeet ’n ooreenkoms tussen die wan- praktyke van ’n priesterlike huis en die uiteindelike gevolg, lank terug in die geskiedenis, en die huidige situasie van die priesters illustreer. Acta Theologica 2008:2 2008:2 Maleagi het dus nie slegs gebruik gemaak van Pentateug-tradisies nie — bo en behalwe temas uit die Psalms is wysheidstradisies ook gebruik, asook tradisies uit die vroeëre en latere profete, om sy boodskap tuis te bring. Maleagi het dus nie slegs gebruik gemaak van Pentateug-tradisies nie — bo en behalwe temas uit die Psalms is wysheidstradisies ook gebruik, asook tradisies uit die vroeëre en latere profete, om sy boodskap tuis te bring. 3.4 Frases wat uniek is aan Maleagi 1:6-14 Pentateug-tradisies word nie slegs gebruik en geïnterpreteer nie. Soms lei die benutting van ’n tradisie tot ’n kreatiewe nuwe uitdrukking. ’n Uitdrukking wat slegs in Maleagi (1:7, 12) aangetref word, is sulhan yhwh (hwhy ˜hlv), tafel van Jahwe. Hierdie uitdrukking word gewoonlik geïnterpreteer as ’n sinoniem vir “altaar” in die eerste reël van hierdie vers (Es. 40:39-43; 41-42), en behoort dus nie beskou te word as ’n verwysing na die “tafel vir die brood van teen- woordigheid” volgens Eksodus 25:30 nie (Hill 1998:178). Om ’n offer te bring, beteken om kos vir Jahwe te bring — hoewel nie in die fisiese sin van die woord nie; daarom kan die altaar waarop die kos aangebied is, die “tafel van Jahwe” genoem word. Petersen (1995:180) het die interessante opmerking gemaak dat die priesters waarskynlik nie werklik die woorde gesê het wat in die laaste reël van die vers aan hulle toegedig word nie. Wat hulle gedoen het, is in woorde gestel en in taal uitgedruk. Deur hulle optrede het die priesters/ profete eksplisiet en doelbewus hulle onkunde oor Jahwe en die offers wat Hom toekom, gedemonstreer. Die profeet is ook nie net begaan oor die offers as sodanig nie; in die finale instansie gaan dit oor die houding van die priesters — ’n houding van disrespek en onkunde ten opsigte van die wyse waarop Jahwe aanbid word, wat weer neerkom op onkunde oor Jahwe self. Die frase pene-el (laAynp) in Maleagi 1:9 is reeds bespreek (kyk 3.1.3), maar daar moet ook op gelet word dat hierdie frase uniek is aan die Ou Testa- ment (Weyde 2000:139), terwyl dit terselfdertyd ook ’n verwysing na God is wat verskil van dié wat ’n mens gewoonlik in die boek Maleagi aantref. Elders in die Ou Testament waar God genader word om sy guns te soek, word Jah- we of Jahwe Elohim telkens gebruik wanneer God aangeroep word (Weyde 2000:139). 3.3.3 Maleagi 1:11-14 Weyde (2000:157) bespreek die interessante moontlikheid van ’n verband tus- sen 1:14 en Prediker 5:3 waar die nie-nakoming van ’n gelofte in beide gevalle bespreek word, en wat 1:14 dus koppel aan wysheidstradisies. Deur nie ’n be­lofte na te kom nie, oortree ’n mens nie net beloftebepalings nie; dit word ook as onwys beskou. Indien hierdie moontlikheid geldig is, is dit interessant om daarop te let dat die eenheid ingelui en afgesluit word met ’n verwysing na wysheidstradisies. Jahwe as koning is ’n verwysing wat nie dikwels in profetiese literatuur gebruik word nie (Jes. 33:2; 43:15; 44:6; Jer. 8:19; 10:10; Miga 2:13; Sef. 3:15; Ob. 21), maar dit is welbekend uit die Psalms (24:7-10; 47:3; 93:1; 95:3; 96:10; 97:1; 98:6; 99:1). In werklikheid kom die enigste gevalle waar Jahwe ’n groot Koning genoem word, buiten vers 14, in Psalm 47:3 en 95:3 voor. Om Jahwe te erken as ’n groot Koning is niks minder as ’n doksologie nie, en herinner ’n mens aan Maleagi 1:5, waar Jahwe ook aangeroep word as “groot buite die grense van Israel”. 98 Acta Theologica 4. VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Watter gevolgtrekkings kan op grond van hierdie oefening gemaak word? Daar kan met sekerheid gesê word dat die profeet deeglik bewus was van Pentateug-tradisies, hetsy in skriftelike of mondelinge vorm. Daar is oorvloedige bewyse dat materiaal uit die Pentateug in ’n redelike groot mate in hierdie eenheid gebruik word. Die vraag of hy gebruik gemaak het van ’n geskrewe kopie van die Torah of verwys het na ’n mondelinge vorm van die Torah, is ’n moeiliker vraag om te antwoord. Aan die ander kant kan die talle verwysings na 99 Snyman Wanneer ’n teks tekste aanhaal Pentateug-tradisies die indruk skep van ’n profeet wat werklik uit ’n geskrewe kopie van die Torah aanhaal. Hierdie argument word versterk deur ’n verwy­ sing na Nehemia 8:1, waar daar gesê word dat Esra die skrifgeleerde die Boek van die Wet van Moses uitgehaal het, en dit begin lees het. ’n Paar jaar ná Maleagi se profesie word ’n geskrewe kopie van die Torah genoem, en was dit dus beskikbaar. Aan die ander kant is daar geen uitgebreide woordelikse aanhalings uit die Pentateug deur Maleagi nie, maar bloot ’n deel van terme en woordeskat, en dus ’n verwysing na Pentateug-tradisies. Dit mag dui op Pentateug-beïnvloeding op Maleagi se denke, maar dit lê nie op dieselfde vlak as aanhaling uit ’n bestaande literêre werk nie. Pentateug-tradisies die indruk skep van ’n profeet wat werklik uit ’n geskrewe kopie van die Torah aanhaal. Hierdie argument word versterk deur ’n verwy­ sing na Nehemia 8:1, waar daar gesê word dat Esra die skrifgeleerde die Boek van die Wet van Moses uitgehaal het, en dit begin lees het. ’n Paar jaar ná Maleagi se profesie word ’n geskrewe kopie van die Torah genoem, en was dit dus beskikbaar. Aan die ander kant is daar geen uitgebreide woordelikse aanhalings uit die Pentateug deur Maleagi nie, maar bloot ’n deel van terme en woordeskat, en dus ’n verwysing na Pentateug-tradisies. Dit mag dui op Pentateug-beïnvloeding op Maleagi se denke, maar dit lê nie op dieselfde vlak as aanhaling uit ’n bestaande literêre werk nie. Daar kan ook gesê word dat die profeet nie slegs verwys het na Pentateug- tradisies nie; hy het ook daarvan gebruik gemaak. Hy het nie bloot Pentateug- tradisies oorgeneem nie, maar dit geïnterpreteer, dit toegepas op ’n nuwe situasie en dit selfs op kreatiewe wyses benut. 4. VOORLOPIGE GEVOLGTREKKINGS Nuwe toepassings is aangepas vir die tyd en eeu waarin die profeet gelewe het. Sy tegniek om Pentateug- tradisies met profetiese en wysheidstradisies te kombineer, is iets nuuts. Ten minste in hierdie perikoop het die profeet meer gebruik gemaak van Levitikus-tradisies as van Deuteronomistiese tradisies. Dit is nogal ’n verras­ sende resultaat, aangesien daar normaalweg geglo word dat Maleagi meer afhanklik is van Deuteronomistiese teologie (Myers 1988:169-170; Stuart 1998:1257-1258; Hugenberger 1994:48-50). Dit kan toegeskryf word aan die doel wat die profeet moontlik met hierdie profesie wou bereik. Om te verwys na materiaal wat klem lê op priesterlike aangeleenthede, het bloot sy doel beter gedien, en dit was dus meer gerieflik vir hom om dele uit Levitikus in ’n groter mate te benut as Deuteronomium. Dit is dus nie ’n geval van die P-tradisie of die D-tradisie nie, of die oorgang van P na D of miskien van D na P nie af- hangende van waar ’n mens die veronderstelde bronne van die Pentateug da- teer. Ter wille van die argument wat die profeet hier voer, het hy meer gebruik gemaak van P as van D. Die profeet het in ’n groot mate gebruik gemaak van Pentateug-tradisies om hom uit te spreek teen wanpraktyke in die priesterskap, en het hom beroep op die gesag van die Torah om sy punt te bewys, Teen die tyd dat Maleagi sy profetiese redes gelewer het, moes die Torah as ’n gesaghebbende boek reeds bekend gewees het. Die profeet het nie slegs van Pentateug-tradisies gebruik gemaak nie. Wys­ heidstradisies, profetiese tradisies en temas uit die Psalms is ook deur die profeet gebruik om sy boodskap te formuleer. Hierdie bevinding stem ooreen met die bevinding van Myers (1988:220), naamlik dat “Malachi’s usage of vari- ous sources demonstrates its author’s thorough knowledge of and facility in Israel’s Pentateuchal, historical and prophetic traditions” — behalwe dat sy nie Maleagi se gebruik van wysheidstradisies noem nie. 100 2008:2 2008:2 Acta Theologica 5. ’N EINDNOTA ’n Ondersoek van hierdie aard is niks meer as ’n toetsgeval nie, en slegs voor- lopige resultate kan dus afgelei word. Vir meer betroubare resultate behoort die res van die boek ook ondersoek te word om die gebruik van Pentateug- tradisies op meer breedvoerige wyse te bepaal (vgl. Weyde 2000). Dit lyk wel asof Pentateug-tradisies ook in die res van die boek ’n rol speel. In hierdie ver­band kan ’n mens melding maak van die verwysing na Jakob en Esau in Maleagi 1:2-5; die verbond met Levi wat in Maleagi 2:4-7 genoem word, en terugver- wys na Numeri 25 en/of (?) Deuteronomium 33; die kwessie van egskeiding in Maleagi 2:14-16 en die relevante wette oor egskeiding in die Pentateug; die ver- wysings na verskeie oortredings in Maleagi 3:5 en hulle relevante teenvoeters in die Pentateug; die kwessie van die gee van tiendes waarna in Maleagi 3:10 verwys word, ens. Wat die profeet destyds gedoen het met die Pentateug tot sy beskikking, doen predikante in ’n sekere sin vandag nog in die prediking. Daar is direkte aanhalings uit die Skrif, dié aanhalings word geïnterpreteer en toegepas op die eietydse situasie, dit word gekombineer met ander dele van die Bybel en soms word daar selfs unieke interpretasies gemunt op grond van die bekende tradisies waarmee gewerk is. BIBLIOGRAFIE Baldwin, J.G. 1978. Haggai, Zechariah, Malachi. An introduction and commentary. Leicester: Inter- Varsity Press. TOTC. Baldwin, J.G. 1978. Haggai, Zechariah, Malachi. An introduction and commentary. Leicester: Inter- Varsity Press. TOTC. Brueggemann, W. 2003. An introduction to the Old Testament. The canon and Christian imagination. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. Deissler, A. 1988. Zwölf Propheten III. Zefanja – Haggai – Sacharja – Maleachi. Würzburg: Echter Verlag. Neue Echter Bibel Alten Testament 21. 101 Wanneer ’n teks tekste aanhaal Snyman Snyman Elliger, K. 1975. Das Buch der zwölf kleinen Propheten II. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. 7. durchgesehene Auflage. ATD. Glazier-McDonald, B. 1987. Malachi the divine messenger. Atlanta: Scholars Press. SBLDS 98. Hill, A.E. 1998. Malachi. A new translation with introduction and commentary. London: Double- day. Anchor Bible 25D. Hill, A.E. 1998. Malachi. A new translation with introduction and commentary. London: Double- day. Anchor Bible 25D. Hugenberger, G.P. 1994. Marriage as covenant. A study of Biblical law and ethics governing marriage developed from the perspective of Malachi. Leiden: E.J. Brill. SVT LII. Merrill, E.H. 1994. An exegetical commentary. Haggai, Zechariah, Malachi. Chicago: Moody Press. Merrill, E.H. 1994. An exegetical commentary. Haggai, Zechariah, Malachi. Chicago: Moody Press. P s D L Petersen, D.L. 1995. Zachariah 9-14 and Malachi. A commentary. Louisville: Westminster John Knox Press. OTL. Rendtorff, R. 2005. The canonical Hebrew Bible. A theology of the Old Testament. Leiden: Deo Publishing. Reventlow, H.G. 1993. Die Propheten Haggai, Sacharja und Maleachi. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. ATD 25/2. Rudolph, W. 1976. Haggai – Sacharja 1-8 – Sacharja 9-14 – Maleachi. Gerd Mohn: Gütersloher Verlagshaus KAT 13/4. Seidel, M. 1956. Parallels between the Book of Isaiah and the Book of the Psalms. Sinai 38: 149-172; 229-240; 272-280; 333-354. Smith, J.M.P. 1980. A critical and exegetical commentary on the Book of Malachi. Edinburgh: T&T Clark ICC. Smith, R.L. 1984. Micah – Malachi. Waco: Word Books. WBC 32. Smith, R.L. 1984. Micah – Malachi. Waco: Word Books. WBC 32. Snyman, S.D. 2005. Maleagi 1:9 – ’n crux interpretum. Acta Theologica 25(2):90-103. Snyman, S.D. 2005. Maleagi 1:9 – ’n crux interpretum. Acta Theologica 25(2):90-103. Stuart, D. 1998. Malachi. In: T.E. McComiskey (ed.), The Minor Prophets. An exegetical and expository commentary (Grand Rapids: Baker Books, vol. 3), pp. 1245-1396. 102 Acta Theologica 2008:2 2008:2 Utzschneider, H. 1989. Künder oder Schreiber? Eine These zum Problem der “Schriftprophetie” auf Grund von Maleachi 1,6-2,9. Frankfurt am Main: Peter Lang. BEATJ 19. Utzschneider, H. 1989. Künder oder Schreiber? Eine These zum Problem der “Schriftprophetie” auf Grund von Maleachi 1,6-2,9. Frankfurt am Main: Peter Lang. BEATJ 19. Van der Woude, A.S. 1982. Haggai Maleachi. Nijkerk: Callanbach. POT. Verhoef, P.A. 1987. The Books of Haggai and Malachi. Grand Rapids: W.B. Eerdmans. NICOT. Verhoef, P.A. 1987. The Books of Haggai and Malachi. Grand Rapids: W.B. Eerdmans. NICOT. Weyde, K.W. 2000. Prophecy and teaching. Prophetic authority, form problems and the use of traditions in the Book of Malachi. Berlin: Walter de Gruyter. BZAW 288. Weyde, K.W. 2000. Prophecy and teaching. Prophetic authority, form problems and the use of traditions in the Book of Malachi. Berlin: Walter de Gruyter. BZAW 288. Weyde, K.W. 2000. Prophecy and teaching. Prophetic authority, form problems and the use of traditions in the Book of Malachi. Berlin: Walter de Gruyter. BZAW 288. Trefwoorde Keywords Maleagi 1:6-14 Malachi 1:6-14 Intertekstualiteit Intertextuality Pentateugtradisies Pentateuch traditions Trefwoorde Maleagi 1:6-14 Intertekstualiteit Pentateugtradisies 103

https://www.ajol.info/index.php/actat/article/download/48885/35234

Afrikaans

1 Prof. P.J. Strauss, Hoof: Departement Ekklesiologie, Fakulteit Teologie, Posbus 339, Universiteit van die Vrystaat, Posbus 339, Bloemfontein, 9300. E-pos: [email protected] 2004:2 2004:2 Acta Theologica ABSTRACT PARTICULAR AND GENERAL SYNODS A REFORMED APPROACH In this article the author investigates the character, composition and task of parti- cular or regional synods and of general synods in reformed churches. Although the character and composition of these assemblies in the church can be defined fairly easily, the same can not be said of the distinction between the task of the former and the latter. The fact that both of them were called upon in the past to look after matters common to all congregations within its borders, created a vagueness in this regard. Which are those matters common to all congregations which should be attended to by particular synods and which by general synods? His solution is the application of two well-known principles of a reformed church polity: firstly, that major assem- blies should not attend to matters which could be dealt with at minor assemblies, and, secondly, that a general synod should concentrate on those issues which are really common to all congregations in the specific denomination. 2 Bouwman wys daarop dat die Gereformeerde Kerke in Frankryk eers klasses in- gevoer het nadat die Nederlandse gereformeerdes op die Sinode van Emden van 1571 op ’n klassisindeling besluit het (1985:190). OPSOMMING Die skrywer kyk na die aard, samestelling en werksterreine van partikuliere of streeks- en algemene sinodes soos wat dit in gereformeerde kerke aangetref word. Waar die aard en samestelling van beide redelik maklik uit te wys is, is daar ’n vaagheid in die onderskeid tussen hulle werksterreine. Hierdie vaagheid word veroorsaak deur die feit dat beide getaak word om om te sien na dié sake wat gemeentes binne hulle ressort gemeenskaplik raak. Die vraag wat ontstaan, is “Watter van hierdie sake moet deur die partikuliere en watter deur die algemene sinode verrig word?” Volgens die skrywer lê die oplossing hiervoor in die toepassing van twee erkende gereformeerde kerkregtelike beginsels: dat meerdere vergaderings nie sake hanteer wat op mindere vergaderings afgehandel kan word nie en dat algemene sinodes net daardie sake han- teer wat werklik algemeen van aard is. 105 Partikuliere en algemene sinodes Strauss Strauss Partikuliere en algemene sinodes 3 Hierdie uitdrukking “tot nut en zaligheid” van die ander gelowiges word na- tuurlik ontleen aan die antwoord op vraag 55 van die Heidelbergse Kategismus, naamlik “Wat verstaan jy onder die gemeenskap van die heiliges?”. 1. PROBLEEMSTELLING Die geykte voorkoms van streeks- of provinsiale of partikuliere sinodes en ’n algemene of generale of nasionale sinode — ’n ontleding van die gebruik van hierdie benamings volg later — in gereformeerde kerke mag by buitestanders die indruk laat dat ons hier met goed afgeba- kende en van mekaar deeglik te onderskeie kerkvergaderings te make het. Vergaderings wat op een of ander wyse lank reeds uitgeklaarde kerkregtelike grond vir hulle terrein, agenda en samestelling het. Dit is egter nie die geval nie. Die blote feit dat nie alle gerefor- meerde kerkverbande of kerkgemeenskappe partikuliere sinodes én ’n algemene sinode het nie, of dat die sinodes by sommige die werk van die ringe of klasses doen of gedoen het, onderstreep hierdie punt. Onder eersgenoemde val byvoorbeeld die Christian Reformed Church in North America (CRCNA; Van Dellen en Monsma 1968:180; Brink en De Ridder 1980:201). Bekende voorbeelde onder laasgenoemde is die Franse Gereformeerde Kerkverband wat in 1559 sonder klasses maar mét partikuliere sinodes vorm, die Nederlandse Gereformeerdes wat in 1568 by Wezel met ’n konvent wegspring en eers by die Sinode van Emden, drie jaar later, op “eene classisindeling besloten” (Bouw- man 1985:190),2 en die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NG Kerk) wat in 1824, by die eerste algemene kerkvergadering of sinode, sonder ringe funksioneer (Kleynhans [s.a.]:301). Hierdie voorbeelde bevestig dat daar nie ’n universeel bindende én gedetailleerde voorskrif is dat alle gereformeerde kerke partikuliere en algemene sinodes moet hê nie. Die vraag wat hieruit ontstaan, is waarom ons dan in sekere kerk- verbande partikuliere en algemene sinodes het en wat die aard, same- stelling en funksie daarvan behoort te wees. Wat is die prinsipiële agtergronde daarvan? Met watter soort meerdere vergaderings het ons dan hier te doen? 106 2004:2 Acta Theologica 2. HERKOMS VAN SINODES 2. HERKOMS VAN SINODES Die ontstaan van sinodes kan prinsipieel én histories teruggevoer word na die besef wat daar in die gemeentes van die Here was dat die gelowiges van alle gemeentes almal deel van die één liggaam van Jesus Christus is. ’n Liggaam waarvan die lede gewillig moes wees om hulle gawes tot “nut en zaligheid” van die ander gelowiges aan te wend.3 Terwyl die gemeentes of kerke een was in Christus, hulle Hoof en Koning, moes hulle ook in gehoorsaamheid aan die Woord die een- heid met mekaar soek en bewaar tot de handhaving van de recht Gods, tot verdieping en verbreiding van de kennis Gods en den opbouw van den gemeente. Hierdie oorwegings het tot die ontwikkeling van die verskynsel kerkverband gelei waarvan die sinodale verband met sy sinodeverga- dering(s) een uitdrukkingsvorm sou wees (vgl. Bouwman 1985:188). Die woord “sinode” is afkomstig van die Griekse “synodos” wat in sy oervorm bloot “saamkom om te beraadslaag”, beteken. In kerklike kringe het dit egter die benaming geword vir ’n wettige, openbare vergadering van kerklike afgevaardigdes wat oor daardie sake wat die algemene of gemeenskaplike welsyn van die gemeentes raak, besluit (Bouwman 1985:187). In hierdie opsig sluit dit aan by die standpunt dat die verband, en daarom ook die sinode as vergadering binne die verband, vir en namens die gemeentes werk. Daarop kom ons terug. In die gereformeerde kerklike tradisie kry ons drie soorte sinodes. Die eerste een is ’n sinode wat tussen die klassis of ring aan die een kant en die generale of algemene sinode aan die ander kant funksio- neer. Hiervoor word benamings soos streek-, provinsiale of partiku- liere sinode gebruik. Die Nederlandse Sinode van Emden (1571) het vir die naam “provinciaal” gekies (Rutgers sa:321) omdat die grense van hierdie sinodes met die grense van die staatkundige gebiede waarin die Nederlandse gemeentes hulle bevind het, saamgeval het: Duits- land en Oos-Friesland, Nederland waar die kerke “onder de kruis” geleef het en Engeland (Bouwman 1985:191). Maar, omdat sekere 107 Partikuliere en algemene sinodes Strauss provinsies te veel gemeentes vir een so ’n sinode gehad het — in Holland wat eers later in Noord- en Suid-Holland verdeel het, moes daar twee provinsiale sinodes kom — het die Sinode van Dordrecht in 1578 op die naam “particuliere synode” besluit (Rutgers sa:321). 4 Dit is betekenisvol dat Emden van alle Nederlandse “kerken” praat; dit is alle Nederlandse gereformeerde kerke of gemeentes. Histories en prinsipieel beskou is kerkverband in die gereformeerde sin van die woord ten diepste ’n verband van gemeentes (vgl. Strauss 1999:36). 2. HERKOMS VAN SINODES Hierdie uitdrukking gee waarskynlik die saak waarom dit gaan, beter weer omdat dit hierdie soort sinode as deel van die kerk as selfstandige geloofsgemeenskap nie van staatkundige grense afhanklik maak nie. Anders kon die sinode dalk op ’n onnatuurlike manier beperk word. Boonop dui hierdie naam op gemeentes wat saamkom vir sake wat hulle in hulle besondere — partikuliere — omgewing raak. Die naam “streeksinode” kom egter ook voor en is gereformeerd kerkregtelik aanvaarbaar omdat dit nie noodwendig op ’n staatkundige nie, maar op ’n kerklike streek of omgewing kan dui (NG Kerk in Afrika 1999:5). Wat die NG Kerk betref, het sy Algemene Sinode eers in 1962 tot stand gekom. Blykens artikel 36 en 37 van sy Kerkorde het self- standige sinodes hulle in hierdie een algemene sinode verenig en in die proses bloot die benaming “sinode”, sonder enige kwalifikasie be- hou (NG Kerk 2003:16, 17). Die tweede soort sinode wat in gereformeerde kerke voorkom, is die breër nasionale of algemene of generale sinode. Hoewel Pont van- weë ’n sekere onderskeiding wat hy maak, na hierdie Sinode as die Nasionale Sinode van Emden verwys, verkies Emden self om van ’n generale sinode, “een algemene verzameling aller Nederlandse kerken”,4 te praat (1981:92, 104; vgl. Bouwman 1985:198). Eers by die Sinode van Dordrecht in 1578 word die woord “nationaal” ingevoer en hier- die twee benamings voortaan afwisselend vir hierdie soort sinode ge- bruik (Bouwman 1985:198). So noem Dordrecht (1578) homself ’n nasionale sinode, Middelburg (1581) homself ’n generale sinode, ter- wyl Den Haag (1586) en Dordrecht (1618-1619) ook die titel “na- tionale synode” gebruik (vgl Rutgers 1889:376, 387; en Biesterveld en Kuyper 1905:95, 141, 191, 225 vir die versorgde en gedrukte acta 108 2004:2 Acta Theologica van hierdie sinodes).5 “Nasionaal” word wel in onderskeiding van of teenoor “provinsiaal” gebruik en “generaal” teenoor “partikulier” (Bouw- man 1985:198). Die nasionale of generale sinode sou oor daardie sake handel wat al die Nederlandse gereformeerde gemeentes in hulle breedste verband (Bouwman 1985:196) in gemeen gehad het. Die moontlike staatkundig- geografiese, of, as die gedagte van alle Nederlandse kerke as maatstaf gebruik word, etniese koppeling van die woord “nasionaal” plaas hom in dieselfde kategorie van onaanvaarbaarheid as “provinsiaal” wat si- nodes betref. Die kerk kan vanweë sy aard as geloofsgemeenskap nie staatkundig of etnies beperk word nie, hoewel hy voortdurend met staat en volk moet rekening hou in sy bediening. 5 Dit is interessant dat Biesterveld en Kuyper in hulle inhoudsopgawe deurgaans na al hierdie sinodes as “nationale synoden” verwys — ’n aanduiding daarvan dat dit in die Nederlandse kerke as sinonieme gebruik is. 6 Uit Duitsland kon net afgevaardigdes van die Paltz, Emden, Bremen en Hesse kom, terwyl al die Franse wat genooi is, verhinder is (Kuiper 1995:268). 6 Uit Duitsland kon net afgevaardigdes van die Paltz, Emden, Bremen en Hesse kom, terwyl al die Franse wat genooi is, verhinder is (Kuiper 1995:268). 2. HERKOMS VAN SINODES Die Generale Sinode van Dordrecht van 1618-1619 was in sy behandeling van die saak teen die Remonstrante (Kuyper [s.a.]:95) bowendien geen nasionale si- node in óf die staatkundige óf die etniese sin van die woord nie. Daarvoor sou die afgevaardigdes uit Engeland, Duitsland en Switser- land sorg (Kuiper 1995:268).6 Die besluit van die Nederlandse State Generaal om in sy byeenroeping van hierdie sinode ook teoloë uit die buiteland te nooi (Kuyper [s.a.]:94, 95), spruit waarskynlik ook uit die besef dat sinodes as ’n uitdrukking van kerk- of geloofseenheid nie etnies of staatkundig beperk kon word nie. Vir die doeleindes van hierdie artikel word die meer verkieslike benaming “generale”, of, in Afrikaans, “algemene sinode” dus voortaan gebruik. Dit neem egter nie weg dat daar aan sekere benamings in be- paalde kontekste sekere betekenisse gegee word nie. Bouwman praat van die Dordtse Sinode van 1618 en 1619 byvoorbeeld as ’n sinode wat onder gereformeerdes destyds grootliks die status van ’n algemene sinode van alle gereformeerdes gehad het (1985:198), terwyl H. H. Kuyper by geleentheid ook daarna verwys as “het Gereformeerde oecu- 109 Partikuliere en algemene sinodes Strauss Partikuliere en algemene sinodes menische concilie” (sa:vii, 94).7 Dit bring ons by die derde soort sin- ode wat in die gereformeerde tradisie voorkom, naamlik die ekume- niese sinode. Hoewel die kerke van die Protestantse Hervorming waaronder die gereformeerde kerke dikwels langs die lyn van nasionale volkstate selfstandige kerkverbande ontwikkel het, is die ideaal van ’n algemene of ekumeniese gereformeerde sinode nooit heeltemal laat vaar nie. Talle voorbeelde wat dui op ’n besef van die eenheid in belydenis wat oor nasionale of kultuuretniese grense heen sny en hom in verskillende praktiese gestaltes van eenheid uitdruk, kom in die geskiedenis van hierdie kerke voor: die besluit van die Sinode van Emden dat hulle as uitdrukking van hulle geloofseenheid met die Franse gereformeerdes nie net die Nederlandse Geloofsbelydenis van 1561 nie, maar ook die Franse Belydenis van 1559 — beide adem die gees van Calvyn — sal onderteken (Pont 1981:103);8 die buitelandse teoloë by Dordt vanaf 13 November 1618 tot 5 Mei 1619 (Pont 1981:168); die aanwesig- heid van ’n paar presbiteriaanse Skotse commissioners by die oorwegend Engelse puriteinse Westminster Sinode van die 1640’s (Kuiper 1995: 252) en die stigting van die Gereformeerde Ekumeniese Sinode (GES) in 1946 in Grand Rapids. Vir die GES was Ecumenical ’n sinoniem vir International (REC 1996:3). 7 Pont (1981:168) noem dit, teen die agtergrond van sy eie betrokkenheid by die Nederduitsche Hervormde Kerkverband in Suid-Afrika, “byna iets soos ’n her- vormde ekumeniese konsilie” (sic!) 8 Hierdie besluit word artikel 2 van die handelinge of acta van hierdie sinode; vgl. Pont (1981:103). 2. HERKOMS VAN SINODES In 1988 verander die GES egter in ’n Gereformeerde Ekumeniese Raad (GER) omdat dit ’n sleutelelement van sinodewees ontbeer, naamlik om besluite wat mindere vergader- ings bind, te kan neem (REC 1996:23, 24). Terugskouend beteken dit alles dat daar in die gereformeerde tra- disie tot op datum net twee soorte sinodes op gereelde basis voorkom: die partikuliere en die algemene. As ekumeniese sinode was Dordt 1618-1619 ’n uitsondering wat nog nie weer herhaal is nie. Daarom word daar nou gekonsentreer op die aard, samestelling en funksie van die partikuliere en die algemene sinode. 110 2004:2 2004:2 Acta Theologica 3. SINODES FUNKSIONEER IN SINODALE VERBAND Daar leef ’n breë instemmigheid onder gereformeerdes dat kerkver- band ’n verband van gemeentes is. Of dit nou ’n nouer sinodale of ’n losser federale verband is. Kerkverband is ’n verband van gemeentes as volledige kerke of ecclesiae completae. Dat gemeentes volledig kerk is, beteken nie dat hulle volmaakte kerke of die hele kerk is nie. Dit beteken eenvoudig dat die merktekens of kenmerke van die kerk naam- lik die suiwere bediening van die Woord en sakramente en die hand- hawing van die kerklike tug alleen in die gemeente aangetref kan word. Die begronding hiervoor word gevind in Skriflyne soos saam- getrek in artikel 29 van die Nederlandse Geloofsbelydenis. Histories gaan hierdie benadering egter terug tot op Calvyn (vgl. Strauss 1999: 42vv.). Daarom is die gelowige nie lidmaat van die kerkverband of kerk in die breë nie, maar van die gemeente. Dit is ook hier waar hy sy kerklike voorregte uitoefen of sy aandeel aan die bediening van die kerk het (Sadler 1991:65vv.). Die gemeente bly kerk — volledig kerk — selfs al bly daar net een gemeente op aarde oor (Bavinck 1967:356). Maar, juis omdat die gemeente kerk is, tree hy gewillig én vry- willig toe tot kerkverband met ander gemeentes wat van dieselfde belydenis en hoofsake van kerkinrigting as hy uitgaan en dit in prak- tyk handhaaf (Bouwman 1985:16-17). Al sou die kerkraad of gemeente alle kerklike sake kon hanteer, dryf die diepe oortuiging van die algemeenheid en geloofseenheid van die kerk — van die noodsaak dat die gelowiges as die universele liggaam van Christus hulle gawes tot nut en saligheid van mekaar aanwend — hom daartoe om met ge- meentes wat hierdie kernwaarhede met hom deel, kerkverband te soek en gemeenskaplike sake in die vergaderings van hierdie verband af te handel. Daarom is partikuliere en algemene sinodes vergaderings van gemeentes as volledige kerke deur middel van hulle afgevaardigdes. In die gereformeerde sin van die woord het hierdie siening van kerk- verband verskeie implikasies. In die eerste plek boet die gemeentes wat onder die toesig en re- gering van hulle kerkrade staan, by hulle toetrede tot die verband 111 Partikuliere en algemene sinodes Strauss niks van hulle volledige kerkwees in nie. 9 Daarom dat die byvoorbeeld die NG Kerk in sy Kerkorde geen voorskrifte bevat vir die sake wat die kerkraad hanteer nie, maar spesifieke opdragte het vir die ring, sinode en Algemene Sinode; vergelyk NGK (2003:14-18). 10 Vergelyk Spoelstra se interessante en soms weersprekende bespreking in dié verband as hy dit het oor artikel 31 van Die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika, ’n artikel wat in sy oorspronklike vorm teruggaan op artikel 31 van die Dordtse Kerkorde van 1619, 1989:187vv. Die interpretasie van hierdie artikel het ’n groot rol gespeel by die sogenaamde vrymaking in die Gereformeerde Kerke in Nederland in 1944 (Bos 1980:80). 11 Gemeentes as volledige kerke is dus struktureel gelykwaardig, afgesien van die aantal lidmate van daardie gemeentes. In kerkverband werk ons nie met ’n demokrasie en koppe tel nie, maar met gemeentes as kerke. 9 Daarom dat die byvoorbeeld die NG Kerk in sy Kerkorde geen voorskrifte bevat vir die sake wat die kerkraad hanteer nie, maar spesifieke opdragte het vir die ring, sinode en Algemene Sinode; vergelyk NGK (2003:14-18). 10 Vergelyk Spoelstra se interessante en soms weersprekende bespreking in dié verband as hy dit het oor artikel 31 van Die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika, ’n artikel wat in sy oorspronklike vorm teruggaan op artikel 31 van die Dordtse Kerkorde van 1619, 1989:187vv. Die interpretasie van hierdie artikel het ’n groot rol gespeel by die sogenaamde vrymaking in die Gereformeerde Kerke in Nederland in 1944 (Bos 1980:80). 11 Gemeentes as volledige kerke is dus struktureel gelykwaardig, afgesien van die aantal lidmate van daardie gemeentes. In kerkverband werk ons nie met ’n demokrasie en koppe tel nie, maar met gemeentes as kerke. 12 Hovius (1972:17) verwys na die beginsel van “geen kerk oor ’n ander nie” as ’n canon aureus of goue reël teen alle kerklike hiërargie. pp g 12 Hovius (1972:17) verwys na die beginsel van “geen kerk oor ’n ander nie” as ’n canon aureus of goue reël teen alle kerklike hiërargie. 3. SINODES FUNKSIONEER IN SINODALE VERBAND Die kerkrade kan steeds alle kerklike sake hanteer, maar kom by toetrede tot die verband ooreen dat sommige sake alleen deur die vergaderings van die verband — soos onderling afgespreek in die kerkorde — afgehandel kan word.9 En as daar besluit is dat byvoorbeeld die partikuliere sinode of algemene sinode sekere sake moet afhandel, is hierdie besluite net so bindend soos die van die kerkraad (Strauss 1997:91vv.). ’n Gemeente se ge- willige en vrywillige toetrede tot ’n sinodale verband impliseer ook ’n gewilligheid om hom aan die gesamentlike besluite van die gemeentes deur hulle afgevaardigdes te hou totdat daar ’n ander besluit kom of hy die betrokke vergadering tot ander insigte bring.10 In die tweede plek tree gemeentes as volledige kerke juis daarom as prinsipiële gelykes toe tot kerkverband. Hulle gelykheid word ge- koppel aan hulle volledige kerkwees.11 Daarom moet hulle stemkrag in meerdere vergaderings ook met hierdie beginsel rekening hou. As kerkverband ’n verband van gemeentes is, moet dit ook die ou gere- formeerde gebruik weerspieël dat een gemeente nie meer as ’n ander na meerdere vergaderings moet kan afvaardig nie. Vanuit ’n ander hoek beskou, is daar vroeg in die geskiedenis van gereformeerde sinodes, by die Franse Sinode van Parys in 1559, reeds uitgegaan van die refor- matoriese anti-hiërargiese beginsel dat geen kerk oor ’n ander sal heers nie: ook nie met stemkrag op ’n meerdere vergadering nie.12 Geen menseheerskappy in die kerk nie sodat behalwe geen gemeente oor 12 Hovius (1972:17) verwys na die beginsel van “geen kerk oor ’n ander nie” as ’n canon aureus of goue reël teen alle kerklike hiërargie. 112 2004:2 Acta Theologica ’n ander daar ook geen amp oor die ander sal heers nie.13 Meerdere vergaderings moet uit ’n gelyke aantal persone per gemeente saam- gestel word (vgl. Strauss 1989). Teen hierdie agtergrond is ’n derde implikasie van hierdie siening van ’n sinodale verband dat sinodes van watter aard ookal nie moet probeer om aan die selfstandigheid van die gemeentes afbreuk te doen deur sake wat nie aan hulle toegesê is nie, na hulle toe aan te trek nie. In hierdie verband is daar boonop die ou gereformeerde stelreël dat meerdere vergaderings nie sake hanteer wat op mindere verga- derings afgehandel kan word nie (NGK 2003:11). 13 Plomp (1971:89) noem die eerste artikel van die Sinode van Emden in 1571 wat ’n bepaling met hierdie strekking het, een van die duidelike kenmerke van hierdie kerkorde, naamlik dat dit anti-hiërargies is. 14 Vergelyk artikel 20 van die Kerkorde van die NG Kerk wat spruit uit artikel 28 van die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Nederland soos in 1559 aanvaar: (Elke kerkvergadering) het, elkeen na sy eie aard, ’n kerklike gesag deur Christus aan hulle verleen (NGK 2003:11). 13 Plomp (1971:89) noem die eerste artikel van die Sinode van Emden in 1571 wat ’n bepaling met hierdie strekking het, een van die duidelike kenmerke van hierdie kerkorde, naamlik dat dit anti-hiërargies is. 14 Vergelyk artikel 20 van die Kerkorde van die NG Kerk wat spruit uit artikel 28 van die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Nederland soos in 1559 aanvaar: (Elke kerkvergadering) het, elkeen na sy eie aard, ’n kerklike gesag deur Christus aan hulle verleen (NGK 2003:11). Partikuliere en algemene sinodes Partikuliere en algemene sinodes bepaalde kerkvergadering met ’n bepaalde agenda is nie, nie die hele kerk is nie en dat die kerk ook deur die kerkraad, ring/klassis en partikuliere sinode praat (NG Kerk 2002:190). bepaalde kerkvergadering met ’n bepaalde agenda is nie, nie die hele kerk is nie en dat die kerk ook deur die kerkraad, ring/klassis en partikuliere sinode praat (NG Kerk 2002:190). Die aard van partikuliere en algemene sinodes is dus dat dit ver- gaderings van die sinodale verband is. Hierdie verband word gevorm deur die gemeentes as volledige kerke sodat dit die gemeentes is wat op een of ander manier in sinodes bymekaar kom. Omdat dit egter onmoontlik is vir al die volledige kerkrade om in sinodes saam te vergader, vergader die gemeentes hier deur middel van hulle afgevaar- digdes. Die samestelling van sinodes is dus dat dit bestaan uit afgevaar- digdes van die gemeentes wat direk deur die kerkrade of, wanneer af- vaardiging “trapsgewys” geskied, indirek deur die klasses of ringe na die partikuliere en algemene sinode of van die partikuliere sinode na die algemene sinode afgevaardig word. In so ’n proses moet die gelykheid van gemeentes of klasses of partikuliere sinodes voor oë gehou word. Dit laat ons met die vraag wat die verskil in werksterrein is tussen die partikuliere en algemene sinode. Hoe moet die gemeentes binne ’n bepaalde kerkverband besluit of hulle partikuliere sinodes plus ’n algemene sinode benodig? 3. SINODES FUNKSIONEER IN SINODALE VERBAND Die kerk is nie ’n soort vereniging of imperium waarin die sinode as ’n sentrale kongres of wetgewer optree en waarin gesag en bevoegdhede in die sinode gesentraliseer word nie. Geen vergadering in ’n sinodale verband is belangriker as ’n ander nie en elkeen van hulle tree op sy terrein met ’n van-Christus-verleende gesag op (vgl. Strauss 1997:92).14 Daarom moet die selfstandigheid van ’n vergadering om op sy terrein te mag handel, deur ander vergaderings eerbiedig word. “Meerdere verga- derings” beteken nie hoër of meer gesagvolle vergaderings nie, maar vergaderings van meer gemeentes deur middel van hulle afgevaardig- des. Dit gaan telkens om ’n uitwaaiering in ’n plat struktuur waar- deur meer gemeentes in die volgende vergadering saamkom en nie om ’n leer van hiërargie waarin die kerkraad aan die onderpunt en die algemene sinode aan die bopunt van die leer staan nie. Beide die partikuliere en algemene sinode is net maar nog ’n vergadering — nie die belangrikste nie! — in ’n sinodale verband. Die beginsel dat meerdere vergaderings nie sake hanteer wat op mindere vergaderings afgehandel kan word nie …wil onder andere die volledige kerkwees van gemeentes beskerm en waak teen gesentraliseerde (pouslike) bevoegdheid in kerkver- band. Dit wil verseker dat die Algemene Sinode niks meer as ’n 113 Strauss Partikuliere en algemene sinodes 4. ONDERSKEID PARTIKULIERE EN ALGEMENE SINODE Die bestaan van partikuliere sinodes en ’n algemene sinode in ’n be- paalde kerkverband word — in die lig van die betoog tot dusver — bepaal deur die behoefte of omvang van die werk in daardie sinodale ver- band. In die antwoord op die vraag of die betrokke verband naas ’n algemene sinode partikuliere sinodes benodig, oefen die samestellende gemeentes ’n diskresionêre opsie uit. Teenoor die duidelikheid rondom die primêre taak van die klassis of ring wat reeds in die sestiende eeu as kerkvisitasie geïdentifiseer is én sedertdien so in gereformeerde kerke gehandhaaf word (Bouw- man 1985:124, 145, 156), bestaan daar ietwat van ’n vaagheid oor die onderskeid in werksterrein tussen die partikuliere en die algemene sinode. Oor die take van die algemene sinode het verskillende gere- formeerde kerke deur die jare heen opsies uitgeoefen wat breedweg 114 2004:2 Acta Theologica met mekaar ooreenkom of verband hou. Verskeie gereformeerde canonici wys daarop dat dit die taak van die algemene sinode moet wees om dié sake wat die gemeentes in hulle breedste verband gemeen- skaplik raak, te hanteer (Bouwman 1985:196; Nauta 1971:225; Van Wyk 1991:82).15 Hoewel daar verskil van mening oor die besonder- hede van hierdie sake is, dui Bouwman die volgende aan: die vasstel- ling van die belydenis, die tref van maatreëls vir die orde en tug in die kerk, vir die sendingwerk van die kerke én vir die goeie opleiding van voornemende predikante. Dit gaan hier volgens hom om maat- reëls wat “voor alle kerken kracht bezitten” en wat die eenheid, krag en goeie gang van die kerklike lewe moet bevorder (1985:211vv.). Van Wyk verwys — sonder enige sweempie van kritiek en blykbaar in- stemmend — na die take van die nasionale sinode in Nederland in die sestiende eeu as die vasstelling en handhawing van die belydenis, die handhawing van dissipline, die vasstelling van die kerkelike orde, die inrigting van die openbare erediens en die tref van maatreëls wat die algemene welstand van die gemeentes bevorder (1991:82). Hy ver- skil hierin dus nie veel van Bouwman nie. 15 Die bekende Konvent van Wezel van 1568 wat grondleggende werk vir die si- nodale verband van die Gereformeerde Kerke in Nederland doen, wil dat so ’n sinode ’n noodsaaklike “eenparigen voet” moet onderhou in leer, seremonies en tug. Hierdie dinge moet die algemene welstand van die kerke en die onder- houding van die orde bevorder (Pont 1981:75). 4. ONDERSKEID PARTIKULIERE EN ALGEMENE SINODE In sy verklaring van die Kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Nederland (GKN) in 1971, toon Nauta aan dat die generale sinode van die GKN destyds die volgende moes doen: die keuse van ’n By- belvertaling wat die kerke of gemeentes moes gebruik en die vasstel- ling van die belydenisskrifte, kerkorde, psalm- en gesangboek, die liturgiese orde en die orde van diens (1971:225vv.). Op daardie sta- dium het die GKN dus ook die gereformeerde lyn van Dordt gevolg. In die voorlopige Kerkorde van 1998 van die Verenigde Protes- tantse Kerk in Nederland, die uitkoms van die “Samen-op-weg”- proses waarby die GKN ook betrokke is, word daar prinsipieel egter ’n ander weg opgegaan. Een volsin omskryf die taak van die generale sinode: dit sal leiding gee aan die lewe en werk van die kerk in “haar 115 Partikuliere en algemene sinodes Strauss Strauss geheel”16 (Kerkinformatie 1998:20). In plaas daarvan dat die algemene sinode as een van die vergaderings van die kerkverband met ’n dui- delik omskrewe agenda werk, ontvang dit nou ’n ongekwalifiseerde en byna gesentraliseerde én hiërargiese leidinggewende taak. In die finale Kerkorde word hierdie versoeking tot sentralisering oënskynlik egter weerstaan as daar volstaan word met die vae bepaling dat die al- gemene sinode slegs daardie sake hanteer wat deur die Kerkorde aan hom toegesê word en wat nie op mindere vergaderings afgehandel kan word nie. Hierdie Kerkorde maak interessant genoeg nie meer voor- siening vir partikuliere sinodes naas die algemene sinode nie (Kerk- orde VPKN art. 6). Die take van die sinode in die CRCNA teen die einde van die ses- tigerjare van die vorige eeu stem punt vir punt met die van die GKN van destyds ooreen (Van Dellen en Monsma 1968:185).17 Hierdie bepalings was teen 1980 nog van krag (Brink en De Ridder 1980:201). By die vorming van die NG Kerk se algemene sinodale verband in 1962 word dieselfde sake ook aan die Algemene Sinode opgedra. En- kele byvoegings word ook gemaak: die behartiging van die gemeen- skaplike belange van die sinodes en “federale en gefedereerde liggame”18 wat voor die Algemene Sinode daar was, die vasstelling van die ver- eistes vir teologiese opleiding en die omsien na die ekumeniese belange van die NG Kerk in die breë (NGK 1962:9). Weer is die ooreen- komste met Bouwman opvallend. 16 Die lang gekoesterde uitdrukking in gereformeerde Nederland om van die kerkverband as kerké te praat — dit wil sê ’n verband van gemeentes as kom- plete kerke — en wat dateer uit die Doleansie van 1886 en later, is daarmee ook die deur gewys (Rullman 1929:344). 17 Die CRCNA, spruit vanuit die ou Nederlandse gereformeerde stam in die ne- gentiende eeu, het die GKN in die twintigste eeu grootliks in sy kerkorde ge- volg (Strauss 1997:83). 18 Dit gaan hier oor liggame soos die Federale Sendingraad wat saam die Federale Raad van Kerke wat die Algemene Sinode vooraf gegaan het, bestaan het (NGK 1962:9). 16 Die lang gekoesterde uitdrukking in gereformeerde Nederland om van die kerkverband as kerké te praat — dit wil sê ’n verband van gemeentes as kom- plete kerke — en wat dateer uit die Doleansie van 1886 en later, is daarmee ook die deur gewys (Rullman 1929:344). 17 Die CRCNA, spruit vanuit die ou Nederlandse gereformeerde stam in die ne- gentiende eeu, het die GKN in die twintigste eeu grootliks in sy kerkorde ge- volg (Strauss 1997:83). 18 Dit gaan hier oor liggame soos die Federale Sendingraad wat saam die Federale Raad van Kerke wat die Algemene Sinode vooraf gegaan het, bestaan het (NGK 1962:9). 4. ONDERSKEID PARTIKULIERE EN ALGEMENE SINODE ’n Interessante beperking ten opsigte van die generale sinode by die GKN in 1971, of ten opsigte van die sinode by die CRCNA, is die bepaling dat veranderinge aan die belydenis en die ander sake wat 116 2004:2 Acta Theologica hulle moet hanteer, nie kan plaasvind sonder inspraak van mindere vergaderings nie. Wat die GKN betref, moes mindere vergaderings die geleentheid kry om hulle ten minste daaroor uit te spreek en ver- anderinge deur ’n tweederde meerderheid van die generale sinode goed- gekeur word. In die CRCNA moet die kerke (gemeentes) ook die kans kry om hulle daaroor uit te spreek sodat hulle menings aan die sinode bekend is as hy daaroor besluit (Brink en De Ridder 1980:201). Die rede by beide was en is waarskynlik drieërlei: dit gaan hier om ge- wigtige sake vir gereformeerdes, dit word erken dat die sinodale ver- band ’n verband van gemeentes is én kerklike besluite moet vanuit die Woord oortuig en nie oordonder of oorweldig nie omdat dit in die kerk om gesindhede en dus om oortuiging gaan. Daarom moet die besluite van die algemene sinode soms deur wyer gesprek en debat vooraf gegaan word. Nauta wys daarop dat hierdie maatreël wou verhoed dat die gene- rale sinode die “kerken met haar besluiten overvallen”. Verder ver- minder so iets die moontlikheid dat onjuiste of onrype besluite ge- neem word en verseker dit ’n redelike omvangryke instemming by sulke belangrike sake (1971:227-228). Van Dellen en Monsma val hom hierin by met die oordeel dat die bepaling van die CRCNA op hierdie punt haastige en onwenslike besluite verhinder (1968:188). In 1994 voer die Algemene Sinode van die NG Kerk ook die moontlikheid in dat hierdie Sinode mindere vergaderings kan raad- pleeg in kwessies wat na sy oordeel tot verdeeldheid onder lidmate kan lei. Sy uitgesproke oogmerk is egter nie om die beginsel dat ’n sinodale verband uit gemeentes as volledige kerke bestaan, te honoreer nie, maar om groter konsensus oor hierdie sake onder lidmate in die sinodale verband te kry (NGK 1994:439). Wat ookal sy rede is, hier- mee stuit die Algemene Sinode in elke geval op die waarheid dat jy nie die gemeentes in kerkverband kan ignoreer nie én dat oortuiging die kerklike manier van doen is. So nie, kan jy probleme ontwikkel. 19 Ek verwys hier na die Gereformeerde Kerke in Nederland (vrygemaak) wat teruggaan op die konflik Schilder-Generale Sinode in 1944 (Bos 1980:80). 20 Kerkvergaderings is natuurlik nie howe wat regspraak bedryf nie, maar hoogstens kwasi-judisiële liggame wat oor geloofsake uitspraak gee waaraan regskante verbonde mag wees of waarby regsaspekte betrokke kan wees (vergelyk NGK 2003:23 art. 60.3). 4. ONDERSKEID PARTIKULIERE EN ALGEMENE SINODE Volgens sy waarneming moes die partikuliere sinodes volgens Emden slegs daardie sake hanteer wat kerkrade en klasses nie kon afhandel nie én wat alle gemeentes in die sinodale gebied raak (1971:92-93). Hoewel ’n ondersoek na die kerk- orde van Emden self nie hierdie opmerkings van Plomp bevestig nie, bevestig die kerkorde van die volgende algemene sinode, die van Dor- drecht in 1578, dit wel. In artikel 37 en 40 word sy stellings oor beide die agenda en die volgorde teruggevind (Biesterveld en Kuyper 1905: 107-108). Ook Middelburg in 1581, Den Haag in 1586 en Dordrecht in 1619 handhaaf hierdie bepalings (respektiewelik Biesterveld en Kuyper 1905:147-148, 199 en 234). Daarby bevestig die Dordtse Kerk- orde van 1619 Nauta se swarigheidsdeputate en sy deputate wat klasses moes bystaan met hulp en advies oor diverse kwessies (Biesterveld en Kuyper 1905:239). 4. ONDERSKEID PARTIKULIERE EN ALGEMENE SINODE Dit is wanneer die agenda van die algemene sinode met die van die partikuliere sinode vergelyk word, dat daar onsekerheid oor die afbakening van hulle terreine ontstaan. Bouwman gaan nêrens grondig in op die agenda van die parti- kuliere sinode nie. Hy wys wel daarop dat hierdie sinodes in die Franse 117 Partikuliere en algemene sinodes Strauss Partikuliere en algemene sinodes gereformeerde kerke van die sestiende eeu aanvanklik appélle teen kerkraadsbesluite, tugsake en die gedwonge verskuiwing van predi- kante moes hanteer. Hulle moes op daardie stadium egter die werk van die klasses doen omdat hierdie vergaderings eers na 1571 in hierdie kerke ingevoer is (1985:190). Nauta betoog dat die partikuliere sinode ’n belangrike funksie in die kerklike lewe vervul deur middel van hulle deputate. Dit gaan vir hom hier om twee soorte deputate: diegene wat klasses moet help en bystaan in moeilike sake en omstandighede — die sogenaamde swarigheidsdeputate — en diegene wat adviserend of in gevalle van appél betrokke is by die eksaminering, ontslag, afsetting, bedanking en emeritering van predikante. Beide soort deputate vervul hoofsaak- lik ’n hulp- en toesigfunksie by en oor die klasses vanuit die kerk- verband (1971:211-212). Hy kry steun vir hierdie aanduiding van die agenda van partikuliere sinodes uit die vrygemaakte kring19 in die persoon van Harmannij (1990:76). Mens sou egter aan beide kon vra of partikuliere sinodes dan niks anders as tweede linie klasses is nie? Dupliseer dit nie dinge nie? Van Wyk gee aan die “provinsiale sinodes” van Gereformeerde Nederland in die 1500’s die taak om te handel oor die leer, die kerk- orde en “besondere sake”. Hulle moes ook dissipline in hulle ressort handhaaf en “regspraak”20 lewer in die gevalle wat die klasses nie kon afhandel nie (1991:81). Die leer, kerkorde en besondere sake waarna hy verwys, is vaag en kon net sowel die taak van die generale sinode omskryf het. Die dissipline en “regspraak” waarna hy verwys, kan by nadere ontleding moontlik ooreenstem met Nauta se standpunt. Die knaende vermoede bestaan egter dat Van Wyk hiermee eint- lik nie die agenda van die partikuliere sinode blootlê nie, maar die volgorde waarin hierdie sinodes sake behandel het. Plomp versterk hierdie vermoede as hy in sy bespreking van die Sinode van Emden 118 2004:2 Acta Theologica van 1571 beweer dat die leer, kerkregering en besondere sake of facta particularia bloot ’n aanduiding van die volgorde was waarin parti- kuliere sinodes sake behandel het. 5. PARTIKULIERE SINODE EN GEMEENSKAPLIKE SAKE Die oortuiging in die Dordtse kerkordelike tradisie dat ’n partikuliere sinode ook daardie sake hanteer wat al die gemeentes in die gebied van die betrokke partikuliere sinode raak, laat hierdie vergadering wegbeweeg van ’n blote duplisering van die klassis. Die vraag is egter: hoe verskil dit inhoudelik met die opgesomde taak van die algemene sinode? Is die algemene sinode dan nie die liggaam wat die gemeenskap- like belange van al die gemeentes of van die kerke in hulle breedste verband, moet hanteer nie? Of het ons hier te doen met gemeenskap- like sake beperk tot die gemeentes in die gebied van die partikuliere sinode? Sou byvoorbeeld leerkwessies wat al die gemeentes in ’n par- tikuliere sinode raak, ook hier hanteer kon word? Veral in die lig van die beginsel dat meerdere vergaderings nie sake hanteer wat op min- dere vergaderings afgehandel kan word nie? Maar, is dit dan nie juis hier waar daar ’n vloeibaarheid tussen die sake van die partikuliere en algemene sinode intree nie? Volgens Spoelstra moes die partikuliere sinodes klasses adviseer, onderlinge sustensasie verleen en appélle, gravamina en eksamens han- 119 Partikuliere en algemene sinodes Partikuliere en algemene sinodes Strauss Partikuliere en algemene sinodes Strauss teer. Hy staan dus nie ver van Nauta af nie. Verder beweer hy dat partikuliere sinodes dikwels oorbodig en onbetrokke voorkom omdat kerke neig om sake in algemene sinodes te sentraliseer en omdat par- tikuliere sinodes te maklik en te onkrities sekere sake na algemene sinodes deurstuur (1989:280). Hy gooi dus wal teen ’n saamtrek van die sake waarna in die vorige paragraaf verwys word, in die algemene sinode. Om die kwessie van wat op die agendas van partikuliere sinodes was, te kompliseer, beweer hy egter ook dat die destydse Waalse ge- meentes in Gereformeerde Nederland ook hulle eie partikuliere en nasionale (algemene) sinodes kon onderhou waar hulle hulle Franse belydenis, kategismus, liturgie, Bybelvertaling en liturgiese formu- liere kon versorg (1989:278). Die Kerkordes van Dordrecht in 1578, Middelburg in 1581, Den Haag in 1586 en Dordrecht in 1619 be- vestig die vergunning vir Waalse partikuliere sinodes (vgl. respek- tiewelik Biesterveld en Kuyper 1905:151, 204, 240) en die van Dor- drecht in 1578 die moontlikheid van ’n nasionale (algemene) sinode (Biesterveld en Kuyper 1905:109-110). 5. PARTIKULIERE SINODE EN GEMEENSKAPLIKE SAKE Omdat laasgenoemde die enigste een is wat aan die Wale die vergunning gee om ’n algemene sinode te hou en dit nie in die latere kerkordes herhaal word nie, wil dit lyk asof hierdie vergunning na 1578 herroep is. Dit sou kon be- teken dat hulle partikuliere sinodes ook hulle Franse weergawe van die belydenis, liturgie en liturgiese formuliere as sake wat alle ge- meentes binne hulle gebiede raak, hanteer het. By die vorming van sy algemene sinodale verband in 1962 het die NG Kerk hom ook breedweg gehou aan die Dordtse tradisie in sy onderskeiding van die werksterrein van die partikuliere (die NG Kerk praat net van “sinodes”) en algemene sinode. Oor genoemde gemeenskaplike sake van die “plaaslike kerke” in die gebied is bepaal dat die sinodes die gemeenskaplike sake van hulle gemeentes hanteer, “met die uitsondering van sake wat by die Algemene Sinode tuishoort” (NGK 1962:7). Hierdie bepaling is sedertdien net so gehandhaaf (NGK 2003:16). Hiermee het die NG Kerk ten minste aangedui dat hy bewus is van die probleem wat daar oor die onderskeid in werks- terrein tussen die sinode en die algemene sinode bestaan. Of die betrokke formulering in praktyk gehelp het, is ’n ander vraag. Im- 120 2004:2 Acta Theologica mers, wie anders as die betrokke sinodes bepaal watter gemeenskap- like sake by wie tuishoort? Die probleem met die onderskeid in werksterrein tussen die sinode en algemene sinode in die NG Kerk is, naas die onduidelikheid oor waar die sake hoort wat ál die gemeentes raak, ’n historiese een. Dat partikuliere sinodes in die NG Kerk sedert die vorming van die alge- mene sinodale verband in 1962 ongekwalifiseerd “sinodes” genoem word, is op sigself al ’n terminologiese simptoom van hierdie probleem. Want daarmee word eintlik geïmpliseer dat die sinodes wat voor hier- die datum die breedste vergaderings van selfstandige sinodale verbande was, op enkele punte na, net so voortgaan. Die sinodes het relatief selfstandig gebly en bloot net nog ’n algemene sinode bygekry. Daar- om verskans die Kerkorde artikel 36 en 37 die reg van elke samestel- lende kerk of sinode om met behoud van sy vroeëre selfstandigheid uit die algemene sinodale verband te tree. En hoewel die sinodes binne die raamwerk van die besluite van die Algemene Sinode moet optree, word baie van die sake wat by laasgenoemde hanteer word, ook by eersgenoemde hanteer. 21 In beginsel moet die aard en grondslag van die kerkverband deur die gemeentes (kerkrade) goedgekeur word, omdat kerkverband ’n verband van gemeentes is en hulle dus tevrede moet wees met die aard van hierdie verband (Strauss 1999:32vv.; vergelyk NGK 2002:57). 22 Genoeg reformatoriese invloed het sedertdien in sommige sinodes deurgewerk om alleen bepalings van ’n duursame en meer algemene aard in kerkordes op te neem. Die Vrystaatse Sinode van 1999 het byvoorbeeld geheel en al wegge- doen met eie bepalings en bloot besluite en kommentaar by die artikels van die Algemene Sinode gevoeg (NGK in die OVS 1999:1vv.) 21 In beginsel moet die aard en grondslag van die kerkverband deur die gemeentes (kerkrade) goedgekeur word, omdat kerkverband ’n verband van gemeentes is en hulle dus tevrede moet wees met die aard van hierdie verband (Strauss 1999:32vv.; vergelyk NGK 2002:57). 22 Genoeg reformatoriese invloed het sedertdien in sommige sinodes deurgewerk om alleen bepalings van ’n duursame en meer algemene aard in kerkordes op te neem. Die Vrystaatse Sinode van 1999 het byvoorbeeld geheel en al wegge- doen met eie bepalings en bloot besluite en kommentaar by die artikels van die Algemene Sinode gevoeg (NGK in die OVS 1999:1vv.) 5. PARTIKULIERE SINODE EN GEMEENSKAPLIKE SAKE Voorbeelde hiervan is die volgende: ten opsigte van die wysiging van die belydenis moet die Algemene Sinode plus elke sinode dit met ’n tweederde meerderheid goedkeur — die bely- denis is dus nie in die hande van die Algemene Sinode alleen nie (NGK 2003:18),21 sedert 1962 maak elke sinode — aanvullend by die artikels van die Algemene Sinode — steeds óók sy eie kerkorde- bepalings sodat kerkordes op ’n stadium omvangryk en dus sterk re- glementerend geword het,22 en elke sinode het ook ’n leer- en aktuele sake-, getuienis-, jeugkommissie en so meer (NGK 2003:17). 121 Strauss Partikuliere en algemene sinodes Partikuliere en algemene sinodes Aan die een kant sou hierdie toedrag van sake die nakoming van die beginsel dat meerdere vergaderings — hier die Algemene Sinode — nie sake hanteer wat deur mindere vergaderings afgehandel kan word nie, kon bevorder. Aan die ander kant lei die vaagheid in die onderskeid tussen die werksterrein van die sinode en die Algemene Sinode in elke geval daartoe dat laasgenoemde hierdie sake ook hanteer, sodat hierdie beginsel in elke geval nie eerbiedig word nie. Daarby is dit ’n vraag of hierdie duplisering rekening hou met die afgebak- ende en prinsipieel beredeneerde agenda van die Algemene Sinode as ’n sinode wat daardie sake hanteer wat al die gemeentes gemeen- skaplik raak. En tog is die feit dat sinodes in die NG Kerk ook sekere sake ter tafel neem wat in ander gereformeerde kerke deur die generale sinode hanteer word, nie net negatief nie. Net soos daar in die sestiende en sewentiende eeue in die ou Gereformeerde Kerk in Nederland ruimte vir Frans as taal en die aanwesigheid van die Waalse gemeentes binne die algemene sinodale verband gemaak moes word, net so kan groter eenheid in die NG Kerkfamilie dit noodsaak dat gemeenskaplike sake met ’n eie taal en kultuurkant in partikuliere sinodes in die NG Kerk hanteer word. As sinodes dus daaraan gewoond is om sake wat ook deur die Algemene Sinode hanteer word, te hanteer, skep dit reeds ’n geestelike infrastruktuur vir so ’n ontwikkeling. 5. PARTIKULIERE SINODE EN GEMEENSKAPLIKE SAKE Die feit dat by- voorbeeld die Algemene Sinode van die NG Kerk in Afrika hom sedert 1963 met sake soos die vasstelling én vertaling van die belydenis, die goedkeuring van die amptelike Bybelvertaling, die sangbundel vir gebruik in die erediens en eie liturgiese ordes en gebruike besighou (NGKA 1999:6), sal in een toekomstige NG Kerkverband in ag geneem moet word. So ’n benadering skep in elke geval ook ruimte vir ’n groter erkenning van die beginsel dat meerdere vergaderings nie sake hanteer wat op mindere vergaderings afgehandel kan word nie. ’n Interessante verskynsel by gereformeerdes is dat ’n gebrek aan eenstemmigheid wat tot op die vlak van Skrifverstaan en die bely- denis kan deursny, normaalweg die krag van die kerkverband verswak. Hoe sterker die eenstemmigheid of geestelike eenheid oor daardie sake wat gemeenskaplik is, hoe kragtiger die verband (Strauss 2001: 397-398). Die gevolg hiervan is dat groepe wat in hierdie opsig in die partikuliere of algemene sinode ’n teenstander vind, wil verminder 122 2004:2 Acta Theologica aan die sake waaroor so ’n vergadering mag handel, terwyl diegene wat op hierdie vergaderings hulle sin kry, nie so ’n drang het nie (NGK 2002:291). Hoe die probleem rondom die vaagheid oor gemeenskaplike sake ten opsigte van die werksterrein van die partikuliere en algemene sinode opgelos moet word, bly ’n ope vraag. Vanuit ’n gereformeerd kerk- regtelike hoek beskou, is dit altyd goed dat partikuliere sinodes ’n remmende invloed op die “pouslike” neiging tot sentralisering van sake in ’n algemene sinode openbaar. Dit moet kerkordelik daarop uitloop dat partikuliere sinodes soveel as wat sinvol is van die gemeenskaplike sake tussen gemeentes moet hanteer en dat algemene sinodes hulle met sake wat werklik algemeen is, moet besighou. Boonop maak die aard van die kerk as ’n geloofsverband wat deur oortuiging en oorre- ding werk, dit bruikbaar en nuttig dat partikuliere sinodes wat nader aan die gemeentes staan, hulle menings oor dié sake deurgee waarmee algemene sinodes werk. In die lig hiervan wil dit voorkom asof die drie groot historiese agendapunte waarmee partikuliere sinodes in ge- reformeerde kerke hulle in die verlede bemoei het, tog ’n implemen- tering van goeie gereformeerde beginsels is. 6. SLOT Hoewel daar sterk aanduidings bestaan vir die aard en samestelling van partikuliere en algemene sinodes in ’n gereformeerde kerkver- band, kan dieselfde nie van die funksie of werksterrein van hierdie sinodes gesê word nie. Daar is egter gereformeerde beginsels wat ten opsigte van laasgenoemde rigtingewend kan wees. Beginsels soos dat meerdere vergaderings nie sake hanteer wat op mindere vergaderings afgehandel kan word nie, die anti-hiërargiese beginsel dat geen ver- gadering hoër en belangriker as ’n ander is nie en almal op sy terrein met ’n van Christusverleende gesag of bevoegdheid optree én dat onnodige duplisering uitgeskakel moet word. BIBLIOGRAFIE BAVINCK H 1967. Gereformeerde Dogmatiek IV. Kampen: Kok (5e onveranderde druk). BAVINCK H 1967. Gereformeerde Dogmatiek IV. Kampen: Kok (5e onveranderde druk). BIESTERVELD P & KUYPER H H 1905. Kerkelijk Handboekje. Kampen: Bos. 5. PARTIKULIERE SINODE EN GEMEENSKAPLIKE SAKE Hierdie sake is natuurlik om as instansie van advies en appél vir klasses te dien, om die las van die algemene sinode te verlig deur sake te hanteer wat te maklik na laasgenoemde “aangegee” word en om die gesamentlike werk van die gemeentes in die sinodale gebied te behartig (NGK 2002:289-290). As laasgenoemde ook werk na buite insluit, is dit die werk vir en na- mens die gemeentes waarna vroeër verwys is. Hieronder kan sake soos ’n gesamentlike getuienis of standpunt na buite, teologiese opleiding, sending- en barmhartigheidswerk — of dan die missionêre diakonaat — aangestip word. Op die vraag hoe gereeld partikuliere en algemene sinodes moet byeenkom, is die antwoord: na behoefte en omstandighede. Net soos die instel van partikuliere sinodes in die diskresie van ’n bepaalde kerkverband lê, lê die tye van samekoms van hierdie vergaderings in die diskresie van so ’n verband. Beter nog, lê hulle tye van samekoms in die diskresie van die betrokke vergaderings wat hulle opdragte selfstandig moet uitvoer. 123 Partikuliere en algemene sinodes Strauss BIESTERVELD P & KUYPER H H 1905. Kerkelijk Handboekje. Kampen: Bos. BOS C G 1980. Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1945. Groningen: De Vuurbaak. 1980. Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1945. Groningen: De Vuurbaak. BOUWMAN H 1985. Gereformeerd Kerkrecht II. Kampen: De Groot Goudriaan (3e onveranderde druk). BRINK W P & DE RIDDER R R 1980. Manual of Christian Reformed Church Government. Grand Rapids: Christian Reformed Church. HARMANNIJ K 1990. Wegwijs in de kerkorde. Barneveld: De Vuurbaak. HARMANNIJ K 1990. Wegwijs in de kerkorde. Barneveld: De Vuurbaak. HOVIUS J 1972. Notities betreffende de Synode van Emden, 1571, en haar artikeln. Kampen: Kok. 124 2004:2 KERKINFORMATIE 1998. KERKINFORMATIE 1998. KLEYNHANS E P J [s.a.] Die kerkregtelike ontwikkeling van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid- Afrika. Sl:sn. KUYPER H H [s.a.] De Post-Acta of nahandelingen van de nationale synode van Dordrecht in 1618 en 1619 gehouden. Amsterdam: Hoveker en Wormser. KUIPER B K 1995. The church in history. Grand Rapids: Eerdmans. NGK (Nederduitse Gereformeerde Kerk) 1962. Die Kerkorde. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers. 1994, 2002. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 2003. Die Kerkorde. Wellington: Lux Verbi.BM. NGK (Nederduitse Gereformeerde Kerk) 1962. Die Kerkorde. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers. 1994, 2002. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. 2003. Die Kerkorde. Wellington: Lux Verbi.BM. NGKA (Nederduitse Gereformeerde Kerk in Afrika) 1999. Kerkorde. Sl:sn (ongepubliseer). NAUTA D 1971. Verklaring van de kerkorde van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Kampen: Kok. PLOMP J 1971. De kerkorde van Emden. In: D. Nauta et al., De Synode van Emden 1571- 1971 (Kampen: Kok), pp. 88-121. J 1971. De kerkorde van Emden. In: D. Nauta et al., De Synode van Emden 1571- 1971 (Kampen: Kok), pp. 88-121. PONT A D 1981. Die historiese agtergronde van ons kerklike reg. Pretoria: HAUM. REC (Reformed Ecumenical Synod) 1996. Memories 1946-1996. Grand Rapids: REC. REC (Reformed Ecumenical Synod) 1996. Memories 1946-1996. Grand Rapids: REC. RULLMAN J C 1929. De Doleantie in de Nederlandsch Hervormde Kerk der XIXe eeu. Kampen: Kok. RULLMAN J C 1929. De Doleantie in de Nederlandsch Hervormde Kerk der XIXe eeu. Kampen: Kok. RUTGERS F L RUTGERS F L [s.a.] Acta van de Nederlandsche Synoden der zestiende eeu. Utrecht: Kemink en Zoon. RU G S F L [s.a.] Acta van de Nederlandsche Synoden der zestiende eeu. Utrecht: Kemink en Zoon. SADLER T H N 1991. Lidmaatskap: gebruike in die NG Kerk. In: P.J. Strauss (red.), Byderwets en gereformeerd (Bloemfontein: Pro Christo), pp. 65-75. SPOELSTRA B 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering. Hammanskraal: Teologiese Skool. STRAUSS P J 1989. Geen kerk oor ’n ander… Acta Theologica 9(1):1-14. 125 Partikuliere en algemene sinodes Partikuliere en algemene sinodes Strauss 1997. Ecclesiastical assemblies possess, each according to its own character, an ecclesiastical authority entrusted to them by Christ. In: H.J. Selderhuis (red.), Ordenlich und fruchtbar (Leiden: Groen en Zoon), pp. 79-98. 1999. Die goedkeuring van kerkrade vir ’n nuwe verband in die NG Kerkfa- milie? Acta Theologica 19(2):32-54. 2001. Kerkverband in die NG Kerk vandag. NGTT 42(3 & 4):395-405. 1997. Ecclesiastical assemblies possess, each according to its own character, an ecclesiastical authority entrusted to them by Christ. In: H.J. Selderhuis (red.), Ordenlich und fruchtbar (Leiden: Groen en Zoon), pp. 79-98. 1999. Die goedkeuring van kerkrade vir ’n nuwe verband in die NG Kerkfa- ili ? A Th l i 19(2) 32 54 1997. Ecclesiastical assemblies possess, each according to its own character, an ecclesiastical authority entrusted to them by Christ. In: H.J. Selderhuis (red.), Ordenlich und fruchtbar (Leiden: Groen en Zoon), pp. 79-98. 1999. Die goedkeuring van kerkrade vir ’n nuwe verband in die NG Kerkfa- milie? Acta Theologica 19(2):32-54. g 2001. Kerkverband in die NG Kerk vandag. NGTT 42(3 & 4):395-405. VAN DELLEN I & MONSMA M 1968. The Revised Church Order commentary. Grand Rapids: Zondervan. VAN DELLEN I & MONSMA M 1968. The Revised Church Order commentary. Grand Rapids: Zondervan. VAN WYK B J 1981. Die Presbiteriaal-sinodale kerkbegrip. Pretoria: Kital. Trefwoorde Keywords Gereformeerde kerkreg Reformed Church Polity Partikuliere sinodes Particular synods Algemene sinodes General synods Keywords Reformed Church Polity Particular synods General synods 126 126

https://www.ajol.info/index.php/actat/article/download/48984/35333

Afrikaans

Lexikos 18 (AFRILEX-reeks 18: 2008): 190-206 * Hierdie artikel is 'n uittreksel uit 'n ongepubliseerde M.A.-skripsie deur Liezl Gouws, Die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke: 'n probleem vir vertalers?, wat in April 2006 aan die Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid-Afrika, voltooi is. * Hierdie artikel is 'n uittreksel uit 'n ongepubliseerde M.A.-skripsie deur Liezl Gouws, Die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke: 'n probleem vir vertalers?, wat in April 2006 aan die Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid-Afrika, voltooi is. Lexikos 18 (AFRILEX-reeks 18: 2008): 190-206 1. Inleidend In every language, human beings use idioms. In every language, those idioms share a common property. Decompose any idiom into its constituent words, look at the meaning of those words, and there is no way to reconstruct the idiom. In other words, the word-for-word interpretation of any idiom makes no sense whatsoever. Unless you have a dictionary specifically for translating English- language idioms, give up any hope of translating them. (Weiss 2004) In every language, human beings use idioms. In every language, those idioms share a common property. Decompose any idiom into its constituent words, look at the meaning of those words, and there is no way to reconstruct the idiom. In other words, the word-for-word interpretation of any idiom makes no sense whatsoever. Unless you have a dictionary specifically for translating English- language idioms, give up any hope of translating them. (Weiss 2004) Die vertaling van idiome veroorsaak talle probleme vir vertalers. Die huidige bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke dra geensins daartoe by om vertalers te help om die taak van vertaling te vergemaklik nie. Die vertaling van idiome veroorsaak talle probleme vir vertalers. Die huidige bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke dra geensins daartoe by om vertalers te help om die taak van vertaling te vergemaklik nie. Alhoewel die ideale oplossing vir die vertaler se probleem 'n volledige lys ten volle bewerkte idiome as buiteteks, of andersins die insluiting van idiome as volwaardige hooflemmas in die vertikale ordening van die sentrale lys sal wees, is daar om praktiese redes, maar ook vanuit die leksikografieteorie talle beperkings en randvoorwaardes wat in gedagte gehou moet word. 'n Lys idiome as 'n buiteteks is 'n gerieflike manier om idiome aan te bied en te bewerk, maar dis dikwels problematies. Die alfabetiese lysting van idi- ome kan 'n baie ingewikkelde saak wees, omdat dit moeilik is om te bepaal hoe die idioom gelys moet word en die woordorde van die idioom dikwels ook afhang van die teks en konteks waarbinne dit gebruik word. Dit alles maak dit vir die leksikograaf moeilik om idiome op 'n suksesvolle en gebruikersvrien- delike wyse binne 'n buiteteks aan te bied en te bewerk. Gevolglik moet daar na alternatiewe aanbiedings- en bewerkingsmoontlikhede gesoek word. In hierdie artikel word daar na 'n moontlike model vir die verbeterde bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke gekyk om te verseker dat dit gebruikersvriendeliker vir vertalers is. 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke* Liezl Potgieter, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid-Afrika ([email protected]) Opsomming: Woordeboeke is belangrike en noodsaaklike hulpmiddels vir vertalers, maar tog het baie vertalers gemengde gevoelens veral oor tweetalige woordeboeke. Terwyl hulle aan die een kant nie werklik daarsonder kan werk nie, bied tweetalige woordeboeke aan die ander kant dikwels vir vertalers min of geen leiding nie. Dit blyk ook dat tweetalige woordeboeke 'n onvol- doende hulpmiddel vir professionele vertalers by die vertaling van idiome is. Die vertaling van idiome behels meer as net die vertaling van enkelwoorde. In hierdie artikel word 'n moontlike model aangebied om die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke te help verbeter. Sleutelwoorde: IDIOOM, TWEETALIGE WOORDEBOEK, VERTAALEKWIVALWENT, ABSOLUTE EKWIVALENSIE, GEDEELTELIKE EKWIVALENSIE, DIVERGENSIE, ZERO-EKWI- VALENSIE, SURROGAATEKWIVALENSIE, REGISTERVERSKILLE, ONVASTHEDE, TAAL- BOUSELS Abstract: A possible model for the treatment of idioms in bilingual diction- aries. Dictionaries are important and necessary resources for translators, but translators never- theless have mixed feelings particularly about bilingual dictionaries. While on the one hand they cannot really work without them, bilingual dictionaries on the other hand often give translators little or no help. It also appears that bilingual dictionaries are an insufficient resource for professio- nal translators when translating idioms. The translation of idioms entails more than just the translation of single words. In this article, a possible model is presented to help improve the treat- ment of idioms in bilingual dictionaries. Keywords: IDIOM, BILINGUAL DICTIONARY, TRANSLATION EQUIVALENT, ABSO- LUTE EQUIVALENCE, PARTIAL EQUIVALENCE, DIVERGENCE, ZERO-EQUIVALENCE, SURROGATE EQUIVALENCE, DIFFERENCES IN REGISTER, VARIABLE UNITS, LANGUAGE UNITS * Hierdie artikel is 'n uittreksel uit 'n ongepubliseerde M.A.-skripsie deur Liezl Gouws, Die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke: 'n probleem vir vertalers?, wat in April 2006 aan die Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid-Afrika, voltooi is. Lexikos 18 (AFRILEX-reeks 18: 2008): 190-206 191 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke 2. Aanbieding Die onvoldoende manier van aanbieding van idiome in tweetalige woordeboe- ke is een van die redes waarom hierdie woordeboeke vertalers nie genoegsaam help tydens die vertaling van idiome nie. Tans word idiome en hulle vertaalekwivalente in tweetalige woordeboeke aangebied as deel van die semantiese kommentaar van die lemmas waaronder hulle aangetref word. Gevolglik word hulle gewoonlik tussen die voorbeeld- materiaal gevind. Alhoewel die idioom op sigself 'n leksikale item is wat eintlik lemmastatus behoort te hê, maak dit in huidige woordeboeke slegs deel uit van die mikrostruktuur. Hierdie werkswyse ontken nie net die status van idiome as leksikale items nie, maar impliseer dikwels ook 'n semantiese verband tussen 'n idioom en die voorafgaande hooflemma. Tog is daar talle ander maniere waarop idiome binne die sentrale teks aangebied kan word wat nie net die bewerking gebruikersvriendeliker sal maak nie, maar ook vertalers sal help om 192 Liezl Potgieter vinnig en maklik by die korrekte idioom en 'n gepaste vertaalekwivalent uit te kom. Een van die eerste veranderinge wat leksikograwe kan aanbring om die bewerking van idiome te verbeter, is om idiome te verhef tot makrostrukturele bewerkingseenhede. g 'n Onderskeid kan getref word tussen 'n makrostruktuur met 'n vertikale ordening van lemmas en een met 'n vertikale en 'n horisontale ordening (Gouws en Prinsloo 2005: 95). Tradisioneel word slegs vertikaal geordende lemmas as hooflemmas gesien, terwyl horisontaal geordende lemmas gewoon- lik lemmas met slegs sublemmastatus is. Een van die hoofredes waarom leksikograwe horisontale ordening gebruik, is om plek te probeer bespaar. Daar kan ook verdere teksverdigting en plekbesparing bewerkstellig word deur die lemmas se gemeenskaplike aan- vangselement weg te laat en met 'n plekbesparingsmerker soos byvoorbeeld 'n tilde (~) te vervang. In artikel 1 uit Groot Woordeboek (voortaan GW) kan gesien word hoe die horisontale ordening van lemmas by "bacon" en "bacterial" ver- der verdig word met behulp van die tilde. In gevalle waar leksikograwe by die horisontale ordening teksverdigting gebruik, kan die gebruiker slegs die lemma via die vertikaal geordende hooflemma bereik. Dit is dus 'n omslagtige proses om by die korrekte vertaalekwivalent van 'n lemma soos byvoorbeeld "bacon rind" uit te kom (sien Artikel 1). bac´on, spek, varkspek; spekvleis, bring HOME the ~, die paal haal; die draai kry; SAVE one's ~, daar heelhuids van afkom; STREAKY ~, streepspekvleis; ~ beetle, spektor; ~er, spekvark; ~ rind, swoer(d); ~ roll, spekrolletjie; ~y, spekagtig. Baco´nian, (-s), Baconvolgeling. 2. Aanbieding bacter´ial, bakteries; ~ blight, vlamsiekte (druiwe); ~ disease, bakteriesiekte; ~ wilt, bakteriese verwelksiekte, moko. Artikel 1: "bacon", "Baconian" en "bacterial" (uit GW) Artikel 1: "bacon", "Baconian" en "bacterial" (uit GW) Sulke lemmas wat deur 'n plekbesparingsmerker en 'n lemmadeel verteen- woordig word en wat slegs via die voorafgaande voluitgeskrewe hooflemma en/of via 'n lemmadeel in 'n nis- of neseksterne ingangsposisie bereik kan word, staan as sublemmas bekend. asyn´. Suur vloeistof deur gisting verkry, bestaande uit water en asynsuur; asynagtig; asynbottel; asynekstrak; asynerig; asynflessie; asynlug; asynmakery; asynmoer; asynsmaak; asynsout; asynstandertjie; asynsuur; asynvaatjie. Artikel 2: "asyn" (uit VAW) Artikel 2: "asyn" (uit VAW) Artikel 2: "asyn" (uit VAW) In gevalle waar die horisontaal geordende lemmas nie verdig is nie, maar vol- ledig uitgeskryf word soos in Artikel 2 uit Verklarende Afrikaanse Woordeboek 193 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke (voortaan VAW), is die voorafgaande vertikaal geordende lemma nie die enig- ste manier om die horisontaal geordende lemmas te bereik nie, sodat dit vir die woordeboekgebruiker heelwat makliker is om by die betrokke horisontaal geordende lemma uit te kom. In gevalle waar die horisontaal geordende lem- mas volledig uitgeskryf word en 'n streng alfabetiese ordening handhaaf, funk- sioneer hulle dus nie as sublemmas nie, maar as volwaardige hooflemmas. g Die lys idiome as vertikale hooflemmas is problematies, omdat dit moeilik is om te bepaal waar in die sentrale alfabetiese lys die idiome gelys moet word. Tog is dit belangrik dat die idiome nie slegs deel sal uitmaak van die woorde- boek se mikrostruktuur en saam met die voorbeeldmateriaal aangebied word nie, maar dat hulle vollediger bewerk sal word. Deur idiome in die woorde- boek as horisontaal geordende lemmas in te sluit, word die probleem uitgeska- kel wat sal ontstaan as die idiome vertikaal georden sou word, terwyl dit steeds vir die woordeboekgebruiker maklik is om die idioom op te spoor waarvoor 'n vertaalekwivalent gesoek word. Sodoende kan die idioom van 'n bewerking voorsien word en is die vertikaal geordende lemma nie die enigste manier om by die idioom uit te kom nie. Die aanbieding van idiome in GW en Pharos 1 Afrikaans–Engels Woordeboek (voortaan PAEW) sal dus soos in Artikel 3 en Artikel 4 daar uitsien. 2. Aanbieding bac´on, spek, varkspek; spekvleis, bring HOME the bacon, die paal haal; die draai kry; SAVE one's bacon, daar heelhuids van afkom; STREAKY ~, streepspekvleis; ~ beetle, spektor; ~er, spekvark; ~ rind, swoer(d); ~ roll, spekrolletjie; ~y, spekagtig. Artikel 3: "bacon" (aangepas uit GW)† bacon vark(spek), spekvleis; rookspek, ontbytspek; bring home the bacon, (infml.) die broodwinner wees; ~ and eggs eiers met spek; save one's bacon die situasie (of jou bas) red, heelhuids daarvan afkom. ~ beetle spektor. ~ rind swoerd. ~ roll spekrolletjie, spekvleisrol. bac´on, spek, varkspek; spekvleis, bring HOME the bacon, die paal haal; die draai kry; SAVE one's bacon, daar heelhuids van afkom; STREAKY ~, streepspekvleis; ~ beetle, spektor; ~er, spekvark; ~ rind, swoer(d); ~ roll, spekrolletjie; ~y, spekagtig. Artikel 3: "bacon" (aangepas uit GW)† bacon vark(spek), spekvleis; rookspek, ontbytspek; bring home the bacon, (infml.) die broodwinner wees; ~ and eggs eiers met spek; save one's bacon die situasie (of jou bas) red, heelhuids daarvan afkom. ~ beetle spektor. ~ rind swoerd. ~ roll spekrolletjie, spekvleisrol. Artikel 5: "glow" (uit GW) Artikel 6: "glow" (uit PAEW) Artikel 4: "bacon" (aangepas uit PAEW) Leksikograwe kan verder gaan en die aanbieding van idiome in tweetalige woordeboeke verder verbeter deur 'n nuwe tipe neslemmatisering te gebruik. Leksikograwe kan verder gaan en die aanbieding van idiome in tweetalige woordeboeke verder verbeter deur 'n nuwe tipe neslemmatisering te gebruik. Neslemmatisering kom voor wanneer die leksikograaf van 'n streng alfabetiese ordening afwyk en al die lemmas binne een nes plaas, eerder as om nislemma- tisering te gebruik en die lemmas volgens 'n streng alfabetiese ordening te rangskik. Neslemmatisering kom voor wanneer die leksikograaf van 'n streng alfabetiese ordening afwyk en al die lemmas binne een nes plaas, eerder as om nislemma- tisering te gebruik en die lemmas volgens 'n streng alfabetiese ordening te rangskik. In die geval van nislemmatisering word sowel die vertikale as horisontale lemmas en sowel die hoof- as sublemmas streng alfabeties georden en word daar nie afgewyk van dié ordening nie. Die lemmas binne die nis toon ook 'n interne alfabetiese ordening wat die volgende vertikaal geordende lemma voorafgaan. Nislemmatisering sien soos in Artikel 5 daaruit. 194 Liezl Potgieter glow, (n) gloed, vuur; rooi kleur; (v) gloei, blaak, brand; ~ with, gloei van; ~ bracelet, hangkaatser. glow´er, aanstaar, dreigend (boos) aankyk; ~ing, aanstaring. glow: ~ing, gloeiend, vurig, blakend; ~ -lamp, gloeilamp; ~ -worm, glimwurm, ligwurm. Artikel 5: "glow" (uit GW) bac´on, spek, varkspek; spekvleis, streepspekvleis; STREAKY ~; ~ beetle, spektor; ~er, spekvark; ~ rind, swoer(d); ~ roll, spekrolletjie; ~y, spekagtig. IDM.: bring HOME the ~, die paal haal; die draai kry; SAVE one's ~, daar heelhuids van afkom. 3. Vertaalekwivalente Die aanbieding van idiome in tweetalige woordeboeke is nie die enigste pro- bleem nie. Die vertaalekwivalente wat verskaf word, sowel as die bewerking daarvan is dikwels 'n selfs groter probleem vir vertalers wanneer dit kom by die korrekte vertaling van idiome. In die volgende gedeelte sal gekyk word na verskeie moontlike oplossings wat betref die probleem van idiome, hul vertaalekwivalente en hul bewerking in tweetalige woordeboeke. Artikel 9: "bacon" (aangepas uit GW) Deur afsonderlike teksblokke vir die koteksinskrywings en die sublemmas te skep, kan die mikrostruktuur van die artikel en daarmee saam ook die aanbie- ding van idiome genoegsaam verbeter word sodat die woordeboekgebruiker maklik kan sien in watter geval die teks 'n sublemma, 'n kollokasie, 'n voor- beeldsin of 'n idioom is. Omdat die idiome ook as horisontaal geordende sub- lemmas binne 'n aparte teksblok aangebied word, help dit vertalers om vinnig en maklik die idioom op te spoor waarna hulle soek. Vertalers se soektog na 'n idioom in die doeltaal waarmee 'n brontaalidioom vertaal kan word, sal op dié manier aansienlik vergemaklik word. Artikel 6: "glow" (uit PAEW) By die lemmas waar daar neslemmatisering gebruik word, kom daar dus as 't ware teksblokke met die verskillende tipes inligting in tot stand, maar vorm dit steeds 'n geheel, of 'n nes. Indien leksikograwe die aanbieding van idiome in tweetalige woordeboeke verder wil verbeter nadat daar aan die idiome sub- lemmastatus gegee is, kan neslemmatisering gebruik word om teksblokke binne die artikeltrajek te vorm. Teksblokke bring mee dat soortgelyke datatipes saamgegroepeer word. Hierdie soeksones kan byvoorbeeld binne die artikel die volgende behels: benewens blokke vir elk van die vertaalekwivalente tesa- me met hul semantiese subkommentare met genoegsame konteksleiding en/of voorbeeldmateriaal, ook 'n blok vir kollokasies. Binne die artikeltrajek kan dit 'n blok vir sublemmas insluit. Afsonderlike teksblokke vir idiome kan dan ook aan die artikel van die hooflemma geheg word. Deur hierdie teksblokke vir die bewerking van idiome aan te wend, word verseker dat die idiome nie tussen die ander voorbeeldmateriaal aangebied word nie, maar maklik is om raak te sien en te gebruik omdat die idiome nou 'n prominente posisie as makrostruk- tuuritems kry. Met behulp van 'n kitstoegangstruktuur kan die teksblok met idiome ook verder vir die gebruiker deur middel van struktuurmerkers soos byvoorbeeld IDM. of UITDR. uitgelig word. Indien teksblokke soos in Artikel 7 en Artikel 8 gebruik sou word, sal dit soos volg daar uitsien: bac´on, spek, varkspek; spekvleis, streepspekvleis; STREAKY ~; ~ beetle, spektor; ~er, spekvark; ~ rind, swoer(d); ~ roll, spekrolletjie; ~y, spekagtig. IDM.: bring HOME the ~, die paal haal; die draai kry; SAVE one's ~, daar heelhuids van afkom. Artikel 7: "bacon" (aangepas uit GW) 195 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke IDM.: bring home the bacon, (infml.) die broodwinner wees; save one's bacon die situasie (of jou bas) red, heelhuids daarvan afkom. Artikel 8: "bacon" (aangepas uit PAEW) Indien al die voorgestelde verbeterings ten opsigte van die aanbieding van idi- ome nou saamgevoeg sou word, sal die nuwe verbeterde artikel vir die lemma "bacon" soos volg lyk: Indien al die voorgestelde verbeterings ten opsigte van die aanbieding van idi- ome nou saamgevoeg sou word, sal die nuwe verbeterde artikel vir die lemma "bacon" soos volg lyk: bac´on, spek, varkspek; spekvleis, streepspekvleis. STREAKY ~. ~ beetle, spektor; ~er, spekvark; ~ rind, swoer(d); ~ roll, spekrolletjie; ~y, spekagtig. IDM.: bring HOME the bacon, die paal haal; die draai kry; SAVE one's bacon, daar heelhuids van afkom. Artikel 9: "bacon" (aangepas uit GW) 3.1 Ekwivalensie Gebruikers raadpleeg meestal tweetalige woordeboeke op soek na 'n vertaal- ekwivalent waarmee 'n spesifieke woord, uitdrukking of idioom in die brontaal in die doeltaal vervang kan word. Vertalers raadpleeg dus woordeboeke om 196 Liezl Potgieter hulle te help nie net met teksresepsie nie, maar ook met teksbegrip en tekspro- duksie. Tog is gevind dat daar aan gebruikers weinig konteks- en koteksleiding verskaf word sodat hulle kan weet watter vertaalekwivalent om binne watter konteks of situasie te gebruik. Hierdie tekort aan konteks- en koteksleiding maak dit vir gebruikers baie moeilik om kommunikatiewe ekwivalensie te bereik. hulle te help nie net met teksresepsie nie, maar ook met teksbegrip en tekspro- duksie. Tog is gevind dat daar aan gebruikers weinig konteks- en koteksleiding verskaf word sodat hulle kan weet watter vertaalekwivalent om binne watter konteks of situasie te gebruik. Hierdie tekort aan konteks- en koteksleiding maak dit vir gebruikers baie moeilik om kommunikatiewe ekwivalensie te bereik. Wanneer vertalers tweetalige woordeboeke tydens die vertaling van idi- ome gebruik, is dit omdat hulle op soek is na 'n korrekte vertaalekwivalent vir 'n betrokke idioom. Dit is daarom belangrik dat leksikograwe sal aandag gee nie net aan die verskaffing van vertaalekwivalente nie, maar ook aan die voor- siening van genoegsame konteks- en koteksleiding om die vertaler te help om vinnig en maklik die korrekte vertaalekwivalent op te spoor en reg te gebruik. Erkenning van idiome as sublemmas behoort ook tot 'n volwaardige bewerking te lei. Hierdie konteks- en koteksleiding kan aangebied word in die vorm van voorbeeldmateriaal en addisionele inligting (byvoorbeeld glosse). g g y g In gevalle waar daar 'n verhouding van absolute ekwivalensie tussen die brontaalidioom en die doeltaalidioom bestaan, is daar dus sowel semantiese as kommunikatiewe ekwivalensie tussen die bron- en doeltaal sodat die idioom gewoonlik maklik en probleemloos vertaal kan word. Dit is egter by gevalle waar daar nie 'n verhouding van absolute ekwivalensie en kongruensie bestaan nie, dat vertalers probleme ondervind tydens die vertaling van idiome. In die volgende gedeelte sal gekyk word na die wyse waarop hierdie probleem han- teer kan word deur die bewerking van die vertaalekwivalent te verbeter om vertalers genoegsaam te help om die korrekte vertaalekwivalent vir 'n betrokke idioom binne 'n betrokke konteks te kan opspoor. 3.2 Divergensie Dit gebeur dikwels dat daar vir 'n brontaalidioom meer as een vertaalekwiva- lent in die doeltaal bestaan, maar dat die onderskeie vertaalekwivalente slegs gedeeltelike sinonieme is of selfs verskillende polisemiese waardes van die brontaalidioom verteenwoordig. By hierdie gevalle is dit veral belangrik dat die leksikograaf die vertaler genoegsaam sal help om te verseker dat die kor- rekte vertaalekwivalent binne die korrekte konteks gebruik sal word. g In die geval van leksikale divergensie waar daar 'n verhouding van ge- deeltelike ekwivalensie tussen die onderskeie vertaalekwivalente bestaan, is dit eerstens belangrik dat daar vir die woordeboekgebruiker aangedui sal word dat die vertaalekwivalente nie absoluut ekwivalent aan mekaar is nie, maar slegs gedeeltelik. Indien die bron- en doeltaalidiome slegs gedeeltelik ekwiva- lent is as gevolg van byvoorbeeld registerverskille, is dit nodig dat die leksiko- graaf nie net die verskille aan die gebruiker sal uitwys nie, maar ook die nodige konteks- en/of koteksleiding sal verskaf sodat die gebruiker sal weet watter vertaalekwivalent om binne watter konteks te gebruik. In Artikel 10 kan gesien word hoe 'n gebrek aan konteks- en koteksleiding dit vir die gebruiker baie moeilik maak om te weet watter vertaalekwivalent om binne watter konteks te kies. 197 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke ... s.o. is in ~ for s.t. iem. kom vir iets in aanmerking, iem. het 'n kans op iets ... Artikel 10: "line" (uit PAEW) Dit is veral belangrik dat leksikograwe genoegsame leiding aan woordeboek- gebruikers sal verskaf in die geval van semantiese divergensie (met ander woorde in gevalle waar die brontaalidioom polisemies is). Soos gesien kan word in Artikel 11, word poliseme in GW en PAEW tans slegs aangedui met behulp van 'n kommapunt. Daar word gevolglik aan die woordeboekgebruiker min of geen addisionele inligting gegee om te help om die korrekte vertaal- ekwivalent vir die betrokke teks of konteks te kies nie. ... KEEP an ~ (up)on, dophou; 'n oog hou oor ... Artikel 11: "eye" (uit GW) ... WASH one's ~s of something; die hande in onskuld was; niks met iets te doen wil hê nie ... Artikel 12: "hand" (uit GW) ... KEEP an ~ (up)on, dophou; 'n oog hou oor ... Artikel 11: "eye" (uit GW) Artikel 11: "eye" (uit GW) ... WASH one's ~s of something; die hande in onskuld was; niks met iets te doen wil hê nie ... Artikel 14: "eye" (aangepas uit GW) Artikel 14: "eye" (aangepas uit GW) Ook in gevalle waar daar polidivergensie in die artikel voorkom, is dit belang- rik dat daar genoegsame leiding aan die gebruiker verskaf sal word om vinnig en maklik die korrekte vertaalekwivalent te kan identifiseer. In Artikel 15 kan gesien word hoe die bewerking van die idioom "break down" met behulp van konteksleiding verbeter kan word en hoeveel makliker dit is om die korrekte vertaalekwivalent in hierdie aangepaste artikel op te spoor. ... ~ DOWN, inmekaarsak, beswyk (neerval of sterf); in trane uitbars (huil); bly steek (bly staan); teëspoed kry (voertuigprobleme); onklaar raak (breek of gaan staan); ontleed (in dele skei of analiseer) ... Artikel 13: "hand" (aangepas uit GW) ... KEEP an ~ (up)on, 'n oog hou oor (sorg vir); dophou (dikwels met 'n onvriende- like bybedoeling) ... Artikel 12: "hand" (uit GW) Artikel 12: "hand" (uit GW) Artikel 11 en Artikel 12 is voorbeelde van artikels waar daar semantiese diver- gensie voorkom. Nie net word daar nie aan die gebruiker uitgewys wat die betekenisverskille tussen die onderskeie vertaalekwivalente is nie, maar die gebruiker weet boonop ook nie watter vertaalekwivalent om binne watter tipe teks en/of konteks te gebruik nie. Daar word verder nie vir die gebruiker aan- gedui dat slegs een van die vertaalekwivalente 'n idioom is en die ander net 'n betekenisverklaring nie. Dit is dus belangrik dat die leksikograaf aan die woordeboekgebruiker die nodige konteks- en koteksleiding sal verskaf en die gebruiker op die verskillende betekenisonderskeidinge sal attent maak. Dit kan gedoen word met behulp van glosse of voorbeeldmateriaal. Deur glosse met aanvullende inligting soos in Artikel 13 en Artikel 14 in te voeg, word die bewerking gebruikersvriendeliker gemaak. Die leksikograaf moet egter konse- kwent te werk gaan by die invoeging van glosse. Hulle moet nie net lukraak gebruik word nie. Dit is belangrik dat alle vertaalekwivalente waarvan die konteks of betekenis onduidelikheid kan veroorsaak, van glosse voorsien sal word. Slegs in gevalle waar daar geen onduidelikheid bestaan ten opsigte van die konteks of betekenis nie, kan die glosse as konteks- of betekenisleiding weggelaat word (byvoorbeeld by die tweede vertaalekwivalent in Artikel 14). Vanuit die oogpunt van vertalers is die invoeging van hierdie addisionele inligting veral belangrik omdat hulle gewoonlik onder tyddruk werk en dus so vinnig moontlik by die korrekte vertaalekwivalent moet uitkom. Deur die glosse in te voeg word die vertalers se soektog beperk tot net een woordeboek en hoef hulle nie nog ander bronne ook te raadpleeg om vas te stel binne watter teks en konteks die betrokke vertaalekwivalente gebruik moet word nie. 198 Liezl Potgieter Aangesien vertalers en ander woordeboekgebruikers gewoonlik heel eer- ste gaan soek na 'n doeltaalidioom waarmee die brontaalidioom vertaal kan word, is dit dus belangrik dat die onderskeie vertaalekwivalente ook sodanig gelys sal word, met ander woorde deur eers die vertaalekwivalente te gee wat wel idiome is en daarna dié wat slegs enkelwoorde of omskrywings is (sien Artikel 13 en Artikel 14). ... WASH one's ~s of something; die hande in onskuld was (nie verantwoordelikheid aanvaar nie); niks met iets te doen wil hê nie ... 3.3 Zero-ekwivalensie en surrogaatekwivalensie Net soos by sommige enkelwoorde, bestaan daar ook by idiome gevalle van zero-ekwivalensie, met ander woorde waar daar geen vertaalekwivalente in die doeltaal aanwesig is nie. Dit is egter steeds belangrik dat leksikograwe sulke idiome in die woordeboek sal opneem en dan van 'n betekenisomskrywing of 'n surrogaatekwivalent sal voorsien. Omdat die woordeboekgebruiker uitgaan van die veronderstelling dat indien die brontaalitem 'n idioom is, die doeltaalitem ook 'n idioom sal wees, is dit belangrik dat die leksikograaf dit pertinent aan die woordeboekgebruiker sal uitwys wanneer 'n idioom van 'n surrogaatekwivalent voorsien word (met ander woorde wanneer die vertaalekwivalent nie 'n idioom is nie) sodat die gebruiker sal weet dat die betrokke vertaalekwivalent slegs 'n betekenisom- skrywing of 'n enkelwoord is wat dieselfde betekenis as die brontaalidioom 199 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke dra. Dit kan gedoen word deur surrogaatekwivalente van 'n eenvoudige struktuurmerker te voorsien soos byvoorbeeld 'n asterisk (*) of iets soortgelyks (˜, – of ƒ) soos in Artikel 16 en Artikel 17 getoon. dra. Dit kan gedoen word deur surrogaatekwivalente van 'n eenvoudige struktuurmerker te voorsien soos byvoorbeeld 'n asterisk (*) of iets soortgelyks (˜, – of ƒ) soos in Artikel 16 en Artikel 17 getoon. ... GO to great (all) ~s, *alles in jou vermoë doen ... 3.4 Vals vriende (faux amis) Nog 'n moontlike probleem waarvan leksikograwe woordeboekgebruikers bewus moet maak, is die voorkoms van vals vriende (ook bekend as "faux amis"). Vals vriende is gevalle waar dit lyk asof daar 'n ekwivalentverhouding tussen twee woorde (of idiome) op grond van sekere ooreenkomste bestaan, terwyl die twee woorde (of idiome) inderwaarheid nie ekwivalent aan mekaar is nie) (sien ook Gouws et al. 2004: 797-806 vir meer inligting oor vals vriende). Hayward en Moulin (1984: 190) beskryf vals vriende soos volg: Confusion arises because word A (which belongs to the foreign language ...) looks or sounds exactly or nearly like word B, which belongs to the ... mother tongue. The user then establishes an unwarranted interlingual equivalence on the basis of this total or partial similarity. Een so 'n voorbeeld van vals vriende is die idiome "to pepper someone" en "om iemand te peper". Die betekenis van die Engelse idioom "to pepper someone" is om iemand met vrae te bestook, terwyl die Afrikaanse uitdrukking "om iemand te peper" beteken om iemand te slaan (Prinsloo 2004: 274). Dit is be- langrik dat die leksikograaf die gebruiker daarop attent sal maak dat "to pep- per someone" nie vertaal kan word met "om iemand te peper" nie (sien Artikel 18). Dit kan byvoorbeeld gedoen word met behulp van 'n glos of addisionele nota na die idioom. 3.5 Regstreekse vertalings (leenvertalings) Nog iets waarvoor leksikograwe moet sorg by die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke is om woordeboekgebruikers (en vertalers) daarvan bewus te maak dat, alhoewel sommige idiome dikwels in die spreektaal reg- streeks vertaal word, die regstreekse vertaling (ook genoem "leenvertaling" of "calque") nie altyd die korrekte een is nie. Voorbeelde van sulke gevalle is die Engelse idiome "born with a silver spoon in one's mouth" en "blood is thicker than water". Hierdie idiome word dikwels direk vertaal as "met die silwer lepel in die mond gebore wees" en "bloed is dikker as water", terwyl hulle korrekte Afrikaanse vertalings is "met 'n goue lepel (in die mond) gebore wees" en "bloed kruip waar dit nie kan loop nie". Weereens, net soos in die geval van vals vriende, kan leksikograwe glosse of notas gebruik om die woordeboekgebruiker (en veral die vertaler) attent te maak op die feit dat hierdie idiome dikwels verkeerd vertaal word (sien Artikel 20 en Artikel 21). ... born with a SILVER ~ in one's mouth, met 'n goue lepel gebore wees [nie 'n silwer lepel nie]; 'n gelukskind wees ... Artikel 20: "spoon" (aangepas uit GW) ... ~ is thicker than water bloed kruip waar dit nie kan loop nie [nie bloed is dikker as water nie] ... Artikel 21: "blood" (aangepas uit PAEW) ... born with a SILVER ~ in one's mouth, met 'n goue lepel gebore wees [nie 'n silwer lepel nie]; 'n gelukskind wees ... ... ~ is thicker than water bloed kruip waar dit nie kan loop nie [nie bloed is dikker as water nie] ... Artikel 21: "blood" (aangepas uit PAEW) Artikel 19: "make" (uit PAEW) Sodoende kan die leksikograaf die vertaler help om te voorkom dat idiome ver- keerd vertaal word as gevolg van vals vriende wat in die doeltaal voorkom. Artikel 18: "pepper" (aangepas uit PAEW) Dieselfde geld ook vir die idioom "make out with someone" en die uitdrukking "met iemand uitmaak". Terwyl die Engelse idioom beteken om met iemand te vry, beteken die Afrikaanse uitdrukking om 'n verhouding met iemand te beëindig. Alhoewel die twee uitdrukkings dus eenders lyk, is hulle betekenisse 200 Liezl Potgieter baie verskillend sodat dit weereens belangrik is dat die leksikograaf die woor- deboekgebruikers daarvan bewus sal maak (sien Artikel 19). ... ~ out with s.o., (Am., infml.) 'n vryery met iemand hê [Let wel: Hierdie idioom kan nie vertaal word as met iemand uitmaak nie] ... Artikel 19: "make" (uit PAEW) ... be at someone's ~ and CALL, tot iem. se diens wees; iem. se Klaas wees (infml.); altyd vir iem. klaar moet staan ... Artikel 22: "bean" (uit PAEW) Artikel 23: "spill" (uit PAEW) Artikel 23: "spill" (uit PAEW) Dit is nie net belangrik dat die aanduiding van die register konsekwent sal geskied nie, maar ook dat alle gevalle waar die register van die idiome nie neutraal is nie, aan die woordeboekgebruiker uitgewys sal word met behulp van etikette, glosse of konteks- of koteksleiding. g g Dit is meestal net die brontaalitems wat in GW en PAEW gemerk word, terwyl doeltaalitems oor die algemeen ongeëtiketteer gelaat word. In 'n poging om woordeboekgebruikers te help om nie net kommunikatiewe ekwivalensie te bereik nie, maar ook registerekwivalensie, is dit egter belangrik dat ook die register van die doeltaalitems vir die woordeboekgebruiker, veral die vertaler, aangedui sal word. Indien daar van die vertaler verwag word om die doelteks formeler of informeler as die bronteks te skryf, is dit byvoorbeeld nodig om te weet watter idiome binne die betrokke tekste en/of kontekste aanvaarbaar sal wees. Ook in gevalle waar die register van die bronteks juis in die doelteks behoue moet bly, is dit belangrik dat daar vir die vertaler aangedui sal word binne watter register die onderskeie vertaalekwivalente gebruik kan word. ... be at someone's ~ and CALL, tot iem. se diens wees; iem. se Klaas wees (infml.); altyd vir iem. klaar moet staan ... Artikel 24: "beck" (aangepas uit GW) Artikel 24: "beck" (aangepas uit GW) 3.6 Register Die register van idiome en hulle vertaalekwivalente is ook iets wat leksikogra- we duidelik aan woordeboekgebruikers moet uitwys. Dit gebeur dikwels dat die brontaalidioom binne een register val, terwyl die doeltaalidioom se regis- 201 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke ters nie almal dieselfde is as dié van die brontaalidioom nie. In sulke gevalle is dit belangrik dat leksikograwe etikette sal gebruik om die verskillende registers aan te dui, anders kan dit maklik gebeur dat 'n vertaalekwivalent vir 'n idioom gekies word waarvan die register nie ooreenstem met dié van die brontaal- idioom nie. Woordeboekgebruikers gaan gewoonlik van die veronderstelling uit dat indien die register van 'n woord of idioom nie aangedui is nie, die woord of idioom se register neutraal is. Tog is dit nie altyd die geval nie. y In PAEW word die register van die idioom "spill the beans" aangedui by sy bewerking onder die lemma "bean" (Artikel 22), maar daar is geen aandui- ding van register by sy bewerking onder "spill" (Artikel 23) nie. Die woorde- boekgebruiker word ook nie ingelig wat die register van die vertaalekwiva- lente is en of hulle register dieselfde as dié van die brontaalidioom is nie. ... spill the ~s, (infml.) die aap uit die mou laat, met die (hele) mandjie patats uitkom ... Artikel 22: "bean" (uit PAEW) ... ~ the beans, die aap uit die mou laat ... ... spill the ~s, (infml.) die aap uit die mou laat, met die (hele) mandjie patats uitkom ... ... spill the ~s, (infml.) die aap uit die mou laat, met die (hele) mandjie patats uitkom ... Artikel 22: "bean" (uit PAEW) Artikel 24: "beck" (aangepas uit GW) In Artikel 24 kan gesien word hoe die invoeging van registeretikette soos "infml." dit vir vertalers en ander woordeboekgebruikers makliker maak om te 202 Liezl Potgieter kan onderskei watter doeltaalidiome se register nie ooreenstem met dié van die brontaalidioom nie. Artikel 29: "length" (aangepas uit GW) 'n Laaste aspek waaraan leksikograwe by alternatiewe taalbousels aandag moet gee, is die noodsaaklikheid om alternatiewe bousels altyd pertinent aan te dui, anders as by die idioom "to see something in a certain light" in PAEW waar dit so aangegee word dat dit lyk asof die woord "different" 'n wesenlike deel van die idioom is (Artikel 30), terwyl dit eintlik slegs een van verskeie alternatiewe is wat in die idioom gebruik kan word. ... see s.t. in a different ~ iets in 'n ander lig beskou ... ... see s.t. in a different ~ iets in 'n ander lig beskou ... 4. Taalbousels Die laaste aspek waaraan leksikograwe by die bewerking van idiome in twee- talige woordeboeke kan aandag gee, is die hantering van die verskillende tipes taalbousels (opsionele bykomstige taalbousels, opsionele bykomstige negatie- we woorde en alternatiewe bykomstige taalbousels). Dit is belangrik dat leksi- kograwe 'n stelsel sal hê waarvolgens elk van hierdie onderskeie tipes taalbou- sels bewerk sal word. In die geval van opsionele bykomstige taalbousels, soos byvoorbeeld "hele" en "both" in Artikel 25 en Artikel 26 hieronder, werk die gebruik van ha- kies goed. Dit is belangrik dat leksikograwe alle opsionele bykomstige taalbou- sels pertinent sal merk sodat woordeboekgebruikers dit nie vir wesenlike dele van die idioom sal aansien nie. Deur die opsionele taalbousels tussen hakies te plaas, kan vertalers wat die betrokke idiome moet vertaal, duidelik sien watter dele van die idiome wesenlike dele en watter dele opsionele taalbousels is. spill the ~s, ... met die (hele) mandjie patats uitkom ... Artikel 25: "bean" (uit PAEW) ... make (both) ~s MEET, die tering na die nering sit ... Artikel 26: "end" (uit GW) spill the ~s, ... met die (hele) mandjie patats uitkom ... spill the ~s, ... met die (hele) mandjie patats uitkom ... Artikel 25: "bean" (uit PAEW) Opsionele bykomstige negatiewe woorde is nog 'n tipe ekstra waaraan die lek- sikograaf by die aangawe van idiome in tweetalige woordeboeke spesiale aan- dag behoort te skenk (Combrink 1989: 59). Volgens Combrink (1989: 60) is die beste leiding wat 'n tweetalige woordeboek aan sy gebruikers in dié verband kan gee, die aanduiding van die basiese idioomvorm en die bykomstige opsio- nele element(e) as sodanig. Dit is daarom belangrik dat woordeboeke net die idioom in sy negatief sal aangee in gevalle waar die idioom slegs in die negatief gebruik kan word of waar die negatief een of meer vertalings het wat nie uit die positiewe aangawe afgelei kan word nie (Combrink 1989: 60). ... it is no ~ of his/hers dit is nie sy/haar saak nie, dit gaan hom/haar nie aan nie; s.t. is of no ~ to s.o. iets is vir iemand van geen belang nie; s.t. is of ~ to s.o. iets is vir iemand van belang ... 4. Taalbousels Artikel 27: "concern" (uit PAEW) 203 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke Die aangawe van die negatiewe vorm in Artikel 27 is dus onnodig en kan weg- gelaat word aangesien die woordeboekgebruiker maklik genoeg die negatief vanuit die positiewe aangawe kan aflei. Die laaste groep bousels waaraan leksikograwe spesiale aandag moet skenk, is alternatiewe bykomstige taalbousels. Tans word alternatiewe bykom- stige taalbousels wel vir die woordeboekgebruiker aangedui, maar die aandui- ding is baie inkonsekwent — in sommige gevalle geskied dit met hakies, in ander gevalle met 'n skuinsstreep en in nog ander gevalle met die woorde "of" of "or". Hierdie verskillende aanbiedings van alternatiewe kan baie verwarrend wees vir gebruikers omdat hulle nie noodwendig sal besef dat dit deurgaans dieselfde tipe bousel is wat bewerk word nie. Dit is daarom belangrik dat die leksikograaf die data op so 'n wyse sal aanbied dat die gebruiker (of vertaler) maklik sal kan aflei wat presies die leksikograaf probeer meedeel en hoe die vertaler die aangebode inligting in die betrokke artikel in sy/haar teks kan of moet gebruik. Dit is dus nodig dat leksikograwe 'n stelsel vir die bewerking van alternatiewe taalbousels sal ontwikkel en dat dit konsekwent dwarsdeur die hele woordeboek toegepas sal word. Aangesien die hakies vir gebruik by opsionele taalbousels aanbeveel is, sou dit wenslik wees indien leksikograwe moontlik hier die skuinsstreep sal gebruik om die verskillende alternatiewe aan te dui (die gebruik van "of" of "or" neem te veel plek op). Die verbeterde bewerkings sal dus soos in Artikel 28 en Artikel 29 daar uitsien. ... have an ~ on s.t. 'n ogie/die oog op iets hê ... Artikel 28: "eye" (aangepas uit PAEW) ... GO to great/all ~s, alles in jou vermoë doen ... Artikel 29: "length" (aangepas uit GW) ... have an ~ on s.t. 'n ogie/die oog op iets hê ... ... have an ~ on s.t. 'n ogie/die oog op iets hê ... Artikel 28: "eye" (aangepas uit PAEW) Artikel 31: "light" (aangepas uit PAEW) Op dié manier word die idioom se alternatiewe taalbousels gelys sodat die bewerking van die idioom wesenlik verbeter word. 'n Vertaler wat met die idi- oom "to see something in a bad light" gekonfronteer word en dit vervolgens moet vertaal, sal nou maklik kan aflei wat die korrekte vertaalekwivalent vir die idioom is. Artikel 30: "light" (uit PAEW) Die aanbieding van hierdie (sowel as ander soortgelyke) idiome kan dus heel- wat verbeter word as daar nie net een van die moontlikhede genoem word nie 204 Liezl Potgieter en as die alternatiewe boonop slegs as alternatiewe en nie as wesenlike dele aangedui word nie. Die verbeterde bewerking van hierdie idioom sal dus soos volg lyk: Woordeboeke Du Plessis, M. (Hoofred.). 2005. Pharos 1, Afrikaans–Engels/English–Afrikaans Woordeboek/Dictionary. Kaapstad: Pharos Woordeboeke. Eksteen, L.C. 199714. Groot Woordeboek Afrikaans–Engels/Engels–Afrikaans / Major Dictionary Afri- kaans–English/English–Afrikaans. Kaapstad: Pharos. Labuschagne, F.J. en L.C. Eksteen. 19938. Verklarende Afrikaanse Woordeboek. Pretoria: J.L van Schaik. Schoonees, P.C. (Hoofred.). 1961. Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Vierde deel H–I. Pretoria: Staatsdrukker. Nota † In hierdie artikel, sowel as in die verdere aangepaste artikels, is slegs dié aspek verander wat in die voorafgaande gedeelte bespreek is. 'n Volledig verbeterde artikel word aan die einde van die artikel verskaf. 5. Ten slotte voet; NEW ball, (cr.), nuwe bal; NO ball, (cr.), foutbal; PROVISIONAL ball, (golf), voorlopige bal; ball and SOCKET, bolskarnier. IDM. HAVE the ~ at one's feet, die spel in hande hê; op die punt staan om te slaag*; KEEP the ball rolling, die saak aan die gang hou, die spel aan die gang hou (lett.); be ON the ball (inf.), op jou kop wees (infml.), (op en) wakker (infml.), byderhand/gereed wees*; PUT the ball in the other court, die verantwoordelikheid op jou teenstander skuif; SET / START) the ball rolling, aan die gang sit, die baan open, die bal aan die rol sit, iets op tou sit, die eerste stoot gee, 'n klip aan die rol sit; the ball is WITH you, dis jou beurt; (v) tot 'n bal vorm; bal. Artikel 33: "ball2" (Aangepas uit GW) Die kitstoegangstruk- tuur word verbeter deur idiome in 'n aparte teksblok aan te bied en met 'n struk- tuurmerker te merk. In gevalle waar daar slegs surrogaatekwiva- lente verskaf is, maar daar tog geskikte DT- idiome bestaan, is die idiome ingesluit. DT- idiome is eerste gelys, en surrogaatekwivalen- te daarna. Registeretikette is in sowel die BT as die DT verskaf. Alternatiewe taalbou- sels is m.b.v. skuins- strepe van mekaar geskei. Kollokasies en idio- me word van mekaar geskei. 'n Onderskeid word tussen letterlike en nieletterlike idiome getref. Opsionele taalbou- sels is tussen hakies aangedui. Surrogaatekwivalente is met 'n asterisk aangedui. Idiome is as sublem- mas bewerk en die gemeenskaplike ele- ment volledig uitge- skryf en nie met 'n tilde vervang nie. ball2, (n) koeël (geweer); bal, bol; kluit; oogappel; muis (van duim); ADDRESS the ~, korrelvat (gholf); ~ of the FOOT, kussinkie (muis) v.d. voet; NEW ball, (cr.), nuwe bal; NO ball, (cr.), foutbal; PROVISIONAL ball, (golf), voorlopige bal; ball and SOCKET, bolskarnier. IDM. 5. Ten slotte HAVE the ~ at one's feet, die spel in hande hê; op die punt staan om te slaag*; KEEP the ball rolling, die saak aan die gang hou, die spel aan die gang hou (lett.); be ON the ball (inf.), op jou kop wees (infml.), (op en) wakker (infml.), byderhand/gereed wees*; PUT the ball in the other court, die verantwoordelikheid op jou teenstander skuif; SET / START) the ball rolling, aan die gang sit, die baan open, die bal aan die rol sit, iets op tou sit, die eerste stoot gee, 'n klip aan die rol sit; the ball is WITH you, dis jou beurt; (v) tot 'n bal vorm; bal. Artikel 33: "ball2" (Aangepas uit GW) Die kitstoegangstruk- tuur word verbeter deur idiome in 'n aparte teksblok aan te bied en met 'n struk- tuurmerker te merk. In gevalle waar daar slegs surrogaatekwiva- lente verskaf is, maar daar tog geskikte DT- idiome bestaan, is die idiome ingesluit. DT- idiome is eerste gelys, en surrogaatekwivalen- te daarna. Registeretikette is in sowel die BT as die DT verskaf. Alternatiewe taalbou- sels is m.b.v. skuins- strepe van mekaar geskei. Kollokasies en idio- me word van mekaar geskei. 'n Onderskeid word tussen letterlike en nieletterlike idiome getref. Opsionele taalbou- sels is tussen hakies aangedui. Surrogaatekwivalente is met 'n asterisk aangedui. Idiome is as sublem- mas bewerk en die gemeenskaplike ele- ment volledig uitge- skryf en nie met 'n tilde vervang nie. 5. Ten slotte In die onderstaande artikels kan gesien word hoe die bewerking van idiome verbeter kan word deur van die voorstelle te gebruik wat in hierdie hoofstuk gemaak is. Artikel 32 is die oorspronklike artikel soos dit in GW aangetref word en Artikel 33 is die verbeterde artikel met pyle en annotasies om die ver- skillende verbeterings uit te wys. ball2, (n) koeël (geweer); bal, bol; kluit; oogappel; muis (van duim); ADDRESS the ~, korrelvat (gholf); ~ of the FOOT, kussinkie (muis) v.d. voet; HAVE the ~ at one's feet, die spel in hande hê; op die punt staan om te slaag; KEEP the ~ rolling, die spel (die saak) aan die gang hou; NEW ~, (cr.), nuwe bal; NO ~, (cr.), foutbal; be ON the ~, wakker, byderhand (gereed) wees; PROVISIONAL ~, (golf), voorlopige bal; PUT the ~ in the other court, die verantwoordelikheid op jou teenstander skuif; SET (START) the ~ rolling, aan die gang sit, die baan open, die bal aan die rol sit, iets op tou sit, die eerste stoot gee, 'n klip aan die rol sit; ~ and SOCKET, bolskarnier; the ~ is WITH you, dis jou beurt; (v) tot 'n bal vorm; bal. Artikel 32: "ball2" (uit GW) Soos gesien kan word, bestaan daar heelwat moontlikhede en maniere waarop die huidige bewerking in tweetalige woordeboeke aangepas kan word om gebruikersvriendeliker te wees en boonop vertalers te help om vinniger en makliker by die korrekte vertaalekwivalent vir 'n betrokke idioom binne 'n spe- sifieke teks of konteks uit te kom. Dit is egter belangrik dat leksikograwe ook sal aandag gee aan die voor- tekste-afdeling van die woordeboek en dat daar aan gebruikers 'n omvattende en bruikbare toeligtingsteks verskaf sal word wat verduidelik presies hoe die lemmas, sublemmas en ook idiome, in die woordeboek bewerk word en waar- voor die onderskeie struktuurmerkers, hakies, skuinsstrepe, e.s.m. staan. So- 'n Moontlike model vir die bewerking van idiome in tweetalige woordeboeke 205 doende kan leksikograwe daarin slaag om vertalers en ander woordeboek- gebruikers te help om idiome met groter sukses te vertaal. doende kan leksikograwe daarin slaag om vertalers en ander woordeboek- gebruikers te help om idiome met groter sukses te vertaal. ball2, (n) koeël (geweer); bal, bol; kluit; oogappel; muis (van duim); ADDRESS the ~, korrelvat (gholf); ~ of the FOOT, kussinkie (muis) v.d. Gouws, R.H. en D.J. Prinsloo. 2005. Principles and Practice of South African Lexicography. Stellen- bosch: SUN PReSS. Weiss, J. 2004. Translation Hints. http://www.lyx.org/TranslationHints [24 Februarie 2005]. Hayward, T. en A. Moulin. 1984. False Friends Invigorated. Hartmann, R.R.K. (Red.). 1984. LEXeter '83 Proceedings. Papers from the International Conference on Lexicography at Exeter, 9–12 September 1983: 190-198. Tübingen: Max Niemeyer. Prinsloo, A.F. 2004. Spreekwoorde en waar hulle vandaan kom. Kaapstad: Pharos. Gouws, R.H., D.J. Prinsloo en G.-M. de Schryver. 2004. Friends will be Friends — True or False. Lexicographic Approaches to the Treatment of False Friends. Williams, G. en S. Vessier (Reds.). 2004. Proceedings of the Eleventh EURALEX International Congress, EURALEX 2004, Lorient, France, July 6–10, 2004: 797-806. Lorient: Université de Bretagne-Sud, Faculté des Let- tres et des Sciences Humaines. Gouws, R.H. en D.J. Prinsloo. 2005. Principles and Practice of South African Lexicography. Stellen- bosch: SUN PReSS. Gouws, R.H., D.J. Prinsloo en G.-M. de Schryver. 2004. Friends will be Friends — True or False. Lexicographic Approaches to the Treatment of False Friends. Williams, G. en S. Vessier (Reds.). 2004. Proceedings of the Eleventh EURALEX International Congress, EURALEX 2004, Lorient, France, July 6–10, 2004: 797-806. Lorient: Université de Bretagne-Sud, Faculté des Let- tres et des Sciences Humaines. Hayward, T. en A. Moulin. 1984. False Friends Invigorated. Hartmann, R.R.K. (Red.). 1984. LEXeter '83 Proceedings. Papers from the International Conference on Lexicography at Exeter, 9–12 September 1983: 190-198. Tübingen: Max Niemeyer. Prinsloo, A.F. 2004. Spreekwoorde en waar hulle vandaan kom. Kaapstad: Pharos. Weiss, J. 2004. Translation Hints. http://www.lyx.org/TranslationHints [24 Februarie 2005]. Ander bronne Combrink, J.G.H. 1989. Wesenlike elemente, ekstras en vulsels in die aangawe van idiome in twee- talige woordeboeke. Botha, T.J.R. (Red.). 1989. Leksikografie en leksikologie: 55-77. Menlopark: Serva-Uitgewers. 206 Liezl Potgieter Gouws, R.H., D.J. Prinsloo en G.-M. de Schryver. 2004. Friends will be Friends — True or False. Lexicographic Approaches to the Treatment of False Friends. Williams, G. en S. Vessier (Reds.). 2004. Proceedings of the Eleventh EURALEX International Congress, EURALEX 2004, Lorient, France, July 6–10, 2004: 797-806. Lorient: Université de Bretagne-Sud, Faculté des Let- tres et des Sciences Humaines. Hayward, T. en A. Moulin. 1984. False Friends Invigorated. Hartmann, R.R.K. (Red.). 1984. LEXeter '83 Proceedings. Papers from the International Conference on Lexicography at Exeter, 9–12 September 1983: 190-198. Tübingen: Max Niemeyer. Prinsloo, A.F. 2004. Spreekwoorde en waar hulle vandaan kom. Kaapstad: Pharos. Weiss, J. 2004. Translation Hints. http://www.lyx.org/TranslationHints [24 Februarie 2005].

https://www.ajol.info/index.php/lex/article/download/47252/33632

Afrikaans

* Hierdie artikel is gebaseer op 'n M.Phil.-skripsie Vertalers en hul bronne: Die behoefte aan 'n vertaalwoordeboek met Engels en Afrikaas as behandelde taalpaar wat in 2005 onder leiding van prof. A.E. Feinauer aan die Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid- Afrika, voltooi is. Sleutelwoorde: Sleutelwoorde: VERTAALPROSES, VERTAALVERMOË, VERTAALWOORDEBOEK, TWEETALIGHEID, TWEETALIGE LEKSIKOGRAFIE, VERTAALEKWIVALENTE, VERTALEN- DE WOORDEBOEK, WOORDEBOEKFUNKSIES, TEKSPRODUKSIE, TEKSRESEPSIE Abstract: Professional translators as dictionary users. An examination of the char- acteristics and procedures of professional translators and the characteristics of the translation process indicate that professional translators have specific lexicographic needs that traditional bilingual dictionaries do not completely satisfy. Problems or needs that may arise during the pro- fessional translation of T2 > T1 texts and may be solved or satisfied by lexicographic data in a translation dictionary are examined. The concepts bilingual dictionary, translating dictionary and translation dictionary are discussed. On the basis of the real purpose and functions of a translation dictionary, considerations that are singled out need to be considered in the production of a transla- tion dictionary. Keywords: TRANSLATION PROCESS, TRANSLATION COMPETENCE, TRANSLATION SKILLS, TRANSLATION DICTIONARY, BILINGUAL LEXICOGRAPHY, BILINGUALISM, TRANSLATION EQUIVALENTS, LEXICOGRAPHIC FUNCTIONS, TEXT PRODUCTION, TEXT RECEPTION Professionele vertalers as woordeboekgebruikers* M.F. Crafford ([email protected]) en Ilse Feinauer ([email protected]), Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid-Afrika M.F. Crafford ([email protected]) en Ilse Feinauer ([email protected]), Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, Republiek van Suid-Afrika Opsomming: 'n Ondersoek na die eienskappe en werkswyse van professionele vertalers en die kenmerke van die vertaalproses toon dat professionele vertalers spesifieke leksikografiese behoeftes het wat nie volledig deur tradisionele tweetalige woordeboeke bevredig kan word nie. Die probleme of behoeftes wat by die professionele vertaling van T2 > T1-tekste kan ontstaan en deur die leksikografiese data in 'n vertaalwoordeboek opgelos of bevredig kan word, word onder- soek. Die begrippe tweetalige woordeboek, vertalende woordeboek en vertaalwoordeboek word bespreek. Op grond van die werklike doel en funksies van 'n vertaalwoordeboek word oorwegings uitgelig wat by die produksie van 'n vertaalwoordeboek in ag geneem moet word. 2. Die werklike doel van 'n woordeboek Woordeboeke het oorspronklik in antwoord op die praktiese behoeftes van bepaalde gebruikers ontstaan. Wiegand (1988; vgl. Tarp 2000: 193, en Bergen- holtz en Tarp 2003: 179) bring in hierdie verband die gedagte van die "werklike doel" van 'n leksikografiese naslaanwerk ter sprake, wanneer hy na leksikogra- fiese naslaanwerke verwys as gebruiksprodukte wat vir 'n spesifieke doel geproduseer word. Die werklike doel van 'n leksikografiese naslaanwerk is volgens hom dat die gebruiker dit kan benut om inligting te onttrek uit die lek- sikografiese data wat die betrokke werk op 'n bepaalde naslaangebied verskaf. Tarp (2000: 193) stem saam dat dit 'n akkurate beskrywing van die werk- like doel van 'n woordeboek is, maar meen dié definisie is baie algemeen. In- dien woordeboeke erken word as gebruiksprodukte wat saamgestel word om in die besondere behoeftes van bepaalde gebruikers te voorsien, is dit nood- saaklik om telkens die lede van 'n bepaalde gebruikersgroep se eienskappe en behoeftes te ontleed ten einde die leksikografiese funksies van die betrokke leksikografiese naslaanwerk te bepaal (Tarp 2000: 196). Die leksikograaf se eerste taak is dus om 'n profiel van die beoogde ge- bruikersgroep en 'n tipologie van beoogde gebruikersituasies saam te stel en dan vas te stel waar probleme of behoeftes kan ontstaan wat deur die leksiko- grafiese data in 'n woordeboek opgelos of bevredig kan word. Op grond hier- van kan die funksies en werklike doel van die beoogde woordeboek dan bepaal word (Bergenholtz en Tarp 2003: 173). 1. Vertalers het dikwels ambivalente gevoelens oor tweetalige woordeboeke. Enersyds beskou hulle dit as 'n onontbeerlike hulpmiddel, en andersyds kry Lexikos 17 (AFRILEX-reeks/series 17: 2007): 21-36 22 M.F. Crafford en Ilse Feinauer hulle in die praktyk soms min praktiese nut daaruit — hul tweetalige woorde- boek bied óf geen hulp nie óf slegs gebrekkige leiding. Daar is selfs vertalers wat beweer dat hulle 'n tweetalige woordeboek so ver moontlik vermy (Rob- erts 1990: 74). hulle in die praktyk soms min praktiese nut daaruit — hul tweetalige woorde- boek bied óf geen hulp nie óf slegs gebrekkige leiding. Daar is selfs vertalers wat beweer dat hulle 'n tweetalige woordeboek so ver moontlik vermy (Rob- erts 1990: 74). In hierdie artikel word die probleem aan die hand van vrae soos die vol- gende ondersoek: Hoekom is tweetalige woordeboeke nie vir professionele ver- talers 'n voldoende hulpmiddel nie? Hoe verskil 'n tweetalige woordeboek, 'n vertalende woordeboek en 'n vertaalwoordeboek? Watter vereistes stel profes- sionele vertalers aan 'n vertaalwoordeboek? Hoe kan tweetalige woordeboeke aangepas word om vir vertalers 'n beter hulpmiddel te wees? 3. Vertalers as woordeboekgebruikers Dis belangrik om helderheid te verkry oor wie met "vertalers" bedoel word en wat "vertaling" behels, sodat vasgestel kan word watter vertaalprobleme in die vertaalproses kan ontstaan en hoe die woordeboek moet lyk wat die vertaler kan help om sodanige probleme op te los. Die vertaling wat 'n professionele vertaler doen, verskil van ander aktiwiteite waarna in die metaleksikografie as "vertaling" verwys word. Dit verskil byvoorbeeld van die vertaling wat die lek- sikograaf tradisioneel doen by die saamstel van 'n tweetalige woordeboek, of 23 Professionele vertalers as woordeboekgebruikers van die vertaling wat as 'n oefening in die taalklas gedoen word, of van die vertaling wat die toeris met behulp van 'n fraseboek in 'n vreemde land doen. g p Vir die doeleindes van hierdie bespreking word professionele Afrikaans- sprekende vertalers van nieliterêre tekste uit Engels in Afrikaans (T2 > T1) as die primêre gebruikersgroep geneem. Die gebruikersituasie wat ondersoek word, het betrekking op die proses wanneer 'n bronteks uit Engels (T2) in Afri- kaans (T1) vertaal word. Moontlike sekondêre gebruikers is ervare professionele vertalers wat lite- rêre tekste uit Engels in Afrikaans (T2 > T1) vertaal; onervare professionele ver- talers (minder as drie jaar in die praktyk) wat literêre en nieliterêre tekste uit Engels in Afrikaans (T2 > T1) vertaal; en semiprofessionele vertalers wat literê- re of nieliterêre tekste uit Engels in Afrikaans (T2 > T1) vertaal. Die vertaling van literêre tekste word as 'n potensiële gebruikersituasie bygevoeg, omdat literêre en nieliterêre vertaling nie noodwendig in die prak- tyk van mekaar geskei word nie. Nieliterêre tekste (veral reklametekste en joer- nalistieke tekste) stel dikwels aan die skeppende vermoëns van vertalers dieselfde eise as literêre tekste. Onervare en semiprofessionele vertalers kan beskryf word as vertalers wat nog deur 'n steil leerkurwe vorder. Die vertaler staan byvoorbeeld aan die begin van sy of haar loopbaan of is 'n student in vertaling en ontvang intensie- we opleiding vir die vertaalberoep, hetsy aan 'n opleidingsinstansie of deur middel van indiensopleiding. 3.1 Die profiel van 'n vertaler Volgens Neubert (2000: 6) vorm die volgende vyf vermoëns die parameters van vertaalvermoë of vertalingsbevoegdheid: taalvermoë, teksvermoë, vakvermoë, kultuurvermoë en oordragvermoë. Hierby kan probleemoplossingsvermoë as die sesde vermoë genoem word waaroor die professionele vertaler beskik. 3.1.1 Taalvermoë Die professionele vertaler het naastenby volmaakte beheer oor die grammatika en woordeskat van sowel die brontaal (T2) as die doeltaal (T1) (Neubert 2000: 7). Ofskoon dit op sigself nie waarborg dat iemand ook 'n bedrewe vertaler sal wees nie, is volkome tweetaligheid1 'n voorvereiste vir vertalingsbevoegdheid. In haar ondersoek na die verband tussen tweetaligheid en vertaalvermoë konsentreer Presas (2000: 21) op twee sake: (a) watter vaardighede die tweeta- lige persoon in elk van sy/haar twee tale bemeester en (b) wat die kognitiewe effek van hierdie leerproses is (hoe die struktuur van die tweetalige geheue lyk en wat die twee eienskappe behels wat met tweetalige taalgebruik geassosieer word, te wete taalverwarring en kodewisseling). Eerstens word algemeen aanvaar dat tweetalige taalgebruikers twee tale verstaan en hulle in twee tale kan uitdruk. Dit beteken resepsie én produksie is 24 M.F. Crafford en Ilse Feinauer ter sprake — by vertaling spesifiek teksresepsie en teksproduksie. Die vaardig- hede wat by direkte vertaling (T2 > T1) betrokke is, is teksresepsie in T2 en teksproduksie in T1. ter sprake — by vertaling spesifiek teksresepsie en teksproduksie. Die vaardig- hede wat by direkte vertaling (T2 > T1) betrokke is, is teksresepsie in T2 en teksproduksie in T1. Tweedens stel Presas ondersoek in na die kognitiewe meganismes wat vertaling onderlê. Beskik die tweetalige persoon oor 'n onafhanklike taalgeheue vir elk van sy/haar twee tale, of 'n interafhanklike taalgeheue? Dit gaan dus oor "the relationship between the linguistic signs of each one of the languages and the mental representations which the speaker associates with these signs" (Presas 2000: 22). Volgens Presas toon psigolinguistiese navorsing dat die aktivering van gedagtebeelde ("mental images") en taalgeheue 'n wesenlike komponent van die resepsie en produksie van taal is. Hieruit volg dat die tipe tweetalige taal- geheue wat die vertaler openbaar, noodwendig tydens vertaling 'n bepalende invloed op die proses van teksresepsie en teksproduksie sal hê. Presas verdeel vertalers in vier tipes na gelang van hul tweetalige taalgeheue en die resepsie– produksie-proses wat hulle op grond daarvan volg: — Vertalers met 'n assosiatiewe werkswyse verbind die leksikale elemente of tekseienskappe van die een taal met leksikale elemente of tekseien- skappe van die ander taal. — Vertalers met 'n bykomstige of ondergeskikte werkswyse heg gedagte-in- houd aan net een van die twee tale. 3.1.1 Taalvermoë — Vertalers met 'n gemengde werkswyse assosieer leksikale elemente van een taal met 'n enkele repertorium van gedagte-inhoud, waaruit hulle ook assosiasies met leksikale elemente van die ander taal haal. — Vertalers met 'n gekoördineerde werkswyse assosieer die leksikale ele- mente van hul eerste taal met 'n eie repertorium van gedagtebeelde en assosieer die spesifieke gedagte-inhoud van dié eerste repertorium met spesifieke gedagte-inhoud van 'n tweede repertorium, wat dan weer met leksikale items van die tweede taal in verband gebring word. Presas (2000: 25) meen dis moontlik dat enige vertaler die eienskappe van meer as een van die vier tipes vertoon, of dat vertalers in verskillende stadiums van opleiding die dominante kenmerke van 'n bepaalde tipe sal vertoon. Sy reken egter dat 'n gekoördineerde werkswyse die ideale vertalingsbevoegdheid ver- teenwoordig. Taalverwarring ("interference") en kodewisseling ("code-switching") is twee eienskappe wat met tweetaligheid geassosieer word. Hoewel die profes- sionele vertaler nie in dieselfde mate as onervare vertalers aan die tussentrede van T1 by die resepsie van T2 onderhewig is nie — dis waarskynlik wat die verskynsel van vals vriende onderlê — kom taalverwarring voor wanneer onder-na-bo-prosessering tydens die resepsieproses nie voltooi word deur vol- Professionele vertalers as woordeboekgebruikers 25 doende bo-na-onderprosessering nie (Presas 2000: 25). Tweedens oefen die T2- bronteks dikwels by die produksie van T1 'n "hipnotiese mag" oor die vertaler uit wat volgens Presas waarskynlik te wyte is aan "the prevalence of mecha- nisms of the associative type at the lexical level, which preclude the relevant stage of mental content analysis". 'n Moontlike oplossing vir beide tipes taal- verwarring is dat vertalers die resepsie-produksie-meganismes van die gekoör- dineerde vertaler moet verwerf (Presas 2000: 26) — 'n proses wat klaarblyklik bevorder kan word as eentalige verklarende woordeboeke pleks van tweetalige woordeboeke tydens taalverwerwing of tydens die resepsieproses in vertaling (sien par. 5.1) gebruik word. Kodewisseling is die verskynsel van gemengde taalgebruik by tweetalige persone. Waar taalverwarring egter onwillekeurig en skynbaar onbewus voor- kom, is dit met kodewisseling nie die geval nie. Volgens Presas (2000: 26-27) is kodewisseling 'n meganisme wat die oordraghandeling onderlê. Die profes- sionele vertaler gebruik die twee tale wat betrokke is bewustelik en afwisselend, maar wend verskillende vaardighede aan: "he or she receives in one language and produces in another". Presas meen die verwerwing van vertalingsbevoegd- heid berus op 'n heroriëntasie van taalvermoë: van tweetalige bedrewenheid vorder die bekwame en ervare vertaler na tussentalige bedrewenheid. 3.1.2 Teksvermoë Die professionele vertaler se linguistiese besluite is ten nouste met die kommu- nikatiewe funksie van 'n teks verweef. Tekste vervul 'n bepaalde funksie in 'n kommunikatiewe situasie en hul kommunikatiewe sukses hang van die ge- slaagdheid van hul tekstuele samestelling en samehang af. Schäffner (2000: 146) omskryf tekstuele vermoë as kennis van die reëlmatigheid en konvensies van tekste, genres en tekstipes. Neubert (2000: 8) verduidelik dat woorde en (lin- guistiese) strukture na gelang van die tekswêreld waarvan hulle deel is, patro- ne vorm en dat vertalers die normatiewe gebruik van sisteemelemente op ver- skillende terreine van diskoers probeer internaliseer. Naas die linguistiese eise van 'n vertaalopdrag let hulle ook op die eise wat tekstuele eienskappe stel. p g p pp Die professionele vertaler wat vir die eerste keer met 'n bepaalde tekstipe of genre te doen kry, sal parallelle tekste2 raadpleeg om reëlmatige eienskappe en konvensies te identifiseer en na te volg. In akademiese tekste word ander outeurs se menings en bevindinge byvoorbeeld aangehaal en word konvensio- nele uitdrukkings gebruik soos (the author) relates (this) to (that), distinguishes between, argues that, looks at, illustrates, considers, outlines, highlights, offers, pre- sents en so meer. Die leksikograaf wat 'n woordeboek vir vertalers wil opstel, behoort korpusse van verskillende soorte tekste en genres (akademiese tekste, getuigskrifte, kleinadvertensies, weerberigte, resepte, gebruikshandleidings, ens.) te ontleed ten einde te bepaal watter reëlmatighede en konvensies daarin voorkom wat leksikografies bewerk en in 'n vertaalwoordeboek opgeneem kan word. 26 M.F. Crafford en Ilse Feinauer 3.1.3 Vakvermoë Professionele vertalers se ervaring maak dit vir hule moontlik om die rol van vakspesialiste te speel — hulle stel hulle in die plek van dokters, regslui, apte- kers of versekeringsagente en beheer die vaktaal asof hulle self in die praktyk staan (Robinson 1997: 148). Sommige vertalers spesialiseer in 'n bepaalde vak- rigting, sodat hul vakkennis en beheer oor vakterme naderhand baie na is aan dié van die werklike vakkundiges op daardie terrein. Nogtans hoef hulle nie self alles te weet om steeds 'n goeie vertaling te kan voortbring nie, solank hulle weet waar om te gaan soek. g Die navrae wat praktiserende vertalers daagliks aan kollegas rig deur middel van ZaLang, 'n elektroniese gespreksgroep vir taalpraktisyns in Suid- Afrika, handel merendeels oor terminologie. Robinson (1997: 146) bevestig dat dit een van die belangrikste aspekte van 'n vertaler se taak is om gespesial- iseerde woordeskat te hanteer. Kennis op alle terreine neem egter so vinnig toe dat 'n gedrukte woordeboek reeds onvolledig is wanneer dit verskyn. Profes- sionele vertalers bou hul eie woordelyste van spesialisterme op, maak kontak- besonderhede bymekaar van vakkundiges en organisasies waar hulle hulp kan vra en weet hoe om parallelle tekste te raadpleeg ten einde styl, register en terminologiegebruik na te gaan. g g g Die moontlikheid van leksikografiese steun in dié verband verdien oor- weging. 'n Vertaalwoordeboek kan moontlik die name van vakkundige vereni- gings en belangrike adresse of inligting oor elektroniese hulpbronne in die agterteksteafdeling insluit. 3.1.4 Kultuurvermoë Engelse brontekste kan hul oorsprong in verskeie Engelssprekende lande hê — by die gebruik van korpusse vir lemmas moet die leksikograaf dit in ag neem. Nie alleen Suid-Afrikaanse Engelse tekste nie, maar byvoorbeeld ook Britse en Amerikaanse tekste moet gebruik word. Waar nodig moet geografiese etikette die sfeer van gebruik en moontlike betekenisverskille in die gebruik van 'n woord aandui. In Britse Engels kan 'n instructor byvoorbeeld omskryf word as "someone who teaches a skill such as driving or skiing", maar in Amerikaanse Engels word die woord ook gebruik om na "a schoolteacher or to a low-ranking university teacher" te verwys (Sinclair et al. 1997, s.v. instructor). Voorts kan die verskil tussen Britse, Amerikaanse en metrieke mate en gewigte, of tussen grade Fahrenheit en Celcius, met behulp van omrekeningstabelle in die agterteksteafdeling gegee word. 3.1.6 Oordragvermoë Vertalers se oordragvermoë sluit al die tegnieke, vaardighede en strategieë in wat hulle aanwend om 'n brontaalteks so vinnig en doeltreffend moontlik in 'n funksionele doeltaalteks oor te sit wat aan die vereistes van die vertaalopdrag sal voldoen. Dit betrek en integreer al hul ander vermoëns om tot 'n keuse tus- sen alternatiewe segswyses te lei. Soos Neubert (2000: 11) dit stel: "The actual transfer is the translator's decision. It results from selection." 3.1.5 Probleemoplossingsvermoë Professionele vertalers volg bepaalde strategieë ten einde vertaalprobleme op te los — sien in dié verband byvoorbeeld Chesterman (2000: 82), Newmark 27 Professionele vertalers as woordeboekgebruikers (1988: 81-91), Shreve et al. (1993: 25), en Vinay en Darbelnet (1958/1995: 84-93). Probleemoplossing en kreatiewe denke loop hand aan hand. Kreatiewe denke behels onder meer die vermoë om vrylik soveel potensiële oplossings moontlik te genereer, hulle daarna te evalueer en die beste te kies. 'n Vertaalwoordeboek moet só saamgestel word dat dit die kreatiwiteit van die vertaler stimuleer en nie beperk nie. (1988: 81-91), Shreve et al. (1993: 25), en Vinay en Darbelnet (1958/1995: 84-93). Probleemoplossing en kreatiewe denke loop hand aan hand. Kreatiewe denke behels onder meer die vermoë om vrylik soveel potensiële oplossings moontlik te genereer, hulle daarna te evalueer en die beste te kies. 'n Vertaalwoordeboek moet só saamgestel word dat dit die kreatiwiteit van die vertaler stimuleer en nie beperk nie. 4. Die algemene kenmerke van die vertaalproses In die protokolle wat Kussmaul (1995) beskryf, manifesteer 'n vlot gedagtevloei byvoorbeeld in die genereer van soveel moontlik alternatiewe segswyses ten einde die fase van verheldering te bereik, wanneer 'n moontlike oplossing hom voordoen. "The ability to find synonyms or semantically related words for a given expression seems to be a basic requirement for creative translation" (Kussmaul 1995: 51). Laastens evalueer die vertaler voortdurend moontlike oplossings ten einde vas te stel watter vir 'n bepaalde konteks toe- paslik is. p In die beskrywing van haar eie werkswyse sê Bornemann (1989: 102) die sinonieme wat woordeboeke bied, wys vir vertalers dikwels bloot 'n algemene rigting aan: "Offered two synonyms, we will sometimes hit by association upon a third possibility, one which is not to be found in dictionaries yet, or at all, in this context" (beklemtoning in die oorspronklike). Dis belangriker om die hele konteks indringend te bestudeer as om pasklaar vertaalekwivalente in woor- deboeke te wil soek, soos onervare vertalers geneig is om te doen (Jensen en Jakobsen 2000: 113). Vir ervare vertalers stimuleer woordeboeke eerder die vertalingsproses: "The isolated word, even the isolated phrase — these nudge our thought processes" (Bornemann 1989: 99). Dis belangrik dat 'n vertaalwoordeboek die vertaler se kreatiwiteit sal prikkel pleks van inhibeer — die pasklaar ekwivalente in tweetalige woorde- boeke kan wel 'n inhiberende invloed op die vertaler se kreatiwiteit hê. Kuss- maul (1995: 24) meen vertalers behoort eentalige verklarende woordeboeke pleks van tweetalige woordeboeke te gebruik wanneer hulle vertaal: "If we use [bilingual dictionaries] for translation purposes, the phase of abstraction, where we detach ourselves from the wording of a text, is completely suppressed, and the possibility of finding adequate translations for specific contexts by using our own imagination are very much reduced." y Woordeboekekwivalente is nie noodwendig geskikte vertaalekwivalente nie, en dikwels is die vertaalekwivalent wat 'n kreatiewe vertaler bedink om 'n skeppende oplossing vir 'n vertaalprobleem te vind, nie gepas vir opname as woordeboekekwivalent nie. 4. Die algemene kenmerke van die vertaalproses Om die spesifieke omstandighede te identifiseer waaronder 'n woordeboek aan professionele vertalers bystand kan verleen, is dit nodig om ook kortliks na die eienskappe van die vertaalproses te kyk. Volgens Neubert en Shreve (1992: 43) behels die proses van vertaling "the activation of [translation] competence in a translation situation" — met ander woorde die aktivering van die vermoëns wat hierbo beskryf is. Die proses het die doelteks as resultaat. Vertaling is teksproduksie. Tekste word geproduseer met die oogmerk om te kommunikeer en is dus bedoel om verstaan te word. Neubert en Shreve (1992: 46) noem produksie en resepsie die twee pole van die vertaalproses. p Die vertaalproses raak by ervare beroepslui taamlik outomaties en so te sê geroetineerd, maar selfs tegniese tekste wyk van algemeenhede en vaste patro- ne af en toets dan die kreatiwiteit van die vertaler. Daarom beskryf Kussmaul (1995: 40) die vertaalproses aan die hand van 'n kreatiwiteitsmodel, wat uit die volgende elemente of fases bestaan: (a) voorbereiding, (b) inkubasie, (c) verhel- dering en (d) evaluering. Dis belangrik om daarop te let dat hoewel die ele- mente hier onderskei word, hulle dikwels afwissel of ineenvloei en dit nie moontlik is om aan te dui waar die een fase ophou en 'n ander begin nie.3 In die voorbereidende fase ontleed die vertaler die bronteks en stel vas wat die doel van die doeltaal is. Moontlike begripsprobleme (resepsie) word opgelos deur kennis in te win en moontlike oplossings vir die probleme (pro- duksie) word hier reeds bedink. Vir die tweede fase, inkubasie, is divergente denke nodig. Hoewel steeds deel van resepsie, is dit terselfdertyd ook reeds produksie. Die probleme is geïdentifiseer en oplossings word gegenereer: 'n klassieke kreatiewe proses. Divergente denke en 'n vlot gedagtevloei ("fluen- cy") is noodsaaklik vir die kreatiewe denkproses en dus vir kreatiwiteit tydens 28 M.F. Crafford en Ilse Feinauer vertaling. In die protokolle wat Kussmaul (1995) beskryf, manifesteer 'n vlot gedagtevloei byvoorbeeld in die genereer van soveel moontlik alternatiewe segswyses ten einde die fase van verheldering te bereik, wanneer 'n moontlike oplossing hom voordoen. "The ability to find synonyms or semantically related words for a given expression seems to be a basic requirement for creative translation" (Kussmaul 1995: 51). Laastens evalueer die vertaler voortdurend moontlike oplossings ten einde vas te stel watter vir 'n bepaalde konteks toe- paslik is. vertaling. 5. Die leksikografiese funksies en werklike doel van 'n vertaalwoorde- boek Soos hierbo aangedui, vorm die behoeftes van die gebruiker — trouens, die hele gebruikersprofiel — die grondslag vir die vasstelling van die leksikogra- fiese funksies van 'n woordeboek. Die leksikografiese funksies van 'n vertaal- woordeboek verteenwoordig die hulp wat die woordeboek aan professionele vertalers bied ten einde hulle in staat te stel om probleme op te los wat tydens die vertaalproses voorkom. Die woordeboekstrukture en die keuse en aanbie- ding van leksikografiese gegewens word op die bereiking van die betrokke funksies gerig. Gesamentlik vorm al hierdie funksies en die veld wat die woor- deboek dek, die werklike doel van die betrokke woordeboek (Bergenholtz en 29 Professionele vertalers as woordeboekgebruikers Tarp 2003: 176). Op grond van Tarp en Gouws (2004: 2) se formulering van die werklike doel van 'n woordeboek, kan die werklike doel van 'n vertaalwoorde- boek vir professionele vertalers van Engelse tekste in Afrikaans soos volg omskryf word: Die werklike doel van 'n vertaalwoordeboek is om professionele vertalers wat die woordeboek raadpleeg ten einde 'n probleem op te los wat ontstaan terwyl hulle 'n teks uit Engels in Afrikaans vertaal, in staat te stel om die doel waarvoor hulle die woordeboek raadpleeg, te verwesenlik. Die werklike doel van 'n ver- taalwoordeboek behoort dus te wees om 'n suksesvolle konsultasieproses in die hand te werk. Die sukses van die konsultasieproses hang af van die wyse waarop die vereiste linguistiese inligting herwin kan word. Na aanleiding van die beskrywing van die vertaalproses deur onder meer Neu- bert en Shreve (1992: 48), Mossop (1998: 40) en Kussmaul (1995: 40), asook op grond van Tarp (2002: 73), kan opsommend daarna verwys word as 'n proses waartydens die resepsie, oordrag en produksie van 'n teks plaasvind. In die vertaalproses wat hier bespreek word, is die resepsie, oordrag en produksie van 'n T2 > T1-teks ter sake. Die professionele vertaler sal 'n Engels–Afrikaans- vertaalwoordeboek dus raadpleeg ten einde: — 'n probleem op te los wat met die resepsie van die Engelse bronteks (T2) verband hou; — 'n probleem op te los wat met die resepsie van die Engelse bronteks (T2) verband hou; — 'n probleem op te los wat met die oordrag van die Engelse bronteks (T2) na 'n Afrikaanse doelteks (T1) verband hou; en — 'n probleem op te los wat met die produksie van die Afrikaanse doelteks (T1) verband hou. 5. Die leksikografiese funksies en werklike doel van 'n vertaalwoorde- boek Die teorie van leksikografiese funksies maak voorsiening vir 'n tweedeling van woordeboekfunksies in kommunikasiegerigte en kennisgerigte funksies (Tarp en Gouws 2004: 4, en Bergenholtz en Tarp 2003: 173-174). In die drie gebruik- situasies wat hierbo genoem is, is die kommunikasiegerigte leksikografiese funksies van die beoogde vertaalwoordeboek dat dit professionele vertalers moet help met: — die begrip van tekste in hul tweede taal; — die vertaling van tekste uit hul tweede taal in hul eerste taal; en — die produksie van tekste in hul eerste taal. Die belangrikste kennisgerigte funksies van 'n vertaalwoordeboek is dat dit, waar nodig, aan professionele vertalers die volgende inligting moet verskaf: Die belangrikste kennisgerigte funksies van 'n vertaalwoordeboek is dat dit, waar nodig, aan professionele vertalers die volgende inligting moet verskaf: — kulturele inligting; — ensiklopediese inligting; en — taalgebruiksinligting. 30 M.F. Crafford en Ilse Feinauer In die potensiële gebruiksituasie wanneer professionele vertalers tekste uit hul tweede taal (Engels) in hul eerste taal (Afrikaans) vertaal, is die kommunika- siegerigte funksies van oorheersende belang en word vervolgens veral aandag geskenk aan die wyse waarop 'n vertaalwoordeboek in hierdie omstandighede en aan hierdie gebruikersgroep bystand kan verleen. 5.1 Probleme met die resepsie van die T2-bronteks Hoewel dit 'n fyn beplande mikroargitektuur sal vereis, is 31 Professionele vertalers as woordeboekgebruikers die implikasie hiervan vir 'n vertaalwoordeboek dat veral brontaalsinonieme — en waar toepaslik brontaalantonieme — gelys moet word. Die gebruik van werklike tekste waarop die inligting in 'n woordeboek gegrond word, bied volgens die outeurs van COBUILD (Sinclair et al. 1991: xv) die volgende moontlikhede: "It is possible to be precise about the shape of phrases and the extent of their variation; the relative importance of different senses of a word; and the typical environment in which a word or phrase is used". Die implikasie hiervan vir 'n vertaalwoordeboek is dat (a) sowel die lemmas as die vertaalekwivalente wat in die vertaalwoordeboek opgeneem word, op 'n korpus van bron- en doeltaaltekste gegrond moet wees wat werk- like taalgebruik weerspieël en (b) die ordening van die betekenisonderskei- dings die gebruiksfrekwensie daarvan moet weergee. Dis nie net enkelwoorde se betekenis waarmee die vertaler begripspro- bleme kan ervaar nie, maar ook multileksikale leksikale items soos frases, idi- ome, spreekwoorde, vreemdetaaluitdrukkings (bv. sine qua non of faux pas) en dies meer. Omdat professionele vertalers onder tyddruk werk, is dit belangrik dat die toegangstruktuur van 'n woordeboek hulle in staat sal stel om 'n frase of uitdrukking so vinnig moontlik na te slaan. Die implikasie hiervan vir 'n vertaalwoordeboek is dat (a) die tipografie en uitleg nie slegs ruimtebesparend moet wees nie, maar naslaanspoed moet bevorder en (b) meerwoordige items waar nodig hooflemmastatus moet kry. 5.1 Probleme met die resepsie van die T2-bronteks The nature of language is such that, in the majority of cases, words have 'blurred edges'; their meanings are, to a large extent, negotiable and are only realized in specific contexts. … One of the most difficult tasks that a translator is constantly faced with is that, notwithstanding the 'fuzziness' inherent in a language, s/he must attempt to perceive the meanings of words and utterances very precisely in order to render them in another language. (Baker 1992: 17) Omdat konvensionele tweetalige woordeboeke gewoonlik daarop ingestel is om vertaalekwivalente te verskaf eerder as om die betekenis van woorde en uitdrukkings te verklaar, is hulle nie vir die oplos van begrips- of resepsiepro- bleme ideaal nie. Ofskoon Tarp (2002: 76) meen "mother-tongue equivalents would in most cases be sufficient and constitute the best solution", verhoed die naslaan van betekenis in 'n tweetalige woordeboek dat die T2-betekenis geïn- ternaliseer word as deel van 'n aparte repertorium gedagtebeelde of gedagte- inhoud, soos in paragraaf 3.1.1 hierbo beskryf. Wanneer vertalers 'n eentalige verklarende woordeboek gebruik wat die betekenis van 'n woord, frase, uit- drukking of idioom in die T2-brontaal uiteensit, ondersteun en bevorder dit by hulle 'n gekoördineerde taalgeheue (par. 3.1.1). Dit spoor boonop hul skeppen- de verbeelding aan (par. 4) wat belangrik is, want oordrag en produksie is hier reeds aan die gang. Die implikasie hiervan is dat die betekenisverklaring in 'n vertaalwoordeboek in die brontaal moet geskied. Eentalige verklarende woordeboeke maak dikwels op sinonieme staat om betekenis oor te dra. Dit illustreer 'n neiging om 'n leksikografiese proses te volg "whereby discrete areas of meaning are isolated from language in action" (Baker en Kaplan 1994: 3). Omdat vertalers egter met kommunikatiewe werk- likhede op die vlak van diskoers eerder as met abstraksies werk, behoort die leksikografiese hantering van betekenisverklaring hierdie realiteit te erken en te weerspieël. Die implikasie hiervan is dat die betekenisverklaring van elke betekenisonderskeiding van die lemma deur middel van 'n kort omskrywing of parafrase moet geskied. Dat die betekenisverklaring deur middel van definisies of parafrases gegee word, beteken nie dat tradisionele vorme van betekenisverklaring soos sinonieme, hiponieme en antonieme nie 'n plek het nie. Inteendeel, in die lig van professionele vertalers se kreatiewe vermoë is dit goed moontlik dat juis een van dié brontaalvorme hulle in staat sal stel om 'n oplossing vir 'n vertaal- probleem te vind. 5.2 Probleme met die oordrag van die T2-bronteks na die T1-doelteks In paragraaf 3.1.6 hierbo is aangedui dat die oordrag van 'n teks daaruit bestaan dat vertalers tussen alternatiewe segswyses 'n keuse maak. Om soda- nige vertaalopsie te kan uitoefen, moet hulle óf self alternatiewe genereer óf gepaste vertalings elders vind, en dan besluit watter opsie die geskikste is. Die probleme wat vertalers hier kan noop om hul vertaalwoordeboek te raadpleeg, is met ander woorde: — 'n Gebrek aan alternatiewe segswyses of vertaalekwivalente waaruit gekies kan word. — 'n Gebrek aan alternatiewe segswyses of vertaalekwivalente waaruit gekies kan word. — Bevestiging dat die opsie wat gekies word, geskik is. — Bevestiging dat die opsie wat gekies word, geskik is. Die betekenis van die woord of uitdrukking in die brontaal is miskien vir die vertaler bekend, maar hy/sy kan nie dadelik aan 'n geskikte vertaalopsie dink nie. 'n Belangrike funksie van die vertaalwoordeboek in dié geval is om verta- lers in staat te stel om vertaalopsies te genereer. Dit word gedoen deurdat die betekenisverklaring, voorbeeldmateriaal en sinonieme in die brontaal gegee word ten einde die vertaler se kreatiewe vermoë aan te wakker (sien par. 4). Indien die vertaler nie self op grond van hierdie prikkel 'n geskikte opsie kan genereer nie, is 'n volgende funksie van die vertaalwoordeboek om moontlike vertaalekwivalente van die lemma te verskaf. 32 M.F. Crafford en Ilse Feinauer 6. Die begrippe tweetalige, vertalende en vertaalwoordeboek Uit die beskrywing hierbo van 'n woordeboek wat op die behoeftes van profes- sionele vertalers toegespits is, is dit duidelik dat sodanige woordeboek anders sal lyk as wat die meeste tweetalige woordeboeke tradisioneel daar uitsien. Dis dus gepas om in dié stadium ondersoek in te stel na wat met die begrippe twee- talige woordeboek, vertalende woordeboek en vertaalwoordeboek bedoel word. 5.3 Probleme met die produksie van die T1-doelteks Die produksie van 'n doelteks bestaan daaruit dat 'n "correct and adequate text […] in correspondence with the text in the source language" (Tarp 2002: 75) geskep moet word. Deur vertaalopsies aan die hand te doen, kan die vertaal- woordeboek aan die vertaler bevestig dat 'n moontlike vertaling wat die verta- ler self vooraf geïdentifiseer het, wel 'n gepaste vertaalopsie is. Voorts kan 'n vertaalwoordeboek vertalers van hulp wees met die oplos van ortografiese, sintaktiese, grammatikale of pragmatiese probleme op die vlak van die woord, kollokasie, idioom of spreekwoord (Tarp 2002: 75). By die produksie van T1-tekste is die funksie van die vertaalwoordeboek dus om aan die moedertaalspreker bystand te verleen deur middel van leksikografiese items wat bogenoemde aspekte aandui. 'n Belangrike implikasie vir 'n Engels–Afri- kaans-vertaalwoordeboek is dat die lemma waaronder al hierdie items geplaas word, 'n doeltaallemma behoort te wees ten einde die vertaler se soektog te vergemaklik. Op grond van hierdie oorweging is 'n tweerigtingwoordeboek waarskynlik gewens. Vir die doel van hierdie artikel word egter op die ontwik- keling van 'n eenrigtingwoordeboek gekonsentreer. 6.1 Tweetalige woordeboek Wanneer vertalers na hul "tweetalige woordeboek" verwys (teenoor hul "ver- klarende woordeboek", waarmee hulle 'n eentalige woordeboek soos die Hand- woordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT) bedoel waarin die leksikale betekenis van lemmas verklaar word), het hulle gewoonlik 'n woordeboek soos die Twee- talige Woordeboek/Bilingual Dictionary in gedagte: 'n woordeboek wat uit twee helftes bestaan waarin die twee tale wat die behandelde taalpaar vorm, om die beurt eers as brontaal en dan as doeltaal optree. Vertaalekwivalente in die doel- taal word vir elke brontaallemma aangebied en die twee kante vorm naastenby 'n spieëlbeeld van mekaar. Woordeboeke wat vertaalekwivalente aanbied, staan in die metaleksiko- grafie onder verskillende name bekend. Hulle word nie slegs tweetalige woor- deboeke ("bilingual dictionaries") genoem nie, maar ook tussentalige woorde- boeke ("interlingual dictionaries"), vertalende woordeboeke ("translation dic- tionaries" of "translatory dictionaries"), of tweetalige vertalende woordeboeke. 33 Professionele vertalers as woordeboekgebruikers Die terme word dikwels uitruilbaar gebruik. Burkhanov (2004: 4) meen dat daar "[a] good deal of inconsistency in metalexicographic considerations con- cerning bilingual lexicography" is en dat dit onder meer toegeskryf kan word aan leksikograwe se verskillende vertolking van wat "vertaling" behels. Snell-Hornby (1984: 275) meen tweetalige leksikografie behoort beter gedifferensieer te word, aangesien soveel verskillende teikengroepe ter sprake is. Vir toeriste bly 'n sakwoordeboek waardevol, vir tegnici bied 'n tweetalige woordeboek met tegniese terme en gestandaardiseerde konsepte die ideale oplossing, en vir die aanleerders van 'n vreemde taal is spesiaal saamgestelde tweetalige woordeboeke onontbeerlik. g In die metaleksikografie geniet die verfyning van terminologie en tipolo- giese klassifikasie deurlopend aandag. Hausmann en Werner (1989–1991: 2740- 2743) bied byvoorbeeld 'n uitgebreide bespreking van tweetalige woordeboeke op grond van taalrigting of "skopus" (eenrigting of tweerigting), direksionali- teit (afhangend van die woordeboek of woordeboekdeel se gerigtheid op die gebruiker as moedertaal- of tweedetaalspreker) en doel of funksie van die woordeboek (aanleer van 'n taal of hulp met probleme by die omgaan met teks- te — by laasgenoemde word ook tussen aktiewe en passiewe funksies onder- skei, na gelang daarvan of resepsie of produksie ter sprake is). Tarp (2002: 60-63) toon egter dat 'n algemeen aanvaarde definisie van 'n tweetalige woordeboek nie bestaan nie. In hierdie artikel word die begrip in sy gewone sin gebruik. 6.3 Vertaalwoordeboek Die professionele vertaler benodig leksikografiese ondersteuning met die oplos van probleme wat by die vertaling van 'n bronteks in 'n doelteks kan voorkom, met ander woorde tydens die resepsie, oordrag en produksie van 'n teks. In die lig van die bespreking hierbo van wat dié proses behels, is die term "vertalende woordeboek" onvanpas vir 'n woordeboek wat op die behoeftes van professio- nele vertalers gerig is. Professionele vertalers beskou die doeltaalwoorde en -uitdrukkings wat die leksikograaf voorsien nie as die vertaling van brontaalitems nie, maar as "translated cognitive orientations" — 'n punt vanwaar hulle self na 'n gepaste vertaling kan soek: "The term translation dictionary does not entail that it offers the needed translation. It points the way to the translation, no more" (Neubert 1992: 34-35). Die term "vertaalwoordeboek" is in Afrikaans 'n toepasliker bena- ming vir 'n woordeboek wat daarop gerig is om dié soort ondersteuning te bied. 6.2 Vertalende woordeboek In 1987 vind 'n kollokwium met die tema "Vertaling en Leksikografie" aan die Universiteit van Innsbruck plaas met die medewerking van die Instituut vir Vertaling en Tolkwerk. Die rede waarom spesialiste in vertaling en leksikogra- fie byeenkom, is eerstens die gebrek aan geskikte woordeboeke vir professio- nele vertalers en vertalersopleiding, en tweedens die skynbare onbewustheid van woordeboekmakers van die spesiale behoeftes van vertalers — 'n belang- rike groep gebruikers van leksikografiese produkte (Snell-Hornby, Pöhl en Bennani 1989: 5). Op die kollokwium maak Hartmann (1989: 9) die stelling dat "the bilin- gual dictionary is often called the translation dictionary par excellence because it offers the user interlingual lexical equivalents". In die Afrikaanse metaleksikografie word na die konsep "translation dic- tionary" as 'n vertalende woordeboek verwys. Die gebruik van dié term impli- seer dat die woordeboek as die aktiewe agent by vertaling beskou word. By verdere implikasie kan 'n maatskappysekretaresse byvoorbeeld met behulp van 'n vertalende woordeboek haar maatskappy se dokumente vertaal — 'n suggestie wat versterk word as leksikograwe meen 'n vertalende woordeboek mag nie op die intuïsie van die gebruiker staatmaak om die regte vertaalekwi- valent te vind nie (Gouws 1992: 38). 34 M.F. Crafford en Ilse Feinauer Die keuse van korrekte ekwivalente impliseer egter nie noodwendig 'n goeie vertaling nie. Bestaande tweetalige vertalende woordeboeke is geskik vir die deursneegebruiker wat na vertaalekwivalente soek, maar voldoen nie opti- maal aan die behoeftes van professionele vertalers nie. 7. Ten slotte Uit die voorafgaande bespreking is dit duidelik dat 'n woordeboek wat spesi- fiek op professionele vertalers se behoeftes gerig wil wees, op 'n vernuwende wyse bewerk en aangebied moet word. Woordeboeke Bosman, D.B., I.W. van der Merwe en L.W. Hiemstra (Reds.). 19848. Tweetalige Woorde- boek/Bilingual Dictionary. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. Odendal, F.F. en R.H. Gouws (Reds.). 20055. Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT). Kaapstad: Pearson Education South Africa. Sinclair, J., G. Fox en S. Bullon (Reds.). 1997. Collins COBUILD English Dictionary. Londen: HarperCollins. Notas 1. Die konsep van volkome tweetaligheid is relatief. Tweetaligheid is nie 'n punt waarby ie- mand finaal arriveer nie, maar 'n kontinuum. Dis nie moontlik om 'n vlak van tweedetaal- vaardigheid te identifiseer as die vlak van beheer waarop iemand as ten volle tweetalig gere- ken kan word nie. 2. Neubert (2000: 151) beskryf parallelle tekste as "L2 and L1 texts of equal informativity which have been produced in more or less identical communicative situations". 3. Neubert en Shreve (1992: 50) bevestig dat die vertaalproses nie as 'n eenvoudige, opeenvol- gende reeks prosedures gesien moet word wat in 'n vaste volgorde geaktiveer word nie: "The entire convoluted process resembles a network more than a chain. […] The progression of text comprehension and text production procedures are probably guided by problem-solving procedures, assisted by information recall, storage, and integration procedures, and moni- tored by pattern-matching and planning procedures." Professionele vertalers as woordeboekgebruikers 35 Ander Baker, Mona. 1992. In Other Words: A Coursebook on Translation. Londen/New York: Routledge. Baker, Mona en Robert Kaplan. 1994. Translated! A New Breed of Bilingual Dictionaries. Babel 40(1): 1-11. Bergenholtz, Henning en Sven Tarp. 2003. Two Opposing Theories: On H.E. Wiegand's Recent Discovery of Lexicographic Functions. Hermes, Journal of Linguistics 31-2003: 171-196. Bornemann, Eva. 1989. Translation and Lexicography: A Practical View. Snell-Hornby, M., E. Pöhl en B. Bennani (Reds.). Translation and Lexicography: Papers Read at the EURALEX Colloquium held at Innsbruck 2–5 July 1987: 99-104. Philadelphia: John Benjamins. Burkhanov, Igor. 2004. Requirements for an "Ideal" Bilingual L1 > L2 Translation-oriented Diction- ary. Lexikos 14: 1-19. Chesterman, Andrew. 2000. Strategies for Emancipatory Translation. Schäffner, C. en B. Adab (Reds.). Developing Translation Competence: 77-89. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Gouws, Rufus H. 1992. Kommunikatiewe ekwivalensie in vertalende woordeboeke — 'n probleem vir die vertaler. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde 10(1): 37-42. Hartmann, Reinhard R.K. 1989. Lexicography, Translation and the So-called Language Barrier. Snell-Hornby, M., E. Pöhl en B. Bennani (Reds.). Translation and Lexicography. Papers Read at the EURALEX Colloquium Held at Innsbruck 2–5 July 1987: 9-20. Philadelphia: John Benjamins. Snell-Hornby, M., E. Pöhl en B. Bennani (Reds.). Translation and Lexicography. Papers Read at the EURALEX Colloquium Held at Innsbruck 2–5 July 1987: 9-20. Philadelphia: John Benjamins. Hausmann, Franz Josef en Reinhold Otto Werner. 1989–1991. Spezifische Bauteile und Strukturen zweisprachiger Wörterbücher: Eine Übersicht. Hausmann, F.J., O. Reichmann, H.E. Wiegand en L. Zgusta (Reds.). 1989–1991. Wörterbücher. Ein internationales Handbuch zur Lexikographie/ Dictionaries. An International Encyclopaedia of Lexicography/Dictionnaires. Encyclopédie inter- nationale de lexicographie: 2729-2778. Berlyn/New York: De Gruyter. Jensen, Astrid en Arnt Lykke Jakobsen. 2000. Translating under Time Pressure: An Investigation of Problem-solving Activity and Translation Strategies by Non-professional and Professional Translators. Chesterman, A., N. Gallardo San Salvador en Y. Gambier (Reds.). Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998: 105-116. Amsterdam: John Benjamins. Kussmaul, Paul. 1995. Training the Translator. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Mossop, Brian. 1998. The Workplace Procedures of Professional Translators. Chesterman, A., N. Gallardo San Salvador en Y. Gambier (Reds.). Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998: 39-48. Amsterdam: John Benjamins. M.F. Crafford en Ilse Feinauer 36 Neubert, Albrecht. 1992. Fact and Fiction of the Bilingual Dictionary. EURALEX '90 Proceedings. IV International Congress: 29-42. Barcelona: Biblograf. Neubert, Albrecht. 2000. Competence in Language, in Languages, and in Translation. Schäffner, C. en B. Adab (Reds.). Developing Translation Competence: 3-18. Ander Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Neubert, Albrecht en Gregory M. Shreve. 1992. Translation as Text. Kent, Ohio: Kent State Univer- sity. Newmark, Peter. 1988. A Textbook of Translation. Londen: Prentice-Hall. Presas, Marisa. 2000. Bilingual Competence and Translation Competence. Schäffner, C. en B. Adab (Reds.). Developing Translation Competence: 19-31. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Roberts, Roda P. 1990. Translation and the Bilingual Dictionary. Meta 35(1): 74-82. Robinson, Douglas. 1997. Becoming a Translator: An Accelerated Course. Londen/New York: Rout- ledge. Schäffner, Christina. 2000. Running before Walking? Designing a Translation Programme at Undergraduate Level. Schäffner, C. en B. Adab (Reds.). Developing Translation Competence: 144-156. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Shreve, G.M., C. Schäffner, J.H. Danks en J Griffin. 1993. Is there a Special Kind of "Reading" for Translation? An Empirical Investigation of Reading in the Translation Process. Target 5(1): 21-41. Snell-Hornby, Mary. 1984. The Bilingual Dictionary: Help or Hindrance? Hartmann, R.R.K. (Red.). LEXeter '83 Proceedings. Papers from the International Conference on Lexicography at Exeter, 9–12 September 1983: 274-281. Tübingen: Max Niemeyer. Snell-Hornby, Mary en Esther Pöhl. 1989. Preface. Snell-Hornby, M., E. Pöhl en B. Bennani (Reds.). 1989. Translation and Lexicography: Papers Read at the EURALEX Colloquium Held at Innsbruck 2–5 July 1987. Philadelphia: John Benjamins. Tarp, Sven. 2000. Theoretical Challenges to Practical Specialised Lexicography. Lexikos 10: 189-208. Tarp, Sven. 2002. Translation Dictionaries and Bilingual Dictionaries — Two Different Concepts. Journal of Translation Studies 7: 59-84. Tarp, Sven en Rufus H. Gouws. 2004. Wie leer wat uit Afrikaanse (aan)leerderwoordeboeke? Tyd- skrif vir Geesteswetenskappe 44(4): 276-298. Vinay, Jean-Paul en Jean Darbelnet. 1958/1995. Comparative Stylistics of French and English: A Methodology for Translation. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Wiegand, Herbert Ernst. 1988. Was eigentlich ist Fachlexikographie? Mit Hinweisen zum Verhält- nis van sprachlichem und enzyklopädischem Wissen. Munske, H., et al. (Reds.). 1988. Deutscher Wortschatz. Lexikologische Studien. Ludwig Erich Schmitt zum 80. Geburtstag von seinen Marburger Schülern: 729-790. Berlyn/New York: Walter de Gruyter.

https://www.ajol.info/index.php/lex/article/download/51519/40171

Afrikaans

Kirby van der Merwe & Hein Willemse Hein Willemse het op 31 Maart 2022 tydens die 26ste Klein Karoo Nasionale Kunstefees op Oudtshoorn hierdie onderhoud met Kirby van der Merwe gevoer. Die kunsredakteur van Die Burger, Laetitia Pople, het dit aanvanklik aangevra en die berig is op 5 April 2022 onder die opskrif “Roman ‘Eugene’ eindproduk van 20 jaar se beplanning” op netwerk24.com gepubliseer. Dieselfde berig, met ’n aangepaste opskrif, “Machismo én matriargie belig”, het op 7 April 2022 in druk in Die Burger, Beeld en Volksblad verskyn. Hierdie weergawe van die onderhoud is ná die aanvanklike publikasie per e-pos-korrespondensie aangepas en aangevul, en opnuut vir vloei en duidelikheid geredigeer. Voordat die aanvanklike opname opgeneem is, het die gesprek spontaan oor die uitgeeproses en redigering gehandel. Die opname begin dus in die middel van ’n gesprek wat reeds aan die gang is. HW: Dit klink vir my of die boek ’n bietjie anders uitgedraai het as die manuskrip? KvdM: Ja, dit het. Struktuurgewys, aanvanklik, het ek Bertolt Brecht se vervreemdingstegniek ingespan, aangesien ek sy gedig “Van arme B. B.” as motto gebruik. Die manuskrip is met dié vervreemdingstruktuur ingedien vir NB-uitgewers se 2021 Groot Afrikaanse Romanwedstryd. Dit het in dié vorm die derde plek in die kompetisie gehaal. Dié struktuur was volgens ’n eerste leserverslag egter té vervreemdend en ek en my uitgewer Nèlleke de Jager het besluit om so ver dit moontlik sou wees die struktuur lineêr te maak om lesers tegemoet te kom. Ek wil tyd spaar. Jy kry die skrywers wat die redakteurs tydsaam probeer oorreed, ’n láng tyd voor hy uiteindelik sy darlings skiet. Ek sê net, ék doen die skryfwerk. Dink julle dit werk nie? Klaar. Uit en gedaan. In dié proses is ’n paar tonele rondgeskuif en ’n paar sterk tonele is uiteindelik weggelaat. Dié stukke is nie verlore nie. Dit kan net so as kortverhale gepubliseer word. Ek glo skrywers moet hul redakteur ten volle kan vertrou en ek respekteer die uitgeeproses, laat die proses vlot verloop en spaar my eie en die redakteur se tyd. Ek sit net voet neer indien redakteurs die pad byster raak. HW: Ek hou van die verkapping van die verhaal en dit gee die roman ’n totaal ander struktuur as wat jy dit chronologies so HW: Ek hou van die verkapping van die verhaal en dit gee die roman ’n totaal ander struktuur as wat jy dit chronologies sou vertel. ’n Onderhoud met Kirby van der Merwe oor Eugene Onderhoud Onderhoud Kirby van der Merwe & Hein Willemse Kirby van der Merwe & Hein Willemse Toe besef ek met skok ’n mens verloor die aanvoeling en die oor vir taal en plek as jy te lank weg is. Ek het verleer. Terug in die Kaap kon ek weer die dialek en taalritme hoor en dit praat om dit te kan skryf. p y In Eugene kom karakters uit die 50’s, 60’s en later aan die woord. Hulle praat outentieke óú Afrikaans, soos ek dit onthou, van die tyd, die taal van my kinderjare in die werkersklas woon- en krotbuurte in die Paarl. Afrikaans voor die toepassing van die Groepsgebiedewet en die slum clearance mense uitgesif het. Tot in die laat-60’s het mense van regoor die land in dié slums, krotbuurte en noodkampe saamgewoon, mense uit die uithoeke van die platteland wat gelok is na die groot dorpe en industriële gebiede. Nes inkommers van Mosambiek, Kenia, Tanzanië, Indië en in een geval ’n Franssprekende gesin uit Madagaskar. Die omgangstaal was Afrikaans met ’n skoot Engels, Xhosa, flaaitaal, en flertse Fanagalô, Swahili, Arabies, Indonesies en Hindi. En natuurlik heelwat verhewe Bybel-en-Die Burger-woorde. Daar was lae van taal. y g So, om terug te kom by jou vraag, ek het dalk self ’n verhewe woord in ’n karakter se mond gelê. HW: Wat vir my in Eugene uitstaan, is die tekstuur, die detailbeskrywings … Daar moes heelwat terugdink, terugwerk gewees het … Wat vir my getref het, is jou beskrywing van plekke, die ruimtes: Tiervlei, die Kaap, Johannesburg, die botaniese tuine—al daardie plekke, veral die detail daarvan staan uit. ’n Belangrike element is daai terugkyk binne die raamvertelling, waar jy teruggaan na die verlede. Die detail van onthou wat deel van die storie is. Is dit nie? KvdM: Die detail, ja, van die eerste lesers van die manuskrip en my uitgewer is ook daardeur getref. Aanvanklik wou ek ouer familielede en sibbe uitvra oor die verlede. Ek het die idee baie gou laat vaar. Dit was tydmors. Die antwoord op die meeste vrae was: “nee, ek kan nie onthou nie”. Die ouer geslag, ai, kinders is nie toegelaat om grootmense se tande te sit en tel nie en hulle het gefrons toe ek hulle begin uitvra. Toe het ek op my eie geheue staatgemaak en ek is verstom oor die byna bodemlose poel van onthou. Dit is asof ek onbewustelik sedert my kinderdae die verlede geboekstaaf het. Eugene is dus eie onthou. Kirby van der Merwe & Hein Willemse K dM Dit di id Dié “ k i ” bi ’ t lli KvdM: Dit was die idee. Dié “verkapping” binne ’n raamvertelling. KvdM: Dit was die idee. Dié “verkapping” binne ’n raamvertelling. HW: Noudat jy van redigering praat. Daar’s plek-plek waar ek opgetel het dat daar ’n woord is wat uit die taalregister val. ’n Woord wat nie heeltemal in die ideolek van ’n karakter val nie. ’n Mens moet fyn lees om dit agter te kom, maar dit het in een of twee gevalle vir my geklink na ’n woord wat ’n subredakteur vervang het … KvdM: Ek sou graag dié spesifieke gevalle bekyk as jy dit uitwys, want dit het nie in die finale bladproewe opgeval nie. Dalk het dit te doen met die vervreemdingselemente wat ek ingebou het, soos die afwesigheid van aanhalingstekens én [omdat] die teks dalk as outobiografies gelees word dat dit dalk die leser verwar en skrywer, buiteverteller en die karakter Eugene opklits. Byvoorbeeld, ek is deur ’n boekeredakteur in ’n Q&A [question and answer-sessie] gevra waarom ek op ’n eerstepersoonsvertelling besluit het, terwyl Eugene ’n buiteverteller het. Maar jy het dalk ’n punt. Ek woon sedert 2004 in Johannesburg. As joernalis skryf ek in hoë register koerantjoernalis-Afrikaans. Om Eugene te skryf, moes ek weer in die Kaap kom woon en my brein herbedraad om in gemaklike omgangstaal en die verskillende Kaapse registers te skryf. Toe ek pas terug in die Kaap is, hoor TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 1 Kirby van der Merwe is ’n veelbekroonde joernalis, kunstenaar en skrywer. Hein Willemse is professor in die letterkunde aan die Departement Afrikaans, Fakulteit Geesteswetenskappe, Universiteit van Pretoria, Pretoria, Suid-Afrika. E-pos: [email protected] https://orcid.org/0000-0002-9806-4410 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v59i2.14271 © 2022. Tydskrif vir Letterkunde. Published under a Creative Commons Attribution License. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 1 Kirby van der Merwe is ’n veelbekroonde joernalis, kunstenaar en skrywer. Hein Willemse is professor in die letterkunde aan die Departement Afrikaans, Fakulteit Geesteswetenskappe, Universiteit van Pretoria, Pretoria, Suid-Afrika. E-pos: [email protected] https://orcid.org/0000-0002-9806-4410 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v59i2.14271 © 2022. Tydskrif vir Letterkunde. Published under a Creative Commons Attribution License. 1 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 © 2022. Tydskrif vir Letterkunde. Published under a Creative Commons Attribution License. ek iemand by ’n garage sê: “Toe’t ons lekke gestap en lekke ga-iet”. Kirby van der Merwe & Hein Willemse As jy in plekke soos Paarl, Kaapstad of Athlone gaan rondstap en jy vat iemand saam wat nie die plek ken nie, dan sien hulle net wat hulle sien. As ek daar stap, byvoorbeeld in Athlone se ou sakekern, dan sien ek [dinge] beweeg, wat die persoon saam met jou, nie sien nie: mense, tye, die verlede, wat in jou brein gestoor is, wat jy nie besef is daar nie. Of as ek in die Paarl stap, in my grootworddorp, dan sien ek die slums van die 50’s en 60’s, die grondpaaie, rygoed. Nou lyk die plek anders: middelklaswoonbuurte met teerstrate. Die wêreld is anders. Ek kyk deur lae geskiedenis na dieselfde plek. Ek kan na ’n straathoek kyk en sien wat nou daar gebeur, én terselfdertyd onthou, sien, wat op dieselfde hoek gebeur het in die 80’s, 70’s, 60’s. Selfs die goed wat gebeur het wat jy vir niemand kan vertel nie, maar dis in jou geheue. j g Ek sou jongmense aanraai om gebeure en gedagtes op te teken, want niemand gaan dit vir jou onthou nie. As kind het ek hoofsaaklik toegang tot die Bybel, gesangboek en vrouetydskrifte soos Kyk, See en Keur gehad. Fotovervolgverhale, Chunky Charlie en Ruiter in Swart, was groot gunstelinge en ek dink dis dalk die matriks vir Eugene. Die plek-plek graphic novel-elemente daarvan. Iewers in die teks sê Eugene hy wil een dag gruwelike ghetto-stories in vintage Penny dreadful-formaat op goedkoop papier uitgee. Ek wou Eugene in ’n stadium in dié formaat doen. ’n Oorblyfsel van dié idee is die toneel waar Eugene se ouers met hul motor deur die relings van ’n brug bars en in die rivier beland. Dit is geskryf soos ’n toneel uit ’n graphic novel, ’n cartoon met speech bubbles en byklanke. So wou ek die 1962-Paarl-riots in al die Penny dread-likheid daarvan dokumenteer en teken. y y Tog, ek moes my weerhou van té veel detail, want ek hou van ’n geslypte, gestroopte teks. Ek het net genoeg gee om Eugene se binnewêreld en pleksin te vestig. HW: Die manuskrip het dus oor die tyd en ná die kompetisie heelwat ontwikkel … TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Die manuskrip het dus oor die tyd en ná die kompetisie heelwat ontwikkel … Is daar nie daardie gevaar nie? KvdM: Ek is intens daarvan bewus. Edward Said se Orientalism lê immers op my bedkassie. Tog, ek het nie met ’n wit leser of enige leser in gedagte geskryf nie. Myns insiens het elke skrywer die één boek wat hulle móét skryf. Eugene was myne. En dan is die skryf daarvan die belangrikste, alles anders is sekondêr, vir my altans. Eugene was ’n stryd met my skryf- en uithouvermoë en kophou, want vir my was die skryf van Eugene ’n ultra-marathon gekruis met ’n boksgeveg. So, daar was nie tyd om gepootjie te word deur konsepte en diskoerse nie. Ek het doelbewus die nostalgie van trauma en armoede gesystap. Maar as ’n skrywer uit die ghetto en krotbuurte kom, hoe systap jy dit? Ek beskou jou byvoorbeeld as die ideale leser, wat dit die beste kan oordeel. Die reaksie op die teks gaan interessant wees, dié van mense wat die pyn, trauma, plesier van die struggle en grand apartheid beleef het én dié van wit, swart, bruin of ’n jonger geslag wat geen benul van die ghetto-lewe of die struggle het nie. HW: Jy lees teen die agtergrond van … KvdM: … van jou eie ervaring in. Jou ervaring word dan deel van die ervaring van die lees van die teks. Iemand soos jyself wat ’n tydgenoot van Eugene is sal sekere goed raaklees. Soos die spel tussen Coke en guava juice. HW: O, ja … Sandile Dikeni … KvdM: Ja, Sandile se gedig “Guava Juice” waar guava juice metafoor is vir ’n petrolbom. HW: Ja, ek het die verwysing raakgelees. Daar is eintlik ’n hele klomp verwysings wat interessant is in daai opsig. Noudat jy daarvan praat, watter invloede is daar? Wat is die invloede wat jy na jou skryfwerk bring? Op die verskillende vlakke: visueel, skrywers, joernaliste, omgewing en konteks ensomeer. KvdM: Heinemann se African Writers Series, Multatuli se Max Havelaar, die Romeense skrywer Herta Müller en beslis Salman Rushdie se werk. Ek is vandat ek onthou ’n waarnemer. Ek kom uit ’n gesin waar kinders moes werk so gou as wat jy ’n stuk gereedskap kon vashou. Van ’n graaf tot ’n hamer tot ’n troffel, wasgoed was en stryk. Agter die kospotte van kleins af. Dit was ’n anderse, harde manier van kinders grootmaak. So, ek is voorberei om ’n ambagsman te wees. HW: Die manuskrip het dus oor die tyd en ná die kompetisie heelwat ontwikkel … KvdM: Ja, die roman was eintlik daar, die tekstuur van daai tyd en goed wat ek baie duidelik onthou. Daar het natuurlik karakters en storielyne bygekom om dit fiksie te maak. Die probleem is nie die tekstuur nie, maar om minder te gee, dat jy nie te veel in die detail ingaan nie. Ek het agtergekom dat ek oor al die jare sekere goed onthou, eintlik vashou. Ek het aanvanklik ’n ander roman geskryf, maar geweet dit gaan nie werk nie. Ek het ook ’n novelle geskryf wat publiseerbaar is, maar eintlik ook maar vingeroefeninge was. Met Covid-19 het ek besluit: ek gaan daai roman en novelle absoluut ignoreer, ek gaan glad nie terug na daai tekste nie. Toe het ek die nuwe boek koud begin skryf. So die roman en die novelle wat in die laai is, bevat nie die idees wat ek aanvanklik gehad het nie. So dié boek, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 2 ironies is die boek wat ek aanvanklik beplan het, twintig jaar terug. Intussen het trends gekom … as jy nie die ding onmiddellik klaar skryf nie, dan begin die boek waaraan jy skryf, al die trends en goed saam te sleep. Dit mors jou tyd en die idees verander die hele tyd. In dié geval het ek net gaan sit. Die idees wat daar is, is die idees wat daar is. Die ironie is dat dit die boek is wat ek aanvanklik beplan het, maar deur tyd en trends van vergeet het. ironies is die boek wat ek aanvanklik beplan het, twintig jaar terug. Intussen het trends gekom … as jy nie die ding onmiddellik klaar skryf nie, dan begin die boek waaraan jy skryf, al die trends en goed saam te sleep. Dit mors jou tyd en die idees verander die hele tyd. In dié geval het ek net gaan sit. Die idees wat daar is, is die idees wat daar is. Die ironie is dat dit die boek is wat ek aanvanklik beplan het, maar deur tyd en trends van vergeet het. HW: Wanneer ’n skrywer vanuit ’n marginale omgewing, byvoorbeeld ’n breër swart omgewing, skryf en die meeste van sy lesers is middelklas wit, is daar nie die gevaar dat hy ’n exoticism of working-class-voorstelling pleeg nie? Die boek werk vir jou wit leser omdat dit exotic black life voorstel? TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Die manuskrip het dus oor die tyd en ná die kompetisie heelwat ontwikkel … Ek benader, sien, kuns en skryf, joernalistieke werk as ambag. Ek doen dit net. HW: Wat vir my interesssant was—natuurlik is die boek fiksie—maar ek dink nie jy kan ontken dat daar outobiografiese elemente is nie, byvoorbeeld jou beskrywing van die ’76-voorval op bladsy 146… Ek weet dat jy op die voorblad van The Cape Argus was. Is dit ’n direkte verwysing? KvdM: Die roman is fiksie, maar daar is beslis outobiografiese elemente, persoonlike ervarings. Die genoemde tonele is my eie ervaring. HW: Die karkasse … HW: Die karkasse … KvdM: Ja, die tollies wat agter by die oop deure van ’n vleistrok uitswaai terwyl die bestuurder oor ’n stuk oop grond probeer wegkom van betogende studente wat die afleweringswa met klippe bestook. En die eerste keer toe ek as student tydens die 1976-studente-onluste onder die onlustepolisie se karwatse, knuppels en rubberkoeëls deurgeloop het. 3 3 HW: Dit is ook wat ek met “tekstuur” bedoel. Jy herken in ’n sekere sin die naturalistiese elemente daarvan. Dit is hoe dit gebeur het. Maar samehangend daarmee is daar wat ek ’n magies-realistiese element sou noem. Veral aan die begin, en dan iewers teen die einde word die bobbejaan as ’n soort magies-realistiese element toegevoeg. Die rede waarom ek dit magies-realisties noem, is omdat dit herinner aan die Suid-Amerikaanse skrywers wat bonatuurlike elemente as gewone, normale verskynsels in hulle tekste deurvoer. Benewens die bobbejaan-element, is daar bonatuurlike elemente soos die vertellings en geloof in tokkelossies, en die karakters wat glo dat die bonatuurlike teenwoordig is. Dis ’n magies-realistiese element wat voortspruit uit die breë bruin of swart mondelinge tradisie … KvdM: Jy weet, die beste idees val in my kop wanneer ek in stilte ente op my fiets ry of lang ente in die berge stap. Dié idees ignoreer ek nooit. Byvoorbeeld, die bobbejaan was nooit beplan nie. Die bobbejaan het homself aangemeld en dit sou dom wees om ’n gegewe bobbejaan in die bek te kyk, as ek dit só kan stel. As ek vir iemand sou sê, terwyl ek aan die manuskrip geskryf het, daar is ’n bobbejaan in die boek, sal hulle sê, “Wat ’n ridiculous idee is dit? Dit kan nie werk nie. Magiese realisme is tog passé.” Ek sien die bobbejaan eerder as Eugene se manier om sy trauma te verwerk. ’n Hallusinasie. Eugene se kop raas ná die polisie hom met die Coke-bottel oor die kop gemoer het. Eugene assosieer ’n glas Coke-bottel as ’n instrument van pyn en vernedering teenoor die plastiekbottel guava juice-en-broodrolletjie-combo wat trooskos is. Op ’n manier wil hy sin maak van die wreedheid wat teenoor hom gepleeg is. Hy wil die uitwerking versag. Hy kan eintlik nie regtig sê wat met hom gebeur het nie. Tog was Márquez se One Hundred Years of Solitude ’n merker. Ook die Nigeriese skrywers soos Amos Tutuola se The Palm-wine Drinkard, Chinua Achebe se Things Fall Apart, Ben Okri met The Famished Road. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Die karkasse … Selfs die Ghanees Ayi Kwei Armah se boek The Beautyful Ones Are Not Yet Born. Ek het doelbewus in die teks die magiese onderstroom laat opborrel. Dié oerstories wat asof vanself uit die grond aanmeld. Vorige geslagte én die huidige geslag het, dink ek, ’n sellulêre geheue van die bobbejaan wat snags oor die huise se dakke hardloop en sy ketting agter hom aansleep, tokkelossies, slimmense en vuilgoed. Wit mense natuurlik ook, want dié onderstroom slaan deur in ouer Afrikaanse romans, memoires en gedigte. HW: Ja, oorgeneem uit die vertellings van tradisionele inheemse gemeenskappe. HW: Ja, oorgeneem uit die vertellings van tradisionele inheemse gemeenskappe. KvdM: Presies, maar ook saamgebring uit Europese tradisie en uit die Ooste saam met die slawe. Die bekendste is seker “Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil”, die Boesmanvertellings wat Eugène N. Marais in sy Dwaalstories opgeteken het. HW: Deel van die tekstuur van die roman, is die musikaliteit daarvan, in taalritme, maar ook as musiek. Is daar enige musikale invloede? KvdM: My ouers het, nou dat ek daaraan dink, nie in musiek belanggestel nie. Daar was nooit plate, klassiek of andersins in die huis nie. Ek het wel die draadloos in die agtergrond, maar daar was baie agterjaartbewoners op ons erf wat van Marabi en Jive en African Jazz tot Jim Reeves gespeel en gesing het. Dit was die hoogbloei van veral Amerikaanse mannekore, soos die Soul Stirrers wat verskriklik gewild was. Daar was plaaslike soul singers. Die plaaslike rock-groep The Invaders se die 7-singles Shockwave en Icecream and Suckers is oor en oor gespeel tot die naalde stomp op die plate se groewe uitgewerk is. In die 70’s was dit natuurlik LM-radio deurnag. Ek het grootgeword in die doodsnikke van die hippie-era en midde die proto-punk, punk en reggae-musiek van die 70’s en 80’s. As tiener het ek obsessief na Beethoven geluister tussen die mengelmoes van musiekstrome. Vanaf my twintigs was dit Richard Wagner. Deesdae luister ek weinig na musiek. In ’n kar luister ek glad nie musiek nie. HW: Hoekom Wagner? Dit is swaar … dis nou behalwe sy politiek … KvdM: As ek inspirasie soek en die enjin wil opfire, dan luister ek Wagner. Finish en klaar. ’n Mens sou ook Wagnerisme, soos Alex Ross dit saamvat in Wagnerism: Art and Politics in the Shadow of Music, kan inlees. In die hele stuk teks soos hy is, as jy na Wagner luister, is daar deurgaans klein leitmotifs neergelê … neergelê en uiteindelik kom hulle dan teen die einde bymekaar uit. HW: Ek aanvaar die idee van komposisie as sodanig [het ook implikasies vir die skryfproses]. Hoe verskil hierdie skryfproses van dié van Klapperhaar slaap nie stil nie? TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 4 KvdM: Terloops: Daniel Hugo het tydens ’n RSG-onderhoud verklaar dat Klapperhaar die eerste roman in Afrikaans met rotsklim as sentrale tema is. Klapperhaar het ’n vrou as hoofkarakter. Dit verskil van Eugene in tema, aanslag en skrywerstem. Met Klapperhaar het ek op die ingewing besluit ek skryf ’n roman. HW: Ja, oorgeneem uit die vertellings van tradisionele inheemse gemeenskappe. Tot dan het ek gedigte publiseer en enkele kortverhale. Klapperhaar ondersoek institusionele geweld en mag […]. Die uitgelewerdheid van slagvarke aan slagters eggo die posisie van onmag, ondergeskiktheid en uitgelewerdheid van die karakters en die gemeenskap. Eugene daarenteen is ’n karakter met ’n eie stem, hy is hardegat, totaal contrarian en gemaklik met sy outsider-skap. Met Klapperhaar het ek besef ’n skrywer se ras en herkoms bepaal hoe na die manuskrip gekyk word en hoe die redigering daarvan dit vir die mark posisioneer. Ook hoe resensente daarna kyk. Ek het destyds met Klapperhaar ’n resensent oor die kneukels moes raps omdat hy na my verwys het as ’n ‘bruin skrywer’. Ek moes verskeie keer tydens onderhoude dit duidelik stel: Ek is ’n skrywer, nie ’n bruin skrywer nie. Destyds is verwag, dink ek, dat die mark net gereed is vir ’n eksotiese ware lewensdrama outobiografie sodat wit lesers hulle kan verkneukel in die skreiende armoede en absurde disfunksionele ander; die bendes. Met Klapperhaar het ek dié idee opgestuur met ’n teks vol literêre verwysings en ’n tong-uitsteek na gekanoniseerde Afrikaanse skrywers en Afrikaanse roman- en radiovervolgverhaal-tropes. Ironies genoeg het ek met Eugene moedswillig juis ’n gangster-boek geskryf. HW: Dis nie ’n boek wat op skool voorgeskryf gaan word nie. Daarvoor is die taal té rof, té robuus. KvdM: Ek dink dit moet juis voorgeskryf word. Dit is ’n onbevange teks wat kaalkop die ware houding, attitude van die tyd, skrywer en die karakters weergee. In die taal soos dit gepraat is sonder om myself te sensor. En jy sal nie aan dié taal kan peuter nie … HW: Nee, jy sal nie … want die taal is wesenlik aan hierdie boek, né. KvdM: Inderdaad. Daarom is dit té robuus om op radio gelees word. KvdM: Inderdaad. Daarom is dit té robuus om op radio gelees word. HW: Nee, dit sal nie op RSG voorgelees word nie. Die arme tannies sal hulle heeltemal beskyt, as ek dit so kan stel. Dit is interessant wat jy sê van Klapperhaar teenoor hierdie boek—dat dit geskryf is sonder inagname van uitgewers óf lesers óf wie wat ook al daarvan sal dink. KvdM: Ek het geweet ek moet hardegat wees en hardegat skryf. Ek sien té veel tekste waar mooiskryf die lees van daardie boeke ’n verskriklik stryd [maak]. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Ja, oorgeneem uit die vertellings van tradisionele inheemse gemeenskappe. Toe ek jonger was, kon ek ’n boek lees, weggevoer word, sit en skud van die lag. Ek weet nie wanneer laas ek weer so totaal weggevoer is nie. So, ek het eintlik ’n boek geskryf wat ek sou geniet om te lees as jong leser. ’n Boek wat my vermaak, skok, en my op reis vat deur ’n onbekende wêreld. HW: Dit is juis wat die boek maak … KvdM: Ja, plek-plek rof en onbeskof, maar met ’n sterk verhaallyn en onvergeetlike karakters wat ek dink lesers lank gaan bybly. HW: ’n Kerndeel van die boek is die taal en taalgebruik. KvdM: Ek kon eintlik meer flaaitaal gebruik het. Mense dink flaaitaal is net in Soweto en Sophiatown gepraat. Tot ek een dag Louis Molamu se Tsotsi-taal: A Dictionary of the Language of Sophiatown onder oë gekry. Ek het vir Huisgenoot ’n onderhoud met hom gevoer en besef daar is weinig in sy boek wat vir my vreemd is of wat ek nie verstaan nie. Dit is presies dieselfde flaaitaal wat ek as jong kind geleer het vóór die skeiding van mense deur die Groepsgebiedewet. HW: Jy weet, een van die strategieë met dialekvorme is dat dit vervreemdend inwerk. Dit is ’n strategie van vervreemding, sodat jy as leser onmiddellik sê, “Ek moet na die taal kyk. Ek moet kyk na hoe die taal gebruik word as deel van die storie.” Dit is wat in hierdie geval natuurlik gebeur. Die oomblik wanneer jy daardie kwaliteit en aard van taal het, dan sê dit vir jou, “Kyk na die taal. Kyk wat daar gebeur.” KvdM: Absoluut. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 5 HW: Toe ek jou vertaling van die Bertolt Brecht-gedig lees, het ek besef dat ’n kernfaset van die roman is dat hierdie ’n manneboek is. Dis ’n manneroman. Hoekom? KvdM: Ja, ja, daai “gentlemen” wat met hulle voete op sy tafel sit. Ek weet nie. Ek dink die goed kom so half uit die [onderbewuste]. Sekere boeke bestaan mos. Hy moet net ge-channel word, amper. As ek die boek moet oorskryf, sal ek dit nie kan doen nie. Dit is amper onmoontlik, dink ek. Hy bestaan soos hy is en jy kan amper nie aan hom verander nie. “Van arme B. B.” is, soos jy seker weet, die slotgedig van Brecht se Hauspostille, sy eerste digbundel. HW: Wat gebeur dan met die vrouekarakters? HW: Wat gebeur dan met die vrouekarakters? KvdM: Die vrouekarakters is bleddie sterk in die boek. Ek sê altyd vir mense: ek kom uit ’n wêreld wat eintlik ’n matriargie is. Mense dink dis ’n manswêreld. Die vrouens beheer dit. Die man gaan werk. Hy kan nie by die huis sit nie, hy moet gaan werk. Dan bring hy sy pay-pakkie op Vrydag. Dan vat sy vrou dit. Dit moet toe wees. Dan maak sy dit oop. Dan gee sy vir hom sakgeld. Sy hou die geld. HW: Ja, oorgeneem uit die vertellings van tradisionele inheemse gemeenskappe. Mens sal dit seker vertaal as “huispreke” of as “’n handleiding vir huisgodsdiens”, ’n bundel preke of vertellings wat bedoel is om te stig—die morele pas aan te gee vir gebruik in gesinsverband. Soos dié van Martin Luther in die 16de eeu, wat die skrywer daarvan bekendstel en veral sy deugdelikheid beklemtoon. Eugene, en ek as skrywer, tree in gesprek daarmee, maar, in lyn met Eugene se aard, word dit opgestuur, geparodieer. Maar dit is ’n ander soort “gentlemen” as wat Brecht in gedagte gehad het. Hier is ’n destydse ghetto-gentlemen: Die uncles, ooms en ouer nefies wat ek geken het. Die ghetto se machismo. Die grootmanne en diknekke wat ek as kind geken het. Dít is die manne wat daar beskryf word, wat in hulle jongdae gehang het aan die busse en trems se agterligte soos in Distrik Ses byvoorbeeld. Die manne wie se skoensole vol metaal studs was en wat snags die teer skop dat die vonke spat en slaggereed was met ’n Three Star weekend-special Okapi [mes]. Die manne wat ’n tyre lever en crowbar gryp en dit die praatwerk laat doen. Daai manne is almal daar, hulle praat saam. Die pa’s is nooit so nie. Dit is altyd die uncle. Hy kom van die werk af Vrydag, maar hy loop nooit met ’n bottel wyn nie. Hy stap baie steady en sy bottel is netjies toe. Hy is nie ’n geletterde man nie—hy loop met ’n briefcase, maar jy weet die bottel is daarin. Die gentleman-skollie teenoor die gewone skurk en straatskollie. In Eugene se woorde: “Netjies gecollar en getie, maar hy skop jou gou in jou poes.” HW: Nee, dit is so. KvdM: Hy sal niks sê nie. Ek glo dis ’n ding wat uit die Ooste uit oorgekom het, daar uit Indonesië. Sekere gemeenskappe op Java, Sumatra en Flores is matrilinieêr, vroue is gelyk aan mans. Die vroue beheer die sake. In dié geval, as jy na al die vrouekarakters kyk, dan sien jy hoe sterk hulle eintlik is. Vroue is in beheer van sake en huishoudings soos vroue in die Kaap altyd was. Hulle was dikwels aan die spits van sake, selfs in die struggle. HW: Die element van verraad is ’n tematiese element. Wat is dit rondom verset en verraad wat jou getrek het? KvdM: Verraad is ’n universele tema. Die noodlot, byvoorbeeld, het my ’n streep getrek deur my in ’n huis sonder boeke te plant. Dit was ’n soort verraad. Pa is sub B uit die skool en Ma is st. 5 uit om te gaan werk. Ek sê dit met binnepret en humor, maar ek sou kon doen met ryk boekgeleerde ouers. Eugene besef van jongs af dat hy niemand kan vertrou of staatmaak nie. Hy word dan self soos die spreker in “Van arme B. B.”: “Hier het julle iemand op wie julle nié kan vertrou nie.” Dit word ’n leitmotif van verraad. Een van die temas in Eugene is verraad tussen boesemvriende en oud-politieke aktiviste. Nou, al het ek in ’n revolusionêre dampkring en die struggle grootgeword het en vriende gehad wat later as aktiviste landuit is, én al was ek as student en later by die meeste massavergaderings, studente sit-ins—behalwe begrafnisse in Crossroads omdat ek nie eie vervoer gehad het nie—was ek nooit by enige politieke sel of organisasie betrokke nie. En ek gaan myself nie nou betrokke skryf nie. HW: Jy was nie ’n voorbok nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Jy was nie ’n voorbok nie. Maar ek moes deur die een firewall na die ander voordat ons oorkant mekaar gesit het. En sy het met haar body guards vir die onderhoud opgedaag. Soveel jaar ná die ontbanning van die ANC het sy nie vigilance en protocol verslap nie. Ek sê altyd, spottenderwys, ek het die perfekte geaardheid en persona vir ’n spioen en terroris. Iemand wat onopgemerk, onder die radar, in groepe beweeg en waarneem. Ek is die soort mens met wie ek oorlog toe sal gaan: Iemand wat doekvoet beweeg, fiks én stoïsyns, uiters plofbaar wanneer dit nodig is en game. Soos die ouroekers sou sê: ’n Ou met ’n varkhart, in teenstelling met iemand met ’n leeuhart. Die karakter Eugene is nie ek nie, alhoewel ek outobiografiese gebeure en ervarings fiksionaliseer. Eugene het geen ooghare vir helde nie. Hy dismiss byvoorbeeld in die begin van die boek die rugbyheld Joost van der Westhuizen se heldebegrafnisdiens. Hy verkeer onder geen illusie dat helde voete van klei het nie en, wanneer die ding dik kom, jou sonder skroom onder die bus sal gooi nie. Een van die deurslaggewende stukke, vir my, wat die uitgewers uitgesny het, skets ’n kinderervaring waar ek Eugene se sinisme ten opsigte van helde weergee.1 Dan is daar die telefoongesprek wat ek gehad het met iemand wat destyds ’n medestudent op Hewat was, kort voor ek Eugene begin skryf het. Byna vier dekades ná 1976, beweer hy hy was ’n voorbok in die struggle en studentepolitiek. En hy stuur vir my ’n foto na my selfoon ter stawing. Op dié koerantfoto staan hy skuins agter die studenteleier Anwar Ismael van Worcester, ingeprop in die massa studente tydens ’n optog. Sy verskyning naby Anwar is nou die bewys van sy noue bande met studenteleiers en sy betrokkenheid by die struggle. Ek was daar en dit is nuus vir my. Ek verskyn self op ’n klomp koerantfoto’s van dié tyd. Dit kan maklik op microfiche bevestig word, waar ek as bloedjong student met ’n plakkaat en ’n gebalde vuis verskyn. Al het ek die studenteleiers geken. Ek en Anwar was Boland-fietsrenjaers, en ons groep uit die Paarl het elke tweede Saterdag by hulle aan huis gekuier. Ek kan dit nie as bewys gebruik van my aktivisme nie. Dit het my aan die dink gesit, hoe die verlede en betrokkenheid geplooi, gelieg, verdoesel en ontken kan word vir watter doel ook al. HW: Jy was nie ’n voorbok nie. KvdM: Ek was ’n doodgewone tiener en jong volwassene wat polities aware was en totaal ingekoop het in die idees van die Black Consciousness Movement. Ek was by mass meetings, massaoptogte, by reggae- en jazz festivals … eintlik vir die plesier en die girls as enige politieke drif. Maar ek moet eintlik self na die teks kyk om te sien wat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 6 nog daaruit kom. Hoekom is daar ’n beheptheid met verraad? Ek kan nie vir jou volle antwoorde deurgee nie. Dit is vir my nodig om dit te gaan soek. HW: Ek dink dit is ’n onopgeloste kwessie in die roman. Die Eugene-karakter is ’n baie komplekse karakter. Daar is die dubbelslagtigheid van ’n plattelandse kind met ’n urban cowboy-teenwoordigheid. Iemand wat in ’n wêreld beland waar hy heeltemal onseker is, byvoorbeeld sy trip Johannesburg toe en dan onmiddellik weer terugkeer. Totale onsekerheid. Die moontlikheid van verraad, die moontlikheid van verset. Uiteindelik is daar nooit werklike verset nie. Dit is ’n poging tót verset … maar dan hierdie verraad wat verraad is weens iets wat nie gebeur het nie. Wat waarskynlik glad nie gebeur het nie. KvdM: Ek het gepraat met mense, mense wat sê hulle was in die struggle, mense wat buite die landsgrense was, maar niemand vertrou mekaar nie. Niemand. As joernalis het ek gepraat met mense wat in die parlement is of met mense wat in die struggle was. Hulle vertrou jou glad nie. Hoekom vra jy? Wat wil jy weet? Wat is jou bona fides? Daai goed is altyd daar en niemand vertrou op die ou end mekaar nie. Dis vir my baie moeilik om met mense van ’n sekere tyd te praat, want niemand vertrou mekaar nie. Dis die vreemdste ding. Ek is getref deur die onderlinge wantroue tussen voormalige comrades, aktiviste wat met die Special Branch en spesmagte te doen gekry het. Daar was immers byna altyd ’n impimpi en polisiespioen in eie geledere. Daar is altyd ’n scape goat, uitverkoper, het ek agtergekom wanneer ek na oud-aktiviste luister. Die ouers van aktiviste en soldate wat slagoffers was, soek antwoorde, soek scape goats. En dikwels is die ou wat verantwoordelik gehou, uitgerangeer en verdoem word, dalk heeltemal onskuldig. In 2001 het Winnie Mandela ’n onderhoud aan my toegestaan. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Jy was nie ’n voorbok nie. Die motto van Eugene is juis doelbewus gekies as die sleutel tot Eugene, die karakter. Alhoewel Eugene die apartheidsfigure Eugene Terre’Blanche en Eugene de Kock oproep, selfs die skrywer Eugène Marais wat met bobbejane assosieer word, verwys die naam eintlik na Bertolt Brecht. Brecht se doopnaam is immers Eugen. Brecht self was ’n kommunis en sy werk en dramas was in diens daarvan. Agitprop. Eugene is dus omgekeerde agitprop, as ek dit so kan stel. Agitprop sonder dat die leser oor die kop gemoker word daarmee. Ek volg die moeiliker roete: Woede verbloem agter ’n stiff upper lip en unruffled houding. Eugene is stoïsyns, die volmaakte terroris en spioen wat niemand van ’n sinistere agtergrond of aksies sou verdink nie. Eugene ís ’n struggle-boek. ’n Leser, oud-politieke joernalis en Afrika-kenner, sê die boek is verkeerd gepitch. Dit bewys hoe die uitgewery sekere skrywers se werk vir die mark pitch. 7 7 HW: Ons moet afsluit. Ons het sommer met die deur in die onderhoud in geval. Gewoonlik moet jy darem aan die begin iets sê oor jou agtergrond … KvdM: Ek is ’n boorling van die Paarl, was op Laerskool Ebeneser en matrikuleer aan Hoërskool Noorder-Paarl. Op 18 my eerste solo-uitstalling van tekeninge gehou en alles verkoop gekry. Ek was van toe af bevriend met die kunstenaar Peter Clarke tot sy dood en deel van die groep struggle-artists van die 70’s en 80’s. Ek het deelgeneem aan groepsuitstallings soos die Second Carnegie Inquiry into Poverty exhibition, 1984 en die End Conscription Campaign exhibition wat deur die polisie gestop is. Een van my tekeninge was ’n wenner van die uitstalling en kunskompetisie wat by UWK gehou is. Dis deur die Universiteit aangekoop. Wat daarvan geword het, weet ek nie. Toe word ek taal-en kunsonderwyser totdat ek in 1996 die onderwys verlaat het om Klapperhaar te skryf. HW: Kollege. Wat was die invloede? Daar was mense soos Richard Rive toe jy op kollege was. KvdM: Ten spyte van sy arrogante narsistiese self, was Rive ’n groot invloed. Hy was sonder twyfel die beste onderwyser, dosent wat ooit my pad gekruis het. Ek was sku vir klasse, so nou en dan gesig gewys, want die lewe buite was baie interessanter. Ek was meer gereeld in die Kismet bioscope in Athlone en in pubs al het ek tot vandag toe nooit alkohol gedrink nie. Rive het gedink dié onverantwoordelikheid was baie snaaks. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Jy was nie ’n voorbok nie. Ek het hom beïndruk met ’n kortverhaal wat ek geskryf het, wat hy afgemaak het as average, natuurlik, maar in die personeelkamer, hoor ek, vertel hy van die wonderlike talent. Hy het my ingespan om te help met die transkribering van Olive Schreiner se handgeskrewe briewe vir sy boek oor Olive Schreiner: Letters 1871–1899. Ek het toegang tot sy boekery gekry en swart Amerikaanse- en Karibiese skrywers en digters ontdek, van Langston Hughes tot Aimé Cesaire. En hy het my voorgestel aan skrywers soos Jan Rabie, Uys Krige, Elsa Joubert en haar man [Klaas Steytler], Jack Cope, Guy Butler en ander. Aantekening 1 D d g 1. Die gedeelte wat uit finale teks gesny is: “Eugene is as seuntjie van heldeverering genees. In 1967 gaan woon hy vir die jaar by sy ma se tante op ’n plaasdorpie. Die tannie dink hy moet wegkom van slegte invloede in die ghetto. Daar stap hy elke dag na die skooltjie in die middedorp saam met ’n groep kinders van plase aan die buitewyke van die dorp. Hulle kom soggens langs die teerpad bymekaar en stap in ’n groep in dorp toe. Na die laerskool. En smiddae stap hulle as ’n groep terug. Die teerpad loop teen ’n lae helling op dorp toe. In die somer op pad huis toe swem die groter seuns kaalgat in die vlak poel in die spruitjie wat onder die teerpad deur loop. Daarna loop en rumoer die atlete, die rugbyspelers, grootbekke en kaartmanne in die middel van die teerpad verder. Waterslange en paddas hou in die poel onder die lae brug. Afskuwelike goed. Die slange vreet die paddas. In Februarie, die warmste tyd van die jaar, droog die spruit op en soos die water verdwyn, dwing dit slange en paddas nader aan mekaar tot hulle in ’n bondel saam in die modder wriemel. Soggens ry drie boertjies, twee broers en hulle suster met hulle trapfietse op die teerpad van hulle plaas af by Eugene- hulle verby na die hoërskool in die dorp. Vreemde wesens op fietse. Die seuns in skoolbaadjie, withemp en skooldas, styfspannende grys kortbroek, kniehoë kouse en bruin skoene. Smiddae as Eugene-hulle ná skool rugby oefen en later as gewoonlik huis toe stap, steek die boertjies hulle van agter verby. Die broers kom vinnig teen die skuinste afgery met hulle baadjiepunte al flappende in die wind. Hulle suster weer, trap met lang stadige hale. Sy’s lank en lomp soos ’n reier. En soos sy haar fiets trap, wys die bleekste melkwit bene. Dan koggel en skree die ouer seuns: Reier, reier! Die boertjies ignoreer die plaaskinders wat jil en koggel en skater. Die suster ry met ’n strak gesig verby. Een van die ouer meisiekinders sê: Daai boertjies gaan julle opdonner. Aag, ek bang’ie ’n boer nie, sê Eugene se held, ’n mannetjie in standard vyf, maar groot vir sy jare—hy’s die skool se atletiekheld, rugbyheld skopkoning. Hy swem die vinnigste, speel kitaar en hy vang slange en padda met sy kaalhande onder die bruggie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(2) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 HW: Jou ouers … KvdM: Eugene se ouers is losweg op my eie ouers gebaseer. Hulle het egter nie soos Eugene se ouers in ’n motorongeluk gesterf nie. Hulle was wat vandag as entrepreneurs bekend staan. Destyds was hulle net mense wat met enige ding sou handel dryf soos Eugene se ouers. Hulle het hulle hande stomp gewerk, soos hulle sê. My ouers se leuse was: Niemand het nog ooit van werk doodgegaan nie. En vandat ek ’n kind was, moes jy werk, want wie nie werk nie, kry nie kos nie. HW: Die entrepreneur is nogal ’n interessante element in die roman. Aan die een kant is daar hierdie kanalla-ding van die ma wat die vrou met haar kinders wat buite sit, inbring. Dan aan die ander kant hierdie ding van make do—kry die trok, doen hierdie ding, sorg dat ek my petrol of wat ook al kry, en bou dan ’n besigheid. Daardie soort van make do-element. KvdM: Hulle moes net. Die apartheidswetgewing het ontelbare struikelblokke in plek gestel om mense soos hulle tot die werkersklas te beperk. Maar hulle het geveg om hulle “eie baas” te wees. HW: Die prikkels vir die karakter Eugene? Wat het die karakter ge-trigger? KvdM: Ek wou aanvanklik, soos by Klapperhaar, ’n vroulike hoofkarakter hê. Toe kom die Covid 19-inperking. Ek het gaan sit en die roman koud begin skryf. ’n Medestudent se sogenaamde politieke betrokkenheid was die prikkel om ’n manlike antiheld te skryf, en die groot dryfveer was NB-Uitgewers se Groot Afrikaanse Romanwedstryd. Die sluitingsdatum vir inskrywings was 31 Augustus, vyf maande vanaf inperking. Die manuskrip wat vir die romankompetisie ingestuur is, was so goed as wat ek dit in die beperkte tyd, vyf maande, kon skryf. Ek het gedink ek het genoeg geskryf om die beoordelaars te betower. Die belangrike newekarakter Bella is nie in die oorspronklike manuskrip nie. Sonder Bella sou die finale teks byna fataal verskraal wees. HW: Dankie, Kirby. Ek het die roman baie geniet. Ek het gedink dit is ’n interessante boek. En ek dink dit staan uit wat die tekstuur betref. Dit maak nie verskoning dat hy daar is nie. Die karakter met al sy problematiek en psigiese struggle kom inderdaad sterk deur. Dan is daar die element van ’n wêreld wat aan die een kant verdwyn, maar andersins ook aanwesig bly. 8 Aantekening 1 D d Eugene is trots op sy held en sy side-kicks wat die durf het om die uitgegroeide boertjies te tart en hulle suster te koggel. Tot een middag. Die kaartmanne loop en raas in die middel van die pad. Die Boertjies kom verby gejaag en hulle suster sweef verby. Later, toe Eugene se helde nog kordaat kaal onder die bruggie staan en pronk, kom die twee boertjies teen die rivierwal af, elkeen met ’n knuppel in die hand, een van die eenkant van die brug, een van die ander kant af en sonder ’n woord begin hulle inlê met die knuppels. Eugene se helde koes en keer en probeer wegkom. Maar die boertjies het hulle aanval dae, miskien maande, beplan. En bo op die pad wag hulle pa met ’n sweep. En soos sy helde kaalgat onder die brug uitpeul, loop hulle hulle in die sweep vas. Kom hier julle hotnots, skree die boer. Eugene se helde hardloop straataf, kaalgat met lywe vol knuppel- en karwatsmerke oor hulle lywe, sonder dat hulle een hou ingekry het. So val die helde.” 9 9

https://www.ajol.info/index.php/tvl/article/view/232178/219291

Afrikaans

Sameer. H. Kareem Saturday, December 25, 2010 2:54 PM Saturday, December 25, 2010 2:54 PM Unfiled Notes Page 1 Unfiled Notes Page 2 Unfiled Notes Page 3 Unfiled Notes Page 4 Unfiled Notes Page 5 Unfiled Notes Page 6 Unfiled Notes Page 7 Unfiled Notes Page 8 Unfiled Notes Page 9 Unfiled Notes Page 10 Unfiled Notes Page 10

http://bsj.uobaghdad.edu.iq/index.php/BSJ/article/download/2906/2837

Afrikaans

Inleiding. Selfs ’n vlugtige ondersoek van die bogenoemde Rekenkundige leerplan toon dat die verhoudingsbegrip hier ’n sleutel- posisie beklee. Die berekening van per- sentasies, die berekenings in verband met enkelvoudige rente, kommissie, handels- korting, bankrotskappe, effekte en nog baie ander, is op die verhoudingsbegrip gegrond. In Suid-Afrika is onder Amerikaanse invloed die vormende waarde van sekere leervakke taamlik uit die oog verloor. Ge- volglik het sommige middelbare skole van Rekenkunde ’n „keusevak” gemaak, met die gevolg dat die Rekenkunde-onderwys heeltemal op die agtergrond geraak het. Vroeër was lees, skrywe en reken die drie hoekpilare van die onderwys. Die beleid om Rekenkunde hierdie sleutelpo- sisie te ontsê, het reeds sy wrange vrugte gehad. JVie alleen is daar vandag ’n aan- sienlike aantal onderwysers en onderwyse- resse aan beide middelbare en laer skole, wie se Rekenkunde-opleiding nie verder as standerd ses strek nie, maar daar word selís beweer dat ons rekenvermoë aan die kwyn is. Die probleemstelling. In die eerste plek is dit noodsaaklik dat daar ’n deeglike studie van die wis­ kundige verhoudingsbegrip, en die plek wat dit in die moderne denke beklee, ge­ maak word. In die tweede plek moet beslis vasge- stel word of die leerlinge wiskundige ver- houdings begryp. Dit is moontlik dat sekere wiskundige begrippe wat deur die leerplan, leerboeke en onderwysers as vanselfsprekend en bekend aanvaar word, tog te gevorderd is vir leerlinge in die aanvangsklasse van die middelbare skool. In die derde plek moet vasgestel word of die ontwikkeling van die wiskundige verhoudingsbegrip van leerlinge bevor- derlik is vir hul vermoë om relasies ook op ander gebiede in te sien, en of dit op die wyse hul denke ten goede kom. Die Rekenkundeleerplan vir die Trans- vaalse middelbare skole bepaal uitdruklik dat ingewikkelde berekeninge nêrens aan- gepak behoort te word nie. Die enigste moeilikhede wat leerlinge dan nog kan hê, is dat hulle die werk nie kan begryp nie. g In die derde plek moet vasgestel word of die ontwikkeling van die wiskundige verhoudingsbegrip van leerlinge bevor- derlik is vir hul vermoë om relasies ook op ander gebiede in te sien, en of dit op die wyse hul denke ten goede kom. Maar is Rekenkunde werklik so moeilik om te begryp? Dit í-ang van die reken- kundige begrippe af. Om hierdie piobleem — die reken- moeilikhede van middelbare skoolleerlinge — op te los, vereis ’n grondige studie van die belangrikste rekenkundige, en dus ook die wiskundige, begrippe. Die moderne wiskundige denke. Die rol wat die verhoudingsbegrip in die moderne wiskundige denke speel, kan ons soos volg opsom: Vir Wertheimer is produktiewe pro- bleemoplossing afhanklik van die verstaan van die strukturele en funksionele, die innerlike betrekkings12). i k di i ’ i g p Deur verhouding word die ruimtelike grootte van dinge as getalle uitgedruk. ’n Breuk is die betrekking tussen twee groothede. ’n Verhouding is in die taal van die wiskundige die betrekking tussen twee getalle6). g p Deur verhouding word die ruimtelike grootte van dinge as getalle uitgedruk. ’n Breuk is die betrekking tussen twee groothede. g Wiskundig: Indien ’n persoon die betrekking tussen twee getalle kan sien, beskik hy oor ’n verhoudingsbegrip. l i i i i g ’n Verhouding is in die taal van die wiskundige die betrekking tussen twee getalle6). Algemeen: Kan iemand die innerlike betrekkings in ’n probleem raaksien, dan beskik hy oor ’n nodige voorwaarde vir die oplossing daarvan. Ons kan dus ver- wag dat ’n persoon se verhoudingsbegrip ’n aanduiding sal wees van sy vermoë om enige probleem, waar betrekkingsinsig belangrik is, op te los. Histories. Die getalbegrip van die ou Egipte- nare'), Babiloniërs en Grieke2) was ’n 484 KOERS houding is ’n betrekking tussen twee ge­ talle. vierhoudingsbegrip. Die ontdekking van die irrasionale, die onmeetbare, wat nie met die verhoudingsbegrip gestrook het nie, het ’n krisis in die Griekse Wiskunde veroorsaak. Dit het meegebring dat die ontwikkeling van die Wiskunde feitlik van die tweede eeu voor Christus tot die sewen- tiende eeu na Christus stilgestaan het3). Archimedes het die Infinitesimaalrekening verrassend ver ontwikkel4), maar daarna was daar stilstand, omdat daar aan die idee van „indivisibilia”, dit is baie klein deeltjies, met ander woorde ’n atomistiese begrip, bly hang is. vierhoudingsbegrip. Die ontdekking van die irrasionale, die onmeetbare, wat nie met die verhoudingsbegrip gestrook het nie, het ’n krisis in die Griekse Wiskunde veroorsaak. Dit het meegebring dat die ontwikkeling van die Wiskunde feitlik van die tweede eeu voor Christus tot die sewen- tiende eeu na Christus stilgestaan het3). Archimedes het die Infinitesimaalrekening verrassend ver ontwikkel4), maar daarna was daar stilstand, omdat daar aan die idee van „indivisibilia”, dit is baie klein deeltjies, met ander woorde ’n atomistiese begrip, bly hang is. In die denke (begripsvorming, pro- bleemoplossing) is betrekkings fundamen- teel. Volgens Meumann is die sien van be­ trekkings nie die intelligensie self nie, maar is die sine qua non vir intelligensie7). q g In sy ondersoek oor die oordeel pro­ beer Marbe ’n betrekking tussen inhoude bepaal8). p Volgens Sassenjeld bestaan die tweede laag van die denke uit die verhoudings van die aanskoulike, om in die derde laag die vorming van begrippe moontlik te maak9). Newton het die atomistiese begrip ver- vang deur ’n verhoudingsbegrip deur te konsentreer op die verhouding van deel­ tjies wat dan tot ’n limiet nader5). Dit was die begin van die moderne Integraal- en Differensiaalrekening. Vir Duncker is produktiewe denke die skepping van ’n sinvolle verband uit leë betrekkings. Insig en „relatie-besef” is dieselfde10). S i ) Spearman veronderstel nog dat die kennis van betrekkings van self na vore kom1'). Die verhoudingsbegrip van kinders. Volgens Piaget het die kind aanvanklik Volgens Piaget het die kind aanvanklik 485 Denke en begripsvorming sielkundig beskou Die woord „relatie” of «relation” kan soms deur „betrekking”, en wanneer dit ’n meer wiskundige betekenis het, deur „verhouding” vervang word. Hierdie twee begrippe „betrekking” en „verhouding”, is baie nou aan mekaar verwant. ’n Ver­ KOERS toetse. Die eerste toets is heeltemal nie- rekenkundig van aard, die tweede het rekenopgawes gehad oor direkte eweredig- heid, die derde oor omgekeerde eweredig- heid, die vierde het die leerlinge se op- merksaamheid getoets, terwyl die vyfde toets meetkundig van aard was. In hierdie artikel sal alleen die eerste en die tweede toetse bespreek word. ’n eendimensionale verlioudingsbegrip. Wanneer hy vir die eerste maal skool toe gaan (leeftyd 6 jaar), kan hy reeds gelyk- tydige veranderinge in twee verskillende dimensies opmerk'3). p ) Die standerd VI-leerling se verhou- dingsbegrip is, volgens Wepener, reeds so ver ontwikkel dat hy by voorkeur van die breukmetode in die oplossing van ewere- digheidsomme gebruik maak. Hy begaan nog foute deur te deel waar hy moes ver- menigvuldig het, of omgekeerd’4). Inhoud: Enige toets is in ’n mate ’n kennistoets. Omdat in hierdie toetse geen navraag gedoen sou word omtrent die proefpersone se kennis van die term „ver- houding” nie, is die woord „verhouding” heeltemal weggelaat, en kom dit in geen vraag voor nie. g g g ) Veral Ieerlinge wat nog na standerd VI Rekenkunde neem, onthou die oplos- singsmetodes goed, selfs nadat hulle reeds die middelbare skool (standerds VI tot X) verlaat het. Die wiskundige verhoudingsbegrip van leerlinge word teen die agtergrond van betrekkings gesien. Daarom is die eerste toets nie ’n rekenkundige verhoudings- toets nie, maar word die leerlinge se ver- moë om die betrekkings tussen ongelyk- hede te bepaal vasgestel, sonder dat daar van getalle of van rekenkundige bewerking gebruik gemaak word. ) Kohnstamm beskou die verhoudings- begrip van die leerlinge wat vir die eerste keer na die middelbare skool gaan, as so swak dat hy twyfel of hulle met vrug wiskunde-onderwys kan ontvang15). Sillogisme-ondersoeke het aangetoon dat die formeel-logiese denkprestasies van veertienjariges swakker is as die van der- tienjariges. Turkstra meld egter dat die teenoorgestelde ook opgemerk is.16) Mei- sies het in die sillogisme-ondersoek beter gevaar as seuns.17) g g Die tweede toets is opgestel met die doel om die wiskundige verhoudingsbe­ grip van leerlinge op rekenkundige gebied te toets, en bestaan uit direkte eweredig- heidsomme. Teen hierdie vorm van ondersoek is o.a. deur Kohnstamm sterk besware ge- opper.18) O di k k di b i Standaard: Die vrae van elke toets is van maklik tot moeilik gegradeer deur gebruik te maak van verskillende voor- toetse, en is sover moontlik uit handboe- kies vir standerds vier en vyf verkry. TOETS 1. (Tyd 5 minute). TOETS 2 (Tyd 8 minute). Voorbeeld: Piet en Jan hardloop resies. Piet hardloop vinniger as Jan. Wie sal wen? Antwoord: Piet. Voorbeeld: Piet en Jan hardloop resies. Piet hardloop vinniger as Jan. Wie sal wen? Antwoord: Piet. Voorbeeld: As water gepomp word teen 500 gellings per uur, hoeveel sal in 5 uur gepomp word? Antwoord: 2,500 gelling. Voorbeeld: As water gepomp word teen 500 gellings per uur, hoeveel sal in 5 uur gepomp word? Antwoord: 2,500 gelling. Voorbeeld: As water gepomp word teen 500 gellings per uur, hoeveel sal in 5 uur gepomp word? Antwoord: 2,500 gelling. 1. Skrywe die volgende weer neer, maar nou in volgorde van belangrikheid: Prinsipaal, skoolseun, onderwyser, in- spekteur. g p p , g g 1. Hoe ver sal ’n motor teen 40 myl per uur ry in 3 uur? y 2. Hoeveel pond lusernsaad is nodig om 5 akkers te saai, as ’n mens 60 pond saad vir 3 akkers nodig het? p 2. Johannesburg is ’n deel van die Wit- watersrand. Walter is die grootste: die Witwatersrand of Johannesburg? g 3. In ’n drukkery is ’n masjien wat 400 koerante in 60 sekondes vou. Hoeveel sekondes sal dit neem om 1,000 koe­ rante te vou? g 3. ’n Plymouth ry vinniger as ’n Ford; ’n Chevrolet ry stadiger as ’n Ford; ’n Nash ry net so vinnig as ’n Chevro­ let. Sal ’n Nash vinniger ry as ’n Ply­ mouth? 4. Hoeveel is 116 groter as 42? 5 V l i di b k d l 4. Hoeveel is 116 groter as 42? 5 V l i di b k d l g 5. Vul in die ontbrekende getal in die volgende reeks: 6 18 54 .... 486 1458. 4. As jou ma my ma se suster is, wat is jou pa van my ma? g 6. ’n Man word 18 sjielings en ses pen­ nies betaal vir 6 uur se werk. Hoeveel moet hy kry vir 9 uur se werk? 7 A 2V2 j i l 90 i k g 6. ’n Man word 18 sjielings en ses pen­ nies betaal vir 6 uur se werk. Hoeveel moet hy kry vir 9 uur se werk? 7 A 2V2 j i l 90 i k 5. In volgorde van bo na onder het die Voortrekkervlag die volgende kleure: rooi, wit en blou. TOETS 1. (Tyd 5 minute). Skrywe nou eers die middelste kleur, dan die onderste en dan die boonste. y y 7. As 2V2 jaart materiaal 90 pennies kos, hoeveel pennies sal 3Vii jaart kos? 8 V d l 48 d J y y 7. As 2V2 jaart materiaal 90 pennies kos, hoeveel pennies sal 3Vii jaart kos? 8 V d l 48 d J p j 8. Verdeel 48 morge grond tussen Jan en Piet, sodat vir elke 5 morge wat Jan kry, Piet 7 morge kry. 6. Twee motors het dieselfde gewig en ry ewe veel; die een het groot wiele en die ander het klein wieletjies. Watter motor se bande sal die gouste slyt? 6. Twee motors het dieselfde gewig en ry ewe veel; die een het groot wiele en die ander het klein wieletjies. Watter motor se bande sal die gouste slyt? A i i 9. Verdeel £56 tussen Anna, Betta en Mieta, sodat Anna twee maal sovecl kry as Betta, en Betta twee maal soveel kry as Mieta. g y 7. As die trein van Johannesburg na Pretoria vfinniger as gewoonlik. ry, moet dit langer of korter stilstaan by die stasies tussenin, om die hele af- stand in dieselfde tyd af te lê? g y 7. As die trein van Johannesburg na Pretoria vfinniger as gewoonlik. ry, moet dit langer of korter stilstaan by die stasies tussenin, om die hele af- stand in dieselfde tyd af te lê? y 10. As 100 dele kalk bestaan uit 40 dele kalsium, 12 dele koolstof en 48 dele suurstof, hoeveel ton koolstof sal daar in 120 ton kalk wees? Tydsfaktor: In die tweede toets is die y 8. As water by ’n dam vinniger uitstroom as instroom, sal dit lank neem voordat die dam vol is, of hoe? y 8. As water by ’n dam vinniger uitstroom as instroom, sal dit lank neem voordat die dam vol is, of hoe? Tydsfaktor: In die tweede toets is die tydsfaktor van groot belang. Die aantal vrae wat ’n persoon in die vasgestelde tyd afhandel, sal grotendeels daarvan afhang of hy die nodige insig het om die bewer- king volgens die breukmetode te doen. Word vraag 2 van Toets 2 volgens die eenheidsmetode gedoen, dan is die stappe soos volg: 9. Waarvoor het ek die grootste blikkie nodig, ’n pond water of ’n pond klip- gruis? ê g 10. TOETS 1. (Tyd 5 minute). Piet sê: „Ek is my pa se ma se suster se dogter se seun”. Hoe kan jy dit verklaar? 487 KOERS Vir elke toets is ’n tydsbeperking vasgestel. Vorm: Die vrae moes kort, duidelik en ondubbelsinnig wees, en van so ’n aard dat die antwoorde ook kort en duidelik kon wees. Die bewerkings moes so maklik moontlik wees. Standaard: Die vrae van elke toets is van maklik tot moeilik gegradeer deur gebruik te maak van verskillende voor- toetse, en is sover moontlik uit handboe- kies vir standerds vier en vyf verkry. Vir elke toets is ’n tydsbeperking vasgestel. pp Om die rekenkundige begripsvermoë van leerlinge in sts. VI, VII en VIII te toets, en meer in besonder die verhoudings- begrip, het skrywer ’n toetsbattery op- gestel. y p g g Vorm: Die vrae moes kort, duidelik en ondubbelsinnig wees, en van so ’n aard dat die antwoorde ook kort en duidelik kon wees. Die bewerkings moes so maklik moontlik wees. Die vereistes wat aan die toetsbattery gestel is. Omvang: Die battery bestaan uit vyf KOERS 486 TOETS 1. (Tyd 5 minute). Die proefnemer, helpers en proefpersone. Skool A is ’n betreklike jong middël- bare skool op die Wes-Rand. Oorspronklik was daar net ’n laerskool, maar geleidelik in hoër standerds bygevoeg. Ten tyde van die ondersoek het die hoër afdeling pas die status van middelbare skool verkry. Vroeër was dit ’n Groep II-skool. In al vier die skole is die sogenaamde aanpassings- klasse nie getoets nie. g Daar is 5/3 x 60/1 = 100 pond saad di Daar is 5/3 x 60/1 = 100 pond saad nodig. i d di i d g Hier word die som in een stap gedoen, met groot tydsbesparing. g y p g Die resultate van die voortoets het duidelik geopenbaar dat sekere proefper- sone die vrae baie vinniger kan beant- woord as andere. Van die 38 proefpersone in Standerd VIII het vier al tien vrae reg beantwoord: een seun na ses minute en een meisie na sewe-en-driekwart minute. Aan die ander kant het een proefpersoon in standerd VI na sewe minute nog geen vraag reg beantwoord nie. Om almal dus ’n billike kans te gee om sommige van die vrae te beantwoord, en selfs om in die uitsonderlike geval volpunte te behaal, is die tydsbeperking op 8 minute gestel. Skool B is ’n groot gevestigde skool in die suidelike voorstede van Johannes­ burg. Sommige van die standerd VI-klas- se was nie in dieselfde gebou as die res van die skool nie, maar was in werklikheid die begin van ’n nuwe middelbare skool elders. Gevolglik is daar minder stan- derdsessers as standerdsewes getoets, en daar mag ’n mate van seleksie in die standerdsessers se guns gewees het. g g Skool C is ’n groot middelbare skool in Oos-Transvaal. In die gebied wat deur die skool bedien is, is daar ’n dwangko- lonie van die Departement van Volks- welsyn, en ’n gedeelte van die leerlinge kom uit die kolonie. Verder kom die meeste leerlinge van klein plasies of kleinhoewes wat deel vorm van ’n groot besproeiingskema. KOERS B 54 142 54 250 C 59 67 51 177 D 85 157 72 314 Totaal 274 431 230 935 Vir 3 akkers is 60 pond saad nodig vir 1 akker is 60/3 = 20 pond saad nodig. g Vir 5 akkers is 5 x 20 = 100 pond saad nodig. g Daar is dus minstens twee stappe nodig. Volgens die breukmetode is die bewerking soos volg: Die proefnemer, helpers en proefpersone. TABEL II. Die gemiddelde persentasies in behaal. SEUNS: Skool St. VI St. VII A 37.8 35.1 B 38.7 34.7 C 33.8 41.2 D 37.6 47.3 MEISIES: Skool St. VI St. VII St.VIII A 28.4 32.6 41.1 B 30.7 28.1 31.7 C 31.9 31.8 47.5 D 36.6 40.4 53.3 Toets 2 St. VIII 49.5 43.9 57.7 55.4 Die gemiddelde persentasies deur die proefpersone behaal in Toets I. SEUNS: Skool St. VI St. VII St. VIII A 52.4 55.8 67.3 B 57.3 54.1 61.2 C 49.4 57.5 72.8 D 53.3 63.0 68.4 MEISIES: Skool St. VI St. VII St.VIII A 43.8 53.1 63.0 B 48.1 49.9 56.7 C 54.1 55.5 61.6 D 46.6 58.9 65.4 Figuur 2 is ’n grafiese voorstelling van hierdie resultate. Di l d i klik In Figuur I verskyn ’n grafiese voor- stelling van hierdie resultate. Di l d i klik Die volgende is opmerklik: 1 I lk k l t di i i k g Die volgende is opmerklik: 1 Di h t di l b t 1. Die seuns het oor die algemeen beter as die meisies gepresteer. 2. Die twee plattelandse skole, C en D, het veral in standerds VII en VIII beter as die stedelike skole, A en B, ge­ presteer. 3. Die meisies van skool A toon ’n baie reëlmatige styging in persentasie behaal in al drie die standerds. 1. In elke skool presteer die meisies swak­ ker as die seuns van dieselfde skool. 2. Die seuns van die twee plattelandse skole C en D, het in standerds VII en VIII beter gepresteer as die seuns van die stedelike skole A en B. 3. Die meisies van skool A toon ’n reël- matiger styging in prestasie as die van die ander skole. p 3. Die meisies van skool A toon ’n baie reëlmatige styging in persentasie behaal in al drie die standerds. TABEL I. Die aantal proefpersone. SEUNS: Die aantal proefpersone. SEUNS: Skool ST. VI St. VII St. VIII Totaal A 76 79 37 192 B 63 106 109 278 C 66 52 50 168 D 103 143 81 327 Totaal 308 380 277 965 MEISIES: Skool St. VI St. VII St. VIII Totaal A 76 65 53 194 Skool D is ’n baie groot skool in ’n welvarende Wes-Transvaalse distrik. Die standerdsessers is minder as die standerd­ sewes omdat sommige standerdsesklasse nog by die laerskole was. Die seleksiefak- tor sal dus maar gering wees. Die leer- KOERS 488 488 linge in standerds VI, VII en VIII van hierdie skole het as proefpersone opgetree, en hulle onderwysers as helpers van die proefnemer. Die skrywer het persoonlik as proefnemer opgetree. Die aantal proef­ persone verskyn in Tabel I. 4. Die seuns in standerd VII van skool B het swakker as die van standerd VI gepresteer. linge in standerds VI, VII en VIII van hierdie skole het as proefpersone opgetree, en hulle onderwysers as helpers van die proefnemer. Die skrywer het persoonlik as proefnemer opgetree. Die aantal proef­ persone verskyn in Tabel I. 5. Met die uitsondering van skool D toon die lyn-grafieke ’n afwaartse neiging in standerd VII. (Ouderdom omtrent 14 jaar). 5. Met die uitsondering van skool D toon die lyn-grafieke ’n afwaartse neiging in standerd VII. (Ouderdom omtrent 14 jaar). Die resultate van die toetse. i idd ld j ) Toets 2. Die gemiddelde persentasies wat in Toets 2 behaal is, verskyn in Tabel III. Toets I. Die gemiddelde persentasies wat in Toets I behaal is, verskyn in Tabel II. TABEL V. Aantal lesperiodes vir rekenkunde en wiskunde Lengte van St.VI St. VII St. VIII Skool Period. R. W. R. W. R.. W. A 35 min. 5 2 4 5 4 5 B 35 min. 5 geen 2 5 2 5 C 33V& min. 6 2 4 6 5 6 D 35 min. 5 geen 3 4 3 4 Aantal lesperiodes vir rekenkunde en wiskunde Die betroubaarheidsgrense is bereken met die hulp van die formule r ± 2 . 1-r2 / N r ± 2 . 1-r2 / N r ± 2 . 1-r2 / N Waar r die korrelasiekwosiënt is, en N die aantal proefpersone. A i di li i di p p Aangesien die normaliteit van die ver- delings nie getoets is nie, is steeds van betroubaarheidsgrense gebruik gemaak. Di d id dh id di kill i KOERS 489 4. Die seuns van skole A en B en die meisies van skole B en C presteer swak- ker in standerd sewe as in standerd ses. X = die gemiddelde prestasie van die eerste groep. g p Z2 = 2 vir 95.46% basis. 5. Met die uitsondering van die seuns van skool D, toon die lyngrafieke ’n afwaartse neiging in St. VII. Z2 = 3 vir 99.73% basis. S di d d f ki S = die standaardafwyking van die eer­ ste groep. g g Daar is ’n duidelike ooreenkoms tus- sen Figuur 1 en Figuur 2. i k l i k i di l g g Daar is ’n duidelike ooreenkoms tus- sen Figuur 1 en Figuur 2. c, • • 1 - f 2 1 -f 2 waar S2=variansie= _ z . x . - ( Z .x ) n i i ' n i c, • • 1 - f 2 1 -f 2 waar S2=variansie= _ z . x . - ( Z .x ) n i i ' n i g g Die korrelasiekwosiënt van die resul- tate van nie-rekenkundige en rekenkun- dige toetse gesamentlik is bereken. Dit verskyn in Tabel IV. n i i n i X’, s’ en n’ is die ooreenkomstige simbole vir die tweede groep. g p As mil tussen die grense lê, is die ver- skil nie duidend op die basis wat gebruik is nie. y Die betroubaarheidsgrense (95% ba­ sis) is bereken, dit is .09 bo en onder die gegewe waardes. Om die bespreking te vergemaklik sal ons vooraf afspreek dat onder „Wiskunde” net Algebra en Meetkunde verstaan word, terwyl Rekenkunde as ’n aparte vak beskou word. Dit sluit aan by die gangbare ge­ bruik in Suid-Afrika. Spreek ons egter van die „wiskundige verhoudingsbegrip” dan word Rekenkunde daarby ingesluit. TABEL IV. Die korrelasies tussen Toets 1 en Toets 2 en 3 gesamentlik. Standerd Seuns Meisies VI 0.42 0.34 VII 0.49 0.56 VIII 0.52 0.52 TABEL VI. i f Die persentasie proefpersone wat sowel rekenkunde as wiskunde neem. Die duidendheid van die verskille in die gemiddelde aantal punte behaal, is getoets deur van die volgende formule ge­ bruik te maak om die grense te bereken. SEUNS: Skool St.VI St. VII St. VIII A 100 97.5 78.4 B 0 100 84.4 C 53.1 100 98 D 0 87.4 92.6 KOERS Grenss = X — XI ± Z2 ^ 2 n n‘ 490 MEISIES: Skool St. VI St. VII St. VIII A 22.2 3.1 20.8 B 0 9.8 11.1 C 57.6 10.4 20.8 D 0 40.8 54.2 ’n verhouding bepaal moet word. Dat skool C so goed gepresteer het, moet toegeskry- we word aan die feit dat daar besondere aandag aan die begrippe gegee word. By die ander skole was daar toenemende ver- warring tussen die begrippe „soveel gro- ter as” (vraag 4) en „soveel keer groter as” (vraag 5). Skool C het daardeur ’n voorsprong in al die toetse behaal. ’n Faktor wat dus ’n sterk invloed uitoefen, is behoorlike en intensiewe aandag aan begrippe soos „groter as”, „so groot as”, „soveel groter as”, „soveel keer so groot as”, „soveel keer groter of kleiner as”, „watter breuk is a van b?”, „kleiner as”, en „soveel keer so klein as”. Wanneer die grafiese voorstellings ge- raadpleeg word, is die invloed van die Rekenkunde- sowel as Wiskunde-onderwys duidelik. Dit is dus nie nodig om dit in besonderhede te bespreek nie. Ons stip nog net die volgende aan: Standerd VI: 53% van die seuns en 71% van die meisies kon nie minstens 40% van die sommetjies in die voorgeskrewe tyd reg doen nie. Die meerderheid standerd VI- leerlinge van hierdie vier skole beskik nie oor ’n voldoende verhoudingsbegrip om eweredigheidsomme met insig volgens die breukmetode te doen nie. Die invloed van die aantal lesperiodes per week. p Rekenkunde: In die vier skole word die volgende aantal periodes in standerds VI, VII en VIII aan rekenkunde bestee. Skool A: 5, 4, 4. Skool B: 5, 2, 2. Skool C: 6, 4, 5. Skool D: 5, 3, 3. Skool A: 5, 4, 4. Sk l B 5 2 2 Skool B: 5, 2, 2. Sk l C 6 4 5 Die ontwikkeling in standerds VI, VII en VIII. Skool C: 6, 4, 5. Sk l D 5 3 3 Skool D: 5, 3, 3. L t di t Laat ons die prestasies van die twee stedelike skole, A en B, en die twee platte­ landse skole, C en D, met mekaar vergelyk. Ons bemerk onmiddellik dat ofskoon skool B skool A in standerd ses oortref, skool A, wat meer aandag aan Rekenkunde gee skool B in standerds sewe en agt ver oor­ tref in beide die rekenkundige en nie- rekenkundige toetse. Die ooreenkoms in prestasies in die twee toetse is van beson­ dere belang. Die persentasie wat deur die proefper­ sone vir die verhoudingsomme in stan­ derds VI en VII behaal is, verskil nie duidend van mekaar nie. Ofskoon die standerd-agts al veel meer van die laer- skool-eweredigheidsomme vergeet het, presteer hulle statistics duidend beter as die standerdsewes. Moontlik vind ’n deurbraak van die verhoudingsbegrip eers op hierdie stadium plaas. ’n Soortgelyke verskynsel merk ons op wanneer ons skole C en D vergelyk. Die seuns van skool C presteer in beide toetse in standerds ses en sewe swakker as die Toets 2: Vrae 4 en 5. Aan die wyse waarop hierdie twee vrae beantwoord is, is besondere aandag gegee. Vraag 4 ver- eis alleen aftrekking terwyl in vraag 5 eers 491 KOERS KOERS middelbare skool. Kohnstamm het ’n soort- gelyke Rekenkundetoets op kinders van 12 of 13 jaar toegepas; die resultaat was „in hoë mate bedroewend en verontrus- tend.”’9) P. M. van Hiele handel oor die aanvangsonderwys in Meetkunde. „In aan- merking daarvoor komen vooral het op- pervlakte begrip, de breuken en de ver- houdingen. Ervaringen van de laatste ja- ren hebben ons geleerd, dat van de drie genoemde onderwerpen de leerlingen vrij- wel uitsluitend schijnkennis meebren- gen”.20) middelbare skool. Kohnstamm het ’n soort- gelyke Rekenkundetoets op kinders van 12 of 13 jaar toegepas; die resultaat was „in hoë mate bedroewend en verontrus- tend.”’9) P. M. van Hiele handel oor die aanvangsonderwys in Meetkunde. „In aan- merking daarvoor komen vooral het op- pervlakte begrip, de breuken en de ver- houdingen. Ervaringen van de laatste ja- ren hebben ons geleerd, dat van de drie genoemde onderwerpen de leerlingen vrij- wel uitsluitend schijnkennis meebren- gen”.20) in skool D, maar in St. VIII beter. Moont- lik is die feit dat skool C 5 periodes per week aan Rekenkunde bestee, teenoor die drie per week van skool D afdoende ver- klaring. Die meisies van skool D vaar egter deurgaans beter as die van skool C in die rekenkundige toets. Dit kan egter verklaar word dat deur die verskil in aan- dag aan die Wiskunde-onderwys. in skool D, maar in St. VIII beter. Moont- lik is die feit dat skool C 5 periodes per week aan Rekenkunde bestee, teenoor die drie per week van skool D afdoende ver- klaring. Die meisies van skool D vaar egter deurgaans beter as die van skool C in die rekenkundige toets. Dit kan egter verklaar word dat deur die verskil in aan- dag aan die Wiskunde-onderwys. KOERS g y Wiskunde: Raadpleeg ons Tabel VI dan bemerk ons dat die volgende persen- tasies meisies Wiskunde in standerds VI, VII en VIII onderskeidelik neem: Skool C: 57.6 10.4 20.8 Skool D: 0 40.8 54.2 Di Wi k d d i S VI f g y Wiskunde: Raadpleeg ons Tabel VI dan bemerk ons dat die volgende persen- tasies meisies Wiskunde in standerds VI, VII en VIII onderskeidelik neem: Skool C: 57.6 10.4 20.8 Skool D: 0 40.8 54.2 i i i S f tasies meisies Wiskunde in standerds VI, VII en VIII onderskeidelik neem: Skool C: 57.6 10.4 20.8 Skool D: 0 40.8 54.2 Dat ’n gebrekkige verhoudingsbegrip een van die hoofoorsake is van rekenmoei- likhede op die middelbare skool, sien ons ook in verband met die breukbegrip. Cath sê: „op de lagere school verdeelt men een appel of een taart en komt zo tot het be­ grip van een breuk. In het middelbaar onderwijs is een breuk een horizontale streep met een getal er boven en er on- der”.21) Tussen die laer en die middelbare skool moet die leerling dus op een of ander manier tot ’n behoorlike begrip van verhouding kom. Die Wiskunde-onderwys in St. VI oefen nie veel invloed op die ontwikkeling van die wiskundige verhoudingsbegrip nit nie, maar in standerds VII en VIII word die invloed duidelik. Die ontwikkeling van die verhoudings­ begrip wissel aansienlik van skool tot skool. In die eerste plek is dit toe te skrywe aan die wisselende aantal lesperiodes wat in die verskillende skole per week aan Rekenkunde-onderwys toegestaan word. Ten tweede hang dit af van die aandag wat begrippe in die onderwys van Reken­ kunde geniet. In die derde plek oefen die Wiskunde-onderwys hier ook sy invloed uit — in standerd VI minder as in stan­ derds VII en VIII. Di ikk li di h di b Die aansluiting tussen laer en middelbare onderwys. Rekenkunde: In Suid-Afrika vorm die verhoudingsbegrip die einde van die Re­ kenkunde-onderwys aan die laerskool; dit behoort ook die begin van die Rekenkunde- onderwys aan die middelbare skool te wees. Die strewe moet wees om die verhoudings­ begrip, deur die veelvuldige oefening in die oplossing van eenvoudige probleme, te laat posvat. Ingewikkelde somme wat moet opgelos word volgens Teëls wat van buite geleer moet word, is skadelik. Die ontwikkeling van die verhoudingsbe­ grip op rekenkundige gebied het vormen- de waarde vir die verhoudingsbegrip op nie-rekenkundige gebied. 3. Ibid, 20. 4. Ibid, 54. 5. Beth, H. J. E,.: Newton’s Principia, 84. 6. Russell, B.: The principles of mathema­ tics, 149. 1. Boyer, C. B.: The concept» of the cal- cules, IS. 2. Ibid, 18. Die taak van die iniddelbare skoal. Die taak van die iniddelbare skoal. minarium voor paedagogiek aan de Univer- siteit van Amsterdam” kom in bladsy 14 tot die volgende slotsom: „Dit was in waarheid een pijnlijke verrassing”. In die eerste plek moet die verhoudings­ begrip sy ereplek ontvang as die saam- hindende faktor van die hele middelbare Kekenkunde-onderwys. g Om deur die gebruikmaking van ver- houdings die Meetkunde-onderrig by die Rekenkunde te laat aansluit, is nuttiger as om met definisies, aksiomas en stel- lings te begin. Daarvoor geld Langeveld se waarskuwing „En mag ik daaruit — meedelen, dat wat logisch elementair is, dat psychologisch nog geenszins behoeft te zijn.”22) y Twecdens moet die ietwat beperkte begripsvermoë van die leerlinge wat vir die cerste keer op die middelbare skool kom, in aanmerking geneem word. Dit ver- dien sterk oorweging dat die laer skool verhoudingsomme hoofsaaklik volgens die eenheidsmetode behoort te doen. Deur die broukmetode aan die middelbare skole oor te laat, ontvang die middelbare skool ’n spesifieke taak, wat die begripsvorming van die leerlinge betref. Daardeur sal dit ook moontlik wees om vrugbare koordina- sie met Algebra en Meetkunde te bewerk- stellig. Die begrip en begripsvorming moet op die voorgrond geplaas word. j ) Waar die Rekenkunde en Meetkunde die verhoudingsbegrip by die leerling kan tuisbring, kan die Algebra hierop voortbou deur die bewerkings in formules vas te lê, nadat vooraf voldoende aandag aan die hoofbewerkings met natuurlike getalle ge­ gee is. Algebra en Meetkunde. 1. In die Wiskunde het die verhoudings­ begrip deur al die eeue ’n sentrale plek beklee. Die toetse het aangetoon dat die leer­ linge wat ■wel in st. VI Wiskundeonderrig ontvang na die eerste halfjaar nie bedui- dend beter gevaar het as die wat geen Wiskunde-onderrig in standerd VI ontvang het nie. 2. Leerlinge wat vir die eerste keer na die middelbare skool gaan het meesal nog geen behoorlike verhoudingsbe­ grip nie. In die aanvangswiskunde word te min aandag aan die verhoudingsbegrip gegee, met die gevolg dat daar weinig aanslui- ting by die laerskoolrekenkunde is. Hier­ die saak is in Nederland ook ondersoek en „Mededelingen No. 23” van die „Nutsse- 3. Die ontwikkeling van die wiskundige verhoudingsbegrip van leerlinge is be- vorderlik vir hulle denke, ook op nie- wiskundige gebied. 3. Die ontwikkeling van die wiskundige verhoudingsbegrip van leerlinge is be- vorderlik vir hulle denke, ook op nie- wiskundige gebied. A. J. van Rooy. g g Pretoria. A. J. van Rooy. Die verhoudingsbegrip en die onderwys. Die middelbare skool: In Nederland gaan die leerlinge op min of meer dieself- de ouderdom as in Suid-Afrika na die KOERS 492 Die taak van die iniddelbare skoal. VOETNOTE: 493 KOERS KOERS 7. Langeveld, M. J.: Inleiding tot de studie der paedagogische psychologie van de mid­ delbare schoolleeftijd, vijfde druk, 296. eweredigheidsomme, Ongepubliseerde M. Educ.-verhandeling, Stellenbosch, 81. g , g p Educ.-verhandeling, Stellenbosch, 81. g 15. Nutsseminarium, Universiteit van Amster­ dam; Mededelingen nr. 32, 19. 8. Ibid, 297. ; g , 16. Langeveld; a.w., 152 en 153. ; g , 16. Langeveld; a.w., 152 en 153. 9. Ibid, 309. g ; 17. Ibid, 154. 10. Duncken, K .: Psychologie des produktiven Denkens, aangehaal deur Langeveld: Paed. psychologie, 242. 18. Kohnstamm, Ph.: Keur uit het didactisch werk, 75. p y g , 11. Langeveld: a.w., 400. , 19. Mededelingen nr. 32, 18. g 12. Vinacke, W .: The psychology of thinking, 177. 20. Van Hiele, P. M.: Pakkende materiaal ter inleiding van meetkundige grondbegrippen, Euclides, 30e Jaargang, 1954/55, v-vi, 251. 13. Piaget, J.: The child’s conception of num­ ber, 10. g g 21. Cath: Jules Henri Poincare, Euclides, 30e Jaargang, 272. , 14. Wepener, F. C.: Die breukmetode versus die eenheidsmetode in die oplossing van g g 22. Langeveld: a.w. 153. KOERS 494

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1626/1728

Afrikaans

LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE jekte, objekte, relasies tussen subjekte en subjekte, subjekte en objekte en ook rela­ sies tussen objekte en objekte. Daar is verder die wette, die relasies tussen wette en subjekte, wette en objekte. Ook is daar nog die strukture, samelewingsverbande, gemeenskappe, samehange, ens. ens. En in die veld van ondersoek lê ook lewe, dood en onsterflikheid. Aangesien Wysbegeerte hom met die werklikheid besig hou, die werklikheid soos (lit gegee is, en aangesien alle wysgere deur alle eeue inet dieselfde werklikheid te doen het, daarom, omdat lewe, dood en onsterf­ likheid (?) deel van hierdie werklikheid is, het ook die wysgere deur die eeue heen bespiegelinge oor hierdie aspek van die werklikheid gehad. Omdat ook die Skrif- matige Wysbegeerte met dieselfde werklik­ heid te doen het, wat dit in die lig van die Skrif wil bestudeer, daarom moet ook die Calvinistiese wysgeer hom besin op sake soos lewe, dood en onsterflikheid. Die Wysbegeerte bestee van die vroegste begin af tot vandag toe baie aandag aan die drie. Voordat ons egter die geskiedenis nagaan en vasstel wat die beskouinge hier- oor is, is dit noodsaaklik om eers die eie beskouing weer te gee. Dit kan dan slegs verdiep word deur die lig van die geskie­ denis daarop te laat val. Van hierdie drie is slegs die onsterflik­ heid nie sintuiglik waarneembaar nie. Is dit nou daarom minder vatbaar vir oor- peinsing en bestudering as die ander twee? „Slegs sintuiglik waarneembare feite is be- studeerbaar”, dit is die opvatting van die Positiviste. Hierop wou die Neo-positivis verbeter, want vir hom bestaan daar ook nie-sintuiglik waarneembare feite soos o.a. die waardes en die siel van die mens, en ook hulle is bestudeerbaar. Ons het waar- dering vir die kritiek van die Neo-positivis op die Positivis, maar self wil ons nie by die Neo-positivisme bly staan nie : Alles wat God geskape het en in die hand van die mens gegee het om daaroor te heers, is wetenskaplik bestudeerbaar. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE Dit sou ek, ook in navolging van Totius, Teo­ logie won noem. Ons wil dus op 011s voor- wetenskaplike Skrifkennis as fondament die wetenskaplike gebou, ook m.b.t. die eie antropologie, opbou. Die inhoud van die wetenskaplike gebou, van 011s mensbeskou­ ing, sal egter geheel en al bepaal word deur skouing deeglik onder oë te neem en hier­ die mensbeskouing te verdiep na ’n ver- frissende bad in die geskiedenis van die Wysbegeerte. Vandaar dat hierdie betoog hoofsaaklik die vorm van ’n geloofsbely- denis sal aanneem. die einde van alle teëspraak. Ons wil ons mensbeskouing vestig op hierdie fondament en liierin lê die groot verskil tussen ons en G. C. van Niftrik met sy „Zie, De Mens”, waarin liy ’11 niensbeeld wil gee deur ’11 analise van die menslike natuur van Christus te maak waarvan Sy goddelike natuur losgemaak is. Hierdeur probeer hy 0111 ’11 niensbeeld op te bou deur die vol- maakle mens, Christus, te analiseer 11a aan- leiding van die Skriftekening van Christus se menslike natuur; ’n mensbeskouing wat dan ook volmaak moet wees. U voel dat Van Niftrik van die Bybel ’n wetenskaplike handbook maak en dit mag nie; nog min­ der is dit menslik moontlik om die twee nature van Christus te skei — dit sou ’11 vernietiging van Christus heteken ! ’n Skrif- matige wetenskap wil op die Skrif gefun- deer wees, maar dan ondersoek dit altyd iets kosmies van aard, iets wat binne die heersersterrein van die mens lê. En dit is hierdie iets wat ondersoek word wat die omvang en inhoud van ens kennis bepaal. Om jou cgter te fundeer op die Skrif, is dit niters noodsaaklik dat ons sal weet wat in die Skrif staan cn daarom is Skriflesing ’11 uiters noodsaaklike vereiste; daarson- der sou ’n beroep op die Skrif nie moontlik wees nie. Vir ’n Skrifmatige mensbeskou­ ing moet ons ook weet wat die Skrif leer aangaande die mens. Hierdie kennis wat die Skrif ons bind, noem ons voor-weten- skaplike kennis en hiervan kan ons vir 011s ’n wetenskaplike verantwoording gee. Dit sou ek, ook in navolging van Totius, Teo­ logie won noem. Ons wil dus op 011s voor- wetenskaplike Skrifkennis as fondament die wetenskaplike gebou, ook m.b.t. die eie antropologie, opbou. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE As studieveld lê daar dus voor ons die hele aardse skep- ping in sy veelkleurige rykdom van sub- Lewe, dood en onsterflikheid: hierdie drie vorm in die tema ’n eenheid en lê op hierdie lesing ’n baie welkome beperking want, omdat van onsterflikheid alleen spra- ke is by die mens (en wil ons nog nie op hierdie stadium beweer dat ons onsterflik­ heid in sy gangbare betekenis aanvaar nie), daarom beperk die opskrif ons tot die be­ skouing slegs van die mens; en lewe, dood en onsterflikheid slegs by die mens. En dan nog is dit onmoontlik om reg aan die onderwerp in die bestek van een lesing te laat geskied, aangesien ons eintlik die geskiedenis van 26 eeue van denkontwikke- ling moet behandel, en dit kan net nie. Ons is derhalwe genoodsaak om ons eie mensbe- 449 KOERS KOERS die einde van alle teëspraak. Ons wil ons mensbeskouing vestig op hierdie fondament en liierin lê die groot verskil tussen ons en G. C. van Niftrik met sy „Zie, De Mens”, waarin liy ’11 niensbeeld wil gee deur ’11 analise van die menslike natuur van Christus te maak waarvan Sy goddelike natuur losgemaak is. Hierdeur probeer hy 0111 ’11 niensbeeld op te bou deur die vol- maakle mens, Christus, te analiseer 11a aan- leiding van die Skriftekening van Christus se menslike natuur; ’n mensbeskouing wat dan ook volmaak moet wees. U voel dat Van Niftrik van die Bybel ’n wetenskaplike handbook maak en dit mag nie; nog min­ der is dit menslik moontlik om die twee nature van Christus te skei — dit sou ’11 vernietiging van Christus heteken ! ’n Skrif- matige wetenskap wil op die Skrif gefun- deer wees, maar dan ondersoek dit altyd iets kosmies van aard, iets wat binne die heersersterrein van die mens lê. En dit is hierdie iets wat ondersoek word wat die omvang en inhoud van ens kennis bepaal. Om jou cgter te fundeer op die Skrif, is dit niters noodsaaklik dat ons sal weet wat in die Skrif staan cn daarom is Skriflesing ’11 uiters noodsaaklike vereiste; daarson- der sou ’n beroep op die Skrif nie moontlik wees nie. Vir ’n Skrifmatige mensbeskou­ ing moet ons ook weet wat die Skrif leer aangaande die mens. Hierdie kennis wat die Skrif ons bind, noem ons voor-weten- skaplike kennis en hiervan kan ons vir 011s ’n wetenskaplike verantwoording gee. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE die dier moet gesoek word in die skeppingskarakter van die mens. Deur hom na Sy beeld te skape, het God die mens „kind van God” gemaak en daarom beteken „menswees” in sy diepste „kind van God wees”. Dat die mens as kind van God geskape is, beteken niks anders as dat God met die mens ’n verbond gemaak het nie: Ek sal vir jou ’n God wees en jy sal vir My ’n kind wees. God het as ’t ware die hand van die mens gevat, waardeur die mens Sy hand kon neem en met God kon wandel. Die mens moet kraglens hierdie verbond, wat deel uitmaak van sy skeppingsaard, met God wandel, gehoorsaam wees aan Sy gebooie, hy moet luister na die stem van sy Skepper. Gehoorsaamheid aan God se ge­ booie lê dus opgesluit in my menswees, lê in die skeppingsaard van die mens opge­ sluit. En in die gehoorsaamheid aan die wette van God en aan die God van sy wette moet die mens profeet, priester en koning wees: verkondig, dien en heers. Hierdie drie ample lê onafskeibaar opge­ sluit in my mcns-wees en as mens, dus as profeet, priester en koning, moet ek aan God en Sy wette gehoorsaam wees. 1 }y ons voorwerp van studie; die gegewe werk- likheid, nl. die mens, nader bepaal: lewe, dood en onsterflikheid. ’n Mensbeskouing wat op die Skrif gegrond wil wees, het ek gegee in my Aoers-artikel: Die Mens, die Liefde en die Sedelike. Ek hoef dit nie weer hier te herhaal nie; dit kan ek as bekend veronderstel. ’n Paar verdere lyne sal egter getrek moet word na aanleiding van Skrif- gegewens. g g Op die sesde skeppingsdag het God die mens geskape nadat die aarde toeberei was om hom te onlvang, en wel deur horn te formeer uit die stof van die aarde en in sy neus te blaas die asem van die lewe. God het die mens na sy beeld geskape en hom laat beers oor die hele aardse skep- ping. God het die mens en slegs die mens geskape na Sy beeld en gelykenis. Hierin lê dadelik opgesluit die verskil tussen die mens en die res van die skepping; niks an­ ders is na die beeld van God geskape nie. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE Die inhoud van die wetenskaplike gebou, van 011s mensbeskou­ ing, sal egter geheel en al bepaal word deur As ons ’11 paar oomblikke stilstaan by ons eie mensbeskouing dan wil ons dit dui- delik stel dat ook bier ons kennis van die ..Onsienlike” ons kennis van die sienlike bepaal. Ons mensbeskouing moet Skrifma- tig wees en daarom moet dit gebou wees op die fondament van die Skrif. Deur dit te bou op die Skrif, is dit nie noodwendig teologies nie, want ’n Skrifwaarheid en ’n teologiese bevinding is nie dieselfde nie. Teologie is ’n wetenskap, dus mensewerk en derhalwe net so feilbaar soos alle ander wetenskappe en mensewerke. Die Woord van God daarenteen is die waarbeid en on- feilbaar. Watter soort mens ek is, bepaal watter soort teologie ek sal hê; en die vorming van my menswees hang van baie faktore af, o.a. my huislike opvoeding en my vorming deur die kerk met sy katki- sasie en Woordverkondiging. Aan alle teolo­ gie lê ’n lewens- en wêreldbeskouing ten grondslag; elke teoloog teologiseer vanuit ’11 vooraf ingenomc standpunt •— dink maar aan die verskil tussen ’n Gereformeerde teoloog, ’n Rooms-Katolieke teoloog en ’n heidense teoloog. Vir ons fundering op die Skrif gaan ons ons stel op Skrifwaarhede, die Skrif wat ’n geopende boek is en deur almal gelees kan word. Die interpretasie van die Skrif geskied hier, soos in elke ander geval vanuit ’n bepaalde lewens- en wêreldbeskouing, i.e. die Calvinistiese le­ wens- en wêreldbeskouing, waar uitgegaan word van die beginsel dat die liybel die Woord van God is, en God is die Waar- heid; daarom is ’n beroep op die Woord 450 KOERS die mens ook as ’n skepsel geskape wat nie verganklik is nie, wat nie sou sterwe nie; God het die mens met die ewigheid in sy hart geskape. Hy het dus ’n besondere skepsel geskape wat verskil van alle ander skepsels: die mens is die enigste van die skepsels wat na die beeld van God geskape is en wat die ewigheid in sy hart het. Tog bly die mens skepsel, hy is geen god nie, besit geen goddelike eienskappe nie, hy is formeer uit die stof van die aarde en lewe deur die asem in sy neusgate geblaas. Saam met die res van die aardse skepping verskil die mens radikaal van God. Die wesensver- skil tussen die mens en bv. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE Tog is God nie hierdeur die makrokosmos en die mens die mikrokosmos, of God die makrotcos en die mens die mikroteos nie — nee, God is as Skepper en Wetgewer radi- kaal verskillend van die mens: niks van God is in die mens nie en niks van die mens is in God nie. Maar die mens is ook nie slegs minder volmaakte vorm en God die volmaakte vorm nie. Ons verwerp die Aristoteliese en Thomistiese standpunt dat die mens uit vorm en materie en God slegs uit vorm sou bestaan. Hierdie beskouing word deur die Skrif by die wortel afgesny. God het die mens na Sy beeld en gelykenis geskape en aan hom sy taak en terrein ge­ gee, nl. heerskappy oor alle aardse skep- sele. Die mens is as profeet, priester en koning geskape en toegerus met ware ken- nis, geregtigheid en heiligheid — hierin kan die beeldskap gesien word. God het 451 KOERS KOERS KOERS mentele ongelykheid die mens. Die mens met die ewigheid in sy hart sal nou die dood sterwe. hierdie mens was daar van vryheid nog geen sprake nie. As ons die term mag ge- bruik, sou ons sê dat vryheid geen „we- senstrek” van die mens is nie. Van vryheid is daar by die mens eers sprake na die son- deval; non eers kon die mens verlos word van die slawehande. Gehoorsaamheid en vryheid kan dus nie op dieselfde vlak in ons mensbeskouing geplaas word nie, gehoor­ saamheid lê baie dieper as vryheid. Hierop kan ons tans egter nie verder ingaan nie. hierdie mens was daar van vryheid nog geen sprake nie. As ons die term mag ge- bruik, sou ons sê dat vryheid geen „we- senstrek” van die mens is nie. Van vryheid is daar by die mens eers sprake na die son- deval; non eers kon die mens verlos word van die slawehande. Gehoorsaamheid en vryheid kan dus nie op dieselfde vlak in ons mensbeskouing geplaas word nie, gehoor­ saamheid lê baie dieper as vryheid. Hierop kan ons tans egter nie verder ingaan nie. En tog laat God nie vaar die werke van Sy hande nie — ook die algehele ver- dorwe mens laat God nie vaar nie, die mens My nog mens met alles wat dit impliseer. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE God soek die mens in die tuin op en kom direk na die sondeval met die genadebe- toning, die verlossingswerk wat in Christus se vleeswording en kruisdood kulmineer. Verlossing is vrymaking van die sonde en daarom is daar van vryheid liy die mens eers sprake na die sondeval. Eers nou kon die mens verlos word van die sonde en daarom is die term „vryheid” so vol van God se genade : vryheid, verlossing, genade — watter heerlike inhoud verkry hierdie term nie as dit gesien word in die lig van die Skrif nie! Vryheid hang derhalwe ten nouste saam met die herstel van die beeld van God in die mens deur die uitverkie- sende genade van God, die moontlikheid aan ons geskenk om weer met God te wan- del, om weer kind van God te word, om dus weer in die ware sin van die woord mens te wees. God is nie alleen Skepper nie maar ook Herskepper. Hierdie verhouding waarin God die mens tot Horn geplaas het, is spoedig deur die mens verlireek met die sondeval: „God weet dat as julle daarvan eet, julle oë sal oopgaan, sodat julle soos God sal wees deur goed en kwaad te ken” — Gen. 3 : 5. En hier kom die influistering van satan waar­ in die mens aangespoor word om te wil word soos God is, om self God te word. Ongehoorsaamheid aan Sy gehooie, gebods- oortreding, ’n oorstap oor die wet heen na God toe om te word soos God is, die god- wording van die mens — dit is sonde. Na hierdie verleiding van satan luister die mens en val in sonde. Van die mens se kant af verlireek hy die verbond wat God met hom gemaak het! Wat gebeur nou? Nou word bewaarheid die waarskuwing in Gen. 2 : 1 7 : „want die dag as jy daar­ van eet, sal jy sekerlik sterwe”. En hier- mee gepaard gaan die vloek wat uitge- spreek word oor die hele aarde. Die mens word egter in die besonder getref, want hy sal terugkeer tot die aarde waaruit hy geneem is, „want stof is jy en tot stof sal jy terugkeer”, Gen. 3 : 19. As Calvinis liely ons die algehele verdorwenheid van die mens na die sondeval. Nou is hy nie meer kind van God nie, maar kind van satan. Nou het die beeld van God in hom verlore gegaan. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE Nou kenmerk ’n funda- Ten diepste gesien, lê aan hierdie in­ fluistering van satan en die daarmee ge- paardgaande begeerte van die mens ten grondslag die illusie dat die mens die mag het om te kies. Tog was dit niks anders as ongehoorsaamheid nie, dit was gebods- oortreding, ’n oorskreiding van die grens tussen God en kosmos. In der waarheid het die mens geen kiesmoontlikheid nie. Hierdie sondige influistering van satan is trouens die grondslag van die strewe van die mens om soos God te word. Dit is die grondslag van die humanisme, wat alreeds hier in die paradys sy intrede in die kul- KOERS 452 nie, maak ook nie van die mens ’n wese wat nie sou sterf nie. Die mens bet daar­ deur ’n lewende siel geword. Die twee woorde mens en siel beteken hier presies dieselfde. Hierdie mens is geskape met die ewigheid in sy hart; die term hart dui hier die innerlike mens, die „ek”, aan. Ons moet egter onderskei tussen die ewigheid van God en hierdie ewigheid in die hart van die mens, want hierdie ewigheid bet wel ’11 begin maar geen einde nie, dit is ’n ewige voortduurte. Goddelike ewigheid kan op niks kosmies toegepas word nie. Verder moet daarteen gewaak word om nie die woorde in Gen. 1, nl. „lewende siel” so te vertolk asof die mens nou uit twee self- standighede t.w. ’n liggaam en ’n siel, sou bestaan nie. Hiervan is daar geen sprake nie. God het nie eers ’n liggaam gemaak en toe ’n aparte selfstandigheid, die siel, daarin geplaas nie. Nee, God het die mens as lewende siel onverganklikheid gegee, hy het ’n lewende siel geword! Ons moet die siel-liggaamsbeskouing van die gangbare Wysbegeerte verwerp op grond van die Skrif, en gepaardgaande daarmee ook hulle probleemstelling oor die verhouding van siel en liggaam tot mekaar, sowel as die sg. probleem van wanneer die siel dan in die liggaam sou kom. In sy ewige voort- bestaan verskil die mens dan ook geheel en al van alle ander aardse skepsele. Ook hulle lewe, maar hulle is geensins ewig- heidswesens in die sin soos die mens dit is nie. Van elke afsonderlike mens sê God: Ek het jou geken van voor die grondleg- ging van die wêreld af. Elkeen van ons is dan ook verantwoording aan God verskul- dig, hoewel Sy genade en straf ook via die geslagte loop. LEWE, DOOD EN ONSTERFLIKHEID IN DIE WYSBEGEERTE Die ander aardse skepsele is ten voile tydelik kragtens hulle skeppings- aard, hulle is tydsgebonde. Daarom is die tuurgeskiedenis van die mens gemaak het; liumanisme is niks anders as die vergod- deliking van die mens nie, dit is die god- wording van die mens. Ons moet die ge- dagte van die kiesmoontlikheid van die mens by die vvortel afsny en daarteenoor plaas geboorsaamheid, wandel met God, kind van God wees. Hoe hierdie mens wat God geskape het, daar nou uitgesien het; waarmee God hom alles toegerus het; watter vermoëns God alles aan bom gegee het; daarop hoef ons hier nie breedvoerig in te gaan nie. Ge­ noeg as ons sê dat God die mens volmaak toegerus het vir sy taak op aarde; hy is profeet, priester en koning; besit ware kennis, geregtigheid en heiligheid; hy kan die paradys bewerk en bewaak; hy kan oor die aardse skepping heers en dit be- heers. Die mens is ’11 wonderlike wese en daagliks verwonder 011s 011s al meer en meer oor hom. Vir ons tema van belang is dat 011s weet dat God die mens ’11 lewende wese gemaak het deur in sy neusgate te blaas die asem van die lewe, waardeur by ’11 lewende siel geword het, dat hy geskape is met die ewigheid in sy hart, dus nie sou sterwe nie tensy hy van die verbode vrug eet, en dat, as hy 11a die sondeval van die boom van die lewe sou eet, hy sou lewe tot in ewigheid, maar dan in die smarte van die sonde. In hierdie wegdrywing uit die tuin lê dus vir die mens ook ’n genadedaad van God opgesluit. Die mens is ’n lewende wese; by is so geskape en sou nie sterwe as by nie geson- dig het nie. Hierdie Skrifwaarlieid is vir 011s onderwerp van grondleggende beteke- nis. Dat God die asem van die lewe in die neus van Adam geblaas het, wil nie sê dat die mens daardeur ’n onsterilike siel het 453 KOERS dood vir hulle ’n deel van hulle eieaard, hulle natuur; dil is vanaf hulle skepping ’n deel van hulle natuur; dit is ’n natuurlike verskynsel dat plante en diere doodgaan, en hierdie verskynsel was ook aan Adam en Eva bekend. Dat dit so was, daarvan getuig die waarskuwing van God aan die mens dat hy sou sterwe as hy van die vrug- te van die bóóm eet, en die mens is geskape met ware kennis. Dit sou tog, mensliker- wyse gesproke, absurd wees om die mens met iets te bedreig waarvan hy niks geweet het nie; en dit sê ek met alle respek. 1 istiese uitgangspunt gehandhaaf het. Vir baie moniste wat geen transendente erken het nie, was dit moeilik om die standpunt te handhaaf dat die siel onsterflik is —■ ons dink hier maar aan die moeilikheid waarin Sokrates verkeer het oor die vraag na die hiernamaals. Die dualiste kon ook nog weer onderling verskil al na gelang hulle opvatting of daar ’n tweedeling in die siel aanvaar moet word al dan nie. Som­ mige het geleer dat slegs die phren, die denkgees, uit die transendente kom, ander het hierby gevoeg ook ander vermoëns soos die streef- en begeervermocns. Hulle sicls- beskouing kon verder ook gepaard gaan met die leer van die pre-eksistensie van die siel wat dan ook as onsterflik beskou is. Ons dink hier o.a. aan Plato wat op een tydstip geleer het dat die siel, bestaande uit die rede, die strewe en die begeerte in die hemel bestaan het — hy stel dit in die beeld van ’n man wat met ’n kar en perde op die rug van die hemel ry en deur die linkse neiging van die begeervermoë die hele groep links trek sodat die hele siel later aftuimel na die aarde waar dit opge- vang word deur die liggaam as grafkeldcr of tronk en waarvan dit slegs deur boete- doening verlos kan word. By hom tref ons hier sowel die leer van die pre-eksistensie as die leer van die onsterflikheid van die siel aan. In sy finale konsepsie verwerp Aristoteles die leer dat die siel onsterflik sou wees, iets wat hy vroeër aanvaar het. Hy sien die siel nou as substansie wat as vorm saam met die liggaam as materie die mens vorm. As die liggaam ten onder gaan, sterf die siel ook. KOERS Hierdie mens is as ewigheids- wesc geskape en hierdie karakter-, of mis- kien wesenstrek van die mens het nie ver­ lore gegaan met die sondeval nie; nieteen- staande die vloek van die dood, bly die mens mens en dus ook ewigheidswese; net soos al sy ander eienaardighede behoue gebly het, het ook hierdie behoue gebly. Wat met die sondeval gebeur het, is dat die beeld van God in die mens verlore gegaan het; die mens is nie meer kind van God nie maar slaaf van satan; die mens kan nie meer met God wandel nie. Waar hy van nature God en sy naaste moes lieíhê, daar haat hy van nature nou God en sy naaste. En dit is hierdie mens wat met die dood gestraf word. dat die leer van die onsterflikheid van die siel so ’n groot rol gespeel het by hierdie denkers nie. Selfs ’n Thomas van Aquino, wat Aristoteles nagevolg het, het in hierdie verband onder invloed van Augustinus Aristoteles probeer korrigecr met die Skrif en sodoende een van ons grootste sintese- filosowe geword. Ook in die moderne en huidige- filosofie sped die leer van die onsterflikheid van die siel, in sy tradisio- nele vertolking, ’n groot rol. Ook ons eie denke kleef so maklik vas aan hierdie tradisionele vertolking, ’n vertolking wat seer seker nie in die Skrif gegrond is nie maar per slot van sake in die Criekse Wysbegeerte. God het die mens geskape. Hierdie mens is as eenheid geskape en bestaan nie uit verskillende selfstandige eenhede nie. Hoe sien hierdie mens daar uit? Ook dit leer die Skrif ons. In die eerste plek is daar die hart, iets wat in die Griekse Wys­ begeerte geen plek het nie. Onder hart ver­ staan ons die innerlike mens, die ek, die religieuse sentrum van ons bestaan, die gcestelikc wortel van alle tydelike manifes- tasies van ons lewe. En in hierdie hart as geestelike wortel is al die tydelike aspekte, funksies en vermoëns van die mens soos in ’n brandpunt saamgetrek, gekonsentreer. Die mens besit derhalwe ook tydelike funk­ sies hoewel die mens bo die tyd uitstyg, die tyd transendeer omdat hy die ewigheid in sy hart het. Hierdie deel van die mens kan ons sy uiterlike noem, sy funksieleer. Tussen die uiterlike en die innerlike is daar ’n baie intieme verband en samehang. Hulle is met mekaar verenig in wat ons die funksiemantel noem. KOERS Nou was dit juis die beskouing van Plato wat die leiding geneem het gedurende die tydperk van die kerkvaders en die eerste fase van die Mid- deleeue. Vandaar dat dit ons nie verbaas p Die mens word gestraf met die dood omdat hy gesondig het. Watter lig werp hierdie Skrifwaarheid op ons mensbeeld? En wat word hier onder dood verstaan? Ons kry nou te doen met die hele probleem van siel en liggaam en die onsterflikheid van die siel. En dit is veral hier waar ons moeilikheid begin, omdat hierdie woorde ook in die heidendom en in die paganistiese filosofie bekend is, en selfs ’n baie vername plek daarin inneem. Derhalwe is die gevaar van inleg- en uitlegkunde wesentlik sodra die denkers nie alleen bekend geraak het met die Skrif nie, maar ook toe denkers uit die heidendom bekeerd geraak het en die sintese-filosofie sy verskyning kon maak, waardeur ’n tradisie vir die Christendenker geskep is wat vandag nog ’n belangrike rol in die eie tyd en denke speel. Wat die heidense wysbegeerte betref, dink ons aan die talle mensbeskouings waarvan sommige funksionalisties en ander weer substansia- listies was. Telkens is die siel as selfstan- dige eenheid gesien, of as ’n groep funksies wat as pseudo-ding gedink is, of as sub- stansie wat saam met die liggaam as sub- stansie die mens vorm. Hierdie mensbe- skouinge het onderling baie gewissel, ook na gelang die denkers ’n monistiese of dua- KOERS KOERS 454 sy skeppingsaard ’n eenheid. En hierdie mens, geskape na die beeld van God, is deur God toegerus met daardie innerlike religieuse drang om sy hele tydelike be­ staan en die hele tydelike wêreld toe te spits op die diens van liefde tot God. Maar omdat die liefde vir God die liefde vir Sy beeld in die mens impliseer, daarom is die verskeidenheid van God se tydelike ordon- nansies verwant aan die sentrale religieuse gebod van liefde, n l.: „Jy moet die Here jou God liefhê met jou hele hart, siel en verstand en jou naaste soos jouself”. In sy diepste gesien, is die mens ’n religieuse wese, besiltende hart, funksieleer en funk­ siemantel. KOERS Hoewel ons hierdie drie onderskei, wil ons nie daardcur die mens splits in verskillende selfstandig bestaande dele nie. Die mens is kragtens Dit is dus baie duidelik dat die term dood m.b.t. die mens ’n heel besondere betekenis moet lie. Dit kan nie dieselfde beteken as dood, gesien as ’n natuurlike proses by plante en diere nie. Tog is dit so dat ons, deur die tradisie gebonde, ge- woonlik oor die dood van die mens net so dink as oor die dood by die ander skepsele. Dit is dan ook in hierdie bete­ kenis dat oor dood gespreek word in die 455 KOERS KOERS gangbare Wysbegeerte. Die Skrifinatige Wysbegeerte moet biermee ratlikaal breek en die Skriftuurlike betekenis aan die woord gee. Die geskiedenis van die Wysbe­ geerte openbaar vanaf die Grieke tot van­ dag toe baie bespiegelinge oor die dood. Ueerling kan dan ook ’n boek skryf met die opskrif. Moderne Doodsproblematiek. In die kontemporêre Wysbegeerte speel die dood dan ook weer ’n besondere rol. Ons dink bier veral aan die oorheersende plek wat dit inneem in die Eksistensiewysbe- geerte, daardie stroming wat vandag mode- filosofie is en wat hom veral besin op die absurde, miskien op ’n al)surde wyse. So ’n groot rol speel die dood in die Wysbe­ geerte van hv. Heidegger dat hy van die mens sê dat die mens vry is ten dode. lnsiggewend oor die dood by Heidegger is deur prof. Zuidema in Philosiphia Kefor- mata geskrywe, ook Beerling behandel Heidegger in die werk liierbo genoem. Vir Jas]>ers is die mens in hierdie lewe geworpe en die dood is ’n grenssituasie waarvoor die mens geplaas is en wat hy bewustelik in die oë moet staar sonder om dit te probeer ontvlug. Sartre weer is die volslae materia- lis vir wie die mens ten slotte ’n gat in die niks is, sodat ook by hom daar ’n nag sonder dageraad vir 011s g^teken word. Op al hierdie mense se beskouinge kan vanself- sprekend nie in die bestek van hierdie voordrag ingegaan word nie. dood van die mens en die dood van plant en dier. Maar hierdie verbreking is slegs vir ’n kort tydjie. Hierna volg die vereni- ging met die oordeelsdag, die opstanding uit die dood waarvan die Skrif spreek en waarin Christus ons ook voorgegaan het en hierdeur vir ons ’n duidelike beeld gegee bet van die toestand 11a die opstanding. KOERS "n liggaam wat deur die gees van Christus beheers is, opgewek word. die tweede dood"’. Die tweede dood raak dus luille wat nie uitverkies is nie, hulle wat verlore gaan. Maar ook hierdie dood hou nie die vernietiging van die mens in nie, ook 11011 nog geld vir die mens dal hy die ewigheid in sy hart het. Onderworpe wees aan hierdie dood, sluit net so heslis vernietig word uit! g Dood hy die mens, Skrifmatig gesien, heteken dus weliswaar ’11 skeiding. Tog staan in die Skrif die verhreking van die verhand waarin die mens as lewende siel — dus soos hy, kind van God of nie — leef, die verhand waarin hierdie mens tot sy omgewing staan, voorop. Die aflegging van die liggaam is hier ’11 sekondêre element. Dit hlyk veral daaruit dat so iets slegs hy die eerste dood voorkom. By die tweede dood is die hart of siel reeds met die lig­ gaam herenig. Die liggaam, in hierdie sin, mag nie gesien word as die animale lewe van die mens nie, want so iets ken die Skrif nie. Die liggaam moet gesien word as die geheel van die funksies in hulle lydelike oiitplooiing. Met die eerste dood word die funksiemantel afgelê, maar mel die tweede dood is dit alreeds weer opge- neeiri. pg E11 dit bring 011s ten slotte by die term onsterflikheid. Ons het alreeds die aandag daarop gevestig dat die begrip „onsterflik- heid van die siel” ’n paganistiese begrip is wat as sodanig geen grond in die Skrif het nie. Dit berus op ’n mensbeskouing wat o.i. heeltemal onskrifmatig is. Vandaar dan ook dat ons die term in die begin met ’n vraag- teken behandel het. Dit is tans ons taak om ook oor hierdie term helderheid te probeer kry en wel in die lig van die Skrif. Ook hier spreek die Skrif ’n duidelike taal. Onsterflikheid beteken : nie aan die mag van die dood — in die Skriftuurlike sin van die term — onderworpe wees nie. Vandaar dat onsterflikheid alleen aan God en aan hulle wat deur Hom oor die dood triom- feer, toekom. Onsterflikheid kom dan ook nooit ter sprake by mense voor die eerste dood nie. Maar dit is ook nie net ’n deel van hierdie mense wat onsterflik is nie, dit is die mens, die uitverkore mens, die voile verloste mens. KOERS liewyse daarvan dat die dood en die skei- tling daardeur slegs sekondêr is, m.a.w. nie deel uitmaak van die skeppingsaard van die mens nie, vind ons ook in die gevalle van Henoch en Elia wat lewendig opgeneem is in die hemel. Verder is daar ook diegene wat die dood nie sal smaak nie, hulle wat met die oordeelsdag nog in lewe sal wees. Die dood is dus iets vreemds aan die skep­ pingsaard van die mens; dit is voorwaar ’n vloek wat die mens met die sondeval getref het. Maar die dood is dan ook geen bly- wende verskynsel by die mens nie, dit word opgehef deur die opstanding. Tog spreek die Skrif ook nog van ’n tweede dood soos in Openb. 21 : 8. Ook die Griekse Wysbegeerte ken ’n tweede dood, soos o.a. by Plutarchus wat ook hier funk- sionalisties gedink het. Hy sien die eerste dood as ’11 skeiding tussen die liggaam wat beweeg word en die siel waarvandaan die beweging kom, terwyl by die tweede dood die hoogste deel van die siel wat uit die kerker van die liggaam bevry is weer die laere deel van hierdie siel op die maan agter laat om dan verder self na die son terug te keer. Die Skrif spreek oor die tweede dood ’n heeltemal ander taal. Boge- noemde teks lees soos volg: „Maar wal die vreesagtiges aangaan en die ongelowiges en die gruwelikes en moordenaars en hoereerders en towenaars en afgodedienaars en al die leuenaars — hulle deel is in die poel wat brand met vuur en swawel: dit is Laat ons ons eerder besin op wat nou eintlik gebeur met die dood van die mens. God verbreek alleen tydelik die innige eenheid tussen die innerlike en uiterlike mens, die funksiemantel word tydelik af- gelê. Ook word die innige verband tussen die mens en sy milieu verbreek. Vandaar die verskrikking van die dood vir die mens en vandaar die groot verskil tussen die 456 KOERS die Here. Bowendien sal ook die liggaam, wat hier op aarde ’n doodsliggaam is, wel- dra die siel volg. Ook hierdie liggaam wat as „natuurlike” (d.w.s. ’n liggaam wat in Adam in sonde geval het, maar dan as funksiemantel gesien) liggaam in verderf- likheid, oneer en swakheid begrawe is, is net so min as die siel prooi van die dood maar sal as ’11 „geestelike” liggaam, d.w.s. KOERS hierdie verganklike met onverganklikheid beklee is, en hierdie sterflike met onsterf- likheid beklee is, dan sal vervul word die woord wat geskrywe is : ,,Die dood is ver- slind in die oorwinning"’. En 1 Tim. 6 : 16, waar gespreek word van die verskyning van die Here Jesus Christus, sê van Horn: „wat alleen onsterflikheid besit en ’n ontoeganklike lig bewoon, wat geen mens gesien het nie of kan sien nie, aan wie toekom eer en ewige krag”. Van onsterflik­ heid is daar in die Skrif slegs sprake by Cod en Sy uitverkore kinders. Om dus te veralgemeen en te sê dat die mens, en nog erger, dat die siel onslerflik is, is om ’n hewering te maak wat o.i. geen grond in die Skrif het nie, wat derhalwe geheel en al onskrifmatig is en dus glad nie in ’n Calvinistiese Wysbegeerte tuishoort nie. Vir helderheid moet hier nog bygevoeg word dat die term „onsterfIik wees” veel nieer insluit as „voorlbestaan”, want ook hulle wat verlore gaan, sal bly voortbestaan, maar dan as prooi van die tweede dood, want hoewel hulle onderworpe is aan die tweede dood, word hulle nie daardeur ver- nietig nie. Die term „verlore gaan” sluit derhalwe ook nie „vernietig word” in nie. te bou, vandaar dat die Skrifwaarhede deurgaans aan ons siening ten grondslag gelê word. Ook vir die andersdenkende filosowe geld, net soos vir ons, dat hulle antropologie as onderdeel van die ontologie hulle siening van lewe, dood en onsterf- 1 ikliei(I bepaal. Oor die eie ontologie kon uit die aard van die saak nie eintlik ge­ spreek word nie, die antropologie is slegs aaugeraak by wyse van hindering vir die beskouing oor lewe, dood en onsterflikheid. lïaie probleme hier, is nie aangeraak nie; ons kon nie breedvoerig ingaan op die funksionalistiese mensbeskouing van die gangbare Wysbegeerte nie, met sy verde- linge van die mens in siel en/of gees cn liggaam, of op die substansialistiese mens­ beskouing, w.o. die spiritualistiese sielsbe- skouing wat self baie interessant is. Ses-en- twintig eeue van geskiedenis van mensbe- skouinge kon onmoontlik behandel word. Ons hoop dat u wel ’n blik kon kry in die gangbare beskouinge en dat u ook onder die indruk gekom het van die mag van die tradisie. KOERS E11 dit is alleen hierdie mense wat aan Christus behoort wat die onsterf­ likheid sal beërwe. Spreuke 12 : 28 sê: „0p die pad van geregtigheid is lewe, en die rigting van die pad is onsterflikheid”. 1 Kor. 15 : 53 en 54 sê : „Want hierdie verganklike moet met onverganklikheid be- klee word, en hierdie slerflike moet met onsterflikheid beklee word. En wanneer Daar is egter ’11 tweërlei troos vir die Christen wat die eerste dood moet onder- gaan. Die eerste is dat hierdie straf tog ook gepaard gaan met ’n seën. Wei word die samehang met die milieu sowel as die lewenseenheid met hierdie eerste dood vir die mens verhreek, maar terselfdertyd is dan ook die stryd tussen „gees” en „vlees”, d.w.s. die stryd tussen die nuwe liefde en die 011 haat wat sy lewe verteer het, op alhei fronte verhy. Hier op aarde hel daar uit die hart telkens hose begeertes opgekom, maar nou 11a hierdie dood woon die siel, gereinig van hierdie begeertes, by 457 KOERS hierdie verganklike met onverganklikheid beklee is, en hierdie sterflike met onsterf- likheid beklee is, dan sal vervul word die woord wat geskrywe is : ,,Die dood is ver- slind in die oorwinning"’. En 1 Tim. 6 : 16, waar gespreek word van die verskyning van die Here Jesus Christus, sê van Horn: „wat alleen onsterflikheid besit en ’n ontoeganklike lig bewoon, wat geen mens gesien het nie of kan sien nie, aan wie toekom eer en ewige krag”. Van onsterflik­ heid is daar in die Skrif slegs sprake by Cod en Sy uitverkore kinders. Om dus te veralgemeen en te sê dat die mens, en nog erger, dat die siel onslerflik is, is om ’n hewering te maak wat o.i. geen grond in die Skrif het nie, wat derhalwe geheel en al onskrifmatig is en dus glad nie in ’n Calvinistiese Wysbegeerte tuishoort nie. Vir helderheid moet hier nog bygevoeg word dat die term „onsterfIik wees” veel nieer insluit as „voorlbestaan”, want ook hulle wat verlore gaan, sal bly voortbestaan, maar dan as prooi van die tweede dood, want hoewel hulle onderworpe is aan die tweede dood, word hulle nie daardeur ver- nietig nie. Die term „verlore gaan” sluit derhalwe ook nie „vernietig word” in nie. KOERS Ons voel egter oortuig daarvan dat daar slegs een pad is vir die Calvinis om te bewandel, ook in die Wys­ begeerte, en dit is om te probeer breek met die gangbare en om konsekwent cn reformatories verder te werk. Laat ons, met alle waardering vir die werk van ons voorgangers, tog die standpunt huldig dat ons nie mag sweer by die woorde van menslike meesters nie maar alleen by die woord van God. „In U lig sien ons die lig”. Hierdie betekenis van mens, lewe, dood en onsterflikheid ken die nie-skrifmatige Wysbegeerte glad nie. Ook hierdie wysgere het met dieselfde werklikheid as ons te doen, maar in hulle Wysbegeerte kan die Skrif nie sy regmatige plek inneem nie — dit word in ongeregtigheid ten onder gehou. Ons daarenteen wil erns maak met die Woord van God en ’n poging aanwend om die Wysbegeerte „in U lig” te sien en uit J. A. L. Taljaard. P.U. vir C.H.O. KOERS 458 Landsberg, P. L.: Die Erfahrung des Todes. GERAADPLEEGDE WERKE GERAADPLEEGDE WERKE g, g Sassen, F.: Geschiedenis der Wijsbegeerte der Grieken en Romeinen. Geschiedenis der Patristische en Middel- eeuwsche Wijsbegeerte. Geschiedenis van de Nieuwere Wijsbe­ geerte tot Kant. Van Kant tot Bergson. Wijsbegeerte van onze Tijd. Bavinck, J. H.: Het Raadsel van ons Leven. Bavinck, H.: Gereformeerde Dogmatiek, I-IV. Beerling, R. F.: Moderne Doodsproblematiek. Berkhouwer, G. C.: Dogmatische Studiën. Dooyeweerd, H .: Reformatie en Scholastiek in de Wijsbegeerte. De Wijsbegeerte der Wetsidee, I-III. A New Critique of Theoretical Thought, I-IV. Vernieuwing en Bezinning. In the Twilight of Western Thought, j g j Scheepers, J. H.: Die Gees van God en die gees van die mens in die Ou Testament. g Spier, J. M.: Filosofie van de Onbekende God. Spier, J. M.: Filosofie van de Onbekende God. Ueberweg/Heinze: Grundriss der Geschichte der Philosophie, I-V. Van Niftrik G C : Zie de Mens du Noiiy, L.: Wij en onze Bestemming. Ueberweg/Heinze: Grundriss der Geschichte der Philosophie, I-V. du Toit, J. D.: Diktate: Ensiklopedie. Locus de Consummatione Saeculi. Pechner, G. T.: Life after Death. p Van Niftrik, G. C.: Zie, de Mens. Pechner, G. T.: Life after Death. Vollenhoven, D. H. Th.: Het Calvinisme en de Reformatie van de Wijsbegeerte. Geschiedenis der Wijsbegeerte. Diktate: Eisagoge. Geschiedenis van de Wijsbegeerte. Kort Overzicht van de Geschiedenis der Wijsbegeerte voor den Cursus Paedagogiek M.O.A. Gerbrandy, e.a.: Aspecten van de Dood in de Wetenschap. p Honig, A. G.: Handboek van de Gereformeerde Dogmatiek. Jaspers, K.: Einfiihrung in die Philosophie. Jaspers, K.: Einfiihrung in die Phi Philosophisches Glauben. Philosophisches Glauben. Jordan, H. J.: De Causale Verklaring van het Leven. Zuidema, S. U.: De Dood bij Heidegger. De Mensch als Historie. Nacht zonder Dageraad. Zuidema, S. U.: De Dood bij Heidegger. De Mensch als Historie. Nacht zonder Dageraad. Kapp, R. O.: Mind, Life and Body. Kuyper, A.: Dogmatiek, I-V. 459 KOERS

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1619/1722

Afrikaans

K O E R S September 1958 September 1958 NOMMER DRIE. DEEL XXVI. Die Kultuurkrisis en die Opvoeding van die Jeug Die Kultuurkrisis en die Opvoeding van die Jeug die jo-ng mens aan die middelbare skool en 81 KOERS KOERS aan die universiteit (natuurlik ook hulle w at na die skoolloopbaan elders ’n heenkome vind.) Daarom sal ons aandag in hoofsaak op die jeug toege- spits word. ophou as die hede verby is. Hierdie benadering vind ons op alle kulturele vlakke: die staat m et sy 5-jaar-skemas, die m aatskappy m et sy koorsagtige w eg-organisering van euwels en pro- bleme, die nywerheid m et sy inpalming van grondstof en m ensem ateriaal, die ekonomie met sy verswelging in die weelde van die oomblik en ook in die opvoeding en onderwys m et sy soeke na ,.efficiency”. 2. Die doel en funksie van opvoeding. Opvoeding en onderwys dw ars deur die wêreld ly vandag aan ’n gebrek aan doelstelling. Dis w aar, die onderwyser mag weet w at hy vandag wil bereik m et hierdie en daardie les, m aar dit bly nog m aar alles van onmiddellike waarde. Die sertifikaat aan die einde van die loopbaan, die voorbereiding vir verdere studie of opleiding, die beskawingspeil w at bereik moet word, dit alles is van nabysynde en plaaslike betekenis. Met die oordrewe klem op die praktiese en nuttigheidsaspekte in die lewe het die diepere, die om vattende benadering van die lewe in al sy uitinge, sterk afgeneem. Mense lewe by die dag, ja word dikwels by die dag gelewe. Die verbeterde ekonomiese toestande, die tegniese hulpmiddele, die verbeterde kommunikasiemiddele, die meganise- ring van die arbeid, die kommersiali- sering van die vryetydsbesteding, ja selfs die godsdiens w at oor die radio kom en die kos w at uit blikkies bedien word, werk alles mee om die mens van vandag die noodsaaklikheid van verant- woordelikheid te ontneem. Hy hoef hom nie m eer rekenskap te gee van dit w aartoe elke stap hom gaan lei nie en van wie en hoeveel mense daardeur beïnvloed gaan word nie. Beplanning is al w at nodig is; dit het die plek van besinning ingeneem. Van planne en skemas en van hulle ..efficiency” hang die heil en w elvaart van me-nse en vol- kere af. Alles het ’n eendagskleur, ’n ,,diesseitigkeit” w aarvan die invloed Orals is die gebrek aan diepere en om vattende wysgerige beplanning ska- delik en gevaarvol, m aar seker nêrens so erg soos in die opvoeding nie. Die Kultuurkrisis en die Opvoeding van die Jeug drie hierdie take van die skool verwag word, is dit slegs natuurlik dat daar voortdurende en baie ernstige besin- ning by almal w at m et opvoeding te doen het, moet wees. As opvoeding is ,,the transm ission of life from the liv­ ing, through the living, to the living”, soos Jacks dit stel, dan moet ons die huidige kultuurkrisis in die hoogste graad in die opvoeding afgespieël vind. Ons gaan ons besig hou m et die krisis in die opvoeding en o-nderwys van die 20ste eeu, en veral van die tweede kw art daarvan. Ons wil direk aan die begin baie duidelik stel dat ons op hierdie terrein voortdurend krisisse belewe. Ons het hier die een terrein waarop die inwer- king van ekonomiese, sosiale, godsdiens- tige, filosofiese, natuurw etenskaplike, huislike en elke ander omwenteling of verskuiwing of w aardeverandering son- der uitsondering groot invloed uitoefen. Dis die terrein w aar nuwe ideologieë, nuwe credo’s, nuwe insigte, nuwe prak- tyke voortdurend in botsing kom m et die tradisionele en konvensionele. Die kultuur in sy wydste sin geneem, is dLnamies van aard. As die skool kul- tuuroordrag as taak het, moet die self dinamies wees en daarom voortdurend in die brandpunt staan. As die skool se taak is om die kultuur te behou en te bewaar, sal dit in voortdurende botsing met die veranderende en voort- skreidende kultuur wees. As die skool kultuurvorm end moet wees, kan dit nie anders as om in voortdurende stryd en botsing m et die bestaande en nuwe tendense te verkeer nie. E n w aar al L aat ons verder baie duidelik stel dat ons hier onder opvoeding alle prosesse insluit w at daartoe meewerk, en daar­ om nie slegs die georganiseerde insti- tu u t van opvoeding, nl. die skool, in gedagte het nie. Die huis, die kerk, die gemeenskap, die staat, ja almal w at opvoedend op die onvolwassene werk, word by die bespreking veronderstel. Dit maak die onderwerp egter so wyd dat ons hier slegs sekere aspekte sal kan bespreek. Hierbo word verder van die „jeug” gepraat. Dis ’n veel enger begrip as onvolwassene of as opvoede- ling. Dit gaan eintlik om die onvol­ wassene m aar die botsing, stryd en krisis in die opvoeding kom vandag beste tot openbaring by die jeug van van 12/14 to t 20/22 jaar, d.w.s. Die Kultuurkrisis en die Opvoeding van die Jeug Die beste metodes en tegnieke is in die onderwys tot niks blywends in staat as dit nie êrens heen lei nie. W at daardie einddoel waardevol maak, is die feit dat hy onveranderlik, in alle kul- ture gelykwaardig, vir alle geslagte gelykdraend en langs baie en uiteen- lopende bane benaderbaar moet wees. W aar die besinning van sy eindbestem- ming dan by die^ kultuur van vandag ontbreek of gebrekkig is, daar is dit by die onderwys ewe-eens die oorsaak van die krisis w aarin hy hom bevind. Hoe daar ook al gelap en geplak word, dit kan eers blywende waarde hê as dit m et die diepere ,,jenseitige” eind­ doel en -bestemming deeglik geïnte- greer is en harm onies as 'n eenheid saamwerk. Die groot probleme waarvoor die opvoeding vandag staan, spruit almal voort uit 'n gebrek aan godsdienstig- filosofiese doelstelling. Die vraag van die ewewig tussen die idealisme, die realism e en die pragm atism e in die opvoeding kan slegs besleg word nadat daar op eindbestem m ing beslis is. Dit sal maak dat die ideaal vir die uitein- KOERS 82 delike hoog en reg is, die weg waar- langs dit benader word realisties is, d.w.s. m et albei voete reg binne die lewe is, nugter, saaklik en werklik en die uitslag vir hierdie lewe nuttig, prakties en onmiddellik bruikbaar. Dan sal die stryd tussen kultuuroordrag, kultuurbehoud en kultuurvorm ing sy beslag in die opvoeding vind. D aar sal ook nie meer geslinger word van die indiwidu na die gemeenskap en terug, al na die eise van die oomblik nie, m aar beide indiwidu en gemeenskap sal hulle regm atige plekke naas m ekaar vind: die indiwidu as die atoom w aaruit die gemeenskap opgebou is, die gemeenskap om die indiwidu te huisves w at geskape is om ’n ,,hulp te hê w at by hom pas”, en albei saam tot ’n hoër plan saamge- weef. Dan sal die vraag van opleiding tot die beroep of opleiding tot die lewe homself oplos in die ,,waartoe” van die opvoedingsdoel. Die jong mens w at vir ’n beroep opgelei is, sal die lewe kan ingaan as volwaardige verantwoordelike deelgenoot. Huis, skool en kerk sal m ekaar steun en aanvul in die opvoe- dingstaak, elk op sy eie terrein en elk m et sy cie middele. Die Kultuurkrisis en die Opvoeding van die Jeug Dan sal daar geen botsing wees tussen die natuurw eten- skap en die godsdiens sover dit hulle eise op die opvoedingsterrein aangaan nie. Die so hoog geroemde natuur- wetenskaplike metode, houding en gesindheid sal dan deel vorm van die wellewendheid w aartoe opvoeding moet lei sonder dat dit gevaarlik en onder- nynend sal wees. het nie. As daar gedokter moet word aan die kwaal van ons tyd, moet dit nie aan die simptome op die blare wees nie m aar aan die probleem in die wortel. Die beste metodes in die onderwys, die beste kennis van die kind of onvolwas- sene, die ideale adm inistrasie, kan geen blywende waarde hê sonder hierdie besliste heenwysing op ’n einddoel nie. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. And the world was large and he was very small. huis gelê word, kan dit in die latere opvoeding nie vrugbaar bygebring word nie. Dan kry die opvoeding op skool die skuld vir dit w at tuis verbrou is. Daarm ee is dan meteens die ver- houding van staat en onderdaan, gemeenskap en indiwidu, verantwoorde- Iikheid en diens, arbeid en ontspanning gelê. W aar dit in die huisgesin reg is, moet die skool noodwendig hierby aansluit en daarop voortbou. He saw the different shapes in the sky, and the different colours in the fields; he saw where the land was flat, and where it was hilly. And he went onward. Die tweede element, van vertroue en van liefde, is net so belangrik en ver- reikend. D aar leef weinig kinders wie se gebrekkige aanpassing op skool en in die lewe nie hiertoe teruggevoer kan word nie. Om hiervoor te vergoed, word daar later op skool allerhande ,,E rsatz”-produkte gefabriseer. Om hierdie ankerlose, onveilige kind later van hulp te kan wees, moet ons vandag allerlei rem ediërende middele en teg- nieke op skool toepas. Ons moet kliniese sielkundiges aanhou om te red w at daar te red is. Ons pas op skool die beste sielkundige en didaktiese kennis van die kind toe, m aar het slegs geringe sukses daarm ee. Die volgende aanhaling gee ’n beeld van die pro- bleem: He walked through the woods and played by the w ater. He reached in his pockets for a piece of string and dangled it in the stagnant pools for fish he knew would never come. He got up and w ent on, talking to the forest, whistling now and then to himself. He heard a note and followed it until he found the bird th a t sang. He heard a rustle and followed it until he found the anim al th a t moved. And he w ent on out into the world and found things, asked questions, asked a continual series of ‘why’s? ’, and would not be satisfied until he knew. On he walked, around and around, sometimes not knowing where and often finding little things to stop and learn about. As he w ent on he learned, and knew more and more about the world and about himself. He under­ stood the animals, the trees, and the flowers. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. Die volgende aanhaling gee ’n beeld van die pro- bleem: ,.There was once a little boy who went home one day from school. He knocked on the door, but no one answered. He knocked again, but still no answ er— for there w asn’t anyone at home. So he made his way out into the world, wrapped up in his aloneness. and the world was large, and he was very small. He made his way out and he watched the cars, he watched other boys and girls playing, bicycle riding, running and jum ping, but he w ent on away from this, on by himself. He w into the world and saw the and plants, the trees and shrub saw the birds and the animals smelled the air. And the wor large and he was very small. He saw the different shapes sky, and the different colours fields; he saw where the land w and where it was hilly. And h onward. He walked through the wood played by the w ater. He reac his pockets for a piece of strin dangled it in the stagnant po fish he knew would never com He got up and w ent on, talk the forest, whistling now and t himself. He heard a note and f it until he found the bird th a He heard a rustle and followed he found the anim al th a t move And he w ent on out into the and found things, asked qu asked a continual series of ‘w and would not be satisfied u knew. On he walked, around and sometimes not knowing wher often finding little things to st learn about. As he w ent on he l and knew more and more abo world and about himself. He stood the animals, the trees, a flowers. He made castles out clouds and walls out of the tre made a house out of the sky belonged to the world. He ma own way and he grew. The wor large, but now he was not q small. His life became a big spiral. onw ard and outward, full of n from this, on by himself. He w ent on into the world and saw the flowers and plants, the trees and shrubs. He saw the birds and the animals and he smelled the air. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. He saw the different shape sky, and the different colour fields; he saw where the land and where it was hilly. And onward. He walked through the wo played by the w ater. He re his pockets for a piece of str dangled it in the stagnant p fish he knew would never com He got up and w ent on, ta the forest, whistling now and himself. He heard a note and it until he found the bird th He heard a rustle and followed he found the anim al th a t mov And he w ent on out into t and found things, asked q asked a continual series of and would not be satisfied knew. On he walked, around and sometimes not knowing wh often finding little things to learn about. As he w ent on he and knew more and more ab world and about himself. He stood the animals, the trees, flowers. He made castles out clouds and walls out of the tr made a house out of the sky belonged to the world. He m own way and he grew. The w large, but now he was not small. His life became a big spiral. onw ard and outward, full of huis gelê word, kan dit in die latere opvoeding nie vrugbaar bygebring word nie. Dan kry die opvoeding op skool die skuld vir dit w at tuis verbrou is. Daarm ee is dan meteens die ver- houding van staat en onderdaan, gemeenskap en indiwidu, verantwoorde- Iikheid en diens, arbeid en ontspanning gelê. W aar dit in die huisgesin reg is, moet die skool noodwendig hierby aansluit en daarop voortbou. Die tweede element, van vertroue en van liefde, is net so belangrik en ver- reikend. D aar leef weinig kinders wie se gebrekkige aanpassing op skool en in die lewe nie hiertoe teruggevoer kan word nie. Om hiervoor te vergoed, word daar later op skool allerhande ,,E rsatz”-produkte gefabriseer. Om hierdie ankerlose, onveilige kind later van hulp te kan wees, moet ons vandag allerlei rem ediërende middele en teg- nieke op skool toepas. Ons moet kliniese sielkundiges aanhou om te red w at daar te red is. Ons pas op skool die beste sielkundige en didaktiese kennis van die kind toe, m aar het slegs geringe sukses daarm ee. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. Ons wil hier geen oorsig gee van die instellings nie dog slegs probeer aan- toon dat die krisis hom orals en op elke vlak openbaar, hoewel die stryd nie orals ewe fel woed nie. (a) Die huis: As die indiwidu die atoom is w aaruit die gemeenskap opgebou is, is die huisgesin die molekule w at ’n eie bestaan het. Hierin word die eienskappe van die indiwidu geopenbaar, m aar dit huisves ook die karakter van die gemeenskap. Die huisgesin is die eerste gemeenskap w at die indi­ widu vorm, reeds vanaf sy eerste lewensoomblik. Die invloed is dan ook baie verstrekkend en kan nooit deur die van ander middele geheel en al uitgewis of geneutraliseer word nie. Ons wil hier slegs wys op die veran- derde invloed w at vandag van die huisgesin uitgaan. Die twee grond- stene van die huislike invloed het van­ dag grootliks weggeval, nl. die gesagselement en die vertrouensele- ment. Albei hierdie elemente is van onskatbare waarde vir die hele opvoedingsproses in al sy fases verder aan. Tensy die juiste gesagsverhou- ding teenoor God en medemens in die M aar ons het hier m et ’n utopia en utopiese toestand te doen. Bereik kan ons dit in hierdie lewe nooit nie. Dit neem egter nog nie weg dat ons hier die kern van die krisis in die opvoeding KOERS 83 t in die latere ar bygebring e opvoeding op at tuis verbrou eteens die ver- en onderdaan, verantwoorde- en ontspanning uisgesin reg is, wendig hierby bou. an vertroue en langrik en ver- nig kinders wie ng op skool en eruggevoer kan or te vergoed, kool allerhande abriseer. Om lige kind later oet ons vandag iddele en teg- as. Ons moet nhou om te red ns pas op skool en didaktiese m aar het slegs Die volgende van die pro- e boy who went ol. He knocked answered. He l no answ er— e at home. y out into the his aloneness. e, and he was and he watched other boys and iding, running w ent on away from this, on by himself. He into the world and saw the and plants, the trees and shru saw the birds and the animal smelled the air. And the wo large and he was very small. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. Die kultuur is nie bloot ’n agter- grond nie m aar dis ’n lewensmedium. Die werklik beslissende keuse vir die opvoeding lê dus op die kulturele en veral die religieuse terrein w aar die nodige indoktrinasie moet plaasvind en wel op so ’n wyse dat die opvoedeling gereed gemaak word vir ’n lewe in ’n uiters snel veranderende kultuur en gemeenskap. D it sluit in die ,,re- hum anizing” van die arbeid, die vryetydsbesteding en die aanpassing aan die nuwe ekonomiese struktuur. wonderful things, full of experiences of the world and of himself. And as his experiences became greater so did he, for his experiences were his life, and he lived w hat he learned. He became worldly wise. He found ways to go and ways not to go. He found people and sometimes went with them, and then again he would go dif­ ferently, for he made his own way, always asking ‘w hy?’, always seeking, always learning. One day his spiral stopped. All th at he had learned suddenly seemed to crumble and disappear. And he stood alone as if not belonging. The world was empty, and he was all th a t there was in it. He became lost and frig h t­ ened—for there w asn’t anyone at home.” (TH E NEW ERA, XXXIX, No. 6, June 1958, p. 149. Mark Braham : ,,A picture” ). In vroeër dae het die kultuur, gemeenskap, opvoeding en onderwys slegs daardie dinge oorgedra w at nodig was vir die welsyn van hulle w at oor- dra en nie van hulle w at ontvang nie. Vandag is dit anders. Vroeër het die gemeenskap presies geweet w at hy moet eis van die opvoeding; vandag weet niemand w at mSre nodig sal wees nie. Vroeër was daar geen stryd tussen vryheid en verpligting in die leerplan nie; vandag kan die kultuur nie meer beslis nie. Ons kultuur maak vandag so ’n skeiding tussen arbeid en ontspan- ning dat dit vir opvoeding moeilik word om die kloof te oorbrug, ,,to pro­ duce worker, citizen and image of God all in one piece” (Clarke: Freedom in the educative society, 43). Die huis moet die fondam ente van alle beskawing lê, en dis hier w aar die huis vandag te kort skiet, enersyds omdat dit nie die fondam ente lê nie, en andersyds om dat dit die fondam en­ te op sand lê. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. He made castles out of the clouds and walls out of the trees. He made a house out of the sky and he belonged to the world. He made his own way and he grew. The world was large, but now he was not quite as small. ,.There was once a little boy who went home one day from school. He knocked on the door, but no one answered. He knocked again, but still no answ er— for there w asn’t anyone at home. So he made his way out into the world, wrapped up in his aloneness. and the world was large, and he was very small. He made his way out and he watched the cars, he watched other boys and girls playing, bicycle riding, running and jum ping, but he w ent on away His life became a big spiral. It w ent onw ard and outward, full of new and 84 KOERS k van 'n kind geskied in ’n sekere kul- tuur. Die kultuur is nie bloot ’n agter- grond nie m aar dis ’n lewensmedium. Die werklik beslissende keuse vir die opvoeding lê dus op die kulturele en veral die religieuse terrein w aar die nodige indoktrinasie moet plaasvind en wel op so ’n wyse dat die opvoedeling gereed gemaak word vir ’n lewe in ’n uiters snel veranderende kultuur en gemeenskap. D it sluit in die ,,re- hum anizing” van die arbeid, die vryetydsbesteding en die aanpassing aan die nuwe ekonomiese struktuur. In vroeër dae het die kultuur, gemeenskap, opvoeding en onderwys slegs daardie dinge oorgedra w at nodig was vir die welsyn van hulle w at oor- dra en nie van hulle w at ontvang nie. Vandag is dit anders. Vroeër het die gemeenskap presies geweet w at hy moet eis van die opvoeding; vandag weet niemand w at mSre nodig sal wees nie. Vroeër was daar geen stryd tussen vryheid en verpligting in die leerplan nie; vandag kan die kultuur nie meer beslis nie. Ons kultuur maak vandag so ’n skeiding tussen arbeid en ontspan- ning dat dit vir opvoeding moeilik word om die kloof te oorbrug, ,,to pro­ duce worker, citizen and image of God all in one piece” (Clarke: Freedom in the educative society, 43). W aar die gemeenskap self vandag georganiseer, gestratifieer en gediffe- rensieer is en voortdurend pogings van 'n kind geskied in ’n sekere kul- tuur. 3. Die verskillende opvoedingsinstel- lings. In die latere skooljare word die krake en barste dan sigbaar, waarvoor die skool ten onregte die blaam ontvang. Nie net as voorloper van die skool- opvoeding het die huis ’n taak nie, ook as meeloper langs die hele weg. W aar die gemeenskap self vandag georganiseer, gestratifieer en gediffe- rensieer is en voortdurend pogings aangewend word om te integreer, is die eis w at dit aan onderwys en opvoeding stel dat dit doeltreffend (efficient) moet wees. Hiervoor is beplanning nodig: wie opgevoed moet word, hoe ver die opvoeding verpligtend moet wees, w aar opgevoed moet word, w at geleer moet (b) Die gemeenskap: So belangri is die rol w at die gemeenskap in die opvoeding speel, dat sir Fred Clarke praat van die „educative society”. Hierin speel veral drie faktore ’n be- langrike rol: die ekonomiese toestand, die tradisie en die ideologic. Hulle vorm die kulturele situasie w aarin opvoeding plaasvind. Alle opvoeding 85 KOERS KOERS word, in kort kontrole op elke gebied. Dit bring veral twee duidelike strek- kinge na vore: gelykheid van geleent- hede vir almal en m eganisering van die onderw ysfasiliteite. Vir die opvoeding om aan hierdie twee vereistes te vol- doen, is uiters moeilik. Tesame m et die verw ydering van klasseverskille kom die probleem van leierskap. Wie moet opgevoed word tot leiers en hoe moet dit gedoen word? W aar die gemeen- skap eis dat aan almal gelyke geleent- heid gegun word, word die algemene opvoedingspeil so opgestoot dat daar naderhand geen „een-oog in die land van die blindes” m eer is nie. Daarom die geroep vandag om gedifferensieerde onderwys, daarom die ywer om die leierskorps van hoogbegaafdes as die belangrikste taak van die onderwys te sien, daarom die stryd om verskillende m aar gelykwaardige eindsertifikate daar te stel vir diegene wat tog van nature verskillend is. Gelukkig dat daar duidelik besef word dat die kreet van gelykheid in die verlede hopeloos eensydig was. ,,Vryheid, gelykheid en broederskap”, hierdie kreet van die Franse Rewolusie, het in die geskiede- nis egter nog selde die gelykwaardig- heid van die drie elemente uitgelewe. So word die gelykheidsgedagte, die ,.parity of esteem ”, vandag deur die kultuur en gemeenskap maklik oorbe- klemtoon ten koste veral van die broederskap m et sy idee van hoeder- skap. ontneem die skool nog verder daardie unieke stempel w at die vroeër gehad het en stel geweldig hoë eise. Die gevaar dat dit kan lei tot vervlakking van dit w at as algemeenkultureel, as basies, beskou moet word, is beslis nie denkbeeldig nie. Die ontwikkelingstempo van die kul­ tuur is so geweldig dat dit byna chaos skep. Die akool en opvoeding sleep myle agter die moderne lewensvlak aan. Ons praat van die ,.cultural lag”. Van alle kante, van werkgewers, van kul- tuurleiers, van owerheidsweë, van die professies, ja van orals af kom die eise na die skool om te lewer w at vereis word. Hoe meer die beplanning op hierdie terreine misluk, hoe sterker word die noodsaak vir beplanning in die opvoeding. A1 hierdie beplanning lei egter so maklik tot meganisasie. Dit word ,,reël op reël, gebod op gebod, hier 'n bietjie en daar ’n bietjie”. Dit loop gevaar om die ,.efficiency” van die opvoeding te sien in die siste- m atisering daarvan. W ysig net die sam estelling van die toevoer dan sal die produk ook anders wees. KOERS So word die opvoeding op die kruispaaie gebring. w at vereis word. Mag ons u verwys na die opvoedingstelsels van die Nasiïsme, Fasisme en Kommunisme soos ons dit in ons tyd leer ken het. Was dit, is dit oplossing van die probleem? ’n Ander produk van die meganisasie is die massamens. U ken die karika- tuur w at so geskep word, onnatuurlik, onwaar, onselfstandig, oneie, soos Jacks sê: „The poetry of human experience does not apply to him”. Hy sê verder: „If a system injures intel­ ligence, it is bad. If it injures the character, it is vicious. If it injures the conscience, it is criminal. Efficient mass-production in education tends to injure all three.” (Modern trends in education, 110). Laat ons hier net verder verwys na die moderne probleem w at die natuur- wetenskap en tegniek aan die onderwys stel. „Produce more scientists or study Russian” sê die Am erikaanse publiek vandag. E n dis voorwaar nie ’n kuns om m eer van hulle te lewer nie. Die resep is daar, uitgetoets deur die kom- m unistiese Rusland. Dit vereis net die regte beplanning en die nodige wet- gewing. M aar sien u nie die geweldige tw eespalt tussen natuurw etenskaplike en mens nie, tussen natuurw etenskap en kultuur, tussen natuurw etenskap en godsdiens nie? N atuurw etenskap staan tog nie buite die lewe nie, is nie ’n m isterieuse kultus bedoel vir hoog gespesialiseerde „scientists” nie, dis nie die towerstokkie w at mag en rykdom bring nie. Dis nie iets w at aan die indiwidu gehang word of oor hom vernis kan word nie. Nee, dis veel meer as dit vir die moderne mens: dis vir hom moderne lewe self in een van sy Kom ons op die terrein van die toenemende misdaad by die jeug en die volwassenes, dan staan die opvoeding weer in die brandpunt van die oordeel. Die skool het sus en die skool moet so. M aar het die gemeenskap nie alle verantwoordelikhede van die skouers van die jeug weggeneem en hom tot ’n doellose, nuttelose bestaan gedwing nie? Ons hou hom kind tot hy al byna volwasse is. W at moet hy met hom- self aanvang in daardie jare w at hy sy kinderskoene ontgroei het en nog nie deur die samelewing benodig word nie? Leer, ja, leer, is u antwoord. M aar dit is seker duidelik dat dit hom nie bevredig nie. KOERS Pas net sus en so ’n proses toe, dan sal die gewenste produk gelewer word. Dit laat mens dink aan die produskieband van ’n moderne fabriek. Hierdie m eganisering wreek hom vandag in die losbandigheid, w at dik- wels as vryheid geroem word, w at ons by moderne eksperim entering in die opvoeding aantref. Alles word in die eksperim ent geoorloof in die soeke na die ,.philosopher’s stone” w at die tow erform ule sal daarstel. Om hierdie gelykheidsgedagte nog verder te benadruk kom die uitw issing van die kulturele grense tussen ver­ skillende volkere, die internasionalis- me. S taat en gemeenskap eis nou die opvoeding tot w êreldburgerskap. Dit ’n Ewe ernstige gevaar van die m eganisasie is die feit dat daar wel skynbaar die produk gelewer kan word ’n Ewe ernstige gevaar van die m eganisasie is die feit dat daar wel skynbaar die produk gelewer kan word 86 KOERS fundam entele aspekte. K ultuur en gemeenskap eis die vernis oor die opge- voede mens, dus twee duidelike prosesse, moontlik agtereenvolgens aangebring. W are opvoeding kan hiermee nooit genoë neem nie, w ant dit wil hierdie moderne kultuurskepping inweef in die opvoeding van die hele kind, dit wil van hom nie ’n tegnikus, ambagsman of skeikundige maak nie m aar wel ’n mens w aarin hierdie w aardes van die n atuur­ w etenskap en tegniek ingeweef is in sy kultuur, in sy godsdiens, in sy lewens- praktyk en -beroep. So ’n proses is egter ’n langdurige, w at sy resultate nie volgens voorskrif kan lewer nie en bevredig daarom nie die eise van die oomblik nie. So word die opvoeding op die kruispaaie gebring. fundam entele aspekte. K ultuur en gemeenskap eis die vernis oor die opge- voede mens, dus twee duidelike prosesse, moontlik agtereenvolgens aangebring. W are opvoeding kan hiermee nooit genoë neem nie, w ant dit wil hierdie moderne kultuurskepping inweef in die opvoeding van die hele kind, dit wil van hom nie ’n tegnikus, ambagsman of skeikundige maak nie m aar wel ’n mens w aarin hierdie w aardes van die n atuur­ w etenskap en tegniek ingeweef is in sy kultuur, in sy godsdiens, in sy lewens- praktyk en -beroep. So ’n proses is egter ’n langdurige, w at sy resultate nie volgens voorskrif kan lewer nie en bevredig daarom nie die eise van die oomblik nie. KOERS W ord daar nie van die hedendaagse skool verw ag om die bewaarhuis, die halfwegstasie, te wees moontlik om in ons skole aan die jeug dit te gee w at hom werklik bevredig en stil sal maak, nie net aan die boonste 25% nie m aar aan almal, en hoe moet dit gedoen word? Hoe moet huis, kerk, 87 KOERS KOERS gemeenskap en skool hier saam werk om 'n oplossing te vind? word soos ons dit vandag reeds aantref, word die taak van die opvoeding daar- deur net bemoeilik. Die moderne mens wil sy vrye tyd laat bestee word, hy wil opgevorder word deur die ontspan- staan, hy wil geen verantwoordelik- heid daarvoor dra nie. Moet die opvoe­ ding aan hierdie eis toegee m et die hoop dat dinge dan so sal verval dat reaksie noodwendig moet intree om die onder- gang af te weer? Dit tog nie! Maar w at dan? O utom atisasie van die arbeid stel ’n baie ernstige probleem aan die opvoe­ ding. Opleiding w at vir die beroep •nodig is, word so gespesialiseerd dat dit nie m eer as opvoeding bestempel kan word nie. Die toekomstige werker word self ’n ratjie in die masjien. D aar is •nie meer die arbeidstrots by die arbei- der nie. D it is nie meer nodig vir hom om intelligent te werk nie, trouens so- dra hy begin dink, kan dinge verkeerd loop. M atrikulante hou dit nie uit in ’n hooggemeganiseerde fabriek nie, so ver- klaar 'n vooraa-nstaande nyw eraar. W at moet nou die skool se taak word in die voorbereidingsproses? W at moet die kenmerke van die eindproduk wees? Die skool kan nie net „geleerdes” kweek nie, dan versteur hy die noodsaaklike ewewig en kweek ’n topsw aar volk. Wie moet die arbeider, ambagsman, tegnikus oplei, die skool of die nyw erheid? In V.S.A. en in Engeland, Holland en D uitsland heers vandag nog ernstige verw arring op die gebied van die teg- niese onderwys om aan die veranderde behoeftes te voorsien. KOERS Hoe gaan die bane gelykwaardig gehou word sodat di sertifisering sonder diskriminasie ge skied? W atter stof w at vandag aangebied kan word, sal vir die vol wassene van more nog waardevol wees Gaan die saamvoeging van die jeug ui verskillende lae van die samelewing ooi werklike klasseverskille uitwis, self daar w aar hierdie verskille die gevol is van inherente aanlegs- en persoon likheidsvariasie? E n as 8 ja a r in di Kom ons by die middelbare onderwys dan loop die paadjie van rose skielik dood in die dryfsand van onbeslistheid, van proefnem ing en spekulasie. In ’n voi'ige paragraaf het ons die eise ge­ noem w at vandag al sterker aan die skool gestel word. Hoe graag die skool hulle ook al wil aanhoor en inkor- poreer, kan dit nie gedoen word sonder baie oorweging, eksperim entering, koste en kragte nie. Die middelbare skool sien die probleme, dog sy krisis is die „hoe” ? L aat ons sommige probleme noem: moet onderwys op middelbare vlak verpligtend wees vir alle leerlinge van die leeftyd, ongeag hulle aanleg en bestem m ing? En indien wel, tot op w atter ouderdom, w atter vlak? Indien w aar wel verplig- ting is, hoe sal die eis van die gemeen­ skap beste gedien word, deur ’n alge- meen basies of deur ’n spesifiek beroepskundig georiënteerde leerplan? Moet die vakke apart gehou word of moet hulle saam groepeer word om die integrasie vir die jeug te vergemak- lik? Is die jeug reeds to t integrasie van die studieterreine in staat of is hierdie vermoë eers by die volwassene aktief? Indien differensiasie toegepas word, op w atter vlak en to t welke mate moet dit geskied? Hoe gaan die bane gelykwaardig gehou word sodat die sertifisering sonder diskriminasie ge­ skied? W atter stof w at vandag aangebied kan word, sal vir die vol­ wassene van more nog waardevol wees? Gaan die saamvoeging van die jeug uit verskillende lae van die samelewing ooit werklike klasseverskille uitwis, selfs daar w aar hierdie verskille die gevolg is van inherente aanlegs- en persoon- likheidsvariasie? E n as 8 ja a r in die die opvoeding van kleuters ’n aktuele behoefte word w aarin voorsien moet word. Dus ’n uitbreiding van die skool se funksie. As ons die crêche hierby aansluit dan strek die skool se funksie nou ver uit van kort na die goboorte af tot by die volwassenheid. KOERS In ’n eeu w aar die beroepslewe nie m eer die welsyn van die liggaam waar- borg nie, w aar saamdromming van baie mense bym ekaar ernstige gesondheids- probleme skep, w aar die lewensgang ondermynend op liggaamlike en geeste- like w elvaart en ewewig inwerk, w aar verbeterde ekonomiese toestande die gem aksug bevorder, in so ’n eeu word die opvoeding van die liggaam en die opvoeding tot gesondheid ’n belangrike eis w at aan die skool gestel word. Nie m eer die huis en die gemeenskap nie, m aar die skool word hiervoor die aan- gewese middel. Ons sou nog boekdele met hierdie eise w at die huidige kultuurkrisis aan die opvoeding stel kon vul. Ons haas ons egter om nog opsommenderwys iets oor die skool as opvoedingsinstelling te sê. Die kloof tussen arbeid en vrye tyd maak die oplossing van die voorgaande probleem beslis nie m akliker nie. W at moet die w erker doen as hy nie m et sy beroepsarbeid besig is nie? U kan sê hy moet lees, hy moet boer, hy moet ’n winsgewende of onwinsgewende stok- perdjie aanhou. Dit klink na ’n verbly- dende oplossing. M aar dan ken u nie 'n kind en ook nie ’n volwassene nie' Ons sal gevaar loop om weer eens die kreet te hoor: „gee ons brood en spele”. W aar daar soveel ontspanning in gekom mersialiseerde vorm aangebied (.c) Die skool: Niemand sal ontken dat die hele krisis hom in al sy felheid op die skool konsentreer nie. L aat ons ’n paar van die probleme hier kortliks noem. Kinders word so vroeg uit hulle ouer- huise uitgestoot om beide ouers in staat te stel om die stryd teen die ekonomiese druk buitenshuis voort te sit of omdat die gem aksug hulle daartoe dryf, dat KOERS 88 die opvoeding van kleuters ’n aktuele behoefte word w aarin voorsien moet word. Dus ’n uitbreiding van die skool se funksie. As ons die crêche hierby aansluit dan strek die skool se funksie nou ver uit van kort na die goboorte af tot by die volwassenheid. Hierdie uitbreiding vereis nuwe organisasie, nuwe opleiding, nuwe metodes en tegnieke, nuwe onderwysers, nuwe geboue en baie geld. D aar is ook nie ’n tradisie w at bygehaal kan word om hier leiding te gee nie en daar moet van meet af aan begin word. KOERS Die laerskool is vandag die minsbe- sproke en bekritiseerde onderwysin- stelling. Almal aanvaar die noodsaak- likheid daarvan, die terrein en omvang daarvan word bevredigend gedefinieer en die funksie is redelik konstant. Wei- nig van die nuwere eise w at in die vorige paragraaf genoem is, tref die laerskool nadelig of plaas dit in die brandpunt van die krisis. Dit word aanvaar dat dit plek moet inruim vir godsdiens, vir die basiese vaar- digheid en vir kulturele en prak- tiese vakke. Die werk moet afsluit met die afsluiting van die kindertyd- perk. Die metodes en tegnieke w at toe- gepas word, lewcr ernstige strydpunte op. Ons hoor van die „pap sielkunde”, van die vrye dissipline, van die spelende leer en lerende speel, van aanpassing en wanaanpassing. Dis wel strydpunte, m aar m eestal nie van deurslaggewen- de aard nie. Belangriker egter is die nuwe taak van voeding en versorging, ja selfs van kleding van die kind deur die skool en die saak van die voorsie- ning van ontspanning in die vrye tyd wanneer die ouers nie tuis is om na die kind om te sien nie Kom ons by die middelbare onderwys dan loop die paadjie van rose skielik dood in die dryfsand van onbeslistheid, van proefnem ing en spekulasie. In ’n voi'ige paragraaf het ons die eise ge­ noem w at vandag al sterker aan die skool gestel word. Hoe graag die skool hulle ook al wil aanhoor en inkor- poreer, kan dit nie gedoen word sonder baie oorweging, eksperim entering, koste en kragte nie. Die middelbare skool sien die probleme, dog sy krisis is die „hoe” ? L aat ons sommige probleme noem: moet onderwys op middelbare vlak verpligtend wees vir alle leerlinge van die leeftyd, ongeag hulle aanleg en bestem m ing? En indien wel tot op w atter ouderdom, w atter vlak? Indien w aar wel verplig- ting is, hoe sal die eis van die gemeen skap beste gedien word, deur ’n alge meen basies of deur ’n spesifiek beroepskundig georiënteerde leerplan? Moet die vakke apart gehou word o moet hulle saam groepeer word om die integrasie vir die jeug te vergemak lik? Is die jeug reeds to t integrasie van die studieterreine in staat of i hierdie vermoë eers by die volwassene aktief? Indien differensiasie toegepa word, op w atter vlak en to t welke mate moet dit geskied? KOERS Mense w at so ’n sleutelposisie beklee, verdien seker ons hoë agting en daarby ook beter salarisse. Staan die staat en die volk vandag agter die onderw yserskorps om hulle in die legio- take w at in die opvoedingsproses aan hulle toevertrou word moreel en kon- kreet te sterk? Lê die oorsaak van onderw yserstekort nie juis in hierdie status van die professie nie? 4. Wat van die loekoms? laerskool dit nie kon regkry nie, sal die middelbare skool dit kan regkry op ’n tydstip in die kinderlewe w aarin juis die w aarnem ing van die verskille, die vergelyking en opweging teen m ekaar ’n belangrike ontw ikkelingstrek is? Differensiasie is slegs moontlik in groot skole. Is ons nie daarm ee besig om die massa-mens te kweek nie, die indiwidu w at slegs ’n nommer in die geheel word? W at is die mens sonder indiwi- dualiteit? W aar die skool vandag soveel take moet oorneem w at vroeër deur die ander opvoedingsinstansies uitgevoer is, word die las onmoontlik sw aar en kan dit nie m et vrug uitgevoer word nie. Die taak word vir die staat en vir die onderw yser te veel. Vir die staat eis dit meer geld, meer en hoër belasting, m eer am ptenare en departem ente. En, kom die vraag, is ons m et dit alles op die regte pad? Die gelewerde produkte dusver skyn dit nie te w aarborg nie. Dis nie ons taak om die probleme nou op te los nie m aar om hulle te stel, sodat u as kultuurleiers die omvang van u taak en roeping kan besef. By wyse van sam evatting noem ons sekere vergesigte w aarheen die opvoeding besig is om te beweeg en w at bemoedi- ging inhou. Kom ons by die onderwyser, kan ons ’n ewe donker prentjie ophang. W atter onderw yser w at 10 ja a r gelede sy opleiding, akademies sowel as profes- sioneel, voltooi het, is nie vandag hope- loos oudmodies nie? E n hoeveel sorg dat hulle modern bly? Een skryw er sê dat dit die professie is w aar mens die gouste aan pedagogiese aarverkalking ly sodat die intellektuele slagare ver- nou tot ’n blote rooi strepie. Hulle beland in ’n groef w at die onderwys en oordeel betref en word onvatbaar vir nuwe idees. G raag sou ons wou glo dat dit anders is! KOERS Hierdie uitbreiding vereis nuwe organisasie, nuwe opleiding, nuwe metodes en tegnieke, nuwe onderwysers, nuwe geboue en baie geld. D aar is ook nie ’n tradisie w at bygehaal kan word om hier leiding te gee nie en daar moet van meet af aan begin word. Die laerskool is vandag die minsbe- sproke en bekritiseerde onderwysin- stelling. Almal aanvaar die noodsaak- likheid daarvan, die terrein en omvang daarvan word bevredigend gedefinieer en die funksie is redelik konstant. Wei- nig van die nuwere eise w at in die vorige paragraaf genoem is, tref die laerskool nadelig of plaas dit in die brandpunt van die krisis. Dit word aanvaar dat dit plek moet inruim vir godsdiens, vir die basiese vaar- digheid en vir kulturele en prak- tiese vakke. Die werk moet afsluit met die afsluiting van die kindertyd- perk. Die metodes en tegnieke w at toe- gepas word, lewcr ernstige strydpunte op. Ons hoor van die „pap sielkunde”, van die vrye dissipline, van die spelende leer en lerende speel, van aanpassing en wanaanpassing. Dis wel strydpunte, m aar m eestal nie van deurslaggewen- de aard nie. Belangriker egter is die nuwe taak van voeding en versorging, ja selfs van kleding van die kind deur die skool en die saak van die voorsie- ning van ontspanning in die vrye tyd wanneer die ouers nie tuis is om na die kind om te sien nie. 89 KOERS laerskool dit nie kon regkry nie, sal die middelbare skool dit kan regkry op ’n tydstip in die kinderlewe w aarin juis die w aarnem ing van die verskille, die vergelyking en opweging teen m ekaar ’n belangrike ontw ikkelingstrek is? Differensiasie is slegs moontlik in groot skole. Is ons nie daarm ee besig om die massa-mens te kweek nie, die indiwidu w at slegs ’n nommer in die geheel word? W at is die mens sonder indiwi- dualiteit? poging om te antwoord op die waarde- skatting van die gem eenskap? Ons wil hê hulle moet die voorste linie in die stryd om ewewig in ’n snel verande- rende wêreld inneem ; ons wil die onderwysers van pligsversuim, kortsig- tigheid en gebrek aan inisiatief beskul- dig as dinge verkeerd loop in die wêreld daar buite. Terselfdertyd kan elkeen wat m aar lus het op hulle skel en hulle veroordeel, selfs as hulle progressief word. (ii) Opvoeding sien af van die versa- m eling van onverbonde en hoogs- gespesialiseerde dele om 'n deur- weefde, om vattende en deurlopen- de geheel te word. (i) Opvoeding word ’n beroep w at as lewenslange proses beide die on- volwassene en die volwassene om vat: dit beweeg na ’n opgevoe- en self-opvoedende volwasse g e­ meenskap. KOERS E n dan, sal u sê, eis hulle hoër salarisse! W eerspieël hulle salarisse nou hulle waarde of is die punte van kritiek hierbo slegs hulle (i) Opvoeding word ’n beroep w at as lewenslange proses beide die on- volwassene en die volwassene om vat: dit beweeg na ’n opgevoe- en self-opvoedende volwasse g e­ meenskap. (ii) Opvoeding sien af van die versa- m eling van onverbonde en hoogs- gespesialiseerde dele om 'n deur- weefde, om vattende en deurlopen- de geheel te word. 90 KOERS as ’n lewe w at nou hier gelewe moet word. (iii) W aar dit vroeër slegs tot die ver- sta.nd gerig was, word opvoeding gesien m et betrekking tot die hele kind, w at die hele mens word. Mooi en bemoedigend soos die voor- gaande ook mag wees, dit sal egter nooit werklike oplossing van die pro- bleme kan bring nie. Die allerbeste beplanning, organisasie en doelbewuste beheer sal nog altyd slegs die dop blink vrywe terw yl die pit nie bereik word nie. Om m et B utler saam te kan s ê : (iv) Ook die onderrig beweeg weg van die instruktiew e en outoritatiew e metodes w at ’n aantal vakke vir die v e r s t a n d insluit, na ’n stelsel w aar ’n reeks betekenis- volle aktiw iteite deur simpatie en verbeelding ineengestrengel word. Dit soek na skoolervaring wat sinvol is en daarom verwelkom word. (iv) Ook die onderrig beweeg weg van die instruktiew e en outoritatiew e metodes w at ’n aantal vakke vir die v e r s t a n d insluit, na ’n stelsel w aar ’n reeks betekenis- volle aktiw iteite deur simpatie en verbeelding ineengestrengel word. Dit soek na skoolervaring wat sinvol is en daarom verwelkom word. The lamp of tru th we lit in youth, The dream s of life’s young m orning: In th at dark hour, I found their power Still in the embers burning, (v) Die professie moet nie meer bestaan uit ’n korps hoog opge- leide tegnisiëns, elk met beperkte ervaring en skraal vooruitsigte nie. m aar moet ’n geleerde pro­ fessie van opgevoede mense met wye ervaring, gerespekteerde status en begeerlike vooruitsigte word. is daar iets veel dieper, veel blywender, veel om vattender nodig. D it moet met ewigheidslig bestraal word voordat die ware wysheid daaruit sal spreek. (vii) Die opvoeding moet nie meer beskou word as ’n middel tot ’n doel nie m aar as doel in sigself, (vi) Die opvoedingsinstansies moet uit- gebrei word vanaf die skool na die staat, die huis, die gemeenskap, die kerk, die nywerheid en die teg- niek. KOERS ,,Die hoofsaak van alles w at ons gehoor het, is: Vrees God en hou sy gebooie; w ant dit geld vir alle mense. W ant God sal elke werk bring in die gerig w at kom oor al die verborge dinge, goed of sleg.” (Pred. 12: 13, 14.) Sodat ons kan kom tot die ware doel m et die opvoeding: ,,sodat die mens van God volkome kan wees, vir elke goeie werk volkome toegerus” (2 Tim. 3:17). (vi) Die opvoedingsinstansies moet uit- gebrei word vanaf die skool na die staat, die huis, die gemeenskap, die kerk, die nywerheid en die teg- niek. (vii) Die opvoeding moet nie meer beskou word as ’n middel tot ’n doel nie m aar as doel in sigself, B. C. SCHUTTE. P.U. vir C.H.O. 91 91 KOERS

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1616/1719

Afrikaans

VRYE RADIKALE. bloed en talle ander natuurverskynsels interessante voorbeelde is. Wanneer die natuurvorser hulle probeer verklaar staan hy verstom voor die grootsheid en heerlikheid van die handewerk van die Skepper. Vrye radikale is hoogs aktiewe brok- stukke van molekules, wat vir ’n breukdeel van ’n sekonde bestaan. Hulle neem deel aan ’n groot aantal chemiese reaksies, waaronder die vlam van ’n vuurhoutjie, ontploffings, elektriese ont- ladings, die absorpsie van suurstof deur bloed en talle ander natuurverskynsels interessante voorbeelde is. Wanneer die natuurvorser hulle probeer verklaar staan hy verstom voor die grootsheid en heerlikheid van die handewerk van die Skepper. Die ondersoek van vrye radikale 291 KOERS Cannizzaro aangetoon het dat die molekulêre massas van die dampe, wat as „radikale” beskou is, dubbeld dié van die vrye radikale is. Hiermee het die bodem uit die vryradikaal-hipotese geval. So sterk was die oortuiging dat radikale nie vry kan bestaan nie, dat die ontdekking4) van die vrye radikaal trifenielmetiel deur Gomberg in 1900, baie teensinnig aanvaar is. Hierdie radikaal word deur resonansie gestabi- liseer en het om daardie rede die aan­ dag nie ontglip nie. Cannizzaro aangetoon het dat die molekulêre massas van die dampe, wat as „radikale” beskou is, dubbeld dié van die vrye radikale is. Hiermee het die bodem uit die vryradikaal-hipotese geval. word bemoeilik deur hulle hoë reaktiwi- téit en die klein konsentrasies waarin hulle optree. Intensief word vrye radi- kale die afgelope halfeeu ondersoek. In die afgelope twee dekades is die pas baie versnel sodat die aandag vandag in ’n besondere mate op hierdie ontwykende molekulêre brokstukke gevestig is. Nie alleen met betrekking tot belangrike toepassings nie, maar ook vir die hele gebied van fundamentele chemiese na- vorsing is vrye radikale van die aller- grootste betekenis. Cannizzaro aangetoon het dat die molekulêre massas van die dampe, wat as „radikale” beskou is, dubbeld dié van die vrye radikale is. Hiermee het die bodem uit die vryradikaal-hipotese geval. So sterk was die oortuiging dat radikale nie vry kan bestaan nie, dat die ontdekking4) van die vrye radikaal trifenielmetiel deur Gomberg in 1900, baie teensinnig aanvaar is. Hierdie radikaal word deur resonansie gestabi- liseer en het om daardie rede die aan­ dag nie ontglip nie. So sterk was die oortuiging dat radikale nie vry kan bestaan nie, dat die ontdekking4) van die vrye radikaal trifenielmetiel deur Gomberg in 1900, baie teensinnig aanvaar is. Hierdie radikaal word deur resonansie gestabi- liseer en het om daardie rede die aan­ dag nie ontglip nie. 1. Die belangrikheid van vrye radikale vir die reaksiekinetika. 1. Die belangrikheid van vrye radikale vir die reaksiekinetika. Een van die eerste aanduidings dat vrye atome en vrye radikale ’n rol in chemiese reaksies speel, is in die foto- chemiese ondersoek van die waterstof- chloor - reaksie gevind. Nadat die betekenis van die Einstein-wet, van die foto-chemiese ontbinding van één molekule per kwantum lig geabsorbeer, begryp is, het dit vir N ernsts) in 1918 duidelik geword dat die reuse kwantum- opbrings vir die genoemde reaksie verklaar kan word deur ’n kettingreak- sie waaraan vrye waterstof- en vrye chlooratome deelneem. Regstreeks is die deelname van vrye waterstof atome bv. bewys deur die feit dat ’n stroom water- stofatome, wat uit ’n waterstof-ontla- dingsbuis ’n onbeligte mengsel van waterstof- en chloorgas binnegelei is, meer chloorwaterstofmolekules laat ont- staan as wat ekwivalent is aan die ingevoerde waterstofatome ‘) . Die chemiese kinetika het tot doel die blootlegging van die reaksiemega- nisme. Uit die snelheid van ’n chemiese veranderi-ng kan die reaksiewyse bena- der word. Een van die belangrikste ontwikkelinge op die gebied van die chemie gedurende die afgelope halfeeu is die insig dat chemiese veranderings volgens ’n gekompliseerde patroon van tussenstappe verloop1). Selfs die be- treklike eenvoudige reaksie soos die vorming van water uit suurstof en wa- terstof vind plaas volgens ’n ingewik- kelde reaksiereeks, waarin die moleku- lêre brokstukke HÓ2, ÓH, Ó en H optree2). (Die kolletjie dui ’n ongepaar- de elektron aan.) lêre brokstukke HÓ2, ÓH, Ó en H optree2). (Die kolletjie dui ’n ongepaar- de elektron aan.) In die agtiende eeu het organiese chemici gemeen dat die radikale inder- daad ’n vrye bestaan voer3). Gay Lussac het bv. in 1815 die isolasie van die „sianogeen”-radikaal aangekondig. Die ontdekte gas het hy as CN aangegee. ’n Hele aantal chemici het dergelike „radikale” geïsoleer. Hierdie verwar- ring het voortgeduur tot 1864 toe Wanneer droë waterstofgas en chloorgas met sonlig bestraal word, word chloorwaterstof ontwikkel met ’n snelheid wat ’n funksie is van die waterstof-druk en die intensiteit I van die bestraling2). Met behulp van ’n 292 KOERS reeks elementêre reaksies, waarin die waterstofatoom H en chlooratoom Cl optree, kan snelheidsvergelykings afge- lei word, wat beide die ontploffingsgren- se van die reaksie en die mag In? waar n tussen J en 1 lê, in die eksperi- mentele ondersoek verklaar2). 1. Die belangrikheid van vrye radikale vir die reaksiekinetika. H + X2_ > HX + X H + HX —> H2 +X In die geval van jodium is die aktive­ ringsenergie vir die bimolekulêre reaksie heelwat kleiner as vir die vryradikaal- meganisme : In die geval van jodium is die aktive­ ringsenergie vir die bimolekulêre reaksie heelwat kleiner as vir die vryradikaal- meganisme : H2+ I 2 — > 2HI. Interessant is dit dat in die gas- reaksies van waterstof met die halogene chloor, broom en jodium, drie verskil- lende reaksiemeganismes optree. In die geval van chloor ontstaan vrye chloor- atome na fotodissosiasie, wat tot ’n kettingreaksie aanleiding gee. Broom is nie so gevoelig teenoor sonlig nie, maar vrye broomatome wat deur ’n ter- miese ontbinding van broommolekules ontstaan, gee ook aanleiding tot ’n kettingreaksie7). In die geval van jodium vind ’n homogene bimolekulêre reaksie tussen die jodiumdamp en wa- terstofgas plaas '). Die rede waarom die halogene so verskillend optree, lê aan die aktiveringsenergie van die elemen- têre stappe in die reaksiepatroon2). W aar parallelle prosesse moontlik is, oorheers die vinnigste een, d.w.s. die een met die laagste aktiveringsenergie. Die aktiveringsenergie vir die reaksie. ’n Groot aantal sodanige vryradikaal- reaksies is in die afgelope dertig jaar in die organiese chemie ondersoek. Rice en sy medewerkers het aangetoon dat die meeste termiese ontbindingsreaksies ’n vryradikaal-kettingmeganisme volg’), waardeur die eksperimentele reaksieki- netika en die waargenome reaksiepro- dukte verklaar word, ’n Tipiese voor- beeld is die pirolise van asetaldehied 10). Die belangrikste reaksieprodukte is in hierdie geval metaan, etaan en koolstof- monoksied. Die vorming van metaan neem toe met temperatuurstyging en word deur die volgende snelheidsverge- lyking gegee: d (CH4)/d t = k (CH3. CHO) » ... (t) Hierdie eksperimentele resultate word verklaar deur die volgende vryradikaal- meganisme : CH3.CHO - > CH3 + C H O ............ (1) CH3CHO + CH3—> CH4+ CO+ CH3 (2) 2 CH3 - > C2H6 ..............................(3) CH3.CHO - > CH3 + C H O ............ (1) CH3CHO + CH3—> CH4+ CO+ CH3 (2) 2 CH3 - > C2H6 ..............................(3) Die aktiveringsenergie vir die reaksie. X + H2 — > HX + H X + H2 — > HX + H 3) waar X die halogene Cl, Br, I voorstel, is onderskeidelik 8, 24 en 34 kilokalorie. Telkens volg die reaksiepatroon die weg waarin die aktiveringsenergie die klein- ste is. In die gevalle van Cl en Br tree hierdie vryradikaal-meganisme op: Die reaksiesnelheid wat op hierdie meganisme gebaseer is, kan eksperimen- teel uit die vormingsnelheid van die metaan bepaal word, en teoreties met behulp van die volgende vergelykings bereken word:2) X2— > 2X X + H2 — > HX + H d (CH4)/d t = k2 (CH3) (CH3.CHO) d (CH4)/d t = k2 (CH3) (CH3.CHO) X + H2 — > HX + H KOERS KOERS 293 Lae gasdrukke het verseker dat die ge- middelde vrye weg van die molekules en vrye radikale groot is. d (CHjVdt = O d (CHjVdt = O d (CHjVdt = O = k (CH3CHO) — 2k3(CH3)2, waarin k , k2en k 3die snelheidskonstan- tes van die reaksies (1), (2) en (3) voorstel. = k (CH3CHO) — 2k3(CH3)2, waarin k , k2en k 3die snelheidskonstan- tes van die reaksies (1), (2) en (3) voorstel. Polanyi") en sy medewerkers het die reaksies van die vrye radikale sig- baar gemaak met behulp van hulle natriumvlammetode. Die natrium- damp het i-n die alkielhalied, wat van die teëgestelde rigting gekom het, inge- dring in die vorm van ’n vlam, wat sigbaar gemaak is met behulp van 'n natrium-resoneringslamp. Die kinetika van die volgende tipe van reaksie kon op dië wyse ondersoek word: Die hipotese, waarop die berekenings berus, is die veronderstelling dat die vrye radikale in ewewig is met hul om- gewing. Dit word aangeneem dat nadat die reaksie geheel 'n kort tydjie verloop het, die vormingsnelheid van die vrye radikale en hulle verdwyningsnelheid gelyk is. Dieselfde geld ook ten opsigte van geaktiveerde molekules. Na(g) i- CHa Cl(g) — > NaCl(g) Na(g) i- CHa Cl(g) — > NaCl(g) + c h 3. Na(g) i- CHa Cl(g) — > NaCl(g) + c h 3. + c h 3. Volgens die vryradikaal-meganisme is die snelheidskonstante k in die geheel- snelheidsvergelyking (t) saamgesteld: K = k2 (k /2k )i Hieruit volg dat die aktiveringsenergie-geheel, E, deur E2 — i (E —E ) gegee word, waarE , E e:i E 1 3 ° ° ’ r 2 3 die aktiveringsenergië van reaksies (1), (2) en ("3) is. X + H2 — > HX + H Die veronderstelde mega- nisme verklaar waarom die aktiverings- energie-geheel fE = 50 kkal.) minder is as die energie wat nodig is om in reaksie il) die koolstof — koolstof-binding te breek nl. 84 kkal2). Die belangrikheid van hierdie aanskou- like metode lê daarin dat sodanige chemiese reaksies tussen vrye natrium- atome en organiese molekules onmiddel- lik plaasvind. Die ontstane vrye metiel of ander alkiel-radikale is deur die Paneth-vloei- metode eweneens op aanskoulike wyse aangetoon. Hierdeur is aangetoon dat reaksies tussen vrye radikale met ge- ringe aktiveringsenergië gepaard gaan. Paneth en Hofeditz 12) het nl. die aan- wesigheid van die vrye radikale aange­ toon deur die verwydering van ’n ver- hitte metaalspieël in die buis, waarin die vinnige vloei van die radikale plaas­ vind by so ’n lae druk dat hulle oor meetbare afstande nog nie met mekaar reageer nie. Wanneer die gas onder ’n druk van 1 tot 2 mm beweeg, is die snelheid sowat 16 x 103 cm per sek. ’n Damp van loodtetrametiel het dan ’n verhitte sinkspieël, sowat 30 cm van- 2. Die regstreckse waameming van die vrye radikale. Met behulp van vinnige vloei-metodes is eerste daarin geslaag om vrye radi­ kale, ten spyte van hulle kortstondige bestaan, fisies waar te neem. Die vin­ nige vloei van die gas het verseker dat hulle oor meetbare afstande weggevoer word sodat hulle weens hul hoë reakti- witeit nie dadelik kon herverbind nie. 294 KOERS ming word op fotochemiese wyse ver- k ry ”). waar die vrye radikale ontstaan, ver- wyder. Die reaksieprodukte is in ’n koeler opgevang en as sinkdimetiel vasgestel op grond van sy smeltpunt, kookpunt en spontane verbranding met sinkoksied as eindproduk. Die reaksies is dus: waar die vrye radikale ontstaan, ver- wyder. Die reaksieprodukte is in ’n koeler opgevang en as sinkdimetiel vasgestel op grond van sy smeltpunt, kookpunt en spontane verbranding met sinkoksied as eindproduk. Die reaksies is dus: k ry ). Deur in die fotochemiese ontbinding van asetoondamp ’n wisselbestralings- tegniek toe te pas, is die snelheidskon- stante van herverbinding van metiel- radikale noukeurig bepaal1J) nl. k= 1013 ‘ eksp. (0± 700/RT) m ol'cm 3sek 1 Sodanige noukeurige bepalings is nog net vir die eenvoudige alkielradikale, me- tiel, etiel en propiel, gedoen. Vordering op hierdie gebied is afhanklik van ge- skikte metodes om die reaksieprodukte kwantitatief vas te stel. Die noukeurig- ste metodes, wat vandag gebruik word om die klein konsentrasies van die reak­ sieprodukte te bepaal, is die massaspek- trometriese en gaschromatografiese me­ todes. Die kinetiese interpretasie berus egter op ingewikkelde reaksiemeganis- mes, wat onregstreeks afgelei word. Daarom kan verwag word dat die vorde­ ring op hierdie gebied ’n moeisame proses sal wees. Deur in die fotochemiese ontbinding van asetoondamp ’n wisselbestralings- tegniek toe te pas, is die snelheidskon- stante van herverbinding van metiel- radikale noukeurig bepaal1J) nl. k= 1013 ‘ eksp. (0± 700/RT) m ol'cm 3sek 1 Sodanige noukeurige bepalings is nog net vir die eenvoudige alkielradikale, me- tiel, etiel en propiel, gedoen. Vordering op hierdie gebied is afhanklik van ge- skikte metodes om die reaksieprodukte kwantitatief vas te stel. Die noukeurig- ste metodes, wat vandag gebruik word om die klein konsentrasies van die reak­ sieprodukte te bepaal, is die massaspek- trometriese en gaschromatografiese me­ todes. Die kinetiese interpretasie berus egter op ingewikkelde reaksiemeganis- mes, wat onregstreeks afgelei word. Daarom kan verwag word dat die vorde­ ring op hierdie gebied ’n moeisame proses sal wees. Die groot reaktiwiteit van die vrye radikale is so duidelik aangetoon. 2. Die regstreckse waameming van die vrye radikale. Nie alleen verbind hulle onmiddellik met metale soos lood, sink, antimoon, kwik, tellurium en met mekaar nie, maar die verbinding vind met elke botsing plaas, selfs al word hulle afgekoel tot die temperatuur van vloeibare lug. Die lewensduur van die vrye radikale is bereken uit die tydsduur vir die verwy- dering van standaard-grootte spieëls, op konstante afstand van die oond, waarin die vrye radikale ontstaan. Die lewens­ duur is nl. ongeveer 6 x 103 sek. 3. Enkele belangrike vryradikaal-mega- nismes van tegnologiese belang. Onder die interessantste toepassings van vryradikaalmeganismes kan die ge­ bruik van loodtetraetiel in die brand- stof van binnebrandmotors genoem w ord"). Die brandstof-suurstofmeng- sel word in die silinder deur die saam- persing warm genoeg dat ontbinding van die brandstof volgens ’n ketting- reaksie plaasvind. Die kettingreaksie is ’n ontploffing wat as ’n „klop” in die motor waargeneem word. Indien ’n ge- ringe hoeveelheid loodtetraetiel aanwe- sig is, ontstaan ’n fyn mis van lood of loodoksied dwarsdeur die brandstof- mengsel waardeur die reaksiekettings, wat tot ’n o-ntploffing sou lei, verhoed word. Kortstondige hoë konsentrasies van vrye radikale kan met behulp van inten­ se ligflitse opgewek word en spektro- skopies waargeneem word. Emissie- spektra lewer bewys vir die bestaan van ’n groot aantal vrye radikale soos C2, CH, OH, H e.d.m. Weens die groot temperatuurskommelinge is hierdie me- tode egter ongeskik vir kinetiese onder- soeke. Groter noukeurigheid is bereik deur gebruik te maak van massaspektro- metriese metodes ”). Kortstondige hoë konsentrasies van vrye radikale kan met behulp van inten­ se ligflitse opgewek word en spektro- skopies waargeneem word. Emissie- spektra lewer bewys vir die bestaan van ’n groot aantal vrye radikale soos C2, CH, OH, H e.d.m. Weens die groot temperatuurskommelinge is hierdie me- tode egter ongeskik vir kinetiese onder- soeke. Groter noukeurigheid is bereik deur gebruik te maak van massaspektro- metriese metodes ”). Kwantitatiewe ondersoeke van vrye radikale word bemoeilik deur ketting- meganismes ')• ’n Beheerde radikaalvor- 295 KOERS KOERS RCH2 CH C H - R ; O H - R C H CH CH - R H20. RCH2 CH C H - R ; O H - R C H CH CH - R H20. Dit is opmerklik dat die molekules wat maklik ontbind by lae temperature, deur kovalente bindings gekenmerk word, waarvan die vormingsenergie klein is, en dat die eliminasie maklik kan plaasvind van ’n bestendige atoom van ’n element met eenatomiese damp. (Pb, Hg, Na) of ’n enkele bestendige mole- kule soos stikstof, koolstofmonoksied, koolsuurgas of dergelike molekule: bv. Loodtetraetiel: Hier word één moontlike kettingme- ganisme aangegee l6). Die hodroksiel- Hier word één moontlike kettingme- ganisme aangegee l6). Die hodroksiel- radikaal, OH, skyn besonder belangrik te wees omdat dit beweeglik is en die reaksie kans gee om in ’n solied plaas te vind. Die verskillende vrye radikale en peroksiedes is onbestendig. Die reaksie kan van hier af langs verskillende weë volg: splitsings of oorkruis-koppelings. 3. Enkele belangrike vryradikaal-mega- nismes van tegnologiese belang. In splitsings van polimeer-molekules ontstaan brokstukke met laer moleku- lêre massas en laer viskositeite. In oor- kruiskoppelings word twee of meer poli- meer-kettings verenig met gevolklike hoër viskositeit en dikwels bros-wor- ding. Kontrolering van die kondisies bepaal die gehalte van die rubberpro- duk. Die aard van die oplosmiddel R,(H is hierby van groot belang. Pb (C2H5)4 > Pb + 4 C, H5 Asetoon: Pb (C2H5)4 > Pb + 4 C, H5 Asetoon: Pb (C2H5)4 > Pb + 4 C, H5 Asetoon: CH3COCH3 + hv —> CO + 2CH3, bO 120°C Asometaan: CH3NNCH3_ > N2 + 2CH3. waar hv ’n kwantum ultravioletstraling voorstel. Asometaan: CH3NNCH3_ > N2 + 2CH3. waar hv ’n kwantum ultravioletstraling voorstel. Hey en W aters het die aandag daar- op gevestig dat die oplossing van hier­ die onbestendige molekules in nie-polêre oplosmiddels, aanleiding gee tot vryradi- kaal-reaksies in die vloeibare fase 15). ’n Belangrike voorbeeld word in die foto- chemiese oksidasie van rubber aange- tre f: Lig speel ’n vername rol met betrek­ king tot die bestaansduur van tekstiel- produkte. Sellulose is gevoelig vir foto- chemiese ontaarding. Die meganisme van die oksidasie volg ’n ooreenstem- mende koers: RH + hv —> R -! H R + 0 —> ROÓ ROÓ + RH —> RÓ 4 R + OH. RH + hv —> R -! H R + 0 —> ROÓ ROÓ + RH —> RÓ 4 R + OH. RH + hv —> R -! H R + 0 —> ROÓ R CH2CH CH R'-i-hv R C H - C H - C H R' R C H ..CH —CH R' • O- - R CH CH CH - R ' . • O O O O R CH CH —CH R ' ^ R ' H - . R - C H CH CH R' i-R" | OOH O’ 0 0 H R —CH —CH — CH - R' — R C H - C H C H --R ' OH R CH2CH CH R'-i-hv R C H - C H - C H R' R C H ..CH —CH R' • O- - R CH CH CH - R ' . • O O O O R CH CH —CH R ' ^ R ' H - . 3. Enkele belangrike vryradikaal-mega- nismes van tegnologiese belang. R - C H CH CH R' i-R" | OOH O’ 0 0 H R —CH —CH — CH - R' — R C H - C H C H --R ' OH R C H ..CH —CH R' • O- - R CH CH CH - R ' . ROÓ + RH —> RÓ 4 R + OH. Die beweeglike hidroksielradikaal speel weer ’n uiters belangrike rol. ’n Gewigtige faktor wat vryradikaal- reaksies vandag op die voorgrond dring, is die vername rol wat stralingschemie speel. Die reaksies wat volg op iomi- serende straling is veel ingewikkelder as by fotochemiese reaksies. Tot nog toe R CH CH —CH R ' ^ R ' H - . R - C H CH CH R' i-R" | OOH O’ 0 0 H R —CH —CH — CH - R' — R C H - C H C H --R ' OH 296 KOERS 2) Moore, ..Physical Chemistry", Longmans, Green & Co., 3e uitgawe, (1957). is min gegewens aangaande die elemen- têre prosesse bekend ‘V ) . Dit word aangeneem dat ioniserende straling reaksies veroorsaak waarin vrye atome en radikale gevorm word, ’n Kennis van die reaksies van vrye radikale, wat in eenvoudiger fotochemiese stelsels optree, dien dan as basis om die gekom- pliseerde radiochemiese prosesse te be- gryp. is min gegewens aangaande die elemen- têre prosesse bekend ‘V ) . Dit word aangeneem dat ioniserende straling reaksies veroorsaak waarin vrye atome en radikale gevorm word, ’n Kennis van die reaksies van vrye radikale, wat in eenvoudiger fotochemiese stelsels optree, dien dan as basis om die gekom- pliseerde radiochemiese prosesse te be- gryp. , g , ( ) 3) Bachman, in Gilman, „Free Radicals in Organic Chemistry”, Wiley and Sons, N.Y. (1938), Deel I. ( ), 4) Gomberg, Berichte (1900), 22, 757 ; 33, 3150. 5) Nernst, Z. Electrochem (1918), 24, 335. 6) Marshall en Taylor, N ature (1923), 112, 937. 7) Bodenstein cn Lind, Z. physik. Chem. (1906), 57, 168. ( ), , 8) Bodenstein, Z. physik. Chem. (1897), 22 1; (1898), 2», 295. g yp Ten slotte moet gewys word op die belangrike tegnologiese ontwikkelings, wat sal volg, indien daarin geslaag word om vrye radikale by lae temperature vas te vang. Dit is moontlik om vrye radikale in organiese „glas” by tempe­ rature laer as 4° Kelvin te bevries. 3. Enkele belangrike vryradikaal-mega- nismes van tegnologiese belang. Dit mag die bereiding van nuwe chemiese verbindings moontlik maak, wat mag lei tot ongekende kragvoorrade. Rewolusio- nêre vuurpylbrandstowwe mag hierdeur moontlik gemaak w ord”). Hierdie moontlikhede word vandag intensief ondersoek. ; ( ), , 9) Rice en Herzfeld, J. Am. Chem. Soc. (1934), 56, 284. ( ), , 10) Rice, Johnston en Evering, J. Am. Chem. Soc. (1932), 54, 3529. ( ) 11) Polanyi, Z. physik. Chem. (1930), B ll, 97. 12) Paneth en Hofeditz, Berichte, (1929), 62B, 1335. 13) Trotman-Dickenson, „Gas Kinetics”, Butterworths Scient. Publ., Lond., (1955). , , ( ) 14) Bodenstein, Chem. Reviews. (1930), 7, 169. 15) Hey en Waters, Chem. Reviews (1937), 21, 169. 16) Weissberger, A. Redakteur, ..Technique of Organic Chemistry”, Deel II, „Cata- lytic Photochemical and Electrolytic Reactions”, Interscience Publishers, Inc., N.Y. (1948). J. A. VAN DEN BERG. P.U. vir C.H.O. J. A. VAN DEN BERG. P.U. vir C.H.O. 17) Dainton, Ann. Reviews Nuclear Sci., (1955), 5, 213. VERWYSINGS: 1) Steacie, ,.Atomic and Free Radical Re­ actions”, Reinhold Publ. Co., Deel I, 2c uitgawc (1954). 18) Simposium, J. Chem. Ed., (1959) 36, 262-286. 19) Broida, Endeavour, (1958), 17, 208.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1586/1690

Afrikaans

BYLAAG TOT „KOERS”, OKTOBER 1960. BYLAAG TOT „KOERS”, OKTOBER 1960. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Die gebruik van orale anti­ diabetika moet dan ook steeds met groot versigtigheid gedoen word en veral KOERS 206 nuwe preparate waarmee nog te min ervaring verkry is moet met sorg gehan- teer word; soos die ervaring met „Metahexamide”, wat van die mark onttrek moes word, ons geleer het (37). ’n Ander voorbeeld vind ons by die psigiese siektebeelde soos skisofrenie, manies-depressiewe psigoses, psigoneuroses en dergelike, wat tot kort gelede nagenoeg ontoeganklik vir behandcling met geneesmiddels was. Vir bepaalde gevalle kon kalmering verkry word met geneesmiddels soos bromiede, chlo- raalhidraat, paraldehied en veral fenobarbital, maar al hierdie verbindings het, behalwe kalmerende werking ook nog ander effekte soos bv. slaap en sufheid tot gevolg. Eers in die laaste dekades het die ondersoek van die sentrale senustelsel in 'n belangrike mate gevorder. ’n Aantal ontdekkings het dit kragtig gestimuleer. In die eerste plek is ’n aantal verbindings geïsoleer wat by die harsingfunksie ’n rol speel soos asetielcholien, adrenalien, .noradre- nalien, seroto-nien (56), gamma-aminobottersuur (24) en derivate soos gamma- aminobutirielcholien ( 36, 45) en derglike. Maar verder is allerlei stowwe gevind waarmee by normale persone of proefdiere psigoses opgewek kan word wat ooreenkomste vertoon met die psigiese siektebeelde. So kan modelpsigoses opgewek word met meskalien, die alkaloi'ed uit Anhalonium-soorte en met lisergiensuurdiëtielamied, waarmee verskynsels ontstaan wat groot ooreen­ komste met skisofrenie wys. Lisergiensuurdiëtielamied gee die verskynsels by die mens al na toediening van 1/40 mg (1/2400 grein), soos Hofmann wat besig was met die sintese van lisergiensuurderivate en van genoemde verbinding per ongeluk ingekry het, persoonlik ondervind het. Bulbokapnien, ’n alkaloïed wat geïsoleer is uit Corydalis tuberosa, veroorsaak by toediening katatonie, terwyl met reserpien, die alkaloïed uit Rauwolfia serpentina, depressiewe toestande nageboots kan word. Met al die modelpsigoses is dit nou moontlik om allerlei medisyne vir hul heilsame werking te toets (30). Veral na ontdekkings wat deur Halpern en Ducrot (34) op die gebied van fenotiasienderivate gedoen is, het ’n belangrike groep ataraktika ontstaan. Verbindings uit hierdie groep soos chloorpromasien en promasien het al onmisbaar geword in psigiatriese inrigtings. Maar ook verbindings met ander chemiese strukture soos benakti- sien, hidroksisien, iproniasied, mefenesien, pipradrol en reserpien, om slegs enkeles te noem, het van prominente belang geword as ataraktika of psigosti- mulantia (29, 39, 52, 58a, 70). APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. (Inougurele rede gehou by die aanvaarding van die professoraat in Farmasie aan die P.U. vir C.H.O., op 14 Oktober 1960, deur prof. dr. K. W. Gerritsma). Hooggeagte lede van die Raad van die Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O., Hooggeleerde Rektor, Professore, Dames en Here Dosente, Hooggeagte Dames en Here Studente, Dames en Here, Wanneer ons uitgaan van die feit dat ruim 90% van die geneesmiddels wat vandag in gebruik is eers bekend geword het op een of ander tydstip na die tweede wêreldoorlog, dan besef ons met watter enorme snelheid die weten- skap in hierdie gebied voortgeskry het. Dit pas egter logies in die geheel van groot ontwikkelings wat ons in die na-oorlogse jare op alle terreine van die natuurwetenskappe aantref. Te midde van baie en belangrike, selfs soms beangstigende ontdekkings, ervaar ons die vooruitgang op die gebied van die geneesmiddels as ’n weldaad en dit is dit ook, mits regte gebruik daarvan gemaak word. Baie siektes wat vroeër moeilik vir terapeutiese behandeling toeganklik was of nie met geneesmiddels genees kon word nie en daardeur dikwels fataal verloop het, kan vandag op eenvoudige en afdoende manier behandel word. Dit geld veral vir die infeksiesiektes, wat danksy die antibiotiese middels en chemoterapeutika vir ’n belangrike gedeelte hul dreigingwekkende siektebeeld verloor het en op doeltreffende manier bestry kan word. Maar ook baie ander siektes kan op bevredigende maniere bestry of gekorrigeer word. So kan ons bv., danksy die ontdekking van insulien deur Banting en Best (1) in 1921, die suikersiekte, waaraan miljoene mense ly, onder kontrole hou, terwyl sedert 1956 uit die groep van sulfonamiede antidiabetiese geneesmiddels ontwikkel is wat oraal toegedien kan word. Indien daar nag enige aktiwiteit by die bête-selle in die pankreas gevind word kan die orale antidiabetika die gebruik van insulien, wat slegs na inspuiting sy korrigerende werking vertoon, in meerdere of mindere mate oorbodig maak. Daar is goeie aanwysings dat die verbindings die deur glukagon-geïnduseerde glikogenolise in die lewer blokkeer (22). Die middels het egter in verskillende gevalle tot beskadiging van die lewer aan- leiding gegee. Fenforminum, ’n diguaniedverbinding wat in 1959 op die mark gekom het, werk selfs indien daar geen aktiwiteit van eilandweefsel in die pankreas meer is nie. Die gastro-intestinale prikkeling is egter sodanig dat baie pasiënte die middel nie verdra nie (62). APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Met die betere insig in die biochemie van die sen­ trale senustelsel is selfs, moontlik nog effens voorbarig, getrag om hipoteses op te stel wat die psigoses sou verklaar (50, 65). Tot nou toe is egter geen van die hipoteses eksperimenteel bevestig nie. Voorlopig is die psigiese behandeling nog van oorwegende belang en waarskynlik sal dit wel altyd so bly (28), al sal deur verdere uitbreiding van ons kennis van die prosesse in die sentrale senu­ stelsel sekerlik die noual waardevolle chemoterapie tot ’n belangrike hulpmiddel by die genesing van sielsiekes ontwikkel. 207 KOERS Helaas het die farmaseutiese industrie diverse psigoterapeutika op so’n manier geadverteer, dat ’n ongekontroleerde en onverantwoorde gebruik van die ataraktika en psigostimulantia die gevolg was. In ons tyd wat meer as voorheen geteken is deur ’n abnormale angs, wat in die algemeen ’n gebrek aan geloof demonstreer, het die gebruik van kalmeringsmiddels ’n ontstellende vorm angeneem. Dickel en Dixon (17) sê dit soos volg: „The treatment of anxiety and anxious patients is big business, even without doctors, and the pressure is on the doctor to make it more so”. Aan die ander kant word ook vir gedeprimeerdes die psigostimulantia geadverteer en het die gebruik ewe-eens groot afmetings aangeneem. ’n Industriële blad (21) het dit in 1958 al aange- kondig met ’n artikel onder die titel: „Spate of lift pills coming”. Deur die ongekontroleerde gebruik van hierdie middels word egter die latente energie van die pasiënt nie meer gemobiliseer nie en word hy al hoe meer afhanklik van die geneesmiddel waarop sy hoop gevestig is. Dit het dan ook al tot em stige skade vir die liggaam en gees gelei en selfs die dood veroorsaak. g gg g g En so is daar amper nie een siektebeeld nie, of daar is wel een of meer belangrike middels wat tot genesing van die pasiënt of tot verligting van sy kwaal gebruik kan word. Die tempo waarmee die geneesmiddels berei word, veroorsaak dat nie altyd voldoende farmakologiese of kliniese ondersoek uitgevoer kan word om die algemene toepassing op pasiënte te regverdig nie. So is die ontwikkeling van geneesmiddels wat teen hipertensie (5) gebruik kan word, só vinnig dat nouliks met ’n middel ’n bietjie ervaring opgedoen is, of die volgende word al as ’n belangrike verbetering aangekondig. Hoewel bretilium-tosilaat (8, 9,18, 51) en guanetidien (46) albei aangekondig is met die- selfde farmakologiese werking, nl. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. spesifieke blokkering van die simpatiese ganglia, blyk tog dat in die kliniese toepassing duidelike verskille aan die lig kom. Bretilium-tosilaat blyk onreëlmatige werking te vertoon, terwyl gewoonte- vorming vinnig optree (25). Die werking van guanetidien blyk be ter te wees in hierdie opsig, al moet ten aansien van die ortostatiese hipotensie, wat so dikwels by die gebruik van bloeddrukverlagende middels gevind word, ook met guanetidien baie versigtig gewerk word (19). Al kan ons die farmakodinamie as ’n baie belangrike gedeelte van die farmaseutiese wetenskap beskou, tog is dit nie die enigste nie en is dit nodig om ook aan die ander gedeeltes die nodige aandag te gee. Dikwels word die farmakognosie, die wetenskap wat besig is met die ondersoek van geneesmiddels van plantaardige en dierlike herkoms, beskou as ’n wetenskap wat van die baan af is. Al is dit waar dat die gebruik van plantaardige en dierlike geneesmiddels as sodanig en van die toebereidings daaruit, soos ekstrakte en tinkture, baie verminder het, tog is die betekenis van die vak sekerlik nie iets van die verlede nie. Nog altyd is die aantal geneesmiddels wat plantaardige produkte bevat aansienlik, terwyl bowendien KOERS 208 KOERS nog baie geneesmiddels, veral alkalo'iede, nie anders as uit die natuurlike grondstowwe op ekonomiese manier verkry kan word nie. Wei is deur die ontwikkeling in die sintese van organiese verbindings ’n groot aantal genees­ middels, wat aanvanklik slegs uit plante verkry kon word, al langs chemiese weg berei, soos bv. morfien deur Gates en Tschudi (31) en 1956, kolgisien deur Eschenmoser e.a. (63) en onafhanklik ook deur Van Tamelen e.a. (71) in 1959, maar die ingewikkeldheid van die sinteses veroorsaak dat die koste van so ’n morfien- of kolgisienbereiding nog ver die koste van isolering uit opium en kolgikumknolle respektiewelik oortref. In die eerste plek dan skep die probleme wat optree by verbetering van kweek- en verwerkingsmetodes van farmaseuties-belangrike plante, vir die wetenskaplik gevormde apteker ’n arbeidsterrein, waar hy met vrug kan werk. Die geneeskragtige plante het veral terrein verloor deurdat die chemiese samestelling, soos dit by biologiese materiale maar altyd die geval is, onder- hewig is aan natuurlike skommelinge as gevolg van verskille in klimaat, reënval, grondsoort, bemesting en dergelike. Deur die skommelinge in same­ stelling is dit vir die arts meer aanloklik om van suiwer chemiese geneesmiddels, wat wel die konstantheid van samestelling vertoon, gebruik te maak. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Deur ’n beter kennis van die werksame bestanddele tydens die groei van genees­ kragtige plante, deur standaardisasie op ’n konstante gehalte van die werksame komponente en ook deur kontrole vaa die gehalte by bewaring van die produk, kan egter die begryplike teësin teen hul gebruik in belangrike mate weggeneem word. Vervolgens het die navorsing van plante vir die ontwikkeling van nuwe geneesmiddels al baie nuttige vondse opgelewer, en hierdie ondersoek is sekerlik nog lank nie beëindig nie. Die ontdekking van reserpien en ander alkalo'iede in Rauwolfia serpentina en verwante soorte, wat behalwe in Indië, veral ook in Afrika voorkom, het opnuut die belang van ondersoek van geneeskragtige plante bewys. Die Suid-Afrikaanse soort Rauwolfia natalensis wat in Natal gebruik word, bevat ook reserpien, maar dit is slegs in 'n baie klein hoeveel- heid aawesig (64). Maar ook minder algemeen bekende vondse is gedoen, waarvan slegs 'n enkele nou genoem kan word. Aan die werk wat veral Karrer, King en Wieland elk in hul eie sentrum aan die ondersoek van curare verrig het, het ons die huidige kennis van die samestelling van die pylgif wat deur die Suid-Amerikaanse Indiane gebruik word, te danke. Uit een van die curaresoorte, wat a.g.v. sy manier van verpakking in bamboesbuise, tubocurare genoem is en wat in hoofsaak uit Chondodendron microphyllum berei word, is tubocurarie-n geïsoleer, wat as eindplaatblokkerende middel van die motoriese senuwees vandag onmisbaar is om by bepaalde operasies die noodsaaklike epierverslapping te gee. Van ’n ander curaresoort, wat kalbas- curare genoem word, is gevind dat dit in hoofsaak uit die bas van verskillende 209 KOERS Strychnossoorte berei word. By die ondersoek van ’n aantal van die basse is ’n besonder groot aantal alkaloïede geisoleer. Veral toksiferien uit Strychnos toxifera was opvallend weens sy hoë potensie as spierverslapper, lang werkings- duur en deur die ontbreking van bywerkings (10). ’n Ander voorbeeld is die isolasie van kainiensuur deur die Japanners Murakami, Takemoto e.a. uit Digenea simplex (54, 55). Hierdie verbinding het ’n besonder sterk werking as wurmmiddel. Waar in Suid-Afrika die gebruik van plantaardige geneesmiddels veral onder die naturelle, maar ook onder die blanke bevolking op groot skaal plaasvind, is dit gewens om aandag aan die ondersoek van hierdie produkte te gee. Ten slotte het daar by die ouds bekende plantaardige geneesmiddels nog ’n aantal probleme vir ondersoek oorgebly. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. As voorbeeld kan genoem word die ondersoek na die werking van die hoofbestanddeel van soethout wat na 1945 in iw ang gekom het. Die verbinding glycyrrhisiensuur kom in soet­ hout voor as kalium- en kalsiumsout in ’n persentasie van ongeveer 9%. Voor die tweede wêreldoorlog is soethout en die ekstrakte daaruit, soos Extr. glycyrrhizae en Succus glycyrrhizae, gebruik in hoesmengsels, as smaakkor- rektief en veral vir die bereiding van lekkergoed. In 1946 het Revers (59) gevind dat soethoutekstrakte ’n gunstige werking by maagswere vertooo, terwyl die reaksie by duodenumswere tw yfelagtig was. Hy het verder waar- geneem dat in 20% van die gevalle edeem en hipertensie ontstaan het. Deur Groen, Borst e.a. (33, 7) is die bevindings bevestig, waarby aangetoon is dat die werksaamheid te danke is aan die triterpenoïedverbinding, glycyrrhetiensuur, wat deur hidrolitiese splitsing van glycyrrhisiensuur verkry word. Die ontstaan van edeme en van hipertensie kon verklaar word uit die vashouding van natrium en die verhoogde uitskeiding van kalium uit die liggaam, waardeur die hoe- veelheid ekstrasellulêre vloeistof verhoog word en dus ook die plasmavolume. Dit veroorsaak ’n toename van die veneuse druk en van die sistoliese arteriële druk. Die konklusie was dat glycyrrhetiensuur ’n werking vertoon soos dié van die bynierskorshormone. Die ekstrak van soethout is dan ook toegedien aan ’n Iyer aan die siekte van Addison met goeie gevolg, waarna Groen opgemerk het: „It now appears that one could have bought in every Dutch candy shop the substance that may save the life of a patient with Addison’s disease. It makes one wonder how many more medical treasures of this kind are on exhibition in the windows of our grocery stores”. Hoewel naderhand deur die kortikosteroïede en derivate daarvan die belang van soethout weer op die agtergrond gedring is vir die behandeling van die siekte van Addison, het Finney e.a. (26, 27, 43) gewys op die uitstaande antiflogistiese werking van glycyrrhetiensuur. Daar egter die oplosbaarheid in water gering was, is die barnsteensuur-halfester berei wat as natriumsout 'n goeie oplosbaarheid in water het (12). Die akute asook die kroniese toksisiteit van die verbinding is KOERS 210 gunstig in vergelyking met dié kortikosteroïedverbindings wat teen ontste- kingsprosesse in gebruik is. Dit spreek vanself dat met die ontwikkeling van nuwe medisyne ook die resepteerkunde ontwikkel het. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Baie resepteervorme wat vroeër veelvuldig gebruik is, het in onbruik geraak, terwyl nuwe vorme, waarvan tablette en inspui- tings in velerlei vorm die vemaamste is, hul plek ingeneem het. Waar die bereiding van tablette vroeër ’n saak van „trial and error” was en die sukses in hoë mate van die vaardigheid van die tabletmaker afgehang het, is vandag deur die kennis wat van die fisiese prosesse by die slaan van tablette verkry is die vakmanskap weliswaar nie oorbodig nie, maar kan die samestelling vooraf wetenskaplik beplan word en is die kans op mislukking al tot ’n groot mate gereduseer. Bowendien is die tabletmasjiene aansienlik verbeter en is dit selfs moontlik om tablette in twee stadia te pers, eers ’n kern en dan ’n mantel daaromheen. Op die manier kan geneesmiddels wat onverenigbaar is om chemiese of fisiese redes of wat op verskillende plekke of tye in die liggaam hul werksaamheid moet uitoefen, tog in een tablet gebring word (15, 47, 49, 53). By die bereiding van inspuitings is dit natuurlik die steriliteit, wat hierdie genees- middelvorm noodwendig moet besit, wat primêre aandag geniet. Daar ’n aantal geneesmiddels vir parenterale toediening nie deur verwarming sonder ontleding gesteriliseer kan word nie, is veral die laaste tyd ondersoek ingestel na die moontlikheid van sterilisering deur ioniserende straling, waarby sowel neutronestraling asook bêta-straling toegepas is. Dit het geblyk dat baie termo- labiele geneesmiddels die benodigde straling van ongeveer 2.5 miljoen rad kan deurstaan sonder om verandering in struktuur of samestelling te gee (6, 57). Die prys van die benodigde apparate maak egter dat slegs die groot industrieë van hierdie sterilisasiemetode kan gebruik maak. Ook op die gebied van salwe en emulsies het sake vinnig verander. Voor die oorlog is die salwe en emulsies berei met behulp van natuurlike vette, olies, wasse en enkele aardolie- produkte soos aptekersparaffien, paraffienwas, wit en geel sagte parafïïen, terwyl slegs oor emulgatorc van natuurlike herkoms beskik is. Hierdie natuurlike grondstowwe is in belangrike mate verdring deur sintetiese produkte waarby die kosmetiese industrie die leiding geneem het. Veral derivate wat polimerisate van etileenoksied bevat, word baie gebruik, omdat enige tipe verbinding van vaste stof tot vloeistof en van hidrofiele tot lipofiele verbinding verkrygbaar is (3). APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Bowedien is die reologie, die wetenskap wat betref die vloeibeweging van vloeistowwe, plastiese, pseudoplastiese, en dilatante materiale sodanig ontwikkel, dat ’n duideliker insig verkry kon word in die eienskappe wat salwe, emulsies en derglike produkte besit. Sodoende is dit moontlik om ’n konstante produk te berei wat aan bepaalde vasgestelde reologiese eienskappe vol- doen (32 53) Die ontwikkelings op die gebiede van farmasie sou nooit die omvang kon 211 KOERS aangeneem het sonder analitiese chemie nie, want analise is die middel waardeur navorsing in die verskillende gebiede van farmasie moontlik word. Ook sal sonder analitiese chemie geen kontrole oor die juistheid en suiwerheid van medisyne kan geskied nie. Dat ’n ieder wat ’n opleiding in chemie gehad het analitiese chemie beheers, is in sy algemeenheid nie reg nie. In die eerste plek word by die chemie-opleiding vernaamlik aandag gegee aan analise van anorganiese verbindings, terwyl analise van organiese verbindings, wat vir farmasie veral die belangrikste gedeelte is, slegs summiere aandag geniet. In die tweede plek is analitiese chemie soseer gefundeer op fisiese beginsels, dat daaraan primêre aandag gegee moet word. Wei word by analise gebruik gemaak van chemiese reaksies en moet dus wel deeglik die chemie beheers word om in die gebied van analitiese chemie met vrug te kan werk, maar die bepaling van kwaliteit of kwantiteit self is ’n suiwer fisiese proses. Die waar- neming van kleure en die bepaling van kleurintensiteite, die aflees van ’n buret, die weeg op ’n balans, die bepaling van smeltpunte, kookpunte, soortlike gewigte, viskositeite ens. is suiwer praktiese fisika. Dit maak analitiese chemie tot ’n wetenskap met sy eie besondere karakter en probleme. Daar is dan ook aan baie universiteite tereg aparte leerstoele vir analitiese chemie opgerig, waardeur op die regte manier aan alle fasette van die vak aandag gegee kan word, terwyl chemie dan nie ’n kind met ’n waterhoof word nie. Die vorderings in analitiese chemie is die laaste dekades veral gemaak in die gebiede van elektrochemie, analise van nie-waterige sisteme, nuwe reagense — veral dié wat sjelate vorm — en in die besonder in die gebied van mikro- analise. Die belangrikste ontwikkeling is sonder twyfel die mikroanalise met behulp van chromatografiese metodes, veral die sogenaamde papierchromato- grafie en gaschromatografie. Albei berus op die beginsel van skeiding van verbindings op grond van hul verdelingskoëffisiënte, tussen twee vloeistoffases en tussen ’n vloeistof- en ’n gasfase repektiewelik. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. In 1941 is vir die eerste maal die verdelingschromatografie deur Martin en Synge (48) beskryf as metode vir die skeiding en aantoning van aminosure. Aanvanklik uitgevoer met sili- kagel as draagstof vir die een, nl. die immobiele vloeistoffase, is in 1944 deur Consden, Gordon en Martin (14) daarop uitgebrei deur in pleks van silika, sellu- lose in die vorm van filtreerpapier as draagstof vir die onbeweeglike vloeistoffase te gebruik. Dit was die begin van ’n stormagtige ontwikkeling van ’n analitiese metode, waarmee baie klein hoeveelhede van baie verskillende tipe verbindings wat in dikwels gekompliseerde mengsels aanwesig is, nie alleen kwalitatief geskei kan word nie, maar ook kwantitatief bepaalbaar is met ’n verrassende noukeurigheid. Ook vir die analise van medisyne is die papierchromatografie vandag onmisbaar en is met sulke eenvoudige middele uit te voer dat dit selfs in die apteek gebruik sal kan word. Dat dié metode tyde-ns die opleiding, veral van nagraadse farmasiestudente veelvuldig toegepas word by die analise van KOERS 212 suikers, organiese sure, alkaloïede, barbiturate, sulfonamiede, en dergelike verbindings, spreek dan ook vanself. In 1952 is deur James en Martin (38) die gaschromatografie vir die eerste maal beskryf, waarmee opnuut die moontlikhede van die verdelingschroma- tografie aansienlik vergroot is (16, 35, 61). Terwyl die vloeistoffase oorspronklik vasgelê is aan ’n indifferente draagstof soos kieselguhr, het in 1958 die kapillêre buise in gebruik gekom, waarby die vloeistoffase aan die glaswand self vasgehou word, terwyl die gasfase daarlangs stroom. Daar die lengte van die kapillêre buise nagenoeg onbeperk kan wees, kan verbindings wat maar min verskil in hul verdelingskoëffisiënte tussen die gas- en vloeistoffase tog op ’n effektiewe manier geskei word (13). Die verbindings wat agtereenvolgens so ’n kolom of kapillêre buis verlaat, kan met metodes wat berus op meting van gasdigtheid, termiese geleidbaarheid of ionisasie, kwantitatief bepaal word. Deur die keuse van ’n immobiele vloeistoffase wat by hoë temperatuur gebruik kan word, val die beperking van die metode tot die verbindings wat maklik ver- vlugtig kan word, weg en kan selfs bepaalde stero'iede, alkaloiede en dergelike verbindings gaschromatografies geskei en bepaal word (4, 67a). APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Maar dan moet die apteker ook in staat wees om uit die enkelvoudige geneesmiddels ’n uitstekende preparaat te berei, en dit kan alleen dan wanneer hy volledig op hoogte is van die probleme wat die modeme resepteerkunde bied, maar ook op hoogte is van die chemie en die werking van die geneesmiddels. Hy moet op ’n summiere aanwysing van die arts wat op ’n voorskrif aangee watter geneesmiddel en watter dosis verlang word, ’n in alle opsigte verantwoorde geneesmiddelvorm kan berei wat nie deur foutiewe samestelling bederf raak nie en wat die regte werking sal uitoefen. bereid sal wees om die enkelvoudige geneesmiddel te verha.ndel nie, omdat hul winste dan sal verminder, terwyl juis ’n belangrike deel van die winste gebruik word vir die groot navorsingsprojekte wat, en dit sal ieder moet toegee, al baie goeds opgelewer het. Hier sal egter tot ’n kompromis gekom moet word, waarby die apteker die meer eenvoudige samestellings sal kan berei en die meer ingewikkelde bereidings aan die industrie sal oorlaat. So ’n kompromis kan deur ’n gesamentlike gevoerde beleid bereik word. Maar dan moet die apteker ook in staat wees om uit die enkelvoudige geneesmiddels ’n uitstekende preparaat te berei, en dit kan alleen dan wanneer hy volledig op hoogte is van die probleme wat die modeme resepteerkunde bied, maar ook op hoogte is van die chemie en die werking van die geneesmiddels. Hy moet op ’n summiere aanwysing van die arts wat op ’n voorskrif aangee watter geneesmiddel en watter dosis verlang word, ’n in alle opsigte verantwoorde geneesmiddelvorm kan berei wat nie deur foutiewe samestelling bederf raak nie en wat die regte werking sal uitoefen. Die tweede taak van die apteker is dié van adviseur. Die kennis wat die arts van die farmakodinamie van die geneesmiddels het is oor die algemeen maar van beperkte omvang. Dit is egter die terrein wat die apteker goed kan en moet beheers, sodat die arts vir sy inligting nie hoef te steun op die verteen- woordigers van die industrieë met hul soms baie subjektiewe voorligting nie. Dit hou dan in dat die apteker in sy beroep kennis moet dra van die belang- rikste literatuur op hierdie gebied. Dit is die enigste manier waarop ’n objek- tiewe oordeelsvorming oor die waarde en gebruik van geneesmiddels verkry kan word. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Terwyl nou globaal ’n oorsig gegee is oor die verskillende fasette van die farmaseutiese wetenskap, ’n oorsig wat deur die ontsaglike breedte van die terrein slegs baie onvolledig kon wees, kan tog al die vraag gestel word of al die wetenskaplike kennis nou wel nodig is vir ’n apteker wat in die apteek sy lewensdoel vind. Die antwoord dat dit nodig is vir die regte uitoefening van sy beroep sal nie direk bevredig nie en sal toeligting nodig maak. Daartoe moet ons allereers die taak van die apteker verstaan. In die eerste plek is dit die taak van die apteker om bepaalde geneesmiddel- vorme te berei volgens aanwysings wat die artse op die voorskrif verskaf. Op hierdie terrein is baie verander, want ’n belangrike gedeelte van die reseptuur bestaan maar net uit die verskaihng van gepatenteerde geneesmiddelvorme of uit eenvoudige vermenging van ’n aantal van die deur die farmaseutiese industrie kant en klaar toebereide preparate. Na vermenging van die preparate in die hoeveelhede soos op die voorskrif vermeld is, is die geneesmiddel gereed vir gebruik. Die arts van vandag is nie meer in staat, of wil homself nie die moeite getroos nie om ’n voorskrif saam te stel uit die enkelvoudige genees­ middels met ..addenda et corrigenda” wat nodig is om ’n bepaalde geneesmid- delvorm soos drank, pil, salf, ens. te kan vorm. Hierdie ontwikkeling het egter die gebruik van medisyne onnodig duur gemaak, want dit is veral op hierdie saamgestelde preparate waarop die industrie sy aansienlike winste behaal. Sommige van die preparate is inderdaad nie in die apteek te berei nie, maar ’n baie belangrike gedeelte kan net so wel en seker goedkoper in die apteek saam- gestel word. Daar is natuurlik die probleem dat die industrie nie sommer 213 KOERS bereid sal wees om die enkelvoudige geneesmiddel te verha.ndel nie, omdat hul winste dan sal verminder, terwyl juis ’n belangrike deel van die winste gebruik word vir die groot navorsingsprojekte wat, en dit sal ieder moet toegee, al baie goeds opgelewer het. Hier sal egter tot ’n kompromis gekom moet word, waarby die apteker die meer eenvoudige samestellings sal kan berei en die meer ingewikkelde bereidings aan die industrie sal oorlaat. So ’n kompromis kan deur ’n gesamentlike gevoerde beleid bereik word. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. So was in 1958 78.1% van die ondersoekte stafilokokkestamme resistent teenoor penisillien; in 1959 het dit toegeneem tot 80.0%. Vir eritromisien is die getalle respektiewelik 37.8% in 1958; 43.8% in 1959. Vir neomisien wat deur sy toksisiteit ’n meer beperkte gebruik gehad het, was die resistensie in 1958 nog 0%, maar deur toename in gebruik as profilaktikum, veral deur verpleegsters, was in 1959 die persentasie resistente stamme al 20.8%. ’n Besondere moeilikheid wat by die gebruik van antibiotika ontstaan is die verskynsel van allergie, wat veral by herhaalde toediening van hierdie geneesmiddels kan optree. Oorbodige toediening verhoog die kans op allergie, sodat, wanneer dit noodsaaklik is om antibiotika toe te dien, die bedrei- ging van ’n allergiese reaksie aanwesig is. Soms is die verskynsels so em stig dat die Iewe van die pasiënt alleen gered kan word wanneer die arts onmiddellik hidrokortisoon of penisillinase intraveneus kan toedien, maar dit kom voor dat ook hiervoor geen tyd meer is nie. Von Oettingen (72) sê dan ook: „Thus it is apparent that antibiotic therapy is a powerful weapon in our fight against infectious diseases; but there is a real danger that this weapon be dulled by indiscriminate use and by not restricting its use for curative purposes only and to those cases where it is really indicated.” Die kans op ontdekking van nuwe antibiotika word met die jare steeds kleiner en verskillende industrieë soek dan ook naarstiglik na nuwe sintetiese verbindings vir die bestryding van infeksiesiektes. Die isolasie van 6-aminopenisillaansuur deur Batchelor (2) in 1959 het ’n breë weg geopen vir die bereiding van halfsintetiese antibiotika en ’n aantal belangrike verbindings is al deur Beecham Research Laboratories berei, waarvan veral die verbinding natrium 6— (2, 6 dimetoksiebensamido)— penisillinaat (“Celbenin”) baie belowend is deur sy besondere aktiwiteit teen resistente stafilokokke en deur sy geringe aantasbaarheid deur die ensiem penisillinase (11, 20, 23, 40, 41, 42, 44, 60, 66, 67, 68, 69). Tog sal in die toekoms ’n baie versigtiger beleid gevoer moet word by die gebruik van hierdie medisyne teen infeksiesiektes en hier lê vir die apteker as deskundige ’n baie belangrike met die sogenaamde kruisresistensie. Dit het geblyk dat ’n mikroorganisme wat teen ’n bepaalde antibiotikum ’n resistensie opgebou het dan ook resistent geword het teen ’n hele paar ander antibiotika. Hierdie probleem is veral van belang in hospitale waar stafilokokke-infeksies van tyd tot tyd massaal optree. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Al in ’n hele aantal gevalle is gevind dat dit baie moeilik geword het om met antibiotika die besmetting die kop in te slaan en het dit al verskillende sterf- gevalle gekos. Baie em stig is bv. gewaarsku om eritromisien nie anders te gebruik as vir noodgevalle nie; nogtans het die artse, ook van hierdie dorp, voortgegaan om dit te gebruik by verkoues, ligte keelseer ens., en die gevolg was dat ook al spoedig teen hierdie geneesmiddel resistensie opgebou is. Quie, Collin en Cardie (58) het onlangs nog in ’n oorsig die toename van die resistensie in Engeland oor 1959 in vergelyking met 1958 gepubliseer. Hulle het ’n groot aantal stafilokokkestamme getoets ten opsigte van die gevoelig- heid teenoor verskillende antibiotika. So was in 1958 78.1% van die ondersoekte stafilokokkestamme resistent teenoor penisillien; in 1959 het dit toegeneem tot 80.0%. Vir eritromisien is die getalle respektiewelik 37.8% in 1958; 43.8% in 1959. Vir neomisien wat deur sy toksisiteit ’n meer beperkte gebruik gehad het, was die resistensie in 1958 nog 0%, maar deur toename in gebruik as profilaktikum, veral deur verpleegsters, was in 1959 die persentasie resistente stamme al 20.8%. ’n Besondere moeilikheid wat by die gebruik van antibiotika ontstaan is die verskynsel van allergie, wat veral by herhaalde toediening van hierdie geneesmiddels kan optree. Oorbodige toediening verhoog die kans op allergie, sodat, wanneer dit noodsaaklik is om antibiotika toe te dien, die bedrei- ging van ’n allergiese reaksie aanwesig is. Soms is die verskynsels so em stig dat die Iewe van die pasiënt alleen gered kan word wanneer die arts onmiddellik hidrokortisoon of penisillinase intraveneus kan toedien, maar dit kom voor dat ook hiervoor geen tyd meer is nie. Von Oettingen (72) sê dan ook: „Thus it is apparent that antibiotic therapy is a powerful weapon in our fight against infectious diseases; but there is a real danger that this weapon be dulled by indiscriminate use and by not restricting its use for curative purposes only and to those cases where it is really indicated.” Die kans op ontdekking van nuwe antibiotika word met die jare steeds kleiner en verskillende industrieë soek dan ook naarstiglik na nuwe sintetiese verbindings vir die bestryding van infeksiesiektes. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Hoe belangrik hierdie taak is kan verduidelik word aan die hand van die misbruik wat van antibiotiese middels gemaak is. By die begin van die isolering van hierdie verbindings, wat deur bepaalde mikroërganismes berei word, was die prys van die produkte so hoog dat slegs in besondere gevalle hiervan gebruik gemaak kon word. So was penisillien wat vir die eerste maal in 1941 by ’n aantal pasiënte gebruik is, so kosbaar, dat dit geloon het om dit na die gebruik weer te isoleer uit die urien van die pasiënte en opnuut te gebruik. Deur verbeterde produksiemetodes het egter die pryse van die antibiotika vinnig gedaal, waardeur die deur oopgesit is vir ’n baie meer uitgebreide toe­ passing. Die gevolg was egter dat hulle ook gegee is in die gevalle waar dit totaal nie nodig was nie. By die toename in gebruik het ’n verskynsel aan die lig gekom wat resistensie genoem word, dit wil sê dat bepaalde patogene mikro- organismes ’n weerstand opgebou het teen die inwerking van antibiotika. Deurdat egter steeds weer nuwe preparate met besondere aktiwiteit teen siekteverwekkers ontdek is, is aan die tydige waarskuwings deur deskundiges in feite geen aandag gegee nie en is voortgegaan met die toediening van anti­ biotika op onverantwoordelike manier, selfs as ’n profilaktikum, ’n voorbehoed- middel teen moontlike infeksies. Daar het nog verdere komplikasies bygekom KOERS 214 met die sogenaamde kruisresistensie. Dit het geblyk dat ’n mikroorganisme wat teen ’n bepaalde antibiotikum ’n resistensie opgebou het dan ook resistent geword het teen ’n hele paar ander antibiotika. Hierdie probleem is veral van belang in hospitale waar stafilokokke-infeksies van tyd tot tyd massaal optree. Al in ’n hele aantal gevalle is gevind dat dit baie moeilik geword het om met antibiotika die besmetting die kop in te slaan en het dit al verskillende sterf- gevalle gekos. Baie em stig is bv. gewaarsku om eritromisien nie anders te gebruik as vir noodgevalle nie; nogtans het die artse, ook van hierdie dorp, voortgegaan om dit te gebruik by verkoues, ligte keelseer ens., en die gevolg was dat ook al spoedig teen hierdie geneesmiddel resistensie opgebou is. Quie, Collin en Cardie (58) het onlangs nog in ’n oorsig die toename van die resistensie in Engeland oor 1959 in vergelyking met 1958 gepubliseer. Hulle het ’n groot aantal stafilokokkestamme getoets ten opsigte van die gevoelig- heid teenoor verskillende antibiotika. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Die isolasie van 6-aminopenisillaansuur deur Batchelor (2) in 1959 het ’n breë weg geopen vir die bereiding van halfsintetiese antibiotika en ’n aantal belangrike verbindings is al deur Beecham Research Laboratories berei, waarvan veral die verbinding natrium 6— (2, 6 dimetoksiebensamido)— penisillinaat (“Celbenin”) baie belowend is deur sy besondere aktiwiteit teen resistente stafilokokke en deur sy geringe aantasbaarheid deur die ensiem penisillinase (11, 20, 23, 40, 41, 42, 44, 60, 66, 67, 68, 69). Tog sal in die toekoms ’n baie versigtiger beleid gevoer moet word by die gebruik van hierdie medisyne teen infeksiesiektes en hier lê vir die apteker as deskundige ’n baie belangrike 215 KOERS KOERS taak voor. Waar die arts deur die veelheid van sy werk nie geleentheid het om voldoende op hoogte te bly met die ontwikkelinge op die gebied van medisyne nie, moet die apteker die vertroude deskundige wees wat wetenskaplik advies kan bedien. Wanneer die verhouding van arts tot apteker reg is, sal veel onheil in die toekoms voorkom kan word. Maar nie alleen die arts nie, maar ook die publiek het voorligting van ’n deskundige nodig. Maar dan moet die groot misbruik wat daar bestaan dat die apteker die vertroue wat die publiek in hom stel deur van hom ’n middel teen een of ander kwaal te verwag, verkeerd bea-ntwoord en homself as diagnostikus voordoen, tot ’n definitiewe end kom. Die vertroue wat soms sover gaan dat die apteker as dokter aangespreek word, moet op die regte manier beantwoord word en die apteker behoort die publiek op te voed in die juiste aanvaarding van die groot seëninge wat die medisyneskat van vandag kan bied, mits dit op die regte manier en op die regte tyd aangewend word. Die publiek moet leer dat ’n ongekontroleerde gebruik of ’n op ’n onjuiste oomblik gebruikte geneesmiddel die liggaam dikwels meer skade doen as wat uit advertensies of mondelinge oorlewering gesuggereer word. Die stel van ’n diagnose en die beoordeling of daar wel ’n behandeling met medisyne nodig is, is ’n saak wat aan die arts oorgelaat moet word. Hy het daarvoor sy opleiding gekry en die apteker definitief nie. Dat baie mense nie in staat sou wees om ’n besoek aan die arts te betaal nie en daarom hulp van ’n apteker verwag, is ’n argument wat die apteker nooit mag onthef van sy regte taakopvatting nie. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Wanneer ’n geneeskundige behandeling om finansiële redes vir ’n groep van die bevolking werklik onmoontlik sou wees, dan is dit die taak van almal wat werk vir die volksgesondheid, dus ook ’n taak vir die aptekers, om die regering op sodanige toestande te wys en nie om so ’n toestand te bestendig deur die foutiewe weg van die minste weerstand te kies nie. Die derde taak van die apteker is die kontrole van die geneesmiddels wat van die fabrikant of groothandel verkry word, om sodoende te voorkom dat deur preparate wat bederf het of deur verkeerd-geëtiketteerde stowwe ongelukke in die praktyk sal plaasvind. Al is die toestand nou sodanig dat regtens die fabrikant en groothandel aanspreeklik gestel kan word vir foute wat in sy bedryf gemaak word, tog behoort in die laaste instansie ook die apteker minstens ’n deel van die verantwoordelikheid te dra. Selfs wanneer dit nie wetlik verpligtend gestel sou word nie, dan nog behoort die apteker homself die verpligting tot kontrole op te lê. Waar die kontrole moeilik uitvoerbaar is vir die verpakte geneesmiddel sal daarvoor ’n spesiale laboratorium gestig kan word, soos dit in verskillende Europese lande gedoen is. Op dié manier kan, soos noodsaaklik is, ongelukke tot ’n hoë persentasie vermy word en waarborg verkry word vir die beste geneesmiddels waarop ’n sieke vanselfsprekend reg het. KOERS 216 216 Vir hierdie take sal die apteker alleen dan geskik wees wanneer hy ’n uitgebreide wetenskaplike opleiding ontvang het. Maar dan duik nog twee probleme op. In die eerste plek sal moet afgevra word of die huidige opleiding dan wel voldoende is. Hoewel dit in hoë mate van die wil van die apteker afhang of hy horn na die studie vir die take beter sal bekwaam, moet tog opgemerk word dat na drie jaar opleiding oor die algemeen die basis vir selfstandige verdere studie nogal smal is. Weliswaar duur die aptekersopleiding vyf jaar, maar hiervan is slegs drie jaar universitêre opleiding en twee jaar word gewy aan vakleerlingskap. In die twee jaar sou veel geleer kon word van die apteker onder wie se leiding die vakleerlingskap plaasvind, maar die werk- likheid toon aan dat die jare dikwels verlore jare is, waar meer verkeerde as goeie dinge geleer word. In ’n groot aantal gevalle word die eise wat die Aptekers- kommissie ten aansien van die vakleerlingskap stel, slegs na die sky.n vervul. APTEKER, ’N WETENSKAPLIKE BEROEP. Hierdie gedeelte van die aptekersopleiding eindig dan in ’n groot leuen, wanneer teenoor die Aptekerskommissie verklaar word dat die vereiste werk verrig is, ’n leuen wat geparafeer word deur die apteker wat oor die sogenaamde opleiding toesig gehou het. Verder is die onderbreking wat tussen die eerste en tweede akademiese jaar vir die vakleerlingskap moet geskied so ongunstig vir die kon- tinuïteit van die universitêre studie dat dit baie gewens geag mag word om aan die huidige situasie ’n einde te maak deur in die eerste plek die universitêre opleiding tot vier jaar te verleng en die vakleerlingskap dus tot een jaar te verkort, en in die tweede plek die vakleerlingskap te laat plaasvind na die beëindiging van die universitêre studie of, wat selfs nog wensliker sou wees, te laat geskied gedurende die lang vakansies wat nou maar al te nutteloos bestee word. Die tweede vraag wat gestel moet word is of die apteker wel tyd sal hê om behalwe die reseptuur en alle administratiewe werksaamhede ook nog die ander twee take te behartig. Baie van die aptekers sal dan antwoord dat die tyd daarvoor totaal ontbreek, tensy hulle die hulp van ’n medeapteker sou kry. Dit sou heeltemal nie so onmoo-ntlik wees nie, mits die uiters groot aantalle apteke wat in die stede en groter dorpe aanwesig is, tot ’n bepaalde aantal, wat verband hou met die bevolkingsdigtheid, kon beperk word. Dan sou daarmee ook die verkoop van allerlei „fancy fair”-artikels, wat die aptekersberoep verlaag tot dié van ’n gewone besigheid, tot ’n einde kan kom. Die oplossing vir hierdie probleem kan op twee maniere aangepak word. In die eerste plek sou die regering deur middel van die Aptekerskommissie regulerend kan optree deur eise te stel aan die aantal apteke wat daar in ’n plek mag wees, ’n Ander en sekerlik meer bevredigende metode sou wees, indien die Suid-Afrikaanse Aptekersvereniging, dus die aptekers self, die regstelling ter hand sou neem. Hierdie metode kan beslis sukses hê soos ons uit die farmaseutiese geskiedenis van ander lande kan leer. Wanneer die apteker uit die yerakafflng van 217 KOERS KOERS geneesmiddels alleen ’n bestaan kan maak en dit doen op die regte manier, eers dan sal hy sy plek geheel volstaan op die gebied van die geneesmiddel- voorsiening en tot ’n waardige leidende figuur kan uitgroei. Dat die aptekers in hul handelinge nie gebind moet wees aan kommersiële liggame wat aan hulle die doen en late voorskryf nie, spreek wel haas vanself en dit sou nie nodig wees om dit te noem nie, was dit nie dat in Suid-Afrika sowel private asook groter maatskappye apteke oprig of opkoop as winsobjek nie. Hierdeur ontstaan die gevaar dat die aptekerswese in die land verander word in ’n uitbuitingsbedryf wat parasiteer op die siek mense wat so maklik uitgebuit kan word. Dit sal nog baie jare van wyse beleid van die Aptekerskommissie maar ook van die Aptekersvereniging verg voor die ideale toestand wat hier geskets is bereik sal wees, maar dit sal die moeite werd wees om daarvoor die beste kragte te gee. geneesmiddels alleen ’n bestaan kan maak en dit doen op die regte manier, eers dan sal hy sy plek geheel volstaan op die gebied van die geneesmiddel- voorsiening en tot ’n waardige leidende figuur kan uitgroei. Dat die aptekers in hul handelinge nie gebind moet wees aan kommersiële liggame wat aan hulle die doen en late voorskryf nie, spreek wel haas vanself en dit sou nie nodig wees om dit te noem nie, was dit nie dat in Suid-Afrika sowel private asook groter maatskappye apteke oprig of opkoop as winsobjek nie. Hierdeur ontstaan die gevaar dat die aptekerswese in die land verander word in ’n uitbuitingsbedryf wat parasiteer op die siek mense wat so maklik uitgebuit kan word. Dit sal nog baie jare van wyse beleid van die Aptekerskommissie maar ook van die Aptekersvereniging verg voor die ideale toestand wat hier geskets is bereik sal wees, maar dit sal die moeite werd wees om daarvoor die beste kragte te gee. Hooggeagte Here lede van die Raad van die Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O., dit is my ’n voorreg om u my dankbaarheid te betuig dat u my op hierdie plek benoem het. U het my steeds die voile steun by die ontwikkeling van die departement gegee en waar nog so baie moet verbeter en uitgebou word, wil ek op u ’n beroep doen om my by my strewe u hulp, sowel moreel as ook daadwerklik, te bly skenk. KOERS Waar die aptekersberoep nie primêr op saaklike grondslag uitgeoefen moet word nie, maar in die eerste plek ’n diens aan die siek medemens beteken, kan ons alleen maar dankbaar wees dat die aptekers- opleiding op Christelike grondslag kan gefundeer word. Die christenapteker moet besef dat hy vir al sy dade verantwoordelik is teenoor God, maar ook teenoor al die geskapenes. Hierdie besef sal sy beleid in die apteek ’n besondere rigting moet gee. Hooggeleerde Rektor, u het vanaf die aanvang die farmasie ’n warme hart toegedra, terwyl natuurlik u noue betrekking met die aptekersberoep nie onbekend is nie. Die bystand wat u direk en indirek aan my verleen stel ek hoog op prys. Mag dit nog aan u gegee word om tydens u ampsperiode die farmasie- departement in ’n meer doelmatige laboratorium gevestig te sien. Hooggeleerde D. J. du Plessis, toe ek in 1952 vir die eerste maal met u in skriftelike kontak gekom het was my indruk dié van ’n man wat weet wat hy wil en hard soos ’n klip is. Eers later het ek ervaar dat dieselfde man besonder sag is binne die harde bas. Die groot steun wat u my in die eerste jare van my loopbaan hier gegee het sal nie maklik vergeet word nie. Mag dit aan u gegee word om ondanks u emeritaat nog lank die kontakte met farmasie te behou. Hooggeleerde Professore, Dames en Here Lektore, dat u my as „vreemde eend in de bijt" of soos dit vir u meer begryplik sal wees: as vreemde skaap in die kraal u vriendskap geskenk het waardeer ek besonder. Ek moet veral noem die dosente van die departemente dierkunde, fisika, fisiologie, higiëne, KOERS KOERS 218 plantkunde en skeikunde, waarmee die departement farmasie sulke noue betrekkings onderhou. Mag ons strewe na ’n deeglike aptekersopleiding wat ons gemeenskaplik voer tot vrugbare resultate lei. Hooggeagte Dames en Here Studente, in u hande lê die toekoms van die farmasie in Suid-Afrika. Mag die volgende generasie van u kan sê dat u optrede in die maatskappy die duidelike kenmerke van u opleiding aan 'n Christelike universiteit gedra liet. Hooggeagte Dames en Here, ek dank u vir u aandag. LITERATUUR. 1) B anting, F . G. and C. H. Best, The internal secretion of the pancreas. J. Lab. Clin. Med. 7 (1922) 251-266. 2) Batchelor, F. R., F. P. Doyle, J. H. C. N ayler and G. N. Rolinson, Synthesis of penicillin: 6-Aminopenicillanic acid in penicillin ferm entations. N ature 183 (1959) 207-258. 3) Becher, P n Em ulsions, theory and practice. Reinhold Publ. Corp. (1937). 4. B eerthuis, R. K. and J. H. R ecourt, Sterol analysis by gas chrom atography. N ature 186 (1960) 372-374. 5) B lrkenhager, W . en L. W. Statius van Eps, G anglionblokkerende middelen. Ned. T. Geneesk. 104 (1960) 335-340. 6) Bonët-M aury, P. et Ch. Lorm and, Sur la stérilisation des produits pharm aceutlques p ar les radiations ionisantes. Ann. Pharm . Frang 17 (1959) 35-41. 7) Borst, J. G. G., G. Blom hert, J. A. Molhuysen, J. G erbrandy, K. P. T urner en L. A. de Vrie«, De uitscheiding van w ater en elcctrolyten gedurende het etm aal en onder invloed van succus liquiritiae. A cta Clin. Belg. 5 (1950) 405-409. 8) Boura, A. L. A. and A. F. Green, The actions of bretylium : adrenergic neurone blocking and other effects. Brit. J. Pharm acol. 14 (1959) 536-548. 9) Boura, A. L. A , A. F. Green, A. McCoubrey, D. R. Laurence, R. M oulton and M. L. Rosenheim , D arenthin. hypotensive agent of new type. L ancet (1959 ") 17-21. 10) Bovet, D., F. B ovet-N itti and G. B. M arini-Bettólo, C urare and curare-like agents. Elsevier Publ. Cy., A m sterdam (1959). 11) Brown, D. M. and P. Acred, Chem otherapeutic studies on a new antibiotic-BRL 1241. L ancet (I96011) 568-569. 12) Brown, H. M., B. G. B. C hristie, E. Colin-Jones, R. S. H. Finneiy, W. G. McGregor, J. M. Smith, W. G. Smith, F. M. Sullivan, A. L. Tám oky, E. E . Turner, D. E. M. W otton and G. W atkinson, G lycyrrhetinic acid hydrogen succinate (disodium salt). A new anti-inflam m atory compound. L ancet (1959 ") 492-493. 13) Condon, R. D., Design considerations of a gas chrom atography system employing high efficiency Golay columns. Anal. Chem. 31 (1959) 1717-1722. 14) Consden, R., A. H. Gordon and A. J. P . M artin, Q ualitative analysis of proteins; a partition chrom atographic m ethod using paper. Blochem. J. 38 (1944) 224-232. LITERATUUR. KOERS 219 15) Cooper, J. and D. Pasquale, The present statu s of compression coating. Pharm . J. 181 (1958) 397-399. 16) Crem er, E . und L. Roselius, G aschrom atographie. Angew. Chem. 70 (1958) 42-50. 17) Dickel, H. A. and H. H. Dixon, In h eren t dangers in use of tranquilizing drugs in anxiety states. J. Amer. Med. Ass. 163 (1957) 422-426. 18) Dollery, C. T.. D. Em slie-Sm ith and J. McM lchael, B retylium tosylate in the tre a t­ m ent of hypertension. L ancet (I9601) 296-299. 19) Dollery, C. T., D. Em slie-Sm ith and M. D. Milne, G uanethidine in the treatm en t of hypertension. L ancet (1960") 381-387. 20) D outhw aite, A. IL and J. A. P. T rafford, A new synthetic penicillin. B rit. Med. J. 2 (1960) 687-690. 21) E ditorial, Spate of 'lif t pills” coming. Chem. Eng. News 36 (1958) (7) 61-52. 22) Egeti, E . S. and H. Alp, E ffect of carbutam ide on hepatic glycogenolysis activated by glucagon. L ancet (1960') 803-804. 23) Elek, S. D. and P. C. Flem ing, A new technique for th e control of hospital cross­ infection. L ancet (I960") 569-572. 24) Elliott, K. A. C. and H. H. Jasper, G am m a-am inobutyric acid. Physiol. Rev. 39 (1959) 38S-406. 25) Evanson, J. M. and H. T. N. Sears, Comparison of bretylium tosylate w ith guanethi­ dine in the treatm ent of severe hypertension. L ancet (1960 ") 387-389. 26) Finney, R. S. FL, G. F. Som ers and J. H. W ilkinson, The pharm acological properties of glycyrrhitinic acid — A new anti-inflam m atory drug. J. P harm . Pharm acol. 10 (1958) 687-695. 27) Finney, R. S. H. and A. L. Tdrnoky, The pharm acological properties of glycyrrhetinic acid hydrogen succinate (disodium salt). J. P harm . Pharm acol. 12 (1960) 49-58. 28) F isher, H., D rug treatm en t of neurosis: blessing or curse? A rzneim ittel-Forsch. 10 (1960) 347-439. 29) G aarenstroom , J. II., “T ranquilizers”. Ned. T. Geneesk. 102 (1958) 1945-1948. 30) G arattini, S. and V. G hetti, Psychotropic drugs. E lsevier Publ. Cy., A m sterdam (1957). 31) G ates, M. and G. Tschudi, The synthesis of m orphine. J. Amer. Chem. Soc. 78 (1956) 1380-1393. 32) G reen, H., Industrial rheology and Theological structures. LITERATUUR. C hapm an and Hall, London (1949). 33) Groen, J., H. Pelser, A. F. W illebrands and C. E . K anuninga, E x trac t of licorice for the treatm en t of Addison’s disease. New Eng. J. Med. 244 (1951) 471-475. 34) H alpern, B.-N. et R. D ucrot, R echerches expérim entales su r une nouvelle série chim ique de corps doués de propriétés antihistam iniques puissantes: les dérivés de la thiodiphénylam ine (T.D.A.). Compt. Rend. Soc. Biol. 140 (1946) 361-363. 35) H ardy, C. J. and F. H. Pollard, Review of gas-liquid chrom atography. J. C hrom at. 2 (1969) 1-43. 220 KOERS 36) Holm stedt, B. and F . Sjoqvist, Pharm acological properties of gamm a-am inobu- tyrylcholine; a supposed inhibitory neurotransm itter. Biochem. Pharm acol. 3 (1960) 297-304. 37) H usklsson, I. D., Clinical trial of amino-m ethylbenzolsulphonylcyclohexylurea (“Me- tahexam ide”) in diabetics after failure of tolbutam ide. S.A. Tydskr. Geneesk. S4 (1960) 34-35. 38) Jam es, A. T. and A. J. P. M artin, Gas-liquid partition chrom atography; th e separa­ tion and m icro-estim ation of volatile fatty acids from formic to dodecanoic acid. Biochem. J. 60 (1951/1952) 679-690. 39) Kless, H., Psychotrope Substanzen. A rzneim lttel-Forsch. 8 (1958) 623-631. 40) Knox, B., A new penicillin (BPL. 1241) active against penicillin resistant staphy­ lococci. B rit. Med. J. 2 (1960) 690-693. 41) Knudson, E . X. and G. N. Bolinson, Absorption and excretion studies of the potas­ sium salt of 6 ( a -phenoxypropionam ido) penicillanic acid. Lancet (1959") 1105-1109. 42) K nudson, E . T. and G. N . Bolinson, Absorption and excretion of a new antibiotic (BRL 1241). B rit. Med. J. 2 (1960) 700-703. 43) Krauii, S. D., G lycyrrhetinic acid—A triterpene w ith anti-oestrogenic and anti­ inflam m atory activity. J. P harm . Pharm acol. 12 (1960) 300-306. 44) K raushaar, A., M ikrobiologische und pharm akologische U ntersuchungen iiber ein neues Penicillin. A rzneim ittel-Forsch. 10 (1960) 419-423. 45) K uriabi, K., T. Yakushy, T. Noro, T. Shimizu and Sh. Saji, G am m a-am inobutyryl- choline. N ature 181 (1958) 1336-1337. 4«) tioishm an, A. W. D., H. L. M atthew s and A. J. Smith, G uanethidine; hypopotensive drug w ith prolonged action. L ancet (1959 “ ) 1044-1048. 47) Little, A. and K. A. Mitchell, Tablet m aking. The N orthern Publ. Co. LITERATUUR. Ltd., Liver­ pool (1949). 48) M artin, A. J. P. and B. L. M. Synge, A new form of chrom atogram employing two liquid phases. Biochem. J. 35 (1941) 1358-1368. 49) Mitchell, K. A , Coating tablets by compression. M anuf. Chem. 26 (1955) 107-111. 50) M oncrieS, A , B iochem istry of m ental defect. Lancet (1960 ") 273-277. 51) M orris, B., F irst experiences w ith a new anti-hypertensive agent “D arenthin”. S.A. Tydskr. Geneesk. 34 (1960) 23-34. 52) Miiller, M. und B. K iesew etter, Neuroplegica. Die P harm azie 14 (1959) 361-371 2) Miiller, M. und B. K iesew etter, Neuroplegica. Die 53) MUnzel, K., J. Buchi und O.-E. Schultz, Galenisches P raktikum . W issenschaftllche V crlagsgesellschaft M.b.H., S tu ttg art (1959). 54) M urakam i, S., T, Takem oto and N. Shimizu, C rystalline digenic acid, an anthelm intic principle from D igenea simplex. Jap an s P at. 4948 (Aug. 1954). Ref. in Chem. Abstr. 4» (1955) 13605a. 55) N itta, I., IL W atase and Y. Tomiie, S tructure of kainic acid and its Isomer allokainic acid. N ature 181 (1958) 761-762, 56) Page, L IL, Serotonin (5-H ydroxytryptam ine); the last four yeara. Physiol. Rev. 88 (1958) 277-835. KOERS KOERS 221 57) Powell, D. B. and B. A. Bridges, Processing by irradiation I. Sterilization of medical and pharm aceutical products. R esearch 13 (1960) 151-157. 58) Qnie, P . G., M. Collin and J. B. Cardie, N eom ycin-resistant staphylococci. Lancet (I960") 124-126. 58a) Bees, !•., T reatm ent of depression by drugs and other m eans. N ature 186 (1960) 114-119. 59) Revere, F . E., H eeft succus liquiritiae een genezende w erking op de m aagzw eer? Ned. T. Geneesk. 90 (1946) 135-137. 60) Rolinson, G. N., S. Stevens, F. B. B atchelor, J. C. W ood and E . B. Chain, B acterio­ logical studies on a new penicillin—BRL 1241. L ancet (1960 ") 564-567. 61) Bose, B. A., G as chrom atography and its analytical applications. A nalyst 84 (1959) 674-595. 62) Schneider, T., S. Lopis and W. M. Politzor, D. B. I. (Phenethyldiguanidide) in th e treatm en t of diabetes mellitus. S.A. Tydskr. Geneesk. 34 (1960) 301-304. 63) Schreiber, J., W . Leim gruber, M. Pesaro, P. Schudel und A. Eschenm oser, Synthese des Colchicins. Angew. Chem. 71 (1959 637-640. 64) Schuler, B. O. G. and F. L. W arren, Rauw olfia alkaloids I. R eserpine and ajm alinc from R auw olfia natalensis Sond. (R. caffra). J. Chem. Soc. (1956) 215-216. 65) Sm ythies, J. R , R ecent advances in th e biochem istry of psychosis. L ancet (I9601) 1287-1289. 66) Stew art, G. T., M icrobiological studies on sodium 6-(2.6 dim ethoxybenzam ido) peni­ cillinate m onohydrate (BRL 1241) in vitro and in patients. B rit. Med. J. 2 (1960) 694-699. 67) Stew art, G. T., H. H. Nixon, H. M. T. Coles, C. W. Kesson, D. Lawson, R. G. Thom as, J. N. M ishra, M. E. M itchell, J. M. Sem m ens and T. H. H. W ade, R eport on clinical use of B R L 1241 in children w ith staphylococcal and streptococcal infections. B rit. Med. J. 2 (1960) 703-706. 67a) Sweeley, C. C. and E . C. H orning, M icroanalytical separation o f steroids b'y gas chrom atography. N ature 187 (1960) 144-145. 68) Thom pson, B. E . M., J. W. H arding and B. D. Simon, Sensitivity o f StáphýltfCocÓus pyogenes to benzylpenicillin and B RL 1241, B rit. Medi J. 2 (1960) 708t.70i 69) Thom pson, R. E . KOERS AL, J. L. W hitby and J. W . H ard in g ,'T reatm en t -áí experMetVtal penicillin-resistant staphylococcal lesions W ith1 B R L X2411' Brit*) MddU’íX % <1960) 706-708. 70) V an N ouhuys, F „ A taractlca kSF- Geneesk. 102 (1958) 1966-1970. 71) V an Tam eien, E . E., Th. A- Spo^cef, .fl-,^,)W lí*i /Wtf r T ftejJIfl^w nU iflsls of colchicine. J. Amer. Chem. Sop. 81< ,(195^,^3417^^. 72) Von O ettlngen, W . F., U ntow ard effects resulting from th e hittttcfriftiiHHCe Hfese of antibiotics: An appraisal ,of t^ e ^ te ra tu re i A uílU iotíc* A nnual. <1>Mt 19W) M edical Encyclopedia Inc. (1965). 11 .1 .‘Jjtu'l <0c! R d m 222

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1549/1654

Afrikaans

INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA SUID-AFRIKA Sophia M Brink* Universiteit Stellenbosch [email protected] Sophia M Brink* Universiteit Stellenbosch [email protected] Herman A Viviers# Universiteit Stellenbosch [email protected] February 2012 February 2012 Abstract Client loyalty programmes are a common phenomenon in the South African market and, although prevalent in South Africa since the 1980s, the South African Revenue Service has issued no guidance on the income tax treatment of client loyalty programme transactions in the hands of the consumer. Benefits received in the form of goods, services or discounts from a client loyalty programme are currently not subject to normal South African income tax. The main objective of the research was to investigate whether the existing provisions in the Income Tax Act and related case law provide the basis for taxing client loyalty programmes in the hands of the consumer as natural person. In order to meet this objective local and international literature was analysed to determine the correct income tax treatment and it was found that points or miles received by a consumer meet all the requirements of the “gross income” definition and as a result should be taxable. *Mrs Sophia Brink is a lecturer at the Department of Accounting, at Stellenbosch University,South Africa. #Mr Herman Viviers is a lecturer at the Department of Accounting, at Stellenbosch University, South Africa. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 *Mrs Sophia Brink is a lecturer at the Department of Accounting, at Stellenbosch University,South Africa. #Mr Herman Viviers is a lecturer at the Department of Accounting, at Stellenbosch University, South Africa. Kliëntelojaliteitsprogram, kliëntelojaliteitsprogramtransaksie, punte, myle, kontantterugbewys, Inkomstebelastingwet, no. 58 van 1962 (soos gewysig) 1. INLEIDING ‘n Kliëntelojaliteitsprogram kan gedefinieer word as ‘n program waarvolgens gratis punte of myle deur verbruikers geakkumuleer word op grond van die aankoop van goedere of dienste vanaf ‘n verskaffer. Hierdie punte of myle kan op hul beurt deur die verbruiker vir ‘n verskeidenheid van kommoditeite (insluitend goedere, dienste of ‘n afslag op ‘n volgende aankooptransaksie) by ‘n verskaffer ingeruil word (Liu, 2007:20). Die gewildheid van kliëntelojaliteitsprogramme neem geweldig toe (Travel wires, 2011) en meer as 100 verskaffers in Suid-Afrika maak reeds van hierdie programme gebruik (Conradie, 2011). Alhoewel kliëntelojaliteitsprogramme reeds sedert die 1980's in Suid-Afrika voorkom (Travel wires, 2011), het die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) nog geen leiding oor die inkomstebelastinghantering van ‘n kliëntelojaliteitsprogramtransaksie in die hande van die verbruiker uitgereik nie. Voordele wat tans in Suid-Afrika deur ‘n verbruiker in die vorm van goedere, dienste of afslag vanaf ‘n kliëntelojaliteitsprogram ontvang word, is nie aan normale Suid-Afrikaanse inkomstebelasting onderworpe nie (Klue, 2007:3). Die hoofrede hiervoor is dat die bepaling van die waarde van punte of myle problematies is en dat daar onsekerheid bestaan of die bedrag van die voordeel wat ontvang word kapitaal van aard is, al dan nie. Die omvang van literatuur rakende die belasbaarheid van kliëntelojaliteitsprogramme in Suid- Afrika is beperk. Bestaande literatuur rakende die belasbaarheid van kliëntelojaliteits- programtransaksies in Suid-Afrika fokus hoofsaaklik op werknemers wat punte of myle in hulle eie naam verdien op grond van goedere of dienste wat deur hul werkgewers aangekoop is. ‘n Analise wat deur Pretorius (2010:4) uitgevoer is, het spesifiek gefokus op die scenario waar punte of myle deur ‘n werknemer op ‘n korporatiewe kredietkaart verdien word op grond van besigheidsbesteding wat vir persoonlike gebruik aangewend is. Pretorius (2010:63) het tot die gevolgtrekking gekom dat hierdie punte of myle wat deur ‘n werknemer verdien is nie belasbaar is nie en geen werknemersbelastingverpligting tot gevolg sal hê nie omrede daar geen direkte verband tussen die diens wat gelewer is en die punte of myle wat verdien is, bestaan nie. Daar bestaan egter onsekerheid én dit word bevraagteken of die Suid-Afrikaanse howe en die Suid- Afrikaanse Inkomstediens (SAID) hierdie gevolgtrekking sal ondersteun. Sleutelwoorde Kliëntelojaliteitsprogram, kliëntelojaliteitsprogramtransaksie, Inkomstebelastingwet, no. 58 van 1962 (soos gewysig) *Mrs Sophia Brink is a lecturer at the Department of Accounting, at Stellenbosch University,South Africa. #Mr Herman Viviers is a lecturer at the Department of Accounting, at Stellenbosch University, South Africa. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 437 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA 1. INLEIDING Pretorius (2010:4) het ook gekyk na die geval waar punte of myle as aansporing aan werknemers toegeken word as deel van ‘n kliëntelojaliteitsprogram wat deur ‘n werkgewer bedryf word en het bevind dat daar geen twyfel bestaan dat hierdie punte of myle wel belasbaar sal wees en ‘n gevolglike werknemersbelastingverpligting tot gevolg sal hê nie. Die aard en die waarde van die voordeel, asook die tydstip wanneer die belastinggebeurtenis plaasvind, kan ongelykhede veroorsaak en dus onsekerheid tot gevolg hê. Al hierdie onsekerhede beklemtoon die behoefte aan leiding deur die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) (Pretorius, 2010:64-65). Andoh (2008:1-80), Jones (2009:1-2) en Clegg (2002:33-35) het ondersoek ingestel ten opsigte van die belasbaarheid van Voyager myle wat deur ‘n werknemer verdien is as gevolg van besigheidsvlugte (gefinansier deur die werkgewer) wat deur die werknemer onderneem is. Hierdie studies het die volgende bevind: punte of myle wat aan die werknemer toegeken is op grond van goedere of dienste wat deur die werkgewer aangekoop is, is nie in die hande van die werknemer belasbaar nie en het geen werknemersbelastingverpligting tot gevolg nie. Daar bestaan geen direkte verband tussen die diens wat gelewer is en die punte of myle wat verdien is nie (Jones, 2009:2) en die punte of myle word nie deur die werkgewer of ‘n verwante inrigting (soos deur die Sewende Bylae vereis) toegeken nie (Andoh, 2008:31). Clegg (2002:34) het verder Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 438 Brink & Viviers geredeneer dat geen belasbare voordeel ingevolge die Sewende Bylae op Voyager myle bestaan nie, aangesien geen belastinggebeurtenis plaasvind nie en daar geen koste vir die werkgewer voorkom nie. Uit bogenoemde literatuur het dit duidelik geblyk dat daar steeds ‘n gaping voorkom in die ondersoek rakende die belasbaarheid van kliëntelojaliteitsprogramtransaksies in die hande van die verbruiker. Die hoofdoel van hierdie artikel is om aandag aan hierdie gaping te gee deur ondersoek in te stel of die bestaande bepalings in die Inkomstebelastingwet, no. 58 van 1962 (hierna die Wet genoem) en verwante plaaslike sowel as internasionale regspraak ‘n basis bied, al dan nie, vir die belasbaarheid van ‘n kliëntelojaliteitsprogramtransaksie in die hande van die Suid-Afrikaanse verbruiker as natuurlike persoon. 1. INLEIDING Ten einde hierdie hoofdoelwit te bereik, was dit nodig om ‘n beter begrip van die werking van kliëntelojaliteitsprogramme te verkry deur ‘n seleksie van die gewildste kliëntelojaliteits- programme in Suid-Afrika te maak en hierdie onderskeie kliëntelojaliteitsprogramme se bepalings en voorwaardes te ontleed. Aan die hand van die werking van kliëntelojaliteits- programme, is die inkomstebelastinghantering van kliëntelojaliteitsprogramtransaksies in die hande van die verbruiker as natuurlike persoon ontleed deur na relevante belastingwetsartikels asook regspraak te verwys. In ‘n soeke na inkomstebelastingbeginsels of -praktyke wat in ‘n Suid-Afrikaanse konteks van nut kan wees, is die inkomstebelastinghantering van kliëntelojaliteitsprogramtransaksies in Suid-Afrika verder vergelyk met dié van ‘n land wat soortgelyke inkomstebelastingwetgewing as Suid-Afrika het. Suid-Afrikaanse inkomste- belastingwetgewing toon verskeie ooreenkomste met dié van Australië vanweë die feit dat die Australiese wetgewing uit die New South Wales Act van 1895 (Australiese Inkomstebelasting- wetgewing) voortspruit. Beide Suid-Afrika en Australië is voormalige Britse kolonies en ‘n sterk Britse invloed kom dus by die ontwikkeling van hierdie lande se inkomstebelastingwetgewing voor (Willemse, 2010:38). In die soeke na beginsels en praktyke wat in ‘n Suid-Afrikaanse konteks van nut kan wees, sou dit van waarde wees om die Australiese inkomstebelasting- wetgewing te ondersoek. Gegewe die gewildheid van kliëntelojaliteitsprogramme in Suid-Afrika, tesame met die geweldige hoë randwaarde wat daarmee gepaardgaan (Travel wires, 2011), was dit belangrik om die moontlike inkomstebelastingimplikasies te ondersoek ten einde te verhoed dat kliëntelojaliteitsprogramtransaksies uit die belastingnet ontsnap. Aangesien natuurlike persone die meerderheid van kliëntelojaliteitsprogramme se kaarthouers en lede uitmaak, is die fokus van hierdie artikel op die natuurlike persoon as verbruiker en belastingpligtige. 2. WOORDOMSKRYWING EN WERKING VAN KLIËNTELOJALITEITS- PROGRAMME In artikel 1 van die Wet op Verbruikersbeskerming, no. 68 van 2008 word die term “lojaliteitsprogram” soos volg omskryf: ...’n reëling of skema in die gewone loop van besigheid ingevolge waarvan ’n verskaffer van goedere of dienste ... enige lojaliteitskrediet of -toekenning in verband met ’n transaksie of ’n ooreenkoms aan ’n verbruiker aanbied of verleen... Die basiese werking van kliëntelojaliteitsprogramme is soos volg: lede van die algemene publiek kan aansoek doen om lidmaatskap te verkry deur ‘n aansoekvorm in te vul waar persoonlike inligting verstrek word. Goedgekeurde lede sal ‘n lidmaatskapkaart ontvang wat tydens elke Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 439 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA aankooptransaksie getoon moet word ten einde punte of myle te akkumuleer. ‘n Magnetiese strook op die agterkant van die lidmaatskapkaart sal die besonderhede van die items wat aangekoop is tesame met die punte of myle wat daarvoor toegeken word, versamel (Maharaj, 2008:12). Die punte of myle wat op die lidmaatskapkaart geakkumuleer word, kan later vir goedere, dienste of ‘n afslag op goedere of dienste tydens ‘n volgende aankooptransaksie ingeruil word. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 4. KLIËNTELOJALITEITSPROGRAMME SE BEPALINGS EN VOORWAARDES Die geselekteerde kliëntelojaliteitsprogramme is ondersoek ten einde ‘n vergelyking te tref tussen die ooreenkomste en verskille daarvan rakende die waarde van punte of myle, asook elkeen se bepalings en voorwaardes. Hierdie vergelyking is aangewend om die kliëntelojaliteitsprogramme te kategoriseer vir die ondersoek na die inkomstebelasting- hantering daarvan. Die kenmerkendste verskille in die bepalings en voorwaardes van kliëntelojaliteitsprogramme in die verskillende industrieë is vervaldatums, die beperkings op lidmaatskap, die oordraagbaarheid van punte of myle, die bepaalbaarheid van die waarde van punte of myle, die vorm waarin punte of myle ontvang word en die toegang tot geakkumuleerde punte of myle. 3. SELEKSIE VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAMME VIR VERDERE ONDERSOEK 178-235 Dekking 78,9% TABEL 1: Geselekteerde kliëntelojaliteitsprogramme, die aktiewe ledetal per program asook die persentasie van die totale bekende aktiewe ledetal Conradie, 2007:33-235 Gegewe bostaande persentasies kan daar met ‘n redelike mate van vertroue aangevoer word dat dit wesenlik die bepalings en voorwaardes van kliëntelojaliteitsprogramme in die Suid- Afrikaanse mark verteenwoordig. Gegewe bostaande persentasies kan daar met ‘n redelike mate van vertroue aangevoer word dat dit wesenlik die bepalings en voorwaardes van kliëntelojaliteitsprogramme in die Suid- Afrikaanse mark verteenwoordig. 3. SELEKSIE VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAMME VIR VERDERE ONDERSOEK Conradie het tussen 2003 en 2007 omvattende studies van kliëntelojaliteitsprogramme in Suid- Afrika onderneem ter beoordeling van die waarde wat kliëntelojaliteitsprogramme aan hulle lede bied. Die kontantwaarde (bereken as ‘n persentasie van kontantterug op werklike besteding, die verskeidenheid in voordeelkeuse en gebruikersvriendelikheid van die kliëntelojaliteitsprogramme is van die faktore wat oorweeg is ten einde hierdie waarde te bepaal (Conradie, 2007:12; Conradie & Goldstuck, 2005:13; Conradie & Goldstuck, 2003:8). Onderstaande seleksie van kliëntelojaliteitsprogramme is gebaseer op die verslag wat deur Conradie (2007:1-283) saamgestel is. ‘n Populasie vir steekproefneming is geselekteer deur na die volgende vereistes te verwys: die kliëntelojaliteitsprogram moet ‘n tegnologies gedrewe hoofoperateursprogram wees wat nasionaal aan die algemene publiek beskikbaar is, voor 1 Maart 2007 bekendgestel is en aankope as aansporingsfokus het. Agt-en-twintig kliëntelojaliteitsprogramme het aan hierdie vereistes voldoen en het gevolglik die populasie vir steekproefneming verteenwoordig. Die gewildste kliëntelojaliteitsprogramme gebaseer op die bekende aktiewe ledegetalle is vanuit hierdie populasie geselekteer om deel van die steekproef te vorm . Die populasie is gestratifiseer op grond van die rol wat die programeienaar speel asook die tipe industriële sektor waarin die kliëntelojaliteitsprogram homself bevind. Die seleksie is uitgebrei deur ‘n verdere twee kliëntelojaliteitsprogramme te selekteer om te verseker dat die steekproef verteenwoordigend is van al die rolle wat die programeienaar speel, asook al die industriële sektore. TABEL 1 bevat die sewe geselekteerde kliëntelojaliteitsprogramme, die aktiewe ledetal per program asook die persentasie van die totale bekende aktiewe ledetal. Die seleksie verseker ‘n dekking van 78,9% van die populasie. 440 Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 Brink & Viviers TABEL 1: Geselekteerde kliëntelojaliteitsprogramme, die aktiewe ledetal per program asook die persentasie van die totale bekende aktiewe ledetal Kliëntelojaliteitsprogramme geselekteer Aktiewe ledetal Persentasie van die totale bekende aktiewe ledetal (Conradie 2007) Clicks Club card 2 100 000 24,4% bl. 135 eBucks 1 100 000 12,8% bl. 188 Edgars Purple Cash Card 1 080 000 12,5% bl. 235 SAA Voyager 890 000 10,3% bl. 235 Dis-Chem Benefit Programme 750 000 8,7% bl. 235 Sun International MostValued Guest 505 000 5,9% bl. 181 Discovery Card Vitality 374 000 4,3% bl. 33 Totale bekende aktiewe ledetal van geïdentifiseerde kliëntelojaliteitsprogramme 8 624 400 bl. 5. ONTLEDING VAN DIE SUID-AFRIKAANSE INKOMSTEBELASTING- WETGEWING Aan die hand van die werking van kliëntelojaliteitsprogramme, asook die bepalings en voorwaardes van geselekteerde kliëntelojaliteitsprogramme, word die inkomstebelasting- hantering in die hande van die verbruiker ontleed en bespreek. ‘n Belastingpligtige kan as ‘n natuurlike persoon op twee maniere punte of myle van ‘n kliëntelojaliteitsprogram ontvang, naamlik (1) punte of myle wat verdien is op grond van goedere of dienste wat self aangekoop is en (2) punte of myle wat verdien is op grond van goedere of dienste (byvoorbeeld vliegkaartjies) wat deur ‘n derde party (byvoorbeeld ‘n werkgewer) namens die natuurlike persoon (werknemer) aangekoop is. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 441 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA Die basis vir die heffing van normale belasting berus op die definisie van “bruto inkomste” in artikel 1 van die Wet. Die “bruto inkomste”-definisie in die Wet bestaan uit ‘n algemene insluitingsdefinisie sowel as spesifieke insluitings, (soos uiteengesit in paragraaf (a) – (n)), ongeag of dit kapitaal van aard is, al dan nie. 5.1 Algemene “bruto inkomste”-definisie Die omskrywing van “bruto inkomste” in die Wet lees soos volg: Bruto inkomste met betrekking tot ‘n jaar van aanslag- (i) in die geval van enige inwoner, die totale bedrag hetsy in kontant of andersins, ontvang deur of toegeval aan of ten gunste van so ‘n inwoner ... gedurende die bedoelde jaar of tydperk van aanslag, met uitsluiting van ontvangstes of toevallings van ‘n kapitale aard. Normale belasting kan alleenlik gehef word indien daar aan al die vereistes van die definisie voldoen word. Die volgende drie komponente van die omskrywing is van kardinale belang ten einde te bepaal of punte of myle wat verdien is by die belastingpligtige se bruto inkomste ingesluit moet word en word elk individueel oorweeg, naamlik:  totale bedrag hetsy in kontant of andersins;  ontvang deur of toegeval aan;  met uitsluiting van ontvangstes of toevallings van ‘n kapitale aard.  met uitsluiting van ontvangstes of toevallings van ‘n kapitale aard. 5.1.1 Totale bedrag hetsy in kontant of andersins In Lategan WH v CIR [1926] 2 SATC 16 is beslis dat selfs sonder die woorde “hetsy in kontant of andersins”, sluit die omskrywing van “bruto inkomste” by wyse van die begrip “bedrag” nie alleenlik geld in nie, maar ook die waarde van 'elke vorm van eiendom' (eie beklemtoning), liggaamlik of onliggaamlik, wat deur die belastingpligtige verdien is en ‘n randwaarde het (Stiglingh, Koekemoer, Van Schalkwyk, Wilcocks & De Swardt, 2012:18). Ten einde bogenoemde beginsels binne die konteks van kliëntelojaliteitsprogramtransaksies toe te pas, word die programme in die volgende kategorieë ingedeel:  Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontant uitbetaal word  Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontant uitbetaal word  Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontantterugbewyse uitgereik word  Punte of myle wat op ‘n lidmaatskapkaart akkumuleer. a) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontant uitbetaal word Waar kontant vir geakkumuleerde punte of myle direk in ‘n lid se rekening deur ‘n kliëntelojaliteitsprogram (Discovery kredietkaart en Vitality) (Discovery, 2011a) inbetaal word, word kontant uiteindelik ontvang. Sodra punte of myle verdien word, verkry die belastingpligtige ‘n reg (vorm van eiendom) tot kontant. Gevolglik word daar aan die vereiste van die omskrywing van bruto inkomste “totale bedrag hetsy in kontant of andersins” voldoen. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 • Waarde eers bepaalbaar met aanwending In die geval van SAA Voyager myle wat ontvang word, kan die bepaalde randwaarde nie by ontvangs daarvan bepaal word nie, aangesien die waarde afhang van die wyse waarop dit aangewend sal word. Die waarde kan gevolglik eers bepaal word met die inruil van die myle. Steeds word ‘n ander vorm van eiendom met ‘n bepaalbare randwaarde (net in ‘n later stadium) deur die belastingpligtige ontvang. Die feit dat die randwaarde eers in ‘n later stadium bepaalbaar is, kan moontlike probleme met die waardasie van die ontvangste of toevalling tot gevolg hê. Hierdie waardasieprobleem word onder Waardering van ontvangste en toevallings (5.1.3) behandel. Nietemin is die waarde steeds bepaalbaar en word daar aan die vereiste van bruto inkomste “totale bedrag hetsy in kontant of andersins” voldoen. • Waarde bepaalbaar met ontvangs Die oorblywende kliëntelojaliteitsprogramme, eBucks (eBucks customer care line, 2011), Dis- Chem Benefit Programme (Dis-Chem customer care line, 2011) en Sun International MVG (Sun International customer care line, 2011) wat ondersoek is, behalwe SAA Voyager myle, se punte of myle het ‘n bepaalbare waarde met ontvangs. Hierdie punte of myle wat verdien is, kan nie vir kontant nie, maar vir voordele ingeruil word. In werklikheid word ‘n reg ontvang om voordele met ‘n sekere randwaarde op te eis. Dit beteken dat selfs al word kontant nie ontvang nie, word ‘n vorm van eiendom met ‘n bepaalbare randwaarde ontvang. Die waarde van die reg (vorm van eiendom) wat ontvang is, sal die randwaarde wat aan die punte of myle gekoppel is, bedra. Gevolglik word daar aan die vereiste van bruto inkomste “totale bedrag hetsy in kontant of andersins” voldoen. b) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontantterugbewyse uitgereik word b) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontantterugbewyse uitgereik word Vir al die kliëntelojaliteitsprogramme in die ondersoek (Clicks Club card (Clicks customer care line, 2011) en Edgars Purple Cash Card (Edgars, 2011)) wat ‘n kontantterugbewys vir 442 Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 Brink & Viviers geakkumuleerde punte of myle uitreik, is die kontantterugbewys gekoppel aan ‘n spesifieke randwaarde. Hierdie kontantterugbewyse ontvang kan nie vir kontant nie, maar vir voordele (goedere, dienste of afslag op ‘n volgende aankooptransaksie) ingeruil word. In werklikheid word ‘n reg ontvang om voordele met ‘n sekere randwaarde op te eis. Dit beteken dat selfs al word kontant nie ontvang nie, word ‘n vorm van eiendom met ‘n bepaalbare randwaarde ontvang. Die waarde van die reg (vorm van eiendom) wat ontvang is, sal die randwaarde wat aan die kontantterugbewyse gekoppel is, bedra. Gevolglik word daar aan die vereiste van bruto inkomste “totale bedrag hetsy in kontant of andersins” voldoen. c) Punte of myle wat op lidmaatskapkaart akkumuleer • Waarde bepaalbaar met ontvangs 5.1.2 Ontvang deur of toegeval aan Die hof het in CIR v Delfos [1933] 6 SATC 92 bepaal dat ‘n bedrag óf ontvang moet wees deur óf toegeval moet wees aan die belastingpligtige gedurende die jaar van aanslag alvorens ‘n bedrag by bruto inkomste ingesluit kan word. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 a) Betekenis van “ontvang deur” a) Betekenis van “ontvang deur” In Geldenhuys v CIR [1947] 14 SATC 419 is beslis dat die woorde “ontvang deur” beteken dat die belastingpligtige iets namens hom- of haarself en tot sy of haar eie voordeel moet ontvang. ‘n Belastingpligtige kan dus nie belasting betaal op bedrae wat deur hom of haar ontvang is tot die voordeel van ‘n ander persoon nie. In die toepassing van bogenoemde op kliëntelojaliteits- programtransaksies geld die volgende: wanneer punte of myle verdien of kontantterugbewyse ontvang of ingeruil word, ontvang die belastingpligtige die voordeel namens homself en tot sy eie voordeel, aangesien hy die voordeel van goedere, dienste of afslag op ‘n volgende Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 443 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA aankooptransaksie self geniet. Daar word dus aan die vereiste van bruto inkomste “ontvang deur” voldoen. Die vraag ontstaan of die belastingpligtige wel ‘n voordeel namens homself ontvang indien die punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is nie tot sy eie voordeel aangewend word nie, soos in die volgende gevalle:  Die belastingpligtige wat die punte of myle verdien of kontantterugbewyse ontvang het verloor sy/haar lidmaatskapkaart of kontantterugbewys.  Die belastingpligtige se punte of myle of kontantterugbewyse is aan ‘n vervaldatum onderworpe en daar word versuim om betyds die punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is (voor die verstryking van die vervaldatum) in te ruil.  Die belastingpligtige se punte of myle of kontantterugbewyse is aan ‘n vervaldatum onderworpe en daar word versuim om betyds die punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is (voor die verstryking van die vervaldatum) in te ruil.  Die belastingpligtige verdien in sy eie naam punte of myle of ontvang kontantterugbewyse, maar wend dit aan tot voordeel van ‘n ander belastingpligtige, byvoorbeeld as die belastingpligtige myle inruil vir ‘n vliegkaartjie, maar die vliegkaartjie in die naam van ‘n familielid bespreek.  Die belastingpligtige verdien punte of myle of ontvang kontantterugbewyse en dra dit oor aan ‘n ander belastingpligtige, byvoorbeeld as eBucks-punte oorgedra word na ‘n ander natuurlike persoon wat ook ‘n eBucks-lid is (eBucks, 2011).  Die belastingpligtige verdien punte of myle of ontvang kontantterugbewyse en dra dit oor aan ‘n ander belastingpligtige, byvoorbeeld as eBucks-punte oorgedra word na ‘n ander natuurlike persoon wat ook ‘n eBucks-lid is (eBucks, 2011). b) Betekenis van “toegeval aan” In Lategan WH v CIR [1926] 2 SATC 16 is beslis dat die betekenis van die woorde “toegeval aan” in werklikheid “geregtig op” beteken. Die beginsel wat in die konteks van kliëntelojaliteits- programme uit hierdie saak afgelei kan word, is dat die reg tot voordele deel van bruto inkomste uitmaak in die jaar waartydens die belastingpligtige geregtig is op die reg, afgesien daarvan dat die reg moontlik eers in ‘n daaropvolgende belastingjaar opeisbaar is (Stiglingh et al., 2012:23). In Lategan WH v CIR [1926] 2 SATC 16 is beslis dat die betekenis van die woorde “toegeval aan” in werklikheid “geregtig op” beteken. Die beginsel wat in die konteks van kliëntelojaliteits- programme uit hierdie saak afgelei kan word, is dat die reg tot voordele deel van bruto inkomste uitmaak in die jaar waartydens die belastingpligtige geregtig is op die reg, afgesien daarvan dat die reg moontlik eers in ‘n daaropvolgende belastingjaar opeisbaar is (Stiglingh et al., 2012:23). Vir doeleindes van die begrip “toegeval aan” is die fisiese eis van voordele gevolglik irrelevant (Stiglingh et al., 2012:23). Die beginsel dat die begrip “toegeval aan” “geregtig op” beteken, is in Ochberg v CIR [1933] 6 SATC1 en Mooi v SIR [1972] 34 SATC 1 bevestig. In die twee sake word die woord “onvoorwaardelik” tot die betekenis van “toegeval aan” gevoeg. Daar is beslis dat die belastingpligtige onvoorwaardelik geregtig op ‘n bedrag moet wees. Indien die reg om toekomstige betalings te kan eis voorwaardelik is, vind geen toevalling plaas nie. Toevalling kan alleenlik plaasvind nadat alle voorwaardes vervul is omdat die belastingpligtige, totdat dit gebeur, nie op die bedrag geregtig is nie. Vir doeleindes van die begrip “toevalling” is die subjektiewe bedoeling van die belastingpligtige gevolglik irrelevant. Die beginpunt van die ondersoek moet altyd die onderliggende verbintenisreg (geregtigheid) van die transaksie wees (Stiglingh et al., 2012:23). a) Betekenis van “ontvang deur” Uit bogenoemde wil dit voorkom of die belastingpligtige in werklikheid geen voordeel ontvang nie en dus nie aan die vereiste of gedeelte van die omskrywing van bruto inkomste “ontvang deur” voldoen nie. Maar selfs al is die voordeel nie self deur die belastingpligtige (tot sy eie voordeel) ontvang nie (met ander woorde daar word nie aan die vereiste “ontvang deur” voldoen nie), kan normale belasting steeds gehef word indien dit aan die belastingpligtige toegeval het. c) Geregtig op Punte of myle kan in drie verskillende vorme ontvang word, naamlik in kontant wat uitbetaal word, ‘n kontantterugbewys wat uitgereik word, of punte of myle wat op die lidmaatskapkaart akkumuleer. By kliëntelojaliteitsprogramme waar kontant uitbetaal word vir geakkumuleerde punte of myle sal die belastingpligtige reeds wanneer die punte of myle verdien word ‘n reg tot die voordee Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 444 Brink & Viviers (kontant) verkry. Geen vereiste word gestel dat ‘n sekere aantal punte of myle geakkumuleer moet word ten einde vir ‘n uitbetaling te kwalifiseer nie, maar die belastingpligtige sal wel vir die maandelikse uitbetalingsdatum moet wag. Dit geld vir die Discovery kredietkaart en Vitality (Discovery, 2011a) en die Discovery Healthy Food voordeel (Discovery, 2011b). Sommige kliëntelojaliteitsprogramme waar ‘n kontantterugbewys vir geakkumuleerde punte of myle uitgereik word, stel ‘n vereiste aantal geakkumuleerde punte of myle voordat ‘n belastingpligtige vir ‘n kontantterugbewys kwalifiseer en dit uitgereik word. Die belastingpligtige het beperkte toegang tot geakkumuleerde punte of myle en sal eers ‘n reg tot voordele verkry sodra hy of sy genoeg punte of myle geakkumuleer het en ‘n kontantterugbewys aan hom of haar uitgereik word (Edgars Purple Cash Card) (Edgars, 2011). By kliëntelojaliteitsprogramme waar punte of myle op die lidmaatskapkaart akkumuleer, het die belastingpligtige op enige gegewe tydstip toegang tot die geakkumuleerde punte of myle. Sodra die punte of myle verdien word, verkry die belastingpligtige ‘n reg tot die voordele (Dis-Chem Benefit Programme) (Dis-Chem customer care line, 2011). Wanneer die belastingpligtige gevolglik die punte of myle verdien of ‘n kontantterugbewys ontvang, word die belastingpligtige op die voordele geregtig. d) Onvoorwaardelik geregtig op Die belastingpligtige sal onvoorwaardelik geregtig wees om voordele te ontvang, tot en met die vervaldatum van die punte of myle of kontantterugbewyse. In al die kliëntelojaliteitsprogramme wat ondersoek is, word slegs een voorwaarde gestel vir die aanwending of inruil van punte of myle of kontantterugbewyse, naamlik dat dit voor die vervaldatum moet geskied (indien ‘n vervaldatum van toepassing is). Die enigste ander voorwaarde, naamlik dat vorige aankooptransaksies moet plaasvind ten einde punte of myle te verdien of kontantterugbewyse te ontvang, sal reeds nagekom wees op die tydstip van toevalling. Vir kliëntelojaliteits- programme waar die punte of myle of kontantterugbewyse aan ‘n vervaldatum onderworpe is, kan die belastingpligtige argumenteer dat indien die punte of myle of kontantterugbewyse nie voor die vervaldatum ingeruil word nie, geen voordeel geniet sal word nie. Die vraag ontstaan of ‘n belastingpligtige noodwendig (soos in die geval van “ontvang deur”) ‘n voordeel moet ontvang alvorens daar ‘n insluiting by sy bruto inkomste kan wees. e) Voordeel vir die belastingpligtige Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 e) Voordeel vir die belastingpligtige Ten einde meer lig te werp op die vraag of dit ‘n vereiste is dat die belastingpligtige eers ‘n voordeel moet geniet alvorens ‘n toevalling plaasvind en ‘n bedrag by bruto inkomste ingesluit word, word daar na Ochberg v CIR [1933] 6 SATC 1 verwys. Die hof het in hierdie saak bevind dat die vraag of die belastingpligtige ‘n 'voordeel' (eie beklemtoning) verkry het nie relevant is nie (Stiglingh et al., 2012:25). In sekere kliëntelojaliteitsprogram-scenario’s, soos reeds genoem onder Betekenis van “ontvang deur”, wil dit voorkom of die belastingpligtige geen voordeel ontvang nie. Die onderstaande scenario’s word oorweeg: f) Belastingpligtige versuim om punte of myle of kontantterugbewyse (betyds voor die verstryking van die vervaldatum, indien van toepassing) in te ruil. Indien die belastingpligtige versuim om punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is (betyds voor die verstryking van die vervaldatum, indien van toepassing) in te ruil, word geen voordeel ontvang nie. Die belastingpligtige sal steeds belas word op die reg (om voordele op te eis) wat ontvang is. Die reg om voordele te bekom, kwalifiseer as bedrae toegeval Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 445 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA selfs al word die reg nooit uitgeoefen nie, aangesien die belastingpligtige wel sedert ontvangs van die punte of myle of kontantterugbewys geregtig was om dit te gebruik. g) Die punte of myle of kontantterugbewyse word aan ‘n derde party oorgedra of tot ‘n derde party se voordeel aangewend. Sodra die punte of myle deur die belastingpligtige verdien word of ‘n kontantterugbewys ontvang word, word die belastingpligtige geregtig op die voordele wat die kliëntelojaliteitsprogram bied. Dit is daarom irrelevant of die belastingpligtige uiteindelik self die punte of myle of kontantterugbewys gebruik en of dit tot iemand anders se voordeel aangewend of aan iemand anders oorgedra word – die feit bly staan: die belastingpligtige was geregtig op die voordele en die reg het aan die belastingpligtige toegeval ingevolge die definisie van “bruto inkomste”. Ter samevatting: Op die tydstip wat ‘n belastingpligtige (met onbeperkte toegang tot geakkumuleerde punte of myle) die punte of myle verdien, word die belastingpligtige onvoorwaardelik geregtig op die voordele en vind toevalling plaas ongeag of en op watter wyse die punte of myle aangewend word. h) Tydstip van insluiting by bruto inkomste h) Tydstip van insluiting by bruto inkomste In SIR v Silverglen Investments (Pty) Ltd [1969] 30 SATC 199 is beslis dat die insluiting by bruto inkomste altyd op die vroegste van ontvangste of toevalling geskied. Sodra punte of myle verdien word of die kontantterugbewys ontvang word, verkry die belastingpligtige ‘n reg om voordele op te eis en vind toevalling plaas. Die voordele word eers ontvang wanneer die punte of myle of kontantterugbewyse ingeruil word. Dit is dus moontlik dat toevalling en ontvangs in verskillende jare van aanslag kan plaasvind. Toevalling sal in die geval van ‘n kliëntelojaliteits- programtransaksie altyd eerste plaasvind. Die lid moet eers die punte of myle verdien of die kontantterugbewys ontvang voordat voordele opgeëis kan word. Gevolglik kan die waardering van die voordeel problematies wees, aangesien dit op die toevallingsdatum reeds bepaal moet word (vergelyk Waardering van ontvangste en toevallings (5.1.3) hieronder). Indien ‘n totale bedrag, hetsy in kontant of andersins, deur ‘n belastingpligtige ontvang word of aan hom of haar toeval, word daar aan die omskrywing van “bruto inkomste” in die Wet voldoen. Ten einde die bedrag by bruto inkomste in te sluit, moet die waarde van die bedrag bepaal word. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 e) Voordeel vir die belastingpligtige Op die tydstip wat ‘n belastingpligtige (met beperkte toegang tot geakkumuleerde punte of myle) die kontantterugbewys ontvang, word die belastingpligtige onvoorwaardelik geregtig op die voordele en vind toevalling plaas ongeag of en op watter wyse die kontantterugbewys aangewend word. In elk van bogenoemde scenario’s word daar gevolglik aan die vereiste van bruto inkomste “toegeval aan” voldoen. h) Tydstip van insluiting by bruto inkomste • Waarde bepaalbaar met ontvangs Al die kliëntelojaliteitsprogramme wat ondersoek is, behalwe SAA Voyager myle, se punte of myle het ‘n bepaalbare waarde met ontvangs. Die waarde van die reg wat ontvang is, sal die randwaarde wat aan die punte of myle gekoppel is, bedra. Al die kliëntelojaliteitsprogramme wat ondersoek is, behalwe SAA Voyager myle, se punte of myle het ‘n bepaalbare waarde met ontvangs. Die waarde van die reg wat ontvang is, sal die randwaarde wat aan die punte of myle gekoppel is, bedra. c) Punte of myle wat op lidmaatskapkaart akkumuleer Die punte of myle wat verdien word, kan ingeruil word vir voordele. In werklikheid word ‘n reg ontvang om voordele op te eis. Hierdie reg moet objektief, gebaseer op die feite, gewaardeer word. Twee scenario’s kom voor, naamlik: Die punte of myle wat verdien word, kan ingeruil word vir voordele. In werklikheid word ‘n reg ontvang om voordele op te eis. Hierdie reg moet objektief, gebaseer op die feite, gewaardeer word. Twee scenario’s kom voor, naamlik: • Waarde bepaalbaar met ontvangs a) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontant uitbetaal word By kliëntelojaliteitsprogramme waar kontant vir geakkumuleerde punte of myle direk in ‘n lid se rekening inbetaal word, verkry die belastingpligtige ‘n reg tot kontant sodra punte of myle verdien word. Die waarde van die reg wat ontvang is, sal die randwaarde wat aan die punte of myle gekoppel is, bedra. b) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontantterugbewyse uitgereik word b) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontantterugbewyse uitgereik word By kliëntelojaliteitsprogramme waar ‘n kontantterugbewys vir geakkumuleerde punte of myle uitgereik word, beloop die waarde, soos op die kontantterugbewys gestipuleer is, die waarde van die ontvangste of toevalling. By kliëntelojaliteitsprogramme waar ‘n kontantterugbewys vir geakkumuleerde punte of myle uitgereik word, beloop die waarde, soos op die kontantterugbewys gestipuleer is, die waarde van die ontvangste of toevalling. c) Punte of myle wat op lidmaatskapkaart akkumuleer c) Punte of myle wat op lidmaatskapkaart akkumuleer Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 5.1.3 Waardering van ontvangste en toevallings CIR v People’s Stores (Walvis Bay) (Pty) Ltd [1990] 52 SATC 9, Lategan WH v CIR [1926] 2 SATC 16 en CIR v Delfos [1933] 6 SATC 92 stel ‘n definitiewe voorvereiste vir die insluiting van ‘n bedrag by bruto inkomste, naamlik dat dit ‘n bepaalbare randwaarde moet hê. Hierdie beginsel is ook in CIR v Butcher Bros (Pty) Ltd [1945] 13 SATC 21 bevestig. Indien ‘n ontvangste of ‘n toevalling dus geen bepaalbare randwaarde het nie, kan dit nie by bruto inkomste ingesluit word nie. Daarom moet ‘n ontvangste of toevalling, in ‘n ander vorm as kontant, waardeer word. Die algemene beginsel is dat, indien die belastingpligtige ‘n ander vorm van eiendom (anders as in kontant) ontvang, dit die markwaarde (Stiglingh et al., 2012:26) of die realiseerbare monetêre waarde (Williams, 1995:107) van sodanige bate is wat by die belastingpligtige se bruto inkomste ingesluit moet word. In Lace Proprietary Mines Ltd v CIR [1938] 9 SATC 349 en Ochberg v CIR Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 446 Brink & Viviers [1933] 6 SATC1 is bepaal dat die realiseerbare waarde van ‘n nie-monetêre bedrag ‘n feitevraag is en objektief bepaal moet word (Williams, 1995:110). Die vraag ontstaan op watter tydstip die waarde van die ander vorm van eiendom wat ontvang is, bepaal moet word. Die vraag is in Lace Proprietary Mines Ltd v CIR [1938] 9 SATC 349 behandel waar beslis is dat die waarde van die eiendom die prys wat op die datum van ontvangs of toevalling bekom kan word, sal verteenwoordig (Williams 1995:112). Artikel 82 van die Wet plaas gewoonlik die onus van bewyslas op die belastingpligtige. Dit is egter in CIR v Butcher Bros (Pty) Ltd [1945] 13 SATC 21 beslis dat die onus om ‘n bedrag vas te stel by die Kommissaris berus (Jordaan et al., 2005:12). Ingevolge kliëntelojaliteitsprogramme sal toevalling altyd voor ontvangs plaasvind (vergelyk Tydstip van insluiting by bruto inkomste). Kontant of enige ander vorm van eiendom kan ontvang word of toeval. Die waardering van kontant wat ontvang is, verskaf geen probleme nie. Die waardering van “enige ander vorm van eiendom” kan moontlik meer problematies wees. Onderstaande kategorieë is wedersyds uitsluitend en word vir toepassingsdoeleindes apart oorweeg. a) Punte of myle wat verdien is en in die vorm van kontant uitbetaal word • Waarde eers bepaalbaar met aanwending Geakkumuleerde SAA Voyager myle kan ingeruil word vir vlugte, motorhuur, ontspannings- en leefstylvoordele (South African Airways, 2011). Bestedingskoerse vir die aanwending van die myle kom vir elk van die voordele voor en die randwaarde per myl sal verskil van die tipe voordeel wat uiteindelik verkry word. Die bepaalde randwaarde sal nie by ontvangs daarvan bepaal kan word nie, aangesien die waarde afhang van die wyse waarop dit aangewend word of die keuse van die tipe voordeel wat verkry gaan word. Die waarde van die reg tot die vliegkaartjies of ander voordele moet bepaal word op die datum wat die belastingpligtige die reg verkry het, met ander woorde, die datum waarop die myle Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 447 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA verdien is en toevalling plaasgevind het (Klue, 2007:7). Die vraag ontstaan nou watter waarde op die reg tot die vliegkaartjies of ander voordele geplaas moet word. Die volgende twee opsies word oorweeg: (1) die markwaarde, met ander woorde die waarde van die vliegkaartjie of voordele volgens ‘n goedgekeurde pryslys van die lugredery of motorhuuragentskap of wildreservaat of spa; en (2) die realiseerbare monetêre waarde. Hierdie realiseerbare waarde is die bedrag wat die belastingpligtige kon realiseer, indien hy sy reg uitgeoefen het, die voordeel bekom het en dit aan ‘n bereidwillige koper verkoop het (as “tweedehandse goedere” op die informele mark) (Klue, 2007:7). In Lace Proprietary Mines Ltd v CIR [1938] 9 SATC 349 is beslis dat die waarde wat op die nie- monetêre bate geplaas moet word die waarde verteenwoordig waarteen die belastingpligtige dit vir geld kan inruil (Williams 1995:112). Williams (1995:115) beklemtoon dat die maatstaf om die waarde te bepaal nie die markwaarde van die bedrag is wanneer dit die hande van die oordraggewer verlaat nie, maar die bedrag geld waarin die ontvanger dit kan omskakel, naamlik die tweedehandse waarde daarvan. Die waarde wat dus op die reg tot die vliegkaartjies of ander voordele geplaas moet word, is die “tweedehandse waarde” van die reg wat in die informele mark verkrygbaar is. Hierdie waarde kan verskil van die bedrag waarteen dieselfde vliegkaartjies of ander voordele by die lugdiens of motorhuuragentskap of wildreservaat of spa verkry kan word (Klue, 2007:7). d) Moontlike probleemgebiede wat in die waardasie van myle voorsien word Die waarde van die reg moet op die toevallingsdatum teen die “tweedehandse waarde” van die reg verkrygbaar in die informele mark gemeet word. Elke myl moet dus soos wat dit verdien word, gemeet word. Indien myle wat verdien is in dieselfde jaar van aanslag ingeruil word, word geen probleemgebiede met die waardasie voorsien nie. In hierdie geval sou die belastingpligtige reeds aan die einde van die jaar van aanslag sy keuse van voordeel uitgeoefen het en die “tweedehandse waarde” per myl sal redelik akkuraat bepaal kan word soos op die datum van toevalling. Die probleem ontstaan egter ten opsigte van die waardering van bedrae wat ‘n belastingpligtige gedurende ‘n jaar van aanslag toegeval het, maar wat steeds aan die einde van die belastingjaar opeisbaar is. Soos reeds genoem, kan die waarde per myl alleen bepaal word wanneer die belastingpligtige ‘n keuse uitoefen (tipies deur die vliegkaartjie, die motorhuur, wildreservaat of spa-behandeling te bespreek) oor watter voordeel verkry gaan word. Dit sal dus baie moeilik wees om op die toevallingsdatum (die datum wat myle verdien word) te bepaal wat die “tweedehandse waarde” van ‘n myl is as daar nog geen aanduiding is waarvoor die myle uiteindelik ingeruil gaan word nie. Dit is onwaarskynlik dat die belastingpligtige soos wat elke myl verdien word reeds sal weet waarvoor dit uiteindelik ingeruil gaan word. • Waarde eers bepaalbaar met aanwending Die onus rus op die Kommissaris om die bedrag wat aanvaarbaar is vir die howe as ‘n redelike waarde verteenwoordigend van die waarde van die reg tot die voordele vir die spesifieke belastingpligtige te bepaal (CIR v Butcher Bros (Pty) Ltd [1945] 13 SATC 21) (Jordaan et al., 2005:12). d) Moontlike probleemgebiede wat in die waardasie van myle voorsien word e) Moontlike oplossings of voorstelle vir voorsiene probleemgebiede in die waardasie van myle ‘n Waarde per myl kan moontlik vasgestel word deur na die Mileage Purchase Option se waarde per myl te verwys. ‘n SAA Voyager lid kan van die Mileage Purchase Option gebruik maak indien die lid se geakkumuleerde myle te min is om dit vir ‘n spesifieke voordeel in te ruil. Die lid mag tot en met 50% van die myle wat vir ‘n spesifieke voordeel benodig word teen R2 500 per 1 000 myle aankoop. Myle word net in veelvoude van 1 000 verkoop (South African Airways, 2011). Op Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 448 Brink & Viviers grond hiervan kan ‘n randwaarde per myl as R2,50 bereken word en gevolglik is dit moontlik om ‘n waarde te bepaal. 5.1.4 Met uitsluiting van ontvangstes of toevallings van kapitale aard Die begrip “kapitale aard” word nie in die Wet omskryf nie. Uit talle uiteenlopende hofuitsprake oor die onderwerp is dit duidelik dat daar nie ‘n onfeilbare toets bestaan vir die onderskeid tussen “kapitaal” en “inkomste” nie (Stiglingh et al., 2012:31). In CIR v Visser [1937] 8 SATC 271 is bepaal dat “inkomste” deur “kapitaal” gelewer word of iets is in die aard van rente of “vrugte” wat deur die kapitale bedrag of “boom” gelewer word. Hierdie beginsel is ‘n waardevolle hulpmiddel vir inkomstebelasting, maar die toepassing daarvan is dikwels baie moeilik, omdat dit wat deur een persoon as ‘n kapitale bedrag of ‘n “boom” beskou word, vir ‘n ander persoon rente of “vrugte” kan beteken. Inkomste kan gevolglik beskou word as die “vrug” van kapitaal, wat op sy beurt as die “boom” beskou kan word. Daar moet bewys word dat die ontvangste of toevalling van ‘n kapitale aard is ten einde van “bruto inkomste” uitgesluit te wees. Wanneer die belastingpligtige punte of myle verdien of kontantterugbewyse ontvang, word ‘n reg tot voordele verkry. Hierdie reg voldoen aan die omskrywing van ‘n bate soos omskryf in paragraaf 1 van die Agtste Bylae tot die Wet wat enige vorm van eiendom insluit, ongeag of dit liggaamlik of onliggaamlik is. Daar moet egter vasgestel word of die voordeel wat sal realiseer sodra die punte of myle of kontantterugbewyse aangewend word, as kapitaal of as inkomste van aard sal kwalifiseer. Artikel 82 van die Wet plaas die onus op die belastingpligte om te bewys dat ‘n bedrag kapitaal van aard is. Of ‘n bedrag wel kapitaal van aard is, is egter ‘n feitevraag en verskeie faktore moet in ag geneem word ten einde die aard daarvan te bepaal. Faktore wat oorweeg moet word is soos volg: a) Bedoeling Die bedoeling (ipse dixit) van die belastingpligtige is die belangrikste toets wat deur howe gebruik word ter bepaling of die opbrengs met vervreemding van ‘n bate kapitaal of inkomste van aard is (Stiglingh et al., 2012:33). Die enigste rede waarom ‘n natuurlike persoon sal besluit om ‘n lid van ‘n kliëntelojaliteitsprogram te word, is met die bedoeling om punte of myle of kontantterugbewyse tydens aankoopstransaksies te verdien wat op ‘n volgende aankoop vir voordele ingeruil kan word. e) Skenking ontvang ‘n Bate wat ontvang word by wyse van ‘n geskenk of skenking is kapitaal van aard (Stiglingh, 2012:42). ‘n Skenking word in artikel 55 van die Wet omskryf as ‘n gratis oormaking van eiendom, en ook ‘n gratis afstanddoening van ‘n reg. Punte of myle kan egter nie as ‘n geskenk (wat gratis ontvang word) beskou word nie, aangesien die verbruiker iets moet doen (goedere moet aankoop) om dit te verdien. d) Die tydperk wat die bate gehou word Die tydperk wat ‘n bate gehou word, is op sigself nie deurslaggewend in die bepaling van die aard van die toevalling wat voortvloei uit die beskikking van daardie bate nie, maar dit is steeds ‘n faktor wat in ag geneem kan word (Clegg & Stretch, 2011:par 5.3.4). Die tydperk wat die bate gehou word, ondersteun gewoonlik die bedoeling van die belastingpligtige en kan bykomende bewys lewer of ‘n bate kapitaal of inkomste van aard is. In die geval van kliëntelojaliteits- programme word punte, myle of kontantterugbewyse wat ontvang is vir ‘n kort periode gehou en meestal op ‘n volgende aankoopstransaksie ingeruil vir voordele. Veral kliëntelojaliteits- programme waar die punte, myle of kontantterugbewyse aan ‘n vervaldatum onderworpe is (bv. Clicks en Edgars Purple Cash Card), sal die verbruiker seker maak dat die punte, myle of kontantterugbewyse betyds voor die verstryking van die vervaldatum aangewend word. Die bates (punte, myle en kontantterugbewyse) word dus vir kort periodes gehou en blyk inkomste van aard te wees. c) Kontinuïteit of frekwensie van transaksies Die frekwensie van ‘n spesifieke soort transaksie kan as aanduider gebruik word om vas te stel of die opbrengs wat daaruit voortvloei as kapitaal of as inkomste van aard geklassifiseer moet word (Stiglingh: 2012, 38). ‘n Hoë frekwensie van transaksies dui gewoonlik daarop dat die opbrengs inkomste van aard is, terwyl ‘n geïsoleerde of eenmalige transaksie op ‘n kapitale aard dui. In ITC 1118 [1968] 30 SATC 133, ITC 677 [1949] 16 SATC 245 en ITC 692 [1950] 16 SATC 509 blyk dit duidelik dat die hof wel vantevore bloot die aantal transaksies as beslissende faktor aangewend het ten einde die belastingpligtige se bedoeling en gevolglik die aard van die ontvangste/toevalling vas te stel. Ingevolge kliëntelojaliteitsprogramme sal verbruikers op ‘n gereelde basis punte, myle en kontantterugbewyse verdien en in ruil vir voordele aanwend. ‘n Hoë frekwensie van transaksies sal gevolglik voorkom wat daarop dui dat die opbrengs wat daaruit voortvloei (in die vorm van voordele ontvang) as inkomste van aard geklassifiseer moet word. b) Vaste kapitaal en bedryfskapitaal Die onderskeid tussen vaste en bedryfskapitaal is al voorheen deur howe aangewend om tussen inkomste en kapitaal te onderskei. Vaste kapitaal omvat ‘n element van permanentheid, in die sin dat daar ‘n bedoeling is om die betrokke bate op ‘n permanente basis aan te wend met die doel om inkomste daaruit te genereer (SBI v Aveling [1978] 40 SATC 1). Hierdie beginsel is weer in Bloch v SIR [1980] 42 SATC 7 bevestig. Dit is nie moontlik om punte of myle verdien of kontantterugbewyse wat ontvang is op ‘n permanente basis aan te wend ten einde kapitale groei te bewerkstellig of om ‘n inkomsteproduserende struktuur (blywende voordeel) daar te stel nie. Sodra die punte of myle of kontantterugbewyse aangewend word, verval dit en bly dit nie voortbestaan as ‘n “boom” wat “vrugte” dra nie (toepassing van beginsel neergelê in CIR v Visser [1937] 8 SATC 271). Gevolglik blyk dit dat punte of myle verdien of kontantterugbewyse wat ontvang is as bedryfskapitaal kwalifiseer en as inkomste van aard geklassifiseer moet word. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 449 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA 5.1.5 Vergelyking met die inkomstebelastinghantering van kliëntelojaliteitsprogram-transaksies in Australië In ‘n Australiese kliëntelojaliteitsprogramsaak, Payne v Australia (Commissioner of Taxation) [1996] 66 F.C.R. 299 96 A.T.C 4407 (F.C.A), is beslis dat die voordeel wat ontvang is nie gewone inkomste uitmaak nie, gebaseer op die feit dat die belastingpligtige nie daartoe in staat is om die myle wat ontvang is in geld om te skakel nie. In die Suid-Afrikaanse saak CSARS v Brummeria Renaissance (Pty) Ltd and others [2007] 69 SATC 205 is beslis dat ‘n ontvangste of ‘n toevalling in die vorm van ‘n nie-monetêre bedrag wat nie in geld omgeskakel kan word nie, egter nie uitgesluit word van bruto inkomste nie. Op grond van hierdie beslissing geld bogenoemde beginsel nie in Suid-Afrika nie, wat daarop dui dat punte of myle wat van ‘n kliëntelojaliteits- Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 450 Brink & Viviers program verdien is wel ingevolge die Suid-Afrikaanse Inkomstebelastingwet by bruto inkomste ingesluit moet word. 5.2.1 ‘n Bedrag ontvang of toegeval Die punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is, verteenwoordig ‘n reg tot voordele, en toevalling van ‘n bedrag vind plaas met die ontvangs van die punte of myle of kontantterugbewyse (vergelyk bespreking by punt 5.1). Daar word dus aan die vereiste van bruto inkomste “‘n bedrag ontvang of toegeval” voldoen. Paragraaf (c) van die omskrywing van “bruto inkomste” in die Wet lees soos volg: (c) ‘n bedrag, met inbegrip van ‘n vrywillige toekenning, ontvang of toegeval ten opsigte van bewese dienste of van dienste wat nog bewys moet word of ‘n bedrag ontvang of toegeval ten opsigte van of uit hoofde van enige diens of bekleding van ‘n amp: Met dien verstande dat- (i) die bepalings van hierdie paragraaf nie van toepassing is nie ten opsigte van ‘n voordeel of bate ten opsigte waarvan die bepalings van paragraaf (i) van toepassing is. (i) die bepalings van hierdie paragraaf nie van toepassing is nie ten opsigte van ‘n voordeel of bate ten opsigte waarvan die bepalings van paragraaf (i) van toepassing is. Sommige kliëntelojaliteitsprogramme (byvoorbeeld SAA Voyager (South African Airways, 2011)) plaas beperkings op die lidmaatskap en laat slegs natuurlike persone toe as lede van die program. In so ‘n geval sal ‘n maatskappy nie goedere of dienste namens hul werknemers in die maatskappy se naam kan aankoop en so daarop punte of myle verdien nie. Die maatskappy sal goedere of dienste namens die werknemers aankoop en die werknemers sal gevolglik punte of myle of kontantterugbewyse in hulle eie naam verdien of ontvang. ‘n Voorbeeld hiervan is waar ‘n maatskappy (werkgewer) ‘n besigheidsvliegkaartjie in die naam van die werknemer bespreek en betaal en die werknemer die myle verdien. Hierdie scenario moet aan elk van die komponente van die omskrywing van paragraaf (c) gemeet word ten einde te bepaal of die voordeel ontvang bruto inkomste uitmaak, al dan nie. Die volgende twee komponente van die omskrywing is van kardinale belang ten einde te bepaal of punte of myle verdien, ingesluit moet word by die belastingpligtige se bruto inkomste en moet elk individueel oorweeg word, naamlik:  ‘n Bedrag ontvang of toegeval  ‘n Bedrag ontvang of toegeval  Ten opsigte van of uit hoofde van enige diens of bekleding van ‘n amp.  Ten opsigte van of uit hoofde van enige diens of bekleding van ‘n amp. 5.2 Spesifieke insluitingsparagraaf (c) Paragraaf (c) van die omskrywing van “bruto inkomste” in die Wet lees soos volg: INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA Die punte of myle of kontantterugbewyse moet “ten opsigte van” of “uit hoofde van” die dienslewering verdien of ontvang word. Die vraag ontstaan of daar ‘n kousale verband of direkte verhouding bestaan tussen die punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is en die dienste gelewer. Jones (2009:2) bepaal dat ‘n werknemer gewoonlik ’n lid van ‘n kliëntelojaliteitsprogram onafhanklik van sy of haar indiensneming is en dat dit nie ‘n voorwaarde vir indiensneming is nie. Die punte of myle of kontantterugbewyse val die werknemer regtens toe op grond van die werknemer se lidmaatskap. Clegg (2002:34) voer aan dat die direkte en onmiddellike oorsaak van die voordele die werknemer se besluit verteenwoordig om die punte of myle of kontantterugbewyse in te ruil. Daarom kan geredeneer word dat daar geen kousale verband of direkte verhouding bestaan tussen die punte of myle verdien of kontantterugbewyse ontvang en die dienste gelewer nie. Daar word gevolglik nie aan die vereiste van bruto inkomste “ten opsigte van of uit hoofde van enige diens of bekleding van ‘n amp” voldoen nie. Daar word gevolglik nie aan al die vereistes van paragraaf (c) van die “bruto inkomste”- definisie voldoen nie. Dit wil voorkom of die omstandighede soos hierbo beskryf aanleiding gee tot ‘n potensiële belastingverlies binne die belastingstelsel, aangesien belastingaftrekbare uitgawes deur die werkgewer aangegaan word wat nie-belasbare voordele aan werknemers befonds (Jordaan, 2011:18-19). Die bedrae sal egter belasbaar wees binne die omvang van die algemene “bruto inkomste”-definisie en geen belastingverlies sal ontstaan nie. Volgens die voorbehoudsbepaling sal die bepalings van paragraaf (c) nie van toepassing wees indien daar aan paragraaf (i) van die “bruto inkomste”-definisie voldoen word nie. Die spesifieke insluitingsparagraaf (i) word vervolgens oorweeg en bespreek. 5.3 Spesifieke insluitingsparagraaf (i) ‘n Byvoordeel kan omksryf word as ‘n betaling wat aan ‘n werknemer deur sy werkgewer in ‘n ander vorm as kontant gemaak is (Stiglingh et al., 2012:379). Die belasbare waarde van byvoordele word ingevolge paragraaf (i) van die omskrywing van “bruto inkomste” in artikel 1 van die Wet by bruto inkomste ingesluit. Paragraaf (i) van die omskrywing van “bruto inkomste” in die Wet lees soos volg: “(i) Die kontantekwivalent, soos ingevolge die bepalings van die Sewende Bylae vasgestel, van die waarde gedurende die jaar van aanslag van enige voordeel of bate ten opsigte van diens of aan ʼn ampsbekleër verleen, synde ʼn belasbare voordeel soos in genoemde Bylae omskryf ... by die belastingpligtige se inkomste ingereken moet word.” “(i) Die kontantekwivalent, soos ingevolge die bepalings van die Sewende Bylae vasgestel, van die waarde gedurende die jaar van aanslag van enige voordeel of bate ten opsigte van diens of aan ʼn ampsbekleër verleen, synde ʼn belasbare voordeel soos in genoemde Bylae omskryf ... by die belastingpligtige se inkomste ingereken moet word.” Normale belasting kan alleenlik gehef word indien daar aan al die vereistes van paragraaf (i) voldoen word. Die volgende twee komponente van die omskrywing is van kardinale belang ten einde te bepaal of punte of myle verdien ingesluit moet word by die belastingpligtige se bruto inkomste en individueel oorweeg moet word, naamlik: Normale belasting kan alleenlik gehef word indien daar aan al die vereistes van paragraaf (i) voldoen word. Die volgende twee komponente van die omskrywing is van kardinale belang ten einde te bepaal of punte of myle verdien ingesluit moet word by die belastingpligtige se bruto inkomste en individueel oorweeg moet word, naamlik: - Bepalings van die Sewende Bylae - Ten opsigte van diens of aan ‘n ampsbekleër verleen. 5.2.2 Ten opsigte van of uit hoofde van enige diens of bekleding van ‘n amp In Stevens v CSARS [2007] 69 SATC 1 is beslis dat daar geen wesenlike verskil is tussen die begrippe “ten opsigte van” en “uit hoofde van” in paragraaf (c) van die “bruto inkomste”- definisie nie. Hierdie begrippe beteken dat daar ‘n verhouding tussen die bedrag wat ontvang is en die belastingpligtige se dienste wat gelewer is, moet bestaan. In CIR v Crown Mines Ltd [1923] is bepaal dat die woorde “ten opsigte van” beteken dat die inkomste nie ontvang sou gewees het indien die dienste nie gelewer is nie. Daar moet dus ‘n kousale verband (Stiglingh et al., 2012:49) of direkte verhouding (Jordaan, 2011:18) tussen die bedrag ontvang en die dienste gelewer bestaan. Klue (2005:71) merk op dat die vraag voortspruitend uit “ten opsigte van” en “uit hoofde van” ‘n feitevraag is en alleenlik beantwoord kan word deur na die spesifieke omstandighede te verwys. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 451 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA Indien Indien Indien (i) die werkgewer (‘n maatskappy) en die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram (byvoorbeeld SAA) verbonde persone is deurdat albei maatskappye (byvoorbeeld die werkgewer en SAA) deur dieselfde persone bestuur of beheer word; of (i) die werkgewer (‘n maatskappy) en die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram (byvoorbeeld SAA) verbonde persone is deurdat albei maatskappye (byvoorbeeld die werkgewer en SAA) deur dieselfde persone bestuur of beheer word; of (ii) die werkgewer (nie ‘n maatskappy nie) en die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram (byvoorbeeld SAA) regstreeks of onregstreeks deur die werkgewer, of deur ‘n vennootskap waarvan die werkgewer ‘n lid is, bestuur of beheer word; of (iii) ‘n fonds wat ingestel is om voordele te voorsien aan werknemers of voormalige werknemers van die werkgewer en/of die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram (byvoorbeeld SAA) wat ingevolge (i) of (ii) ‘n verwante inrigting met betrekking tot die werkgewer is, maar uitgesonderd ‘n fonds deur ‘n vakbond of nywerheidsraad ingestel en ‘n fonds vir nagraadse navorsing wat ingestel is anders as uit gelde wat deur die werkgewer of ‘n verwante inrigting met betrekking tot die werkgewer voorsien is sal die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram (byvoorbeeld SAA) ‘n verwante inrigting uitmaak. sal die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram (byvoorbeeld SAA) ‘n verwante inrigting uitmaak. Slegs in hoogs uitsonderlike gevalle sal die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram ‘n verwante inrigting uitmaak. In die meeste gevalle sal voordele dus nie deur die werkgewer of verwante inrigting toegestaan word nie en sal die Sewende Bylae en paragraaf (i) van die omskrywing van “bruto inkomste” in die Wet nie van toepassing wees nie. 5.3.1 Bepalings van die Sewende Bylae Die Sewende Bylae handel oor die waardasie van voordele wat deur ‘n werkgewer of verwante inrigting aan ‘n werknemer toegestaan is. As ‘n verwante inrigting ‘n voordeel aan die werkgewer se werknemer toestaan wat ‘n belasbare voordeel sou wees indien dit deur die werkgewer Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 452 Brink & Viviers toegestaan was, word dit geag ‘n belasbare voordeel te wees wat deur die werkgewer toegestaan is (paragraaf 4 van die Sewende Bylae). Ingevolge die kliëntelojaliteitsprogramme wat ondersoek is, is daar slegs een scenario waar bogenoemde van toepassing sal wees, naamlik as die werknemers punte of myle of kontantterugbewyse in hulle eie naam verdien of ontvang op grond van goedere en/of dienste wat deur hul werkgewer aangekoop is. Die werkgewer het wel die goedere en/of dienste aangekoop, maar die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram ken die punte of myle of kontantterugbewyse aan die werknemer toe. Die werknemer tree onafhanklik van die werkgewer op deurdat die werknemer ‘n lid van die kliëntelojaliteitsprogram is ingevolge waarvan punte of myle of kontantterugbewyse regtens aan die werknemer toeval. Die punte of myle of kontantterugbewyse word dus nie deur die werkgewer toegeken nie en die vraag ontstaan of die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram as ‘n verwante inrigting kwalifiseer. Die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram wat die punte of myle toeken en/of kontantterugbewyse uitreik, kan soos volg teen die definisie van ‘n verwante inrigting (soos gedefinieer in die Sewende Bylae) gemeet word: 5.3.2 Ten opsigte van diens of aan ‘n ampsbekleër verleen Dieselfde beginsels geld soos in paragraaf (c) bespreek is ten opsigte van hierdie woorde. Gevolglik word daar nie aan die vereiste van bruto inkomste “ten opsigte van” voldoen nie. ‘n Werknemer-werkgewer-verhouding kom wel voor, maar die punte of myle of kontantterugbewyse word nie ontvang op grond van die dienste wat deur die werknemer aan die werkgewer gelewer is nie. Slegs in hoogs uitsonderlike gevalle sal die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram ‘n verwante inrigting uitmaak. Daar word gevolglik nie aan die vereistes van paragraaf (i) van die “bruto inkomste”-definisie voldoen nie. Dit wil voorkom of die omstandighede soos hierbo beskryf aanleiding gee tot ‘n potensiële belastingverlies binne Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 453 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA die belastingstelsel, aangesien belastingaftrekbare uitgawes aangegaan word deur die werkgewer wat nie-belasbare voordele aan werknemers befonds (Jordaan, 2011:18-19). Die bedrae sal egter belasbaar wees binne die omvang van die algemene “bruto inkomste”-definisie en geen belastingverlies sal ontstaan nie. 5.4 Die vergelyking van die inkomstebelastinghantering van paragraaf(c) en paragraaf(i) met dié van Australië Die Australiese hofsaak, Payne v Australia (Commissioner of Taxation) [1996] 66 F.C.R. 299 96 A.T.C 4407 (F.C.A), ondersteun die gevolgtrekking dat punte of myle wat deur werknemers verdien is op grond van goedere en/of dienste wat deur die werkgewer aangekoop is nie ingevolge die Suid-Afrikaanse Inkomstebelastingwet, paragraaf (c) of paragraaf (i) belasbaar moet wees nie. 6. BEVINDINGE EN GEVOLGTREKKING Daar is bevind dat al die kliëntelojaliteitsprogramme, behalwe dié van SAA Voyager, se punte of myle of kontantterugbewyse aan ‘n spesifieke randwaarde gekoppel is, wat gevolglik op die toevallingsdatum bepaalbaar is. Ter bepaling van die waarde van SAA Voyager myle kan daar na die Mileage Purchase Option se waarde per myl verwys word. Gevolglik is die waarde van alle punte of myle of kontantterugbewyse bepaalbaar en bestaan daar geen rede hoekom dit nie by bruto inkomste ingesluit moet word nie. Daar is verder bevind dat die punte of myle wat verdien is of kontantterugbewyse wat ontvang is inkomste van aard is. Hierdie stelling word ondersteun deur die beoordeling van faktore soos die verbruiker se bedoeling met lidmaatskap van ‘n kliëntelojaliteitsprogram wat niks anders kan wees as om punte, myle of kontantterugbewyse uit die program te verdien nie. Punte, myle of kontantterugbewyse word ingeruil vir voordele en verval onmiddellik daarna. Gevolglik kan dit nie aangewend word vir kapitale groei of om ‘n inkomsteproduserende struktuur (blywende voordeel) daar te stel nie. Die verdien van punte, myle of kontantterugbewyse en die aanwending daarvan vind op gereelde basis plaas en is veral duidelik sigbaar by kliëntelojaliteitsprogramme waar die punte, myle of kontattterugbewyse aan vervaldatums onderworpe is. Hierdie hoë omsetting tussen die ontvangs en aanwending van punte, myle of kontantterugbewyse ondersteun ‘n hoë frekwensie van transaksies en is ‘n kenmerkende eienskap van bedryfskapitaal wat op ‘n inkomste-aard dui. Gevolglik is dit duidelik dat wanneer die verbruiker punte of myle verdien of ‘n kontantterugbewys ontvang, daar aan al die vereistes van die “bruto inkomste”-definisie voldoen word (ongeag die wyse waarop die punte of myle of kontantterugbewys aangewend word) en dat die waarde van die punte of myle of kontantterugbewyse by die verbruiker se bruto inkomste ingesluit moet word. Slegs wanneer werknemers punte of myle in hulle eie naam verdien op grond van goedere en/of dienste wat deur hul werkgewers aangekoop is, ontstaan ‘n moontlike werknemersbelastingverpligting. Daar is verder bevind dat wanneer ‘n werknemer-werkgewer- verhouding voorkom daar onderskeidelik nie aan die vereistes van paragraaf (c) en paragraaf (i) van die “bruto inkomste”-definisie voldoen word nie, aangesien daar nie ‘n kousale verband of direkte verhouding tussen die voordeel ontvang en die dienste wat gelewer is, bestaan nie en ook omrede die verskaffer van die kliëntelojaliteitsprogram nie ‘n verwante inrigting uitmaak nie. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 7. AANBEVELINGS Ten einde die insluiting van punte of myle of kontantterugbewyse wat ontvang is by bruto inkomste te reguleer en te vergemaklik, word die volgende aanbeveel dat: - elke kliëntelojaliteitsprogram by die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) geregistreer moet word; - elke kliëntelojaliteitsprogram by die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) geregistreer moet word; - kliëntelojaliteitsprogramme aan die einde van elke jaar van aanslag aan alle lede belastingsertifikate moet uitreik wat die waarde van punte of myle vir die jaar wat toegeken is of kontantterugbewyse wat uitgereik is, bevat. - kliëntelojaliteitsprogramme aan die einde van elke jaar van aanslag aan alle lede belastingsertifikate moet uitreik wat die waarde van punte of myle vir die jaar wat toegeken is of kontantterugbewyse wat uitgereik is, bevat. Daar word voorgestel dat die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) riglyne moet formuleer ten opsigte van die inkomstebelastinghantering van kliëntelojaliteitsprogramtransaksies. Voorts word daar ook aan die hand gedoen dat onderskeid getref word tussen ‘n belastingpligtige wat punte of myle of kontantterugbewyse in ‘n persoonlike hoedanigheid verdien of ontvang en wanneer dit binne ‘n werknemer-werkgewer-verhouding verdien of ontvang word. Hierdie artikel het beginsels uitgelig wat die verwarring rakende die inkomstebelastinghantering van kliëntelojaliteitsprogramtransaksies uit die oogpunt van die verbruiker moontlik kan opklaar. Hierdie inligting kan dus as ‘n nuttige hulpmiddel dien vir rolspelers in die Suid- Afrikaanse belastingomgewing wanneer bostaande aangeleentheid na vore tree. 6. BEVINDINGE EN GEVOLGTREKKING 437-458 454 Brink & Viviers Daar is gevolglik bevind dat bestaande bepalings in die Inkomstebelastingwet, no. 58 van 1962 en verwante regspraak wel ‘n basis bied vir die belasbaarheid van ‘n kliëntelojaliteitsprogramtransaksie in die hande van die verbruiker as ‘n natuurlike persoon. BRONNELYS Andoh, C. 2008. Business-financed employee voyager-mile points earned from SAA – a taxable benefit? Ongepubliseerde magisterverhandeling. Pretoria: Universiteit van Pretoria. Bloch v SIR [1980], 42 SATC 7, SA 401 (C) Bloch v SIR [1980], 42 SATC 7, SA 401 (C) CIR v Butcher Bros (Pty) Ltd [1945], 13 SATC 21, AD 301 CIR v Butcher Bros (Pty) Ltd [1945], 13 SATC 21, AD 301 CIR v Crown Mines Ltd [1923], AD 121 CIR v Crown Mines Ltd [1923], AD 121 CIR v Delfos [1933], 6 SATC 92, AD 242 CIR v Delfos [1933], 6 SATC 92, AD 242 CIR v People’s Stores (Walvis Bay) (Pty) Ltd [1990], 52 SATC 9, (2) SA 353 (A) CIR v People’s Stores (Walvis Bay) (Pty) Ltd [1990], 52 SATC 9, (2) SA 353 (A) CIR v Visser [1937], 8 SATC 271, TPD 77 CIR v Visser [1937], 8 SATC 271, TPD 77 Clegg, D. (2002). Voyager miles – taxable fringe benefit? Tax Planning: Corporate and Personal, 16(2), pp. 33-35. Clegg, D. & Stretch, R. (2011). The tests for determining the nature of a receipt or accrual. Income Tax in South Africa. [Intyds] Beskikbaar: http://www.lib.sun.ac.za.ez.sun.ac.za/nxt/ gateway.dll?f=templates$fn=default.htm$vid=mylnb:10.1048/enu. [4 April 2012]. Clegg, D. & Stretch, R. (2011). The tests for determining the nature of a receipt or accrual. Income Tax in South Africa. [Intyds] Beskikbaar: http://www.lib.sun.ac.za.ez.sun.ac.za/nxt/ gateway.dll?f=templates$fn=default.htm$vid=mylnb:10.1048/enu. [4 April 2012]. Clicks customer care line. (2011). Persoonlike telefoniese onderhoud. 15 Julie, Johannesburg. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 455 INKOMSTEBELASTINGHANTERING VAN KLIËNTELOJALITEITSPROGRAM-TRANSAKSIES IN SUID-AFRIKA Conradie, B. ([email protected]). 17 Junie 2011. RE: Bruce Conradie. E-pos aan S.M. Brink ([email protected]). Conradie, B. ([email protected]). 17 Junie 2011. RE: Bruce Conradie. E-pos aan S.M. Brink ([email protected]). Conradie, B. 2007. Value in loyalty programmes 2007: A survey of South African rewards-based loyalty programmes. Razor’s Edge Business Intelligence. Conradie, B. & Goldstuck, A. 2005. Value in loyalty programmes 2005: A survey of South African rewards-based loyalty programmes. Razor’s Edge Business Intelligence World Wide Worx. Conradie, B. & Goldstuck, A. 2003. Value in loyalty programmes 2003: A survey of South African rewards-based loyalty programmes. Razor’s Edge Business Intelligence World Wide Worx. CSARS v Brummeria Renaissance (Pty) Ltd and others [2007], 69 SATC 205, SCA 99 Dis-Chem customer care line. 2011. Persoonlike telefoniese onderhoud. 26 Januarie, Johannesburg. Discovery. 2011a. Shop and save [Intyds]. Beskikbaar: http://www.discovery.co.za/portal/loggedout -individual/shop-save-card. [27 Januarie 2011]. Discovery. 2011b. Normal Healthy Food saving [Intyds]. Beskikbaar: http://www.discovery.co.za/disc overy_za/web/logged_out/you_and_your_family/card/how_to_save/healthyfood_benefit_content /healthyfood_savings.xml. [27 Januarie 2011]. eBucks. 2011. Frequemtly asked questions. [Intyds].Beskikbaar: https://www.ebucks.com/web/cms/ eBucks/aboutus/FAQ.html. [26 Januarie 2011]. eBucks customer care line. 2011. Persoonlike telefoniese onderhoud. 27 Januarie, Johannesburg. Edgars. 2011. Purple Cash Card. [Intyds]. Beskikbaar: http://www.edgars.co.za/edgars/accounts/pur ple_card.htm. [5 Mei 2011]. Geldenhuys v CIR [1947], 14 SATC 419, (3) SA 256 (C) Geldenhuys v CIR [1947], 14 SATC 419, (3) SA 256 (C) ITC 1118 [1968], 30 SATC 133, (R) ITC 1118 [1968], 30 SATC 133, (R) ITC 677 [1949], 16 SATC 245, (TA) ITC 677 [1949], 16 SATC 245, (TA) ITC 692 [1950], 16 SATC 509, (U) Jones, S. (2009). Taxing frequent-flyer miles.TaxBreaksNewsletter, 285(10), pp. 1- Jones, S. (2009). Taxing frequent-flyer miles.TaxBreaksNewsletter, 285(10), pp. 1- 2 [Intyds] Beskikbaar: http://search.sabinet.co.za.ez.sun.ac.za/WebZ/images/ejour/ montb/montb_n285_a1.pdf?sessionid=01-59014-263192708&format=F. [6 Julie 2010]. 2 [Intyds] Beskikbaar: http://search.sabinet.co.za.ez.sun.ac.za/WebZ/images/ejour/ b/ b 285 1 df? i id 01 59014 263192708&f F [6 J li 2010] montb/montb_n285_a1.pdf?sessionid=01-59014-263192708&format=F. [6 Julie 2010]. Jordaan, K. 2011. CIR v Visser [1937], 8 SATC 271, TPD 77 Tax implications of consumer loyalty programs. SAAA & IAAER International Conference. 26-29 Junie, George, Suid-Afrika. Klue, S. 2007. MCom/HDip (SA domestic and international tax) Gross income 3. Ongepubliseerde klasnotas. Noordwes: Noordwes-universiteit. Klue, S. 2005. Employees’ lottery. Income tax – tax planning corporate and personal, 19(3), pp. 70- 72. Lace Proprietary Mine sLtd v CIR [1938], 9 SATC 349, AD 267 Lace Proprietary Mine sLtd v CIR [1938], 9 SATC 349, AD 267 Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 Lace Proprietary Mine sLtd v CIR [1938], 9 SATC 349, AD 267 Lategan WH v CIR [1926], 2 SATC 16, CPD 203 Lategan WH v CIR [1926], 2 SATC 16, CPD 203 Liu, Y. 2007. The long-term impact of loyalty programs on consumer purchase behaviour and loyalty. Journal of Marketing, 71, pp. 19-35. [Intyds] Beskikbaar: http://web.ebscohost.com.ez.sun.ac.za/ehost/pdfviewer/pdfviewer?sid=eb91de90-b5da-4e0f- bb71-4a9965c1a313%40sessionmgr11&vid=5&hid=17. [19 April 2011]. Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 456 Brink & Viviers Maharaj, A. 2008. Awareness perceptions and effects of customer loyalty programmes within the retail sector of the Durban Metropolitan area. Ongepubliseerde magisteverhandeling. Suid-Afrika: Universiteit van Suid-Afrika. Mooi v SIR [1972], 34 SATC 1, (1) SA 675 (A) Ochberg v CIR [1933], 6 SATC1, CPD 256 Payne v Australia (Commissioner of Taxation) [1996], 66 F.C.R. 299, 96 A.T.C 4407 (F.C.A) Pretorius, L. 2010. An analysis of the employees’ tax implications of loyalty points awarded to employees in South Africa. Ongepubliseerde magisterverhandeling. Pretoria: Universiteit van Pretoria. Republiek van Suid-Afrika. 1962. Inkomstebelastingwet, no. 58 van 1962. Pretoria: Staatsdrukkery. Republiek van Suid-Afrika. 2008. Wet op Verbruikersbeskermin, no .68 van 2008. Kaapstad: Staatskoerant 526 (32186):1-94. SBI v Aveling [1978], 40 SATC 1, (1) SA 862 (A) SIR v Silverglen Investments (Pty) Ltd [1969], 30 SATC 199, (1) SA 365 (A) SIR v Silverglen Investments (Pty) Ltd [1969], 30 SATC 199, (1) SA 365 (A) South African Airways. 2011. Terms and Conditions. [Intyds]. Beskikbaar: https://www.flysaa.com/Jo urneys/cms/ZA/voyager/AboutVoyager/flysaa_VoyagerTermsAndConditions.html. [26 Januarie 2011]. Stevens v CSARS [2007], 69 SATC 1, (2) SA 554 (SCA) Stiglingh, M., Koekemoer, A.D., Van Schalkwyk, L., Wilcocks, J.S. & De Swardt, R.D. 2012. SILKE: Suid- Afrikaanse Inkomstebelasting 2012. Durban: LexisNexis. Stiglingh, M., Koekemoer, A.D., Van Schalkwyk, L., Wilcocks, J.S. & De Swardt, R.D. 2012. SILKE: Suid- Afrikaanse Inkomstebelasting 2012. Durban: LexisNexis. Sun International customer care line. 2011. Persoonlike telefoniese onderhoud. 5 Mei, Kaapstad. g Sun International customer care line. 2011. Persoonlike telefoniese onderhoud. 5 Mei, Kaapstad. Travel wires. 2011. “Termsandconditions” distortloyaltyprogrammes – Protea Hospitality . [Intyds] Beskikbaar: http://www.travelwires.com/wp/2011/03/%E2%80%9Cterms- conditions%E2%80%9D-distort/. [8 April 2011]. Willemse, L.C. 2010. Die inkomstebelastinghantering van franchisefooie in die Suid-Afrikaanse petroleumbedryf. Ongepuliseerde magisterverhandeling. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Williams, R.C. 1995. Income tax in South Africa cases and materials. Third edition. Durban: Butterworths. 457 Journal of Economic and Financial Sciences | JEF | October 2012 5(2), pp. 437-458 457

https://jefjournal.org.za/index.php/jef/article/download/293/376

Afrikaans

I. Inleiding. Die algemene grondslag hier is dus trusteeskap. Daar hoef skynbaar geen twyfel daaroor te wees dat die Britse beleid beweeg in die rigting van die skepping van selfregerende Afrikastate, met lid- maatskap binne die Gemenebes, waar moontlik. In breë trekke het hierdie ontwikkelingsmoontlikheid, waarvan Ghana reeds die toppunt bereik het, dus- ver ’n neiging getoon om deur die vol- gende fases te gaan:— Dit Britse Regering het in die afge- lope tyd verskeie eksperimente en ver- anderinge in die Koloniale bestuur in Afrika ingelei. Daar was feitlik ’n alge- hele reorganisasie t.o.v. die bestaande stelsel van naturelleadministrasie — ’n stelsel wat gedurende die eerste helfte van die eeu ontwikkel het. In sekere gebiede in Afrika is die algemene patroon van indirekte bestuur, hoof- saaklik gebaseer op die formule van lord Lugard, opsy geskuif vir ’n groter mate van selfbestuur en toekenning van meer verantwoordelike posisies aan die in- heemse bevolkings in die wetgewende en uitvoerende liggame. In ander Britse gebiede is die stelBel van indirekte bestuur geleidelik vervang deur ’n nuwe orde, gebaseer op die algemene beginsel van Westerse demokrasie. (i) Handelskonsessies aan kompanjies; (i) Handelskonsessies aan kompanjies; (ii) Indirekte bestuur; (ii) Indirekte bestuur; (iii) Deelname deur inboorlinge aan Plaaslike Regering; (iv) Ontwikkeling van demokratiese selfregering deur die vermeerde- ring van non-offisiële lede in die Wetgewende liggame; (v) Toekenning van onafhanklikheid. KOERS 10 Hierdie verskil tussen die gebiede is fundamenteel. Die stygende vloed van Afrika-nasio- nalisme, vooruitgang op sosio-ekonomie- se gebied en die vordering wat gemaak is betreffende onderwys en beskawing, was ongetwyfeld die bepalende faktore in die proses van die verkryging van groter politieke seggenskap deur die in- boorlinge; hulle direkte verteenwoordi- ging in die wetgewende liggame is van- dag reeds ’n vervulde ideaal in meeste van die Britse gebiede. Die sg. „partnership”-beleid tussen blankes en inboorlinge is eenstemmig aanvaar deur alle voorstanders van federasie. Tydens die Victoria Falls Conference in 1951 het verteenwoordi- gers van Groot-Brittanje en die drie gebiede wat gemoeid was met amalga- masie, veral die feit beklemtoon dat federasie in Sentraal-Afrika alleen moontlik sou wees deur onderlinge ven- nootskap tussen die betrokke rasse- groepe. Met die oog op die fundamen- tele beleidsverskille wat gevolg is t.o.v. II. HISTORIESE AGTERGROND: Die druk wat deur die Britse rege- ring uitgeoefen is om die federale ont- werp tot werklikheid te bring, ten spyte van teenstrydige menings en teenkan- ting van die meerderheid inboorlinge, is die logiese uitvloeisel van ’n reeks gebeure, gei'nspireer deur die be- spieëlende visies van die kampvegter van imperialisme, Cecil John Rhodes. Bogenoemde ooreenkoms is hoofsaak- lik van toepassing op twee van die gebiede wat tans deel van die Federasie vorm, t.w. Noord-Rhodesië en Njassa­ land. Die derde gebied wat tot Federa­ sie toegetree het, Suid-Rhodesië, was reeds vanaf 1923 ’n selfregerende kolo- nie in teenstelling met die twee noordelike gebiede, wat protektorate is in die sin soos bedoel deur die verdrae. I. Inleiding. die twee noordelike gebiede in kontras met die vroeër bestaande posisie in Suid-Rhodesië, as selfregerende kolonie, onder die uitsluitlike leiding van blan­ kes, is dit noodsaaklik om die geskied- kundige ontwikkeling van die drie ge­ biede en die historiese agtergrond van Federasie in oënskou te neem, ten einde 'n goeie beeld te kry van die staatkun- dig-administratiewe ontwikkeling van die gebied. Groot-Brittanje se beleid vir Afrika skyn vandag in ooreenstemming te wees met die verdrae wat deur horn met inboorlingkapteins en hoofmanne gesluit is gedurende die regeringstydperk van koningin Victoria. Die benoemde ver­ drae is aangegaan met inboorlinge: „as a consideration for Great Britain watch­ ing the interest and general welfare and to protect them from foreign power in­ filtration, the Natives permitted Great Britain to occupy their land as protect­ ors and to uplift the Natives in educa­ tion and religion: that when they, the Natives, have been educated and cap­ able of looking after their own terri­ tories, Great Britain undertook and agreed to hand back the said territories to the chiefs or their successors for the Natives to govern themselves”. (a) Suid-Ilhodesië: Ongeveer honderd jaar gelede was die gebied prakties onbekend aan blankes met uitsondering van ’n paar ontdek- KOKRS KOKRS 11 kingsreisigers. Die gebied wat vandag die Federasie van Sentraal-Afrika vorm, was bewoon deur verskeie inboorling- volke wat in ’n gedurige oorlogstoestand verkeer het, terwyl hulle vanuit die noorde bedreig is deur Arabiere wat 'n florerende slawehandel gevoer het. Die toestand duur voort tot aan die einde van die 19de eeu met die vestiging van die Britse gesag in die gebied. thorities, jurisdiction and powers of any kind or nature whatever, including powers necessary for the purpose of government and the preservation of public order”. Dit het gegeld vir die gebied onmiddellik noord van Brits- Betsjoeanaland, noord en wes van die Zuid-Afrikaanse Republiek en wes van die Portugese besitting. g g Tot 1894 is Lobengula beskou as ’n soewereine heerser oor sy gebied, en die Britse amptenare het net sekere magte uitgeoefen oor blanke setlaars in die gebied. In 1892 vind daar egter 'n rebel- lie plaas deur sy onderdane op grond van die feit dat van die setlaars wat hulle daar gevestig het, nie sy toestem- ming daarvoor verkry het nie. Die rebel- lie is met wapengeweld onderdruk en die mag van die Matabele is daarmee gebreek. In 1894 het die British South Africa Company direkte administrasie begin uitoefen, onder beheer van ’n adm inistrateur en ’n Raad van Vier. Die aanstelling van hierdie amptenare was onderhewig aan die goedkeuring van die Britse Staatsekretaris. Verdere onluste het voorgekom, waarskynlik oor die kwessie van grondbesit en -gebruik, tot- dat die Britse Regering self ingryp in 1898. Dit lei tot die daarstelling van ’n Wetgewende Raad bestaande uit boge- noemde en verkose lede, bygestaan deur ’n Resident-Kommissaris as verteen- woordiger van die Britse Regering met sekere omskrewe bevoegdhede. Die Resident-Kommissaris, hoewel direk ver- teenwoordigend van die kroon, was on- dergeskik aan die Company se goewer- neur. Van die belangrikste pligte wat hy moes vervul, was o.a. die verwysing van alle ordonnansies wat deur die Wet- (i) British South Africa Company: Verder moes hy alle aanstel- lings van amptenare wat gemoeid was met die administrasie van naturellesake, goedkeur. A.g.v. ernstige aantygi-ngs teen amptenare van die Company oor hulle behandeling van die inheemse volke, is daar bepaal dat die „Company government could not impose any dis­ abilities upon the Natives which did not equally apply to Europeans, without the previous consent of the Secretary of State, save in respect of the supply of arms, ammunition, and liquor”. (ii) Self regering: (i) British South Africa Company: Livingstone was die eerste blanke om die Sambezirivier te ontdek, in 1851 en die Victoriawaterval in 1855. Dit was gcdeeltelik a.g.v. dié ontdekking, maar eintlik deur die ontdekking van goud in Masjo-naland gedurende die sestiger- jare, dat die blankes se aandag op die gebied gevestig is. Gedurende 1887 het Cecil Rhodes die Britse Hoë Kommissa- ris in Kaapstad versoek om die assis- tent-kommissaris in Betsjoeanaland na die Matabele-opperhoof, Lobengula, te stuur om te onderhandel oor minerale regte met die oog op ’n moontlike ver- drag in die verband. In dieselfde jaar het Lobengula ’n sodanige verdrag aan- gegaan, waarkragtens die alleenreg om minerale te ontgin in sy gebied, aan die Britse Regering toegestaan is. Hierdie toegewing, bekend as die Rudd-Konses- sie, het gelei tot die stigting van die ..British South Africa Company” wat in 1889 ’n koninklike oktrooi verkry het om goeie betrekkinge en ruilhandel met die inboorlinge aan te knoop onder toe- sig van die Hoë Kommissaris in Suid- Afrika. Kragtens die oktrooi was die ,,Company” ook by magte ,,to acquire by any concession, agreement, grant or treaty, all or any rights, interests, au­ KOERS 12 gewende Raad gemaak is, na die Impe­ r ia l Hoë Kommissarie in Suid-Afrika. Verder het hy die Hoë Kommissaris by- gestaan in ’n adviserende hoedanigheid. Die Hoë Kommissaris het uitgebreide magte besit, veral sover dit die vestiging van naturelle in sekere gebiede aange- gaan het. Verder moes hy alle aanstel- lings van amptenare wat gemoeid was met die administrasie van naturellesake, goedkeur. A.g.v. ernstige aantygi-ngs teen amptenare van die Company oor hulle behandeling van die inheemse volke, is daar bepaal dat die „Company government could not impose any dis­ abilities upon the Natives which did not equally apply to Europeans, without the previous consent of the Secretary of State, save in respect of the supply of arms, ammunition, and liquor”. by die Unie van Suid-Afrika. Die uit- slag het getoon dat 8,774 kiesers ten gunste was van die eerste alternatief en 5,989 vir die tweede. Vervolgens is Suid-Rhodesië in September 1923 for- meel geannekseer deur die Britse Kroon. gewende Raad gemaak is, na die Impe­ r ia l Hoë Kommissarie in Suid-Afrika. Verder het hy die Hoë Kommissaris by- gestaan in ’n adviserende hoedanigheid. Die Hoë Kommissaris het uitgebreide magte besit, veral sover dit die vestiging van naturelle in sekere gebiede aange- gaan het. (ii) Self regering: Kragtens die „Letters Patent” uit- gereik op 1 Oktober 1923 is verantwoor­ delike bestuur toegeken aan die kolonie; sekere sake egter, waarvan die belang- rikste die wetsontwerpe wat differensia- sie teweeg mag bring tussen inboorlinge en blankes, is gereserveer vir goedkeu- ring deur die Staatsekretaris. Die toe- sig oor inboorlingsake is opgedra aan die Britse Hoë Kommissaris in Suid- Afrika, namens die Britse Regering, tot 1937. Sedertdien is hierdie funksie opgedra aan die Staatsekretaris in En- geland. Een van Rhodes se oogmerke was die verkryging van Verantwoordelike Be­ stuur vir Suid-Rhodesië. Die konstitu- sie van 1898 het egter net voorsiening gemaak vir vier verkose lede in die Wet­ gewende Raad teenoor vyf lede aange- stel deur die maatskappy. Verder is die beheer van naturellesake alleen gereser- veer vir die Imperiale Regering. In 1914 is die aantal verkose lede vermeer- der na twaalf teenoor ses benoemde lede. Toe die koninklike oktrooi in dieselfde jaar verstreke is, is as alternatief gestel die inkorporasie van Suid-Rhodesië by die Unie. Dit is egter verwerp deur die meerderheid Britse kiesers, sodat die oktrooi van die British South Africa Company verleng is vir 'n verdere tien jaar. In 1922 vind daar weer 'n refe­ rendum plaas oor die twee alternatiewe wat voorgehou is aan die kiesers: ver­ antwoordelike regering of inkorporasie g Die stelsel van verantwoordelike bestuur het voorsiening gemaak vir die oordrag van die uitvoerende funksies van die offisiële benoemde lede na ses ministers (sedert 1948 sewe ministers) wat verantwoordelik sou wees aan die Wetgewende Raad bestaande uit dertig lede. Hoewel daar ook voorsiening gemaak is vir die skepping van ’n twee­ de wetgewende kamer, wat bewerkstel- lig kon word deur wetgewing in die verband, het die Buxton-kommissie be- vind dat soiets op daardie stadium nie geregverdig was nie, vanweë die klein aantal kiesers. Stemreg is toegesê aan alle Britse onderdane, manlik en vrou- lik, blank en nie-blank, onderhewig aan 'n inkomste-kwalifikasie en die besit van sekere eiendom. ’n Goewerneur, as verteenwoordiger van die Britse Kroon, 13 KOERS Die passtelsel vir naturelle, soos gekonsolideer in die Natives Registra­ tion Act van 1936, het eweneens dieself- de patroon gevolg as die bestaande prak­ tyk in die verband in die Unie. So ook is die Natives (Urban Areas) Accommo­ dation and Registration Act No. 6 van 1945, wat voorsiening maak vir die ver- skaffing van vry huisvesting aan bona fide huisbediendes en sekere vrouens van bediendes en vir doeltreffende kontrole oor werksoekende en besoe- kende naturelle deur die plaaslike Owerhede en die registrasie van diens- kontrakte, van dieselfde karakter as die Naturelle (Stadsgebiede) Konsolidasie Wet No. 25 van 1945 wat in die Unie van Suid-Afrika vir die beheer oor binnekoms van naturelle in stadsgebie­ de en die doelmatiger administrasie van naturelle-aangeleenthede in sulke gebie­ de voorsien. sou aan die hoof van die uitvoerende gesag staan en optree op advies van die kabinet. Verder is alle formele interna- sionale betrekkinge ten behoewe van die kolonie deur die Britse Regering aan- gegaan. liii) Administratiewe beleid en praktyk: Soos reeds gemeld het die konstitu- sie van 1923 spesiale voorsiening ge- maak vir die beskerming van naturelle- belange en ook vir algemene stemreg. Die praktiese posisie t.o.v. naturelle spreek egter duideliker veral uit die wet- gewing sedert 1923. Dit blyk nl. reeds in die vroeë stadium van die geskiedenis van die nuwe regering dat die patroon van rassebeleid, soos in die Unie van Suid-Afrika gevolg, ook hier nagevolg is, inagnemende natuurlik die verskil in benadering en hantering van die aange- leentheid. Daar was van die begin af ’n gevoel onder die blanke gemeenskap vir rasseskeiding, in ooreenstemming met die skepping van naturellegebiede, soos in die Unie toegepas. Die Grond- kommissie het dan ook sodanige aanbe- velings gemaak in sy verslag in 1925; die aanbevelings en bevindinge van die kommissie is in 1930 vervat in die Land Apportionment Act soos gewysig. Daar- volgens is die grondgebied van Suid- Rhodesië verdeel in naturellegebiede en blanke gebiede. Okkupasie van grond­ gebied in die naturellegebiede word be- perk tot stamnaturelle, en ander persone wat daar wil woon mag dit doen met spesiale vergunning mits dit in belang van die naturelle is. Aan die ander kant mag geen naturel grond okkupeer, huur of bekom in blanke gebiede nie, behou- dens uitsonderinge deur die wet bepaal. Die Industrial Conciliation Act van 1934 het in praktyk die uitwerking van die daarstelling van ’n kleurslagboom wat vergelyk kan word met die stelsel soos van krag in die Unie. (D.w.s. so- ver dit emplojering in bepaalde gebiede aangaan). Die stelsel van naturelle- administrasie in Suid-Rhodesië is veral gebaseer op die Native Affairs Act van 1928 en toon onmiskenbare tekens van ooreenkoms met die wetge- wing van die Unie in die verband. Vol- gens hierdie wet is die Goewerneur die hoof van alle naturelle in die gebied en beskik hy oor spesiale magte betreffende die aanstelling van hoofmanne en ver- deling en verskuiwing van stamme. Die wet reël verder die posisie van kapteins en hoofmanne asook die pligte wat aan hulle opgedra is. KOERS 14 ’u verdrag verkry in die oostelike deel van Noord-Rhodesië, maar dit is later oorgemaak aan die North Charterland Exploration Company. Vyandelikhede tussen ’n groepie blankes en Ngoni— veroweraars in dié deel van Rhodesië het gelei tot die sogenaamde Ngoni- oorlog en dit gee weer aanleiding tot die okkupasie van Noord-Oos-Rhodesië deur die Britse Regering. liii) Administratiewe beleid en praktyk: Sharpe en Thomp­ son het die weg berei vir verdere okkupasie in dieselfde deel van Noord- Rhodesië, met die gevolg dat Noord- oostelike en Noord-westelike Rhodesië teen 1900 onder proteksie van die Britse Regering gestaan het, hoewel dit nog afsonderlik geadministreer is. Die twee gebiede is vervolgens in 1911 geamalgameer as Noord-Rhodesië; die administrasie is egter nog tot 1924 behartig deur die B.S.A.-maatskappy, onderhewig aan die uitoefening van sekere magte deur die Kroon self. Die taktiese posisie kom dus same- vattenderwys op die volgende neer: Kragtens wet word sowat 40% van Suid-Rhodesië se landbougrond vir die naturelle-bevolking van bykans twee miljoen opsy gesit, terwyl sowat 50% aan die blanke bevolking van sowat 150,000 toegesê word. Ook bepaal wet- gewing in Suid-Rhodesië dat slegs dié naturelle in stedelike gebiede in die blankes se woonbuurt mag woon, wat deur die aard van hulle werk daartoe verplig word; ander naturelle in die stadsgebied moet woon i-n woonbuurtes wat vir hulle afgesonder is. Die Suid- Rhodesiese Nywerheidsversoeningswet sluit in die praktyk naturelle uit van geskoolde werk in sekere bedrywe. (b) Noord-Rhodesië: Tot 1899 was hierdie gebied vaagweg ingesluit in die oktrooi van die B.S.A.- maatskappy wat in 1889 verkry is. In 1898 het die maatskappy ’n ooreenkoms aangegaan met Lewanika, die opperhoof van die Barotsestam. Die ooreenkoms is in 1900 deur die Koloniale Sekretaris bekragtig en kan dus beskou word as ’n verdrag tussen die Britse Regering en die Barotsestam. Hierdeur is die admi- nistrasie van Barotseland op ’n defini- tiewe basis geplaas. O.a. is hierdie oor­ eenkoms beskou as ’n bondgenootskaps- verdrag en om die soewereiniteit van die Barotse-opperhoof te erken, is bepaal dat sy magte nie aangetas mag word nie; verder kon geen immigrasie na sy gebied plaasvind sonder sy toestemming nie. g Vanaf 1924 het die gebied onder die direkte beheer van die Britse Kroon gekom nadat die oktrooi van die maat­ skappy verval het. Die grondwet van Noord-Rhodesië maak voorsiening vir ’n Uitvoerende en Wetgewende Raad. Die Uitvoerende Raad bestaan uit sewe offi- siële lede en vier non-offisiële lede (een van die non-offisiële lede is verantwoor- delik vir die behartiging van naturelle- belange) onder voorsitterskap van die Goewerneur. Die Wetgewende Raad daarenteen staan onder voorsitterskap van 'n speaker en die samestelling is as volg: nege offisiële lede, tien non-offi- sieel verkose lede en vier genomineerde non-offisiële lede wat hoofsaaklik natu- rellebelange verteenwoordig. Twee van hierdie vier word gekies deur die Die Duitse ontdekkingsreisiger, Carl Wiese, het ’n soortgelyke konsessie deur KOKRS KOKRS 15 stelsel. Gedurende 1927 is op ’n kon- ferensie van amptenare aanbeveel dat begin moet word met ’n stelsel van indirekte bestuur, min of meer soos dit toegepas is deur lord Lugard in Nigerië. Hierdie stelsel het hoofsaaklik ten doel die inskakeling van die tradisionele staminstellinge by die administratiewe masjinerie van die regering. In die ,,Natives Authorities Ord.” en ,.Native Courts Ord.” van 1927 is gevolglik voorsiening gemaak vir die erkenning van stamhoofde en die stigting van naturelleowerhede en howe. Die natu- relleowerhede het egter eers in 1936 by wyse van ’n nuwe ordonnansie finansiële verantwoordelikheid verkry deur die instelling van naturelle tesourieë. African Representative Council en moet naturelle wees. Hierdie Raad funksio- ■neer egter eers vanaf 1946. d i i i b l id k k African Representative Council en moet naturelle wees. Hierdie Raad funksio- ■neer egter eers vanaf 1946. (b) Noord-Rhodesië: Administratiewe beleid en praktyk: Met die uitsondering van Barotse- land en die Bemba- en Angonigebiede was daar feitlik geen sprake van ’n inheemse organisasie toe die gebied deur die Britse Kroon oorgeneem is nie. Gedurende die bewind van die maat- skappy is ’n beleid van direkte beheer (direct rule) gevolg, d.w.s. die tradi- sionele hoofde is gebruik as agente van die regering en hulle gesag is erken solank dit nie in stryd was met die beleid van die maatskappy nie. Hoewel dit dus wil voorkom asof die tradisionele gesag gehandhaaf is, skyn dit nogtans of die gesag van die kapteins tot ’n groot mate ondermyn is deur hulle afhanklikheid van die Naturellekommis- sarisse. Ingevolge die ..Administration of Natives Proclamation” van 1916 is die verhouding tussen die regering en die verskillende stamowerhede beter om- skryf, deurdat die proklamasie voorsie­ ning gemaak het vir die aanstelling en/of afdanking van erkende kapteins. Voorts is hulle magte en funksies ook beter omskryf. Naturellekommissarisse is deur die proklamasie verantwoordelik gemaak vir die beheer oor hulle afson- derlike distrikte. A.g.v. hierdie reëling kon kapteins beter beheer uitoefen oor onderdane; hulle kon gebruik maak van tradisionele arbeid by die bewerking van lande. Arbeiders vir regeringswerke moes deur die kaptein gerekruteer word. Hierdie naturelleowerhede funksio- neer hoofsaaklik in naturellegebiede. Die naturelle wat in stedelike gebiede woon, word in naturelledorpe gehuisves en het geen administratiewe bevoegd- hede in die woonbuurtes nie. Daar bestaan egter wel ’n adviserende raad wat die Distrikskommissaris bystaan in die administrasie. Die funksies van die raad is suiwer adviserend. Die swaarte- punt van die naturelle-gesag in Noord- Rhodesië lê ongetwyfeld nog in die naturellegebiede. (c) Njassaland: Toe Livingstone gedurende die 2de helfte van die vorige eeu in Sentraal- Afrika besig was met sy ekspedisies, was die gebied wat vandag bekend is as Njassaland in ’n chaotiese toestand a.g.v. die wrede slawehandel gedryf deur Arabiere. Hierin is hulle bygestaan deur die Yao, terwyl die Njanjastam die lydende party was. In Livingstone se Met die oorname van die administra- sie deur die Britse Regering in 1924 is dadelik ’n begin gemaak met die beplan- ning van ’n nuwe administratiewe 16 KOERS om naturellebelange te behartig, en lg. bestaande uit vyf offisiële lede en een genomineerde non-offisiële lid. Daar het geen verandering ingetree voor 1946 met die totstandkoming van die African Protectorate Council en die inwerking- treding van Provinsiale Rade gedurende 1944-45. Hierdie rade is verteenwoor- digend van die inheemse regerende klas sowel as van die „commoners”. Verdere veranderinge het gevolg in 1949 in die opsig dat twee naturellelede verkies kon word tot die Njassalandse Wetgewende Raad uit ’n paneel van name verskaf deur die African Protectorate Council. Sedert 1953 het die Wetgewende Raad bestaan uit 21 lede (insluitende die Goewerneur) nl. 3 ex-oflicio lede, 7 ander offisiële lede en 10 non-offisiële lede. Vyf van die non-offisiële lede is blankes, ver­ kies uit nominasies gemaak deur open- bare liggame met die oog op die behartiging en beskerming van blanke belange. Nog ’n blanke word deur die Goewerneur benoem op ander gronde; drie naturellelede word gekies uit nomi­ nasies wat deur die African Protectorate Council voorgelê word, terwyl een Asiatiese lid genomineer word deur ’n Asiatiese openbare liggaam. voetspore volg sendelinge van die Livingstonia Free Church in 1875 en die Church of Scotland Mission in 1876. Twee jaar later word die gebied langs die Njassameer besoek deur kaptein Frederic Elton. Die besoek lei tot die vestiging van die eerste Britse Konsul in Njassaland in 1883, Die kanale waar- volgens handelsbetrekkinge aangegaan kan word, is berei deur die African Lakes Corporation, maar die maatskap- py ondervind weldra moeilikhede met die Arabiese handelaars. Vyandelikhede duur voort deur die jare 1888-89 totdat dit beëindig is deur die optrede van kaptein (later sir Frederic) Lugard. Die resultaat van sy optrede word saam- gevat in die volgende woorde. (c) Njassaland: „The heroic efforts of Captain Lugard and of the other white men under his command were no doubt the basis of our supre­ macy in this part of Africa, from Zambesi to Tanganjika, and from the Indian Ocean to Lake Mwern”. Lugard se oorwinning was die begin van blanke oorheersing in daardie deel van Afrika. Pas na die onderwerping van die Ara- biere en die Yao het sir H. Johnstone i-n die gebied gearriveer as Haar Majesteit se Kommissaris. Hy sluit verdrae met die naturellehoofde en ver- kry sekere konsessies vir die gebied. Die verklaring van Njassaland as pro- tektoraat volg in 1891 en daarmee is Brittanje se beheer en verantwoordelik- heid oor die gebied verwerklik. voetspore volg sendelinge van die Livingstonia Free Church in 1875 en die Church of Scotland Mission in 1876. Twee jaar later word die gebied langs die Njassameer besoek deur kaptein Frederic Elton. Die besoek lei tot die vestiging van die eerste Britse Konsul in Njassaland in 1883, Die kanale waar- volgens handelsbetrekkinge aangegaan kan word, is berei deur die African Lakes Corporation, maar die maatskap- py ondervind weldra moeilikhede met die Arabiese handelaars. Vyandelikhede duur voort deur die jare 1888-89 totdat dit beëindig is deur die optrede van kaptein (later sir Frederic) Lugard. Die resultaat van sy optrede word saam- gevat in die volgende woorde. „The heroic efforts of Captain Lugard and of the other white men under his command were no doubt the basis of our supre­ macy in this part of Africa, from Zambesi to Tanganjika, and from the Indian Ocean to Lake Mwern”. Lugard se oorwinning was die begin van blanke oorheersing in daardie deel van Afrika. Pas na die onderwerping van die Ara- biere en die Yao het sir H. Johnstone i-n die gebied gearriveer as Haar Majesteit se Kommissaris. Hy sluit verdrae met die naturellehoofde en ver- kry sekere konsessies vir die gebied. Die verklaring van Njassaland as pro- tektoraat volg in 1891 en daarmee is Brittanje se beheer en verantwoordelik- heid oor die gebied verwerklik. Administratiewe beleid en praktyk: Die verskil in beleid en praktyk m.b.t. naturelle in Njassaland en Suid- Rhodesië aan die een kant en die oor- eenkoms aan die ander kant tussen Njassaland en Noord-Rhodesië is veral opmerklik. Die konstitusie van Njassaland dateer vanaf 1907 toe die wetgewende en uitvoerende liggame daargestel is, e.g. bestaande uit ses offisiële en ses genomineerde non-offisiële lede, waarvan een verkies word uit sendingorganisasies Die Britse Regering het aanvanklik probleme ondervind met die opsporing en inskakeling van die tradisionele stam-owerhede in die administrasie van KOERS 17 Njassaland. Nog ’n probleem waarmee die administrasie te kampe gehad het, was dit mate waarin naturellegebiede vervreem geraak het deur okkupasie van die blankes, veral in die distrikte Zamba en Blantyre, wat reeds aan die begin van die eeu deur blankes bewoon is. Vanaf 1930 is definitiewe stappe gedoen om die tradisionele naturelle-owerhede te betrek in die administrasie van die gebied. Dit is hoofsaakik die ,,Native Authorities” en ,,Native Courts Ord.” van 1933 wat ’n stewige grondslag verleen het aan die administrasie deur- dat dit ten voile erkenning gee aan die gebruikmaking van die naturelle-ower- hede. Tesame daarmee is van die s.g. stelsel van direkte bestuur oorgeskakel na indirekte bestuur, Net soos in Noord- Rhodesië beklee die naturelle-owerhede tans ’n belangrike posisie in die plaaslike administrasie van Njassaland, hoewel daar ’n sterk tendens bestaan om voorkeur te gee aan verkose liggame soos in die ander Britse gebiede in Afrika. Kenmerkend van Njassaland is die feit dat daar geen noemenswaardige stedelike bevolking bestaan nie en wet- gewing in die verband skraal is. hulle afsonderlike institute onder die Britse vlag geword het, altyd die aan- dag geniet. g g Reeds so vroeg as 1915 is ’n beweging deur sir Starr Jameson begin om amal- gamasie tussen Noord- en Suid-Rhodesië te bewerkstellig. Op daardie stadium was daar egter nie veel steun vir die gedagte nie, en veral die blanke bevol­ king van Suid-Rhodesië was daarteen gekant, waarskynlik omdat Noord-Rho- desië toe ’n onontwikkelde gebied was. In 1929 het die Kommissie wat aangestel was om ondersoek in te stel na moont- like skemas vir nouer politieke same­ werking van die gebiede in Oos- en Sentraal-Afrika, bevind dat Noord- Rhodesië en Njassaland as ekonomiese eenhede nog te swak was vir ’n sentrale regering soos aan die hand gegee vir Tanganyika, Kenya en Uganda. Die Kommissie het ’n aantal alternatiewe moontlikhede ondersoek, o.a. die amal- gamasie van Noord- en Suid-Rhodesië. Met die publikasie van die verslag het die Eerste Minister van Suid-Rhodesië ’n memorandum opgestel waarin hy die noue verbintenis tussen die twee Rhodesiës beklemtoon het en waarin hy hom uitspreek teen enige stap wat mag lei tot die opneming van Noord-Rho- desië in ’n Oos-Afrikaanse unie. SAMEWERKINO: Die besprekings wat ontstaan het a.g.v. die publikasie van Witboeke in 1923 en 1930 en die verwysing na die oppergesag van naturellebelange het ontsteltenis by die blankes in Noord- Rhodesië en Njassaland veroorsaak en was ook die stimulant in die beweging ten gunste van amalgamasie met die Suid-Rhodesiese Regering en die ver­ kose lede van die Noord-Rhodesiese Wet- Uit die voorafgaande historiese oor- sig het een feit duidelik geblyk, t.w. die verskil in naturellebeleid tussen Noord- Rhodesië en Njassaland aan die een kant en Suid-Rhodesië aan die ander kant. Nieteenstaande die teenstrydig- hede het die vraagstuk van nouere politieke samewerking vanaf die begin- jare in die drie gebiede en veral sedert KOERS 18 Northern Rhodesia and Nyassaland are protectorates. If the three Territories were to be amalgamated, they would all become merged in the new self-govern- i-ng state. Northern Rhodesia and Nyassaland thus lose their separate identity; and this would mean that His Majesty’s Government would have to discard obligations which by virtue of treaty and otherwise, they have assum­ ed towards the two Northern Terri­ tories. This they cannot do”. gewende liggaam dat ’n Konferensie belê moet word om die aangeleentheid te bespreek. Die Britse Regering se houding was egter dat amalgamasie op daardie stadium of in die nabye toekoms nie prakties sou wees nie, hoewel die saak in beginsel nie verwerp word nie. Northern Rhodesia and Nyassaland are protectorates. If the three Territories were to be amalgamated, they would all become merged in the new self-govern- i-ng state. Northern Rhodesia and Nyassaland thus lose their separate identity; and this would mean that His Majesty’s Government would have to discard obligations which by virtue of treaty and otherwise, they have assum­ ed towards the two Northern Terri­ tories. This they cannot do”. gewende liggaam dat ’n Konferensie belê moet word om die aangeleentheid te bespreek. Die Britse Regering se houding was egter dat amalgamasie op daardie stadium of in die nabye toekoms nie prakties sou wees nie, hoewel die saak in beginsel nie verwerp word nie. Gedurende 1939 is ’n „Royal Com­ mission1’ onder voorsitterskap van lord Bledisloe aangestel om die moontlikheid van amalgamasie tussen Noord- en Suid- Rhodesië en Njassaland te ondersoek. Op getuienis van die Kommissie en in die lig van die naturelle-opinie het die Staatsekretaris van Kolonies besluit dat soiets nie in belang van die betrokke gebiede sou wees nie. SAMEWERKINO: Die volgende vier redes is deur die naturelleverteenwoor- diger in die Wetgewende Raad van Noord-Rhodesië, sir Stewart Gore- Brown, aangevoer waarom die naturelle- bevolking teen amalgamasie gekant was: Die Royal Commission van 1939 het egter gereelde raadplegende masjinerie vir die gebiede aanbeveel. Dit is verwerklik in die ,,Central African Council” wat sy werksaamhede in 1945 begin het. Sedert 1939 was dit hoof­ saaklik sir Roy Welensky (non-offisiële lid van die Noord-Rhodesiese Wetgewen­ de Raad) en sir Godfrey Huggins (Suid-Rhodesiese Eerste Minister) wat die gedagte van nouere samewerking gepropageer het. Daar het egter intus- sen ’n nuwe benadering oor die hele saak gekom. Amalgamasie is opsy geskuif ten gunste van een of ander vorm van federasie. (i) Hulle het geen vertroue in die grondbeleid van Suid-Rhodesië nie; ( (ii) Die paswette staan hulle nie aan nie; (iii) Daar bestaan feitlik geen naturel- lehoofmanne en -owerhede in Suid- Rhodesië nie en die wat daar wel is, is magteloos. (iii) Daar bestaan feitlik geen naturel- lehoofmanne en -owerhede in Suid- Rhodesië nie en die wat daar wel is, is magteloos. Die tweede belangrike stap in die rigting van federasie was ’n konferensie tussen die Britse Regering en verteen- woordigers van die drie gebiede in die Central African Council in Londen gedurende 1951. In ’n verslag van die verrigtinge van die konferensie was daar o.a. ’n uitgewerkte skema vir federasie. Na die publikasie van die verslag is geen definitiewe stappe gedoen ■nie, maar die idee was blykbaar om dit te laat dien as ’n prikkel vir die open- bare mening. (iv) Hulle glo dat die naturellebeleid van Suid-Rhodesië presies dieselfde is as die van Suid-Afrika, en dat Suid-Rhodesië derhalwe ’n witmansland is wat weinig ontwik- kelingsgeleenthede bied aan die naturelle. (iv) Hulle glo dat die naturellebeleid van Suid-Rhodesië presies dieselfde is as die van Suid-Afrika, en dat Suid-Rhodesië derhalwe ’n witmansland is wat weinig ontwik- kelingsgeleenthede bied aan die naturelle. Die Britse Regering het sy stand- punt in Januarie 1952 weereens gestel en die gedagte van vereniging afgekeur op die volgende gronde: ,,Southern Rhodesia is a self-governing colony. 19 KOEHS die basis van rasseverhoudinge in die nuwe staatsvorm uitmaak. Hierdie term vervang die begrip parallelle ontwik­ keling wat neergekom het op eiesoor- tige ontwikkeling en dit word beskryf in verskeie beleidsverklarings. Lord Listowel, Minister van Koloniale sake het dit soos volg beskryf: ,,Our policy for helping these countries to achieve responsible government in this part of Africa must, of course, embrace these communities (d.i. die gevestigde blanke immigrante-groepe) as well as the indigenous African population. It is our task to help the Africans to develop politically, socially and economically so that they can take their full part in the administration and development of the countries concerned, and in central and local politics . . . . What we want is a partnership between all who have made their homes in these territories . . . . The true interests of all the people in these teritories with mixed communities lie in mutual recognition of each other’s needs. European and African interests in East and Central Africa are essen­ tially complementary”. Dit kom dus neer op ’n onderlinge samewerking op alle terreine tussen die rasse en die gesamentlike uitwerking van hulle heil in die Federasie deur blank en nie-blank. Tydens die Victoria Falls Confer­ ence (Sept. 1951) waar verteenwoordi- gers van Broot-Brittanje en die betrokke gebiede vergader het, is die beginsel van federasie weereens beklemtoon; die Britse Regering het amptelik erkenning verleen aan die besluite van die konfe- rensie. Die volgende stap volg in Mei 1952 met ’n konferensie tussen die ver- skillende verteenwoordigers. Die ver- teenwoordigers van die African Repre­ sentative Council van Noord-Rhodesië en die African Protectorate Council van Njassaland was ook uitgenooi, maar die uitnodiging is nie aanvaar nie. Hierdie Konferensie het ’n konsep-grondwet vir federasie opgestel wat voorgelê is aan die Britse Parlement in Junie 1952. Die konsep-grondwet is vergesel van die volgende kommentaar deur die Staat- sekretaris van Kolonies: „The Federal proposals published today take full and fair account of the interests of all the inhabitants of Southern Rhodesia, Northern Rhodesia and Nyassaland. They offer the framework of a new political organism which we believe will satisfy the needs of Central Africa and promote the welfare of the three terri­ tories and all their inhabitants”. By die afhandeling van die konsep- grondwet vir die Federasie het hierdie konferensie (Lancashire House Confer­ ence) aanbeveel dat die hele saak ver- wys moes word na kommissies. KOEHS Sodanige kommissies is aangestel in Junie 1952 en hulle verslae is in Oktober voor die Britse Parlement gelê. ’n Laaste kon­ ferensie oor die voorgestelde skema is in Londen belê, waar die finale grondwet opgestel is. IV. DIE FEDERALE STRUKTUUR: Die federale grondwet soos opgestel deur die Londonse Konferensie is in Julie 1953 deur die Britse Parlement goedgekeur. Die Koningin van Enge- land word in die Federasie verteem- woordig deur ’n Goewerneur-Generaal wat gemagtig is om ’n premier e.a. ministers aan te stel. Die beginsel van „partnership” sou 20 KOERS diging, immigrasie, doeane en invoer, spoorweë, hoofpaaie, poswese, besproei- ingswerke en hoër en laer onderwys vir blankes. Die volgende sake kom voor in die ,,concurrent list” : immigra­ sie m.b.t. die drie gebiede, nywerheids- ontwikkeling, elektrisiteitsvoorsiening, gesondheidsdienste en uitsaaiwese. Sake rakende nie-blankes (bv. grondvoorsie- ning en die stelsel van naturelleadmini- strasie) val binne die jurisdiksie van die gebiedsparlemente. Die wetgewende gesag berus by die Goewerneur-Generaal en ’n federale parlement. Die parlement bestaan uit ’n speaker en 35 lede, waarvan 26 verkose is, 6 spesiaal genomineerde naturelle-lede om naturellebelange te behartig en drie blanke lede. Lg. drie lede is ook uitsluitlik verantwoordelik vir die behartiging van nie-blanke belange. Die toewysing van die verskillende setels in die federale parlement is soos volg: Suid-Rhodesië: 14 verkose, 1 spe­ siaal verkose, en 2 naturelle-lede (totaal 17). Noord-Rhodesië: 8 verkose, 1 aangewysde en 2 naturellelede (totaal 11). Njassaland: 4 verkose, 1 aange­ wysde en 2 naturellelede (totaal 7). Die federale grondwet maak spesiale voorsiening vir die beskerming van naturellebelange. Vir hierdie doel is die ..African Affairs Board” in die lewe geroep. Hierdie raad, bestaande uit 6 lede (die drie blanke lede van die federale parlement wat spesiaal aange- wys is om naturellebelange te behartig en een naturelle-lid uit elk van die gebiede), se vernaamste plig is om die Eerste Minister en die Uitvoerende Raad van die Federasie te adviseer m.b.t. alle sake rakende nie-bankes in die drie gebiede. So moet wetsontwerpe wat mag lei tot diskriminasie teenoor naturelle eers voor die African Affairs Board dien voordat dit by die federale parlement ingedien mag word. Die Raad is bevoeg om beswaar aan te teken teen sodanige wetsontwerpe by die Eerste Minister en indien dit nogtans deurge- voer word, mag die Goewerneur-Gene­ raal dit na die Britse Parlement verwys. y Die federale parlement vervang nie die gebiedsparlemente nie. Sodoende sou Suid-Rhodesië as kolonie voortgaan om verantwoordelike regering te geniet in ooreenstemming met sy grondwet. Aan die ander kant sou die protektorale status van die ander twee in besonder erkenning geniet. IV. DIE FEDERALE STRUKTUUR: In die Witboek waarin die federale stelsel uiteengesit is, is dit baie duidelik gestel dat sekere sake gereserveer is vir die gebiedspar­ lemente. Daar bestaan ’n duidelike verdeling van wetgewende magte tussen die federale en gebiedsowerhede. Die grondwet stel dit ook uitdruklik dat nie een van die parlemente aan mekaar ondergeskik sal wees nie. Die sake wat vir die federale parlement gereserveer is, is vervat in die sg. ..exclusive list”, terwyl die ander wat voorkom in die ,.concurrent list” die verantwoordelik- heid is van albei parlemente. Op die ..exclusive list” kom voor sulke sake soos buitelandse aangeleenthede, verde- In Midde-Afrika word ’n groot proef- neming in rasse-aangeleenthede aange- durf. Onder die vlerk van Brittanje word sowat 200,000 blankes en 6,000,000 naturelle in een staat verenig. In die praktyk is die blanke minderheid voor- 21 KOEHS asnog verreweg die sterkste politieke groep in die gebied, sodat daar ’n groot mate van ongelykheid op staatkundige gebied tussen blankes en naturelle bestaan. Die onbetwisbare verskil in beskawingspeil en raseienskappe tussen die blanke en naturel speel ’n groot rol in die voortbestaan van die ongelykheid. Reeds vra al meer naturelle egter of die politieke oorwig van die blanke strook met die getalsoorwig en eerste besitreg van die naturel in die gebiede van die Federasie van Rhodesië en Njassaland. Stemme gaan binne die gebied op dat die naturel self die hoogste woord moet spreek oor sy lotsbeskikking. teen die naturelle se uitgesproke be- geerte in, laat die naturel besef dat hy selfbeskikkingsreg ontbeer. g g In die lig van bogenoemde word dit al moeiliker om beleid en praktyk in die Federasie van Sentraal-Afrika te versoen. Lord Hailey stel tereg in sy ,.African Survey” dat die term „part- nership” net soos „trusteeship” eerder 'n morele as ’n politieke konnotasie het. Die vraag ontstaan of hierdie morele konsepsie ooit diep inslag sal vind in die politieke en sosiale lewe. Die Federasie kan hierop nog nie ’n duidelike antwoord gee nie, terwyl die praktyk eerder die teendeel bewys. Een feit is egter duide­ lik, nl. dat die klein blanke bevolking 'n houding inslaan wat gemik is op gedeeltelike skeiding met behoud van die blanke se magsposisie en ekonomiese voorsprong. Wanneer die toekoms van die Federasie later in die jaar bepaal sal word deur die Britse Regering, kan lg. nie daarop roem dat die proefneming wat sewe jaar gelede gemaak is, met sukses bekroon is nie. P.U. vir C.H.O. P.U. vir C.H.O. IV. DIE FEDERALE STRUKTUUR: Dit kan geen twyfel ly nie dat die Rhodesiese blanke bevolking nie voor- standers van rassevermenging of inte- grasie is nie en in die praktyk skeiding toepas en apartheidswette in die wet- boek vaslê. Hoewel hierdie houding ten gunste van skeiding by die meer on- langse immigrante nog nie so diep inge- slaan het en vaste vorm aangeneem het soos by die Rhodesiër wie se agtergrond in meerdere mate in Afrika lê nie, is dit duidelik dat voile gelykstelling baie weerstand van die blanke burgers van die Federasie sal ondervind. Die blanke wat in 'n bevoorregte politieke en eko- nomiese posisie verkeer, is bewus van homself as rassegroep en die groep beskerm homself deur groter uitgawe aan blanke opvoeding, deur beskerming aan die blanke werker en deur skeiding tussen blanke en naturel in die sosiale cn openbare lewe. Die naturel, aan die ander kant, word daarvan bewus dat hy en sy rasgenote in die praktyk in ’n minderwaardige posisie is, en juis feite soos die deurdwinging van Federasie G. H. J. SNYMAN. H.M.S.O. 7. Closer association in Central Africa; H.M.S.O. 8. The proposed Federation of the Cen­ tral African Territories; K. Kirkwood. 9. African Challenge—the Fallacy of Federation; A. Creech Jones. GERAADPLEEGDE WERKE:— 1. An African Survey Revised 1956; Lord Hailey. 2. The Native Problem in Africa; R. L. Buell. 3. Tydskrif vir Rasse-aangelcenthede — Oktober 1953. 1. Tydskrif vir Rassc-aangelecnthedc — Julie J959. 5. Central African Territories: Compara­ tive Survey of Native Policy; H.M.S.O. 6. Central African Territories: Report of Conference on closer union 1951; KOKHS 1. An African Survey Revised 1956; Lord Hailey. 2. The Native Problem in Africa; R. L. Buell. 3. Tydskrif vir Rasse-aangelcenthede — Oktober 1953. 1. Tydskrif vir Rassc-aangelecnthedc — Julie J959. 5. Central African Territories: Compara­ tive Survey of Native Policy; H.M.S.O. 6. Central African Territories: Report of Conference on closer union 1951; 22 KOKHS H.M.S.O. 7. Closer association in Central Africa; H.M.S.O. 8. The proposed Federation of the Cen­ tral African Territories; K. Kirkwood. 9. African Challenge—the Fallacy of Federation; A. Creech Jones. 10. Rhodesia—Nyassaland Royal Commis­ sion Report. 7. Closer association in Central Africa; H.M.S.O. 7. Closer association in Central Africa; H.M.S.O. 11. Optima, .Tunie 1954. 8. The proposed Federation of the Cen­ tral African Territories; K. Kirkwood. 8. The proposed Federation of the Cen­ tral African Territories; K. Kirkwood. 12. Central African Witness; Cyril Dunn. 13. Native Administration in the British African Territories, deel II; Lord Hailey. 9. African Challenge—the Fallacy of Federation; A. Creech Jones. 9. African Challenge—the Fallacy of Federation; A. Creech Jones.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1529/1634

Afrikaans

SYNOPSIS determined and two were doublets with rather low loadings. The other two factors were well determined but highly correlated with one another. Accordingly a single factor solution was decided on. Next a single scale was formed, representing all the items with high loadings on the obtained factor. This scale was subjected to item analysis and yielded a Cronbach alpha reliability coefficient of 0,972. When designing an instrument with the aim of measuring entrepreneurship orientation one should consider at least the following theoretical points of departure:
to ascertain the underlying pattern of entrepreneurial actions as well as the related individual differences: Similarly the Psychic Flow Questionnaire was subjected to a principal factor analysis, and yielded two well defined factors. Accordingly two scales were constructed to measure these factors. These scales were subjected to item analysis and yielded Cronbach alpha coefficients of 0,937 and 0,870.
to respect the complexity and many-faceted nature of a phenomenon like entrepreneurship;
not to reduce entrepreneurship to the narrow viewpoint that it entails solely the creation of a new venture; and
that the authentic entrepreneur will present an autotelic predisposition Next, the entrepreneurship orientation score was correlated with the two scales of the Psychic Flow Questionnaire. The entrepreneurship orientation questionnaire correlated highly with optimal experience (r = 0, 605; p = 0, 01). For this reason it was decided to construct a measuring instrument based on a contextual theory of entrepreneurship, developed by Crous (1999). According to this theory the prospective entrepreneur is faced with three challenges, namely 1) the construction of an own career context, 2) the construction of a new organisational context, and 3) the construction of a new consumer context. There was a statistically highly significant difference between the entrepreneurial and non-entrepreneurial respondents with respect to the entrepreneurship orientation questionnaire. It was postulated, therefore, that the person who has the skills and qualities to meet these challenges will experience the act of entrepreneurship optimally, i.e. the person will experience psychic flow when performing as an entrepreneur. As such a secondary aim of the study was to determine whether a correlation exists between entrepreneurship orientation and psychological flow. SA Journal of Industrial Psychology, 2004, 30 (3), 8-20 SA Tydskrif vir Bedryfsielkunde, 2004, 30 (3), 8-20 SA Journal of Industrial Psychology, 2004, 30 (3), 8-20 SA Tydskrif vir Bedryfsielkunde, 2004, 30 (3), 8-20 OPSOMMING Die hoofdoel van die studie was om ’n meetinstrument, gebaseer op ’n kontekstuele teorie van entrepreneurskap, te konstrueer vir die meting van entrepreneurskaporiëntasie. ’n Sekondêre doel van die studie was om vas te stel of daar ’n verband tussen entrepreneurskaporiëntasie en psigiesevloei bestaan. ’n Aangepaste Psigiesevloei-vraelys is gebruik om respondente se ervaring van aktiwiteite in hul daaglikse lewe te meet. Die vraelyste is op 276 respondente toegepas wat enersyds uit ’n groep studente wat entrepreneurskapstudies onderneem, bestaan en andersyds uit ’n groep studente wat nie entrepreneurskapstudies onderneem nie. Albei instrumente is aan faktor- en itemontleding onderwerp. Uit die studie blyk dit dat entrepreneursstudente en nie-entrepreneursstudente statisties beduidend van mekaar verskil ten opsigte van entrepreneurskaporiëntasie. ’n Statisties beduidende positiewe verband is verkry tussen entrepreneurskaporiëntasie en psigiesevloei. Die implikasies van die bevindinge word bespreek. ABSTRACT The development and evaluation of an entrepreneurship orientation questionnaire. The principal aim of the study was to construct a measuring instrument based on a contextual theory of entrepreneurship to measure entrepreneurship orientation. A secondary aim of the study was to determine whether a correlation exists between entrepreneurship orientation and psychological flow. An adapted Psychological Flow Questionnaire was used to measure the respondents’ experience of activities in their daily lives. The questionnaires were applied to 276 respondents consisting of a group of students taking courses in entrepreneurship on the one hand and a group of students taking no such courses, on the other hand. Both instruments were subjected to factor analysis and item analysis. From the study a statistically significant difference in terms of entrepreneurship orientation was found to exist between the entrepreneurship students and the non-entrepreneurship students. A statistically significant positive correlation was found to exist between entrepreneurship orientation and psychological flow. The implications of the findings are discussed. DIE ONTWIKKELING EN EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS C VENTER F CROUS JM SCHEPERS Program in Bedryfsielkunde Departement Menslikehulpbronbestuur Randse Afrikaanse Universiteit C VENTER F CROUS JM SCHEPERS Program in Bedryfsielkunde Departement Menslikehulpbronbestuur Randse Afrikaanse Universiteit Requests for copies should be addressed to: F Crous, Department of Human Resource Management, RAU, PO Box 524, Auckland Park, 2006 EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Irrelevante stimuli verdwyn uit die bewussyn en bekommernis word tydelik opsy geplaas; Bovermelde in aggenome, is besluit op Crous (1999) se Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap en Csikszentmihalyi (1992) se Teorie van Psigiesevloei as teoretiese onderbou vir die beoogde vraelyste wat enersyds ten doel het om entrepreneurskap-oriëntasie en andersyds psigiesevloei te meet. y p y g p ;
’n mate van potensiële beheer;
’n mate van potensiële beheer;
gewysigde gewaarwording van tyd, wat gewoonlik beleef word dat dit vinnig verby snel;
die belewenis word ’n outoteliese ervaring; en Kontekstualisme hou in wese verband met verandering en nuwigheid (Pepper, 1942) asook kompleksiteit (Maruyama, 1992). Kontekstualisme het as grondmetafoor die historiese gebeurtenis wat volgens Pepper (1942) soos volg verstaan behoort te word:
’n relatiewe hoë mate van geleenthede om beslissend te handel en hierdie geleenthede moet in pas wees met ’n persoon se vermoë (vaardighede) om tot sodanige handeling oor te gaan, dit wil sê ’n balans tussen uitdagings en vermoë (vaardighede). Psigiesevloei kan slegs ervaar word indien ’n balans bestaan tussen die belewing van waargenome uitdagings en waargenome vaardighede (Loubris, Crous en Schepers, 1995). Die balans verseker dat ’n persoon daarin slaag om buite die grense van verveeldheid en angstigheid te bly. Figuur 1 is ’n driekanaalmodel wat uitdrukking gee aan wanneer ’n persoon angstigheid, psigiesevloei en verveeldheid sal ervaar. Indien uitdagings hoog en vaardighede laag is, sal ’n persoon angstigheid ervaar. Indien vaardighede hoog en uitdagings laag is, sal ’n persoon verveeldheid ervaar. By historic event, however, the contextualist does not mean primarily a past event, one that is, so to speak, dead and has to be exhumed. He means the event alive in its present. What we ordinarilary mean by history, he says, is an attempt to re-present events, to make them in some way alive again. The real historic event, the event in its actuality, is when it is going on now, the dynamic dramatic active event. We may call it an “act” … But it is not an act conceived as alone or cut off that we mean; it is an act in and with its setting, an act in its context. (p. 232) Kontekstualisme vind derhalwe sy beslag in ’n handeling in en in samehang met ’n situasie of konteks. Sodanige handeling is egter kompleks omdat dit verweefd is met ander handelinge wat voortdurend van patroon verander. EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE 9 intrinsieke belangstelling vir hom/haar inhou asook aktiwi- teite wat nuwigheid, uitdaging en waarde bied. Volgens Csikszentmihalyi (1997) is intrinsieke beloning maklik om waar te neem in iets soos entrepreneurskap, aangesien die entrepreneur vry is om sy doelwitte te kies en self die moeilikheidsgraad van sy entrepreneuriese aktiwiteite te bepaal. Kenmerkend van ’n intrinsiek gemotiveerde persoon is dat sodanige individu sogenaamde psigiesevloei beleef (Csikszentmihalyi, 1992; 1997). omvang daarvan is só groot dat die uitgebreidheid daarvan presisie bemoeilik en derhalwe is dit moeilik om onomwonde empiriese steun daarvoor te kry dat suksesvolle entrepreneurs oor ’n spesifieke stel persoonlikheidstrekke beskik. Volgens Chell, Haworth en Brearley (1991) asook Wärneryd (1999) volstaan die meeste navorsers egter daarmee dat suksesvolle entrepreneurs, wat persoonlikheidstrekke betref, ten minste matige risikonemers is, oor ’n hoë prestasiemotief en ’n interne lokus van beheer beskik]; Volgens Csikszentmihalyi (1975b, p.36) is psigiesevloei ’n:
nie entrepreneurskap te verskraal tot die siening dat dit enkel verband hou met die tot-stand-bring van ’n nuwe onderneming nie. Die probleem met hierdie beskouing is dat dit wetenskaplik onverfynd is (na aanleiding van Pepper, 1942), te eng is (Kanter, 1989) en daarbenewens is nie elke nuwe onderneming entrepreneuries van aard nie of verteenwoordig nie noodwendig entrepreneurskap nie (Drucker, 1985); en … holistic sensation people feel when they act with total involvement (in an activity). … holistic sensation people feel when they act with total involvement (in an activity). Die betrokkenheid in die aktiwiteit behels dat die individu onbewus is van tyd, selfbewustheid en omstandighede. Psigiese- vloei word volgens Csikszentmihalyi (1993) en Jackson en Marsh (1996), gekenmerk aan die volgende eienskappe:
in ag te neem dat die entrepreneuriese persoon ’n outoteliese ingesteldheid (Csikszentmihalyi, 1997) sal openbaar, met ander woorde dat sodanige persoon by entrepreneuriese aktiwiteite betrokke raak ter wille van die belewenis van die entrepreneuriese aktiwiteit as sodanig en nie soseer gemotiveer word deur die eksterne uitkomste daarvan nie.
duidelike doelwitte, dit wil sê, duidelike definiëring van doel- stellings en onmiddellike terugvoer ten einde ’n persoon in staat te stel om te weet hoe goed sy/haar vordering is;
’n samesmelting van aksie en bewustheid, dit wil sê, gefokusde denke;
konsentrasie op die aktiwiteit waarmee ’n persoon besig is. SYNOPSIS Die ontwikkelaar van ’n instrument waarvan die doel is om entrepreneurskaporiëntasie te meet, moet hom/haar van ten minste die volgende teoretiese uitgangspunte vergewis, naamlik om: g g g p g
die onderliggende patroon wat alle entrepreneuriese aksies onderlê, in ag te neem (na aanleiding van Bateson, 1972; 1991), maar terselfdertyd vir individuele verskille ruimte te laat (na aanleiding van Miner, 1996); With the view to constructing an instrument to measure entrepreneurship based on the contextual theory 97 items were written representing the stated three sub domains. The instrument was applied to 276 respondents and subjected to a principal factor analysis. Four factors were extracted and rotated to simple structure by means of a Direct Oblimin rotation. However, on inspection of the factor matrix it was found that two of the factors were well
die kompleksiteit en veelkantigheid van ’n verskynsel soos entrepreneurskap te respekteer (Crous, 1999) deur byvoorbeeld nie entrepreneurskap te reduseer tot slegs enkele persoonlikheidseienskappe nie (Drucker, 1985; Gartner, 1989; Stevenson, Roberts en Grousbeck, 1989). [Die meeste sielkundiges wat entrepreneurskap bestudeer, het ’n uitgebreide reeks eienskappe geïdentifiseer wat na hul oordeel ’n persoon predisponeer tot entrepreneurskap. Die 8 EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE TABEL 1 BIOGRAFIESE INLIGTING VAN RESPONDENTE BIOGRAFIESE VERANDERLIKE FREKWENSIE (f) PERSENTASIE (%) GESLAG Manlik 106 38,41 Vroulik 166 60,14 Onbekend 4 1,45 TOTAAL 276 100 OUDERDOM 17 – 19 jr 65 23,55 20 – 23 jr 138 50,00 24 – 60 jr 65 23,55 Onbekend 8 2,90 TOTAAL 276 100 TAAL Engels 82 29,71 Afrikaans 134 48,55 Ander 57 20,65 Onbekend 3 1,09 TOTAAL 276 100 HUWELIKSTATUS Enkel 219 79,35 Getroud 43 15,58 Geskei 5 1,81 Wewenaar/weduwee 5 1,81 Woon saam 1 0,36 Weer getroud 0 0,00 Onbekend 3 1,09 TOTAAL 276 100 BEVOLKINGSGROEP Blank 182 65,94 Swart 70 25,36 Asiër/Kleurling 20 7,25 Onbekend 4 1,45 TOTAAL 276 100 KWALIFIKASIE Laer as Graad 12 2 0,73 Graad 12 185 67,03 Diploma 23 8,33 Graad 35 12,68 Honneurs 21 7,61 Meestersgraad 4 1,45 Onbekend 6 2,17 TOTAAL 276 100 WERKERVARING Voltyds 1 – 5 jr 29 10,51 6 – 13 jr 25 9,06 14 – 44 jr 28 10,14 Deeltyds 1 – 4 jr 112 40,58 5 – 8 jr 22 7,97 Onbekend 60 21,74 TOTAAL 276 100 TABEL 1 BIOGRAFIESE INLIGTING VAN RESPONDENTE Bovermelde twee punte val egter buite die skopus van die huidige studie. TABEL 1 BIOGRAFIESE INLIGTING VAN RESPONDENTE BIOGRAFIESE INLIGTING VAN RES BIOGRAFIESE VERANDERLIKE FREKWENSIE (f) PERSENTASIE (% GESLAG Manlik 106 38,41 Vroulik 166 60,14 Onbekend 4 1,45 TOTAAL 276 100 OUDERDOM 17 – 19 jr 65 23,55 20 – 23 jr 138 50,00 24 – 60 jr 65 23,55 Onbekend 8 2,90 TOTAAL 276 100 TAAL Engels 82 29,71 Afrikaans 134 48,55 Ander 57 20,65 Onbekend 3 1,09 TOTAAL 276 100 HUWELIKSTATUS Enkel 219 79,35 Getroud 43 15,58 Geskei 5 1,81 Wewenaar/weduwee 5 1,81 Woon saam 1 0,36 Weer getroud 0 0,00 Onbekend 3 1,09 TOTAAL 276 100 BEVOLKINGSGROEP Blank 182 65,94 Swart 70 25,36 Asiër/Kleurling 20 7,25 Onbekend 4 1,45 TOTAAL 276 100 KWALIFIKASIE Laer as Graad 12 2 0,73 Graad 12 185 67,03 Diploma 23 8,33 Graad 35 12,68 Honneurs 21 7,61 Meestersgraad 4 1,45 Onbekend 6 2,17 TOTAAL 276 100 WERKERVARING Voltyds 1 – 5 jr 29 10,51 6 – 13 jr 25 9,06 14 – 44 jr 28 10,14 Deeltyds 1 – 4 jr 112 40,58 5 – 8 jr 22 7,97 Onbekend 60 21,74 TOTAAL 276 100 AARD VAN WERK Medies 81 29,35 Ander 142 51,45 Onbekend 53 19,20 TOTAAL 276 100 Steekproef Die onderhawige studie is onderneem by twee tersiêre instellings en die steekproef het uit twee groepe studente bestaan, naamlik studente wat ’n keuse gemaak het vir studies in die veld van entrepreneurskap en studente wat ’n keuse gemaak het vir studies in ’n totaal ander studierigting, wat geen entrepreneurskapkursusse bevat nie. Die totale steekproef het uit 276 respondente bestaan waarvan almal gerespondeer het. Die onderhawige studie toon ’n responskoers van 100%. Honderd-agt-en-vyftig respondente was studente wat entrepreneurskapstudies onderneem het. Honderd- en-agtien respondente was studente wat geen entrepreneur- skapkursusse van watter aard ookal onderneem het nie. Die mening word gehuldig dat studente wat entrepreneurskapstudies deurloop, ’n voorkeur vir entrepreneurskap toon en moontlik in die toekoms die een of ander entrepreneuriese aktiwiteit mag beoefen. Die biografiese gegewens van die respondente verskyn in Tabel 1. Dit blyk uit Tabel 1 dat die steekproef uit 106 manlike en 166 vroulike respondente bestaan het met ouderdomme wat gevarieer het van 17 tot 60 jaar. Vygtig persent van die respondente was in die ouderdomsgroep 20 tot 23 jaar. In terme van taalvoorkeur was die meerderheid respondente Afrikaanssprekend (48,55%). Verder het die steekproef uit 29,71% Engelssprekende respondente bestaan terwyl 20,65% respondente se moedertaalvoorkeur grootliks ’n inheemse taal was. Insoverre dit die huwelikstatus van respondente betref, was die meerderheid respondente enkellopend (79,35%) terwyl 15,58% getroud was. Daarbenewens was 1,81% respondente geskei en 1,81% ’n wewenaar of weduwee. Respondente was oorheersend Wit (65,94%), terwyl 25,36% van die respondente Swart en 7,25% Asiër/Kleurling was. Die kwalifikasies van respondente het gewissel van laer as graad 12 (0,73%) tot op meestersvlak (1,45%). Die meerderheid respondente (67,03%) was gematrikuleer terwyl 12,68% respondente oor ’n graad beskik het. Van die totale getal respondente het 29,72% aangedui dat hulle voltydse werkervaring het met diensjare wat gewissel het van 1 tot 44 jaar. Altesaam 48,55% respondente was deeltydse werkers vir tydperke wat gevarieer het van 1 tot 8 jaar. Altesaam 29,35% van die respondente het aangedui dat hulle ’n loopbaan volg in die mediese veld, terwyl 51,45% respondente ’n loopbaan volg in die velde van bemarking, menslike hulpbronne, onderwys en die bedryf van ’n eie onderneming. Van die respondente het 19,20% nie die aard van hulle werk aangedui nie. EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE ’n Handeling in terme van kontekstualisme dui op doelgerigte, intensionele gedrag (Young, Valach & Collin, 1996). Van Pepper (1942) is af te lei dat entrepreneurskap, vanuit ’n kontekstuele perspektief, veranderende patrone behels wat ryk is aan kwaliteit en tekstuur. ’n Patroon kan egter nie gemeet of geweeg word nie (Capra, 1996). Dit moet ontdek word, waarna dit in die vorm van ’n konfigurasie van verhoudings uiteengesit moet word. Figuur 1: ’n Driekanaalmodel van psigiesevloei (aangepas uit Csikszentmihalyi, 1992, p. 74) PSIGIESEVLOEI Uitdaging Vaardigheid Uitdaging Crous (1999) se Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap (soos uiteengesit in die voorafgaande artikel) verskaf die basiese uitdagings waaraan die entrepreneur uitvoering moet gee (die konstruksie van ’n eie loopbaankonteks, ’n nuwe organisatoriese konteks en ’n nuwe verbruikerskonteks). Die persoon wat oor die kwaliteite en vaardighede beskik om hierdie uitdagings die hoof te bied, sal in die woorde van Csikszentmihalyi (1992) entrepreneurskap optimaal beleef. Sodanige persoon is met ander woorde intrinsiek tot entrepreneurskap gemotiveerd. Ryan en Deci (2000, p. 56) definieer intrinsieke motivering as: Figuur 1: ’n Driekanaalmodel van psigiesevloei (aangepas uit Csikszentmihalyi, 1992, p. 74) Die hoofdoel met die onderhawige studie was om ’n meetinstrument, gebaseer op die Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap van Crous (1999), te konstrueer en te evalueer. Die sekondêre doel was om vas te stel of daar ’n korrelasie bestaan tussen entrepreneurskaporiëntasie en psigiesevloei. … the doing of an activity for its inherent satisfaction rather than for some separable consequence. Gegewe dat die instrument voldoen aan die nodige metriese eienskappe, kan die gebruikmaking van die meetinstrument daartoe bydra om: Ryan en Deci (2000) stel dit verder dat ’n individu intrinsiek gemotiveerd is slegs ten opsigte van daardie aktiwiteite wat VENTER, CROUS, SCHEPERS 10 werksituasie. Vir doeleindes van die onderhawige studie is die items egter aangepas om aktiwiteite in die daaglikse lewe te reflekteer. Van die 56 items van die oorspronklike Psigiesevloei- vraelys, is 45 items in die aangepaste weergawe ingesluit.
’n voornemende entrepreneur se tipe entrepreneuriese oriëntasie, met inbegrip van intensiteit en balans te meet; en
’n voornemende entrepreneur se tipe entrepreneuriese oriëntasie, met inbegrip van intensiteit en balans te meet; en , g p
bestaande entrepreneurs wat probleme ondervind, se ontwikkelingsgebiede te identifiseer. Prosedure Duidelike instruksies is deur die afnemer aan die respondente gegee betreffende die voltooiing van die vraelyste ten einde enige onduidelikheid uit die weg te ruim. Dit is aan respondente gestel dat die Entrepreneurskaporiëntasie- vraelys vanuit ’n entrepreneur se perspektief voltooi moet word, sou sodanige item dit vereis. Dit is ook aan respondente gemeld dat geen regte of verkeerde antwoorde bestaan nie. Vertroulikheid is beklemtoon en dit is aan respondente gestel dat inligting in statistiese vorm verwerk sal word sodat geen individue geïdentifiseer kan word nie. Slegs opsommings van die bevindinge ten opsigte van die hele groep sal gerapporteer word. Die Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys bevat 97 items en die Psigiesevloei-vraelys 45 items. ’n Sewepuntskaal is vir elke item in die vraelyste gebruik waarvan slegs die twee eindpunte veranker is. Volgens Torgerson (1958) en Schepers (1992) verval die gelyke-intervalkwaliteite van ’n skaal indien meer as twee punte op die skaal veranker word, derhalwe is van ’n intensiteitskaal gebruik gemaak. Jackson en Messick (1962) verwys na die probleem van instemmingsgeneigdheid en om dié probleem te oorkom en beter metriese eienskappe by ’n vraelys te verkry, stel Schepers (1992) voor dat items in die vraelys in vraagformaat eerder as in stellingformaat geformuleer word. Items van albei vraelyste is derhalwe in vraagformaat geformuleer. EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE 11 voorkeur vir die aktiwiteit wat in die item beskryf word, terwyl ’n puntetelling van 7 op ’n hoë voorkeur vir die aktiwiteit dui. Benewens die feit dat die Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys en die Psigiesevloei-vraelys deeglik teoreties gefundeer is, is elke moontlike poging aangewend om te verseker dat die instrumente voldoen aan die kriteria vir gestandaardiseerde meetinstrumente soos deur Schepers (1992) geformuleer. Meetinstrumente ’n Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys is ontwikkel, gebaseer op die drie kontekste van entrepreneurskap, dit is, die loopbaankonteks, die organisatoriese konteks en die verbruikerskonteks soos voorgehou in die Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap (Crous 1999). Die Psigiesevloei-vraelys is ontwikkel deur Anderson, Crous en Schepers (1996) en gebaseer op Csikszentmihalyi (1992) se Teorie van Psigiesevloei. Die items van laasvermelde vraelys is gekontekstualiseer vir die EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Statistiese ontleding Die statistiese ontleding van die datastel vir die onderhawige studie is deur die Statistiese Konsultasiediens van die Randse Afrikaanse Universiteit gedoen. Daar is besluit om albei vraelyste afsonderlik aan ’n faktor- en itemontleding te onderwerp. Ten ’n Puntetelling van 1 tot 7 is aan elke item toegeken ten einde die response te kon evalueer. ’n Puntetelling van 1 dui op ’n lae RESULTATE Afsonderlike ontledings is gedoen ten opsigte van die vraelyste. Die Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys sal volledig bespreek word. Dieselfde metodiek is gevolg t.o.v. die Psigiesevloei- vraelys en slegs die resultate van die ontleding sal gerapporteer word. Die 97 toetsitems van die Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys is met behulp van die SPSS-Windows rekenaarprogram geïnterkorreleer. Die omvang van die interkorrelasiematriks (97 x 97) is te groot vir insluiting in hierdie artikel en word derhalwe nie geproduseer nie. Die matriks is egter op versoek beskikbaar. Voorts is die eigenwaardes van die ongereduseerde interkorrelasiematriks bereken. Daar was 23 wortels met eigenwaardes groter as een, gevolglik is 23 faktore onttrek (Kaiser, 1961) en na eenvoudige struktuur geroteer met behulp van ’n varimaks-rotasie. Dit blyk egter dat een van die faktore swak bepaal was, en gevolglik is dit uitgesluit in verdere ontleding. Vervolgens is subtoetstellings ten opsigte van 22 faktore bereken deur die tellings van items met hoë ladings saam te groepeer en die subtoetstellings is geïnterkorreleer. Hierdie interkorrelasiematriks is aan ’n hooffaktorontleding onderwerp en na eenvoudige struktuur geroteer met behulp van ’n “Direct Oblimin”-rotasie. Die verkreë interkorrelasiematriks verskyn in Tabel 2 en die eigenwaardes van die ongereduseerde interkorrelasiematriks (22 x 22) verskyn in Tabel 3. TABEL 3 EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS (22 X 22) TABEL 3 EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS (22 X 22) einde die effek van differensiële skeefheid van toetsitems uit te skakel, is ’n prosedure soos deur Schepers (1992) ontwikkel, in die onderhawige studie gevolg. TABEL 2 TABEL 2 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE VRAELYS (22 X 22) TABEL 2 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS (22 X 22) TABEL 2 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS (22 X 22) VERANDERLIKE SUBT1 SUBT2 SUBT3 SUBT4 SUBT5 SUBT6 SUBT7 SUBT8 SUBT9 SUBT10 SUBT11 SUBT1 1,000 0,622 0,552 0,684 0,638 0,633 0,511 0,429 0,397 0,501 0,554 SUBT2 0,622 1,000 0,633 0,510 0,560 0,641 0,643 0,561 0,548 0,465 0,449 SUBT3 0,552 0,633 1,000 0,550 0,444 0,689 0,597 0,552 0,580 0,416 0,452 SUBT4 0,684 0,510 0,550 1,000 0,512 0,633 0,522 0,358 0,426 0,412 0,538 SUBT5 0,638 0,560 0,444 0,512 1,000 0,404 0,472 0,435 0,392 0,470 0,427 SUBT6 0,633 0,641 0,689 0,633 0,404 1,000 0,615 0,511 0,564 0,411 0,522 SUBT7 0,511 0,643 0,597 0,522 0,472 0,615 1,000 0,524 0,441 0,460 0,503 SUBT8 0,429 0,561 0,552 0,358 0,435 0,511 0,524 1,000 0,408 0,346 0,340 SUBT9 0,397 0,548 0,580 0,426 0,392 0,564 0,441 0,408 1,000 0,345 0,392 SUBT10 0,501 0,465 0,416 0,412 0,470 0,411 0,460 0,346 0,345 1,000 0,361 SUBT11 0,554 0,449 0,452 0,538 0,427 0,522 0,503 0,340 0,392 0,361 1,000 SUBT12 0,342 0,232 0,283 0,398 0,365 0,272 0,314 0,203 0,220 0,441 0,284 SUBT13 0,407 0,478 0,517 0,446 0,360 0,486 0,501 0,431 0,444 0,425 0,374 SUBT14 0,614 0,542 0,492 0,486 0,487 0,508 0,391 0,416 0,418 0,391 0,451 SUBT15 0,592 0,469 0,472 0,501 0,504 0,462 0,423 0,309 0,350 0,353 0,455 SUBT16 0,541 0,534 0,368 0,339 0,479 0,349 0,418 0,428 0,329 0,367 0,365 SUBT17 0,651 0,500 0,538 0,613 0,483 0,597 0,441 0,371 0,422 0,420 0,490 SUBT18 0,343 0,430 0,378 0,406 0,235 0,413 0,368 0,213 0,257 0,231 0,277 SUBT19 0,432 0,432 0,609 0,522 0,433 0,553 0,500 0,300 0,410 0,294 0,362 SUBT20 0,443 0,541 0,523 0,399 0,406 0,434 0,447 0,373 0,394 0,442 0,336 SUBT21 0,619 0,552 0,490 0,506 0,467 0,540 0,460 0,381 0,374 0,408 0,492 SUBT22 0,569 0,572 0,525 0,527 0,361 0,627 0,425 0,424 0,401 0,304 0,402 SUBT12 SUBT13 SUBT14 SUBT15 SUBT16 SUBT17 SUBT18 SUBT19 SUBT20 SUBT21 SUBT22 0,342 0,407 0,614 0,592 0,541 0,651 0,343 0,432 0,443 0,619 0,569 0,232 0,478 0,542 0,469 0,534 0,500 0,430 0,432 0,541 0,552 0,572 0,283 0,517 0,492 0,472 0,368 0,538 0,378 0,609 0,523 0,490 0,525 0,398 0,446 0,486 0,501 0,339 0,613 0,406 0,522 0,399 0,506 0,527 0,365 0,360 0,487 0,504 0,479 0,483 0,235 0,433 0,406 0,467 0,361 0,272 0,486 0,508 0,462 0,349 0,597 0,413 0,553 0,434 0,540 0,627 0,314 0,501 0,391 0,423 0,418 0,441 0,368 0,500 0,447 0,460 0,425 0,203 0,431 0,416 0,309 0,428 0,371 0,213 0,300 0,373 0,381 0,424 0,220 0,444 0,418 0,350 0,329 0,422 0,257 0,410 0,394 0,374 0,401 0,441 0,425 0,391 0,353 0,367 0,420 0,231 0,294 0,442 0,408 0,304 0,284 0,374 0,451 0,455 0,365 0,490 0,277 0,362 0,336 0,492 0,402 1,000 0,367 0,195 0,250 0,199 0,314 0,178 0,222 0,318 0,200 0,119 0,367 1,000 0,378 0,382 0,326 0,414 0,362 0,407 0,434 0,408 0,341 0,195 0,378 1,000 0,415 0,448 0,503 0,217 0,291 0,437 0,547 0,547 0,250 0,382 0,415 1,000 0,365 0,514 0,284 0,494 0,366 0,456 0,394 0,199 0,326 0,448 0,365 1,000 0,355 0,074 0,257 0,409 0,442 0,309 0,314 0,414 0,503 0,514 0,355 1,000 0,324 0,436 0,387 0,515 0,537 0,178 0,362 0,217 0,284 0,074 0,324 1,000 0,384 0,176 0,335 0,371 0,222 0,407 0,291 0,494 0,257 0,436 0,384 1,000 0,293 0,321 0,382 0,318 0,434 0,437 0,366 0,409 0,387 0,176 0,293 1,000 0,358 0,330 0,200 0,408 0,547 0,456 0,442 0,515 0,335 0,321 0,358 1,000 0,500 0,119 0,341 0,547 0,394 0,309 0,537 0,371 0,382 0,330 0,500 1,000 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAEL TERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS (22 X 22) VENTER, CROUS, SCHEPERS 12 TABEL 3 EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS (22 X 22) WORTEL EIGENWAARDE KUMULATIEWE % 1 10,200 46,364 2 1,285 52,206 3 1,178 57,560 4 1,108 62,597 5 0,804 66,252 6 0,738 69,607 7 0,656 72,590 8 0,621 75,415 9 0,565 77,983 10 0,554 80,499 11 0,518 82,854 12 0,486 85,062 13 0,451 87,110 14 0,422 89,027 15 0,408 90,880 16 0,381 92,612 17 0,344 94,176 18 0,339 95,718 19 0,275 96,968 20 0,253 98,120 21 0,226 99,148 22 0,187 100,000 Spoor = 22,000 EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE 13 Uit ’n inspeksie van Tabel 3 blyk dit dat vier van die eigenwaardes groter was as een (Kaiser, 1961). Gevolglik is vier faktore onttrek. Die geroteerde faktormatriks en die matriks van interkorrelasies tussen faktore verskyn in Tabel 4. beskik oor aanneemlike indekse van betroubaarheid wat varieer van 0,503 tot 1,021 wat ’n hoogs aanvaarbare betroubaarheid weerspieël. Die item-toetskorrelasies varieer van 0,363 tot 0,659 en die standaardafwyking van die items van 0,984 tot 1,774. Die gemiddelde van die item-toetskorrelasies van Skaal 1 is 0,545 met ’n standaardafwyking van 0,066. Die gemiddelde indeks van betroubaarheid is 0,701 met ’n standaardafwyking van 0,114. Skaal 1 het ’n betroubaarheid (Cronbach se alfa-koëffisiënt) van 0,972 opgelewer. Dit blyk uit die statistiese ontleding dat Skaal 1 hoogs aanvaarbare metriese eienskappe toon. beskik oor aanneemlike indekse van betroubaarheid wat varieer van 0,503 tot 1,021 wat ’n hoogs aanvaarbare betroubaarheid weerspieël. Die item-toetskorrelasies varieer van 0,363 tot 0,659 en die standaardafwyking van die items van 0,984 tot 1,774. Die gemiddelde van die item-toetskorrelasies van Skaal 1 is 0,545 met ’n standaardafwyking van 0,066. Die gemiddelde indeks van betroubaarheid is 0,701 met ’n standaardafwyking van 0,114. Skaal 1 het ’n betroubaarheid (Cronbach se alfa-koëffisiënt) van 0,972 opgelewer. Dit blyk uit die statistiese ontleding dat Skaal 1 hoogs aanvaarbare metriese eienskappe toon. Uit Tabel 4 blyk dit dat Faktor 1 en Faktor 4 goed bepaal is teenoor Faktor 2 en Faktor 3 wat slegs twee ladings per faktor bevat. Dit dien daarop gelet te word dat die ladings van Faktor 4 deurgaans negatief was en gevolglik gereflekteer is. Sodanige refleksie is ook ten opsigte van die matriks van interkorrelasies van faktore gedoen. ’n Vierfaktoroplossing blyk nie die beste passing van faktore te gee nie, aangesien Faktor 1 en Faktor 4 hoog met mekaar korreleer. Gevolglik is ’n driefaktor-, ’n tweefaktor- en ’n eenfaktoroplossing ondersoek en tot die gevolgtrekking gekom dat ’n eenfaktoroplossing die beste passing van faktore gee. [In die matriks van interkorrelasies van faktore in Tabel 4, word die interkorrelasie tussen Faktor 1 en Faktor 4 aangedui, te wete +0,782]. Die enkel faktor verklaar 46,36% van die totale variansie. Die verkreë faktormatriks ten opsigte van die enkel faktor verskyn in Tabel 5. Dieselfde metodiek is gevolg met die ontleding van die Psigiesevloei-vraelys. Vervolgens word net die resultate gerapporteer. Die Vyf-en-veertig items is geïnterkorreleer en die inter- korrelasiematriks van subtellings verskyn in Tabel 7. RESULTATE TABEL 4 TABEL 4 GEROTEERDE FAKTORMATRIKS VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS (DIRECT OBLIMIN) TABEL 4 GEROTEERDE FAKTORMATRIKS VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS (DIRECT OBLIMIN) VERANDERLIKES K FAKTOR 1 FAKTOR 2 FAKTOR 3 FAKTOR 4 h² j Subtelling 1: Items 25, 52, 57, 67, 71, 81, 82, 84, 89, 91, 92 en 94 12 0,994 0,083 0,073 -0,145 0,820 Subtelling 2: Items 36, 49 en 65 3 0,709 -0,124 0,062 +0,008 0,573 Subtelling 3: Items 20, 33, 35, 47, 48, 53, 56, 85 en 87 9 0,700 -0,253 0,174 -0,007 0,681 Subtelling 4: Items 12 en 50 2 0,656 0,067 -0,070 +0,108 0,521 Subtelling 5: Items 2, 60 en 72 3 0,640 0,186 -0,119 +0,149 0,550 Subtelling 6: Items 55 en 58 2 0,589 -0,124 -0,301 +0,224 0,583 Subtelling 7: Items 13 en 14 2 0,583 -0,070 0,116 +0,040 0,442 Subtelling 8: Items 10, 30 en 68 3 0,538 -0,050 0,088 +0,100 0,428 Subtelling 9: Items 22, 31, 32, 34, 40, 41 en 43 7 0,525 0,174 0,234 +0,122 0,542 Subtelling 10: Items 19, 75 en 76 3 0,352 0,416 0,038 +0,296 0,514 Subtelling 11: Item 5 1 0,188 -0,343 0,002 +0,248 0,316 Subtelling 12: Items 27, 38 en 70 3 0,104 -0,030 0,600 +0,090 0,463 Subtelling 13: Items 23 en 26 2 0,217 0,125 0,363 +0,287 0,465 Subtelling 14: Items 9, 45, 59, 69, 78, 86 en 88 7 0,048 -0,179 -0,010 +0,772 0,709 Subtelling 15: Items 44, 64 en 74 3 -0,030 0,142 -0,060 +0,722 0,477 Subtelling 16: Items 1, 3, 4, 6, 7, 16, 17, 42, 54, 61, 83 en 90 12 0,207 0,109 -0,090 +0,703 0,721 Subtelling 17: Items 8, 11, 15, 24, 37 en 95 6 0,040 -0,060 0,123 +0,678 0,582 Subtelling 18: Items 39, 96 en 97 3 0,028 -0,060 -0,010 +0,631 0,433 Subtelling 19: Item 28, 29 en 73 3 -0,030 -0,090 0,225 +0,596 0,467 Subtelling 20: Items 18 en 62 2 0,056 0,162 0,176 +0,534 0,433 Subtelling 21: Items 46, 51, 63, 66, 77, 79, 80 en 93 8 0,339 -0,257 -0,107 +0,526 0,733 Subtelling 22: Item 21 1 0,183 -0,344 0,094 +0,380 0,480 GETAL ITEMS PER FAKTOR 97 43 4 5 45 INTERKORRELASIEMATRIKS VAN FAKTORE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS VERANDERLIKES FAKTOR 1 FAKTOR 2 FAKTOR 3 FAKTOR 4 FAKTOR 1 1,000 -0,090 0,293 +0,782 FAKTOR 2 -0,090 1,000 -0,020 -0,088 FAKTOR 3 0 293 -0 020 1 000 +0 285 INTERKORRELASIEMATRIKS VAN FAKTORE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS INTERKORRELASIEMATRIKS VAN FAKTORE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS VERANDERLIKES FAKTOR 1 FAKTOR 2 FAKTOR 3 FAKTOR 4 FAKTOR 1 1,000 -0,090 0,293 +0,782 FAKTOR 2 -0,090 1,000 -0,020 -0,088 FAKTOR 3 0,293 -0,020 1,000 +0,285 FAKTOR 4 +0,782 -0,088 +0,285 1,000 N = 276 EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE TABEL 5 TABEL 5 TABEL 5 EENFAKTOROPLOSSING VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS VERANDERLIKES K FAKTOR 1 h² j Subtelling 1: Items 25, 52, 57, 67, 71, 81, 82, 84, 89, 91, 92, en 94 12 0,814 0,663 Subtelling 2: Items 46, 51, 63, 66, 77, 79, 80 en 93 8 0,801 0,641 Subtelling 3: Items 1, 3, 4, 6, 7, 16, 17, 42, 54, 61, 83 en 90 12 0,800 0,640 Subtelling 4: Items 9, 45, 59, 69, 78, 86 en 88 7 0,780 0,609 Subtelling 5: Items 20, 33, 35, 47, 48, 53, 56, 85 en 87 9 0,751 0,563 Subtelling 6: Items 8, 11, 15, 24, 37 en 95 6 0,725 0,526 Subtelling 7: Items 36, 49 en 65 3 0,718 0,516 Subtelling 8: Items 12 en 50 2 0,685 0,469 Subtelling 9: Items 22, 31, 32, 34, 40, 41 en 43 7 0,675 0,456 Subtelling 10: Items 2, 60 en 72 3 0,671 0,450 Subtelling 11: Items 55 en 58 2 0,660 0,435 Subtelling 12: Items 10, 30 en 68 3 0,642 0,412 Subtelling 13: Items 13 en 14 2 0,640 0,410 Subtelling 14: items 28, 29 en 73 3 0,621 0,386 Subtelling 15: Items 39, 96 en 97 3 0,618 0,382 Subtelling 16: Item 21 1 0,605 0,366 Subtelling 17: Items 44, 64 en 74 3 0,605 0,366 Subtelling 18: Items 18 en 62 2 0,595 0,354 Subtelling 19: Items 23 en 26 2 0,591 0,349 Subtelling 20: Items 19, 75 en 76 3 0,560 0,313 Subtelling 21: Item 5 1 0,453 0,205 Subtelling 22: Items 27, 38 en 70 3 0,405 0,164 GETAL ITEMS PER FAKTOR 97 97 EENFAKTOROPLOSSING VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE-VRAELYS EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Die ooreenstemmende eigenwaardes is bereken en word in Tabel 8 aangedui, terwyl die geroteerde faktormatriks en matriks van interkorrelasies van faktore in Tabel 9 verskyn. Volgens Tabel 8 is twee faktore onttrek. Uit Tabel 9 blyk dit dat sowel Faktor 1 as Faktor 2 goed bepaal is. Die interkorrelasie tussen Faktor 1 en Faktor 2 blyk betreklik laag te wees, te wete 0,265. Dit dien vermeld te word dat die korrelasie tussen Faktor 1 en Faktor 2 aansienlik hoër is na verwerping van vyf items, te wete 0,445 (sien Tabel 12). Uit ’n inspeksie van Tabel 5 blyk dit dat Faktor 1 goed bepaal is deurdat al 22 subtellings hoë ladings op Faktor 1 toon en kan dit as sodanig gestel word dat een algemene faktor onderliggend is aan die interkorrelasies van die subtellings en ’n enkel skaal verteenwoordig. Al die subtellings ingesluit onder Faktor 1 het ’n direkte invloed op entrepreneurskaporiëntasie, derhalwe is Skaal 1 “Entrepre- neurskaporiëntasie” genoem. Die items ingesluit onder Faktor 1 gee ’n aanduiding van hoedanig ’n persoon sy daaglikse lewe ervaar. Skaal 1 is gevolglik “Optimale Ervaring” genoem. Insgelyks verwys items wat in Faktor 2 ingesluit is, hoe betrokke ’n persoon in die uitvoering van sy/haar daaglikse aktiwiteite is. Hierdie betrokkenheid dui op ’n interne belewing van die aktiwiteit en derhalwe is Skaal 2 “Optimale Betrokkenheid” genoem. Voorts is ’n itemontleding gedoen ten opsigte van die 97 items van Skaal 1 (Entrepreneurskaporiëntasie). Met behulp van die NP50 (van die NIPN) iteratiewe itemontledingsprogram is die punt van maksimum betroubaarheid vasgestel. Hierdie prosedure maak dit moontlik om items te verwerp wat die betroubaarheid van ’n skaal verlaag. Die itemstatistiek ten opsigte van die 97 items van Skaal 1 (Entrepreneurskap-oriëntasie) verskyn in Tabel 6. Afsonderlike itemontledings is gedoen vir die items van Skaal 1 (Optimale Ervaring) en Skaal 2 (Optimale Betrokkenheid). Tydens die itemontleding van die 29 items van Skaal 1 is geen items met iterasie verwerp nie. Die itemstatistiek t.o.v. Skaal 1 verskyn in Tabel 10. Uit Tabel 6 blyk dit dat nege items, te wete items 2, 13, 27, 28, 38, 69, 77, 80 en 85 met die sesde iterasie verwerp is. Die oorblywende 88 items van Skaal 1 (Entrepreneurskaporiëntasie) * Items verwerp met sesde iterasie VERANDERLIKES VERANDERLIKES VENTER, CROUS, SCHEPERS 14 14 TABEL 6 ITEMSTATISTIEK TEN OPSIGTE VAN SKAAL 1 (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE)) ITEMSTATISTIEK TEN OPSIGTE VAN SKAAL 1 (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE)) BESKRYWING VAN ITEM N GEMIDDELD STANDAARD- ITEM-TOETS- INDEKS VAN VAN ITEM (Xg) AFWYKING KORRELASIE BETROU- VAN ITEM (Sg) (rgx) BAARHEID (rgxs V1 Toon belangstelling in verbruikersmarkaktiwiteite 276 4,884 1,566 0,594 0,931 V2* Bewonder diegene wat ’n sukses van onderneming maak 276 6,351* 0,993* xxxx xxxx V3 Bereid om eie onderneming te begin al sou dit beteken om 276 5,228 1,617 0,631 1,021 finansieel noustrop te trek V4 Oortuig dat hy/sy ’n eie unieke produk sal kan ontwikkel 276 4,670 1,713 0,555 0,951 V5 Streef daarna om ’n groot deurbraak op ’n spesifieke terrein 276 5,409 1,430 0,460 0,658 te maak V6 Streef daarna om ’n stempel in die sakewêreld af te druk 276 5,112 1,716 0,550 0,943 V7 Respekteer die unieke behoeftes van verbruikers al stem 276 5,178 1,335 0,551 0,735 hy/sy nie daarmee saam nie V8 ’n Krisissituasie inspireer hom/haar tot optrede 276 5,457 1,327 0,494 0,656 V9 Bereid om op ’n onseker terrein te waag ten einde sy/haar 276 5,286 1,242 0,519 0,645 doelwitte te bereik V10 Produkprys behoort die produkkwaliteit te reflekteer 276 5,754 1,275 0,401 0,511 V11 Kom met nuwe idees/konsepte vorendag 276 4,848 1,326 0,478 0,634 V12 Dit verskaf bevrediging om ’n nuwe produk te ontwikkel 276 6,025 1,347 0,515 0,694 wat ’n eerste in sy soort is V13* Goeie advertensie verkoop ’n produk beter 276 6,105* 1,009* xxxx xxxx V14 Dit is ’n uitdaging om nuwe en onbekende geleenthede 276 5,681 1,194 0,598 0,714 aan te gryp V15 Bereid om sy/haar skeppende idees teenoor dié van ander 276 5,286 1,313 0,562 0,738 te toets V16 Die mark is die spil waarom sy/haar onderneming draai 276 5,127 1,555 0,636 0,988 V17 Slaag daarin om ander van sy/haar sake-idees te oortuig 276 5,025 1,322 0,614 0,812 V18 Bereid om sy/haar loopbaan te herbeplan om by veranderde 276 5,264 1,406 0,501 0,704 omstandighede aan te pas V19 Sou persoonlik betrokke wou wees by die verpakking van 276 4,779 1,774 0,454 0,805 die produk V20 Streef daarna om ’n rolmodel vir ander te wees 276 5,891 1,289 0,424 0,547 V21 Raak opgewonde om voor nuwe uitdagings te staan te kom 276 5,801 1,200 0,559 0,670 V22 ’n Produk behoort die unieke persoonlikheid van ’n verbruiker 276 5,348 1,360 0,614 0,836 te reflekteer V23 Netwerkvorming is belangrik 276 5,616 1,361 0,595 0,809 V24 Kan nuwe idees ten uitvoer bring 276 4,830 1,261 0,605 0,763 V25 Vorige ervaring moet in ag geneem word by die skep van ’n 276 5,790 1,233 0,594 0,732 nuwe produk V26 Deur netwerke te skep, sal meer geleenthede op sy/haar 276 5,630 1,305 0,512 0,668 weg kom V27* Verkies om saam met ander te werk 276 5,355* 1,532* xxxx xxxx V28* Doen afstand van iets wat reeds gevestig is, ten einde by ’n 276 4,580* 1,382* xxxx xxxx nuwe aktiwiteit betrokke te raak V29 Streef daarna om deursigtig te wees in transaksies wat 276 5,112 1,489 0,494 0,735 hy/sy aangaan V30 Is ingestel daarop om nuwe idees so vinnig moontlik ten 276 5,217 1,309 0,526 0,689 uitvoer te bring V31 ’n Nuut ontwikkelde produk moet die verbruiker se 276 5,721 1,331 0,465 0,620 selfbeeld verhoog V32 Is ingestel daarop om verbruikers emosioneel te inspireer om 276 5,576 1,358 0,533 0,724 sy/haar produk te koop V33 Streef daarna om sukses in die sakewêreld te behaal sonder om 276 5,714 1,482 0,503 0,745 ander te benadeel V34 ’n Produk behoort verbonde te wees aan die status van 276 5,072 1,460 0,363 0,530 die verbruiker V35 Is ingestel daarop om opreg te wees in sy/haar optrede 276 6,279 1,068 0,517 0,552 V36 Streef daarna om positiewe sakepraktyke te bevorder 276 6,228 1,086 0,603 0,656 V37 Kom met praktiese, uitvoerbare idees vorendag 276 5,054 1,291 0,472 0,609 V38* Betrek ander mense by die oplossing van probleme 276 5,236* 1,380* xxxx xxxx V39 Bewonder mense wat alles wat hulle het op die spel plaas om 276 5,250 1,554 0,467 0,726 ’n nuwe idee of aktiwiteit ten uitvoer te bring V40 ’n Entrepreneur moet ’n spesiale plek vir sy/haar produk in 276 5,775 1,163 0,622 0,724 die mark skep V41 ’n Nuut ontwikkelde produk moet ’n gevoel van trots by 276 5,779 1,284 0,593 0,761 verbruikers teweeg bring wanneer hulle dit gebruik V42 Droom daarvan om sy/haar eie onderneming op die been 276 5,562 1,654 0,585 0,968 te bring V43 ’n Nuut ontwikkelde produk moet ’n bepaalde lewenstyl 276 5,460 1,240 0,512 0,635 reflekteer V44 Sensitief vir nuwe verbruikersprodukte wat in die mark 276 4,953 1,415 0,452 0,639 bekend gestel word V45 Voer ’n aktiwiteit uit ten spyte van waarskuwing teen 276 5,192 1,303 0,617 0,804 mislukking V46 Bereid om met nuwe, onbekende idees te waag 276 5,254 1,285 0,587 0,754 V47 Doen dinge met groot geesdrif 276 5,859 1,101 0,589 0,649 V48 Inspireer ander om deursettingsvermoë aan die dag te lê 276 5,920 1,173 0,597 0,700 V49 Beskou die neem van berekende risiko’s as ’n uitdaging 276 5,533 1,297 0,626 0,812 V50 Volhard met die uitvoer van ’n idee omdat hy/sy daarin glo 276 5,431 1,206 0,624 0,753 V51 Volhard met ’n aktiwiteit waarmee begin is 276 5,862 1,161 0,650 0,754 EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE 15 V52 ’n Eie onderneming moet die behoeftes van die teikenmark 276 5,993 1,055 0,639 0,674 voorop stel V53 Geniet dit om mense te inspireer 276 5,895 1,224 0,561 0,687 V54 Speel in sy/haar gedagtes met idees oor nuwe, interessante 276 4,986 1,544 0,514 0,793 organisasiestrukture V55 Om sy/haar eie baas te wees, maak hom/haar opgewonde 276 6,065 1,322 0,573 0,758 V56 Hou daarvan om bekend te wees as iemand wat “dinge 276 6,228 1,119 0,520 0,582 laat gebeur” V57 Glo daaraan dat ’n verbruiker op die beste diens geregtig is 276 6,351 1,050 0,583 0,612 V58 “Loop die ekstra myl” om te verhoed dat geleenthede deur 276 6,033 1,148 0,586 0,673 vingers glip V59 Ontvanklik vir verandering 276 5,587 1,146 0,480 0,550 V60 Word beïndruk deur mense wat hul eie onderneming op die 276 6,076 1,124 0,524 0,589 been bring V61 Oortuig verbruikers om ’n nuut ontwikkelde produk te koop 276 5,424 1,217 0,641 0,781 V62 Beskou ’n loopbaanverandering as ’n uitdagende geleentheid 276 5,438 1,343 0,498 0,668 V63 Put genot uit die organisering van nuwe dinge 276 5,652 1,251 0,607 0,760 V64 Sensitief vir nuwe tendense wat in die verbruikersmark voorkom 276 4,917 1,431 0,511 0,731 V65 Raak verveeld met ’n situasie wat deurentyd dieselfde bly 276 5,815 1,477 0,419 0,618 V66 Geniet dit om inisiatief te neem 276 5,830 1,063 0,628 0,668 V67 ’n Produk behoort effektiwiteit te reflekteer 276 5,895 1,150 0,603 0,693 V68 Kom met ’n oplossing vorendag vir ’n werklik moeilike probleem 276 6,214 1,062 0,510 0,541 V69* Hy/sy kan verandering hanteer 276 5,551* 1,093* xxxx xxxx V70 Samewerking met ander mense is belangrik 276 5,920 1,239 0,411 0,509 V71 Is ingestel op produkkwaliteit in sy/haar onderneming 276 6,254 1,020 0,606 0,618 V72 Raak geesdriftig oor die gedagte om ’n produk te ontwikkel 276 6,130 1,241 0,603 0,748 wat nasionale of internasionale erkenning geniet V73 Bereid om geleentheid op ’n onbekende terrein aan te gryp 276 5,254 1,288 0,605 0,780 V74 Oortuig ander mense van sy/haar standpunt 276 5,457 1,173 0,562 0,659 V75 Betrokke wees by die bemarking van sy/haar produk 276 5,591 1,314 0,527 0,692 V76 ’n Nuut ontwikkelde produk moet reg verpak wees 276 6,029 1,118 0,458 0,513 V77* Streef daarna om sy/haar drome te verwesenlik 276 6,217* 0,951* xxxx xxxx V78 Sien nuwe behoeftes raak wat in die verbruikersmark ontstaan 276 5,232 1,255 0,619 0,777 V79 Beskou ’n geleentheid om iets nuuts te skep as ’n uitdaging 276 5,754 1,190 0,608 0,723 V80* Vasbeslote om ’n sukses van sy/haar lewe te maak sonder die 276 5,931* 1,175* xxxx xxxx hulp van ander V81 Streef daarna om ’n vertrouensbasis in sy/haar sakeverhoudings 276 6,054 1,170 0,540 0,631 te vorm V82 Ontwikkel ’n produk wat ’n omwenteling in mense se 276 5,815 1,220 0,537 0,655 alledaagse lewe teweeg bring V83 Sien sakegeleenthede in situasies waarin hy/sy hulle bevind 276 5,123 1,401 0,531 0,744 V84 Ontwikkel ’n produk waaruit verbruikers genot kan put 276 5,851 1,183 0,503 0,595 wanneer hulle dit gebruik V85* Staan bekend as ’n rolmodel wat nooit moed opgee of 276 6,217* 1,097* xxxx xxxx tou opgooi nie V86 Ervaar verandering as ’n opwindende geleentheid 276 5,620 1,258 0,598 0,753 V87 Streef daarna om goeie verhoudings met mededingers 276 5,630 1,271 0,420 0,534 te handhaaf V88 Werk in ’n werksomgewing waar dinge voortdurend verander 276 5,435 1,324 0,514 0,680 V89 Raak opgewonde as ander mense kennis neem van sy/haar 276 6,022 1,092 0,613 0,670 kreatiewe idees V90 Vasbeslote om te volhard om hom-/haarself as entrepreneur 276 5,598 1,365 0,659 0,900 te vestig V91 Is ingestel daarop dat die kwaliteit van sy/haar produk, dié 276 6,101 1,094 0,577 0,631 van mededingers oortref V92 Ontwikkel ’n produk wat aangename herinnering by 276 6,004 1,104 0,530 0,585 verbruikers ontlok V93 Neem self verantwoordelikheid vir ontwikkeling van sy/haar 276 6,225 0,984 0,541 0,532 loopbaan V94 Evalueer ’n produk in terme van die behoeftes van Verbruikers 276 6,149 1,043 0,525 0,548 V95 Kom met meer as een oplossing vorendag vir ’n werklik 276 5,388 1,199 0,420 0,503 moeilike probleem V96 Plaas alles op die spel om ’n nuwe idee of aktiwiteit ten uitvoer 276 4,478 1,612 0,532 0,858 te bring V97 Volhard met idees ten spyte van ernstige risiko’s wat dit 276 4,826 1,385 0,535 0,741 mag inhou * Items verwerp met sesde iterasie GEMIDDELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING INGESLUIT) SKAAL 1 (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE) GEMIDDELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING INGESLUIT) SKAAL 1 (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE) K Xg Sg rgx rgxsg GEMIDDELDE: 88 5,569 1,289 0,545 0,701 STANDAARDAFWYKING: 88 0,434 0,169 0,066 0,114 Cronbach alfa-koëffisiënt = 0,972 Gemiddeld van toets = 490,062 Standaardafwyking = 61,651 ANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING INGESLUIT) SKAAL 1 (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE) GEMIDDELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING INGESLUIT) SKAAL 1 (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE) K Xg Sg rgx rgxsg GEMIDDELDE: 88 5,569 1,289 0,545 0,701 STANDAARDAFWYKING: 88 0,434 0,169 0,066 0,114 Cronbach alfa-koëffisiënt = 0,972 Gemiddeld van toets = 490,062 Standaardafwyking = 61,651 GEMIDDELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING ING (ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE) VENTER, CROUS, SCHEPERS 16 TABEL 7 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI-VRAELYS (10 X 10) TABEL 7 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN SUBTELLINGS TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI-VRAELYS (10 X 10) VERANDERLIKE SUBT1 SUBT2 SUBT3 SUBT4 SUBT5 SUBT6 SUBT7 SUBT8 SUBT9 SUBT10 SUBT1 1,000 0,439 0,692 0,535 0,229 0,396 -0,044 0,578 0,072 0,243 SUBT2 0,439 1,000 0,462 0,417 0,433 0,218 0,106 0,374 0,234 0,551 SUBT3 0,692 0,462 1,000 0,447 0,337 0,339 -0,015 0,440 0,031 0,332 SUBT4 0,535 0,417 0,447 1,000 0,173 0,306 0,120 0,494 0,105 0,333 SUBT5 0,229 0,433 0,337 0,173 1,000 -0,042 0,239 0,147 0,248 0,350 SUBT6 0,396 0,218 0,339 0,306 -0,042 1,000 0,040 0,291 0,010 0,143 SUBT7 -0,044 0,106 -0,015 0,120 0,239 0,040 1,000 -0,038 0,247 0,135 SUBT8 0,578 0,374 0,440 0,494 0,147 0,291 -0,038 1,000 0,196 0,193 SUBT9 0,072 0,234 0,031 0,105 0,248 0,010 0,247 0,196 1,000 0,213 SUBT10 0,243 0,551 0,332 0,333 0,350 0,143 0,135 0,193 0,213 1,000 TABEL 8 E (10 10) TABEL 8 TABEL 8 EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI-VRAELYS (10 X 10) TABEL 9 GEROTEERDE FAKTORMATRIKS TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI-VRAELYS (DIRECT OBLIMIN ROTASIE) VERANDERLIKES K FAKTOR 1 FAKTOR 2 h² j Subtelling 1: Items 4, 15, 18, 19, 21, 22, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 40 en 44 19 0,898 -0,064 0,780 Subtelling 2: Items 27, 41, 42, 43 en 45 5 0,715 0,107 0,564 Subtelling 3: Item 11 1 0,646 0,020 0,426 Subtelling 4: Items 12, 14 en 17 3 0,603 0,138 0,427 Subtelling 5: Item 39 1 0,483 -0,099 0,218 Subtelling 6: Items 23 en 25 2 0,090 0,596 0,390 Subtelling 7: Items 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 13 en 24 9 0,416 0,541 0,585 Subtelling 8: Item 9 1 0,221 0,533 0,396 Subtelling 9: Item 20 1 -0,014 0,413 0,168 Subtelling 10: Items 1, 16 en 37 3 -0,119 0,377 0,132 GETAL ITEMS PER FAKTOR 45 29 16 INTERKORRELASIEMATRIKS VAN FAKTORE VERANDERLIKES FAKTOR 1 FAKTOR 2 FAKTOR 1 1,000 0,265 FAKTOR 2 0,265 1,000 N = 276 EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI VRAELYS (10 X 10) WORTEL EIGENWAARDE KUMULATIEWE % 1 3,639 36,386 2 1,572 52,103 3 0,983 61,932 4 0,848 70,411 5 0,757 77,980 6 0,661 84,589 7 0,454 89,130 8 0,426 93,391 9 0,393 97,323 10 0,268 100,000 Spoor 10,000 WORTEL EIGENWAARDE KUMULATIEWE % 1 3,639 36,386 2 1,572 52,103 3 0,983 61,932 4 0,848 70,411 5 0,757 77,980 6 0,661 84,589 7 0,454 89,130 8 0,426 93,391 9 0,393 97,323 10 0,268 100,000 Spoor 10,000 VERANDERLIKES K FAKTOR 1 FAKTOR 2 h² j Subtelling 1: Items 4, 15, 18, 19, 21, 22, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 40 en 44 19 0,898 -0,064 0,780 Subtelling 2: Items 27, 41, 42, 43 en 45 5 0,715 0,107 0,564 Subtelling 3: Item 11 1 0,646 0,020 0,426 Subtelling 4: Items 12, 14 en 17 3 0,603 0,138 0,427 Subtelling 5: Item 39 1 0,483 -0,099 0,218 Subtelling 6: Items 23 en 25 2 0,090 0,596 0,390 Subtelling 7: Items 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 13 en 24 9 0,416 0,541 0,585 Subtelling 8: Item 9 1 0,221 0,533 0,396 Subtelling 9: Item 20 1 -0,014 0,413 0,168 Subtelling 10: Items 1, 16 en 37 3 -0,119 0,377 0,132 GETAL ITEMS PER FAKTOR 45 29 16 VERANDERLIKES FAKTOR 1 FAKTOR 2 FAKTOR 1 1,000 0,265 FAKTOR 2 0,265 1,000 N = 276 EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE 17 TABEL 10 ITEMSTATISTIEK TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI-VRAELYS SKAAL 1 (OPTIMALE ERVARING) BESKRYWING VAN ITEM N GEMIDDELD STANDAARDAFWYKING ITEM-TOETS- INDEKS VAN VAN ITEM (Xg) VAN ITEM (Sg) KORRELASIE BETROUBAARHEID (rgx) (rgxsg) V4 Liggaam voel goed wanneer hy/sy aktiwiteit beoefen 276 5,678 1,042 0,572 0,596 V11 Voel vol vertroue om enige nuwe uitdagings aan te durf 276 5,417 1,196 0,631 0,755 V12 Vaardighede kom soos “’n tweede natuur” na vore wanneer 276 5,236 1,159 0,587 0,681 aktiwiteit beoefen word V14 Beoefen ‘n aktiwiteit vir die aktiwiteit op sigself, en nie vir enige 276 4,909 1,443 0,360 0,520 ander redes nie V15 Weet wat gedoen moet word wanneer met aktiwiteit besig is 276 5,203 1,145 0,555 0,635 V17 Voel vrolik wanneer hy/sy met ‘n aktiwiteit besig is 276 5,312 1,162 0,588 0,684 V18 Voel goed oor self wanneer hy/sy ‘n taak verrig 276 5,768 1,060 0,633 0,672 V19 Verrig ‘n taak vir die belangrikheid daarvan 276 5,616 1,047 0,625 0,654 V21 Oortuig daarvan dat hy/sy in die kol is met waarmee hy/sy besig is 276 5,178 1,132 0,624 0,707 V22 Oefen ‘n gevoel van beheer oor sy/haar aksies uit 276 5,565 1,027 0,638 0,655 V26 Doen ‘n genotvolle aktiwiteit ten alle koste 276 5,130 1,290 0,606 0,781 V27 Doen ‘n aktiwiteit wat vir hom/haar uitdagend en prettig is maar 276 5,149 1,283 0,446 0,572 vir ander onaangenaam V28 Hy/sy presteer op allerbeste 276 5,123 1,270 0,659 0,837 V29 Stel duidelike doelwitte vir self 276 5,373 1,325 0,701 0,929 V30 Voel dat doelwitte die moeite werd is 276 5,562 1,296 0,674 0,873 V31 Voel dat doelwitbereiking belangrik is 276 6,159 1,043 0,548 0,571 V32 Stel realistiese sperdatums vir aktiwiteite 276 5,145 1,341 0,555 0,743 V33 Konsentreer voluit op die voltooiing van ‘n taak 276 5,228 1,207 0,651 0,786 V34 Verseker die passing tussen persoonlike eienskappe en die vereistes 276 5,243 1,155 0,687 0,793 van die taak waarby hy/sy betrokke is V35 Ervaar tevredenheid wanneer sy/haar verstandelike en fisiese 276 5,543 1,132 0,634 0,718 vaardighede gebruik word V36 Lewer sy/haar beste ten einde groot hoogtes te bereik 276 5,591 1,161 0,659 0,765 V38 Voel goed oor prestasies, selfs al prys ander hom/haar nie 276 5,598 1,157 0,669 0,775 V39 Belangrik om ‘n aktiwiteit wat uitgevoer word, te geniet 276 6,127 0,970 0,467 0,452 V40 Ervaar vreugde in ‘n aktiwiteit wat hy/sy uitvoer 276 5,475 1,077 0,688 0,741 V41 Energie vloei (hy/sy voel ontspanne, gemaklik en vol energie) 276 5,149 1,180 0,705 0,832 wanneer met ‘n aktiwiteit besig is V42 Ervaar probleme as interessant eerder as frustrerend 276 4,938 1,273 0,586 0,746 V43 Groei geestelik terwyl hy/sy met aktiwiteit besig is 276 5,297 1,232 0,634 0,781 V44 Is ten volle in beheer van ‘n situasie 276 5,243 1,183 0,619 0,732 V45 Raak só intens betrokke by ‘n aktiwiteit dat alle ander 276 4,710 1,488 0,576 0,857 probleme verdwyn Geen items met iterasie verwerp nie TABEL 10 ITEMSTATISTIEK TEN OPSIGTE VAN DIE PSIGIESEVLOEI-VRAELYS SKAAL 1 (OPTIMALE ERVARING) TABEL 10 GEMIDDELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLIN SKAAL 1 (OPTIMALE ERVARING) K Xg Sg rgx rgxsg GEMIDDELDE: 29 5,368 1,189 0,606 0,719 STANDAARDAFWYKING: 29 0,326 0,123 0,078 0,109 Cronbach alfa-koëffisiënt = 0,937 Gemiddeld van toets = 155,663 Standaardafwyking = 20,846 DELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING INGESLUIT) SKAAL 1 (OPTIMALE ERVARING) Uit Tabel 10 blyk dat die items van Skaal 1 (Optimale Ervaring) oor aanneemlike indekse van betroubaarheid beskik wat varieer van 0,452 tot 0,929. EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Die item-toetskorrelasies varieer van 0,360 tot 0,705 en die standaardafwykings van 0,970 tot 1,488. Die gemiddelde van die item-toetskorrelasies ten opsigte van Skaal 1 is 0,606 met ’n standaardafwyking van 0,078. Die gemiddelde van die indekse van betroubaarheid is 0,719 met ’n standaardafwyking van 0,109. Die 29 items van Skaal 1 het volgens Cronbach se alfa- koëffisiënt, ’n betroubaarheid van 0,937 opgelewer. Dit blyk uit die ontleding dat Skaal 1 hoogs aanvaarbare metriese eienskappe toon. Uit Tabel 10 blyk dat die items van Skaal 1 (Optimale Ervaring) oor aanneemlike indekse van betroubaarheid beskik wat varieer van 0,452 tot 0,929. Die item-toetskorrelasies varieer van 0,360 tot 0,705 en die standaardafwykings van 0,970 tot 1,488. Die gemiddelde van die item-toetskorrelasies ten opsigte van Skaal 1 is 0,606 met ’n standaardafwyking van 0,078. Die gemiddelde van die indekse van betroubaarheid is 0,719 met ’n standaardafwyking van 0,109. Die 29 items van Skaal 1 het volgens Cronbach se alfa- koëffisiënt, ’n betroubaarheid van 0,937 opgelewer. Dit blyk uit die ontleding dat Skaal 1 hoogs aanvaarbare metriese eienskappe toon. die iteratiewe proses het die betroubaarheidskoëffisiënt gestyg namate items verwerp is en was die betroubaarheidskoëffisiënt met die 15de iterasie die hoogste, te wete 0,870. Die itemstatistiek ten opsigte van Skaal 2 word in Tabel 11 gegee. Uit ’n inspeksie van Tabel 11 blyk dat items 1, 16, 20, 25 en 37 met die 15de iterasie verwerp is. Die oorblywende 11 items van Skaal 2 (Optimale Betrokkenheid) beskik oor aanneemlik indekse van betroubaarheid wat varieer van 0,724 tot 1,115. Die item-toetskorrelasies varieer van 0,574 tot 0,762 en die standaardafwykings van die items van 1,185 tot 1,867. Die gemiddelde van die item-toetskorrelasie van Skaal 2 is 0,664 met ’n standaardafwyking van 0,061. Die gemiddelde van die indeks Tydens die itemontleding van die 16 items van Skaal 2 (Optimale Betrokkenheid) is vyf items met die 15de iterasie verwerp. * items verwerp met 15de iterasie EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Met VENTER, CROUS, SCHEPERS 18 18 TABEL 11 ITEMSTATISTIEK TEN OPSIGTE VAN DIE PSOGIESEVLOEI-VRAELYS SKAAL 2 (OPTIMALE BETROKKENHEID BESKRYWING VAN ITEM N GEMIDDELD STANDAARDAFWYKING ITEM-TOETS- INDEKS VAN VAN ITEM (Xg) VAN ITEM (Sg) KORRELASIE BETROUBAARHEID (rgx) (rgxsg) V1* Gedagtes dwaal terwyl hy/sy met ‘n aktiwiteit besig is 276 5,069* 1,542* xxxx xxxx V2 Dink aan niks anders nie terwyl hy/sy by ‘n aktiwiteit betrokke is 276 4,815 1,501 0,655 0,982 V3 Voel totaal betrokke by ‘n aktiwiteit waarmee hy/sy besig is 276 5,268 1,185 0,611 0,724 V5 Hoor niks terwyl hy/sy by ‘n aktiwiteit betrokke is 276 4,630 1,487 0,675 1,004 V6 Voel afgesny van die wêreld terwyl hy/sy by ‘n aktiwiteit betrokke is 276 4,565 1,509 0,723 1,091 V7 Konsentrasie is soos asemhaling terwyl hy/sy by ‘n aktiwiteit 276 4,587 1,451 0,762 1,106 betrokke is V8 Is minder bewus van probleme terwyl hy/sy by ‘n aktiwiteit 276 4,884 1,383 0,634 0,877 betrokke is V9 Raak onbewus van omgewing terwyl hy/sy met ‘n aktiwiteit besig is 276 4,301 1,625 0,672 1,092 V10 Sien nie hom/haar as afsonderlik van aktiwiteit nie, terwyl hy/sy 276 4,522 1,433 0,650 0,931 met ‘n aktiwiteit besig is V13 Raak onbewus van dinge (byvoorbeeld mense wat praat) wanneer 276 4,688 1,483 0,752 1,115 hy/sy met ‘n aktiwiteit besig is V16* Raak verveeld wanneer hy/sy met ‘n aktiwiteit besig is 276 4,272* 1,456* xxxx xxxx V20* Voel angstig wanneer hy/sy ‘n taak verrig 276 4,391* 1,542* xxxx xxxx V23 Vergeet tydelik wie hy/sy is terwyl by ‘n aktiwiteit betrokke is 276 3,442 1,867 0,574 1,071 V24 Verloor tred met tyd terwyl hy/sy by ‘n aktiwiteit betrokke is 276 5,094 1,462 0,601 0,878 V25* Situasies waarin hy/sy hulself bevind, is te uitdagend 276 4,377* 1,603* xxxx xxxx V37* Ervaar ‘n aktiwiteit as betekenisloos, vervelig of nie lonend nie 276 4,076* 1,518* xxxx xxxx * items verwerp met 15de iterasie TABEL 11 ITEMSTATISTIEK TEN OPSIGTE VAN DIE PSOGIESEVLOEI-VRAELYS SKAAL 2 (OPTIMALE BETROKKENHEID TABEL 11 GEMIDDELDES EN STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLIN SKAAL 1 (OPTIMALE ERVARING) K Xg Sg rgx rgxsg GEMIDDELDE: 11 4,618 1,490 0,664 0,988 STANDAARDAFWYKING: 11 0,475 0,164 0,061 0,125 Cronbach alfa-koëffisiënt = 0,870 Gemiddeld van toets = 50,797 Standaardafwyking = 10,873 N STANDAARDAFWYKINGS VAN ITEMSTATISTIEK (SLEGS TEN OPSIGTE VAN ITEMS IN TOETSTELLING INGESLUIT) SKAAL 1 (OPTIMALE ERVARING) van betroubaarheid is 0,988 met ’n standaardafwyking van 0,125. EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Die interne betroubaarheidskoëffisiënt vir die 11 items van Skaal 2 is volgens Cronbach se alfa-koëffisiënt 0,870. Dit blyk uit die ontleding dat Skaal 2 aanvaarbare metriese eienskappe toon. van betroubaarheid is 0,988 met ’n standaardafwyking van 0,125. Die interne betroubaarheidskoëffisiënt vir die 11 items van Skaal 2 is volgens Cronbach se alfa-koëffisiënt 0,870. Dit blyk uit die ontleding dat Skaal 2 aanvaarbare metriese eienskappe toon. Ten einde die moontlikheid te ondersoek dat die statisties beduidende verskil tussen entrepreneursstudente en nie- entrepreneursstudente, ten opsigte van entrepreneurskap- oriëntasie, aan die geslag van die respondente toegeskryf kan word, is ’n tweerigting-variansieontleding gedoen (sien Tabel 13). Ten einde te bepaal of daar statisties beduidende positiewe verbande (korrelasies) tussen die Entrepreneurskaporiëntasie- vraelys en die Psigiesevloei-vraelys bestaan, is die interkorrelasies tussen die onderskeie metinge bereken. Die interkorrelasiematriks word in Tabel 12 gegee. Uit Tabel 13 blyk dat daar ’n statisties beduidende verskil tussen entrepreneursstudente en nie-entrepreneursstudente, t.o.v. entrepreneurskaporiëntasie voorkom, te wete [F(1, 254) = 6,796; p = 0,010], terwyl daar geen statisties beduidende verskil tussen die manlike en vroulike respondente gevind is nie [F(1, 254) = 0,012; p = 0,911]. Die interaksie-effek tussen geslag en entrepreneurskaporiëntasie was ook nie statisties beduidend nie [F(1, 254) = 0,103; p = 0,748]. Figuur 1 bied ’n grafiese voorstelling van die interaksie-effek tussen geslag en entrepreneurskaporiëntasie vir die entrepreneursstudente en nie-entrepreneursstudente. Uit ’n inspeksie van Tabel 12 blyk dat daar ’n statisties hoogs beduidende positiewe korrelasie tussen Entrepreneurs- kaporiëntasie en Optimale Ervaring voorkom, te wete 0,605. Entrepreneurskaporiëntasie toon egter ’n relatief lae korrelasie met Optimale Betrokkenheid, te wete 0,261. Insgelyks toon Optimale Ervaring ’n statisties beduidende positiewe korrelasie met Optimale Betrokkenheid te wete 0,445 (na verwerping van 5 items). EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE 19 TABEL 13 TWEERIGTING-VARIANSIEONTLEDING: ENTREPRENEURSSTUDENTE EN NIE-ENTREPRENEURSSTUDENTE (GROEP) TEENOOR GESLAG TEN OPSIGTE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE BRON TIPE III gv GEMIDDELDE F- p(F) SOM VAN KWADRAAT WAARDE KWADRATE Entrepreneursgroep 24441,400 1 24441,400 6,796 0,010* Geslag 44,942 1 44,942 0,012 0,911 Entrepreneursgroep 370,892 1 370,892 0,103 0,748 * Geslag Fout 899072,000 250 3596,290 Totaal 26000000,000 254 Gekorrigeerde totaal 962581,000 253 Afhanklike veranderlike: entrepreneurskaporiëntasie Figuur 2: Entrepreneurskaporiëntasietelling gestip teenoor geslag ten opsigte van entrepreneursstudente en nie- entrepreneursstudente TABEL 13 TWEERIGTING-VARIANSIEONTLEDING: ENTREPRENEURSSTUDENTE EN NIE-ENTREPRENEURSSTUDENTE (GROEP) TEENOOR GESLAG TEN OPSIGTE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE word eerder as aan geslag. Daar moet egter in toekomstige studies met meer omsigtigheid te werk gegaan word in die keuse van ’n steekproef. Die Psigiesevloei-vraelys, wat verwys na ’n persoon se ervaring van sy/haar daaglikse lewe en hoedanig hy/sy by aktiwiteite in sy/haar daaglikse lewe betrokke is, is suksesvol aangepas deurdat die vraelys ’n interne betroubaarheid van 0,937 vir Skaal 1 (Optimale Ervaring) en ’n betroubaarheid van 0,870 vir Skaal 2 (Optimale Betrokkenheid) opgelewer het. Die statisties beduidende korrelasie tussen die twee vraelyste ondersteun die sekondêre doel van die studie, naamlik dat daar ’n positiewe verband tussen entrepreneurskaporiëntasie en psigiesevloei bestaan. Die bevinding van die onderhawige studie bevestig derhalwe Csikszentmihalyi (1997) se siening dat ’n entrepreneur se oriëntasie t.o.v. entrepreneurskap aan hom die vryheid bied om op geïntegreerde wyse uitvoering te gee aan sy entrepreneuriese aktiwiteit deur sy eie doelwitte te kies en self die moeilikheidsgraad van sy werk te bepaal. Daarbenewens is gedrag in kontekstuele sin, doelgerig en intensioneel en dui dit daarop dat ’n persoon met ’n hoë entrepreneuriese ingesteldheid intrinsiek gemotiveerd is en derhalwe entrepreneuriese gedrag demonstreer ter wille van die entrepreneuriese aktiwiteit as sodanig. Hierdie studie spreek die sentrale vraag aan, naamlik of die entrepreneur uitdrukking gee aan die entrepreneuriese aktiwiteit vir finansiële gewin of vir die intrinsieke waarde daarvan, en die bevinding is dat steun vir laasvermelde verkry is. Met die onderhawige studie is die Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap (Crous, 1999) geoperasionaliseer en sal die persoon wat oor die nodige kwaliteite, vaardighede en hulpbronne beskik, uitvoering gee aan die basiese uitdagings wat in die teorie gestel word, naamlik die konstruksie van ’n eie loopbaankonteks, ’n nuwe organi-satoriese konteks en ’n nuwe verbruikerskonteks. Sodanige persoon sal entrepreneurskap optimaal beleef en as sodanig die entrepreneurskapsproses in stand hou. BESPREKING ’n Moontlike beperking van die onderhawige studie (waarna reeds verwys is), is dat die studie toegepas is op studente wat entrepreneurskapstudies onderneem en nie op entrepreneurs in die bedryf nie. ’n Bykomende beperking van die onderhawige studie is die grootte van die steekproef. ’n Groter steekproef sal tot groter stabiliteit van die resultate lei. Die hoofdoel met die onderhawige studie was die konstruksie en evaluering van ’n meetinstrument gebaseer op die Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap van Crous (1999). Daar is gepoog om met die ontwikkeling van sodanige meetinstrument, entrepreneurskap as ’n afhanklike veranderlike te opera- sionaliseer. Die fokus met die Entrepreneurskaporiëntasie- vraelys is derhalwe die ontsluiting van kennis met betrekking tot entrepreneurskap as afhanklike veranderlike en nie as onafhanklike veranderlike soos tradisioneel met entre- preneurskapstudies deur bedryfsielkundiges gedoen is nie. In ’n opvolgstudie sou die moontlikheid ondersoek kon word of ’n persoon se dominante entrepreneurskaporiëntasie, in terme van die drie kontekste (loopbaankonteks, organisatoriese konteks en verbruikerskonteks) met inbegrip van intensiteit en balans, met die Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys gemeet kan word. Daarbenewens sal so ’n studie ’n bydrae kan lewer deur bestaande entrepreneurs, wat probleme ondervind, se ontwikkelingsgebiede te identifiseer. Daar is in die hoofdoel van die studie geslaag insoverre die Entrepreneurskaporiëntasie-vraelys ’n betroubaarheid van 0,972 opgelewer het. Daarbenewens onderskei die instrument statisties beduidend tussen entrepreneursstudente en nie-entrepreneurs- studente ten opsigte van hul entrepreneurskaporiëntasie. Aanvanklik is die vraag gevra of die statisties beduidende verskil tussen entrepreneurs en nie-entrepreneurs moontlik aan geslag eerder as entrepreneurskaporiëntasie toegeskryf kon word, aangesien die steekproef uit meer vroulike as manlike respondente bestaan het. Ofskoon Figuur 1 ’n geringe mate van interaksie tussen geslag en entrepreneurskaporiëntasie ten opsigte van entrepreneursstudente en nie-entrepreneursstudente toon, blyk die effek van ’n geringe omvang te wees. Die interaksie-effek is egter nie statisties beduidend nie, derhalwe kan die afleiding gemaak word dat die verskil tussen entrepreneursstudente en nie-entrepreneursstudente grootliks aan ’n verskil in hul entrepreneurskaporiëntasie toegeskryf kan Die praktiese waarde van die onderhawige studie lê daarin dat die instrument wat ontwikkel is, met vrug in die bedryf aangewend kan word vir onderrig en ontwikkeling en asook vir die keuring van voornemende entrepreneurs (soos byvoorbeeld finansiële instellings wat finansiering vir potensiële entrepreneurs beskikbaar stel). EVALUERING VAN ’N ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE Die bevinding van die studie ondersteun só die uitgangspunt van die Kontekstuele Teorie van Entrepreneurskap, naamlik dat entrepreneurskap ’n kontinue proses is. Figuur 2: Entrepreneurskaporiëntasietelling gestip teenoor geslag ten opsigte van entrepreneursstudente en nie- entrepreneursstudente TABEL 12 INTERKORRELASIEMATRIKS TEN OPSIGTE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE EN PSIGIESEVLOEI TABEL 12 INTERKORRELASIEMATRIKS TEN OPSIGTE VAN ENTREPRENEURSKAPORIËNTASIE EN PSIGIESEVLOEI Entrepreneurskap- Optimale Optimale oriëntasie ervaring betrokkenheid Entrepreneurskaporiëntasie 1,000 0,605* 0,261* Optimale ervaring 0,605* 1,000 0,445* Optimale betrokkenheid 0,261* 0,445* 1,000 Uit Figuur 2 blyk dit dat ’n geringe interaksie tussen geslag en entrepreneurskap-oriëntasie ten opsigte van entrepre- neursstudente en nie-entrepreneursstudente voorkom deurdat die krommes in die grafiek nie streng parallel aan mekaar is nie, maar in ’n mate van mekaar afwyk. Die interaksie-effek, soos hierbo aangedui, is egter nie statisties beduidend nie. VERWYSINGS Kaiser, H.F. (1961). A note on Guttman’s lower bound for the number of common factors. British Journal of Statistical Psychology, 14 (1), 1. Anderson, D.R., Crous, F. & Schepers, J.M. (1996). Flow and quality of work life in a diverse workforce. Journal of Industrial Psychology, 22 (3), 13-20. Kanter, R.M. (1989). Careers and the wealth of nations: a macro- perspective on the structure and implications of career forms. In M.B. Arthur , D.T. Hall, & B.S. on, G. (1972). Steps to an ecology of mind. New York: Ballantin Lawrence (Eds.). Handbook of career theory. Cambridge: Cambridge University Press. Bateson, G. (1991). A sacred unity: further steps to an ecology of mind. New York: HarperCollins. Capra, F. (1996). The web of life: a new synthesis of mind and matter. London: HarperCollins. Loubris, S., Crous, F. & Schepers, J.M. (1995). Management by objectives in relation to optimal experience in the workplace. Journal of Industrial Psychology, 21 (2), 12-17. Chell, E., Haworth, J. & Brearley, S. (1991). The entrepreneurial personality: concepts, cases and categories. London: Routledge. Maruyama, M. (1992). Introduction. In M. Maruyama (Ed.). Context and complexity: cultivating contextual understanding. New York: Springer-Verlag. Crous, F. (1999). Die kontekstualisering van entrepreneurskap. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Randse Afrikaanse Universiteit: Johannesburg. Miner, J.B. (1996). The four routes to entrepreneurial success. San Francisco: Berrett-Koehler. Csikszentmihalyi, M. (1975b). Play and intrinsic rewards. Journal of Humanistic Psychology, 15, 41-63. Pepper, S.C. (1942). World hypotheses: a study in evidence. Berkeley, CA: University of California Press. Csikszentmihalyi, M. (1992). Flow: the psychology of happiness. London: Rider. Ryan, R.M. & Deci, E.L. (2000). Instrinsic and extrinsic motivations: classic definitions and new directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 54-67. Csikszentmihalyi, M. (1993). The evolving self: a psychology for the third millenium. New York: HarperCollins. Schepers, J.M. (1992). Toetskonstruksie: Teorie en praktyk. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. Csikszentmihalyi, M. (1997). Living well: the psychology of everyday life. London: Weidenfeld & Nicolson. Stevenson, H.H., Roberts, M.J. & Grousbeck, H.L. (1989). New business ventures and the entrepreneur (3rd ed.). Honewood, IL: Irwin. Drucker, P.F. (1985). Innovation and entrepreneurship: practice and principles. London: Heineman. Gartner, W.B. (1989). “Who is an entrepreneur?” is the wrong question. Entrepreneurship Theory and Practice, 13 (4), 47-68. Torgerson, W.S. (1958). Theory and methods of scaling. New York: Wiley. Jackson, D.N. & Messick, S. (1962). Response styles and the assessment of psychopathology. In: S. Messick & J. Ross, (Eds.). Measurement in personality and cognition. DANKBETUIGING Dank word betuig aan die Statistiese Konsultasiediens van die Randse Afrikaanse Universiteit vir die statistiese ontleding van hierdie artikel. VENTER, CROUS, SCHEPERS 20 VERWYSINGS New York: Wiley. Wärneryd, K.E. (1999). The role of macroeconomic psychology. Applied Psychology: An International Review, 48 (3), 273-296. Young, A., Valach, L. & Collin, A. (1996). A contextual explanation of career. In D. Brown & L. Brooks (Eds.). Career choice and development (3rd ed.). San Francisco: Jossey-Bass. Jackson, S.A. & Marsh, H. (1996). Development and validation of a scale to measure optimal experience: The Flow State Scale. Journal of Sport & Exercise Psychology, 18, 17-35.

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/161/157

Afrikaans

SUMMARY A field and Laboratory study were conducted to determine the relationship between Leadership style, time-span of discretion and group performance. The results of this research support the prediction that situational variables such as time-span of discretion tend to moderate the relationship between Leadership style and group performance. Implications for future theory development, research and applications are discussed. A field and Laboratory study were conducted to determine the relationship between Leadership style, time-span of discretion and group performance. The results of this research support the prediction that situational variables such as time-span of discretion tend to moderate the relationship between Leadership style and group performance. Implications for future theory development, research and applications are discussed. Besonder baie klem word hedendaags geplaas op bestuursdoeltreffendheid en 'n verhoging van produktiwiteit. Die rede hiervoor is voor die hand liggend: Produktiwiteit is ongetwyfeld nie na wense in Suid-Afrika nie. Na aanleiding van 'n onlangse opname deur die Instituut vir Personeelbestuur (Suider-Afrika) word daarop gewys (People and Profits, 1973) dat indiensname gedurende die tydperk 1963 tot 1970 met 53 % gestyg het, produksievolume met 70 % en produksie per individu met 10 %. Desondanks het produktiwiteit, uitgedruk as die verhouding, verkope tot arbeidskoste, gedaal van 2,5:1 in 1963 tot 1,9:1 in 1970. Arbeidskoste het dus vinniger toegeneem as die lewering van goedere en dienste. Arbeidskoste het dus vinniger toegeneem as die lewering van goedere en dienste. Hoewel so 'n toestand, vanuit 'n maatskaplike oogpunt beskou, moontlik goed te praat is, is daar weinig ekonomiese regverdiging voor. Pogings is ook wêreldwyd aan die gang om organisatoriese doeltreffendheid te verhoog. Tegnieke om laasgenoemde te vermag verskil egter aansienlik en dit wil voorkom asof elke persoon sy eie oplossing vir die probleem aanbied wat volgens hom binne sy eie onderneming suksesvol is. Verhoogde doeltreffendheid by bestuurders en tesame daarmee hoër produktiwiteit is sonder twyfel vir enige onderneming van die allergrootste belang. Dit is egter nog belangriker om te bepaal hoe bestaande bestuurstalent binne die onderneming beter benut kan word, veral gesien teen die agtergrond van 'n toenemende tekort aan persone om bestuursposisies te vul. Voordat aandag gegee kan word aan 'n beter benutting van bestuurstalent, is dit volgens Campbell et.al. (1967) nodig om antwoorde op die volgende vrae te vind: Wat is die per- soonlike vereistes van die pos? Watter persone is geneig om suksesvolle bestuurders te word? Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 SUMMARY Wat doen bestuurders wat aanleiding gee tot sukses of mislukking en wat is die eindproduk van suksesvolle en doeltreffende bestuur? Hierdie vrae is geensins nuut nie, maar tog kan bestuursdoeltreffendheid nie ten volle begryp word tensy bevredigende antwoorde hierop verskaf word nie. Die literatuur bied 'n groot verskeidenheid kommentaar, spekulasie en menings omtrent antwoorde op hierdie vrae. Aanvanklik is navorsing ten opsigte van leierskap toegespits op die persoonlikheidsfaktore wat bepaal watter individu as leier sal optree. Hierdie navorsing is volledig saamgevat deur Stogdill (1948); Mann (1959); Gibb (1954) en Bass (1960). Laasgenoemde skrywers het van die standpunt uitgegaan dat doeltreffende leiers sekere kwaliteite besit wat nie gevind word by minder doeltreffende leiers nie. Hierdie standpunt is moontlik aanvegbaar omdat doeltreffendheid volgens sommige skrywers nie ‘n eienskap is wat die leier in homself besit nie (Fiedler, 1969, p.39). Ook Reddin (1970, p.3) voer aan dat doeltreffendheid nie ‘n kwaliteit is wat die bestuurder self besit nie. Doeltreffendheid moet volgens hom beskou word as die eindproduk van die doeltreffende hantering van ‘n spesifieke situasie. Doeltreffende leierskap word na alle waarskynlikheid slegs tot ‘n beperkte mate deur persoonlikheid bepaal. ‘n Persoon kan ‘n leier word bloot deur op die regte oomblik in die regte situasie te wees of op grond van faktore soos ouderdom, opvoeding en ondervinding. Persoonlikheid en die situasie werk heelwaarskynlik saam om te bepaal watter persoon ‘n doel treffende leier sal wees. Alhoewel laasgenoemde stelling ‘n groot element van waarheid bevat, is die nut daarvan beperk indien die interaksie tussen persoonlikheidstrekke en die situasie nie bekend is nie. Relatief min is nog bekend oor die spesifieke determinante wat ‘n leier doeltreffend of ondoeltreffend maak binne ‘n sekere situasie en baie onbekende determinante moet nog be- paal word. Weliswaar word dit vandag aanvaar dat ‘n leier sy groepslede op minstens twee basiese wyses kan beïnvloed om samewerking in ‘n gemeenskaplike taak te verkry: Die leier kan groepslede op ‘n outokratiese wyse beïnvloed ten opsigte van wat hu11e moet doen en 2 2 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) hoe hu11e dit moet doen, of hy kan die bes1uitnemingsproses dee1 met lede van sy groep. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) METODE Die ondersoek het uit twee dele bestaan naamlik: (a) 'n Eksperimentele studie om die veranderlikes onder relatief streng laboratorium toestande waar te neem en (b) 'n Kontro- lestudie om die bevindinge in (a) aan die hand van normale bestuurspraktyke te kontroleer. * Die drieledige taak het uit die volgende bestaan: (a) Die Suid-Afrikaanse Groep-Verstandtoets: R.W. Wilcocks, 1942. (b) Army General Classification Test: Science Research Associates. (c) O'Conner Wiggly Blocks: C.H. Stoelting and Co., 1951. SUMMARY Hierdie twee tipes leierskapsgedrag is tot ‘n groot mate oorvereenvoudig, maar tog is baie 1eierskapsnavorsing op hierdie twee gedragsvorme toegespits naamlik, wat in die literatuur bekend geword het as taakoriëntasie (of outoritêre beïnvloeding deur die leier)enersyds en verhoudingsoriëntasie (waar die leier ‘n meer demokratiese benadering teenoor groepslede inneem) andersyds. Die eerste tipe leierskapsgedrag (taakoriëntasie) het ontstaan uit die sogenaamde "wetenskaplike bestuur" van F.W. Taylor. Die oorsprong van die tweede tipe leierskapsgedrag (verhoudingsoriëntasie) kan teruggevind word in die werk van Elton Mayo en ook van Kurt Lewin. Hoewel hersien en in ‘n ander vorm aangebied, word hierdie tema in later jare die beste verteenwoordig deur die werk van Douglas McGregor (1960); Chris Argyris (1957) en Rensis Likert (1961 en 1967). Navorsing ten opsigte van bestuurstyl en doeltreffendheid is uitgebrei en binne eksperimentele situasies is verhoudingsgeoriënteerde en taakgeoriënteerde leiers met mekaar verge1yk ten opsigte van bestuursdoeltreffendheid. Resultate toon aan dat beide tipe 1eiers suksesvol kan wees in een situasie en onsuksesvo1 in ‘n ander. Geen navorser was egter in staat om aan te toon dat een tipe leier a1tyd suksesvol of altyd onsuksesvo1 sa1 wees nie. Hoewe1 navorsingsresultate van Fiedler (1967) aantoon dat daar ‘n verband bestaan tussen bestuurstyl en prestasie van groepslede binne sekere situasies, is baie min bekend van die interaksie tussen bestuurstyl en ander faktore wat ook ‘n invloed mag uitoefen op bestuursdoeltreffendheid. Daar bestaan dus 'n groot gebrek aan navorsing ten einde die determinante van bestuursdoeltreffendheid te bepaal. Dit wil voorkom asof bestuursdoeltreffendheid beter gedefinieer sou kan word indien meer navorsing beskikbaar is ten opsigte van die volgende: (a) Die verband tussen bestuurstyl en groepsdoeltreffendheid. (b) Die invloed van ander faktore, soos byvoorbeeld omgewingsfaktore, op bestuurstyl en groepsdoeltreffendheid. Dit is ook nodig dat navorsing ten opsigte van bestuurstyl op 'n sodanige wyse aangepak word dat resultate vergelykbaar is met ander studies en prakties kontroleer kan word. Teen die agtergrond van bogenoemde behoeftes is die navorsing waaroor hier gerapporteer word, aangepak en aan die hand van die volgende hipoteses van stapel gestuur: (a) Daar bestaan 'n verband tussen leierskapstyl en groepsprestasie. (b) Groepsprestasie word beïnvloed deur beide leierskapstyl en tydspan. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 3 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Eksperimentele studie 'n Monster van 180 studente is toevallig in 60 groepe van drie lede elk opgedeel. Die 60 groepe is verder onderverdeel in twee hoofgroepe van 30 elk, waar een hoofgroep onder 'n eksperimentele kort tydspan van 5 minute en die ander hoofgroep onder 'n eksperimentele lang tydspan van 15 minute onderskeidelik gefunksioneer het. Jaques (1964, p.23) omskryf die begrip tydspan as die langste periode wat kan verloop totdat 'n bestuurder nie meer seker is dat die werker, deur gebruik van sy eie diskresie, voldoen aan die minimum vereistes van die werk sover dit hoeveelheid en kwaliteit betref nie. Die belangrikste element is dus die maksimum tydsduur waartydens die werker sy eie diskresie en inisiatief moet gebruik ten opsigte van sy werk. Sodra kontrole oor hom uitgeoefen word, beëindig dit sy tydspan. Dertig leiers is toevallig gekies en aan elke leier is 'n groep in beide kort en lang tydspan toegeken. Elke afsonderlike leier was dus verantwoordelik vir 'n groep binne kort tydspan sowel as vir 'n groep binne lang tydspan. Die leier het vooraf volledige instruksies ontvang en elke groep moes 'n drieledige taak voltooi.* Leiers was verplig om elke 5 of 15 minute (afhangende van die tydspan) onderskeidelik verslag te doen oor die prestasie van hul betrokke groep. Die take is beoordeel in terme van die aantal korrekte antwoorde op 'n sekere tydstip en die leier moes resultate oordra aan groepslede. Ten einde tydspan eksperimenteel te skep, is twee gelyksoortige antwoordlyste vir elke taak voorsien. In geval van kort tydspan was die groepleier verplig om die een antwoordlys elke 5 minute in te neem, aan die toesighouer te besorg vir beoordeling en dan die resultate bekend te maak aan sy groepslede. Sodra een antwoordlys ingeneem is, het die groep onmiddellik voortgegaan met die taak op die ander antwoordlys. In geval van die lang tydspan is hierdie prosedure elke 15 minute herhaal. Aan die einde van die eksperimentele sessie het groepleiers die volgende addisionele vraelyste voltooi: 1. "Leader Behavior Questionnaire" (Stogdill en Coons; 1975) waarin die 4 4 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) leier sy eie gedrag in terme van (a) "Consideration" en (b) "Structure" beoordeel. Eksperimentele studie Volgens die welbekende "Ohio State Leadership-Studies" kan leierskapsgedrag, opgedeel word in twee onafhanklike faktore naamlik die sogenaamde "initiating structure", wat basies beplanning en die organisering van die taak behels en "consideration" wat primêr gemoeid is met die instandhouding van goeie verhoudings binne die organisasie. 2. Selfbeskrywing van die leier. 3. "Leadership Opinion Questionnaire" (Fleishman, 1960) wat 'n aanduiding gee van die mate van taakoriëntasie of verhoudingsoriëntasie van die leier. 4. "Least Preferred Co-worker" vraelys (LPC) van Fiedler (1967) ter verkryging van 'n meting van leierskapstyl. Hierdie skaal is baseer op Osgood (1952) se semantiese skaal wat bestaan uit 'n aantal bipolêre items. Elkeen van die items word beoordeel op 'n 8-punt skaal wat varieer vanaf die mees gunstige pool ('n telling van 8) tot by die mees ongunstige pool ('n telling van 1). 'n Persoon word aangesê om die werker te beskryf met wie hy die minste kan saamwerk en sy LPC-telling word verkry deur die somtotaal van die verskillende tellings op die onderskeie items. 'n Hoë LPC-telling beteken dat die persoon die werker met wie hy die minste kan saamwerk, nog steeds in 'n gunstige 1ig sien. Hierdie persoon is basies verhoudingsgeoriënteerd en verkry primêre bevrediging uit goeie verhoudings tussen homself en groepslede. 'n Lae LPC- persoon daarenteen sien die werker met wie hy die minste kan saamwerk in 'n baie swak 1ig. Hy is basies taakgeoriënteerd en verkry primêre bevrediging uit die uitvoering van die taak, se1fs al moet dit ten koste van goeie verhoudings geskied. 5. Beoordeling van groepsatmosfeer in die (a) kort tydspan- en (b) lang tydspansituasies. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Kontrolestudie Gelyktydig met die eksperimentele studie is 'n kontro1estudie in 'n Suid-Afrikaanse onderneming uitgevoer. Binne die praktiese situasie was dit moontlik om 'n aantal groepe en leiers binne (a) 'n kort tydspan en (b) 'n lang tydspan te kies en vir die ondersoek te gebruik. Vyftien leiers (afdelingshoofde) is gekies binne 'n kort tydspan (1 dag - 1 week), terwyl 15 leiers (afdelings-hoofde) gekies is binne 'n lang tydspan (1 jaar - 2 jaar). Elkeen van hierdie 30 leiers het twee lede uit hulle onderskeie departemente toevallig gekies ten einde die kontrolegroep uit 90 persone te laat bestaan. Prestasiemetings is vanaf topbestuur verkry in die vorm van 'n beoordeling van die prestasie van elke afsonderlike leier en die groep wat onder hom werksaam is. Leiers het identiese vraelyste voltooi as in geval van die eksperimentele studie. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 5 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 RESULTATE EN BESPREKING Die statistiese verwerking van data bestaan uit: (a) Die bepaling van die verband tussen leierskapstyl, tydspan en groepsdoeltreffendheid en (b) die bepaling van die verband tussen leierskapstyl en ander beoordelings wat deur die leier gedoen is. Eksperimentele studie Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 1 Suid-Afrikaanse Groep-Verstandtoets 2 Army General Classification Test 3 O’Conner Wiggly Blocks y 3 O’Conner Wiggly Blocks Eksperimentele studie Die verband tussen leierskapstyl en prestasie binne (a) kort tydspan en (b) lang tydspan vir drie afsonderlike take word saamgevat in Tabel 1. TABEL 1 KORRELASIE TUSSEN LEIERSKAPSTYL VAN DIE LEIER (LPC) EN PRESTASIE VAN GROEPE IN DRIE TAKE BINNE(A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN *p<,01 **p<,05 ***p<,01 r Tussen LPC en Prestasie Taak n Binne Kort Tydspan ( X 5) n Binne Lang Tydspan ( X 5) Arikaanse Taak1 30 ,43** 30 -,59*** Engelse Taak2 30 ,34* 30 -,34* Monteertaak3 30 ,24 30 -,14 1 Suid-Afrikaanse Groep-Verstandtoets 2 Army General Classification Test 3 O’Conner Wiggly Blocks TABEL 1 KORRELASIE TUSSEN LEIERSKAPSTYL VAN DIE LEIER (LPC) EN PRESTASIE VAN GROEPE IN DRIE TAKE BINNE(A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN *p<,01 **p<,05 ***p<,01 r Tussen LPC en Prestasie Taak n Binne Kort Tydspan ( X 5) n Binne Lang Tydspan ( X 5) Arikaanse Taak1 30 ,43** 30 -,59*** Engelse Taak2 30 ,34* 30 -,34* Monteertaak3 30 ,24 30 -,14 Uit Tabel 1 blyk dit dat die eerste hipotese aanvaar kan word vir die Afrikaanse taak. 'n Beduidende positiewe korrelasie tussen LPC-tellings en groepsprestasie binne 'n kort tydspan (p<,05) en 'n beduidende negatiewe korrelasie tussen LPC-tellings en prestasie van groepe binne 'n lang tydspan (p<,01) is gevind. Die resultate van die Engelse taak dui dieselfde tendens aan, maar 'n bevredigende beduidendheidspeil kon nie gevind word nie (p<,10). Op grond van die bevindings soos aangedui in Tabel 1, is die 30 groepleiers verder verdeel in 'n hoë-LPC groep en ‘n lae-LPC groep deur die mediaan LPC-telling as afsnypunt te gebruik. Nadat hierdie verdeling deurgevoer is, is die drie take afsonderlik geneem en vir elke taak is die volgende bepaal: (a) Die korrelasie tussen hoe LPC-tellings en prestasie binne kort tydspan en die korrelasie tussen hoe LPC-tellings en prestasie binne lang tydspan. (b) Die korrelasie tussenlae LPC-tellings en prestasie binne kort tydspan en die korrelasie tussen lae LPC-tellings en prestasie binne lang tydspan. 1 Suid-Afrikaanse Groep-Verstandtoets 2 Army General Classification Test 3 O’Conner Wiggly Blocks 6 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Resultate van hierdie verdere verwerking word saamgevat in Tabelle 2, 3 en 4. Resultate van hierdie verdere verwerking word saamgevat in Tabelle 2, 3 en 4. Die belangrikste bevindings van hierdie ontleding is soos volg: (a) Daar is 'n beduidende positiewe korrelasie tussen hoë LPC-tellings en prestasie van groepe binne 'n kort tydspan in geval van die Afrikaanse taak (p<,01); die Engelse taak (p<,001) en die Monteertaak (p<,01). (b) Daar is 'n beduidende negatiewe korrelasie tussen lae LPC-tellings en prestasie van groepe binne 'n 1ang tydspan in geval van die Afrikaanse taak (p<,05) en die Engelse taak (p<,001). Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 TABEL 2 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS EN PRESTASIE IN 'N AFRIKAANSE TAAK BINNE (A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS EN PRESTASIE IN 'N AFRIKAANSE TAAK BINNE (A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN r Tussen LPC en Prestasie LPC van Leier n Binne Kort Tydspan ( X 5) n Binne Lang Tydspan ( X 15) Hoë-LPC ( X =64,15) 15 ,65*** 15 ,16 Lae-LPC ( X =38,47) 15 ,31 15 -,56** **p<,05 ***p<,01 TABEL 3 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS EN PRESTASIE IN 'N ENGELSE TAAK BINNE (A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN r Tussen LPC en Prestasie LPC van Leier n Binne Kort Tydspan ( X 5) n Binne Lang Tydspan ( X 15) Hoë-LPC ( X =64,15) 15 ,71*** 15 -,13 Lae-LPC ( X =38,47) 15 ,43* 15 -,16 *p<,05 ***p<,001 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 7 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) TABEL 4 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS EN PRESTASIE IN 'N MONTEERTAAK BINNE (A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN r Tussen LPC en Prestasie LPC van Leier n Binne Kort Tydspan ( X 5) n Binne Lang Tydspan ( X 15) Hoë-LPC ( X =64,15) 15 ,71*** 15 -,13 Lae-LPC ( X =38,47) 15 ,43* 15 -,16 *p<,10 ***p<,01 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) TABEL 4 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS EN PRESTASIE IN 'N MONTEERTAAK BINNE (A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN r Tussen LPC en Prestasie LPC van Leier n Binne Kort Tydspan ( X 5) n Binne Lang Tydspan ( X 15) Hoë-LPC ( X =64,15) 15 ,71*** 15 -,13 Lae-LPC ( X =38,47) 15 ,43* 15 -,16 *p<,10 ***p<,01 Die tweede hipotese kan dus aanvaar word op grond van bevindings in (a) en (b). (c) Resultate van hierdie studie bied 'n ondersteuning vir die werk van Fiedler (1967) deurdat bevestig is dat leierskapstyl ook verband hou met groepsprestasie. Leierskapstyl is egter nie die enigste faktor wat groepsprestasie bepaal nie en in hierdie studie is die invloed van tydspan (Jaques, 1964) in verband gebring met leierskapstyl en groepsprestasie en is daar gevind dat tydspan ‘n verdere faktor in bestuursdoeltreffendheid is. Bestuurstyl moet in verband gebring word met die tydspan waarbinne die leier en sy groep hulle bevind. Ten einde ‘n hoë mate van doeltreffendheid te bereik, moet ‘n leier sensitief wees vir beide sy oorwegende leierskapstyl en die tydspan waarbinne hy funksioneer. Daar is ook aandag gegee aan die verband tussen LPC-tellings en sekere ander beoordelings wat deur die leier gedoen is. Resultate word saamgevat in Tabel 5. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 8 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. TABEL 4 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS EN PRESTASIE IN 'N MONTEERTAAK BINNE (A) KORT EN (B) LANG TYDSPAN Augustyn) TABEL 5 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLING VAN LEIERS EN HUL BEOORDELING VAN ATMOSFEER SELFBEOORDELING, LOQ EN LBQ BINNE GROEPE *p<,10 **p<,05 ***p<,01 LOQ = Leadership Opinion Questionnaire LBQ = Leader Behavior Questionnaire r Tussen LPC en Beoordeling deur Leier Beoordeling deur Leier Leiers met Hoë-LPC Tellings (n=15) Leiers met Lae- LPC Tellings (n=15) Alle LPC Tellings (n=30) ATMOSFEER Kort Tydspan ( 5 X ) Lang Tydspan ( 15 X ) -,28 ,29 -,38 -,01 -,27 ,30 LOQ “Consideration” (C) “Structure” (S) ,51* -,20 ,27 -,75*** ,45** -,47*** LBQ -,30 ,25 ,15 SELFBEOORDELING ,05 ,27 ,31 TABEL 5 KORRELASIE TUSSEN LPC-TELLING VAN LEIERS EN HUL BEOORDELING VAN ATMOSFEER SELFBEOORDELING, LOQ EN LBQ BINNE GROEPE *p<,10 **p<,05 ***p<,01 LOQ = Leadership Opinion Questionnaire LBQ = Leader Behavior Questionnaire r Tussen LPC en Beoordeling deur Leier Beoordeling deur Leier Leiers met Hoë-LPC Tellings (n=15) Leiers met Lae- LPC Tellings (n=15) Alle LPC Tellings (n=30) ATMOSFEER Kort Tydspan ( 5 X ) Lang Tydspan ( 15 X ) -,28 ,29 -,38 -,01 -,27 ,30 LOQ “Consideration” (C) “Structure” (S) ,51* -,20 ,27 -,75*** ,45** -,47*** LBQ -,30 ,25 ,15 SELFBEOORDELING ,05 ,27 ,31 LPC-tel1ings toon 'n beduidende positiewe korrelasie met "consideration"-tellings (p<,05) en 'n beduidende negatiewe korrelasie met "structure"-tellings (p<,01)wanneer die korrelasie tussen totale LPC-tellings en die leier se beoordeling op die LOQ bereken word. In geval van leiers met lae LPC-tellings is daar 'n beduidende negatiewe korrelasie tussen LPC- tellings en "structure"-tellings (p<,01). Hierdie resultaat dui aan dat daar 'n verband bestaan tussen LPC-tellings en tellings behaal op die LOQ. Beide vraelyste sal dus die mate van verhoudingsoriëntasie of taakoriëntasie by 'n leier gedeeltelik kan identifiseer. Dit sou tegnies moontlik wees om enigeen van hierdie twee vraelyste te gebruik ten einde leierskapstyl te meet en die resultaat kan gebruik word om 'n beter aanpassing tussen basiese leierskapstyl en die situasie te verkry. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 Kontrolegroep Die hipotese van die eksperimentele studie is ook binne die kontrolestudie getoets en die statistiese verwerkings het basies dieselfde vorm aangeneem as in geval van die eksperi- mentele studie. Resultate van die kontrolestudie word saamgevat in Tabel 6. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 9 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Binne die kort tydspan is daar 'n beduidende positiewe korrelasie (p<,01) tussen LPC- tellings van leiers en prestasie van die groep. Binne die lang tydspan is daar 'n beduidende negatiewe korrelasie tussen LPC-tellings van leiers en prestasie van die groep (p<,01). Hierdie resultaat dui daarop dat daar 'n verband bestaan tussen leierskapstyl, tydspan en prestasie. Groepe binne die kort tydspan is geneig om beter te presteer onder hoë-LPC leiers, terwyl groepe binne die lang tydspan geneig is om beter te presteer onder lae-LPC leiers. TABEL 6 RANGORDEKORRELASIE TUSSEN LPC-TELLINGS VAN LEIERS EN PRESTASIE BINNE (A) KORT TYDSPAN EN (B) LANG TYDSPAN Tydspan n ρ Tussen LPC en Prestasie Groepe binne Kort Tydspan (1 Dag – 1 Week) 15 ,71*** Groepe binne Lang Tydspan (1 – 2 jaar) 15 -,65*** ***p<,01 Hierdie bevindings is volkome in ooreenstemming met die resultate van die eksperimentele studie en die hipotese dat groepsprestasie deur beide leierskapstyl en tydspan beïnvloed word, moet aanvaar word. Die korrelasies wat in die eksperimentele studie en die kontrolestudie verkry is, dui daarop dat leierskapstyl en tydspan wel nie die enigste determinante van groepsdoeltreffendheid is nie, maar dui wel aan dat beide 'n invloed uitoefen op groepsprestasie. Geen verdere ontleding van leierskapstyl is gedoen nie aangesien 'n onderverdeling van LPC-tellings die groepe te klein sou maak om enige beduidende resultate te verkry. 'n Ontleding van ander data wat deur leiers verskaf is, het geen beduidende resultate gelewer nie. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 GEVOLGTREKKINGS Die resultate van hierdie studie toon aan dat beide leierskapstyl en tydspan 'n invloed uitoefen op groepsprestasie. Groepe binne die kort tydspan lewer beter prestasies indien hulle onder beheer van hoë-LPC leiers is en groepe binne die lang tydspan lewer beter prestasies indien hulle onder beheer van lae-LPC leiers is. Ten einde doeltreffendheid te bereik, vereis 10 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) kort tydspan situasies 'n leier wat oorwegend verhoudingsgeoriënteerd is, terwyl lang tydspan situasies leiers vereis wat oorwegend taakgeoriënteerd is. Studies ten opsigte van bestuursdoeltreffendheid probeer die toestande aandui wat aanleiding gee tot doeltreffendheid of tot ondoeltreffendheid. Blake en Mouton (1964) sien ondoeltreffendheid as 1,1 op die bestuursrooster (minimum verhoudingsoriëntasie en minimum taakoriëntasie) en doeltreffendheid as 9,9 op die bestuursrooster (optimum verhoudingsoriëntasie en optimum taakoriëntasie); Rensis Likert (1961) definieer ondoeltreffendheid deur middel van Sisteem 1 en doeltreffendheid op grond van Sisteem 4, terwyl Douglas McGregor (1960) ondoeltreffendheid sien in terme van Teorie X en doeltreffendheid in terme van 'n integrasie van Teorie X en Teorie Y. Hierdie studie beklemtoon die belangrikheid van die situasie en sien bestuursdoeltreffendheid as 'n funksie van die aanpassing van basiese leierskapstyl by die betrokke situasie. 'n Leier is geneig om meer doeltreffend te wees wanneer hy in staat is om sy bestuurstyl aan te pas by die vereistes van die betrokke situasie. Binne die kort tydspan is daar inherent aan die situasie reeds 'n mate van taakoriëntasie en die leier moet meer verhoudingsgeoriënteerd optree ten einde 'n beter integrasie tussen verhoudingsoriëntasie en taakoriëntasie te bewerkstellig. Binne die lang tydspan is daar inherent aan die situasie reeds 'n mate van verhoudingsoriëntasie en die leier moet meer taakgeoriënteerd optree ten einde doeltreffend te wees. Die doelstelling van hierdie ondersoek was om voort te bou op basiese navorsing wat reeds gedoen is ten opsigte van die invloed van bestuurstyl op groepsdoeltreffendheid. Resul- tate van die eksperimentele studie en resultate van die kontrolestudie toon aan dat leierskapstyl beslis nie die enigste bepalende faktor in groepsdoeltreffendheid is nie. Die invloed van ander faktore soos byvoorbeeld tydspan mag nie onderskat word nie en vereis besondere aandag in verdere navorsingsprojekte. Indien bestuursdoeltreffendheid bepaal word deur beide leierskapstyl en die situasie waarbinne die bestuurder funksioneer (soos in hierdie en ander studies gevind is) kan dit drastiese gevolge inhou vir bestuursontwikkeling. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 GEVOLGTREKKINGS Navorsing ten opsigte van die invloed van bestuursontwikkeling en bestuursondervinding op organisatoriese doeltreffendheid word gekenmerk deur 'n onvermoë om aan te toon dat bestuursontwikkeling 'n beduidende verhoging in organisatoriese 11 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) doeltreffendheid meebring. (Vergelyk in hierdie verband Campbell, Dunnette, Lawler en Weick (1970); Fiedler (1972); House (1967); Odiorne (1964)). Een interpretasie van hierdie teleurstellende navorsingsresultate is dat opleidingsprogramme op onvoldoende leierskapsteorieë baseer is. Gesien in die lig van groot bedrae wat jaarliks aangewend word vir bestuursontwikkeling en toesighoudende opleiding, is hierdie probleem van groot praktiese sowel as teoretiese waarde. Dit is moontlik dat hierdie probleem nie veroorsaak word deur onvoldoende bestuursontwikkeling en toesighoudende opleiding nie, maar wel deurdat verkeerdelik gesoek word na 'n direkte verband tussen vaardigheid in menslike verhoudinge en organisatoriese doeltreffendheid. Leierskapsopleiding en leierskapsontwikkeling moet beskou word as metodes om die situasie vir die bestuurder meer gunstig te maak. Bestuursontwikkeling sal derhalwe aangepas moet word by beide die leierskapstyl van die bestuurder sowel as by die situasie waarbinne hy funksioneer. Positiewe navorsingsresultate in hierdie verband is reeds aangetoon deur Fiedler (1972) en Csoka (1971). 'n Bestuurder word sonder twyfel gemeet aan die sukses wat hy behaal in sy bestuursomgewing. Is die basiese swakheid van bestuursprogramme nie dat ondanks 'n verhoogde bestuursvaardigheid by die individu, uit die oog verloor word dat hy moet teruggaan na 'n omgewing waar hy gemeet word aan vaste standaarde en norme wat deur daardie omgewing vasgelê is nie? George Odiorne het waarskynlik 'n baie korrekte prognose gemaak toe hy die volgende gesê het: "Some suggestive signs exist that the manager of the future will be different…… He will be more of a Manager of Situations." (Reddin, 1971, p.60) Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 OPSOMMING In 'n gekontroleerde laboratorium- en kontrolestudie is die verband tussen leierskapstyl en bestuursdoeltreffendheid onder verskillende tydspantoestande bepaal. Resultate toon aan dat beide leierskapstyl en tydspan 'n invloed uitoefen op bestuursdoeltreffendheid. Doeltreffendheid kan beskou word as 'n funksie van die aanpassing van basiese leierskapstyl by die betrokke situasie. Die gevolge wat hierdie bevindings vir verdere navorsing en bestuurs- ontwikkeling mag inhou, word bespreek. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 12 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn) VERWYSINGS VERWYSINGS Argyris, C. Personality and Organization. New York: Harper, 1967. Argyris, C. Personality and Organization. New York: Harper, 1967. Bass, B.M. Leadership, Psychology and Organizational Behavior. New York: Harper, 1960. Bass, B.M. Leadership, Psychology and Organizational Behavior. New York: Harper, 1960. lake, R.R. & Mouton, J.E. The Managerial Grid. Houston: Houston Gulf, 1964. Blake, R.R. & Mouton, J.E. The Managerial Grid. Houston: Houston Gulf, 1964. Campbell, J.P., Dunnette, M.D., Lawler, E.E. & Weick, K.E. Managerial Behavior, Performance and Effectiveness. New York: McGraw-Hill, 1970. Csoka, L. The Effect of Leadership Experience and Training in Structured Military Tasks - A Test of the Contingency Model. University of Washington, Seattle. Technical Report 71-72, July 1971. p y Fiedler, F.E. Style or circumstance: The leadership enigma. Psychology Today, 1969, 10, 39-43. Fiedler, F.E. A Theory of Leadership Effectiveness. New York: McGraw-Hill, Fiedler, F.E. Leadership Experience and Leadership Training - Some New Answers to an Old Problem. University of Washington, Seattle. Technical Report 72- 73, April 1972. Fleishman, E.A. Leadership Opinion Questionnaire. Chicago: Science Research Associates, 1960. Gibb, C.A. Handbook of Social Psychology. Cambridge: Cambridge University Press, 1954. House, R.J. T-group education and leadership effectiveness: A review of the empiric literature and a critical evaluation. Personnel Psychology, 1967, 20, 1-32. Jaques, E. Time-span Handbook. London: Heineman, 1964. Likert, R. New Patterns of Management. New York: McGraw-Hill, 1961. Likert, R. The Human Organization: Its Management and Value. New York: McGraw-Hill, 1967. Mann, R.D. Psychological Bulletin, 1959, 56, 241-270. McGregor, D. The Human Side of Enterprise. New York: McGraw-Hill, 1960. Odiorne, G.S. The need for an economic approach to training. Journal of the American Society of Training Directors, 1964, 18, 3-12. Osgood. C. E. The nature and measurement of meaning. Psychological Bulletin, 1952, 49, 251-262. Osgood. C. E. The nature and measurement of meaning. Psychological Bulletin, 1952, 49, 251-262. People and Profits, 1973, 1(3). People and Profits, 1973, 1(3). Reddin, W.J. Managerial Effectiveness. New York: McGraw-Hill, 1970. Stogdill, R.M. Personal factors associated with leadership: A survey of the literature. Journal of Applied Psychology, 1948, 25, 35-71. Stogdill, R.M. & Coons, A.E. Leader Behavior: Its Description and Measurement, Columbus: Ohio State University, 1957. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1975 1.1 13 Bestuurstalent, Leierskapstyl en Tydspan (J.C.D. Augustyn)

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/266/263

Afrikaans

SUMMARY A questionnaire survey has been conducted to determine the opinion of lecturers on the syllabi in Industrial Psychology. Completed questionnaires have been returned by 36 Industrial psychology lecturers at 14 South African universities. Information has been obtained regarding what subject matter should be included in the syllabi, in what order, and in what proportion. The answers have been analyzed and the results, which follow, have been conveyed to the participating universi- ties, for perusal and application as they see fit. A concise overview of the nature, scope and aims of the subject is included. 'n Leerplan kan gesien word as 'n soort padkaart vir die dosent, student en ander belanghebbendes, wat die pad aandui na die bestemming. Vanselfsprekend moet eers duidelikheid verkry word oor die bestemming of doelwit wat gestel word. Daarna kan besluit word oor die bestemming of doelwit wat gestel word. Daarna kan besluit word langs watter weg, en op watter wyse, daardie bestemming op die mees effektiewe wyse bereik kan word. Daar word nie altyd duidelik onderskei tussen leerplan en leergang nie. Onder leerplan of sillabus word hier verstaan die inhoud en leerervaringe van die besondere vak wat aangebied word: wat dit alles insluit, in watter volgorde en hoeveel van elke deel. Dit is iets anders as leergang of kurrikulum wat betrekking het op die kombinasie van vakke in 'n kursus waarin verskeie vakke betrek word, om studente vir 'n bepaalde beroep of professie voor te berei. Albei is belangrik. Met die leergang word daar bv. aan die student leiding gegee in verband met wat hy nodig het, en ook aan die dosent oor waarby hy moet inskakel om sy vak sinvol aan te bied. Hierdie artikel gaan egter oor leerplanne vir Bedryfsielkunde. VERSKILLE IN LEERPLANNE Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 VERSKILLE IN LEERPLANNE Universiteite wat outonome liggame is, kan self oor die inhoud van hul leerplanne besluit. By die spontane ontwikkeling van leerplanne, waar geen sentrale gesag dit beheer nie, kan verskeie faktore dit beïnvloed, insluitende: − die betrokke universiteit se beleid. − die persoonlike belangstellings van departementshoofde − die spesialisasierigtings van dosente − die handboeke wat gebruik word − die vermoëns en behoeftes van studente − die verwagtings van ouers en werkgewers − professionele voorskrifte en − ander vakke wat daarmee saam aangebied word. So kan daar groot variasie ontstaan tussen universiteite, en probleme by: − die oorskakeling van studente na ander universiteite − die voorsiening van handboeke − die erkenning van kursusse deur professies en werkgewers − die wetenskaplike status van die vak. In die bedryfsielkunde word hierdie probleme vererger In die bedryfsielkunde word hierdie probleme vererger − omdat dit 'n jong wetenskap is wat pas aan die begin van die huidige eeu ontstaan het en − omdat dit nie 'n vak is waarmee daar reeds op skool met 'n onderbou begin word nie. Die gedagte is nie om algemene eenvormigheid te bepleit, of die outonomie van universiteite en gesag van departementshoofde te ondermyn nie. Geleentheid vir spesialisasie waarmee bepaalde inrigtings 'n eie identiteit verwerf waarvoor hulle bekend raak, is bevorderlik vir die ontwikkeling van 'n wetenskap. Die verskille moet egter nie daaraan te wyte wees dat mense nie weet wat dit moet wees en wat ander doen nie. Hulle moet weet wat die normale inhoud van die vak is, en as hulle dit verkies, doelbewus daarvan afwyk omdat hulle goeie rede het om dit te doen. Daarom dink ek, kan daar met vrug hier te lande koppe bymekaar gesit word oor wat ons onder die Bedryfsielkunde verstaan en wat in sy leerplanne ingesluit moet word, en dan besluit word waar ons daarvan wil afwyk. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 2 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Daar is sekere basiese oorwegings wat nie uit die oog verloor moet word by leerplan- ontwikkeling nie. Nicholls en Nicholls (1972, p.51-55) sê voordat inhoud in 'n kursus inge- sluit word, moet dit die kriteria van geldigheid, beduidendheid, belangstelling en leerbaarheid bevredig. VERSKILLE IN LEERPLANNE Ek dink oorwegings waaraan voldoen moet word, is: − dat wat ingesluit word geldig en toepaslik moet wees − dat dit die hele terrein moet dek − dat die verskillende fasette van die vak op ‘n ewerigtige wyse verteenwoordig moet word − dat dit op beduidende oorgmerke gerig moet word − dat die omvang realisties moet wees wat die vermoë van studente en die beskikbare tyd betref en − dat 'n sekere mate van buigsaamheid toegelaat moet word om vir aanpassing by omstandighede voorsiening te maak. Om aan hierdie oorwegings te voldoen moet duidelikheid verkry word oor die aard en omvang en doelstellings van die vak. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 WAT IS BEDRYFSIELKUNDE? Eenvoudig gestel, kan die Bedryfsielkunde gedefinieer word as die Sielkunde, en miskien ook elemente van ander gedragswetenskappe, toegepas in die bedryfsituasie. "Bedryf" word hier verstaan in die breër sin van die woord, om alle soorte organisasies in te sluit waar mense betrokke is as werkers, bestuurders en/of verbruikers. Dit is dus die wetenskap van die mens en sy gedrag, toegepas in enige organisasie. Die Bedryfsielkunde is dus 'n toegepaste wetenskap, maar nie om daardie rede minder van 'n wetenskap nie. Dit bestaan ook uit 'n voorraad wetenskaplike kennis en tegnieke, wat op 'n sistematiese wyse, met gebruikmaking van wetenskaplike metodes opgebou is en steeds verder uitgebou word. Omdat dit verder gaan as net kennis ter wille van die kennis, en ook die toepassing van daardie kennis in bepaalde situasies behels, vind dit meer direkte aansluiting by bepaalde beroepe en professies as die algemene Sielkunde. Die Bedryfsielkunde kan beskou word as 'n dogterwetenskap van die algemene Sielkunde, maar is nie dieselfde nie. Dit het aan die begin van die huidige eeu reeds ontstaan, en sedertdien as 'n afsonderlike vakwetenskap met 'n eie identiteit en eie stamboom van 3 3 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) verskeie spesialisasierigtings ontwikkel. Hugo Münsterberg wat beskou word as die vader van die Bedryfsielkunde, se eerste handboek, getitel "Psychology and Industrial Efficiency", het reeds in 1913 verskyn. Intussen het die Bedryfsielkunde in die meeste Suid-Afrikaanse universiteite reeds sy beslag gekry as 'n selfstandige vak, los van die algemene Sielkunde, meestal in heeltemal afsonderlike fakulteite. Enersyds beperk die Bedryfsielkunde sy studieveld tot 'n besondere, hoewel baie breë, situasie, maar andersyds gaan hy verder as die algemene Sielkunde met die klem wat hy laat val op toepassing in die praktyk. Dit toets ook nie net die toepassing van bestaande kennis en tegnieke in die bedryfsituasie uit nie, maar ontwikkel ook sy eie. Omdat menslike gedrag die resultaat van 'n wisselwerking tussen die mens en die situasie waarin hy verkeer, is, en nie los van daardie situasie verstaan, voorspel en beheer kan word nie, moet die Bedryfsielkunde ook 'n deeglike studie maak van die bedryfsituasie en die veranderlikes wat 'n rol daarin speel. Dit is nog 'n belangrike verskil tussen die Bedryfsielkunde en Sielkunde. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 WAT IS BEDRYFSIELKUNDE? As toegepaste gedragswetenskap kan die Bedryfsielkunde verskeie professies en beroepe bedien, soos die Bedryfsielkunde self wat reeds hier te lande as professie erken word, maar ook ander soos − die bestuurs-, verkoops- en personeelpraktyke − industriële en openbare verhoudinge − organisatoriese- en verbruikersielkunde − ergonomika en psigometrika. Die Bedryfsielkunde is dus 'n wetenskap sowel as 'n professie. Dit sluit in navorsing om wetenskaplike kennis uit te brei sowel as die toepassing van wetenskaplike kennis in praktiese situasies. Dit dek 'n wye terrein van menslike gedrag in alle soorte organisasies. McCormick en Tiffin (1975, p.8) se die doel daarvan is "to provide the basis for minimizing some of the human problems that arise in industry". Die modus operandi van die Bedryfsielkunde, sê hulle, behels vier fases nl.: − die identifisering van probleme − die gebruik van verskeie metodes van gegewensinsameling en ontleding − die bevindinge uit die metodes en ontledings en − die toepassing daarvan. − die toepassing daarvan. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 4 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) DIE OMVANG VAN DIE VAK DIE OMVANG VAN DIE VAK McCormick en Tiffin (1975, p.19) deel hul boek, afgesien van die inleiding, in wat hulle beskou as die "major 'content' areas of industrial psychology" nl.: − "Personnel selection and appraisal − The social and organizational context of work − The job and work situation − Human error and accidents − Psychological aspects of consumer behavior" Gilmer (1966, p.11) sê Bedryfsielkunde is gemoeid met vier verhoudinge van die mens in die bedryf nl.: Persoon tot persoon (Verkoopsman) Persoon tot groep (Toesighouer) Persoon tot voorwerp (Masjienoperateur) en Persoon tot homself (Begrip van eie vermoëns en begeertes). Onder die ontwikkelingsgeskiedenis van die Bedryfsielkunde sê Gilmer (1966, p.15) dat dit begin het met − probleme in advertensies en verkope, uitgebrei het na − personeelkeuring, opleiding en beroepsleiding met byvoeging teen 1925 van − Sosiale bedryfsielkunde teen 1945 − Ingenieursielkunde en in die vroeë sestigerjare − Organisatoriese sielkunde Korman (1971, p.12) laat die klem val op wat hy noem: − Personeelsielkunde en − Organisatoriese sielkunde Twee ander spesialisasierigtings − die Ingenieursielkunde en − Verbruikersielkunde Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 5 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) sê hy (p.13) "have become increasingly split off from the major trends and movements of the field, so much so in fact that they have now formed their own divisions in the American Psychological Association". Ek dink egter nie dat te veel versplintering in belang van die vak en die gemeenskap kan wees nie. Dit is byvoorbeeld onwaarskynlik dat spesiale departemente daarvoor aan Suid-Afrikaanse universiteite gestig sal word. Daarom meen ek dat, ofskoon hulle as afsonderlike spesialisasierigtings beskou moet word, die ergonomika en ver- bruikersielkunde as integrale dele van die Bedryfsielkunde behoue moet bly. Organisatoriese sielkunde het eintlik uitgekristalliseer uit die sosiale bedryfsielkunde. McCormick en Tiffin (1975, p.6) sê .... "interest in the social aspects of human work has led logically to the crystallization of what is now referred to as organizational psychology". Dit is dus nie nodig om vir die twee as afsonderlike rigtings voorsiening te maak nie, maar die een wat wel ingesluit word moet die hele terrein dek om ook die ander in te sluit. Dit mag nodig wees om spesiale voorsiening te maak vir die aanbieding van sielkundige meting, navorsing en statistiek. Statistiek kan natuurlik ook as 'n afsonderlike vak, wat deur 'n ander departement aangebied word, verpligtend gemaak word vir bedryfsielkunde- studente. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 DOEL MET AANBIEDING Soos aan die begin gesê, moet daar duidelikheid verkry word oor die bestemming voordat 'n padkaart gekies, of roete beplan kan word. Wat stel ons ons ten doel met die Bedryfsielkunde; wat wil ons bereik met die aanbieding daarvan? Ongelukkig is daar nie veel oor hierdie saak in die literatuur te vinde nie. 'n Mens sou seker kon sê dat die algemene doel met die aanbieding van enige vak is om die maksimum waarde te hê vir die vak self, die studente, die gemeenskap en die universiteit. Om waarde vir die vak te hê, moet dit die voortbestaan en ontwikkeling van die vak bevorder; om waarde vir die student te hê moet dit kan help om sy behoeftes en verwagtings te bevredig; om waarde vir die gemeenskap te hê, moet dit bydra tot die produktiwiteit in werksbevrediging en lewenskwaliteit van sy mense; om waarde vir die universiteit te hê, moet dit bydra tot sy voortbestaan en groei en status as akademiese inrigting. Die bereiking van hierdie doelstelling sou gemeet kon word aan dinge soos die getal en gehalte van publikasies in die vak, die mate waarin studente toepaslike en bevredigende werk kry, die aanvraag vir studente uit die gemeenskap, en die toeloop van studente na die vak. Daar kan gevra word of ons die Bedryfsielkunde as vakwetenskap of professie, of albei wil aanbied. Om die vak volwaardig aan te bied, ten volle tot sy reg te laat kom, en die maksimum waarde vir die student en die gemeenskap te laat toekom, moet albei seker aandag geniet. Omdat die Bedryfsielkunde as vakwetenskap in verskeie professies en beroepe toegepas kan word, lyk dit egter nie of daar in die gewone akademiese universiteits- departemente te veel klem op bepaalde professies gelê moet word nie, in elk geval nie as dit ten koste van ander toepassingsrigtings sal geskied nie. Vir besondere professionele opleiding kan daar langs ander weë soos internskappe en professionele skole ook voorsiening gemaak word. Vir die fundamentele wetenskaplike opleiding, wat ook vir die professionele man noodsaaklik is, is die universiteit egter die beste toegerus en moet hy volle verantwoorde- likheid aanvaar. Omdat die Bedryfsielkunde 'n toegepaste wetenskap is, het die universiteit egter meer verantwoordelikheid vir praktiese opleiding as in die geval van suiwer akademiese vakke, en moet hy meer aandag daaraan gee. DIE OMVANG VAN DIE VAK Selfs dan moet egter spesiale aandag gegee word aan die besondere toepassings daarvan in die Bedryfsielkunde. Sielkundige meting en navorsing kan natuurlik ook as deel van die ander rigtings aangebied word. Dit lyk egter of daar met vrug oorweging geskenk kan word aan die aanbieding van hierdie meer kwantitatiewe rigtings nl. psigometrika, navorsing en statistiek, as 'n afsonderlike terrein. Samevattend wil dit dus voorkom of die studieveld van die Bedryfsielkunde in die volgende terreine ingedeel sou kon word: − Inleiding tot die algemene Bedryfsielkunde − Personeelsielkunde − Personeelsielkunde − Verbruiker- en verkoopsielkunde − Ergonomika of ingenieursielkunde − Organisatoriese of sosiale bedryfsielkunde − Sielkundige meting, navorsing en statistiek. Verdere vrae is watter deel van die leerplan elkeen moet beslaan en waar dit ingepas moet word. Hierdie vrae sowel as die indeling word in 'n latere afdeling behandel. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 6 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 DIE OPINIES VAN DOSENTE Om te bepaal wat in die leerplan ingesluit moet word, hoeveel daarvan, en op watter stadium is 'n vraelys opgestel en aan alle universiteite gestuur vir beantwoording. DOEL MET AANBIEDING Dit is seker logies dat by die beplanning van leerplanne en aanbieding van kursusse daar gepoog sal word om die vak so 'n wye en diepgaande trefkrag as moontlik te gee. In die geval van die Bedryfsielkunde het ons te doen met 'n studie en toepassing van die vak op alle menslike aspekte van die werk en bedryfsituasie. Ons wil die student toerus met die kennis en 7 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) vaardighede en gesindhede wat hom in staat sal stel om die mens en sy gedrag beter te verstaan, te voorspel en te beheer. Ons wil die begrippe, beginsels en tegnieke van die vak by hom tuisbring sodat hy dit effektief kan toepas. Ons wil die grondslae lê waarop hy in verskillende spesialisasierigtings kan ontwikkel. Hoewel ons dus in ons opleiding graag sal help met die professionele afronding van ons studente sodat hulle bv. kan registreer as sielkundiges en bedryfsielkundiges moet daar gewaak word dat dit nie geskied ten koste van die aanbieding van die vak as vakwetenskap wat ook in ander beroepe en professies waardevol aangewend kan word nie. * Die vraelys kan van die outeur verkry word. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Die vraelys Die vraelys gee 'n indeling van die belangrikste terreine van die Bedryfsielkunde, met onder elk 'n aantal subafdelings wat daardie terrein verder omskryf, en ruimte vir inskrywing van verdere terreine en subafdelings. In twee kolomme, naas die indeling moes respondente aandui: − hoeveel semesters aan elke terrein bestee moet word; en − in watter semesters dit aangebied moet word. In 'n verdere afdeling moes hulle standpunte oor die inhoud van die honneurskursusse aangedui word. Ruimte is ook gelaat vir verdere suggesties.* In 'n verdere afdeling moes hulle standpunte oor die inhoud van die honneurskursusse aangedui word. Ruimte is ook gelaat vir verdere suggesties.* 'n Aantal vraelyste is onder dekking van 'n brief aan die departementshoofde van bedryfsielkunde of sielkunde aan al die universiteite in Suid-Afrika gestuur. Hulle is versoek om dit by personeel wat met bedryfsielkunde gemoeid is, of daarin belangstel, te versprei vir voltooiing en terugsending. 'n Kort verslag sou aan elke universiteit wat saamwerk terug- gevoer word vir oorweging en optrede na goeddunke. 8 8 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Die monster Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Die monster Ses-en-dertig voltooide vraelyste is vanaf 14 universiteite terugontvang. Agt-en-twintig persone het hierdie vraelyste in Afrikaans en agt in Engels beantwoord. Nege-en-twintig is aan bedryfsielkunde-departemente verbonde, en sewe aan bedryfsielkunde-afdelings van sielkunde-departemente. Hulle kwalifikasies was soos volg versprei: Hulle kwalifikasies was soos volg versprei: Bedryfsielkunde Sielkunde Onbekend D-graad 8 13 - M-graad 9 - - Hons.-graad 4 1 - Onbekend - - 1 TOTAAL 21 14 1 Vier-en-twintig is reeds as sielkundiges geregistreer, 23 in die kategorie bedryfsiel- kunde en 8 in ander kategorieë (met insluiting van meervoudige registrasies). Die mees algemene spesialisasie-rigtings is die volgende: Personeelsielkunde (-bestuur) 12 Organisasiesielkunde 8 Verbruikersielkunde 7 Sosialebedryfsielkunde (insluitend Groepsdinamika) 6 Psigometrika 5 Ergonomika 4 13 Ander (elk minder as 4) 25 12 Daar word verwag dat hierdie persone 'n redelike verteenwoordigende aanduiding kan gee van dosente se opvattings oor Bedryfsielkunde leerplanne. Die getabelleerde resultate word in die volgende tabelle weergegee: 9 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 9 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Resultate ten opsigte van voorgraadse kursusse Resultate ten opsigte van voorgraadse kursusse SAMESTELLING VAN VOORGRAADSE KURSUSSE (i) Hoeveel Semesters? - ¼ - ½ -1 -1 ½ -2 ? X Modus Inleiding tot algemene Sielkunde 0 2 22 7 5 - 1,18 - Inleiding tot Bedryfsielkunde 1 8 26 - - 1 0,86 - Personeelsielkunde 0 8 21 3 2 2 0,95 1 Ingenieursielkunde 10 19 5 - - 2 0,46 ½ Sielkundige meting 6 19 9 - - 2 0,54 ½ Verbruiker- en verkoopsielkunde 2 18 12 - - 2 0,62 ½ Sosiale bedryfsielkunde 2 7 26 1 - - 0,79 1 Navorsing en statistiek 5 12 15 1 - 3 0,65 1 Ander: Beroepsielkunde 2 4 1 - - 2 0,50 ½ Bedryfspatologie 2 4 - - - 3 0,41 ½ (ii) Watter Semester ?* 1 2 3 4 5 6 ? Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Die monster Modus Inleiding tot algemene Sielkunde 24 11 1 1 - 1 2 1 Inleiding tot Bedryfsielkunde 4 26 5 1 1 1 3 2 Personeelsielkunde - 1 21 12 12 6 3 3 Ingenieursielkunde 1 2 5 12 6 6 5 4 Sielkundige meting 3 2 16 12 7 4 4 3 Verbruiker- en verkoopsielkunde - - 3 8 13 13 3 5 Sosiale bedryfsielkunde - - 11 9 13 17 2 6 Navorsing en statistiek 1 3 5 11 13 15 6 6 Ander: Beroepsielkunde - - 7 2 5 - 1 3 Bedryfspatologie - - 2 2 2 3 3 6 * Hierdie getalle tel nie op tot 36 nie omdat voorgestel is dat sommige afdelings in meer as een semester aangebied word. Uit hierdie tabelle kan onder meer die volgende afgelei word: SAMESTELLING VAN VOORGRAADSE KURSUSSE (i) Hoeveel Semesters? - ¼ - ½ -1 -1 ½ -2 ? X Modus Inleiding tot algemene Sielkunde 0 2 22 7 5 - 1,18 - Inleiding tot Bedryfsielkunde 1 8 26 - - 1 0,86 - Personeelsielkunde 0 8 21 3 2 2 0,95 1 Ingenieursielkunde 10 19 5 - - 2 0,46 ½ Sielkundige meting 6 19 9 - - 2 0,54 ½ Verbruiker- en verkoopsielkunde 2 18 12 - - 2 0,62 ½ Sosiale bedryfsielkunde 2 7 26 1 - - 0,79 1 Navorsing en statistiek 5 12 15 1 - 3 0,65 1 Ander: Beroepsielkunde 2 4 1 - - 2 0,50 ½ Bedryfspatologie 2 4 - - - 3 0,41 ½ (ii) Watter Semester ?* 1 2 3 4 5 6 ? Modus Inleiding tot algemene Sielkunde 24 11 1 1 - 1 2 1 Inleiding tot Bedryfsielkunde 4 26 5 1 1 1 3 2 Personeelsielkunde - 1 21 12 12 6 3 3 Ingenieursielkunde 1 2 5 12 6 6 5 4 Sielkundige meting 3 2 16 12 7 4 4 3 Verbruiker- en verkoopsielkunde - - 3 8 13 13 3 5 Sosiale bedryfsielkunde - - 11 9 13 17 2 6 Navorsing en statistiek 1 3 5 11 13 15 6 6 Ander: Beroepsielkunde - - 7 2 5 - 1 3 Bedryfspatologie - - 2 2 2 3 3 6 * Hierdie getalle tel nie op tot 36 nie omdat voorgestel is dat sommige afdelings in meer as een semester aangebied word. Uit hierdie tabelle kan onder meer die volgende afgelei word: Uit hierdie tabelle kan onder meer die volgende afgelei word: Uit hierdie tabelle kan onder meer die volgende afgelei word: − Dit lyk of al 8 terreine wat in die vraelys opgeneem is, as belangrik genoeg beskou word dat dit in die leerplan moet figureer. Daarby moet blykbaar voorsiening gemaak word vir Beroepsielkunde en Bedryfspatologie, wat elk deur 9 persone bygevoeg is. Geen ander is deur meer as twee persone genoem nie, behalwe Organisatoriese Sielkunde wat by Sosiale-bedryfsielkunde ingesluit kan word. − Daar is 'n redelike mate van variasie in die aantal semesters wat aan elke terrein toegeken word. Tog is die tendense taamlik duidelik dat aan sommige terreine nagenoeg 'n volle semester, en aan ander nagenoeg 'n halwe semester toegeken word, − Daar is 'n redelike mate van variasie in die aantal semesters wat aan elke terrein toegeken word. Tog is die tendense taamlik duidelik dat aan sommige terreine nagenoeg 'n volle semester, en aan ander nagenoeg 'n halwe semester toegeken word, Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 10 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) soos in die moduskolom aangedui. 'n Sekere mate van weging en balansering sal gedoen moet word, met die wegneming en byvoeging van subafdelings of modules by die samestelling van kursusse. Dit behoort gedoen te word met die minimum versnippering van terreine, en samevoeging van dele wat geen verband met mekaar toon nie. − Ook wat die besondere semester betref waarin elke terrein aangebied moet word, is daar heelwat variasie. Weer tree sekere tendense na vore soos uit die moduskolom blyk. Waar sekere semesters te swaar gelaai is, sal verskuiwings gemaak moet word. Met 'n minimum versteuring van tendense sou Beroepsielkunde byvoorbeeld saam met die inleiding tot die Bedryfsielkunde in die tweede semester aangebied kon word; Verbruikersielkunde saam met Ingenieursielkunde in die vierde semester; Sielkundige meting saam met Navorsing en Statistiek in die vyfde semester. Psigopatologie kan heelwat aandag ontvang in die inleiding tot die algemene Sielkunde, en wat die bedryfsverskynsels daarvan betref, sal dit seker in die Personeelsielkunde behandel moet word. Verdere verskuiwings mag sinvol wees om 'n meer logiese volgorde van terreine te verkry. Resultate ten opsigte van honneurskursusse SAMESTELLING VAN HONNEURSKURSUSSE Resultate ten opsigte van honneurskursusse SAMESTELLING VAN HONNEURSKURSUSSE Verplig- tend Laat Uit Alternatief vir ...* Deel van ...* 1. Navorsingmetodiek/statistiek 34 - - - 2. Organisatoriese gedrag 15 2 8 (x3) 8 (x13) 3. Sielkundige meting 13 4 - 1 (x2) 4. * Slegs waar 3 of meer persone dit genoem het. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Uit hierdie tabelle kan onder meer die volgende afgelei word: Die personeelbestuursproses 27 - - - 5. Verbruikersielkunde 16 6 10(x6) - 6. Arbeidsverhoudinge 12 4 5 (x3) 4(x6) 7. Openbare skakeling 1 17 - 4(x6) 8. Organisatoriese sielkunde 22 1 2 (x3) 2 (x5) 9. Bedryfspatologie 9 8 10(x4) - 10. Ingenieursielkunde 6 9 5 (x8) - 6 (x3) 11. Organisasie-ontwikkeling 8 1 - 8(x17) 12. Kort skripsie oor navorsingsprojek 17 8 - 1 (x3) 13. Ander: *Beroepsielkunde 6 - - - Sosiale sielkunde 4 - - - Persoonlikheidsielkunde 3 - - - Differensiële sielkunde 3 - - - Waarneming 3 - - - Leerteorie 3 - - - * Slegs waar 3 of meer persone dit genoem het. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 11 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Hieruit kan onder meer die volgende afgelei word: (a) Die honneurskursusse wat die meeste stemme kry as verpligte vakke is: Navorsingsmetodiek (34) die Personeelbestuursproses (27) Organisatoriese sielkunde (22) Kort skripsie (17) Verbruikersielkunde (16) Organisatoriese gedrag (15) Sielkundige meting (13) Arbeidsverhoudinge (12) Hieruit kan onder meer die volgende afgelei word: (a) Die honneurskursusse wat die meeste stemme kry as verpligte vakke is: (a) Die honneurskursusse wat die meeste stemme kry as verpligte vakke is: Navorsingsmetodiek (34) die Personeelbestuursproses (27) Organisatoriese sielkunde (22) Kort skripsie (17) Verbruikersielkunde (16) Organisatoriese gedrag (15) Sielkundige meting (13) Arbeidsverhoudinge (12) (b) Die vakke waarvoor daar die sterkste gevoel is dat dit uitgelaat word, is: Openbare skakeling (17) Ingenieursielkunde (9) Bedryfspatologie (8) Kort skripsie (8) Verbruikersielkunde (6) (c) As die sterkste alternatiewes vir ander vakke, word aangegee: Ingenieursielkunde i.p.v. Verbruikersielkunde (8) Verbruikersielkunde i.p.v. Ingenieursielkunde (6) Bedryfspatologie i.p.v. Ingenieursielkunde (4) (d) Vakke wat die sterkste na vore kom om deel van ander vakke uit te maak, is: Organisasie-ontwikkeling as deel van Organisatoriese sielkunde (17) Organisatoriese gedrag as deel van Organisatoriese sielkunde (13) Sielkundige meting as deel van Navorsingsmetodiek (12) Arbeidsverhoudinge as deel van die Personeelbestuursproses (6) ` (e) Ander vakke wat deur meer as drie persone, maar in elk geval nie baie algemeen genoem is nie is: (e) Ander vakke wat deur meer as drie persone, maar in elk geval nie baie algemeen genoem is nie, is: Beroepsielkunde (6) Sosiale sielkunde (4) Persoonlikheidsielkunde (3) Differensiële sielkunde (3) Waarneming (3) en Leerteorie Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Kommentaar van respondente Kommentaar van respondente Een kollega meld dat hulle probleme gehad het met die invul van die vraelys. Op voorgraadse vlak kom daar by hulle nog "outonome" velde voor soos Organisasiesielkunde en Beroepsielkunde, terwyl sosiale Bedryfsielkunde ter sprake kom in ander bene van die Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) 12 12 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Bedryfsielkunde. Ook hulle honneurskursus sien anders daaruit daar hulle van 'n stelsel van kernkursusse gebruik maak. 'n Vraelysvorm van gegewensinsameling skep maar altyd probleme. Nogtans kon daar baie goeie gebruik gemaak word van die gegewens wat hulle verstrek het, en word hulle bedank vir hul bydrae. 'n Ander kollega wys daarop dat die terrein van die Bedryfsielkunde te wyd uitgebrei het om alles te hanteer, en dat daar noodwendig spesialisasierigtings gekies moet word. Hy beklemtoon ook die belangrikheid van 'n deeglike algemene en sosiaalsielkundige agtergrond. Hy sal saamstem dat, nie alleen 'n goeie fondament in die algemene Sielkunde nie, maar ook 'n deeglike verkenning van die terrein van die Bedryfsielkunde noodsaaklik is voordat daar met die nodige insig gespesialiseer kan word. Nog 'n ander kollega vestig die aandag op die andersoortigheid van die Bedryfsiel- kunde, met 'n eie studieveld en teorieë en metodes. Hy wil nie graag sien dat die weë van die Sielkunde en Bedryfsielkunde heeltemal skei nie, maar darem ook nie dat wat oor die jare in die Bedryfsielkunde opgebou is, misken word nie. Hy wys op die gevaar dat bedryfsielkun- diges wat te algemeen opgelei is, nóg vir die bedryf, nóg vir die kliniese praktyk enige nut sal hê. Hy vra die vraag of daar nie afsonderlik vir bedryfsielkundiges, net soos vir tandartse, onder die Wet voorsiening gemaak moet word nie. Dis duidelik dat dinge nog besig is om uit te kristalliseer en met meer planmatige leerplanne sal daar seker bygedra kan word tot 'n gesonde ontwikkeling. 'n Ander bepleit ‘n spesialiteitsrigting in industriële verhoudinge. Ek dink dit is 'n uiters belangrike rigting en daar is geen rede waarom nie daarin gespesialiseer kan word nie. Enige vertakkings moet net 'n vaste stam hê waaruit dit gevoed word. Spesialisasie moet dus nie ten koste van 'n deeglike fondament geskied nie. Nog 'n kollega wys op die verwarring in verband met opleidingsvereistes met die oog op registrasie as bedryfsielkundiges, en vra verder raad met handboeke. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Kommentaar van respondente Ek dink as ons ons eie huis in orde kry, behoort ons self met meer gesag te kan praat en behoort daar minder verwarring te wees. Hierdie ondersoek het net gegaan oor leerplanne, die inhoud van kursusse, wat ingesluit moet word, hoeveel daarvan en waar in die program. Oor die metodes wat gevolg, die handboeke wat gebruik moet word, die fasiliteite wat benodig word, die verhouding van teoretiese tot praktiese werk in die aanbieding, die keuring van studente, Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) 13 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 13 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) evaluering van resultate ens., kan daar miskien ook koppe bymekaar gesit, en ‘n ondersoek of ondersoeke uitgevoer word. 'n Ander kollega voel baie sterk dat 'n beginnende student in die Bedryfsielkunde eers 'n inleiding tot sy vak moet kry voordat hy met sielkundige beginsels te doen kry. "Daar moet eers 'n verwysingsraamwerk geskep word waarbinne gebou kan word". Dit lyk logies, maar so 'n oriëntering kan waarskynlik binne die eerste periode gegee word. Daarna lyk dit vir my of hy moet wegval met 'n studie van die mens en sy gedrag en hoe dit bestudeer word voordat oorgegaan word na die bedryfsituasie en hoe die mens daar inpas en hoe die Bedryfsielkunde kan help om dit beter te verstaan. SAMEVATTENDE GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS Waar die toewysing van werk volgens spesialisasierigtings probleme meebring, sou die werk van die derde en vierde semesters, en/of van die vyfde en sesde semesters omgeruil kon word. Dit lyk of die volgorde van aanbieding van die verskillende afdelings min of meer soos onder punt 3 hierbo kan wees. In die eerste semester word 'n deeglike inleiding tot die algemene Sielkunde gegee met heelwat Psigopatologie daarmee saam. In die tweede semester volg 'n inleiding tot die Bedryfsielkunde en Beroepsielkunde. In die tweede jaar volg die belangrikste toepassingsrigtings naamlik Personeelsielkunde insluitende Bedryfspatologie in die derde semester, en Verbruiker- en Ingenieursielkunde in die vierde semester. In die derde jaar word daar oorgegaan na meer gevorderde tegnieke naamlik Sielkundige meting, Navorsing en Statistiek in die vyfde semester, en die sosiale Bedryfsielkunde insluitende Navorsing en Statistiek in die vyfde semester, en die sosiale Bedryfsielkunde insluitende Organisatoriese sielkunde wat as 'n goeie afronding kan dien, in die sesde semester. Waar die toewysing van werk volgens spesialisasierigtings probleme meebring, sou die werk van die derde en vierde semesters, en/of van die vyfde en sesde semesters omgeruil kon word. In die honneurskursus kan daar al vir 'n mate van spesialisasie voorsiening gemaak word. Die kursus moet egter nog steeds as basis kan dien vir verdere studie tot by die doktors- graad, en registrasie in die kategorieë- en navorsingsielkunde. Daarom meen ek dat gevorderde navorsingsmetodiek en ‘n kort skripsie oor ‘n navorsingsprojek waarin studente ervaring op doen van wetenskaplike navorsing, verpligtend behoort te wees. 'n Meer gevorderde kursus as wat voorgraads aangebied kan word in Sielkundige meting, lyk vir my ook noodsaaklik veral met die oog op registrasie. Ek kan egter nie ruimte vind vir drie kursusse in Sielkundige meting plus 'n kursus in statistiek soos die Toetskommissie voorskryf vir registrasie en psigometris nie. Dit laat te min ruimte vir ander noodsaaklike vakke in 'n kursus wat hoogstens ses vakke kan insluit. Ek dink die Toets- kommissie moet weer dink oor hierdie saak. Daar kan gekies word tussen Personeelbestuur en Verbruikersielkunde, maar omdat dit die belangrikste toepassingsterreine van die Bedryfsielkunde is, moet een van die twee geneem word. Ook Organisatoriese gedrag of Organisatoriese sielkunde, wat albei op die terrein van die sosiale Bedryfsielkunde lê, kan baie waardevol wees, maar dit hoef nie verpligtend gemaak te word nie. SAMEVATTENDE GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS Die samewerking wat van bedryfsielkundedosente ontvang is, dui daarop dat daar 'n behoefte was aan hierdie soort ondersoek. 'n Redelik verteenwoordigende groep dosente het die vraelyste voltooi en teruggestuur en hulle word hartlik bedank daarvoor. Heelwat variasie is ook gevind in respondente se antwoorde op vrae oor die samestelling van kursusse, wat waarskynlik minstens gedeeltelik te wyte is aan 'n gebrek aan kommunikasie en gesamentlike beplanning. Dosente is oor die algemeen baie goed gekwalifiseerd met 60 % wat oor doktorsgrade, 26 % oor magistergrade en 14 % oor honneursgrade beskik. Dis opvallend dat nie minder as 40 % nie, hul formele opleiding in algemene Sielkunde gehad het. Hulle het blykbaar met selfstudie en toepaslike ervaring in die Bedryfsielkunde gespesialiseer, sodat die meeste van hulle (66 % van die totale groep) ook in daardie kategorie geregistreer kon word. Dit is waarskynlik daaraan te wyte dat die formele aanbieding van Bedryfsielkunde hier te lande maar betreklik onlangs begin het, en verskeie van die persone wat 'n leidende rol daarin gespeel het, hul opleiding in algemene Sielkunde ontvang het nog voordat Bedryfsielkunde formeel aangebied is. Dit lyk of die hoofterreine van die Bedryfsielkunde ingedeel kan word in: Dit lyk of die hoofterreine van die Bedryfsielkunde ingedeel kan word in: (a) 'n Inleiding tot die Algemene en Bedryfsielkunde. (a) 'n Inleiding tot die Algemene en Bedryfsielkunde. (a) 'n Inleiding tot die Algemene en Bedryfsielkunde. (c) Verbruikersielkunde en Ingenieursielkunde. (d) Sielkundige Meting, Navorsing en Statistiek en (e) Sosiale Bedryfsielkunde of Organisatoriese Sielkunde. 14 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Dit lyk verder of plek in die voorgraadse kursus ook ingeruim moet word vir Beroep- sielkunde en Bedryfspatologie. Dit lyk of die volgorde van aanbieding van die verskillende afdelings min of meer soos onder punt 3 hierbo kan wees. In die eerste semester word 'n deeglike inleiding tot die algemene Sielkunde gegee met heelwat Psigopatologie daarmee saam. In die tweede semester volg 'n inleiding tot die Bedryfsielkunde en Beroepsielkunde. In die tweede jaar volg die belangrikste toepassingsrigtings naamlik Personeelsielkunde insluitende Bedryfspatologie in die derde semester, en Verbruiker- en Ingenieursielkunde in die vierde semester. In die derde jaar word daar oorgegaan na meer gevorderde tegnieke naamlik Sielkundige meting, Navorsing en Statistiek in die vyfde semester, en die sosiale Bedryfsielkunde insluitende Organisatoriese sielkunde wat as 'n goeie afronding kan dien, in die sesde semester. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 OPSOMMING 'n Vraelys-opname is gemaak van die opinies van dosente oor leerplanne in Bedryfsielkunde. Voltooide vraelyste is terug ontvang van 36 dosente in Bedryfsielkunde aan 14 Suid-Afri- kaanse universiteite. Inligting is verkry oor wat in die leerplanne ingesluit moet word, in watter volgorde, en hoeveel van elke deel. Die antwoorde is ontleed en die resultate wat aan deelnemende universiteite teruggevoer is vir oorweging en optrede volgens eie diskresie word hier gerapporteer. Daar word ook kortliks ingegaan op die aard, omvang en doelstellings van die vak. SAMEVATTENDE GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS Netso kan arbeidsverhoudinge ter ondersteuning van Personeelbestuur, of Openbare skakeling ter ondersteuning van Verbruiker- en Verkoop- sielkunde baie waardevol wees, maar dit moet ook nie verpligtend gemaak word nie. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 15 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Naas (a) Navorsingsmetodiek, (b) 'n Skripsie (c) Sielkundige meting en (d) Personeelbestuur of Verbruikersielkunde, behoort daar 'n keuse vir studente gelaat te word, en behoort universiteite self te besluit watter alternatiewes hulle daarstel. Ek sou graag aanbeveel dat kollegas in die Bedryfsielkunde: Ek sou graag aanbeveel dat kollegas in die Bedryfsielkunde: (a) hierdie verslag lees en die bevindings oorweeg en self besluit watter aksie hulle in verband daarmee wil neem; (b) nie in die eerste plek na eenvormigheid moet streef nie maar na meer doeltreffendheid met die oog op die bevordering van die vak, en 'n beter diens aan hul studente en die gemeenskap (c) met die skrywer skakel in verband met enige vrae en probleme en kommentaar en kritiek en suggesties wat hulle mag hê; (d) ook samewerking, soos met hierdie ondersoek, oorweeg wat betref die metodes wat gevolg word, die ontwikkeling van opleidingsprogramme, skrywe van handboeke, toelating van studente, evaluering van resultate, ens. (d) ook samewerking, soos met hierdie ondersoek, oorweeg wat betref die metodes wat gevolg word, die ontwikkeling van opleidingsprogramme, skrywe van handboeke, toelating van studente, evaluering van resultate, ens. VERWYSINGS ilmer, B. von H. Industrial Psychology. New York: McGraw-Hill, 1966. orman, A.K. Industrial and Organizational Psychology. Englewood Cliffs, N.J: Prentice Hall, 1971. Korman, A.K. Industrial and Organizational Psychology. Englewood Cliffs, N.J: Prentice- Hall, 1971. McCormick, E.J. and Joseph Tiffin. Industrial Psychology. London: Allen and Unwin, 19 sterberg, H. The Psychology of Industrial Efficiency. Boston: Houghton Mifflin, 1973. Nicholls and Nicholls, S.H. Developing a Curriculum - a Practical Guide. London: Allen and Unwin, 1972. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1979 5.2 16 Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven) Leerplanne in Bedryfsielkunde (H.P. Langenhoven)

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/313/309

Afrikaans

* Versoeke vir afdrukke moet aan die eerste skrywer gerig word. DIE METING VAN DIE VERBAND TUSSEN GESLAG EN KONFORMITEIT AS GROEPDINAMIESE VERANDERLIKES* W.S. DE VILLIERS DEPARTEMENT BEDRYFSIELKUNDE UNIVERSITEIT VAN STELLENBOSCH J.C.D. AUGUSTYN DEPARTEMENT BEDRYFSIELKUNDE RANDSE AFRIKAANSE UNIVERSITEIT ABSTRACT The amount and kind of conformity induced by group pressure depend upon the nature of the situation. The nature of the group and the characteristics of the individual. In this particular study the experimental measurement of conformity developed by Asch and Crutchfield was repeated. Confirmation was found that sex operates as one of the determinants of conformity. Menslike denke en gedrag word in 'n groot mate deur twee kragte bepaal naamlik die subtiele manifestasies van die unieke persoonlikheid aan die een kant en die invloed van die groep aan die ander kant. Hoewel daar in die groeifase van die Bedryfsielkunde baie aandag bestee is aan die bestudering van hierdie interaksie tussen die individu en die groep (Schneider, 1976) wil dit tog uit 'n oorsig van die literatuur voorkom asof groepsgedrag nie sy regmatige plek in die kontemporêre Bedryfsielkunde plek behou nie. Gesien teen bogenoemde agtergrond is dit noodsaaklik dat sekere aspekte van groepsgedrag binne 'n bedryfsielkundige konteks herbeklemtoon moet word. Veral wanneer gedink word aan die baie sentrale rol wat die groep binne die Bedryfsielkunde vervul verdien die begrip konformiteit in besonder veel meer aandag as wat dit tans geniet. Konformiteit word dikwels verwar met uniformiteit en konvensionaliteit (Krech, Crutchfield en Ballachey, 1962). Daar bestaan weliswaar 'n hoë mate van uniformiteit in sosiale gelowe ("beliefs"), waardes en praktyke, maar dit is nie voldoende kriteria vir konformiteit nie. Op dieselfde wyse bestaan daar ook baie gemeenskaplike houdings en opinies (byvoorbeeld die algemene aanvaarding dat die aarde rond is), maar ook dit is nouliks grond vir konformiteit. Net soos in die geval van uniformiteit is verskillende vorms van konvensionaliteit ook nie voldoende grond vir konformiteit nie. Konvensionele wyses van optrede is vasgestelde wyses waarop probleme opgelos kan word en konvensies is goed geoliede groewe waarlangs sosiale gedrag kan geskied. So sou die dra van klere in ons gemeenskap geensins impliseer dat die individu 'n konformis is nie. Die essensie van konformiteit, wat dit onderskei van uniformiteit en konvensionaliteit, is die toegee of ingee aan groepsdruk. Volgens Brown (1965) is die essensiële elemente in 'n konformiteitsituasie die aanwesigheid van twee of meer persone en 'n oordeel of opinie ten opsigte van 'n objek van gemeenskaplike belang. Die druk wat die groep uitoefen is nie noodwendig eksplisiet nie, dit wil sê die groep hoef nie noodwendig openlik dwang op die individu uit te oefen nie. ABSTRACT Die groepsdruk kan ook implisiet wees deurdat die bestaan van 'n groepsoordeel of aksie deur die individu waar- geneem word as verskillend van sy eie en op hierdie wyse mag druk op hom uitgeoefen word. In so 'n situasie bevind die individu hom dikwels in 'n konfliksituasie en is daar vir hom basies twee rigtings van optrede moontlik. Hy mag enersyds sy eie onafhanklike opinie verklaar en dus onafhanklik van die groep bly of hy mag andersins "gedwonge" saamstem met die groep en dus konformeer. Die werklike konformiteitsrespons kan verskillende vorms aanneem. So kan dit die vorm aanneem van duidelike openlike aksies (byvoorbeeld deelname aan stakings), 'n verbale konformiteitsrespons (die individu sê iets wat in ooreenstemming met die groepsgevoel is) of selfs vorms van gedragsinhibering (die onwilligheid om uiting te gee aan sy eie mening). As gevolg van die groot mate van individuele verskille ten opsigte van konformiteit kan daar dan ook met reg van 'n gedragskonstruk konformiteitsgeneigdheid gepraat word. Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 Konformiteitsgeneigdheid Die aard en omvang van konformiteit wat deur die individu geopenbaar word hang van 'n verskeidenheid faktore af. Faktore soos die grootte van die groep (Rosenberg, 1961; Kidd, 1958; Gerard, Wilhelmy en Connoley, 1968) groepsamestelling, (Mausner, 1953, Lefkowitz, Blake en Mouton, 1955; Shaw, 1976) groepkonsensus, (Allen en Levin, 1971) sterkte van dwang (Schachter, 1951) en die groter sosiale konteks waarvan die groep deel vorm (Krech, et al., 1962) is reeds in hierdie groep verband geïdentifiseer. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 2 Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Wat die individu self betref word eienskappe soos ervaring of ondervinding ten opsigte van konformiteit (Krech, et al., 1962) persoonlikheid (Terman, in Krech et al., 1962) en geslag (Beloff, 1958) as bydraend tot die mate van konformiteitsgeneigdheid uitgesonder. Gedurende die afgelope twee dekades is die geslagsrol in die literatuur uitgesonder as een van die uitstaande individuele determinant van konformiteitsgeneigdheid (vgl. Beloff, 1958; Krech et al., 1962; Freedman, Sears en Carlsmith, 1978). In die literatuur word die tipiese vroulike rol bestempel as afhanklik van die groep, ondergeskik aan die manlike rol en ‘n geneigdheid tot konflikvermyding terwille van groepsharmonie. Die gevolgtrekking sou dus met veiligheid uit die literatuur gemaak kan word dat vroulike individue meer geneig sal wees om te konformeer. Sou laasgenoemde hipotese geldig wees hou dit sekere beroepsimplikasies vir die meer konformiteitsgeneigde persoon in aangesien navorsing reeds aangedui het dat die sodanige persone meer klem lê op konvensionele sosiale waardes en dus 'n groter belangstelling toon in beroepe soos byvoorbeeld bankier, eiendomsagent en verkoopsverteenwoordiger. (Vgl. Gough in Krech et al., 1962; Nadler, 1959). Doel van ondersoek Die doelstelling van die studie was om die eksperimentele werk van Asch en Crutchfield (Schneider, 1976) ten opsigte van konformiteitsgeneigdheid in 'n ietwat gewysigde vorm te herhaal met geslag as onafhanklike veranderlike. Bevindings in hierdie verband sou nie net interessant wees nie maar hou ook beroepsimplikasies vir die vrou in veral gesien teen die agtergrond van 'n groter beroepsbewustheid- en beroepsoriëntasie by die Suid-Afrikaanse vrou en die gepaardgaande pogings tot beter benutting van vroue-arbeid. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 METODE VAN ONDERSOEK Die benadering van Crutchfield (Schneider, 1976) is in die eksperimentele ontwerp gevolg - met enkele aanpassings. 'n Spesia1e apparaat is gebou wat vyf proefpersone gelyktydig kon akkommodeer op so 'n wyse dat elkeen plaasgeneem het in 'n afskorting waar hulle nie met mekaar kon kommunikeer of op 'n ander wyse interaksie kon hê nie. Aan proefpersone is verduidelik dat hulle die response of antwoorde van elke ander groepslid op die kontrolebord wat voor elkeen aangebring is, sou kon sien. Kontroles (skakelaars) is ook voorsien waarmee elkeen sy/haar eie respons of antwoord kon weergee. Aan proefpersone is 3 Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) vervolgens verduidelik dat hulle vooraf geïdentifiseer sal word met die letters, A, B, C, D en E onderskeidelik. In die werklike eksperiment is elkeen van die vyf persone egter as E deur die navorsers geïdentifiseer sonder dat hulle daarvan bewus was en kon die response van die fiktiewe persone A tot D dus eksperimentee1 beheer word. Hierdie apparaat is gep1aas in 'n vertrek wat met eenrigting glas geskei was van 'n aangrensende vertrek waarvandaar die response van die fiktiewe persone A, B, C en D elektronies beheer kon word. Die response van die proefpersone (E) is in hierdie aan- grensende vertrek elektronies aangeteken. Die probleme wat aan die proefpersone voorgehou is, was van die Sherif sowel as Asch tipe (Schneider, 1976). Daar is dus gebruik gemaak van betekenislose stimuli waarvan 'n beoordeling gemaak moes word sowel as van visuele persepsie-items. By elke groep proef- persone is die (foutiewe) response van (fiktiewe) persone A, B, C en D eers elektronies voorsien en dan is proefpersoon E gevra om sy antwoord te voorsien. Dit dien hier gemeld te word dat foutiewe response we1 sporadies afgewissel is met korrekte response ten einde 'n sekere mate van geloofwaardigheid in die eksperiment by proefpersone op te bou. Enkele voorbeelde van die betekenislose items wat in die eksperiment gebruik is word in Tabe1 1 aangedui. Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 Proefpersone 140 Manlike en 60 vroulike tweedejaar studente in die Bedryfsielkunde is in die ondersoek gebruik. Ouderdomme het gewissel tussen 18 en 24 jaar en die subgroepsame- stelling (veral in terme van mans en dames) is op 'n toevallige wyse gedoen. Die 200 proefpersone is in subgroepe van 5 per sessie gedurende 40 sessies aan die eksperiment onderwerp. TABEL 2 DIE VERBAND TUSSEN GESLAG EN KONFORMITEIT MATE VAN KONFORMITEIT GESLAG Aantal Konformeringsresponse Aantal nie- konformeringsresponse Χ2 Mans 337 258 Dames 158 57 18,31* *p < ,001 Na die toepassing van Yates se korreksie vir kontinuïteit (Hays, 1973) is daar gevind dat dames beduidend meer geneig is om te konformeer as mans (Χ2 (1) = 18,31, p < ,001). Hierdie resultaat bevestig vorige navorsing wat soortgelyke resultate aangedui het (vergelyk Beloff, 1958). Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 4 Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 RESULTATE VAN DIE ONDERSOEK Gedurende die 40 sessies is 'n totaal van 810 response vanaf die 200 proefpersone verkry, waarvan 495 konformeringsresponse en 315 nie-konformeringsresponse was. Die onderverdeling van hierdie response tussen mans en dames en die daaropvolgende statistiese verwerking word in Tabel 2 saamgevat. OPSOMMING In die sosiale bedryfsielkunde is die invloed van die groep op die individu een van die vernaamste studieterreine. Die mate waarin ‘n individu konformeer tot groepsdruk hang af van die aard van die situasie, die aard van die groep en die eienskappe van die individu. In hierdie studie is die eksperimentele meting van konformiteit soos ontwikkel deur Asch en Crutchfield herhaal en bevestiging is gevind dat geslag een van die individuele determinante van konformiteit is. GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS Hoewel vooraf kennis van sekere items weliswaar die resultate sou kon beïnvloed het is die verkeerde respons doelbewus voorsien en het 'n aansienlike mate van konformering aan 5 Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) die groepsoordeel steeds voorgekom. Meer spesifiek was dames geneig om beduidend meer as mans te konformeer wanneer hulle aan groepsdruk blootgestel is. Hierdie eksperimentele ontwerp bied die geleentheid om ook die rol van ander determinante van konformering soos ouderdom opvoedkundige peil en kulturele agtergrond te ondersoek. Daar word dan ook aanbeveel dat, teneinde sekere aspekte van die groepsdinamika te herbeklemtoon binne die Bedryfsielkunde, voortgegaan word met veral die bestudering van die rol van konformiteit in menslike gedrag. Schneider, D.J. Social Psychology. Reading Mass: Addison Wesley, 1976. Shaw, M.E. Group Dynamics: The Psychology of Small Group Behavior. McGraw-Hill, 1976. Schneider, D.J. Social Psychology. Reading Mass: Addison Wesley, 1976. Shaw, M.E. Group Dynamics: The Psychology of Small Group Behavior. McGraw-Hill, 1976. Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 VERWYSINGS Allen, V.L., Levin, J.M. Social support and conformity: the role of independent assessm reality. Journal of Experimental Social Psychology, 1971, 7, 48-58. Beloff, H. Two forms of social conformity, acquiescence and concentionality. Journa Abnormal and Social Psychology, 1953, 48, 503-506. Abnormal and Social Psychology, 1953, 48, 503 506. Brown, R. Social Psychology. New York: Collier MacMillan, 1965. Brown, R. Social Psychology. New York: Collier MacMillan, 1965. Freedman, J.L., Sears, D.O. & Carlsmith, J.M. Social Psychology. Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1978. Gerard, H.B., Wilhelmy, R.A. & Connolley, E.S. Conformity and group size. Journal of Personality and Social Psychology, 1968, 8, 79-82. y y gy Hays, W.L. Statistics for the Social Sciences, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1 Hays, W.L. Statistics for the Social Sciences, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1973. Kidd, J.S. Social influence phenomena in a task orientated group situation. Journal of Abnormal and Social Psychology, 1958, 56, 13-18. Kidd, J.S. Social influence phenomena in a task orientated g Abnormal and Social Psychology, 1958, 56, 13-18. Krech, D., Crutchfield, R.S. & Ballachey, E.L. Individual in Society. New York: McGraw- Hill, 1962. Lefkowitz, M., Blake, R.R. & Mouton, J.S. Status factors in pedestrian violation of traffic signals. Journal of Abnormal and Social Psychology, 1955, 51, 704-706. Mausner, B. Studies in social interaction, effect of variation in one partner's prestige on the interaction of observer pairs. Journal of Applied Psychology, 1953, 37, 391-393. Nadler, E.B. Yielding, authoritarianism and authoritarian ideology regarding groups. Journal of Abnormal and Social Psychology, 1959, 58, 408-410. Rosenberg, L. Group size, prior experience and conformity. Journal of Abnormal and Social Psychology, 1961, 63, 436-437. Schachter, S. Deviation, rejection and communication. Journal of Abnormal and Social Psychology, 1951, 46, 190-207. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 6 Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1982 8.1 7 Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn) Die Verband tussen Geslag en Konformiteit (W.S. de Villiers en J.C.D. Augustyn)

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/334/330

Afrikaans

SYNOPSIS Two di¡erent measuring instruments were used to gather data for the study. The Alienation-Involvement Scale of Lefkowitz, Somers and Weinberg (1984) was used to measure alienation-involvement on a single continuum. Theinstrumentconsistsof15itemswith¢ve-pointLikerttyperesponsescales. Previous research by Lefkowitz et al. (1984) and Roodt, Bester and Bosho¡ (1994) reported coe⁄cient Alphasofrespectively 0,87 and 0,85. The general concept of work involvement as a type of work-related atti- tude has for a long time been the research focus of behavioural scientists. Unfortunately, the concept did not evolve in a logical and evolutionary fashion. Di¡erent theoretical foundations were used to de¢ne the con- struct with a myriad of measuring instruments as a consequence.This indicates a lack of consensus in what job involvement precisely means. TheComprehensiveStructuredInterviewingforPotential(CSIP)wasused to assess work performance on a multi-rater basis. According to this speci¢c assessment procedure eight key competencies were identi¢ed for each of the di¡erent job levels, together with incumbents’quali¢cations and experience. Theactualworkperformanceoftheworkers,teamleadersandmanagerswere assessed on a multi-rater basis, namely a self-assessment, a supervisor rating and a so-called objectiveratingbased on historicalperformancedata onrecord. This assessment procedure hasa highlevel of face validity. An overviewof theliterature indicates that work involvement can be dif- ferentiated from work satisfaction and morale as well as intrinsic and ex- trinsic motivation. Based on the conceptualisation of Kanungo (1983) it seems that work involvement is largely based on salient needs (intrinsic and extrinsic) of workersand on theexpectations workers haveabout the need satisfying potential of work. The instruments were completed by the participants on a voluntary basis and the data was collected by the ¢rst author on site either early in the morning before thestart ofshiftsor in theafternoon after theyreturned fromwork. Work performance on the other hand is equallydi⁄cult to de¢ne, despite the factthatresearchershavehadaconcernaboutthecriterionissueforalongtime. Based on theresearch of mainly Bornman and Motowidlo (1993) work per- formance can be de¢ned according to mainly three criteria:1) the di¡erence between prescribed and discretionary behaviour; 2) the e¡ectively orientated set of behaviours related to organisational citizenship and pro-social be- haviour; and 3) the di¡erentiation between performance behaviour related to task competenceand performance behaviour notrelated to task competence. FactoranditemanalysesontheAlienation-InvolvementScaleyieldedasin- gle factor with a Alpha coe⁄cient of 0,81. SAJournal of Industrial Psychology, 2002, 28(1), 22-32 SATydskrif vir Bedryfsielkunde, 2002, 28(1), 22-32 SAJournal of Industrial Psychology, 2002, 28(1), 22-32 SATydskrif vir Bedryfsielkunde, 2002, 28(1), 22-32 ABSTRACT The relationship between work involvement and work performance.The primarygoal of the study was to determine whether a relationship exists between the work involvement scores and work performance ratings of employees. A secondary goal was to determine whether work involvement could predict future work perfor- mance.The ‘‘Alienation-Involvement Scale’’together with the ‘‘Comprehensive Structured Interviewing for Potential’’, were applied to a sample of convenience of 200 employees in job levels of workers, team leaders and managers in a large manufacturing organisation.The results are contradictory and they have yielded signi¢cant correlations between work involvement and work performance criteria for the worker group, onlylimited correlations for the manage- ment group, but none for the team leader group. Versoeke virafskrifte moet gerig word aan: MME Bleeker, Departement Menslike Hulp- bronbestuur, RAU, Posbus 524, Auckland Park, 2006 DIE VERBAND TUSSEN WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE MME BLEEKER GERT ROODT Departement Menslike Hulpbronbestuur RandseAfrikaanse Universiteit MME BLEEKER OPSOMMING Die prime“ re doelvan die studie was omvas te stel of daar’nverband bestaan tussen die werkbetrokkenheidtellings en die werkprestasie-beoordelings van werkers.’n Sekonde“ re oogmerk was om te bepaal of werkbetrokkenheid toekomstige werkprestasie kan voorspel. Die ‘‘Alienation-Involvement Scale’’saam met die ‘‘Comprehensive Structured Interviewing for Potential’’ is op’n gerie£ikheidsteekproef van 200 werknemers op die posvlakke van werkers, span- leiers en bestuurders in ’n goot vervaardigingsonderneming toegepas. Die resultate is teenstrydig en dui op be- duidende korrelasies tussen werkbetrokkenheid en werkprestasie-kriteria vir die werkergroep, slegs beperkte korrelasies vir die bestuursgroep, maar geen vir die spanleiergroep nie. Werkbetrokkenheid Volgens Reitz en Jewell (1979) het werkbetrokkenheid ^ die mate waartoe ’n persoon se werk ’n belangrike gedeelte van sy lewe vorm ^ ’n toenemende belangrike konstruk geword in beide empiriese ondersoeke en teoretiese spekulasies rondom werkprestasie en ander tipes werkgedrag. Jans (1982) beskou werkbetrokkenheid daarom as drie-dimen- sioneel: werkbetrokkenheid, of psigologiese identi¢sering met die posisie wat beklee word; spesialisasie-betrokkenheid, of psigo- logiese identi¢sering met die loopbaan of spesialisasiewaarvan die werk’n deel vorm; en die belangrikheid van prestasie vir selfag- ting,’n individuele verskilveranderlike wat verwant is aan die Protestantse werksetiek. Sy studies het getoon dat hierdie drie houdings wel van mekaar onderskei kan word. (Vergelyk ook Pinder,1984). Kanungo (1982) het vermeld dat sowel sielkundiges as organi- sasieteoretici veronderstel dat die houding van werkbetrokken- heid of werkvervreemding gevolge vir beide die werker en die organisasie inhou. Kanungo (1982) was ook van mening dat werkbetrokkenheid ’n invloed het op personeelgedrag soos om- setpotensiaal en afwesigheid van werkers, sowel as produktiewe gedrag soos die hoeveelheid inspanning wat aan die werk bestee word en die prestasievlak wat in die werk bereik word. Verskeie studies het getoon dat’n persoonwat betrokke is by sy werk sterk fokus op hoe« r-orde behoeftes; glo in die konven- sionele werksetiek; ouer is; ’n interne (vs eksterne) lokus van beheer het; ’n stimulerende pos beklee (hoe« outonomiteit en taakverskeidenheid, taakidentiteit, terugvoer, uitdagings); ’n deelnemer in die besluitnemingsproses is; tevrede met die werk op sigself is; iemand wat ’n geskiedenis van sukses het; en ook in’n mindere mate die organisasie wil verlaat (Rabino- witz & Hall,1977). Volgens Kanungo (1982) het empiriese navorsing in die ver- wante vakliteratuur wat oor die gevolge van werkbetrokken- heid handel hoofsaaklik gekonsentreer op die verband tussen werkbetrokkenheid in terme van werkeienskappe of -gevolge, inspanning vir die taak, werkprestasie, afwesigheid en omset. Hy het verder gekonstateer dat die tevredenheid- en prestasie- veranderlikes gewoonlik albei as die gevolg van werkbetrok- kenheid behandel word, maar dat dit ook as ’n oorsaaklike faktor van werkbetrokkenheid ’n rol kan speel. Werkver- vreemding kan byvoorbeeld gesien word as ’n psigologiese toestand wat lei tot ontevredenheid by werkers oor verskillen- de werkgevolge, asook onproduktiewe gedrag, soos sabotasie en‘‘bedrog’’ (laasgenoemde in die sin dat mense voorgee dinge gaan goed, terwyl dit nie die geval is nie).Werkvervreemding kan derhalwe veroorsaak word deur faktore soos ontevreden- heid en die afwesigheid van werkprestasie. Werkbetrokkenheid Die bevrediging van werkers se markante behoeftes en terugvoer oor en erken- ning vir goeie prestasie kan volgens hierdie siening die werker se betrokkenheid by sy werk verhoog. Soos by die meeste so- siale verskynsels, is werkbetrokkenheid en sy oorsake en ge- volge dus van’n interaktiewe aard (Kanungo,1982). Sielkundige navorsing in die verlede (Lodahl & Kejner, 1965; Rabinowitz & Hall,1977; Saleh & Hosek,1976) rondomwerkbe- trokkenheid het gepaard gegaan met probleme van konsepsuele teenstrydighede en metingsproblematiek. Die vernaamste bron van konsepsuele teenstrydigheid le“ in die gebruik van die kon- struk ‘‘werkbetrokkenheid’’ wat oorbodige betekenis het (Ka- nungo, 1982). Gevolglik het die tegnieke wat ontwikkel is om die konstruk te meet, gelyonder die probleme van konstrukoor- bodigheid. Die oorbodige betekenisse van die werkbetrokkenheidkon- struk kan op vier verskillende wyses aangedui word: Eerstens, vroee« re konsepsualiserings van die konstruk het die aspek van werkbetrokkenheid met die aspek van intrinsieke motivering in die werk verwar (Gorn & Kanungo, 1980; Ka- nungo,1981). Lodahl en Kejner (1965) het waarskynlik die me- ting van werkbetrokkenheid op die mees uiteenlopende wyse gebruik deurdat items gekombineer is wat beide betrokken- heid- en intrinsieke motiveringsaspekte verteenwoordig. Sekere organisasies kom as meer ‘‘lewendig’’, opwindend, energiek en produktief as ander voor. Werkbevrediging of moraal wat verband hou met die werksituasie in die algemeen slaag ook nie daarin om hierdie konsep te verwoord nie.Waar- skynlik is ’n meer presiese term, werkbetrokkenheid. Selfs hierdie term skiet tekort daarin om die groeikrag van’n orga- nisasie te beskryf, wanneer sy lede uitgedaag word deur en toegewyd is aan die werk wat hulle doen. Tog help die term ‘‘werkbetrokkenheid’’om die algemene ‘‘goeie’’ gevoel, ge|«m- pliseer deur moraal, te vernou tot die produktiewe fokus op’n taak, binne’n spesi¢eke situasie (Dewhirst,1973) wat in hierdie ondersoek ter sprake is. Tweedens, het navorsers in die hantering van die konstruk die volgende twee aspekte met mekaar verwar: ^ Die identi¢sering van die voorafgaande determinante van werkbetrokkenheid; en ^ die identi¢sering van die voortspruitende gevolge van werk- betrokkenheid (Kanungo,1979). Hoe« vlakke van werkbetrokkenheid is skaars in organisasies. Dit is die ‘‘elusive Camelot’’-model waarna die meeste bestuur- ders strewe. Dewhirst (1973, p.33) het tereg opgemerk: ‘‘A per- son’s performance depends signi¢cantly on how much he gets involved with his task’’. WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE 23 Indien werkbetrokkenheid onder andere,’n belangrike werk- verwante houding is wat ’n impak op prestasie het, is Gable en Dangello (1994) van mening dat ’n organisasie daarop uit behoort te wees om hierdie houding in hulle bestuurders en alle ander werknemers te ontwikkel en te verbeter. Die manier waarop dit gedoen word, blyk geen eenvoudige oplossing te wees nie. Die algemene konsep van werkbetrokkenheid as ’n tipe werk- verwante houding, is vir ’n geruime tyd reeds van belang vir gedragswetenskaplikes. Ongelukkig het verskillende inter- pretasies van werkbetrokkenheid ontwikkel in die loop van die bestudering van die verband tussen werkbetrokkenheid en veranderlikes soos prestasie, afwesigheid en omset (Kanun- go,1982). Hierdie verskille beklemtoon die gebrek aan konsen- sus oor wat werkbetrokkenheid presies verteenwoordig. Vorige ondersoeke ten opsigte van werkbetrokkenheid het soms nie daarin geslaag om tussen drie moontlike interpreta- sies van die konsep te onderskei nie of om die feit te erken dat dit moontlik multi-dimensioneel mag wees nie (Jans,1982). SYNOPSIS Reliability analyses on the three workperformanceratingsyieldedacceptablecoe⁄cientAlphasfortheworker group (varying between 0,87 - 0,94); lower Alphas for the team leaders (varying between 0,65 - 0,79) and acceptableAlphas for the managergroup (varying between 0,7 - 0,91).The results of the study indicate that the so- called objective rating (WPI) and the self-ratings (SEI) as well as the self- ratings and the supervisor ratings (SRP) di¡ersigni¢cantly from each other fortheworkergroupduetothein£ationofself-ratings.Thesamepatternwas found for both the team leader and the manager groups.With regard to the relationshipbetweenwork involvementand work performancescoresthefol- lowingresults were obtained: For the workergroupsigni¢cantrelations were found between work involvement and theWPI, SRP and SEI ratings of work performance; for theteamleaders nosigni¢cantrelationsbetween work involvement and any of the work performanceratings were found; while for the manager group only one signi¢cant relationship between work involve- ment and SEI were found.The same patterns emerged when work perfor- mance was predicted with work involvement scores. Therelationshipbetween performanceandwork involvement is notsim- plistic in nature. An overview of research indicates contradictory results and it also shows that therelationship is moderated by di¡erent variables like the need for goal achievement; the value attached to competencies applied in executing the task and the quality of the work outcome. Thepurposeof thisstudywastoaddressthefollowingresearchquestions: Is there a relationship between work involvement and work performance of workers? f Willhighlevelsofworkinvolvementindicatehighlevelsofworkperformance? f Willhighlevelsofworkinvolvementindicatehighlevelsofworkperformance? The study was conducted on three production sites of a large manufactu- ring ¢rm listed on theJohannesburg Stock Exchange. A sample of con- venience of 200 employees representing the di¡erent population groups of the South African population was drawn from three di¡erent job le- vels, namely managers (n = 28), teamleaders (n = 56) and workers (n= 116). Quali¢cations of participants varied form grade eight to a degree and experience from a minimum of one year to 29 years. The goals of this study were achieved and theresearch questions answered. A signi¢cant and positive relationship was found between work involve- ment and work performance and consequently work involvement scores could beusedto predictworkperformanceratings. Itseemsasifjoblevelacts as a mediating variable on therelationship between work involvement and work performance. Proper training in the procedures of assessing work per- formance could lead to morereliable work performanceratings. 22 WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE a) Spesi¢eke werk- of poskonteks (‘‘job involvement’’); en b) die algemene werkkonteks (‘‘work involvement’’). * Deel te word van die organisasie en daarin te bly; Betrokkenheid in ’n spesi¢eke pos is nie dieselfde as betrok- kenheid by werk in die algemeen nie. Posbetrokkenheid (‘‘job involvement’’) is derhalwe ’n beskrywende oortuiging wat in die teenswoordige veroorsaak word waar werkbetrok- kenheid (‘‘work involvement’’) ’n normatiewe oortuiging is wat histories veroorsaak word (Kanungo,1982). * op verantwoordelike wyse, prestasiestandaarde wat * op verantwoordelike wyse, prestasiestandaarde wat deur die organisasie voorgeskryf word, te behaal of te oorskry; en * innoverend en spontaan voorgeskrewe rolle oorskry om aksies soos samewerking met ander; beskerming van die organisasie teen skade; voorstelle ter verbetering; on- derneming van selfontwikkeling en gunstige verteen- woordiging van die organisasie teenoor mense buite die organisasie, te onderneem. Werkbetrokkenheid as’n spesi¢eke oortuiging rondom’n per- soon se verhouding met sy huidige werk, verskil ook van or- ganisasietoewyding (Porter, Steers, Mowday & Boulian,1974) wat verwys na’n algemene houding teenoor die organisasie as ’n geheel. Die tweede en derde gedragspatrone soos hierbo beskryf, is veral interessant omdat hulle organisasie-essensie« le aktiwiteite verteenwoordig wat deur die rolvereistes voorgeskryf word, maar wat met ander aktiwiteite gekontrasteer word wat ook belangrik en diskresione“ r is en gewoonlik nie beskryf word nie. Orr, Sackett en Mercer (1989) het empiriese ondersteu- ning verskaf vir die bewering dat beide hierdie gedragspatrone belangrik is. Betrokkenheid o' f in die konteks van ’n spesi¢eke pos o' f by werk in die algemeen kan beskou word as ’n kognitiewe oor- tuigingstoestand van psigologiese identi¢kasie met ’n pos of werk (Kanungo,1982).’n Individu se psigologiese identi¢kasie met ’n spesi¢eke pos (of met werk in die algemeen) is op sy beurt afhanklik van: Campbell (1990) het vanuit ’n verskillende, teoretiese perspek- tief voortgegaan deur ’n ander stelsel vir die verdeling vir die prestasiedomein te ontwikkel. Hy het ’n prestasie-model ont- wikkel wat die¤ domein verdeel het in pos-spesi¢eke taak- vaardigheid, nie-posspesi¢eke taakvaardigheid, geskrewe en mondelinge kommunikasie, sigbare inspanning, handhawing van persoonlike dissipline, fasilitering van span en mede-kol- legas se prestasie, toesighouding, leierskap en bestuur asook administrasie. (a) Die markantheid van sy of haar behoeftes (beide ekstrin- siek en intrinsiek); en (a) Die markantheid van sy of haar behoeftes (beide ekstrin- siek en intrinsiek); en ) (b) die persepsie wat hyof syhet van die behoefte-bevredigen- de potensiaal van die spesi¢eke pos of werk (Kanungo, 1982). a) Spesi¢eke werk- of poskonteks (‘‘job involvement’’); en b) die algemene werkkonteks (‘‘work involvement’’). Ten einde die probleem rakende betrokkenheid in verskillen- de fokusse aan te spreek, het Roodt (1997) in ooreenstemming met Kanungo (1982, 1983) se teoretiese konsepsualisering, ses werkverwante verbondenheidsfokusse as kognitiewe, moti- veringsgebaseerde predisposisies geoperasionaliseer naamlik verbondenheid tot die pos, werk, beroep, loopbaan, vakbond en die organisasie. Roodt (1997) het bevind dat respondente weinig onderskeid tussen hierdie fokusse tref en dat hierdie onderskeid slegs van teoretiese belang kan wees. Hierdie model wys op ’n belangrike onderskeid tussen twee tipes prestasiegedrag: enersyds die¤ wat ’n bydrae lewer tot or- ganisasie-e¡ektiwiteit omdat dit taakvaardighed betrek en andersyds die¤ wat ’n bydrae lewer tot organisasie-e¡ektiwi- teit op ander wyses. Die taakvaardigheidsfaktore in Camp- bell (1990) se model is meer deurweek met voorgeskrewe rolgedrag en die ander faktore meer met elemente van orga- nisasie-burgerskapgedrag, pro-sosiale gedrag en organisa- siespontaniteit. Kanungo (1983 p. 191) se kort en reguit, kognitief, motive- ringsgebaseerde de¢nisie van werkbetrokkenheid is waar- skynlik ook die mees ondubbelsinnige wanneer hy beweer dat: ‘‘Worker involvement with or alienation from a given job is de¢ned as a speci¢c cognitive belief state of psychological identi¢cation with or separation from that job. Here again, the state of involvement or aliena- tion depends on two things: the saliency of the workers’needs (both ex- trinsic and intrinsic) and the expectations the worker hasabout the needs satisfying potentialof the job’’.Vir die doel van hierdie studie, word hierdie de¢nisie van Kanungo (1983) voorgestaan. Daar is dus drie verwante temas wat poog om generies- belangrike aspekte van werkprestasie te beskryf. Die een is die onderskeid tussen voorgeskrewe en diskresione“ re rolge- drag. Die tweede is die e¡ektief-georie« nteerde gedragstel van samewerking en hulpvaardigheid in organisasieburger- skapgedrag, pro-sosiale gedrag en organisasiespontaniteit. Die derde is die onderskeid tussen prestasiegedrag wat ener- syds aan taakvaardigheid verwant is en pretasiegedrag wat andersyds nie aan taakvaardigheid verwant is nie. Hierdie drie temas word verenig in die onderskeid wat gemaak is tus- sen taakprestasie en kontekstuele prestasie deur Bornman en Motowidlo (1993). Werkbetrokkenheid In hierdie opsig bevat Saleh en Hosek (1976) se skaal byvoor- beeld drie kategoriee« items wat: In hierdie opsig bevat Saleh en Hosek (1976) se skaal byvoor- beeld drie kategoriee« items wat: (a) Veronderstelde oorsaaklike voorwaardes van werkbetrok- kenheid; Volgens Gurin et al.(1960) en (Locke,1976) neem’n persoon wat ‘‘betrokke’’ is by sy werk, sy werk en/of loopbaan ernstig op en plaas hy belangrike waardes en komponente van sy identiteit op die spel. So ’n persoon sal ook emosioneel en beduidend deur werkervarings be|«nvloed word en sy denke sal deur sy werk ge- preokkupeer word.Waar werktevredenheid‘‘geluk’’of‘‘tevreden- heid’’ impliseer (Locke, 1976), impliseer betrokkenheid ‘‘toewyding’’ (Guion, 1958). Sommige outeurs argumenteer weer dat gevoelens van betrokkenheid in baie opsigte gevoelens van tevredenheid is (Argyris,1964; Lawler,1975). (b) veronderstelde gevolge van werkbetrokkenheid; en (c) die mate van werkbetrokkenheid op sigself, beskryf. ’n Derde manier waarop die konstruk addisionele betekenis dra, kan gesien word in die beskrywing van werkbetrokken- heid as beide ’n kognitiewe en’n positiewe, emosionele (a¡ek- tiewe) toestand van die individu. Lodahl en Kejner (1965) se skaal bevat dus items wat hierdie twee betekenisse van betrok- kenheid en tevredenheid insluit. BLEEKER, ROODT 24 Laastens het vroee« konsepsualiserings van werkbetrokkenheid nie daarin geslaag om te onderskei tussen twee verskillende kontekse (fokusse) waarin ’n individu persoonlik betrokken- heid kan toon nie (Kanungo,1981). Die twee kontekse waarna Kanungo verwys is: en kontekstuele prestasie. Motowidlo en Van Scotter (1994) het bewyse verskaf dat dit bruikbaar is om die bogenoemde onderskeid te tref en dat prestasie nie enkel-dimensioneel is nie. Een van die mees-basiese, teoretiese skemas vir die verdeling van werkprestasie is Katz en Kahn (1978) se drieledige verde- ling tussen: a) Spesi¢eke werk- of poskonteks (‘‘job involvement’’); en b) die algemene werkkonteks (‘‘work involvement’’). Werkprestasie p Ten spyte van ’n lang geskiedenis van besorgdheid oor krite- riumkwessies (Austin & Villanova, 1992) kon die konstruk van werkprestasie nog nie deeglik beskryf word nie (Campell, 1990). Volgens Motowidlo en Van Scotter (1994) is geso¢sti- keerde posontledingstegnieke beskikbaar om belangrike take en gedrag te identi¢seer, maar hul fokus is hoofsaaklik empi- ries van aard en tipies spesi¢ek ten opsigte van sekere onder- skeidende poste of posfamilies. As gevolg hiervan het hulle nie ’n basiese, konsepsueel-bevredigende stel onderliggende dimensies verskaf wat gebruik kan word om die prestasiever- eistes van poste in die algemeen te beskryf nie. Vir die doel van hierdie studie word gedrag in terme van situa- siespesi¢eke prestasie ge« evalueer, met ander woorde, prestasie binne ’n spesi¢eke werkplek en/of in sekere duidelik gede¢- nieerde afdelings van’n spesi¢eke omgewing. Die volgende meetinstrumente is in die studie gebruik: Die volgende meetinstrumente is in die studie gebruik: g g Vir die¤ werkers met ’n lae behoefte aan doelwitbereiking, was die verband onbeduidend. In’n ander studie het Hall en Lawler (1970) gevind dat werkbetrokkenheid’n positiewe verband ge- toon het met slegs een van drie prestasiemetings wat gebruik is. In hierdie studie was daar ’n beduidende verband tussen die werkbetrokkenheid van professionele persone en oorkoepe- lende tegniese prestasie, maar nie met objektiewe of gekombi- neerde prestasiemetings nie. Ander navorsers (Lawler, 1970; Siegel & Ruh,1973) het gesuggereer dat die kwaliteit eerder as die kwantiteit van werkprestasie deur werkbetrokkenheid be- |«nvloed sal word. Die ‘‘Alienation-Involvement Scale’’ van Lefkowitz, Somers enWein- berg (1984) g ( ) Lefkowitz et al. (1984) stel ’n enkele kontinuum van werk- betrokkenheid-vervreemding voor, wat in ooreenstemming met die vroee« re konsepsualiserings van Kanungo (1979, 1982) is. Hierdie skaal is gebruik om die werkvervreemding werk- beheptheids-kontinuum te operasionaliseer soos gekonsep- sualiseer deur Roodt, Bester en Bosho¡ (1994). Hierdie skaal re£ekteerook Kanungo (1979,1982) se teoretisering dat werkvervreemding-betrokkenheid ’n kognitiewe oortui- gingstoestand is, sonder dat daar verwys word na aanleidende oorsake of voortspruitende gevolge van hierdie toestande. Daar word by hierdie vraelys van’n vyfpunt-responsskaal gebruik ge- maak en items 3, 5,10 en 14 word gere£ekteer. Die skaal bestaan uit ’n totaal van15 items. Ander studies het weer eenvoudig die afwesigheid van enige verband tussen werkprestasie en werkbetrokkenheid gerap- porteer (Goodman, Rose & Furcon,1970; Hall & Foster,1977; Ivancevich & McMahon, 1977; Lodahl & Kejner, 1965; Saal, 1978; Schuler, 1975; Siegel & Ruh, 1973). Kanungo (1982) was van mening dat die rede daarvoor moontlik is omdat hulle nie daarin geslaag het om moderator-veranderlikes en gepaste prestasie-metings in hulle navorsingsontwerpe in te sluit nie. Hy is ook van mening dat die konsepte van beide werkpresta- sie en werkbetrokkenheid‘gebuig’word met ’n groot mate van omstredenheid. Tensy die konstrukgeldigheid van prestasie (Cummings & Schwab,1973) en werkbetrokkenheid (Kanun- go,1979) bepaal word, sal empiriese studies voortgaan om nie- beslissende resultate te lewer. Die responsskaal is vir die doel van die studie verander na’n vyf- punt Likert-tipe intensiteitskaal waar 5 ’n telling van hoe« werk- betrokkenheid verteenwoordig en1 ’n lae telling impliseer. Watdie betroubaarheidvandie skaal betref,rapporteer Lefkowitz et al. (1984) ’n interne konstantheidskoe« ⁄sie« nt van 0,89 vir ’n heterogene steekproef van 156 werkers. Deelnemers Hierdie studie is by ’n groot vervaardigingsonderneming in Suid-Afrika uitgevoer wat op die Johannesburgse Aandelebeurs genoteer is.’n Gerie£ikheidsteekproef van 200 respondente op 3 verskillende posvlakke, naamlik bestuurders (62/28), spanleiers (168/56) en werkers (1039/116), is vanuit aanlegte vanwaar die on- derneming funksioneer, getrek. Die eerste getalle in hakies ver- skaf die steekproefraamwerk vir die drie posvlakke, terwyl die tweede getal die werklike steekproefgetalle vir elke posvlak weergee, wat ’n totale steekproefverhouding van15,8% verteen- woordig. Die deelnemers verteenwoordig die bevolkingsgroepe in die Suid-Afrikaanse populasie wat in die organisasie werk- saam is. Dit het met ander woorde uit Indie« rs, Kleurlinge, Blan- kes en Swartes bestaan. Alhoewel die vlak van kwali¢kasies in sommige gevalle baie laag was, was al die respondente in staat om te lees en om die vraelyste te verstaan. Die kwali¢kasies van die deelnemers strek van graad 8 tot gegradueerd. Ten einde ’n objektiewe evaluering van beide werkbetrokkenheid en werk- prestasie te kry, is ’n kriterium vir insluiting in die steekproef ten minste 12 maande werkservaring in ’n bepaalde pos by die betrokke organisasie. Ervaring van die respondente strek dus van slegs’n minimum van1jaar tot 29 jaar. Ten spyte van die rol van modererende veranderlikes, is daar ’n ander faktor wat die moontlikheid om’n eenvoudige verwant- skap tussen werkbetrokkenheid enwerkprestasie te bepaal, be- moeilik, naamlik die veelvuldige prestasiekriteria wat deur organisasies gebruik word. Soms plaas organisasies klem op die kwaliteit van prestasie en by ander geleenthede beklem- toon hulle weer kwantiteit van prestasie. Soms word prestasie (beide die kwaliteit en kwantiteit daarvan) onvoldoende ge- meet as gevolg van die kompleksiteit van werkstake.Vir hier- die redes is die empiriese resultate ten opsigte van die verband tussen werkprestasie en werkbetrokkenheid nie-beslissend en verwarrend.Volgens Hall et al. (1978) enVroom (1962) het ver- skeie studies ’n positiewe, maar swak verband tussen werkbe- trokkenheid en werkprestasie getoon. Vroom (1962) het byvoorbeeld die voorstelling gemaakdat die verhouding swak is, omdat werkbetrokkenheid slegs werkprestasie sal laat toe- neem, indien hierdie tipe werk vaardighede vereis wat deur die werkers van waarde geag word en ook deur hulle besit word. Steers (1975) het weer ’n positiewe verband tussen werkpresta- sie en werkbetrokkenheid gerapporteer, maar slegs onder die¤ werkers wat ’n hoe« behoefte aan doelwitbereiking gehad het. Vir die¤ werkers met ’n lae behoefte aan doelwitbereiking, was die verband onbeduidend. WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE 25 METODE ook die verwantskap tussen werkbetrokkenheid en werkpresta- sie te modereer. Kanungo (1982) is gevolglik van mening dat die wyse waarop werkbetrokkenheid werkprestasie be|«nvloed, van ander werkereienskappe soos vorige opleiding, vermoe« en rol- persepsies sal afhang. Die volgende meetinstrumente is in die studie gebruik: Met 626 respondente le- wer die skaal ’n koe« ⁄sie« nt van 0,87.Wat die item-toetstotaaltel- lingkorrelasies betref, korreleer alle items bevredigend met die totale toetstelling en dit wissel van 0,35 tot 0,67. Roodt et al. (1994) het ’n alfa-koe« ⁄sie« nt van 0,85 in hulle studie gerapporteer. Deelnemers In’n ander studie het Hall en Lawler (1970) gevind dat werkbetrokkenheid’n positiewe verband ge- toon het met slegs een van drie prestasiemetings wat gebruik is. In hierdie studie was daar ’n beduidende verband tussen die werkbetrokkenheid van professionele persone en oorkoepe- lende tegniese prestasie, maar nie met objektiewe of gekombi- neerde prestasiemetings nie. Ander navorsers (Lawler, 1970; Siegel & Ruh,1973) het gesuggereer dat die kwaliteit eerder as die kwantiteit van werkprestasie deur werkbetrokkenheid be- |«nvloed sal word. Die verband tussen werkbetrokkenheid en werkprestasie Die verband tussen werkbetrokkenheid en werkprestasie Volgens Kanungo (1982) kan daar op teoretiese gronde geen eenvoudige, voor-die-handliggende verwantskap tussen werk- prestasie en werkbetrokkenheid wees nie. Prestasie deur werk- nemers word gede¢nieer deur die organisasie, met weinig inspraak deur die individuele werker. Die verwagtingsteorie van motivering (Lawler,1973) stel voor dat die verwantskap tus- sen inspanning en prestasie van ’n werker deur verskeie ander veranderlikes gemodereer moet word soos vermoe« ns, opleiding en rolpersepsies van die werker. Dieselfde veranderlikes behoort Volgens Bornman en Motowidlo (1993) was daar onlangs meer teoretiese pogings om die prestasiedomein te dissekteer. Hierdie teoretici neem heelwat verskillende konsepsuele ori- e« ntasies aan wat enersyds verskil van tradisionele posanalitie- se benaderings en ook van mekaar, maar wat andersyds weer ooreenstem in terme van die onderskeid tussen taakprestasie Doel van die studie Dit beteken dat norms en standaarde, van toepassing op die groter populasie, nie meer langer substansie het nie.Wat wel benodig word, is ’n stel norms of standaarde van interpretasie wat direk en spesi¢ek vir die situasie of spesi¢eke omgewing waarin enwaarvoor die evaluering in die eerste plekplaasvind, van toepassing is. ( ) * Die ‘Redelike werkgewer’ gebruik alle redelike beskikbare en toepaslike kriteria wanneer besluite oor werkers en po- tensie« le werkers se toekoms geneem word (Been 2). Die CSIP voldoen aan hierdie vereistes in terme van die Suid- Afrikaanse situasie en sy spesi¢eke behoeftes. Die CSIP voldoen aan hierdie vereistes in terme van die Suid- Afrikaanse situasie en sy spesi¢eke behoeftes. Die ontwikkelingsproses van die CSIP word skematies in Fi- guur 1voorgestel. Stap 1 van Been 1 bepaal die kernbevoegdhede van die pos horisontaal (TheJob Speci¢cation Index-JSI) Stap 1 van Been 1 bepaal die kernbevoegdhede van die pos horisontaal (TheJob Speci¢cation Index-JSI) Die Comprehensive Structured Interviewing for Potential (CSIP) wat in samehang met die Potential Index Batteries (PIB) gebruik kan word, ontwikkel norms op so’n situasie-spesi¢eke basis. In die bepaling van dieABLE (Areas of Behaviorand Labour Execu- tion) vandie posbehels hierdie been die evaluering vandie pos en nie die persoon nie. Die CSIP is in Suid-Afrika ontwikkel waar die meerderheid van die metingsinstrumente wat in die nuwe Suid-Afrika be- skikbaar is, van oorsee ingevoer is gedurende die periode voor 1994. Hierdie aangenome metingsinstrumente is bykans eks- klusief na Suid-A¢ka gebring vanuitWesterse lande soos Brit- tanje en dieVSA. Dit is dan aangepas vir plaaslike gebruik met hoofsaaklik dieWit minderheid as die teikengroep. Die CSIP daarenteen, is uit die staanspoor plaaslik ontwikkel met inag- neming van Suid-Afrika se diverse bevolking en laat ruimte vir diversiteit en kompleksiteit. DieCSIPseJobSpeci¢cationIndex (JSI) word gebruikom die posisie of pos in terme van sy vereistes te evalueer dit is watter kwaliteit die posisie van die posbeklee« r gaan vravir sukses in daardie pos. Die JSI laat toe dat die pos op die oog af in terme van 65 gene- riese dimensies (basiese bevoegdhede) beoordeel word. Hierdie dimensies (basiese bevoegdhede) is ge|«denti¢seer deur lede van die Nasionale Produktiwiteit Instituut (NPI), in samewerking met die outeurs Erasmus en Minnaar (Potential Index Associates CC.). Die 65 dimensies (basiese bevoegdhede) word in Figuur 2 weergegee. Doel van die studie Aangesienwerkprestasie toenemend, belangriker geag gaanword in die nuwe sosio-politieke werksomgewing in Suid-Afrika, is dit die doel van hierdie ondersoek om die verband tussen werkbe- trokkenheid enwerkprestasie te bepaal. Die resultate van sodanige ondersoek kan nuwe insigte en benaderings ten opsigte van die werkomgewing en prestasiebestuur oplewer. Wat die geldigheid van die vraelys betref, rapporteer Lefko- witz et al. (1984) dat ’n faktor-ontleding’n enkele faktor na vo- re bring (item-ladings wissel van 0,38 tot 0,73). Een faktor is verantwoordelik vir meer as 75% van die variansie en kon- strukgeldigheid (konvergente en diskriminante geldigheid) word deur 10 rigtinggewende hipoteses bevestig. In die lig van die voorgaande kan die volgende navorsingsvrae gestel word: In die geheel beskik die skaal oor bevredigende metriese eien- skappe. g 1. Is daar ’n verband tussen die mate waarin’n persoon betrok- ke is by sy werk en sy werkprestasie? ke is by sy werk en sy werkprestasie? y y y p 2. Dui’n hoe« mate van werkbetrokkenheid op’n hoe« mate van werkprestasie? (CSIP) Die ‘‘Comprehensive Structured Interviewing for Potential’’ (CSIP) van Potential Index Associates Die ‘‘Comprehensive Structured Interviewing for Potential’’ (CSIP) van Potential Index Associates Hieruit kan die volgende hipoteses geformuleer word: In’n konteks van regstellende aksie, soos huidig in Suid-Afrika ervaar, is daar onder andere ’n behoefte om potensiaal/prestasie te meet. Potensiaal en prestasie bepaal deur middelvan objektie- we metings enersyds, bied in werklikheid ’n meer aanvaarbare alternatief vir ‘‘tokenism’’en ‘‘favouritism’’ as subjektiewe beoorde- lings andersyds. Hipotese 1: Daar is ’n statisties-beduidende verband tussen werkbetrokkenheid en werkprestasie. p Hipotese 2: Werkbetrokkenheid (onafhanklike veranderlike) is ’n statisties-beduidende voorspeller van werkprestasie (af- hanklike veranderlike). p Hipotese 2: Werkbetrokkenheid (onafhanklike veranderlike) is ’n statisties-beduidende voorspeller van werkprestasie (af- hanklike veranderlike). BLEEKER, ROODT 26 * Die ‘Redelike werkgewer’ assesseer werkers en potensie« le werknemers slegs in terme van werkverwante bevoegdhede (Been 1). Erasmus en Mamabolo (1996) is van mening dat mense nie ge- meet en die uitslag oorweeg kan word in terme van norms en standaarde wat nie op hulle of op die spesi¢ke situasie van toe- passing is nie. Die vennote in Potential Index Associates verwys na dieAmerican Psychological Association (APA) wat riglyne ver- skaf het wat situasie-spesi¢eke norms tydens evaluering vereis. Figuur1: CSIP Diagram (PIBAssociates, Bemarkingsbrosjure,1998) Doel van die studie beoordeelaars KRITERIUM 1 Kwali¢kasies KRITERIUM 1 Ervaring ‘‘Die Redelike werkgewer gebruik alle redelike beskikbare en toepaslike kriteria wanneer besluite oor werkers en potensie« le werkers se toekoms geneem word.’’ WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE 27 1 Algemene Kennis 23 Korttermyn-geheue 45 Uitnemendheidsingesteldheid 2 Kreatiwiteit 24 Tipe A/B Persoonlikheid 46 Klie« ntingesteldheid 3 Leesbegrip 25 Selfgeldenheid 47 Innovering 4 Berekeninge 26 Spelling 48 Terugvoer 5 Verstandelike helderheid 27 Probleemoplossing 49 Aanbieding 6 Luistervaardighede 28 Coping-vaardighede 50 Onderhandeling 7 Abstrakte Redenering 29 Sosiale Styl: Ekspressief 51 Skakelvaardighede 8 Aanpasbaarheid/Buigbaarheid 30 Sosiale Styl: Ondersteuner 52 Analitiese vaardighede 9 Interpersoonlike verhoudings 31 Sosiale Styl: Drywer 53 Oordeel 10 Selfbeeld 32 Sosiale Styl: Analis 54 Organisatoriese helderheid 11 Klerklike vaardighede 33 Risikoneming 55 Nie-verbale persepsie 12 Woordeskat 34 Integriteit 56 Persoonlike Ontwikkeling 13 Tikvaardighede 35 Empatie 57 Geskrewe Kommunikasie 14 Liaseervermoe« 36 Emosionele Sensitiwiteit 58 Samestellingspotensiaal: 15 (Self)-Motivering 37 Takt 59 Klassi¢kasiepotensiaal: 16 Kon£ikbestuur: Wedywer 38 Mensontwikkeling 60 Omgewingsdruk 17 Kon£ikbestuur: Saamwerk 39 Afrigting 61 Frustrasie Toleransie 18 Kon£ikbestuur: Kompromiseer 40 Interpersoonlike Objektiwiteit 62 Sosiale Insig 19 Kon£ikbestuur: Vermy 41 Sosiale Insig 63 Begrip 20 Kon£ikbestuur: Akommodeer 42 Diversiteitsfasilitering 64 Ruimtelike redeneervermoe« 21 Tydsbestuur 43 Leierskap (Transaksioneel) 65 Hand-oog ko˛rdinasie 22 Stresbestuur 44 Leierskap (Transformeel) Figuur 2: CSIP Dimensies (Basiese bevoegdhede) Figuur 2: CSIP Dimensies (Basiese bevoegdhede) Been 2 van CSIP behels die samestelling van die asses- seringspakket. Hierdie been bevat ’n omvattende asses- seringspakket wat gebasseer is op ’n totaal van nege asseringskriteria soos uiteengesit in Figuur 1. Afhangende van omstandighede en die spesi¢eke pos kan sekere van hier- die kriteria uitgelaat word. Alle prestasie-punte wat deur die ‘‘beoordeelaars’’ van prestasie toegeken word, word uitge- voer op die basis van ’n 5-punt skaal, waar 5 = uitstekend, 4 = bo-gemiddeld, 3 = gemiddeld, 2 = ondergemiddeld, 1 = swak is. Stap 1 van Been 1 vereis ook dat ’n JSI-komitee saamgestel word. Sodanige komitees moet vir elke pos saamgestel word. Die lede word gekies op ’n basis wat bepaal dat die komitee regmatig en regverdig verteenwoordigend van alle belange- groepe is; dit is alle groepe wat een of ander belang in die spe- si¢eke pos het: bv ’n posbeklee« r, onmiddellike toesighouer, onmiddellike ondergeskikte, onmiddellike kollega, ’n vak- bondverteenwoordiger, menslikehulpbronverteenwoordiger, en’n eksterne verteenwoordiger.Ten minste vyf lede moet tot dieJSI-komitee verkies word. Doel van die studie Die CSIP is vir hierdie ondersoek gebruik omdat die Wet op Arbeidsverhoudinge (Wet No 66 van 1995), onder andere im- pliseer dat: posbeskrywing Lys die INSETTE (Potensie« le Indikators en UITSETTE (Take) ‘‘die Redelike werkgewer assesseer werkers en potensie« le werkers slegs in terme van werkverwante bevoegdhede KRITERIUM 1 Werklike werkprestasie KRITERIUM 2 Toesighouer- evaluering KRITERIUM 3 Pre-selfevaluering KRITERIUM 4 PIB/SpEEX Assessering KRITERIUM 9 ONDERHOUD Situasie-spesi¢eke vrae horisontalisering Bepaal die werkverwante bevoegdhede pospro¢lering vertikalisering Bepaal die NQF vlak en posgraad KRITERIUM 1 Post-selfevaluering KRITERIUM 1 Evaluering deur ekst. beoordeelaars KRITERIUM 1 Kwali¢kasies KRITERIUM 1 Ervaring CSIP DIMENSIES (65 BASIESE BEVOEGDHEDE) ‘‘Die Redelike werkgewer gebruik alle redelike beskikbare en toepaslike kriteria wanneer besluite oor werkers en potensie« le werkers se toekoms geneem word.’’ Performance Appraisal Scoring Scale (PASS) PASS monitor die persoon se werkprestasie: * deurllopend; en * op tweeledige basis, i.e.: * in terme van die kern bevoegdhede van die pos; * in terme van die gestelde pos doelwitte i.e. Doelwitbestuur Kritiese kruisveld opvoeding & opleiding Uitkomste ‘‘Map’’die vereiste opleiding en ontwikkelings uitkomste van die pos Figuur1: CSIP Diagram (PIBAssociates, Bemarkingsbrosjure,1998) Kritiese kruisveld opvoeding & opleiding Uitkomste ‘‘Map’’die vereiste opleiding en ontwikkelings uitkomste van die pos posbeskrywing Lys die INSETTE (Potensie« le Indikators en UITSETTE (Take) vertikalisering Bepaal die NQF vlak en posgraad CSIP DIMENSIES (65 BASIESE BEVOEGDHEDE) ‘‘die Redelike werkgewer assesseer werkers en potensie« le werkers slegs in terme van werkverwante bevoegdhede horisontalisering Bepaal die werkverwante bevoegdhede KRITERIUM 2 Toesighouer- evaluering KRITERIUM 1 Werklike werkprestasie KRITERIUM 9 ONDERHOUD Situasie-spesi¢eke vrae pospro¢lering KRITERIUM 1 Post-selfevaluering KRITERIUM 1 Evaluering deur ekst. Prosedure Di Die navorser het in samewerking met die verskillende mens- likehulpbrondepartemente by die verskillende aanlegte die vraelyste laat voltooi. As gevolg van die omvattendheid van die CSIP is slegs die volgende asseringskriteria gebruik: Figuur 3: Die dimensies vir die verskillende posvlakke soos geselekteer deurdieJSI-komitee (’n Volledige beskrywing van elke dimensie is beskikbaar in die CSIP dokumentasie) * Kwali¢kasies in terme van vakke/areas/studievelde; Die proses van posontleding (Been 1 van CSIP) vind slegs eenmalig plaas vir ’n spesi¢eke pos en word dus nie herhaal vir elke individuele kandidaat nie. / / * Ervaring; g * Werkprestasie (WPI - Work Performance Index,’n sogenaamde objektiewe, gekombineerde beoordeling wat deur die mens- likehulpbrondepartement voltooi is en wat gebaseer is op his- toriese werkprestasiedata); Na a£oop van bogenoemde prosedure kan ’n generiese pos- pro¢el verkry word. Hierdie pos-pro¢el moet nou aan ’n kleiner komitee gegee word met die instruksie om hierdie ge- neriese uitleg of raamwerk te gebruikomverder uit te bou, ten einde tot die volle posbeskrywing van die spesi¢eke pos te kom. p ) * Toesighouer-evaluerings (SRP - Supervisor’s Rating of Perfor- mance, wat deur die persoon se onmiddelikke hoof gedoen is); en ); * Persoonlike evaluering deur respondent (SEI - Self-Evalua- tion Rating Index, wat in hierdie geval eenmalig deur die per- soon self gedoen is) Stap 2 van Been 1behels die posgradering (vertikalisering) van die pos. Die agt kernbevoegdhede vir elke posvlak is in die vorige stap bepaal. Dit verteenwoordig egter slegs’n horison- tale uitkoms: die pos moet steeds gevertikaliseer word, dit is om die kompleksiteit van die ge|«denti¢seerde kernbevoegd- hede te bepaal en daardeur die vertikale kompleksitiet van die pos te verkry. Die CSIP Job LevelWeight Allocation Guide word vir hierdie doel gebruik. Doel van die studie Dit is essensieel dat hierdie men- se nie met mekaar kommunikeer ten opsigte van die pos en sy vereistes nie, ten einde die hoogste moontlike vlak van objek- tiwiteit met die evalueringsprosedure te bepaal. DieJSI-komi- tee volg dan ’n bepaalde prosedure om die 8 tot 10 dimensies, uit die gegewe 65, vir elke pos te selekteer. Die dimensies (ba- siese bevoegdhede) wat geselekteer is ten opsigte van die drie posvlakke wat in die studie ter sprake is, word in Figuur 3 uit- eengesit. Been 3 van CSIP verwys na PerformanceAppraisal Scoring Scale (PASS). PASS verskaf die instrumente vir die voortdurende monitering van’n persoon se werkprestasie, sodra die persoon in sy/haar spesi¢eke pos aangestel is. PASS monitor die per- soon in terme van: a) Die sleuteldimensies (basiese bevoegdhede) van die pos; en b) d k i di i i ld d l i (d l i a) Die sleuteldimensies (basiese bevoegdhede) van die pos; en b) produksie, dit is in terme van gestelde doelwitte (doelwit- bestuur). b) produksie, dit is in terme van gestelde doelwitte (doelwit- bestuur). WERKER SPANLEIER BESTUURDER Luistervaardighede Luistervaardighede Luistervaardighede Aanpasbaarheid Aanpasbaarheid Interpersoonlike vaardighede Selfbeeld Interpersoonlike vaardighede Tydsbestuur Coping vaardighede Integriteit Integriteit Analis [Sosiale Styl] Klie« nt-ingesteldheid ‘‘Excellence’’ ingesteldheid Integriteit Terugvoer Terugvoer Klie« nt-ingesteldheid Persoonlike ontwikkeling Organisatoriese ingesteldheid Persoonlike ontwikkeling Sosiale Insig Geskrewe Kommunikasie Figuur 3: Die dimensies vir die verskillende posvlakke soos geselekteer deurdieJSI-komitee (’n Volledige beskrywing van elke dimensie is beskikbaar in die CSIP dokumentasie) Die evaluering en toepassing van die bevindings van die CSIP kan onder meer vir die voortdurende terugvoer aangaande werkers se prestasie; keuring en plasing; loopbaanbeplanning of opvolgbeplanning gebruik word. TABEL 2 VERSKALING: KWALIFIKASIES EN ERVARING VAN RESPONDENTE TERTOELIGTING VAN TABEL 1 KWALIFIKASIES WERKERS SPANLEIERS BESTUURDERS Std.7 en minder = 1 Std.8 = 1 Std.10 = 1 Std. 8 = 2 Std. 10 = 2 Diploma = 2 Std. 10 = 3 Diploma = 3 Graad = 3 Diploma = 4 Graad = 4 Honneurs = 4 Graad = 5 Honneurs = 5 Meesters = 5 ERVARING WERKERS SPANLEIERS BESTUURDERS Minder as 1 jaar = 1 1 jaar = 1 3 jaar = 1 1 jaar = 2 2 jaar = 2 4 jaar = 2 2 jaar = 3 3 jaar = 3 5 jaar = 3 3 jaar = 4 4 jaar = 4 6 jaar = 4 4 jaar+ = 5 5 jaar+ = 5 7 jaar+ = 5 Uit ’n inspeksie vanTabel 4 is dit duidelik dat daar by die wer- kers en die spanleiers, statisties-beduidende verskille bestaan ten opsigte van die werkprestasie-beoordelings van die WPI en die SEI asook die SEI en die SRP. By die bestuurders be- staan daar ’n statisties-beduidende verskil net ten opsigte van die werkprestasie-beoordelings van die SEI en die SRP. Dit is ook duidelik uit Tabel 3 dat die SEI (self-evaluering) konse- kwent hoe« r is as die ander beoordelings. Ten einde die faktorstruktuur van die ‘‘Alienation-Involvement Scale’’te bepaal, is die 15 items daarvan aan’n hoo¡aktorontle- ding onderwerp. Om die moontlike e¡ek van di¡erensie« le itemskeefheid teen te werk, is die volgende prosedure soos ge- suggereer deur Schepers (1992) gevolg. Die 15 items is ge|«nter- korreleer en aan’n hoo¡aktorontleding onderwerp (N = 200). Vervolgens is eigenwaardes bereken en volgens Kaiser (1961) se kriterium is daar vier faktore onttrek met eigenwaardes groter as een (kyk naTabel 5). Tabel1toon dat die kwali¢kasies van die deelnemers hoofsaak- lik gemiddeld tot ondergemiddeld is in vergelyking met dit wat vir elke posvlak vereis word. Wat hulle ervaring betref, blyk dit dat daar gemiddelde tot bo-gemiddelde ervarings- vlakke onder die deelnemers bestaan relatief tot dit wat virelke posvlak vereis word. Dit is ook duidelik dat alhoewel daar proporsioneel meer wer- kers in die groep ingesluit is, die getal deelnemers in elke vlak verhoudingsgewys verteenwoordigend is van die algemene vlakpro¢el van die organisasie (kyk onder die hoof deelne- mers). TABEL 1 BIOGRAFIESE BESONDERHEDE VAN DEELNEMERS KWALIFIKASIE Frekwensie Persentasie Kumulatiewe Persentasie 1 1 0,5 0,5 2 93 46,5 47,0 3 89 44,5 91,5 4 16 8 99,5 5 1 0,5 100,0 TOTAAL 200 100,0 ERVARING Frekwensie Persentasie Kumulatiewe Persentasie 2 35 17,5 17,5 3 98 49,0 66,5 4 63 31,5 98,0 5 4 2,0 100,0 TOTAAL 200 100,0 POSVLAKKE Frekwensie Persentasie Kumulatiewe Persentasie Werker 116 58,0 58,0 Spanleier 56 28,0 86,0 Bestuurder 28 14,0 100,0 TOTAAL 200 100,0 TABEL 2 VERSKALING: KWALIFIKASIES EN ERVARING VAN RESPONDENTE TERTOELIGTING VAN TABEL 1 KWALIFIKASIES WERKERS SPANLEIERS BESTUURDERS Std.7 en minder = 1 Std.8 = 1 Std.10 = 1 Std. 8 = 2 Std. 10 = 2 Diploma = 2 Std. 10 = 3 Diploma = 3 Graad = 3 Diploma = 4 Graad = 4 Honneurs = 4 Graad = 5 Honneurs = 5 Meesters = 5 ERVARING WERKERS SPANLEIERS BESTUURDERS Minder as 1 jaar = 1 1 jaar = 1 3 jaar = 1 1 jaar = 2 2 jaar = 2 4 jaar = 2 2 jaar = 3 3 jaar = 3 5 jaar = 3 3 jaar = 4 4 jaar = 4 6 jaar = 4 4 jaar+ = 5 5 jaar+ = 5 7 jaar+ = 5 Tabel1toon dat die kwali¢kasies van die deelnemers hoofsaak- lik gemiddeld tot ondergemiddeld is in vergelyking met dit wat vir elke posvlak vereis word. Wat hulle ervaring betref, blyk dit dat daar gemiddelde tot bo-gemiddelde ervarings- vlakke onder die deelnemers bestaan relatief tot dit wat virelke posvlak vereis word. Dit is ook duidelik dat alhoewel daar proporsioneel meer wer- kers in die groep ingesluit is, die getal deelnemers in elke vlak verhoudingsgewys verteenwoordigend is van die algemene vlakpro¢el van die organisasie (kyk onder die hoof deelne- mers). TABEL 3 BESKRYWENDE STATISTIEK TEN OPSIGTE VAN WERKPRESTASIEBEOORDELINGS KWALIFIKASIE Frekwensie Persentasie Kumulatiewe Persentasie 1 1 0,5 0,5 2 93 46,5 47,0 3 89 44,5 91,5 4 16 8 99,5 5 1 0,5 100,0 TOTAAL 200 100,0 ERVARING Frekwensie Persentasie Kumulatiewe Persentasie 2 35 17,5 17,5 3 98 49,0 66,5 4 63 31,5 98,0 5 4 2,0 100,0 TOTAAL 200 100,0 POSVLAKKE Frekwensie Persentasie Kumulatiewe Persentasie Werker 116 58,0 58,0 Spanleier 56 28,0 86,0 Bestuurder 28 14,0 100,0 TOTAAL 200 100,0 Op die oog af lyk dit asof die werkprestasie-beoordelings van die bestuurders hoe« r is as die van die spanleiers en werkers. RESULTATE Biogra¢ese inligting ten opsigte van kwali¢kasies en ervaring van die steekproef is soos volg versprei en word in Tabel 1 weergegee en die verskaling daarvanword weer inTabel 2 ver- duidelik. Ras, geslag en ouderdom is nie vir die doeleindes van die ondersoek gebruik nie. 28 BLEEKER, ROODT 28 Beskrywende statistiek ten opsigte van werkprestasie vir die drie groepe soos gemeet deur die beoordelingsvorms van die CSIP word inTabel 2 weergegee. Beskrywende statistiek ten opsigte van werkprestasie vir die drie groepe soos gemeet deur die beoordelingsvorms van die CSIP word inTabel 2 weergegee. TABEL 1 BIOGRAFIESE BESONDERHEDE VAN DEELNEMERS Ten einde te bepaal of daar statisties-beduidende verskille ten opsigte van die werkprestasie-beoordelings van die verskillen- de groepe/vlakke bestaan, is t-toetse uitgevoer. InTabel 4 ver- skyn die t-statisiek. TABEL 4 VERSKILLE TUSSEN GROEPE SE WERKPRESTASIEBEOORDELINGS TABEL 2 VERSKALING: KWALIFIKASIES EN ERVARING VAN RESPONDENTE TERTOELIGTING VAN TABEL 1 TABEL 5 RESULTATE VAN EERSTEVLAK FAKTORONTLEDING OP DIE ‘‘ALIENATION-INVOLVEMENT’’ SKAAL FAKTOR Item 1 2 3 4 WIQ 9 -0,673 -0,291 WIQ 8 -0,594 -0,156 WIQ 13 -0,568 -0,287 WIQ 3 -0,566 WIQ 4 -0,539 -0,188 -0,148 -0,122 WIQ 1 -0,515 -0,123 WIQ 2 -0,650 -0,276 -0,110 WIQ 15 -0,153 -0,620 -0,290 WIQ 6 -0,368 -0,513 -0,210 -0,158 WIQ 14 -0,468 -0,507 -0,293 WIQ 11 0,486 -0,503 WIQ 12 -0,122 -0,722 -0,112 WIQ 7 -0,334 -0,583 -0,175 WIQ 5 -0,132 -0,156 -0,514 -0,453 WIQ 10 -0,198 -0,794 TABEL 5 RESULTATE VAN EERSTEVLAK FAKTORONTLEDING OP DIE ‘‘ALIENATION-INVOLVEMENT’’ SKAAL TABEL 4 VERSKILLE TUSSEN GROEPE SE WERKPRESTASIEBEOORDELINGS 95% Betroubaarheids- interval van die verskil t Vryheids- p, Gem, Onderste Boonste grade (2-kantig) Verskil Werkers WPI - SEI -4,168 115 0,000 -0,1401 -0,2067 -0,07 WPI - SRP -0,905 115 0,366 -0,01616 -0,02 -0,051 SEI - SRP -4,851 115 0,000 -0,1563 -0,092 -0,2201 Spanleiers WPI-SEI -4,488 55 0,000 -0,1629 -0,2357 -0,09 WPI-SRP -0,191 55 0,849 -0,04464 -0,04 -0,051 SEI-SRP -5,147 55 0,000 -0,1674 -0,1022 -0,2326 Bestuurders WPI-SEI -2,572 27 0,016 -0,2098 -0,3772 -0,04 WPI-SRP -0,570 27 0,573 -0,01786 -0,05 -0,008,2 SEI-SRP -2,853 27 0,008 -0,2277 -0,064 -0,3914 TABEL 8 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR SPANLEIERS INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR SPANLEIERS Werk- WPI SRP SEI betrokkenheid Pearson 1,000 0,021 (<0,06) 0,015 (<0,06) 0,027 (<0,06) Korrelasie Werkbetrok- p (2- kantig) 0,879 0,912 0,841 kenheid N 56 56 56 56 Pearson 1,000 0,905 0,743 Korrelasie WPI p (2-kantig) 0,000 0,000 N 56 56 56 Pearson 1,000 0,793 Korrelasie SR p (2-kantig) 0,000 N 56 56 Pearson 1,000 Korrelasie SEI p (2-kantig) N 56 Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) UitTabel 6 kan afgeleiword dat Faktor II onbepaald is en daar- omword net ’n een-faktor-oplossing verder vir itemontleding gebruik. Item 10 is met die iteratiewe itemontleding uitgeska- kel en nie by die skaal ingesluit nie. TABEL 6 FAKTORLADINGS OP DIE TWEE GEPOSTULEERDE FAKTORE SUB-TELLINGS FAKTOR I II WIQ 2 0,816 WIQ 1 0,553 -0,149 WIQ 3 0,452 -0,394 WIQ 4 -0,261 Met die vierde iterasie is ’n Cronbach Alfa van 0,81 op hierdie TABEL 6 FAKTORLADINGS OP DIE TWEE GEPOSTULEERDE FAKTORE Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) Met die vierde iterasie is ’n Cronbach Alfa van 0,81 op hierdie skaal verkry. Met die vierde iterasie is ’n Cronbach Alfa van 0,81 op hierdie kaal verkry. Tabel 9 toon dat werkbetrokkenheidtellings onderling statis- ties-beduidend korreleer met die SEI. In hierdie geval is die e¡ekgrootte van lae statisties-beduidende omvang. Dit blyk ook dat dat daar ’n statisties-betekenisvolle korrelasie bestaan tussen dieWPI en die SRP, dieWPI en die SEI. Dieselfde op- merking kan ten opsigte van die SRP en die SEI gemaak word. Ten einde Hipotese 1 te toets, is die tellings van die toetslinge ten opsigte van albei meetinstrumente ge|«nterkorreleer. Die interkorrelasie van die werkprestasie-beoordelings en werkbe- trokkenheidtellings met betrekking tot die drie groepe (wer- kers, spanleiers, bestuurders) kan onderskeidelik in Tabel 7, 8 en 9 gesien word. TABEL 8 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR SPANLEIERS TABEL 7 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIRWERKERS Werk- WPI SRP SEI betrokkenheid Korrelasie 1,000 0,475 (0,99) 0,471 (0,99) 0,418 (0,97) Werkbetrok- p (2- kantig) 0,000 0,000 0,000 kenheid N 116 116 116 116 Pearson 1,000 0,955 0,839 Korrelasie WPI p (2- kantig) 0,000 0,000 N 116 116 116 Pearson 1,000 0,835 Korrelasie SRP p (2- kantig) 0,000 N 116 116 Pearson 1,000 Korrelasie SEI p (2-kantig) N 116 Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) TABEL 7 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIRWERKERS Werk- WPI SRP SEI betrokkenheid Korrelasie 1,000 0,475 (0,99) 0,471 (0,99) 0,418 (0,97) Werkbetrok- p (2- kantig) 0,000 0,000 0,000 kenheid N 116 116 116 116 Pearson 1,000 0,955 0,839 Korrelasie WPI p (2- kantig) 0,000 0,000 N 116 116 116 Pearson 1,000 0,835 Korrelasie SRP p (2- kantig) 0,000 N 116 116 Pearson 1,000 Korrelasie SEI p (2-kantig) N 116 Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) TABEL 7 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIRWERKERS TABEL 9 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR BESTUURDERS Werk- WPI SRP SEI betrokkenheid Pearson 1,000 0,289 (0,14) 0,259 (0,11) 0,500 (0,51) Korrelasie Werkbetrok- p (2-kantig) 0,136 0,183 0,007 kenheid N 28 28 28 28 Pearson 1,000 0,964 0,772 Korrelasie WPI p (2-kantig) 0,000 0,000 N 28 28 28 Pearson 1,000 0,714 Korrelasie SRP p (2-kantig) 0,000 N 28 28 Pearson 1,000 Korrelasie SEI p (2- kantig) N 28 Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) TABEL 9 TABEL 9 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR BESTUURDERS Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) Tabel 7 dui daarop dat werkbetrokkenheidtellings onderling statisties-beduidend met dieWPI, SRPen SEI korreleer. Hier- die korrelasies se e¡ekgroottes is almal statisties, hoogs bedui- dend. Dit blykook dat dieWPI betekenisvol korreleer met die SRP en SEI. Die SRP korreleer weer op sy beurt, stastisties- beduidend met die SEI. WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE 29 Die verkree« faktormatriks is met behulp van’nVarimaks-rota- sie na eenvoudige struktuur geroteer.Vervolgens is vier subtel- lings ten opsigte van die ‘‘Alienation-Involvement Scale’’ bereken deur al die items met hoe« ladings op hierdie faktore saam te tel. Die subtellings is voorts ge|«nterkorreleer en aan’n tweedevlak faktorontleding onderwerp. TABEL 8 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR SPANLEIERS TABEL 5 RESULTATE VAN EERSTEVLAK FAKTORONTLEDING OP DIE ‘‘ALIENATION-INVOLVEMENT’’ SKAAL TABEL 3 BESKRYWENDE STATISTIEK TEN OPSIGTE VAN WERKPRESTASIEBEOORDELINGS WERKER SPANLEIER BESTUURDER WPI Gemiddeld 3,2845 3,1585 3,6205 Standaardafwyking 0,6502 0,4035 0,6203 Minimum 1,00 2,25 1,88 Maksimum 4,63 4,38 4,50 SRP Gemiddeld 3,2683 3,1540 3,6027 Standaardafwyking 0,6230 0,3989 0,5814 Minimum 1,25 2,25 1,75 Maksimum 4,63 4,25 4,38 SEI Gemiddeld 3,4246 3,3214 3,8304 Standaardafwyking 0,4697 0,3319 0,3028 Minimum 1,50 2,38 3,25 Maksimum 4,50 4,00 4,50 (WPI = WORK PERFORMANCE INDEX; SRP = SUPERVISOR’S RATING OF PERFOR- MANCE; SEI = SELF-EVALUATION RATING INDEX) TABEL 3 BESKRYWENDE STATISTIEK TEN OPSIGTE VAN WERKPRESTASIEBEOORDELINGS WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE TABEL 10 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN WERKERS TABEL 10 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN WERKERS Onafhanklike Afhanklike Tipe III vg Kwadraat- F p Veranderlike Veranderlike Som van gemiddelde kwadrate WI NEW WPI 10,982 1 10,982 33,268 0,000 SRP 9,915 1 9,915 32,557 0,000 SEI 4,443 1 4,443 24,199 0,000 Afhanklike Parameter B Standaard t p Veranderlike skattingsfout WPI Afsnit -4,272 0,179 -23,819 0,000 WIQ New -0,487 0,084 -5,768 0,000 SRP Afsnit -4,207 0,172 -24,418 0,000 WIQ New -0,463 0,081 -5,706 0,000 SEI Afsnit -4,053 0,134 -30,298 0,000 WIQ New -0,310 0,063 -4,919 0,000 VolgensTabel 10 kan al drie werkprestasiekriteria met behulp van werkbetrokkenheidtellings by die werkergroep voorspel word WERKERS WPI 0,9386 SRP 0,9260 SEI 0,8671 SPANLEIERS WPI 0,7901 SRP 0,7939 SEI 0,6473 BESTUURDERS WPI 0,9082 SRP 0,9122 SEI 0,6941 Alfa koe« ⁄sie« nte Uit die betroubaarheidsontleding in Tabel 13 blyk dit dat die interne konstantheid ten opsigte van die werkers besonder goed is met alfa > 0,85.’n Relatiewe, lae betroubaarheid is ten opsigte van spanleiers verkry met alfa < 0,8 met die SEI as die laagste interne betroubaarheid.Ten opsigte van die bestuurders is weereens ’n baie hoe« betroubaarheid (alfa > 0,90) verkry met die uitsondering van die SEI wat relatief swak is (alfa < 0,70). Die lae betroubaarhede kan moontlik ’n rede bied waarom die werkprestasiekriteria van spanleiers nie statisties-bedui- dend voorspel kon word nie. VolgensTabel 10 kan al drie werkprestasiekriteria met behulp van werkbetrokkenheidtellings by die werkergroep voorspel word. TABEL 11 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN SPANLEIERS TABEL 8 INTERKORRELASIES TUSSEN DIE TELLINGS VIR SPANLEIERS Koe« ⁄sie« nte in hakies dui die beduidendheid van e¡ekgroottes (
) op die 0,01-peil aan waar: 0,20 = klein; 0,50 = medium; 0,80 = groot (Howell, 1997) Regressie-ontledings is gebruik om te bepaal of werkbetrok- kenheidtellings werkprestasie kan voorspel. Aangesien daar statisties-beduidende verskille tussen die werkprestasiebe- oordelings van die drie beoordelaargroepe bestaan, is daar ge- poog om die drie werkprestasiebeoordelings afsonderlik te voorspel. Die regressie-ontleding vir die voorspelling van werkprestasiebeoordelings ten opsigte van die drie posvlakke word afsonderlik inTabel 10,11en 12 weergegee. UitTabel 8 is dit duidelikdat daar’n statisties-beduidende korre- lasie tussen die tellings van dieWPI en die SRP, dieWPI en die SEI asook tussen die SRP en die SEI bestaan. In hierdie geval is daar geen statisties-beduidende verband tussen die werkbetrok- kenheidtellings en die werkprestasiebeoordelings nie. 30 BLEEKER, ROODT 30 TABEL 10 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN WERKERS TABEL 13 ALFA-KOE« FFISIE« NTE TEN OPSIGTE VAN DIE WERKPRESTASIEKRITERIA TABEL 13 ALFA-KOE« FFISIE« NTE TEN OPSIGTE VAN DIE WERKPRESTASIEKRITERIA BESPREKING Die groep deelnemers in hierdie studie is breedweg verteen- woordig uit die samestelling van alle bevolkingsgroepe wat in die betrokke organisasie werksaam is. Die deelnemers het op verskillende posvlakke, naamlik werkers, spanleiers en be- stuurders gefunksioneer. Uit Tabel 1 kan verder afgelei word dat die kwali¢kasies van werkers hoofsaaklik gemiddeld en ondergemiddeld is, gemeet teen die standaard wat tans deur die organisasie gestel word.Ten opsigte van ervaring, blyk dit dat die vlakke hiervan meesal voldoen aan die standaard wat deur die organisasie gestel word, of selfs hoe« r is. Uit die ontleding van Tabel 3 en 4 blyk dit dat die werkpres- tasiekriteria ten opsigte van die drie groepe, relatief na aan mekaar is met die bestuurders s’n wat e¡ens hoe« r is. Uit ’n ver- gelyking van die werkprestasiekriteria wil dit voorkom asof die SEI konsekwent hoe« r beoordeel word. Hierdie neiging dat self-evaluerings konsekwent hoe« r is, stem ooreen met die bevindinge van Theron en Roodt (1999). Laasgenoemde het die stelling gemaak dat die enigste relatiewe konsekwente bevinding in multi-beoordeelaarsnavorsing daarop dui, dat werknemers hulself konsekwent hoe« r as ander beoordeelaars evalueer. UitTabel11kan afgelei word dat werkprestasiekriteria nie met behulp van werkbetrokkenheidtellings by die spanleiergroep voorspel kon word nie. TABEL 12 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN BESTUURDERS Onafhanklike Afhanklike Tipe III vg Kwadraat- F p Veranderlike Veranderlike Som van gemiddelde kwadrate WI NEW WPI 0,868 1 0,868 2,369 0,136 SRP 0,613 1 0,613 1,871 0,183 SEI 0,619 1 0,619 8,661 0,007 Afhanklike Parameter B Standaard t p Veranderlike skattingsfout WPI Afsnit -4,346 0,485 -8,961 0,000 WIQ New -0,314 0,204 -1,539 0,136 SRP Afsnit -4,212 0,459 -9,186 0,000 WIQ New -0,264 0,193 -1,368 0,183 SEI Afsnit -4,443 0,214 -20,746 0,000 WIQ New -0,265 0,090 -2,943 0,007 Dit is duidelik uit Tabel 12 dat alleenlik die SEI deur werkbe- trokkenheidtellings by die bestuurdergroep voorspel kan word. Aangesien die werkprestasie van die drie groepe nie ewe goed voorspel kan word nie, is die kriteriumtellings verder ontleed. Die resultate van die betroubaarheidsontleding, word inTabel 13 weergegee. WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE 31 Bornman,W.C. (1979). Format and training e¡ects on rating accuracy and rater errors. Journal of Applied Psychology, 64, 410-421. leiergroep voorspel kan word nie. Hierdie bevinding is in oor- eenstemming met studies wat eenvoudig die afwesigheid van enige verband tussen werkprestasie en werkbetrokkenheid rapporteer (Goodman, Rose & Furcon, 1970; Hall & Foster, 1977; Ivancevich & McMahon, 1977; Lodahl & Kejner, 1965; Saal, 1978; Schuler, 1975; Siegel & Ruh, 1973).Vir die bestuur- dergroep (Tabel12) kon net eenwerkprestasiekriterium naam- lik die SEI, deur werkbetrokkenheidtellings voorspel word,. Campbell, J.P. (1990). Modelling the performance prediction problem in industrial and organizational psychology. In M.D. Dunette & L.M. Hough (Eds.). Handbook of industrial and organizational psychology,1(2), 687 - 732. g ( ) and organizational psychology,1(2), 687 - 732. g p y gy ( ) Cummings, L.L. & Schwab, D.P. (1973). Performance inorganiza- tions: Determinants and appraisal. Glenview, Illinois: Scott, Foresman. By die spanleiers kon geen werkprestasiekriteria met behulp van werkbetrokkenheidtellings voorspel word nie. Dit kan moont- lik daaraan toegeskryf word dat die betroubaarheid van die werkprestasiekriteria konsekwent laer is by die spanleiers. By die bestuurders was die bevinding weer omgekeerd. Die enigste kriterium wat betekenisvol voorspel kon word was die SEI, wat ’n lae betroubaarheid opgelewer het, terwyl die ander twee kri- teria hoe« r betroubaarheid getoon het, maar weer nie statisties- beduidend voorspel kon word nie. Geen ooglopende verklaring kan vir hierdie teenstrydighede aangebied word nie. Dit wil voorkomasofdie werkergroep die beoordelingsprosesbaie meer nougeset benader het as spanleiers en bestuurders, omdat daar skynbaar vir werkers baie meer op die spel is. Dewhirst, H.D. (1973). How work environment a¡ects job in- volvement. Research Management,16, 33 - 37. g Erasmus, P. & Mamabolo, P. (1996). Making assessment tools work. People Dynamics,14(5), 23-25. Gable, M. & Dangello, F. (1994). Job involvement, Machiavel- lianism and job performance. Journal of Business and Psy- chology, 9(2),159 - 170. gy ( ) Guion, R.M. (1958). Industrial morale - the problem of ter- minology. Personnel Psychology,11, 59 - 61. gy y gy Goodman, P.S., Rose, J.H. & Furcon, J.E. (1970). Comparison of motivational antecedents of the work performance of scientists and engineers. Journal of Applied Psychology, 54, 491 - 495. Uit die voorgenoemde resultate blyk dit ook dat posvlak as ’n modererende veranderlike in die verhouding tussen werkbe- trokkenheid en werkprestasie funksioneer.Terwyl daar op die werkervlak statisties-beduidende verbande tussen hierdie ge- noemde veranderlikes bestaan, is hierdie verbande by span- leiers afwesig. WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE By bestuurders is hierdie verbande weer slegs gedeeltelik teenwoordig. Gorn, G.J. & Kanungo, R.N. (1980). Job involvement and motiva- tion: Are intrinsically motivated managers more job involved? Organizational Behaviourand Human Performance, 26, 265 - 277. g f Gurin, G.,Vero¡, J. & Feld, S. (1960). Americans view their mental health. NewYork: Basic Books. Hall, D.T. & Foster, L.W. (1977). A psychological success cycle and goal setting: Goals, performance and attitudes. Acade- my of ManagementJournal, 20, 282 - 290. ’n Moontlike beperking van die studie is die feit dat dit ’n ge- rie£ikheidsteekproef was. Alhoewel die steekproef relatief groot is, is dit nie proporsioneel verteenwoordigend van die organisasiepopulasie nie.’nVerdere beperking ten opsigte van die studie, was die samesmelting waardeur die organisasie ge- gaan het, wat meegebring het dat die ondersoek vir ’n tydperk onderbreek moes word en gevolglik oor ’n periode van twee en’n half jaar uitgevoer is. Die betrokke organisasie word ook verder gekenmerk deurdat dit hoogs produksie- en verkope- gedrewe is. Baie van die deelnemers is kommissie-werkers wat die werksplek reeds soggens om sewe-uur verlaat het en dit kon moontlik daartoe gelei het dat evaluerings sonder erns of ondeurdag plaasgevind het. y f g J Hall, D.T., Goodale, J.G., Rabinowitz, S. & Morgan, M.A. (1978). E¡ects of top-down departmental and job change upon perceived employee behaviour and attitudes: A natu- ral ¢eld experiment. JournalofApplied Psychology,63,62 - 72. p p p y l ¢eld experiment. JournalofApplied Psychology,63,62 - 7 p J f pp y gy Hall, D.T. & Lawler, E.E. (1970). Job characteristics and pres- sures and the integration of professionals. Administrative Science Quarterly,15, 271 - 281. Q y Howell, D.C. (1997). Statistical methods for psychology. Belmont, CA.: Duxbury Press. y Ivancevich, J.M. & McMahon, J.T. (1977). A study of task-goal attributes, higher order need strength and performance. Academy of ManagementJournal, 20, 552 - 563. Jans, N.A. (1982).The nature and measurement of work invol- vement. Journal of Occupational Psychology, 55, 57 - 67. Aanbevelingswat tenopsigtevandie studie gemaak kanword, is dat meer kriteriums van die CSIP in die bepaling van werkpre- stasie ingesluit kanword, met spesi¢eke verwysing na die Poten- tial Index Battery (PIB). Behoorlike ‘‘verwysingsraamwerk- opleiding’’ (Bornman, 1979) word ook aanbeveel, wat behels dat die gedeelde kennis aangaande die evalueringsproses en -kri- teria onder deelnemers vergroot word. Dit sou meebring dat veral werkprestasiebeoordelings meer konsekwent, met dieself- de ‘‘mental model’’deur deelnemers gedoen word. (cf.Theron & Roodt, 2000). Kaiser, H.F. (1961). WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE A note on Guttman’s lower bound for the number of common factors. BritishJournal of Statistical Psy- chology,14(1),1. Kanungo, R.N. (1979).The concepts of alienation and involve- ment revisited. Psychological Bulletin, 86(1),119 - 138. Kanungo, R.N. (1981).Work alienation and involvement: Pro- blems and prospects. International Review of Applied Psycho- logy, 30,1 - 15. gy Kanungo, R.N. (1982).Work Alienation - An integrative approach. NewYork: Praeger. g Kanungo, R.N. (1983). Alienation: A methodological challenge. Contemporary Psychology, 28(3),191 - 193. Studies wat op’n wyer basis gedoen word (deur meer organi- sasies in te sluit), mag ’n beter wyse wees om hierdie navor- singsvraag te beantwoord. Dit bring egter die komplikasie mee dat ander modererende veranderlikes wat verband hou met verskille in organisasiestrukture en -prosesse by die studie betrek kan word.’n Suggestie vir toekomstige navorsing is om vas te stel, watter tipe instrumente binne organisasies gebruik kan word om prestasie te meet en wat die voorspellingspoten- siaal daarvan is. p y y gy ( ) Katz,D. & Kahn, R.L. (1978).Thesocialpsychologyoforganizations (2nd ed.). NewYork:Wiley. ( ) y Kerlinger, F.N. (1986). Foundations of behavioural research. New York: CBS Publishing Japan Ltd. g J p Lawler, E.E. (1970). Job attitudes and employee motivation: Theory, research and practice. Personnel Psychology, 23, 223 - 237. Lawler, E.E. (1973). Motivation in work organizations. Belmont, California:Wadsworth. BESPREKING TABEL 12 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN BESTUURDERS Onafhanklike Afhanklike Tipe III vg Kwadraat- F p Veranderlike Veranderlike Som van gemiddelde kwadrate WI NEW WPI 0,868 1 0,868 2,369 0,136 SRP 0,613 1 0,613 1,871 0,183 SEI 0,619 1 0,619 8,661 0,007 Afhanklike Parameter B Standaard t p Veranderlike skattingsfout WPI Afsnit -4,346 0,485 -8,961 0,000 WIQ New -0,314 0,204 -1,539 0,136 SRP Afsnit -4,212 0,459 -9,186 0,000 WIQ New -0,264 0,193 -1,368 0,183 SEI Afsnit -4,443 0,214 -20,746 0,000 WIQ New -0,265 0,090 -2,943 0,007 TABEL 12 REGRESSIE-ONTLEDING VIR DIE VOORSPELLING VAN WERKPRESTASIE VAN BESTUURDERS ’n Faktor- en itemontleding van die werkbetrokkenheidskaal (Lefkowitz et al.,1984) het ’n enkele skaal met ’n bevredigende interne betroubaarheid van 0,81opgelewer. Hierdie bevinding is in ooreenstemming met die bevindinge soos gerapporteer deur Lefkowitz et al. (1984) en Roodt et al. (1994). Die eerste hipotese was om te toets of daar ’n statisties-bedui- dende verband tussen werkprestasie en werkbetrokkenheid bestaan. Tabel 7 dui daarop dat daar wel by die werkergroep statisties-beduidende verbande wat van praktiese belang is tus- sen die werkbetrokkenheidtellings en die werkprestasiekrite- ria bestaan. Vir die spanleiergroep (Tabel 8) kon daar geen beduidende verband gevind word nie, behalwe tussen die ver- skillende werkprestasiekriteria onderling. By die bestuurder- groep, is ’n statisties-beduidende verband tussen die SEI en werkbetrokkenheidtellings gevind (Tabel 9). Dit is duidelik uit Tabel 12 dat alleenlik die SEI deur werkbe- trokkenheidtellings by die bestuurdergroep voorspel kan word. Soos afgelei uit Tabel 10 kan alle werkprestasiekriteria deur werkbetrokkenheidtellings by die werkergroep voorspel word. Dit stem ooreen met die bevindinge van Hall en Lawler (1970). Uit Tabel 11 is dit duidelik dat geen werkprestasiekrite- ria met behulp van werkbetrokkenheidtellings vir die span- Aangesien die werkprestasie van die drie groepe nie ewe goed voorspel kan word nie, is die kriteriumtellings verder ontleed. Die resultate van die betroubaarheidsontleding, word inTabel 13 weergegee. WERKBETROKKENHEID EN WERKPRESTASIE VERWYSINGS Lawler, E.E. (1975). Measuring the psychological quality of working life: The why and how of it. In L.E. Davis & A.B. Cherns (eds),The quality of working life,1,123 - 133. Argyris, C. (1964). Integrating the individual and the organization. NewYork:Wiley. Lefkowitz, J., Somers, M.J. & Weinberg, K. (1984).The role of need level and/or need salience as moderators of the rela- tionship between need satisfaction and work alienation - involvement. Journal ofVocational Behavior, 24,142-158. y Austin, J.T. & Villanova, P. (1992).The criterion problem.Jour- nal of Applied Psychology, 77, 836 - 874. volvement. Journal ofVocational Behavior, 24,142-158. Bornman,W.C. & Motowidlo, S.J (1993). Expanding the crite- rion domain to include elements of contextual performance. In N. Schmitt & W.C. Bornman (Eds.), Personnel selection in organizations, 71 - 98. Locke, E.A. (1976).The nature and causes of job satisfaction. In M.D. Dunette (ed.), Handbook of Industrial and organizational Psychology. Chicago: Rand - MC Nally. BLEEKER, ROODT 32 Lodahl,T.M. & Kejner, M. (1965).The de¢nition and measure- ment of job involvement. Journal of Applied Psychology, 49, 24 - 33. Saleh, S.D. & Hosek, J. (1976). Job involvement: Concepts and measurements. Academy of Management Journal, 19(2), 213 - 224. Motowidlo, S.J. & Van Scotter, J.R. (1994). Evidence that task performance should be distinguished from contextual performance. Journal of Applied Psychology, 79(4), 475 - 480. Schepers, J.M. (1992).Toetskonstruksie:Teorie en Praktyk. Johan- nesburg: RAU-drukpers. g p Schnetler, J. (red)(1989). Opnamemetodes en -praktyk. Pretoria: Meningspeilingsentrum, Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing. p J f pp y gy ( ) Orr, J.M., Sackett, P.R. & Mercer, M. (1989).The role of pres- cribed and non prescribed behaviours in estimating the dollar value of performance. Journal of Applied Psychology, 74, 34 - 40. Schuler, R.S. (1975). Determinants of job involvement: Individual versus organizational: An extension of the literature. Paper pre- sented at the Academy of Management Meeting in New Orleans. Porter, L.W., Steers, R.M., Mowday, R.T., & Boulian, P.V. (1974). Organizational commitment, job satisfaction and turnover among psychiatric technicians. Journal of Applied Psychology, 59, 603 - 609. Siegel, A.L. & Ruh, R.A. (1973). Job involvement, participa- tion in decision making, personal background and job be- haviour. Organization Behaviour and Human Performance, 9, 318 - 329. y gy Pinder, C. (1984).Work motivation:Theory, issues and applications. Glenview, IL: Scott, Foresman. Steers, R.M. (1975). E¡ects of need achievement on the job performance - job attitude relationship. Journal of Applied Psychology, 60, 678 - 682. Rabinowitz, S. & Hall, D.T. (1977). VERWYSINGS Organizational research on job involvement. Psychological Bulletin, 84(2), 265 - 288. Reitz, J.H. & Jewell, L.N. (1979). Sex, Locus of Control andJob Involvement: A six-country investigation. Academy of Ma- nagementJournal, 22(1), 72-80. y gy Theron, D. & Roodt, G. (1999).Variability in multi-rater com- petency assessments. Journal of Industrial Psychology, 25(2), 21-27. g J Roodt, G. (1997).Theoretical and empirical linkages between work-related commitment foci. Journal of Industrial Psycho- logy, 23(2), 6-13. Theron, D. & Roodt, G. (2000). Mental models as moderating variable in 360 degree competency assessments. Journal of Industrial Psychology, 26(2),14-19. Roodt, G., Bester, C.L. & Bosho¡, A.B.(1994). Die graad van werkbetrokkenheid: ’n Bipole“ re kontinuum? Tydskrif vir Bedryfsielkunde, 20(4),12-16. y gy ( ) Vroom,V.H. (1969). Industrial social psychology. In G. Lindzey & E. Aronson (Eds.),TheHandbookofSocialPsychology,5,196 - 268. yf ( ) Saal,F.E. (1981). Empirical and theoretical implications of a pure- ly cognitive de¢nition of job involvement. International Re- viewof Applied Psychology, 30,103-120. Vroom,V.H. (1962). Ego involvement, job satisfaction, and job performance. Personnel Psychology,15,159-177.

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/35/33

Afrikaans

ABSTRACT Different motivational theories in the literature seem to claim unique explanations of motivational behaviour. When these theories are evaluated against basic concepts and the process of motivation, it becomes clear that theory building in motivational terms really focuses on the same basic phenomenon. The implications and practical applications of the more job related contemporary theories of motivation are discussed. Daar bestaan geen twyfel dat die motivering van werknemers as een van die belangrikste bepalende faktore van organisatoriese sukses beskou kan word nie. Hierdie verskynsel word van die vroegste tye af bestudeer en tog blyk dit dat die literatuur geen uitsluitsel bied oor watter benadering nou werklik die mees gewensde resultate lewer nie. Trouens die leser kom telkens onder die indruk van teenstrydighede en strydpunte tussen ver- skillende navorsers en skrywers wat elk 'n besondere benadering probeer regverdig. Dit het derhalwe tyd geword om die motiveringsbegrip te ontleed in terme van basiese beginsels sodat die verskillende teorieë en benaderings ten opsigte van motivering in die regte bane geplaas kan word. In sodanige strukturering sal gepoog word om 'n wetenskaplike ontwikkelingsperspektief oor die motiveringsliteratuur weer te gee. * Versoeke vir afdrukke moet aan die skrywer gerig word. DIE MOTIVERINGSBEGRIP Die begrip motivering is oorspronklik afgelei uit die Latynse begrip "movere" (om te beweeg) (Steers & Porter, 1979). Beter gestel sou gesê kon word dat dit 'n proses is waardeur die mens in beweging gebring word. Hierdie proses is geleë binne die individu wat self beslis oor die rigting en vorm wat gedrag sal aanneem. Bevestiging van hierdie uitgangspunt word afgelei van die hedonistiese beginsel van motivering wat vandag nog algemeen in kontemporêre teorieë oor motivering aanvaar word. Die hedonistiese beginsel verklaar die struktuur van menslike gedrag in eenvoudige terme: die mens soek plesier en vermy pyn. Vanuit 'n motiveringsbenadering is alle menslike gedrag dus daarop gemik om die aangename na te speur en die onaangename te vermy. Van onmiddellike betekenis is die feit dat daar van positiewe sowel as negatiewe motivering gepraat kan word, en dat beide die twee rigtings wat motivering kan inslaan, ewe sterk kan wees. Dit sou dus verkeerd wees om van ongemotiveer- de werknemers te praat, want die mens is altyd gemotiveerd in 'n bepaalde rigting. Uit bogenoemde verklaring van menslike gedrag is dit belangrik om te besef dat motivering nie 'n geïsoleerde probleem in organisasies is nie, maar begryp moet word binne die konteks van 'n volledige sisteem van kennis wat nodig is om organisatoriese doeltreffend- heid te bewerkstellig. Dit sal gevolglik nie veel help om volledig insig te hê in menslike motiveringsbeginsels as die leiers in organisasies nie in staat is om die motiveringsprosesse van werknemers in 'n positiewe rigting te kanaliseer nie. Ook beteken dit nie veel om motiveringsprosesse te begryp as die organisasieklimaat nie ingestem is om die bevrediging van menslike behoeftes te bewerkstellig nie. Negatiewe motivering is dus die gevolg van ander probleme in organisasies en selde die oorsaak van probleme wat ontstaan. Vanuit 'n teoretiese beskouing is talle definisies van motivering reeds in die literatuur geformuleer. Vir die doeleindes van hierdie artikel sou 'n bespreking daarvan slegs verdere verwarring skep ten opsigte van basiese beginsels. Daar word dus volstaan met 'n praktiese werkbare definisie in terme van die argumente sover vermeld, naamlik: Motivering is doelgerigte gedrag. Die leser moet egter weer daaraan herinner word dat doelgerigte gedrag in 'n positiewe of 'n negatiewe rigting kan beweeg. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 TEORIEË VAN MOTIVERING Die verskillende motiveringsteorieë wat in die literatuur voorkom, kan kategoriseer word om in te skakel by bogenoemde proses. DIE MOTIVERINGSBEGRIP Om motivering tot basiese beginsels te vereenvoudig moet dit gesien word as 'n proses wat pas by hierdie definisie en as volg voorgestel kan word: Behoeftes Gedrag Doelstellings Hierdie proses is 'n vaste dogma in die Bedryfsielkunde, wat jare reeds bekend is en algemeen aanvaar word. 'n Verskeidenheid van teorieë is reeds rondom elkeen van hierdie begrippe in die motiveringsliteratuur gebou. Sommige teorieë begin by behoeftes wat in die proses van motivering gerig is op doelstellings. Ander begin by doelstellings wat gerig is op Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 2 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) die bevrediging van behoeftes terwyl 'n derde groep konsentreer op gedrag wat gerig is tot bepaalde doelstellings ten einde sekere behoeftes te bevredig. die bevrediging van behoeftes terwyl 'n derde groep konsentreer op gedrag wat gerig is tot bepaalde doelstellings ten einde sekere behoeftes te bevredig. Behoefteteorieë Hierdie teorieë staan ook bekend as inhoudsteorieë en draai basies rondom die eerste verklaring van menslike motivering, naamlik dat behoeftes die motiveringsproses aan die gang sit ten einde bepaalde doelstellings te bereik. Maslow (1943) se hiërargiese ontwik- kelingsteorie bly steeds die basiese fondament van hierdie teorieë en is in industriële verband treffend deur McGregor (1960) se uitspraak verewig, naamlik - 'n bevredigde behoefte is nie 'n motiveerder van gedrag nie. Ten spyte van Herzberg (1966) se heftige ontkenning dat sy teorie geen verband toon met Maslow (1943) se werk nie, het 'n logiese beskouing dat geen ander gevolgtrekking as die oorspronklike behoeftes van Maslow slegs deur Herzberg in twee kategorieë geplaas is nie (Kyk figuur 1). 3 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Vanuit 'n teoretiese beskouing blyk die belangrikste bydrae van Herzberg dus dat hy die eerste persoon is wat die sogenaamde nulpunt in menslike motivering ontdek het (Kyk figuur 2). haat onverskilligheid liefde Figuur 2: Die nulpunt in motivering - + 0 Higiëne Motiveerders Figuur 2: Die nulpunt in motivering Hierdie verklaring dui daarop dat die teenoorgestelde van positiewe motivering nie noodwendig negatiewe motivering is nie, maar 'n gevoel van onverskilligheid wat by individue ontstaan. Daar moet veral erkenning gegee word aan die feit dat Herzberg nie die rol van die higiëne faktore negeer nie, maar as noodsaaklike middels beskou om te voorkom dat individue verby die nulpunt in 'n negatiewe motiveringsrigting beweeg. Vanuit praktiese toepassingsoorwegings moet erkenning verleen word aan Herzberg (1966), Ford (1969) en Lawler (1973) vir die voortvloeisel van posverryking wat in die praktyk met goeie gevolge toegepas word. Posverryking moet ook gesien word as 'n tegniek wat die behoeftebegrip as uitgangspunt van motivering gebruik. Soortgelyk moet die affiliasiemotief van Schachter (1959) sowel as die groeiprosesmodel van Argyris (1964) onder hierdie groep geklassifiseer word. Schachter het met sy affiliasiemotief veral die klem laat val op sosiale behoeftes wat menslike gedrag tot doelgerigte gedrag aktiveer. Argyris (1964) verwys na die veranderende behoeftepatrone wat die mens ondergaan vanaf die kinderstadium van afhanklikheid tot volwasse onafhanklikheid asook interafhanklikheid. Hierdie wisseling in behoeftepatrone word uitgelig as motiveringsfaktore wat bedryfsleiers in ag moet neem in die hantering van personeel. Rondom die voorafgenoemde teorieë is geweldig baie navorsing gedoen. Uiteenlopende resultate is gekry en die vraag kan met reg gestel word waarom dit so is? Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 Behoefteteorieë Die belangrikste rede is waarskynlik dat die inhoudsteorieë poog om universele beginsels neer te lê en gevolglik nie genoegsaam voorsiening maak vir individuele verskille ten opsigte van menslike motiveringspatrone nie. 4 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Doelstellings en Gedrag Doelstellings en Gedrag Die sogenaamde prosesteorieë of kognitiewe teorieë neem die begrippe doelstellings en gedrag as basiese beginpunte van motivering by die mens. Dit is egter wel moontlik om hierdie teorieë in twee groepe te verdeel ten einde die oorspronklike definisie van motivering op te klaar. Doelstellings Doelstellings In hierdie kategorie val veral die billikheidsteorie (Adams, 1963) (Weick, 1966) van motivering wat ook bekend staan as die sosiale vergelykingsteorie. Hierdie teorie gaan uit van die veronderstelling dat werksprestasie (of doelgerigte gedrag) bepaal word deur die graad van billikheid of onbillikheid wat deur die individu in die werksituasie waargeneem word. Die billikheidsgraad word definieer in terme van die verhouding tussen insette en uitsette as vergelykingsmaatstaf met die ratio van ander individue (Kyk figuur 3). Figuur 3: Billikheidsteorie Opleiding, pogings, tyd spandeer op take Geld, werksomstandighede, erkenning Insette Belonings Individu B Individu A Individu Individu A Opleiding, pogings, tyd spandeer op take Geld, werksomstandighede, erkenning Figuur 3: Billikheidsteorie Persoon A se werksprestasie word bepaal deur 'n voortdurende vergelyking met persoon B se inset/uitset verhouding, en andersom. Hoe meer billik die waargenome verhouding, hoe hoër prestasie en hoe meer onbillik die verhouding hoe laer sal prestasie wees. Onbillikheid kan dus as volg voorgestel word: Au > Bu ___ < ___ AI BI waar A = Persoon A B = Persoon B U = Uitsette (bv. belongings ens.) I = Insette 5 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 5 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Billikheid vind plaas indien Au Bu ___ = ___ AI BI Aangesien die relatiewe verhouding instrumenteel raak tot prestasie, is dit logies om te aanvaar dat pogings gerig sal word tot doelgerigte herstel van ‘n wanbalans. Doelwitbestuur word in die jongste literatuur ook meer en meer as motiveringstegniek aangebied (Organ, Hamner, 1982; Williams, 1978) en gevolglik is dit ook nodig om hierdie tegniek in die doelwitkategorie van motiveringsteorieë te plaas. In teorie berus hierdie tegniek op die beginsel van langtermyndoelwitte wat opgebreek word in korttermyneenhede. Hierdie eenhede kan gemotiveerde gedrag tot gevolg hê weens die moontlikheid van bevrediging van menslike behoeftes. Gedrag Moderne verwagtingsteorie met sy verskillende fasette soos deur verskeie navorsers aangetoon, verteenwoordig die gedagtegang dat gedrag die beginpunt van 'n kognitiewe motiveringsproses is. Volgens Vroom (1964) is motivering 'n funksie van ervaring, ver- sterking en verwagtings wat die volgende formule aanneem: Motivering = Σ (Valensie X Verwagting) waar valensie beteken hoe graag die individu iets wil bereik (of vermy) en verwagting die antisipering van positiewe of negatiewe gevolge uitmaak. Die primêre uitgangspunt is dus dat die gevolge of doelwitte wat bereik sal word die bepalende faktore in doelgerigte gedrag word. Die relatiewe aantreklikheid van doelwitte skep dus die behoefte om gedrag te laat plaasvind. Hierdie benadering word meer duidelik illustreer deur die model van Porter en Lawler (1968) wat die volgende formule postuleer: Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 Perspektiewe op Motiverin (A.J. van Wy 6 Prestasie Beloning Satisfaksie (Behoefte) lei wat tot meebring Prestasie Beloning Satisfaksie (Behoefte) lei wat tot meebring wat Satisfaksie (Behoefte) Beloning tot Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 6 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Dit is dus duidelik dat die basiese motiveringsproses soos in Figuur 1 uiteengesit is, hier net omgekeer word en van 'n ander kant af benader word. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 MOTIVERINGSDETERMINANTE 'n Konseptuele beskouing van motivering na aanleiding van die verskillende teorieë wat reeds geformuleer is, vereis eerstens 'n sisteemoriëntasie tot die motiveringsveld. Reeds vroeër is vermeld dat motivering nie in isolasie gesien moet word nie maar as deel van totale menslike gedrag. Enige poging tot konseptualisering kan nooit 'n volledige beeld gee nie en moet dus as sodanig interpreteer word. Veranderlikes van menslike motivering in die werksomgewing kan hoofsaaklik in drie kategorieë verdeel word (Kyk tabel 1). Elkeen van die begrippe in Tabel 1 is relatief sodra erkenning verleen word aan die invloed van individuele verskille op menslike gedrag. Omdat individuele eienskappe soos belangstellings, houdings en behoeftes van individu tot individu verskil, is dit net logies dat die impak van elkeen van hierdie faktore op motiveringsprosesse ook sal verskil. Soortgelyk sou verwag word dat die voorbeelde van werkseienskappe wat in Tabel 1 genoem is ook verskillende invloede op verskillende mense sal hê. Eweneens kan die invloed van die omgewing nie losgemaak word van individuele verskille nie. TABEL 1 MOTIVERINGSDETERMINANTE IN WERKSOMGEWINGS (aangepas uit Steers & Porter, 1979, p.21) Individuele eienskappe Werkseienskappe (voorbeelde) Werksomgewingseienskappe 1. Belangstellings Tipes intrinsieke belonings 1. Onmiddellike werksom- gewing - Gelykes 2. Houdings Die mate van - Minderes - tot self werksoutonomie - Toesighouers - tot werk - tot aspekte van Die hoeveelheid 2. Organisatories die werksituasie direkte prestasie - vergoedingspraktyke terugvoering bonusse 3. Behoeftes individuele belonings (byvoorbeeld) Verskeidenheid in - organisasieklimaat - sekuriteit werksaktiwiteite - sosiaal - verwesenliking Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 7 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Wat die saak egter nog meer kompliseer, is dat 'n enkele eienskap ook 'n kumulatiewe effek op ander eienskappe kan hê. So byvoorbeeld sou die houding van 'n individu tot sy werk (individuele eienskap) bepaal in watter mate intrinsieke belonings (werkseienskap) sy prestasie binne 'n gegewe organisasieklimaat (werksomgewingseienskap), beïnvloed. Die aanklag wat dikwels gehoor word dat sekere teorieë nie in die praktyk realiseerbaar is nie, word miskien duidelik illustreer deur bovermelde uiteensetting. Juis die feit dat verskillende teorieë op die verklaring van bepaalde motiveringsdeterminante afgestem is, vereis omsigtigheid by direkte praktiese toepassing. Die inhoudsteorieë waarna vroeër verwys is, is in wese individuele motiveringsteorieë en konsentreer dus op die individuele eienskappe van Tabel 1. Dit is dan ook onbillik om te verwag dat byvoorbeeld Maslow se teorie 'n totale en omvattende verklaring van motivering moet gee. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 MOTIVERINGSDETERMINANTE Die eng beskouing van die inhoudsteorieë is dan ook hulle grootste beperking. Sommige van die prosesteorieë poog om meer as 'n enkele kategorie te betrek in die formulering van die teorie. Die billikheidsteorie sentreer byvoorbeeld rondom die verhouding tussen individuele eienskappe en werksomgewingseienskappe (Tabel 1). Die houding van die individu tot sy werk word byvoorbeeld beïnvloed deur sy waarneming van die billikheid van vergoedingspraktyke in die organisasie. Die verwagtingsteorie van motivering as synde die mees kontemporêre teorie tot ons beskikking is die enigste wat 'n sinvolle poging aanwend om aldrie eienskappe binne die konteks van 'n enkele teorie te verklaar: Die valensiebegrip verklaar tot 'n groot mate die kwessie van individuele verskille. Die werkseienskappe word deur die begrip instrumentaliteit ontleed terwyl werksomgewingseienskappe soos vergoedingspraktyke deur die ver- wagtings/valensie konsepte verklaar word. Vanuit hierdie gedagtegang is dit dus duidelik dat die verwagtingsteorie van motivering die beste poging tot dusver is om motiveringsdeterminante te verklaar. Vanuit 'n ander hoek belig, sou 'n mens motiveringskragte by die individu in twee groepe kan verdeel nl. ekstrinsieke en intrinsieke motivering. Hier vind ons weer dat die inhoudstoerieë in hoofsaak op intrinsieke motivering konsentreer (vergelyk Maslow se behoeftehiërargie en Herzberg se motiveringsfaktore). Prosesteorieë poog weer om beide intrinsieke en ekstrinsieke motiveringskragte in te sluit. Weereens is die verwagtingsteorie en veral dan Lawler (1970) se voorstelling daarvan wat die aandag verdien (Kyk figuur 4). Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 8 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Motivering = [E→P] X Σ[P→O) (V)] waar: E = Verwagting P = Prestasie O = Uitkoms V = Valensie Figuur 4: Intrinsieke en Ekstrinsieke motivering binne die verwagtingsmodel. Intrinsieke motivering Ekstrinsieke motivering Intrinsieke motivering verwagting instrumentele verwagting valensie X Σ[P→O) (V)] Ekstrinsieke motivering Intrinsieke motivering instrumentele verwagting valensie Intrinsieke motivering Intrinsieke motivering Intrinsieke motivering X Figuur 4: Intrinsieke en Ekstrinsieke motivering binne die verwagtingsmodel. Die (E→P) verwagting of die waarskynlikheid dat die individu in staat sal wees om deur ‘n groot hoeveelheid pogings wel 'n eerste vlak uitkoms te bereik, is niks anders as die houding van die individu teenoor homself en sy waardering van sy selfkapasiteit nie. Die (V) valensie is die intrinsieke voorkeur/afkeur wat die individu vir 'n bepaalde tweedevlak uitkoms het. Die mate waartoe die (P→O) verwagting, gedrag beïnvloed, word bepaal deur die sekerheid wat die ekstrinsieke omgewing bied dat verwagte belonings realiseer sal word. MOTIVERINGSDETERMINANTE Vanuit 'n teoretiese perspektief moet 'n mens dus tot die gevolgtrekking kom dat die verwagtingsteorie van motivering die mees gevorderde teorietegnologie is waaroor die akademikus en die praktiese implikasies van motivering vir bestuurslui, word weer na hierdie standpunt verwys. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 DIE MOTIVERING VAN DIE NUWE GENERASIE WERKNEMER In praktiese terme blyk dit moontlik om die voorafgaande teoretiese uiteensetting tot 'n enkele model te reduseer, wat dan as basis kan dien vir die bestuurder wat erns het met die probleem van motivering. Hierdie model word in Tabel 2 uiteengesit. Die teoretiese analise in Tabel 2 is 'n kort samevatting van die besprekingspunte wat tot dusver geopper is. Die praktiese implikasie gedeelte (dele X, Y en Z) in Tabel 2 het verdere verduideliking nodig: X : Wat dikwels in die praktyk waargeneem word as 'n gebrek aan motivering is niks anders as 'n gebrek aan kennis aan die kant van die individuele werknemer nie. Na aanleiding Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 9 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) van die individuele eienskappe (vergelyk Tabel 1) en die intrinsieke aard daarvan behoort aandag gegee te word aan opleiding van werknemers om hulle bewus te maak van die latente potensiaal waaroor hulle beskik. Terselfdertyd kan gedragsmodeleringstegnieke aangewend word om positiewe individuele eienskappe te illustreer. Bestuur behoort ook pogings aan te wend om die individuele werknemer sensitief te maak vir die ontdekking en ontwikkeling van eie potensiaal deur byvoorbeeld die takseersentrumtegniek. Y : Die sekerheid van die werknemer dat indien hy/sy goeie prestasie lewer dit ongetwyfeld opgevolg sal word deur bepaalde belonings en kan nie geringskat word nie. Bestuur het dus 'n bykans etiese verantwoordelikheid ten opsigte van verwagtings by ondergeskiktes in opvolging van verlaagde prestasies. Z : Deur loopbaanbeplanning waar die individu se besondere kort en langtermynvoorkeure in ag geneem word, kan bestuur 'n bydrae lewer tot die langtermyn satisfaksie van individuele werknemers. Ook kan die bestuurder hulp verleen aan ondergeskiktes deur leiding (en selfs opleiding) ten opsigte van individuele keuseprosesse. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 10 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Die kritiese begrip wat uit hierdie bespreking na vore kom is werkverwante gedrag. Dit wat die bestuurder doen sowel as dit wat die werknemer geleer word om te doen. In hierdie verband word die standpunt van Odiorne (1980, p.106) ten sterkste ondersteun: "The point made here is that we simply stop talking about the subject of motivation theory and turn our attention to something we can accomplish with our own skills - the changing of job behavior". OPSOMMING Die indruk wat verskillende motiveringsteorieë in die literatuur skep, is dat elke teorie 'n unieke verklaring gee van gemotiveerde gedrag. Indien die basisbegrippe en die motiveringsproses egter as ankers gebruik word om teorieë te ontleed is dit moontlik om aan te toon dat teoriebou in die motiveringsliteratuur, niks anders is as beligtingsaspekte van dieselfde fenomeen nie. Die beligtingskant van kontemporêre teorieë is weliswaar meer werksverwant en die implikasies en toepassing daarvan word aangetoon. Bestuursimplikasies Die toepassing van hierdie konseptuele model van praktykgerigte motivering, het verskeie implikasies (Leidecker en Hall, 1980; Steers en Porter, 1979 en Miner, 1980) vir bestuur, naamlik: Bestuurders behoort 'n aktiewe rol te vervul in die bestuur van motiveringsprosesse. Motiveringsbestuur is bewuste en doelgerigte gedrag wat nie sommer net plaasvind ni − Bestuur behoort op 'n sistematiese wyse inligting in te win ten opsigte van wat werknemers werklik in hulle werk soek (die persoonlike waarde van belonings of valensies). − Bestuur behoort seker te maak dat werknemers hulle werkvereistes begryp sodat pogings nie verlore gaan nie. − Enige poging tot verhoging in die motiveringspeil van werknemers moet voorafgegaan word deur 'n selfondersoek aan die kant van bestuur. Is bestuur bewus van hulle eie sterktes en tekortkominge? Is hulle seker van hulle eie behoeftes en verwagtings van hulle werk? Eers nadat hierdie vrae beantwoord is, kan bestuurders poog om ander te help. − Die belangrikheid van die herkenning van individuele verskille moet weer beklemtoon word. Bestuurders moet sensitief wees vir variasies in werknemersbehoeftes, vermoëns en karaktertrekke. Ook moet bestuur bewus wees daarvan dat werknemers verskil ten opsigte van voorkeure wat geheg word aan bepaalde inkomste uit prestasie. − Bestuur moet die aard van take wat deur ondergeskiktes verrig word ontleed en voortdurend op die uitkyk wees vir take wat groter uitdagings, diversiteit en geleenthede vir persoonlike groei, bied. − Om hoër motiveringspeile te kan bereik sal bestuur genoodsaak wees om werknemers betrokke te laat raak by werksprosesse wat hulle persoonlik raak. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 11 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) − As voorvereiste vir 'n gemotiveerde arbeidsmag, sal bestuur vaardig moet raak in objektiewe prestasiebeoordeling en terugvoeringsprosesse aan individuele werknemers. − Bestuur sal verplig wees om werkshoudings op kontinuerende basis te meet en te monitor. Williams, J.C. Human Behavior in Organizations. Dallas: South Western Publishing Co., 1978. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 VERWYSINGS ms, J.S. Wage inequities, productivity and work quality. Industrial Relations, 1963, 3, 9. Adams, J.S. Wage inequities, productivity and work quality. Industrial Relations, 1963, 3, 9. Argyris, C. Integrating the Individual and the Organization. New York: John Wiley, 1964. Ford, R.N. Motivation through the Work Itself. New York : American Management Association, 1969. g q p y q y Argyris, C. Integrating the Individual and the Organization. New York: John Wiley, 1964. Argyris, C. Integrating the Individual and the Organization. New York: John Wiley, 1964. Ford, R.N. Motivation through the Work Itself. New York : American Management Ford, R.N. Motivation through the Work Itself. New York : American Management Association, 1969. Herzberg, F. & Lawler, E.E. Job attitudes and employee motivation: Theory research a practice. Personnel Psychology, 1970, 23, 223-237. berg, F. & Lawler, E.E. Job attitudes and employee motivation: Theory research and Lawler, E.E. Motivation in Work Organizations. Monterey: Brooks, 1973. Leidecker, J.K. & Hall, J.J. Motivation: Good theory - poor application. Training and Development Journal, 1981, June, 152-155. p Maslow, A.H. A theory of human motivation. Psychological Review, 1943, 50, 370-39 McGregor, D. The Human Side of Enterprise. New York: McGraw-Hill, 1960. Miner, J.B. Theories of Organizational Behavior. Hinsdale: Dryden, 1980. Odiorne, G.S. An uneasy look at motivation theory. Training and Development Journa 1980, June, 106. Organ, D.W. & Hamner, W.C. Organizational Behavior: an Applied Psychological Approach. Plano: Business Publications, 1982. Porter, L.W. & Lawler, E.E. Managerial Attitudes and Performance. Homewood: Richard D. Irwin, 1968. Schachter, S. The Psychology of Affiliation. Stanford: University Press, 1959. teers, R.M. & Porter, L.W. Motivation and Work Behavior. New York: McGraw-Hill, 19 Steers, R.M. & Porter, L.W. Motivation and Work Behavior. New York: McGraw-Hill, 1979. Van Wyk, A.J. Enkele perspektiewe op bestuursopleiding en -ontwikkeling. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde, 1978, 4(4), 23-39. Van Wyk, A.J. Enkele perspektiewe op bestuursopleiding en -ontwikkeling. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde, 1978, 4(4), 23-39. yf Vroom, V.H. Work and Motivation. New York: Wiley, 1964. Weick, K.E. The concept of equity in the perception of pay. Administrative Quarterly, 1966, 11, 414-439. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 12 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1984 10.1 13 Perspektiewe op Motivering (A.J. van Wyk)

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/355/350

Afrikaans

lnleiding motor gemanifesteer. Een van die fases in die ver- bruikersbesluitnemingsproses is die evaluering van pro- dukte. Kriteria wat in die evalueringsfase gebruik word, behels sowel fisiese produkattribute as subjektiewe faktore soos waardes en voordele wat die verbruiker in die aankoopproses as belangrik beskou. Dit is byna 'n gemeenplaas om te konstateer dat 'n pas- sasiersmotorvoertuig 'n noodsaaklikheid in die moderne lewe geword het. Vir 'n ontwikkelende land soos Suid- Afrika wat deur relatief lang afstande gekenmerk word, is die motorbedryf van kardinale belang. 'n Motor is 'n duursame artikel en verteenwoordig, naas 'n woning, normaalweg die belangrikste en grootste enkeluitgawe wat 'n verbruiker aangaan. Faktore by die aankoop van 'n motor vir privaatgebruik P.J. du Plessis* en P.L.S. Ackermann P.J. du Plessis en P.L.S. Ackermann Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Posbus 392, Pretoria, 0001 Republiek van Suid-Af Accepted 2 February 1987 In this study an attempt is made to establish underlying dimensions from the various evaluation criteria a con- sumer considers when buying a motor vehicle. The sample consists of 902 consumers of all race groups in mainly metropolitan areas in South Africa who bought a new or used car for private use during the period December 1985 - May 1986. With the aid of principal-factor analysis 12 underlying dimensions out of 65 evaluation criteria were identified, namely: dealer orientation, maintenance, space convencience, driving comfort, mechanical performance, appearance, social influence, manufacturing, choice reinforcement, technical priority, discount and reputation. These factors may serve as a guideline for marketing managers to develop strategies regarding benefit segmentation, promotion and positioning. In hierdie studie word daar bepaal of daar onderliggend aan die groot getal evalueringskriteria wat 'n koper van 'n motorvoertuig oorweeg, 'n kleiner getal dimensies gei"dentifiscer kan word, gegrond op die koper se per- sepsie van die relatiewe belangrikheid van die kriteria. Die steekproef bestaan uit 902 verbruikers van alle rassegroepe in hoofsaaklik metropolitaanse gcbiede in Suid-Afrika wat tussen Desembcr 1985 en Mei 1986 'n nuwe of gebruikte motor vir privaatgebruik gekoop het. Met behulp van hooffaktorontleding is daar 12 on- derliggende dimensies uit die 65 evalucringskriteria gei"dentifisccr naamlik: handclaaarorientasie, instandhou- ding, ruimtegcrief, bestuursgemak, mcganiese wcrkvcrrigting, voorkoms, sosialc bci"nvloeding, vcrvaardiging, keusevcrsterking, tegniese voorkeure, diskonto en rcputasie. Hierdie faktore kan as riglyn by die ontwikkcling van bepaalde bemarkingstrategiee soos voordeclsegmentasic, posisionering en reklamc deur bcmarkers gebruik word. • Aan wie korrespondensie gerig moet word • Aan wie korrespondensie gerig moet word Doel en omvang van studie By die aankoop van 'n motor is daar verskeie eva- lueringskriteria wat 'n koper in ag neem. Die doel van hierdie studie is om te bepaal of daar onderliggend aan die evalueringskriteria, 'n kleiner getal dimensies gei"dentifiseer kan word, gegrond op die koper se per- sepsie van die relatiewe belangrikheid van die kriteria .. Die studie is beperk tot aankope van passasiers- motorvoertuie vir private gebruik; sluit nuwe sowel as gebruikte motors in; is uitgevoer in hoofsaaklik me- tropolitaanse gebiede van die RSA; en betrek kopers van alle rassegroepe. By die aankoop van 'n motor is daar verskeie eva- lueringskriteria wat 'n koper in ag neem. Die doel van hierdie studie is om te bepaal of daar onderliggend aan die evalueringskriteria, 'n kleiner getal dimensies gei"dentifiseer kan word, gegrond op die koper se per- sepsie van die relatiewe belangrikheid van die kriteria .. In die motorvoertuigmark vertoon kopers 'n hetero- gene samestelling ten opsigte van ras, kultuur, geslag, ouderdom, inkomste, waardes, houdings en motiewe. Die vraag na motors is in die langtermym onder andere afhanklik van die bevolkings- en inkomstegroei van ver- bruikers. Ander faktore wat ook hier 'n rol speel is deur die Raad van Handel en Nywerheid (1960:2-3) gei"den- tifiseer as veranderinge in smaak (voorkeure) en ge- woontes by verbruikers. 'n Verandering in die smaak of voorkeure van verbruikers kan meebring dat mededing- ing tussen motorvervaardigers feller raak. Vir die ont- wikkeling van gepaste bemarkingstrategiee deur motor- vervaardigers is kennis van verbruikersgedrag 'n nood- saaklike voorvereiste. Die studie is beperk tot aankope van passasiers- motorvoertuie vir private gebruik; sluit nuwe sowel as gebruikte motors in; is uitgevoer in hoofsaaklik me- tropolitaanse gebiede van die RSA; en betrek kopers van alle rassegroepe. S.-Afr. Tydskr.Bedryfsl.1987,18(3) S.-Afr. Tydskr.Bedryfsl.1987,18(3) 176 Engel, et al. (1986:93) omskryf evalueringskriteria as Kriteria by motoraankope aanwesig (1986:96): 'Salience refers to the potential influence each criterion may exert during the comparison process and is often measured in terms of importance.' Dit kan, uiteraard, gebeur dat 'n op- vallende evalueringskriterium geen invloed op die eva- lueringsproses het nie. 'n Voorbeeld hiervan is waar die prys van alternatiewe dieselfde is en gevolglik vorm hierdie kriterium dan nie verder deel van die eva- lueringsproses nie. Die aantal evalueringskriteria wat in besluitneming gebruik word is, in die algemeen, ses of minder, alhoewel Fishbein (in Engel, et al. 1982:95) suggereer dat die aantal tot soveel as nege kan wees. Tabel 1 Evaluering van attribute wat deur kopers as die belangrikste beskou word by die aankoop van 'n nuwe motor Tabel 1 Evaluering van attribute wat deur kopers as die belangrikste beskou word by die aankoop van 'n nuwe motor Tabel 1 Evaluering van attribute wat deur kopers as die belangrikste beskou word by die aankoop van 'n nuwe motor Tabel 1 Evaluering van attribute wat deur kopers as die belangrikste beskou word by die aankoop van 'n nuwe motor 1981 1982 1984 Attribute (in Attribute (in Attribute (in rangorde van rangorde van rangorde van belangrikheid) belangrikheid) belangrikheid Betroubaarheid Betroubaarheid Betroubaarheid Padhouvermoe Padhouvermoe Padhouvermoe Werkverrigting Brandstofdoeltref- Werkverrigting fendheid Brandstofdoel- Werkverrigting Gehalte van treffendheid vakmanskap Gehalte van Gehalte van Binneruimte vakmanskap vakmanskap gemak Binneruimte Afwerkingsgehalte Brandstofdoeltref- gemak fendheid Stilering/ Binneruimte Stilering/ voorkoms gemak voorkoms Vervaardiger Stilering/ Afwerkingsgehalte se reputasie voorkoms Afwerkingsge- Veiligheidsaspekt.: Veiligheidsaspekte halte Aankoopprys Vervaardiger se Vervaardiger se reputasie reputasie Newsdesk (1982) Newsdesk (1983) Newsdesk (1984) Evalueringskriteria kan in die vorm van fisiese pro- dukattribute uitgedruk word en/of dit kan subjektiewe faktore soos waardes en voordele wees wat die ver- bruiker as belangrik in die aankoopbesluit beskou. Die sogenaamde voordelesegmentasie-konsep word deur be- markers gebruik om markte volgens die voordele wat verbruikers verlang, te segmenteer. Hierdie eva- lueringskriteria, in terme van voordele, kan byvoorbeeld gebruik word om die teikenmark verder te verfyn vol- gens situasies en demografiese veranderlikes (Dickson 1982: 56-64). Die belangrikste oorsprong van evalueringskriteria is volgens Cohen (1981:373) waardes, motiewe, inligting en ervaring. Sekere inligting word in 'n persoon se lang- termyngeheue geberg en word aan faktore soos vorige ervaring, gesinvoorkeure, persoonlike kommunikasie en reklame ontleen. Waar hierdie studie, onder andere, oor die relatiewe belangrikheid van evalueringskriteria by die aankoop van 'n motorvoertuig handel, word ver- volgens na 'n aantal relevante empiriese ondersoeke gekyk. Kriteria by motoraankope aanwesig Vyf fases in die verbruiker se besluitnemingsproses kan gei"dentifiseer word, naamlik: probleembewuswording, inligtingsoeke, alternatiefevaluering, koopaksie en re- sultaat (Engel, Blackwell & Miniard, 1986:35). Verbruikersgedrag kan gedefinieer word as: be- sluitnemingseenhede (individue sowel as gesinne) se gedragspatrone wat die besluitnemingsproses, vir die verkryging van behoeftebevredigende produkte, idees en dienste voorafgaan, bepaal en naloop (Du Plessis 1986:39). Die alternatiefevalueringsfase word verder verdeel in verskeie elemente soos in Figuur 1 aangetoon. Uit Figuur 1 kan gesien word dat evalueringskriteria die grondslag van die verbruiker se opvattings vorm en dit, tesame met houdings en voornemens het 'n uitwer- king op die alternatiefevaluering- en aankoopfase. V oorkeure en gewoontes van verbruikers (kopers) word in die besluitnemingsproses by die aankoop van 'n Engel, et al. (1986:93) omskryf evalueringskriteria as S.Afr.J .Bus.Mgmt.1987 ,18(3) S.Afr.J .Bus.Mgmt.1987 ,18(3) 1n I --1 I PROBLEEMBEwUSWC~D HlG I I : ---'---- I I i I __ I OPVATTIUGS le--1 EVALUERlNGS-: I i I I KR!TERIA I !NL IGTINGSOEK::: : f ---'----, I -~~~- ALTERNAT I EF EVALUERING I,. I I HOUD rnGs .. 1---,--1 I =====-=-·,=======' i ,__1_____, AANKOOP I I VOORNEMENS I I I Flguur 1 Die alternatiefevalueringsfase van die verbruiker (Engel, et al., 1986).(Vertaal.) te koop indien dit belangrik vir die verbruiker se self- konsep is om 'n hoe-aansienmotor te besit. Die belangrikste eienskappe (kriteria) in motorkeuse wat deur Rousseau (1977:175-183) vasgestel is by kopers in Suid-Afrika was padhouvermoe, werkverrigting, rygerief en prys. Die belangrikste eienskappe (kriteria) in motorkeuse wat deur Rousseau (1977:175-183) vasgestel is by kopers in Suid-Afrika was padhouvermoe, werkverrigting, rygerief en prys. Stewart & Hood (1981a, 1981b) het bevind dat die be- langrikste attribute vir potensiele kopers van nuwe motors prys, betroubaarheid en ruimheid was. , South African Associated Newspapers (SAAN) het in 1981, 1982 en 1984 gesindikeerde navorsing in Suid- Afrika oor kopers van nuwe motors laat uitvoer. Re- spondente is, onder andere, gevra om 30 eienskappe (kriteria) volgens die belangrikheid daarvan te evalueer by die keuse van 'n motor (Newsdesk 1982, 1983, 1984). Die attribute wat deur kopers as die belangrikste beskou is, word in Tabet 1 aangedui. Flguur 1 Die alternatiefevalueringsfase van die verbruiker (Engel, et al., 1986).(Vertaal.) produkgebaseerde voorstellings van onderliggende mo- tiewe. Die belangrikste eienskappe van evaluerings- kriteria is die aantal kriteria wat gebruik word in die be- sluitnemingsproses, asook die relatiewe belangrikheid en opvallendheid ('salience') van elke kriterium. Oor laasgenoem<le se Engel, et al. Kriteria by motoraankope aanwesig Tussen 1981 en 1982 het brandstofdoeltreffendheid, gehalte van afwerking en veiligheidsaspekte in be- langrikheid toegeneem. Die prysattribuut word nie aangetoon nie, maar beklee die 1 lde plek. Afrikaans- sprekendes het brandstofdoeltreffendheid as die derde belangrikste attribuut beskou en vir Engelsprekendes was dit die sesde belangrikste attribuut. Tussen 1981 en 1982 het brandstofdoeltreffendheid, gehalte van afwerking en veiligheidsaspekte in be- langrikheid toegeneem. Die prysattribuut word nie aangetoon nie, maar beklee die 1 lde plek. Afrikaans- sprekendes het brandstofdoeltreffendheid as die derde belangrikste attribuut beskou en vir Engelsprekendes was dit die sesde belangrikste attribuut. 'n Vergelyking tussen 1982 en 1984. toon aan dat binneruimte-gemak effens belangriker in die ondersoek van 1984 geword het. Brandstofdoeltreffendheid skyn asof dit nie meer so 'n belangrike faktor in 1984 as in 1982 en 1981 was nie, Bullock (1961:114) het in 'n studie oor Negers en Blankes in die VSA bevind dat die prestigebeeld van motors weinig betekenis vir die deursnee bevolking het, en nie met verkoopstegnieke vooropgestel moet word nie. 'n Vergelyking tussen 1982 en 1984. toon aan dat binneruimte-gemak effens belangriker in die ondersoek van 1984 geword het. Brandstofdoeltreffendheid skyn asof dit nie meer so 'n belangrike faktor in 1984 as in 1982 en 1981 was nie, 'n Vergelyking tussen 1982 en 1984. toon aan dat binneruimte-gemak effens belangriker in die ondersoek van 1984 geword het. Brandstofdoeltreffendheid skyn asof dit nie meer so 'n belangrike faktor in 1984 as in 1982 en 1981 was nie, Robertson, Zielinski & Ward (1984:14) bespiegel dat dit rasioneel vir 'n verbruiker sal wees om 'n statusmotor S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1987,18(3) 178 by die aankoop van 'n motor, word in hierdie studie gebruik om te bepaal watter relatiewe belangrikheid aan evalueringskriteria geheg word. Hierdie kriteria verskyn in Tabel 2. Binne die grootteklas van motors k~m daar uiteraard ook verskille tevoorskyn. Die twee betangrikste faktore vir kopers van alle grootte motors bly betroubaarheid en padhouvermoe, maar die derde belangrikste faktor ver- ander na brandstofdoeltreffendheid in die geval van klein motors, binneruimte-gemak in die geval van mid- delslagmotors en gehalte van vakmanskap in die geval van groot motors. Werkverrigting is die vierde be- langrikste attribuut vir klein- en middelslagmotorkopers en in die geval van groot motors is dit binneruimte- gemak. Die vyfde posisie word deur gehalte van vak- manskap vir klein- en middelslagmotorkopers beklee en vir groot motors is dit werkverrigting. Kriteria by motoraankope aanwesig Hierdie studie word van vorige navorsing onderskei deurdat dit alle rassegroepe in die RSA insluit en dat dit van 'n meerveranderlike statistiese tegniek naamlik faktorontleding, gebruik maak om die groat getal eva- lueringskriteria sinryk tot 'n kleiner getal dimensies te reduseer. Navorsingsontwerp en -ontleding Vyf en sestig kriteria wat deur 'n koper oorweeg word Die steekproef bet bestaan uit 902 verbruikers van hoofsaaklik metropolitaanse gebiede in Suid-Afrika, wat tussen Desember 1985 en Mei 1986 'n nuwe of gebruikte motor vir privaatgebruik gekoop bet. Die geografiese verspreiding van die verbruikersteekproef word in Tabel 3 aangetoon. Tabel 2 Evalueringskriteria by die aankoop van 'n mo- torvoertuig vir privaatgebruik I. Gehalte van vakmanskap 34. Padtoetsverslae 2. Onbeperkte uitsig 35. Kredietreelings 3. Reputasie van motorvervaardigers 36. Lugtoevoerstelsels 4. Verhouding met verkooppersoneel 37. Aankoopprys van handelaar 5. Bagasieruimte 6. Statusindruk van motor 7. Stilheid van enjin/transmissie 8. lnstandhoudingskoste 9. Fatsoen/vorm 10. Gemak van voorsitplekke 11. Enjingrootte 12. Geraasvlak binne motor 13. Betroubaarheid van model 14. Luuksheid binne 15. Lac loopkoste 16. Prestige waarde 17. Mening van kollegas 18. Toekomstige herverkoopwaarde 19. Houding van verkoopperssoneel 20. Binneruimte 21. Werkverrigting van enjin 22. Land van herkoms 23. Reputasie van model 24. Voorkoms van venoonkamer 25. Beskikbaarbeid van onderdele 26. Gemak van agtersitplekke 27. Kontantafslag 28. lnstrumentasie van paneelboril 29. Brandstofdoeltreffendheid 30. Enjinkrag 31. Waarborgtydperk 32. Vorige ervaring mel handelaar 33. Reputasie van na-verkope diens ondersteuning 38. Stilering/voorkoms 39. Versnelling 40. Veiligheidskenmerke 41. Uitgebreide handelaarnetwerk 42. Toetsrit 43. Gerief vir passasiers 44. Hoespoedverrigting 45. Spesiale aanbieding 46. Mening van vriende 47. lnvloed van verkooppersoneel 48. Radio-advenensie 49. Rygemak 50. Reikafstand van brandstoftenk 51. Padhouvermoe 52. Reputasie van handelaar 53. TV-advenensie 54. Ruimheid vir bestuurder 55. Agterwielaandrywing 56. Ruimheid vir agterpassasiers 57. Gemak van bestuur 58. Spieeltjie op bestuurder se sonskerm 59. Beenruimte voor 60. Ligging van handelaar 61. Koste van onderdele 62. Mening van familie 63. Tegniese gevorderdheid 64. Voorwielaandrywing 65. Goeie inruilwaarde vir vorige motor Tabel 2 Evalueringskriteria by die aankoop van 'n mo- torvoertuig vir privaatgebruik Tabel 3 Geografiese verspreiding van verbrui- kersteekproef oor die Republiek van Suid-Afrika Gebied Aantal % PretoriaN erwoerdburg 184 20,4 Johannesburg 178 19,7 Oos-Rand en Wes-Rand 99 11,0 Vereeniging/V anderbi jlpark 52 5,8 Subtotaal PWV -gebied 513 56,9 Durban/Pinetown 170 18,8 Kaapstad 185 20,5 Noord-Transvaal 34 3,8 Totaal 902 100,0 Tabel 3 Geografiese verspreiding van verbrui- kersteekproef oor die Republiek van Suid-Afrika Binne hierdie geografiese gebiede in Tabel 3 is motor- handelaars vooraf geidentifiseer om 'n verteenwoor- digende verdeling van die onderskeie motorvervaar· digers in die steekproef op te neem. Vir 'n volledige be· spreking van die steekproefmetode en meetinstrument word verwys na Du Plessis (1986:164-190). Probleemformulering Die probleem van hierdie studie bet betrekking op die vraag of daar onderliggend aan die groat getal eva- lueringskriteria in Tabel 2, 'n kleiner getal dimensies of faktore geidentifiseer kan word gegrond op die koper se persepsie van die relatiewe belangrikheid daarvan by die aankoop van 'n motor. Vir die doeleindes van hierdie studie word pro- dukattribute in die konteks van die belangrikheid daarvan vir die verbruiker gebruik, soos deur horn waargeneem, en nie vanuit 'n objektiewe vlak van be- langrikheid, intrinsiek in die produk nie (Bloch & Richins 1983:69). Navorsingsontwerp en -ontleding Die demografiese eienskappe van respondente in die steekproef verskyn in Tabel 4. Die metode van data-insameling wat gevolg is bet be· staan uit 'n gestruktureerde vraelys wat kopers by die motorhandelaar moes voltooi nadat 'n motor gekoop is. Evalueringskriteria (in Tabel 2) bet die belangrikste komponent van die vraelys verteenwoordig. Responsies op elke kriterium word op 'n skaal van een tot ses aange· slaan. Die skaalwaarde van een dui aan dat die kriterium S.Afr.J.Bus.Mgmt. 1987,18(3) 179 Tabel 4 Demografiese eienskappe van respondente in die steekproef Tabel 4 Demografiese eienskappe van respondente in die steekproef Rassegroep Blankes Kleurlinge Asiers Swartes Totaal Aan- % van Blankes Aan- % van Kleur- Aan- % van Asiers Aan- % van Swartes Aan- Klassifikasie tal se totaal tal linge se totaal tal se totaal tal se totaal tal % 1. Geslag Manlik 451 78,2 95 83,3 97 95,1 93 85,3 736 81,6 Vroulik 126 21,8 19 16,7 5 4,9 16 14,7 166 18,4 2. Huistaal Afrikaans 251 43,5 57 50,0 4 3,7 312 34,6 Engels 311 53,9 57 50,0 93 91,2 18 16,5 479 53,1 Ander 15 2,6 9 8,8 87 79,8 111 12,3 3. Onderwyspeil" St 6 2 0,3 4 3,5 5 4,9 5 4,6 16 1,8 St 8 34 5,9 28 24,6 21 20,6 31 18,4 114 12,6 Matriek 203 35,2 48 42,1 47 46,1 48 44,0 346 38,4 Naskoolse diploma 157 27,3 22 19,3 11 10,8 15 13,8 205 22,7 Universitcitsgraad 181 31,3 12 10,5 18 17,6 10 9,2 221 24,5 4. Beroepsgroep Polisie/weermag 12 2,1 7 6,1 9 8,8 1 0,9 29 3,2 Klerklik/verkope 122 21,1 29 25,4 41 40,2 30 27,6 222 24,6 Professioneel 153 26,5 32 28,1 18 · 17,6 25 22,9 228 25,3 Vakman/geskoolde werker 44 7,6 16 14,0 10 9,8 7 6,4 77 8,5 Eie besigheid 40 6,9 9 7,9 10 9,8 26 23,9 85 9,4 Huisvrou/tuisteskepper 8 1,4 2 1,8 2 1,8 12 1,3 Ongeskoolde werker 1 0,9 3 2,8 4 0,4 Student 5 0,9 5 4,4 1,0 2 1,8 13 1,4 Bestuur/uitvoerend 161 27,9 7 6,1 10 9,8 6 5,5 184 20,4 Fabriekswerker 7 1,2 3 2,6 2 2,0 3 2,8 15 1,7 Afgetree 12 2,1 2 1,8 1,0 2 1,8 17 1,9 Werkloos 0,2 0,9 2 0,2 Ander (bv. vlieenier, diplomaat, lugwaardin) 12 2, 1 2 1,8 14 1,6 5. • Hoo2ste vlak Navorsingsontwerp en -ontleding In die onderbawige geval waar 'n responsie sioneer word op 'n kontinuum van enkelattribu responsie-alternatiewe voldoende (Cox 1980:4 Onewe getal responsie-alternatiewe is verkiesl die respondent regmatig 'n neutrale posisie kan Die kriteria in bierdie vraelys leen bulself nie to sydige keuse nie en ses responsie-alternatiewe balwe beskou as 'n aanvaarbare aantal om die kr meet. Die ewegetal sal ook bydra om die moon van 'n sentrale geneigdbeidsfout uit te skakel men 1983:111). Alboewel die aantal re alternatiewe nie absoluut krities in bierdie studi is die gebruik van ses responsie-alternatiew dedigbaar. Nunnally (1967:522) meld ook dat da meeste gevalle 'n geringe voordeel is om 'n ewe sponsie-alternatiewe te gebruik en illustreer dit bulp van 'n sesstapskaalvoorbeeld. Wat geldig tref verklaar Nunnally (1967:521) dat daar 'n a by sewe stappe begin intree en na 11 stappe is d verboging in geldigbeid te verkry. Soos bekend, is faktorontledingstegnieke on Tabel 5 Geroteerde faktormatriks en verspre bruikers (alle rassegroepe) Kriterium Beskrywing van nommer evalueringskriterium 2 3 1. Gehalte van vakmanskap 0,188 0,146 0,17 2. Onbeperkte uitsig 0,323 0,173 0,18 3. Reputasie van motorver- 0,250 0,071 0,02 vaardigers 4. Verhouding met verkoop- 0,686 0,072 0,0 personeel van die hande- laar 5. Bagasieruimte 0,102 0,115 0,45 6. Statusindruk van motor 0,174 0,016 0,1 7. Stilheid van enjin/trans- 0,113 0,283 0,3 missie 8. lnstandhoudingskoste 0,124 0,770 0,0 spondent (Boote 1981:54). Argumente oor die optimum aantal responsie- altematiewe vir 'n skaal bestaan sedert die eerste gebruik van sodanige meetinstrument (Cox 1980:407). Na 'n omvattende literatuurstudie bet Cox (1980:420) tot die gevolgtrekking gekom dat skale met twee of drie re- sponsie-alternatiewe, in die algemeen, onvoldoende is aangesien dit nie genoegsame inligting oordra nie en dat dit respondente frustreer en onderdruk. Verder is be- vind dat die marginale voordeel om meer as nege re- sponsie-alternatiewe te gebruik, minimaal is. Die op- timum aantal responsie-alternatiewe le tussen vyf en nege. In die onderbawige geval waar 'n responsie geposi- sioneer word op 'n kontinuum van enkelattribute is vyf responsie-alternatiewe voldoende (Cox 1980:420). 'n Onewe getal responsie-alternatiewe is verkieslik waar die respondent regmatig 'n neutrale posisie kan inneem. Die kriteria in bierdie vraelys leen bulself nie tot 'n on- sydige keuse nie en ses responsie-alternatiewe is der- balwe beskou as 'n aanvaarbare aantal om die kriteria te meet. Die ewegetal sal ook bydra om die moontlikbeid van 'n sentrale geneigdbeidsfout uit te skakel (Huysa- men 1983:111). Navorsingsontwerp en -ontleding Alboewel die aantal responsie- alternatiewe nie absoluut krities in bierdie studie is nie, is die gebruik van ses responsie-alternatiewe ver- dedigbaar. Nunnally (1967:522) meld ook dat daar in die meeste gevalle 'n geringe voordeel is om 'n ewegetal re- sponsie-alternatiewe te gebruik en illustreer dit met be- bulp van 'n sesstapskaalvoorbeeld. Wat geldigbeid be- tref verklaar Nunnally (1967:521) dat daar 'n afplatting by sewe stappe begin intree en na 11 stappe is daar min verboging in geldigbeid te verkry. Wanneer daar min kennis oor die onderliggende struktuur van die data bestaan, kan die data aan eksplo- ratiewe faktorontledingsprosedures onderwerp word. Sodanige prosedures maak gebruik van 'n ver- skeidenbeid metodes om die aantal onderliggende faktore te bepaal (Mulaik, 1972). Daarna kan 'n rotasie- metode gebruik word om die betekenis van die verkree ontleding te optimiseer. Die spesifisering van 'n rotasie is noodsaaklik aangesien die faktorontledingsmodel in- variant is onder ortogonale rotasie. Om uit die evalueringskriteria van die verbruikers on- derliggende dimensies te bepaal, is daar van 'n booffak- torontleding met die meegaande 'varimax'-rotasie gebruik gemaak. Die faktorontledings is uitgevoer op korrelasiematrikse met ene, as aanvanklike skattings van die kommunaliteite, in die diagonaal. Tien iterasies word gespesifiseer, maar die iterasieproses kom tot 'n einde voordat bierdie gespesifiseerde getal bereik is, in- dien die verandering in kommunaliteitskattings kleiner as 0,001 is. Kaiser ( 1958) se kriterium vir die getal faktore wat gei'dentifiseer is, is gebruik. Navorsingsontwerp en -ontleding Ouderdom 18-24 42 7,3 16 14,0 15 14,7 0,9 74 8,2 25-30 97 16,8 32 28,1 27 26,5 15 13,8 171 19,0 31-35 ll1 19,2 21 18,4 21 20,6 24 22,0 177 19,6 36-45 177 30,7 26 22,8 28 27,5 41 37,6 272 30,2 46-55 109 18,9 17 14,9 8 7,8 25 22,9 159 17,6 56--64 32 5,5 2 1,8 3 2,9 3 2,8 40 4,4 65+ 9 1,6 9 1,0 6. Huwelikstatus Huidig getroud 435 75,4 74 64,9 72 70,6 79 72,5 660 73,2 Geskei 52 9,0 4 3,5 1 1,0 4 3,6 61 6,7 Nooit getroud 79 13,7 34 29,8 28 27,4 23 21,1 164 18,2 Wedustaat 11 1,9 2 1,8 1,0 3 2,8 17 1,9 7. Bruto huishoudelike maandelikse inkomste < R600 6 1,0 6 5,3 6 5,9 9 8,3 27 3,0 R600--R999 21 3,6 19 16,7 25 24,5 24 22,0 89 9,9 R1000-R1499 43 7,5 25 21,8 23 22,5 27 24,8 118 13,1 R1500-R1999 75 13,0 22 19,3 22 21,6 16 14,7 135 15,0 R2000-R2999 174 30,2 22 19,3 13 12,7 14 12,8 223 24,7 R3000-R3999 147 25,5 10 8,8 4 3,9 11 10,1 172 19,1 R4000+ ll1 19,2 10 8,8 9 8,8 8 7,3 138 15,3 n=577 n=114 n=102 n=109 n=902 • Hoo2ste vlak S.-Afr. Tydskr.Bedryfsl.1987 ,18(3) 180 om inligting oor die onderliggende struktuur van 'n ver- sameling veranderlikes te verkry. In effek word daar gepostuleer dat die variansie wat met elke itemtelling geassosieer word, saamgestel word uit die variansie wat die item gemeenskaplik bet met ander items en die vari- ansie wat uniek is aan die item self. vir die respondent totaal onbelangrik was by die keuse van die betrokke motor, terwyl die sesde waarde uiters belangrikbeid vir die verbruiker aantoon. Die skaal- waardes kan gedefinieer word as diskrete posisies op 'n veronderstelde kontinium van belangrikbeid vir die re- spondent (Boote 1981:54). waardes kan gedefinieer word as diskrete posisi veronderstelde kontinium van belangrikbeid vir spondent (Boote 1981:54). Argumente oor die optimum aantal res altematiewe vir 'n skaal bestaan sedert die gebruik van sodanige meetinstrument (Cox 19 Na 'n omvattende literatuurstudie bet Cox (1980: die gevolgtrekking gekom dat skale met twee of sponsie-alternatiewe, in die algemeen, onvoldo aangesien dit nie genoegsame inligting oordra ni dit respondente frustreer en onderdruk. Verde vind dat die marginale voordeel om meer as n sponsie-alternatiewe te gebruik, minimaal is. timum aantal responsie-alternatiewe le tussen nege. Resultate en lnterpretasie Die gemiddelde standaardafwykings en inter- korrelasiematriks van die evalueringskriteria verskyn in Du Plessis (1986). Nadat die faktormatriks aan Kaiser (1958) se 'varimax'-rotasiemetode onderwerp is, is 12 faktore uit die interkorrelasies van die 65 eva- lueringskriteria gei'soleer. Die geroteerde faktormatriks verskyn in Tabel 5. Hierdie faktore verklaar 59,82% 1 van die totale vari- ansie onder al die evalueringskriteria. Soos bekend, is faktorontledingstegnieke ontwikkel Tabel 5 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2} vir evalueringskriteria volgens ver- bruikers (alle rassegroepe) Korn- Faktore munali- Kriterium Beskrywing van teite nommer evalueringskriterium 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (h2) 1. Gehalte van vakmanskap 0,188 0,146 0,178 0,174 0,294 0, 114 --0,033 0,513 --0, 107 0,041 --0,095 0,085 0,516 2. Onbeperkte uitsig 0,323 0,173 0,186 0,192 0,105 0,090 --0,076 0,512 0,117 0,104 --0,017 0,122 0,576 3. Reputasie van motorver- 0,250 0,071 0,029 0,117 0,025 0,086 0,098 0,659 0,062 --0,013 0,062 0,013 0,647 vaardigers 4. Verhouding met verkoop- 0,686 0,072 0,079 --0,045 --0,040 0,180 0,025 0,252 0,116 0,071 0,202 0,106 0,653 personeel van die hande- laar 5. Bagasieruimte 0,102 0,115 0,451 0, 137 --0, 111 0,243 --0,045 0,320 0,139 0,184 0,119 0,144 0,514 6. Statusindruk van motor 0,174 0,016 0,178 0,054 0,222 0,597 0,323 0,113 0, 118 --0,035 0,204 --0,057 0,650 7. Stilheid van enjin/trans- 0,113 0,283 0,395 0,186 0,181 0,300 0,093 0,261 0, 100 --0,006 0,303 --0,029 0,593 missie 8. lnstandhoudingskoste 0,124 0,770 0,093 0,014 0,015 0,086 --0,069 0, 111 0,017 0,170 0,017 0,015 0,672 S.Afr.J.Bus.Mgmt.1987, 18(3) 181 Korn- Faktore munal Kriterium Beskrywing van teite nommer evalueringskriterium 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (h2) 9. Fatsoen/vorm 0,075 0,021 0,081 0,137 0,090 0,753 0,054 0,074 O,Q38 0,156 --0,009 0,092 0,662 10. Gemak van voorsitplekke 0,129 0,157 0,296 0,429 0,160 0,412 --0,017 0,312 0,052 --0,028 0,062 0,010 0,618 11. Enjingrootte 0,125 --0,045 0,210 0,014 0,365 0,269 --0,064 0,150 --0,164 0,203 0,186 0,282 0,564 12. Geraasvlak binne motor 0,150 0,226 0,435 0,188 0,294 0,295 --0,005 0,193 --0,153 0,032 0,120 0,097 0,557 13. Betroubaarheid van dit 0,094 0,497 0,046 0,276 0,119 0, 119 --0,001 0,427 --0,056 --0,074 --0,002 --0, 110 0,615 model 14. Luuksheid binne 0,096 0,023 0,254 0,332 0,283 0,510 0,205 0,122 0,013 0,017 0,067 0,065 0,592 15. Lae loopkoste 0,076 0,782 0,134 --0,009 0,047 0,044 0,126 0,080 --0,024 --0,039 --0, 160 --0,007 0,690 16. Resultate en lnterpretasie Prestige waarde 0,148 0,110 0,097 0,109 0,175 0,564 0,382 0,053 0,208 0,001 0,255 --0,105 0,677 17. Mening van kollegas 0,053 0,007 O,ot5 --0, 101 0,077 0,153 0,747 0,083 --0,005 0,078 0,173 0,140 0,654 18. Toekomstige herverkoop- 0,276 0,420 0,163 0,140 0,110 0,278 0,037 --0,043 0, 121 --0, 116 0,248 --0,029 0,518 waarde 19. Houding van verkoopper- 0,730 0,112 0,079 0,061 0,067 0,130 0,089 0,139 0,025 --0,020 --0,013 0,013 0,610 soneel 20. Binneruimte 0,168 0,108 0,584 0,237 0,042 0,242 --0,032 0,211 0,105 0,054 0,050 0,102 0,572 21. Werkverrigting van enjin 0,045 0,346 0,028 0,197 0,489 0,198 --0,042 0,213 0,272 0,033 0,253 0,010 0,626 22. Land van herkoms 0,251 0,033 0, 101 --0,031 0,196 0,252 0,172 0,059 0,111 0,405 0,057 --0,025 0,473 23. Reputasie van model 0,204 0,190 0,133 0,057 0,134 0,229 0,038 0,172 0,063 0,011 --0,074 0,015 0,643 24. Voorkoms van vertoon- 0,607 0,064 0,200 --0,014 0,164 0,169 0,245 0,029 0,015 0, 174 --0, 120 --0,001 0,575 lokaal 25. Beskikbaarheid van onder- 0,253 0,598 0,140 0,200 0,104 0,016 --0,050 0,130 0,170 --0,005 0,167 0,036 0,571 dele 26. Gemak van agtersitplekke 0,145 0,161 0,727 0,117 0,079 0,102 0,106 --0,003 0,089 0,208 0,129 0,044 0,711 27. Kontantafslag 0,067 0,094 --0,045 --0,042 0,024 0,041 0,260 0,081 0,055 --0,024 0,001 0,669 0,546 28. Instrumentasie van paneel- 0,157 0,100 0,278 0,254 0,345 0,291 0,101 0, 114 --0,032 0,089 --0,007 0,356 0,539 bord 29. Brandstofdoeltreffendheid 0,093 0,729 0,120 0,142 0,056 0,025 0,053 0,027 0,123 0,141 --0,005 0,165 0,647 30. Enjinkrag 0,039 0,195 0,099 0,184 0,525 0,274 0,033 0,086 0,235 0,170 0,389 0,155 0,703 31. Waarborgtydperk 0,346 0,386 0,090 0,137 0,167 0,016 --0,044 --0,029 0,358 0,102 0,240 0,302 0,619 32. Vorige ervaring met 0,613 0,127 0,119 0,123 0,025 0,122 0,066 0,035 0,130 0,113 0,218 0,080 0,533 handelaar 33. Reputasie van na-verkope 0,629 0,221 0,115 0,192 0,254 --0,085 0,103 0,087 0,019 --0,072 --0,024 0,080 0,614 diens ondersteuning 34. Padtoetsverslae 0,146 0,181 0,174 0,147 0,190 0,083 0,193 0,129 0,505 0,189 0, 124 --0,069 0,551 35. Kredietreelings 0,174 0,268 0,061 --0,042 0,257 0,026 0,361 --0,011 0,139 0, 111 --0,087 0,057 0,418 36. Lugtoevoerstelsel 0,139 0,178 0,312 0,275 0,380 0,150 0,050 0,080 --0,061 0, 105 --0, 116 0,228 0,480 37. Aankoopprys 0,017 0,399 0,108 0,064 0,094 --0,017 0,047 --0,057 0,307 0,014 --0,369 0,441 0,650 38. Stilering/voorkoms 0,098 0,075 0,066 0,160 0,257 0,637 0,095 --0,038 0,069 0,134 --0,275 0,073 0,673 39. Resultate en lnterpretasie Versnelling 0,107 0,039 0,139 0,131 0,662 0,280 0,122 0,008 0,089 0,198 0,017 0,131 0,684 40. Veiligheidskenmerke 0,154 0,298 0,371 0,261 0,374 0,059 0,009 0,106 0, 141 --0,076 --0,009 0,004 0,505 41. Uitgebreide handelaamet- 0,451 0,213 0,285 0,118 0, 117 --0,064 0,136 0,220 0,180 0, 100 --0,065 --0,026 0,494 werk 42. Toetsrit 0,198 0,107 0,247 0,138 0,153 0,178 0,128 0,118 0,665 0,026 0,023 --0,026 0,660 43. Gerief vir passasiers 0,142 0,087 0,696 0,169 0,254 0,052 0,201 0,014 0,128 0,002 --0,191 --0,129 0,718 44. Hoespoedverrigting 0,081 --0,039 0,128 0,105 0,709 0,206 0,139 0,025 0,185 0,109 0,046 --0,062 0,653 45. Spesiale aanbieding 0,187 0,187 --0,033 0,024 0,067 0,064 0,239 --0,104 0,588 0,142 --0,085 0,176 0,560 46. Mening van vriende 0, 183 --0,050 0,078 0,012 0,051 0,185 0,744 0,028 0,128 0,026 --0,084 0,113 0,678 47. Invloed van verkoopperso- 0,487 0,003 --0,030 --0,001 --0,015 0,166 0,506 0,003 0,225 0,132 0,006 --0,070 0,598 neel 48. Radio-advertensie 0,311 0,126 0,109 0,017 0,106 0,120 0,495 --0,047 0,023 0,405 --0,055 --0,046 0,583 49. Rygemak 0,123 0,102 0,337 0,519 0,342 0,173 0,079 0,145 0, 150 --0, 136 --0, 163 --0,004 0,667 50. Reikafstand van brandstof- 0,165 0,319 0,386 0,229 0,282 0,108 0,123 0,017 0,123 0,116 0,155 0,105 0,502 tenk 51. Padhouvermoe 0,190 0,141 0,179 0,465 0,488 --0,014 0,127 0,076 --0,063 --0, 110 --0, 172 --0,095 0,619 S.-Afr. Tydskr.Bedryfsl.1987, 18(3) 182 182 S.-Afr. Tydskr.Bedryfsl.1987, 18(3) Tabel 5 Vervolg Korn- Faktore munali- Kriterium Beskrywing van teite nommer evalueringskriterium 2 3 4 5 6 7 8 9 to 11 12 (h2)' 52. Reputasie van handelaar 0,689 0,101 0,001 0,240 0,136 -0,011 0,125 0,080 0,060 0,041 -0,088 -0,029 0,614 53. TV-advertensie 0,358 0,143 0,115 0,030 0,032 0,205 0,281 -0,197 -0,002 0,444 -0,096 -0,003 0,530 54. Ruimheid vir bestuurder 0,117 0,086 0,208 0,774 0,076 0,138 -0,012 0,080 0,056 -0,010 0,068 0,022 0,703 55. Agterwielaandrywing 0,149 0,097 0,239 0,137 0,047 0,273 -0,080 -0,006 0,195 0,448 -0,030 0,454 56. Ruimheid vir agterpassa- 0,045 0,126 0,691 0,299 0,134 0,016 0,186 -0,050 -0,011 -0,158 0,079 -0,041 0,697 siers 57. Gemak van bestuur 0,050 0,177 0,209 0,711 0,141 0,111 -0,008 0,073 0,107 0,083 0,066 O,G28 0,655 58. Spieeltjie op bestuurder se 0,128 0,072 0,268 0,064 0,145 0,029 0,260 -0,073 0,058 0,503 0,059 -0,048 0,486 sonskerm 59. Beenruimte voor 0,169 0,124 0,154 0,773 0,065 0,164 0,038 0,072 0,090 0,144 0,051 0,025 0,737 60. Ligging van handelaar 0,497 0,184 0,163 0,259 -0,084 0,079 0,108 0,006 0,199 0,269 0,159 0,117 0,573 61. Resultate en lnterpretasie Koste van onderdele 0,195 0,595 0,080 0,322 62. Mening van familie 0,072 -0,002 0,247 0,177 63. Tegniese gevorderdheid 0,121 0,137 0,095 0,494 64. V oorwielaandrywing 0,008 0,081 0,085 0,085 65. Goeie inruilwaarde vir 0,349 0,244 0,110 0,145 vorige motor 0,007 -0,089 0,043 -0, 102 0,201 0,102 0,213 0,125 0,640 0,058 -0,043 0,576 -0,092 0,123 0,124 0,046 0,159 0,510 0,368 0,061 0,199 0, 122 -0,047 0,144 0,114 -0,023 0,596 0,094 0,042 0,059 0,151 0,127 0,709 0,074 0,042 0,588 0,061 0,040 0,030 -0,289 -0,117 -0,144 0,176 0,301 0,461 Tabel 5 Vervolg voor 'n evalueringskriterium verskyn, is die ooreenstem- mende nommer van die betrokke evalueringskriterium in die verbruikersvraelys (kyk Tabel 2). Die verspreiding van die kommunaliteite (h 2) word ook in Tabel 5 voorgestel. Hierdie kommunaliteite is be- reken deur die faktorladings van elke eva- lueringskriterium te kwadreer en dit oor die 12 faktore te sommeer. Elke kommunaliteit dien in werklikheid om die proporsie van totale variansie in elke eva- lueringskriterium, wat deur die gei"soleerde faktore ver- klaar word, aan te dui. Die kommunaliteit vir elke eva- lueringskriterium verteenwoordig dus die proporsie van die totale variansie wat deur die 12 faktore verklaar word. Uit Tabel 5 blyk dit dat in die geval van al 65 eva- luasiekriteria ten minste 41 % van hul totale variansie deur die 12 gei"soleerde faktore verklaar word; vir 58 evalueringskriteria word meer as 50% van hul totale va- riansie verklaar; by 34 evalueringskriteria word meer as 60% verklaar en by vyf evalueringskriteria word meer as 70% verklaar. Faktor 1 : Handelaarorientasie Die eerste faktor het substansiele ladings (0,45 en hoer) op nege van die 65 evalueringskriteria, te wete: Nr.19 Houding van verkooppersoneel Nr.52 Reputasie van handelaar Nr. 4 Verhouding met verkooppersoneel van handelaar 0,730 0,689 0,686 Nr.33 Reputasie van na-verkope diens 0,629 ondersteuning Nr.32 Vorige ervaring met handelaar 0,613 Nr.24 Voorkoms van vertoonlokaal 0,607 Nr.60 Ligging van handelaar 0,497 Nr.47 Invloed van verkooppersoneel 0,487 Nr.41 Uitgebreide handelaarnetwerk 0,451 Faktor 1 verteenwoordig 'n kombinasie van 'n ver- houdingsdimensie (nrs. 19, 4, 32 en 47) en 'n han- delaardimensie (nrs. 52, 33, 24, 60 en 41). Faktor 1 word dus as handelaarorientasie gei"dentifiseer. Faktoridentifikasie : Verbruikerspersepsie van eva- lueringskriteria Faktoridentifikasie : Verbruikerspersepsie van eva- lueringskriteria Die 12 faktore wat met behulp van die hooffaktorontle- ding bepaal is, is gei"dentifiseer deur na die ladings van die evalueringskriteria op elke faktor te kyk. Die sterkte van die verband tussen die onderskeie evaluerings- kriteria en faktore, word deur die faktorladings se grootte bepaal. Faktorladings van 0,30 en hoer word gewoonlik as beduidend vir identifikasiedoeleindes be- skou (Sheth & Tigert, 1970; Hair, Anderson, Tatham & Grablowsky, 1979:234). Faktor 2: lnstandhouding Faktor 2 het substansiele ladings op ses van die 65 eva- lueringskriteria: Nr.15 Lae loopkoste 0,782 Nr. 8 Instandhoudingskoste 0,770 Nr.29 Brandstofdocltreffendheid 0,729 Nr.25 Beskikbaarheid van onderdele 0,598 Nr.61 Koste van onderdele 0,595 Nr.13 Betroubaarheid van die model 0,497 Met die uitsondering van evalueringskriteriumnommer 29, brandstofdoeltreffendheid, dui die ander vyf op Weens die aanwesigheid van relatief hoe faktorladings in hierdie studie, is slegs evalueringskriteria met ladings van 0,45 en hoer by die identifikasie van faktore in ag geneem. Die 12 gei"dentifiseerde faktore word vervolgens afsonderlik bespreek. Die nommer wat by elke faktor S.Afr.J.Bus.Mgmt.1987, 18(3) S.Afr.J.Bus.Mgmt.1987, 18(3) S.Afr.J.Bus.Mgmt.1987, 18(3) 183 koste en beskikbaarheidaspekte van die instand- houdingsdimensie. Faktor 2 word as instandhouding gei'dentifiseer. Orie van die evalueringskriteria, te wete, fatsoen/vorm (nr.9), stilering/voorkoms (nr.38) en luuksheid binne ( nr .14) verteenwoordig sigbare fisiese kenmerke van die motor. Die ander twee kriteria naamlik, statusindruk van motor (nr.6) en prestigewaarde (nr.16) kan indi- rekte gevolge van die voorkomsdimensie wees. Hierdie faktor word dus as voorkoms gei'dentifiseer. Faktor 3 : Ruimtegerief g Faktor 3 laai substansieel op vyf van die 65 eva- lueringskriteria, naamlik: Nr.26 Gemak van agtersitplekke 0,727 Nr.43 Gerief vir passasiers 0,696 Nr.56 Ruimheid vir agterpassasiers 0,691 Nr.20 Binneruimte 0,584 Nr. 5 Bagasieruimte 0,451 Die faktor verteenwoordig elemente van passasiersgerief en reisgerief en dit word dus as ruimtegerief gei'denti- fiseer. Faktor 3 laai substansieel op vyf van die 65 eva- lueringskriteria, naamlik: Faktor 7 : Sosiale be'invloecling Die sewende faktor laai substansieel op vier van die 65 evalueringskriteria: Nr.17 Mening van kollegas Nr.46 Mening van vriende Nr.62 Mening van familie Nr.48 Radio-advertensie 0,747 0,744 0,576 0,495 By al bogenoemde evalueringskriteria is daar 'n di- mensie van bei'nvloeding teenwoordig en gevolglik word faktor 7 as sosiale bei'nvloeding gei'dentifiseer. Faktor 8: Vervaardiging Substansiele ladings ten opsigte van drie eva- lueringskriteria is by faktor 8 gevind: Nr. 3 Reputasie van motorvervaardiger 0,659 Nr. 1 Gehalte van vakmanskap 0,513 Nr. 2 Onbeperkte uitsig 0,512 Beide nrs. 3 en 1 hou direk verband met die motor- vervaardiger terwyl nr. 2 'n indirekte verwantskap met die vervaardiger toon. Faktor 8 word as vervaardiging gei'dentifiseer. Met die moontlike uitsondering van evaluerings- kriteriumnommer 63, tegniese gevorderdheid, dui al die ander kriteria op bestuursgemak en -gerief. Faktor 4 word as bestuursgemak gei'dentifiseer. Kriterium- nommer 51 laai egter ook substansieel op faktor 5. Daar dien op gelet te word dat die feit dat 'n eva- lueringskriterium substansieel op meer as een faktor laai, nie die nuttigheid van die betrokke eva- lueringskriterium vernietig by faktoridentifikasie nie (Rummel, 1970). Faktor 9 : Keuseversterking Faktor 9 laai substansieel op drie van die 65 eva- lueringskriteria, naamlik: Nr.42 Toetsrit Nr.45 Spesiale aanbieding Nr.34 Padtoetsverslae 0,665 0,588 0,505 Bogenoemde drie evalueringskriteria het 'n dimensie van stimuli wat indirek 'n koper se keuse om 'n motor te koop, kan versterk. Die faktor word dus as keusever- sterking gei'dentifiseer Faktor 5 : Meganiese werkverrigting Faktor 5 : Meganiese werkverrigting Substansiele ladings ten opsigte van die volgende vyf evalueringskriteria is by faktor 5 gevind: Nr.44 Hoespoedverrigting 0,709 Nr.39 Versnelling 0,622 Nr.30 Enjinkrag 0,525 Nr.21 Werkverrigting van enjin 0,489 Nr.51 Padhouvermoe 0,488 Hierdie evalueringskriteria dui op duidelike elemente van enjinprestasiekenmerke behalwe in die geval van kriteriumnommer 51, padhouvermoe, waar 'n element van on twerp ten opsigte van, onder andere, onderstel en vering ter sprake kan wees. Faktor 5 kan gevolglik as meganiese werkverrigting gei'dentifiseer word. Aantekening 1. Proporsie variansie verklaar aantal evalueringskriteria 38,887 65 = 0,5982 1. Proporsie variansie verklaar aantal evalueringskriteria 38,887 65 = 0,5982 Faktor 12 : Reputasie Die laaste faktor het 'n substansiele lading ook op slegs een van die evalueringskriteria: Nr. 23 Reputasie van model 0,658 'n Reputasie-faktor word hier gesuggereer. 0,658 The other 10 factors identified are as follows: space convenience, driving comfort, mechanical performance, appearance, social influence, manufacturing, choice re- inforcement, technical priority, discount and reputation. The last two factors had substantial loadings of 0,45 and higher on only one of the evaluation criteria. Slotopmerkings Uit die 65 evalueringskriteria van die onderhawige studie is daar 12 onderliggende dimensies met behulp van hooffaktorontleding geidentifiseer, naamlik han- delaarorientasie, instandhouding, ruimtegerief, be- stuursgemak, meganiese werkverrigting, voorkoms, sosiale beinvloeding, vervaardiging, keuseversterking, tegniese voorkeur, diskonto en reputasie. The identified factors provide a simplified framework which can be used as a guideline by marketing managers in the motor industry to develop strategies in regard to benefit segmentation, promotion and positioning. Dit spreek vanself dat die 12 gei"dentifiseerde faktore vir die bemarkingsbestuur van motorvervaardigers of -handelaars 'n makliker raamwerk daarstel as wat die geval sou wees met die 65 evalueringskriteria. Hierdie faktore kan byvoorbeeld as riglyn by die ontwikkeling van 'n bepaalde bemarkingstrategie soos voordeel- segmentasie, posisionering en reklame deur bemarkers gebruik word. Summary Bloch, P.H. & Richins, M.L. 1983. A theoretical model for the study of product importance perceptions. J. Market., vol. 47 (Summer). Bloch, P.H. & Richins, M.L. 1983. A theoretical model for the study of product importance perceptions. J. Market., vol. 47 (Summer). A motor vehicle is a durable item which apart from a dwelling unit represents the most important and single largest expense that a consumer normally incurs. The long-term demand for cars depends, inter alia, on changes in consumer preferences (tastes) and habits. These factors manifest themselves in consumer decision- making processes. One of the phases in the decision- making process is the evaluation of products. Criteria in the evaluation phase consist of the product's physical attributes as well as subjective factors like values and benefits which are important in the purchasing process. Boote, A.S. 1981. Reliability testing of psychographic scales. J. Advert. Res., vol. 21, no.5 (October). Boote, A.S. 1981. Reliability testing of psychographic scales. J. Advert. Res., vol. 21, no.5 (October). Bullock, H.A. 1961. Consumer motivations in Black and White - I Harv Bus Rev vol 39 (May/June) Bullock, H.A. 1961. Consumer motivations in Black and White - I. Harv. Bus. Rev., vol. 39 (May/June). Cohen, D. 1981. Consumer behavior. New York: Random House Inc. Cox, E.P. 1980. The optimal number of response alternatives for a scale: a review. J. Market. Res., vol. XVII (November). A study was conducted to establish the underlying dimensions of various evaluation criteria a consumer usually considers when buying a motor vehicle. The sample consisted of 902 consumers of all race groups in mainly metropolitan areas in South Africa who bought a new or used car for private use during the period De- cember 1985 - May 1986. Dickson, P.R. 1982. Person-situation: segmentation's missing link. J. Market., vol. 6 (Fall). Du Plessis, P.J. 1986. Verbruikersgedrag by die aankoop. van 'n motorvoertuig. Ongepubliseerde DBL-proefskrif. g g p p Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. Engel, J.F., Blackwell, R.D. & Miniard, P.W. 1986. Consumer behavior. 5th Edition. Illinois: The Dryden Press. Sixty-five evaluation criteria were used in a structured questionnaire which consumers had to complete in the dealer's showroom after the deal was closed. Their per- ception of the relative importance of each criterion was determined on a scale ranging from 1 (totally unim- portant) to 6 (extremely important). Hair, J.F., Anderson, R.E., Tatham, R.L. & Grablowsky, B.J. 1979. Faktor 3 : Ruimtegerief Nr.44 Hoespoedverrigting 0,709 Nr.39 Versnelling 0,622 Nr.30 Enjinkrag 0,525 Nr.21 Werkverrigting van enjin 0,489 Nr.51 Padhouvermoe 0,488 Faktor 6 : Voorkoms Hierdie faktor het substansiele ladings op vyf eva- lueringskriteria, naamlik: Nr. 9 Fatsoen/vorm Nr.38 Stilering/voorkoms Nr. 6 Statusindruk van motor Nr.16 Prestigewaarde Nr.14 Luuksheid binne 0,753 0,637 0,597 0,564 0,510 S.-Afr. Tydskr.Bedryfsl.1987, 18(3) 184 Factor 2 is characterized by items related to mainte- nance: low running costs, availability of spares, cost of spares, maintenance costs etc. A maintenance factor is suggested for this factor. Faktor 12 : Reputasie Die laaste faktor het 'n substansiele lading ook op slegs een van die evalueringskriteria: Nr. 23 Reputasie van model 0,658 'n Reputasie-faktor word hier gesuggereer. Summary Multivariate data analysis. Tulsa, Oklahoma: Petroleum Publishing Company. Huysamen, G.K. 1983. Psychological Measurement. Pretoria: Academica. Hair, J.F., Anderson, R.E., Tatham, R.L. & Grablowsky, B.J. 1979. Multivariate data analysis. Tulsa, Oklahoma: Petroleum Publishing Company. Huysamen, G.K. 1983. Psychological Measurement. Pretoria: g p y Huysamen, G.K. 1983. Psychological Measurement. Pretoria: Academica. A principal factor analysis was carried out on the 65 evaluation criteria and 12 factors were identified. Kaiser, H. 1958. The varimax criteria for analytical rotation in factor analysis. Psychometrika, vol. XXII. Mulaik, S.A. 1972. The Foundation of Factor Analysis. New These factors explained 59,82% of the variance of all evaluation criteria. Only loadings of 0,45 and higher were considered. York: McGraw-Hill Book Co. Newsdesk 1982. Results of a major study of the automotive Factor 1 is characterized by items related to dealership aspects like attitude of sales staff, reputation of dealer, appearance of showroom, location of dealer and exten- sive dealer network. This factor was labelled dealer or- ientation and had substantial loadings on nine criteria. market. South African Associated Newspapers (February). Newsdesk 1983. Automotive research 1982. South African Associated Newspapers (April). Associated Newspapers (April). Associated Newspapers (April). Newsdesk 1984. The automotive industry. South Africa Newsdesk 1984. The automotive industry. South Africa Newsdesk 1984. The automotive industry. South Africa Associated Newspapers (April). Associated Newspapers (April). S.Afr.J.Bus.Mgmt.19.87,18(3) 185 Nunnally, J.C. 1967. Psychometric theory. New York: McGraw-Hill Book Company. Nunnally, J.C. 1967. Psychometric theory. New York: McGraw-Hill Book Company. Sheth, J. & Tigert, D.J. 1970. Factor analysis in marketing. Chicago, Illinois : American Marketing Association Workshop on multi-variate methods. Stewart, D. & Hood, N. 1981a. A methodology for the evaluation of segmentation policy : an empirical application in the car industry. J. Market Res. Soc., vol. 23, no. 3. Stewart, D. & Hood, N. 1981b. East European competition in the UK car market : some empirical evidence. Europ. J. Market., vol. 15. Sheth, J. & Tigert, D.J. 1970. Factor analysis in marketing. Chicago, Illinois : American Marketing Association Workshop on multi-variate methods. Robertson, T.S., Zielinski, J. & Ward, S. 1984. Consumer behavior. Illinois : Scott, Foresman & Co. Robertson, T.S., Zielinski, J. & Ward, S. 1984. Consumer behavior. Illinois : Scott, Foresman & Co. Stewart, D. & Hood, N. 1981a. A methodology for the evaluation of segmentation policy : an empirical application in the car industry. J. Market Res. Soc., vol. 23, no. 3. Rousseau, G.G. 1977. 'n Bemarkingsnavorsingsondersoek na die koopmotiewe van motoreienaars in die Suid-Afrikaanse motorhandel. Humanitas, RSA, vol. 4-2. Rousseau, G.G. 1977. 'n Bemarkingsnavorsingsondersoek na die koopmotiewe van motoreienaars in die Suid-Afrikaanse motorhandel. Humanitas, RSA, vol. 4-2. Stewart, D. & Hood, N. 1981b. East European competition in the UK car market : some empirical evidence. Europ. J. Market., vol. 15. Rummel, R.J. 1970. Applied factor analysis. Evanston, Illinois: Northwestern University Press. Rummel, R.J. 1970. Applied factor analysis. Evanston, Illinois: Northwestern University Press.

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/1015/957

Afrikaans

Probleem Kooperasies strewe na 'n inkomsteverdelingsbeleid wat daartoe sal lei dat sy doelwit(te) op 'n optimale wyse bereik word. Die inkomste (na alle rente behalwe op uitgestelde bonusse en voor belasting) kan op drie verskillende wyses (verskillende kombinasies hiervan is moontlik) verdeel word, te wete (som- mige hiervan het egter 'n verdere verdeling tot gevolg): g g • Kontantbonusse • Uitgestelde bonusse • Aandele (omskepping van uitgestelde bonusse). • Aandele (omskepping van uitgestelde bonusse). Elk van hierdie metodes van verdeling het verskillende kon- tantvloei- en belastinggevolge vir 'n kooperasie en sy aandeel- houers. Kontantbonusse, uitgestelde bonusse en aandele (omskep- ping van uitgestelde bonusse) is vir 'n kooperasie aftrekbaar vir belastingdoeleindes. Aan die ander kant is die aandeel- houers van 'n kooperasie aanspreeklik vir belasting op al die bogenoemde wyses van verdeling (dit wil se selfs al is dit nie in kontant nie). Uitgestelde bonusse kan rente tot gevolg he (nie 'n verpligte betaling nie) wat ten voile belasbaar is by die uiteindelike ontvanger (self s al word dit nie uitbetaal nie) terwyl aandele weer dividende tot gevolg het (tans 'n maksi- mum van 150/o in terme van die Kooperasiewet) wat nie aftrekbaar is van belasbare inkomste nie en waarvan ongeveer 'n derde aftrekbaar is vir belastingdoeleindes in die hande van die lid (selfs al is die dividende op krediet). Voorts kan uitgestelde bonusse roteer, wat weer 'n uitvloei vir die koope- rasie en 'n invloei vir die lid tot gevolg het. 'n Verdere aspek wat by die formulering van 'n inkomsteverdelingsbeleid in aanmerking moet kom, is dat aandele die solvabiliteit (ver- houding eie tot vreemde bronne) van die kooperasi~ verhoog (die situasie in verband met uitgestelde bonusse kom later aan die beurt). Die inkomste (na alle rente betaalbaar behalwe op uitgestelde bonusse en voor belasting) kan op drie verskillende wyses (verskillende kombinasies hiervan is ook moontlik) verdeel word, te wete die betaling van kontant- bonusse, die verklaring van uitgestelde bonusse en die omskepping van uitgestelde bonusse in aandele. Elk van hierdie metodes van verdeling het verskillende kontantvloei- en belastinggevolge vir 'n kOOperasie en sy aandeelhouers. Elk van bogenoemde is vir 'n koOperasie aftrekbaar vir belasting terwyl die lid in elke geval belasbaar is, al is dit nie in kontant nie. Rente en dividende as vergoeding het ook verskillende belastinggevolge vir beide die koOperasie en sy lede. Probleem Om die optimale inkomsteverdelingsbeleid te bepaal word 'n kontantvloeimodel (langtermyn) ontwikkel om sodoende vas te stel wat die invloed van 'n spesifieke beleid op die kontantposisie van beide die kooperasie en die lid is. Die koOperasie sal as 'n sekondere doelwit ook sy solvabiliteitsposisie moet dophou. Die marginale belasting- koers van die lid speel ook 'n belangrike rol in die besluit. S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, 16: 128-137 Die gevolge (belasting en kontantvloei) van die verskillende metodes van inkomsteverdeling vir 'n kooperasie en sy Iec!e word in Tabet 1 opgesom. W.D. Hamman Nagraadse Bestuurskool, Universiteit van Stellenbosch, Bellville I.J. L.ambrechts Departement Bedryfsekonomie, Unlversiteit van Stellenbosch, Stellenbosch An optimal Income appropriation policy for a CCH>perative. The income (after interest payable, except on deferred bonuses and before taxation) can be appropriated in three different ways (different combinations are possible), i.e. the payment of cash bonuses, the declaration of deferred bonuses, and the conversion of deferred bonuses in shares. Each of these methods has different cash flow and tax consequences for a co-operative and its shareholders. Each of the above-mentioned methods results in a tax deduction for a co-operative and an increase in taxable income for the member even if there is no cash inflow. Interest and dividends as compensation also have different tax consequences for both the co-operative and its members. To determine the optimal income appropriation policy a long term cash flow model is developed to establish the effect of a specific policy on the cash position of both the co-operative and the member. The co-operative also has to watch its solvency carefully. The marginal tax rate of the member also plays an important role. S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16: 128-137 'n Optimale inkomsteverdelingsbeleid vir kooperasies W.D. Hamman Nagraadse Bestuurskool, Universiteit van Stellenbosch, Bellville I.J. L.ambrechts Departement Bedryfsekonomie, Unlversiteit van Stellenbosch, Stellenbosch Doelwit(te) by inkomsteverdellng Die eerste vraag wat ontstaan, is of slegs die posisie van die kooperasie in aanmerking moet kom en of die posisie van die lid voortspruitend uit die inkomsteverdeling ook onder die soeklig moet kom. lndien ons slegs na die posisie van die kooperasie kyk, sal dit 'n redelik eensydige inkomsteverdelings- beleid tot gevolg he, naamlik een wat die kooperasie tot die maksimurn bevoordeel en nie die posisie van die lid in aan- merking neem nie. So 'n beleid saI die posisie van die koope- rasie maksimeer in terme van kontantvloei, maar aan die ander kant sal dit 'n nadelige uitwerking he op die lid. By w.o. lltmuna Nqraadse Bestuurskool, Universiteit van Stellenbosch, Posbus 610, Bellville, 7530 Republiek van Suid-Afrika w.o. lltmuna V oorts moet die solvabiliteit ook nie verswak nie en die lid se posisie moet ook bevredigend wees. Opgesom sal die primere doelwit dus as volg lyk: 4. Totale bates: I. plus 2. plus 3. in die balansstaat. 5. Kontant: Kontant van die vorige jaar plus (3. + 2.2) in die inkomstestaat vir die betrokke jaar minus (4. + 8. + 9. I in die inkomstestaat vir die betrokke jaar) minus rotasie van uitgestelde bonusse vir die betrokke jaar. 5. Kontant: Kontant van die vorige jaar plus (3. + 2.2) in die inkomstestaat vir die betrokke jaar minus (4. + 8. + 9. I in die inkomstestaat vir die betrokke jaar) minus rotasie van uitgestelde bonusse vir die betrokke jaar. Maksimeer die kontantposisie van die kooperasie oor die Jang termyn, onderhewig aan: Maksimeer die kontantposisie van die kooperasie oor die Jang termyn, onderhewig aan: 6. Kumulatiewe kontant. 'n Redelike resultaat (in terme van kontant) vir die w.o. lltmuna I.J. Lambrechts* Departement Bedryfsekonomie, Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch, 7(,0() Republiek van Suid-Afrika S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(3) 129 Tabet 1 Ge~olge _(b~lasting en kontantvloei) van die verskillende metodes van in- komsteverdehng v1r n kooperasie en sy lede Kontant- bonusse Uitgestelde bonusse Aandele Kooperasie Kontantvloei Minus (onmiddellik) Geen onmiddellike uitvloeiing nie Kan rentebetalings tot gevolg he wat of in kontant uitbetaal word of vir die lid gekrediteer word Kan roteer Geen onmiddellike uitvloeiing nie Belasting Aftrekbaar Aftrekbaar Aftrekbaar Geen belasting- gevolge Aftrekbaar (uitgestelde Kontantvloei Plus (onmiddellik) Geen onmiddellike ontvangste nie Plus (by kontant- betaling) of geen (by kreditering) Plus Geen onmiddellike ontvangste nie Lid Belasting Belasbaar Belasbaar Belasbaar Geen belasting- gevolge Belasbaar bonusse wat om- skep word in aandele) Kan dividende tot Nie aftrekbaar gevolg he (maksimum vir belasting nie Plus (by kontant- betaling) of geen (by kreditering) ± 2/J belasbaar (afhangende van spesifieke in- komstebelasting- groep) van 15%) wat of in kontant uitbetaal word of vir die lid gekredi- teer word Let wel: Bostaande uitgifte van aandele behels die verklaring van uitgestelde bonusse en die onmiddellike omskepping daarvan in aandele. Tabet 1 Ge~olge _(b~lasting en kontantvloei) van die verskillende metodes van in- komsteverdehng v1r n kooperasie en sy lede Let wel: Bostaande uitgifte van aandele behels die verklaring van uitgestelde bonusse en die onmiddellike omskepping daarvan in aandele. plus (2.2 + 5. + 9.2) in elke inkomstestaat vir die betrokke jaar minus rotasie van uitgestelde bonusse vir die betrokke jaar. plus (2.2 + 5. + 9.2) in elke inkomstestaat vir die betrokke jaar minus rotasie van uitgestelde bonusse vir die betrokke jaar. die formulering van 'n doelwit(te) moet dus uiteraard aandag gegee word aan die posisie van die lid. Voorts sal dit onbillik wees om uitgestelde bonusse, kredietrente en kredietdividende (wat belasbaar is in die hande van die primere lid) te verklaar, maar die lid ontvang geen kontant nie. Daar moet dus 'n beperking wees in terme van kontant wat uitbetaal moet word. j 2. Aandelekapitaal: Aandelekapitaal van die vorige jaar plus 6. in die inkomstestaat vir die betrokke jaar. 3. Onuitgekeerde inkomste (reserwes): Onuitgekeerde in- komste van die vorige jaar plus 10. in die inkomstestaat vir die betrokke jaar. Daar kan weinig twyfel wees dat die primere doelwit vir 'n kooperasie in terme van kontantvloei gedefinieer moet word en dat die situasie oor 'n redelike Jang termyn beoordeel moet word. Die inkomstestaat (ii) Onmiddellike kontant om die primere lid in staat te stel om sy belastingverpligting na te kom. I. Wins voor rente en belasting: Die aanvangsyfer is RlOO en dit verander jaarliks met die herinvesteringskoers x verandering in kontant van die vorige jaar. om sy belastingverpligting na te kom. (iii) 'n Bevredigende solvabiliteitsposisie vir die kooperasie. (iii) 'n Bevredigende solvabiliteitsposisie vir die kooperasie. Hierdie is dus 'n probleem wat by uitstek deur middel van dinamiese programmering (of kwadratiese programmering) opgelos kan word. Die nadeel hiervan is egter dat dit 'n stel waardes vir die bepalende veranderlikes sal gee wat tot 'n optimum resultaat kan lei, maar dat die buigsaamheid hiervan om die resultaat van moontlike afwykings te bepaal nie so hoog is nie. Voorts moet die beperkings ook presies gekwanti- fiseer word alvorens 'n oplossing verkry word. Die eksakte kwantifisering van die beperkings sal probleme skep. Om hierdie probleme van dinamiese programmering te oorkom, is 'n kontantvloeimodel ontwikkel (sien Bylae I vir 'n voor- beeld). 2. Rente op uitgestelde bonus: 2.1 Kontant: Rentekoers (kontant) op uitgestelde bonusse (inset) x uitgestelde bonus van die vorige jaar soos in die balansstaat. 2.2 Krediet: Rentekoers (krediet) op uitgestelde bonusse (inset) x uitgestelde bonus van die vorige jaar SOOS in die balans- staat. 3. Wins na rente voor belasting: I. minus 2. 4. Kontantbonus: Persentasie van kontantbonus (inset) x 3. 5. Uitgestelde bonus (UB): Persentasie van uitgestelde bonus (inset) X 3. 6. Aandele (UB): Persentasie van aandele (inset) x 3. 6. Aandele (UB): Persentasie van aandele (inset) x 3. Beskrywing van kontantvloeimodel Die balansstaat 7. Belasbare inkomste: 3. minus (4. + 5. + 6.) Algemeen Uit die resultate van groep 2 (lede se marginale belasting- koers is 25%) se lopies blyk die volgende: (i) Die berekenings word vir 'n periocle van 20 jaar gedoen om socloende die stelsel van rotasie in voile gang te kry. Indien die berekeninge slegs vir byvoorbeeld IO jaar gedoen word, is daar die bevoordeling van die langer rotasieperiocle in vergelyking met die korter rotasie- periocle. So roteer die uitgestelde bonus met 'n rotasie- periocle van IO jaar slegs een keer in vergelyking met vier keer vir 'n rotasieperiocle van ses jaar. Hoe langer die periocle van die model, hoe kleiner is hierdie bevoordeling ('bias'). (Vir inligting in verband met die rotasie van uitgestelde bonusse sien gegewens op die inkomstestaat op Bylae 1). (i) Die berekenings word vir 'n periocle van 20 jaar gedoen om socloende die stelsel van rotasie in voile gang te kry. Indien die berekeninge slegs vir byvoorbeeld IO jaar gedoen word, is daar die bevoordeling van die langer rotasieperiocle in vergelyking met die korter rotasie- periocle. So roteer die uitgestelde bonus met 'n rotasie- periocle van IO jaar slegs een keer in vergelyking met vier keer vir 'n rotasieperiocle van ses jaar. Hoe langer die periocle van die model, hoe kleiner is hierdie bevoordeling ('bias'). (Vir inligting in verband met die rotasie van uitgestelde bonusse sien gegewens op die inkomstestaat op Bylae 1). I. Lopies 66, 67 en 70 (0% kontantbonusse, 100% uitge- stelde bonusse, geen rotasie, en verskillende kombinasi~ van rente) )ewer die hoogste gesamentlike resultaat (lop1e 70 is basies dieselfde as lopie 66 omdat daar geen aan- delekapitaal is nie). 2. Dieselfde lopies as in I. hierbo )ewer die hoogste resultaat vir die kooperasie, maar 'n negatiewe waarde vir die lid. 3. Lopie 57 (0% kontantbonusse, 100% uitgestelde bonusse, 100/o kontantrente en 'n rotasieperiode van vier jaar) Iewer die hoogste resultaat vir die lid, maar 'n onbevredigende resultaat vir die kooperasie. (ii) (ii) Die voordele (toename in bates) is in terme van slot- waardes wat relatief met mekaar vergelyk word. Indien netto teenswoordige waardes bereken word, sal dit nie die relatiewe aantreklikheid van alternatiewe verander nie. By die berekening van netto teenswoordige waardes is daar ook nog 'n verdere probleem, naamlik watter ver- p 4. Die optimum resultaat (in terme van die gestelde doel- witte) behels dus 'n kombinasie van bostaande verander- likes. 5. Staat van bronne en aanwending van fondse In totaal is drie groepe van lopies, elk bestaande uit 73 lopies, uitgevoer (dit wil se 3 x 73 = 219 lopies in totaal). Die groepe is ingedeel volgens die veronderstelde belastingkoers van lede (nul, 25 en 45%). Verder is veronderstel dat die lede 15% kan verdien op beleggings, die kooperasie 20% en dat die kooperasie se belastingkoers gelyk is aan 50%. 1. Wins voor rente en belasting: Item 1. in die inkornstestaat. 2. Rente (kontant) op uitgestelde bonus: Item 2.1 in die inkomstestaat. 3. Belasting: Item 8. in die inkomstestaat. Totale bronne: I. - 2. - 3. 4. Kontantbonusse: Item 4. in die inkomstestaat. 4. Kontantbonusse: Item 4. in die inkomstestaat. Die opgesomde resultate van die lopies verskyn in Bylae 2 in die volgende kolomme (van links na regs): 5. Kontantdividend: Item 9.1 in die inkomstestaat. 5. Kontantdividend: Item 9.1 in die inkomstestaat. 6. Rotasie van uitgestelde bonusse: Rotasie soos bereken vir die betrokke jaar. - Beskrywing van lopie - Nommer van lopie - Beskrywing van lopie - Nommer van lopie Totale aanwending: 4. + 5. + 6. - Persentasie van surplus as kontantbonusse verklaar - Persentasie van surplus as uitgestelde bonusse verklaar Die balansstaat 8. Belasting: Belastingpersentasie (inset) x 7. 8. Belasting: Belastingpersentasie (inset) x 7. I. Uitgestelde bonus: Uitgestelde bonus van die vorige jaar I. Uitgestelde bonus: Uitgestelde bonus van die vorige jaar S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, 16(3) S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, 16(3) 130 diskonteringskoers gebruik moet word. diskonteringskoers gebruik moet word. 9.1 Kontant: Aandelekapitaal van die vorige jaar x kontant- dividendkoers (inset). (iii) Die absolute waarde van die voordele (toename in bates) bet geen ander betekenis as om die relatiewe aantreklik- heid van die verskillende alternatiewe te beoordeel nie. 9.2 Krediet: Aandelekapitaal van die vorige jaar x krediet- dividendkoers (inset). 10. Onuitgekeerde inkomste: 7. minus 8. minus 9. Na-belasting-0ntvangste van lid j (In bostaande is surplus telkens gelyk aan wins voor rente (op uitgestelde bonusse) en belasting.) j (In bostaande is surplus telkens gelyk aan wins voor rente (op uitgestelde bonusse) en belasting.) • Belastingkoers van kooperasie. Vir die bestudering en beoordeling van die resultate sal eerstens gekyk word na die situasie waar lede se marginale belastingkoers gelyk is aan 25% (groep 2 van Bylae 2). Ver- volgens sal ondersoek word wat die uitwerking van 'n styging (groep I van Bylae 2) en daling (groep 3 van Bylae 2) van lede se belastingkoers is. • Dividendkoers (krediet). • Rotasieperiocle van uitgestelde bonusse. • Gemiddelde (marginale) belastingkoers van die lid. • Beleggingskoers (opbrengskoers) van die lid. Na-belasting-0ntvangste van lid p g - Uitreiking van aandele (ornskepping van uitgestelde bonus- se; uitgedruk as 'n persentasie van surplus) - Rentekoers (kontant) betaal op uitgestelde bonusse - Rentekoers (krediet) op uitgestelde bonusse - Dividendkoers (kontant) van gewone aandele - Dividendkoers (krediet) van gewone aandele - Rotasieperiode van uitgestelde bonusse - Persentasie van surplus onderhewig aan belasting - Uitreiking van aandele (ornskepping van uitgestelde bonus- se; uitgedruk as 'n persentasie van surplus) Kontant van die aandeelhouer in die vorige jaar (beginsaldo) + rente (in kontant) op uitgestelde bonus (1 - I) - rente (op krediet) op uitgestelde bonus (I) + kontantbonus (1 - I) - I (uitgestelde bonus + aandele) + (1 - 0,6671) (dividend in kontant) - 0,6671 (kredietdividend) + rotasie uitgestelde bonus + (1 - I) (beleggingskoers) (kontant van die vorige jaar) (t = belastingkoers van die lid en waar die kontantsaldo negatief is, word veronderstel clat rente gelyk is aan die beleg- gingskoers.) Kontant van die aandeelhouer in die vorige jaar (beginsaldo) + rente (in kontant) op uitgestelde bonus (1 - I) - rente (op krediet) op uitgestelde bonus (I) + kontantbonus (1 - I) - I (uitgestelde bonus + aandele) + (1 - 0,6671) (dividend in kontant) - 0,6671 (kredietdividend) + rotasie uitgestelde bonus + (1 - I) (beleggingskoers) (kontant van die vorige jaar) (t = belastingkoers van die lid en waar die kontantsaldo negatief is, word veronderstel clat rente gelyk is aan die beleg- gingskoers.) - Persentasie van surplus onderhewig aan belasting - Ledebelang (hierdie syfer verteenwoordig die toename in die lid se bates as gevolg van die inkomsteverdelingsbeleid van die kooperasie oor 20 jaar) lnsette met veranderlike waardes - Balansstaat van die kooperasie na 20 jaar (slegs wat betref ledefondse) • Herinvesteringskoers (opbrengskoers) van kooperasie. • Rentekoers op uitgestelde bonusse (kontant). • Uitgestelde bonusse • Uitgestelde bonusse • Aandelekapitaal • Rentekoers op uitgestelde bonusse (krediet). • Aandelekapitaal • Persentasie van wins na rente voor belasting uitbetaal as kontantbonusse. • Reserwes (onuitgekeerde inkomste) • Totale bates (hierdie syfer verteenwoordig die toename in die kooperasie se bates oor 20 jaar) • Persentasie van wins na rente voor belasting verklaar as uitgestelde bonusse. - Totale toename in die kooperasie en lede se bates oor 20 jaar. • Persentasie van wins na rente voor belasting uitgereik as aandele (ornskepping van uitgestelde bonusse). Algemeen Uit bostaande gevolgtrekkings is dit duidelik dat beide lede en kooperasies van hulle onderskeie maksimum voor- dele sal moet prysgee om sodoende 'n optimum resultaat te verkry. Tabel 3 Lopies wat 'n redelike resultaat lewer ten spyte van veranderinge in lid se marginale belasting- koers 13. 'n Beleid van lOOOJo uitgestelde bonusse sonder rente gee vir beide die lid en die kooperasie dieselfde resultate as 'n beleid van 100% uitgestelde bonusse en kredietrente (vergelyk lopies 45 - 50 met 51 - 55). Resultaat Lopie Aard van lopie Lede Kooperasie Totaal 30 20 KB, 80 VB, ses jaar rotasie en IOOJo kredietrente 623 3 187 3 810 47 20 KB, 80 VB, vyf jaar rotasie, geen rente 741 3 222 3 963 KB = Kontantbonusse; VB = Vitgestelde bonusse 14. Van die lopies wat 'n redelik aanvaarbare resultaat vir beide lede en die kooperasie !ewer, word in Tabel 2 aangedui (in numeriese volgorde): 14. Van die lopies wat 'n redelik aanvaarbare resultaat vir beide lede en die kooperasie !ewer, word in Tabel 2 aangedui (in numeriese volgorde): Verandering in lid se marginale belastingkoers 1. Indien die marginale koers van die lid verander, het dit geen invloed op die voordele vir die kooperasie nie. 1. Indien die marginale koers van die lid verander, het dit geen invloed op die voordele vir die kooperasie nie. beoordeel. 2. Die verhoging van die marginale belastingkoers van die lede lei tot 'n verswakking in hulle posisie. Van die lopies wat hierbo verskyn en wat nog bevredigende resultate (vir die kooperasie en die lid) gee, word in Tabel 3 gegee. Uitgestelde bonusse hou aansienlike voordele in vir koope- rasies. In periodes van groei is daar nooit 'n netto-terug- betaling nie, selfs al roteer die bonusse. By die meeste van die meer aanvaarbare lopies is daar geen rente betaalbaar op uitgestelde bonusse nie. Daar is dikwels die beswaar dat uitgestelde bonusse wat roteer nie vir die lid voldoende kontant verskaf om belasting te betaal nie. 'n Huidige uitgestelde bonus van RlOO wat oor ses jaar roteer het 'n teenswoordige waarde van R56 teen 'n na-belasting verdiskonteringskoers van 10070. Dit beteken dat selfs vir 'n lid met 'n marginale belastingkoers van 500/o daar 'n netto kontantvoordeel is. 3. 'n Verlaging in lede se marginale belastingkoerse van 25 tot 0% het tot gevolg dat omtrent enige beleid voordelig is '\!r die lede. Lopies 30 en 47 waarna in die voorafgaande paragraaf verwys is, het uiters voordelige gevolge vir die lede. Algemeen Die betaling van belasting op I 00% van die surplus )ewer onbevredigende resultate vir die kooperasie sowel as vir die lid (lopie 1). Die betaling van 100% uitgestelde bonus- S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(3) 131 seen 'n rotasieperiode van twee tot ses jaar (geen rente nie) !ewer vir beide die kooperasie en die lid beter resultate (sien lopie 45 - 48). Tabel2 Lopies met 'n redelike resultaat vir beide lede en koOperasies Resultaat Lopie Aard van lopie Lede Kooperasie Totaal 4 40 KB, 60 VB, geen rotasie en geen rente 2 426 4 323 6 749 7 20 KB, 80 VB, geen rotasie en 8% kontantrente 2 638 4 379 7 017 17 20 KB, 80 VB, 1teen rotasie, 8% kontantrente en 7% kredietrente 2 065 5 136 7 201 21 20 KB, 80 VB, agt jaar rotasie en geen rente 2 886 4 421 1 '3(11 30 20 KB, 80 VB, ses jaar rotasie en IOOJo kredietrente 3 814 3 187 7 001 37 20 KB, 80 VB, tien jaar rotasie en 5 OJo kredietrente en 5% kontantrente 3 088 4073 7 161 47 100 VB, vyf jaar rotasie en geen rente 4 055 3 222 7 277 48 100 VB, ses jaar rotasie en geen rente 2 548 5 362 7 910 53 100 VB, ses jaar rotasie en IOOJo kredietrente 2 548 5 362 7 910 64 100 VB, agt jaar rotasie, 5% krediet- en kontantrente 2 914 4 781 7 695 KB = Kontantbonusse; VB = Vitgestelde bonusse Tabel2 Lopies met 'n redelike resultaat vir beide lede en koOperasies p 6. Hoe groter die kontantbonusse en -rente, hoe groter die voordeel vir die lid en hoe laer die vir die kooperasie (lopies 2- 5 en 7 - 9 respektiewelik). p 6. Hoe groter die kontantbonusse en -rente, hoe groter die voordeel vir die lid en hoe laer die vir die kooperasie (lopies 2- 5 en 7 - 9 respektiewelik). 6. Hoe groter die kontantbonusse en -rente, hoe groter die voordeel vir die lid en hoe laer die vir die kooperasie (lopies 2- 5 en 7 - 9 respektiewelik). 7. Hoe groter die persentasie kredietrente (in die geval van 20% kontantbonus), hoe groter is die voordeel vir die kooperasie en hoe laer die vir die lid (laasgenoemde as gevolg van 'n hoer belastingbetaling, sien lopies 10-13). g g g g p ) 8. Algemeen Hoe !anger die rotasieperiode, hoe beter is die resultaat vir die kooperasie en hoe swakker vir die lid oor die algemeen (lopies 18- 32). Waar die rotasieperiode toe- neem van twee tot vier jaar, is daar egter 'n marginale voordeel vir die lid as gevolg van die hoer opbrengskoers van die kooperasies. g g g g p 8. Hoe !anger die rotasieperiode, hoe beter is die resultaat vir die kooperasie en hoe swakker vir die lid oor die algemeen (lopies 18- 32). Waar die rotasieperiode toe- neem van twee tot vier jaar, is daar egter 'n marginale voordeel vir die lid as gevolg van die hoer opbrengskoers van die kooperasies. 9. Die betaling van kontantdividende hou nie vir die koope- rasie baie voordele in nie as gevolg van die belasting- implikasies van dividende (vergelyk lopie 72 met 71); daar is dus 'n daling in die totale voordeel. Dieselfde sal ook geld vir kredietdividende versus kredietrente (vergelyk lopie 73 met lopie 11 ). 9. Die betaling van kontantdividende hou nie vir die koope- rasie baie voordele in nie as gevolg van die belasting- implikasies van dividende (vergelyk lopie 72 met 71); daar is dus 'n daling in die totale voordeel. Dieselfde sal ook geld vir kredietdividende versus kredietrente (vergelyk lopie 73 met lopie 11 ). 10. 'n Beleid van 100% uitgestelde bonusse en 'n relatiewe kort rotasieperiode (se tot ses jaar) hou vir beide die kooperasie en die lid voordele in (sien lopies 45 - 48). 10. 'n Beleid van 100% uitgestelde bonusse en 'n relatiewe kort rotasieperiode (se tot ses jaar) hou vir beide die kooperasie en die lid voordele in (sien lopies 45 - 48). 11. Kontantrente bevoordeel die lid in vergelyking met kre- dietrente terwyl die teenoorgestelde by die kooperasie geld (sien lopies 51 - 60). Die verdeling van die rente tussen kontant en krediet val tussen hierdie twee (sien lopies 61-65). 11. Kontantrente bevoordeel die lid in vergelyking met kre- dietrente terwyl die teenoorgestelde by die kooperasie geld (sien lopies 51 - 60). Die verdeling van die rente tussen kontant en krediet val tussen hierdie twee (sien lopies 61-65). 12. Uit bostaande gevolgtrekkings is dit duidelik dat beide lede en kooperasies van hulle onderskeie maksimum voor- dele sal moet prysgee om sodoende 'n optimum resultaat te verkry. 12. Samevatting Die optimale inkomsteverdclingsbeleid van 'n kooperasie is tot 'n groot mate 'n f unksie van die gestelde doelwitte, maar ook van die gemiddelde marginale belastingkoers van die lid. 'n Verandering in die marginale belastingkoers van die lid veroorsaak aansienlike afwykings in die resultate. 'n Koope- rasie moet dus besliste aandag aan die aspek gee om sodoende 'n optimale inkomsteverdelingsbeleid te formuleer. Die model wat ontwikkel is, stel 'n kooperasie in staat om die gevolge van 'n verandering van Iede se marginale belastingkoerse te Of 'n kooperasie 'n beleid van 100% uitgestelde bonusse of 80% uitgestelde bonusse en 200Jo kontantbonusse (of ver- houdings wat ongeveer dieselfde is) moet volg, sal hoofsaaklik afhang van die lede se marginale belastingkoers. Ten slotte, moet dit uitdruklik beklemtoon word dat die I 00% verdeling wat ter sprake is, betrekking het op die belasbare inkomste en nie die voile inkomste voor belasting nie. S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 198S, 16(3) S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 198S, 16(3) 132 whether a co-operative must follow a policy of 1000/o deferred bonuses or 80% deferred bonuses and 20% cash bonuses (or a relatively similar relationship). Summary The optimal income distribution policy of a co-operative is to a large extent a function of clearly established goals, but also of the average marginal tax rate of the individual mem- ber. A change in the marginal tax rate of members causes noticeable deviations within the results. It is imperative for a co-operative to consider this aspect in order to formulate an optimal income appropriation policy. The model deve- loped, allows a co-operative to judge the consequences of changes in the marginal tax rate of its members. Finally, it must be emphasized that the 1000/o distribution referred to, relates to the taxable income and not to the full income before taxation. Bylae 1 Ink. verdeling Rentekoerse: Rotasie 0 KB 25 UB Kont 5 Marg belasting lid UB 50 UB Kt 5 Opbrengskoers koop Aandele 25 Div Kont IO Opbrengskoers lid Sub-totaal 100 Div Kt 0 Ledebelang Totaal 2467,I Groottotaal Kooperasie-balansstate Uitgestelde bonus Aandelekapitaal Reserwes 3746,4 1296,6 -882,6 4160,3 4160,3 Totaal 6627,4 Bates (kontant) 25 20 15 Bylae 1 Deferred bonuses hold considerable benefits for co-opera- tives. During growth periods no net repayments occur, even though bonuses may rotate. With most of the more acceptable runs, no interest is payable on deferred bonuses. A frequent complaint lodged is that deferred bonuses that rotate, do not provide the individual member with sufficient cash to pay his tax debt. A deferred bonus which presently amounts to RIOO and which rotates over a six-year period, has a present value of R56 at an after-tax discount rate of IOOJo. This implies a net cash advantage even for members with a marginal tax rate of 500/o. net cash advantage even for members with a marginal tax rate of 500/o. The marginal tax rate of members will therefore determine K~ vlr jlre 1 lol 20 lnsene Rmte 2 4 6 8 9 Un,esidde bonus 50,0 107,5 173,3 248,1 332,9 428,6 536,3 657,2 792,5 Aandddtapitaal 25,0 S2.S 82,7 IIS,8 IS2,0 191,S 234,6 281,7 332.9 Reserwes 0,0 -2,S -7,8 -16,0 -27,6 -42,8 -61,9 -8S,4 - 113.6 Totak bales 7S,O IS7,S 248,2 347,8 4S7,2 sn.1 709,0 8S3,S 1011,9 Kontant 7S,O 82,S 90,7 99,6 109,4 120,1 131,7 144,5 158,4 Herinvesterings.- opbtengs 20,0 IS,0 16,S 18,1 19,9 21,9 24,0 26,3 28,9 31.7 Kwnulatiewe her- inveslerinp 0,0 IS,O 31,S 49,6 69,6 91,4 llS,S 141,8 170,7 202,4 Kwnulatiewe konlant 7S,O IS7,S 248,2 347,8 4S7,2 sn.1 709,0 8S3,S 1011,9 KaD.,......• INUIIMtNtate vtr jlre 1 tot 20 lnsene Rente 2 4 6 Wins voor n,nte en bdasling 100,0 IIS,O 131,S 149,6 169,6 191,4 21S,5 241,8 Renie op UB: Kontant 0,0 2,S S,4 8,7 12,4 16,6 21,4 26,8 : Krediet 0,0 2,S S,4 8,7 12,4 16,6 21,4 26,8 : TOlaal 0,0 5,0 10,8 17,3 24,8 33,3 42,9 53,6 Wins na mite voor bdastina 100,0 110,0 120,8 132,3 144,8 IS8,2 172,6 188,2 Kontantbonus 25,0 25,0 27,S 30,2 33,1 36.2 39,S 43,1 47,0 U"-ddebonus 50,0 50,0 ss.o 60,4 66.2 72,4 79,1 86,3 94,1 Aandde (UB) 25,0 25,0 27,S 30,2 33,1 36,2 39,5 43,1 47,0 8dasbare inkomste 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o lldasting 50.0 0.0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Dividend: KOIUnt 10,0 0,0 2,S S,3 8,3 11,6 IS,2 19,1 23,5 Kredict 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 TOlaal 0.0 2.S S.3 8,3 11,6 IS,2 19,l 23,5 Onuitpeerde inkomste 0,0 -2,S -s,J -8,3 -11,6 - IS,2 -19,1 -23,5 Kaa.,... Bylae 1 ro1a1111m11e l9rugbelallng van ultgNlelde bonus 2 4 6 ROlalie o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0.0 0,0 0,0 o.o 0,0 4160,3 4160,3 Totaal 6627,4 Bates (kontant) 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 943,7 1112,3 1299,9 1508,4 1739,7 1996.1 2279,9 2593,8 2940,7 3323,8 388,7 449,4 S,5,4 S87,I 66S,I 749,8 841,8 941,8 1050,4 1168,4 -146,9 -18S,7 -230,7 -282,2 -340,9 -407,4 -482,4 -S66.6 -660.~ -76S,8 118S,6 1376,0 IS84,6 1813.3 2063.8 2338,4 2639,3 2969,0 3330,3 3726,3 173,7 190,4 208,6 228.7 250,6 274,6 300,9 329,7 361,3 396,0 34,7 38,1 41,7 4S,7 50,1 54,9 60.2 6S,9 72.3 79,2 237,1 27S,2 316,9 362,7 412,8 467,7 S27,9 S93,8 666,l 74S,3 II8S,6 1376,0 IS84,6 1813,3 2063,8 2338,4 2639,3 2969,0 3330,3 3726,3 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 270,7 302,4 337,1 37S.2 416,9 462,7 S12,8 S67,7 627,9 693,8 766,l 84S,3 32,9 39,6 47,2 S5,6 6S,O 7S,4 87,0 99,8 114,0 129,7 147,0 166,2 32,9 39,6 47,2 SS,6 6S,O 7S,4 87,0 99,8 114,0 129,7 147,0 166,2 65,7 79,3 94,4 111,2 130,0 150,8 174,0 199,6 228,0 259,4 294,1 332,4 20S,O 223.1 242,7 264,0 286,9 311,8 338,8 368,1 399,9 434,4 472,0 S12,9 Sl,2 SS,8 60,7 66,0. Bylae 1 71,7 78,0 84,7 92,0 100,0 108,6 118,0 128,2 102,S 111,6 121,4 132,0 143,5 ISS,9 169,4 184,0 199,9 217.2 236,0 2S6,4 Sl,2 S5,8 60,7 66,0 71,7 78,0 84,7 92,0 100,0 108,6 118,0 128,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 28,2 33,3 38,9 44,9 51,5 S8,7 66,S 7S,O 84,2 94,2 105,0 116,8 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0.0 0,0 28,2 33,3 38,9 44,9 Sl,S S8,7 66,5 7S,O 84,2 94,2 105,0 116,8 -28,2 -33,3 -38,9 -44,9 -Sl,S -S8,7 -66,5 -75,0 -84,2 - 94,2 - 105,0 - 116,8 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o o.o 20 3746,4 1296,6 -882,6 4160,3 434,0 86,8 832,1 4160,3 Tooial 7492,8 1153,2 IIS3.2 2306.S S186,3 1296,6 2593.2 1296,6 0,0 0,0 882,6 0,0 882,6 -882,6 The marginal tax rate of members will therefore determine K~ vlr jlre 1 lol 20 lnsene Rmte 2 4 6 8 9 Un,esidde bonus 50,0 107,5 173,3 248,1 332,9 428,6 536,3 657,2 792,5 Aandddtapitaal 25,0 S2.S 82,7 IIS,8 IS2,0 191,S 234,6 281,7 332.9 Reserwes 0,0 -2,S -7,8 -16,0 -27,6 -42,8 -61,9 -8S,4 - 113.6 Totak bales 7S,O IS7,S 248,2 347,8 4S7,2 sn.1 709,0 8S3,S 1011,9 Kontant 7S,O 82,S 90,7 99,6 109,4 120,1 131,7 144,5 158,4 Herinvesterings.- opbtengs 20,0 IS,0 16,S 18,1 19,9 21,9 24,0 26,3 28,9 31.7 Kwnulatiewe her- inveslerinp 0,0 IS,O 31,S 49,6 69,6 91,4 llS,S 141,8 170,7 202,4 Kwnulatiewe konlant 7S,O IS7,S 248,2 347,8 4S7,2 sn.1 709,0 8S3,S 1011,9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 943,7 1112,3 1299,9 1508,4 1739,7 1996.1 2279,9 2593,8 2940,7 3323,8 388,7 449,4 S,5,4 S87,I 66S,I 749,8 841,8 941,8 1050,4 1168,4 -146,9 -18S,7 -230,7 -282,2 -340,9 -407,4 -482,4 -S66.6 -660.~ -76S,8 118S,6 1376,0 IS84,6 1813.3 2063.8 2338,4 2639,3 2969,0 3330,3 3726,3 173,7 190,4 208,6 228.7 250,6 274,6 300,9 329,7 361,3 396,0 34,7 38,1 41,7 4S,7 50,1 54,9 60.2 6S,9 72.3 79,2 237,1 27S,2 316,9 362,7 412,8 467,7 S27,9 S93,8 666,l 74S,3 II8S,6 1376,0 IS84,6 1813,3 2063,8 2338,4 2639,3 2969,0 3330,3 3726,3 20 3746,4 1296,6 -882,6 4160,3 434,0 86,8 832,1 4160,3 KaD.,......• INUIIMtNtate vtr jlre 1 tot 20 lnsene Rente 2 4 6 Wins voor n,nte en bdasling 100,0 IIS,O 131,S 149,6 169,6 191,4 21S,5 241,8 Renie op UB: Kontant 0,0 2,S S,4 8,7 12,4 16,6 21,4 26,8 : Krediet 0,0 2,S S,4 8,7 12,4 16,6 21,4 26,8 : TOlaal 0,0 5,0 10,8 17,3 24,8 33,3 42,9 53,6 Wins na mite voor bdastina 100,0 110,0 120,8 132,3 144,8 IS8,2 172,6 188,2 Kontantbonus 25,0 25,0 27,S 30,2 33,1 36.2 39,S 43,1 47,0 U"-ddebonus 50,0 50,0 ss.o 60,4 66.2 72,4 79,1 86,3 94,1 Aandde (UB) 25,0 25,0 27,S 30,2 33,1 36,2 39,5 43,1 47,0 8dasbare inkomste 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o lldasting 50.0 0.0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Dividend: KOIUnt 10,0 0,0 2,S S,3 8,3 11,6 IS,2 19,1 23,5 Kredict 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 TOlaal 0.0 2.S S.3 8,3 11,6 IS,2 19,l 23,5 Onuitpeerde inkomste 0,0 -2,S -s,J -8,3 -11,6 - IS,2 -19,1 -23,5 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 270,7 302,4 337,1 37S.2 416,9 462,7 S12,8 S67,7 627,9 693,8 766,l 84S,3 32,9 39,6 47,2 S5,6 6S,O 7S,4 87,0 99,8 114,0 129,7 147,0 166,2 32,9 39,6 47,2 SS,6 6S,O 7S,4 87,0 99,8 114,0 129,7 147,0 166,2 65,7 79,3 94,4 111,2 130,0 150,8 174,0 199,6 228,0 259,4 294,1 332,4 20S,O 223.1 242,7 264,0 286,9 311,8 338,8 368,1 399,9 434,4 472,0 S12,9 Sl,2 SS,8 60,7 66,0. Bylae 1 1985, 16(3) 133 Ko6peruie M bron en -.wending VM londae vlr jlre 1 lot 20 4 6 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Bronne: Wins voor rentc en bclasting 100,0 1 ll,O 131,l 149,6 169,6 191,4 21l,l 241,8 270,7 302,4 337,1 37l,2 416,9 462,7 ll2,8 567,7 627,9 693,8 766,I 84l,3 741'12,8 Kont rcnte op UB o.o -2,l -l,4 -8,7 -12,4 -16,6 -21,4 -26,8 -ll,9 -:!9,6 -47,2 -ll,6 -6l,O -7l,4 -87,0 -99,8 -114,0-129,7 -147,0 -166,2 - IISJ.2 Bclasting SO,O 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0.0 Totaal 100,0 112,l 126,1 141,0 ll7,2 174,8 194,0 21l,O 237,8 262,8 289,9 319,6 m.9 387,2 425,8 467,9 ll3,9 564,1 619,0 679,1 6339.6 Aanwendings: Kontantbonus 25,0 21,5 30,2 33,1 36,2 39,l 43,1 47,0 ll,2 SS,8 60,7 66,0 71,7 78,0 84,7 92,0 100.0 108,6 118,0 128.2 1296,6 Kontantdividend op aandclc 0,0 2,l l.3 8,3 11,6 15,2 19,1 23,l 28,2 33,3 38,9 44,9 ll,5 S8,7 66,5 1S,O 84.2 94,2 IOS,O 116,8 882,6 Rotasic van uit- gcstcldc bonus 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 Sub-tcual 25,0 30,0 35,4 41,3 47,8 54,7 62,3 70,5 79,4 89,1 99,6 110,9 123,3 136,7 151.2 167,0 184,1 202,8 223,0 24S,I 2179.2 Kontantbcweging 75,0 82,5 90,7 99,6 109,4 120,1 131,7 144,5 IS8,4 173,7 190,4 208,6 228,7 2S0,6 274,6 300,9 329,7 361,J 396,0 434,0 4160.3 Totaal 100,0 112,l 126,1 141,0 157,2 174,8 194,0 21S,0 237,8 262,8 289,9 319,6 351,9 387,2 425,8 41>7,9 513,9 564,1 619,0 679,1 6339.6 Na-belastlng-ont'langstes VM Nd 4 6 9 10 II 12 13 14 ll 16 17 18 19 20 Kontantdividend op aandcle x (I - 21/J) 0,0 2.1 4,4 6,9 9,6 12,7 16,0 19,6 23,S 27,7 32,4 37,4 42,9 48,9 SS,4 62,5 70,1 78,l 87,l 97,4 m.s Kontantrente x (I - 1) 0,0 1,9 4,0 6,l 9,3 12,l 16,1 20,1 24,6 29,7 35,4 41,7 48,7 S6,6 65,2 74,9 85,l 97,3 110,3 124,6 864,9 Kontantbonus (I - I) 18,8 20,6 22,6 24,8 27,1 2'1,7 32,4 3l,3 38,4 41,8 4S,S 49,l l3,8 l8,l 63,S 69,0 7l,0 81,l 88,l 96.2 972,4 Rotasie 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 t x Uitgestddc bonus -12,S -13,8 - ll,1 -16,l -18,1 -19,8 -21,6 -23,l -2l,6 -27,9 -30,3 -33,0 -3l,9 -39,0 -42,3 -46,0 -SO,O -54,J -S9,0 -64,I -648.J r x Aandcle (UB) -6,l -6,9 - 7,5 -8,3 -9,0 -9,9 -10,8 -11,8 -12,8 - 13,9 - ll,2 -16,5 -17,9 - 19,l -21,2 -23.0 -25,0 -27,2 -29,S -32,I -324,1 I x Krcdietdividcnd X 213 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 I x Kredietrente 0,0 -0,6 -1,3 -2,2 -3,1 -4,2 -l,4 -6,7 -8,2 -9,9 -11,8 -13,9 -16,2 -18,9 -21,7 -25,0 -28,.5 -32,4 -36,8 -41,,. Bylae 1 71,7 78,0 84,7 92,0 100,0 108,6 118,0 128,2 102,S 111,6 121,4 132,0 143,5 ISS,9 169,4 184,0 199,9 217.2 236,0 2S6,4 Sl,2 S5,8 60,7 66,0 71,7 78,0 84,7 92,0 100,0 108,6 118,0 128,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 28,2 33,3 38,9 44,9 51,5 S8,7 66,S 7S,O 84,2 94,2 105,0 116,8 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0.0 0,0 28,2 33,3 38,9 44,9 Sl,S S8,7 66,5 7S,O 84,2 94,2 105,0 116,8 -28,2 -33,3 -38,9 -44,9 -Sl,S -S8,7 -66,5 -75,0 -84,2 - 94,2 - 105,0 - 116,8 Tooial 7492,8 1153,2 IIS3.2 2306.S S186,3 1296,6 2593.2 1296,6 0,0 0,0 882,6 0,0 882,6 -882,6 Kaa.,... ro1a1111m11e l9rugbelallng van ultgNlelde bonus 2 4 6 ROlalie o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0.0 0,0 0,0 o.o 0,0 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 o.o 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 o.o o.o S. Afr. J. Bus. Mgmt. Bylae 1 lydskr. Bedryfsl. Bylae 1 -288,3 Totaal 0,0 3,3 7,1 11,2 IS,8 21,0 26,7 33,0 39,9 47,6 S6,0 6l,3 7l,4 86,6 98,9 112,4 127,1 143,3 161,0 180,5 1312.1 Bcginsaldo 0,0 0,0 3,3 10,8 23.2 41,7 67,3 101,6 146,0 202,3 272,6 359,3 464,9 S92,7 746,0 928,9 114l,7 1401,8 1702,8 20S5,4 0,0 Subtotaal 0,0 3,3 10,4 22,0 39,1 62,6 94,0 134,l 185,9 249,9 328,6 424,l 540,4 679,3 844,9 1041,2 1272,9 IS4S,I 1863,8 223S,9 0,0 Rcntc op beginsaldo (I - I) 0,0 o.o 0,4 1,2 2,6 4,7 7,6 11,4 16,4 22,8 30,7 40,4 52.3 66,7 83,9 104,l 128,9 ll7,7 191,6 231,2 115S,O Eindsaldo 0,0 3,3 10,8 23,2 41,7 67,3 101,6 146,0 202,3 272,6 3l9,3 464,9 592,7 746,0 928,9 114S,7 1401,8 1702,8 20Sl,4 2467,1 2467,1 Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Groot Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Lede UB Aand Res Totaal Totaal Belasting 0 0 0 0 0 0 0 0 100 0 0 0 2863,7 2863,7 2863,7 Geen rente 2 20 80 0 0 0 0 0 0 0 -4703 9230,4 0 0 9230,4 4527,4 3 30 70 0 0 0 0 0 0 0 -2311 6371,7 0 0 6371,7 4059,9 + geen rotasie 4 40 60 0 0 0 0 0 0 0 -635,3 4323,1 0 0 4323,I 3687,8 5 50 50 0 0 0 0 0 0 0 527,4 2863,7 0 0 2863,7 3391,1 6 25 75 0 0 0 0 0 0 0 -3403 7683,3 0 0 7683,3 4280,3 Kontantrente 7 20 80 0 8 0 0 0 0 0 -538,4 4379 0 0 4379 3840,6 8 20 80 0 12 0 0 0 0 0 542,8 3072,6 0 0 3072,6 3615,4 + geen rotasie 9 20 80 0 15 0 0 0 0 0 1099,5 2382,2 0 0 2382,2 3481,7 80 0 0 8 0 0 0 0 -6410 11179,3 0 0 11179,3 4768,7 Kredietrente 10 20 0 11730,2 4834,6 0 10 0 0 0 0 -6895 11730,2 0 + II 20 80 0 12309,2 0 0 12309,2 4902,9 0 12 0 0 0 0 -7406 geen rotasie 12 20 80 0 13233,4 5010,1 0 15 0 0 0 0 -8223 13233,4 0 0 13 20 80 0 4 4 0 0 0 0 -2723 6947,4 0 0 (fJ47,4 4224,1 Mengsel 14 20 80 0 6038,2 0 0 6038,2 4094,8 6 6 0 0 0 0 -1943 + 15 20 80 0 5764,2 0 0 5764,2 4054,6 geen rotasie 16 20 80 0 7 8 0 0 0 0 -1709 5136,2 0 0 5136,2 3960 17 20 80 0 8 7 0 0 0 0 -1176 Koop balansstaat na 20 jaar S.-Afr. Bylae 1 Afr. J. Bus. Mgmt. Bylae 1 198S, 16(3) 134 Bylae 2 vervolg Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Geen rente + rotasie Kontantrente + rotasie Kredietrente + rotasie Mengsel rente + rotasie Rente + dividend lOOOJo UB geen rente wet rotasie 100% UB lOOJo kt rente wet rotasie 100% UB lOOJo kont rente wet rotasie 100% UB 50Jo kont rente 5 'lo kt rente wel rotasie 100% UB geen rotasie mengsel 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 25 25 25 25 25 25 25 50 25 50 25 50 25 50 25 50 25 50 25 50 25 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 25 25 25 50 25 SO 25 50 25 0 0 0 0 0 IO IO IO IO IO 0 0 0 0 0 5 5 5 5 5 5 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 10 10 10 10 5 5 5 5 5 0 0 10 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 10 10 10 10 5 5 5 5 5 5 5 10 10 5 5 10 0 0 0 0 0 0 10 10 10 10 10 0 0 0 0 0 5 5 5 5 5 0 10 0 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 0 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 0 10 5 10 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 0 10 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 0 0 0 0 0 0 0 2 4 5 6 8 10 2 4 6 8 IO 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Lede 2597,2 2344,8 1252 -409,3 -1933 2603,4 2542,6 2326,8 1937,9 1474,3 2594,5 2226,6 622,7 -1670 -3648 2<,00,3 2454,8 1852,1 856 -150,6 UB 235,3 856,7 2391,5 4421,1 6188 190,5 470,4 899,3 1467,4 2061,8 250 1046,5 3187,4 5921,7 8181,9 216,2 661 1596,2 2873 4072,5 - 804, l 3746,4 - 2398 5463 ,4 - 3435 6544, l - 5828 9088,8 -4489 6938,9 -4828 7646,9 - 5465 8376,5 2591,9 1918,l 740,6 -990,7 -4893 -8067 2591,9 1918,l -990,7 -4893 -8067 2606 2499,I 2091,l 1372,8 570,7 2601 2339,1 1216 -542 -2206 -12813 -12813 -1532 -5399 -12813 -3403 -1555 -4018 333,3 1634,1 3222,3 5361,9 9925,5 13509 333,3 1634,l 5361,9 9925,5 13509 250 665,7 1390,4 2376,4 3369,6 285,7 977,l 2601,9 4780,5 6726,5 18668,8 18668,8 5727,5 10244,4 18668,8 5122,2 4074,2 6496,2 Aand 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1296,6 1500,6 1593,3 1861,9 2288,7 2261,4 1916,6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2561,1 2037,1 2561,l Res 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -882,6 -950,3 -973,7 - 1056,6 -621,1 - 1231,7 -538,8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 - 1210,5 -1374,5 Groot Totaal Totaat 235,3 856,7 2391,5 4421,l 6188 190,5 470,4 899,3 1467,4 2061,8 250 1046,5 3187,4 5921,7 8181,9 216,2 661 1596,2 2873 4072,5 4l(i(),4 6013,7 7163,7 9894,1 8606,5 8676,6 9754,3 333,3 1634, I 3222,3 5361,9 9925,5 13509 333,3 1634, 1 5361,9 9925,5 13509 250 665,7 1390,4 2376,4 3369,6 285,7 977,1 2601,9 4780,5 6726,5 18668,8 18668,8 5727,5 10244,4 18668,8 7683,3 4900,8 7682,8 2832,5 3201,5 3643,5 4011,8 4254,4 2793,9 3013 3226,l 3405,3 3536,l 2844,5 3273,I 3810,I 4251,6 4533,7 2816,5 3115,8 3448,3 3729 3921,9 3356,3 3615,2 3728,2 4065,2 4116,9 3848,3 4288,8 2925,2 3552,2 3962,9 4371,2 5031,9 5441,4 2925,2 3552,2 4371,2 5031,9 5441,4 2856 3164,8 3481,5 3749,2 3940,3 2886,7 3316,2 3817,9 4238,5 4519,6 5855,8 5855,8 4194,6 4844,6 5855,8 4280,3 3345 3664,3 S. Bylae 1 lydsk r. Bedryfsl. Bylae 1 1985, 16(3) 135 Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Belasting Geen rente + geen rotasie Kontantrente + geen rotasie Kredietrente + geen rotasie Mengsel + geen rotasie Geen rente + rotasie Kontantrente + rotasie Kredietrente + rotasie Mengsel rente + rotasie Rente + dividend 100% UB geen rente wet rotasie IOOOJo UB lOOJo kt rente wet rotasie 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 0 20 30 40 50 25 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 0 80 70 60 50 75 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 25 25 25 25 25 25 25 50 25 50 25 50 25 50 25 50 25 50 25 50 25 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 12 15 0 0 0 0 4 6 7 8 0 0 0 0 0 10 10 10 10 10 0 0 0 0 0 5 5 5 5 5 5 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 10 12 15 4 6 8 7 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 10 10 10 10 5 5 5 5 5 5 5 10 10 5 5 10 0 0 0 0 0 0 10 10 10 10 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 0 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 0 10 5 10 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 0 0 0 0 0 0 0 2 4 5 6 8 10 2 4 6 8 10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Koop balansstaat na 20 jaar Lede UB 0 0 - 1160,8 9230,4 965,5 6371,7 2425,9 4323,l 3411,7 2863,7 0 7683,3 2637,9 4379 3594,4 3072,6 4075,2 2382 -2743,4 -3194,5 -3670,I -4432,3 659,4 1370,4 1582,6 2065,1 5169,9 5177,9 4349,1 2886,1 1484 5146,2 5249,8 5174,2 4890,8 4497,8 5176,3 5104,9 3814,4 1754,6 -83,4 5160,6 5231,9 4835,3 3995,3 3088,2 2467,l 1036,9 63 -2123,8 -930,2 - 1171,2 -1847,7 5239,6 4990,9 4054,6 2548,5 -1011,8 -3985,3 5239,6 4990,9 2548,5 -1011,8 -3985,3 11179,3 11730,2 12309,2 13233,4 6947,4 6038,2 5764,2 5136,2 235,2 856,7 2391,5 4421,1 6188 190,5 470,4 899,3 1467,4 2061,8 250 1046,5 3187,4 5921,7 8181,7 216,2 661 1596,2 2873 4072,5 3746,4 5463,4 6544,I 9088,8 6938,9 7646,9 8376,5 333,3 1634,I 3222,3 5361,9 9925,5 13509 333,3 1634,1 5361,9 9925,5 13509 Aand 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1296,6 1500,6 1593,3 1861,9 2288,7 2261,4 1916,6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Res 2863,7 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -882,6 -950,3 -973,7 -1056,6 -621,1 -1231,7 -538,8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Groot Totaal Totaal 2863,7 9230,4 6371,7 4323,I 2863,7 7683,3 4379 3072,6 2382 11179,3 11730,2 12309,2 13233,4 6947,4 6038,2 5764,2 5136,2 235,2 856,7 2391,5 4421,I 6188 190,5 470,4 899,3 1467,4 2061,8 250 1046,5 3187,4 5921,7 8181,7 216,2 661 1596,2 2873 4072,5 4160,4 6013,7 7163,7 9894,I 8606,5 8676,6 9754,3 333,3 1634,I 3222,3 5361,9 9925,5 13509 333,3 1634, l 5361,9 9925,5 13509 2863,7 8069,6 7337,2 6749 6275,4 7683,3 7016,9 6667 6457,2 8435,9 8535,7 8639,I 8801,l 7606,8 7408,6 7346,8 7201,3 S405,I 6034,6 6740,6 7307,2 7672 5336,7 5720,2 6073,5 6358,2 6559,6 5426,3 6151,4 7001,8 7676,3 8098,3 5376,8 5892,9 6431,5 6868,3 7160,7 6627,5 7050,6 7226,7 7770,3 7676,3 7505,4 7906,6 5572,9 6625 7276,9 7910,4 8913,7 9523,7 5572,9 6625 7910,4 8913,7 9523,7 S.-A fr. Bylae 1 Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(3) S. Afr. J. Bus. Mgmt. Bylae 1 1985, 16(J) 136 Groep 2 vervolg p g Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Groot Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Lede UB Aand Res Totaal Totaal IOOOJo UB 56 0 100 0 10 0 0 0 2 0 5200,8 250 0 0 250 5450,8 lOOJo kont rente 57 0 100 0 10 0 0 0 4 0 5322,4 665,7 0 0 665,7 5988,I wel rotasie 58 0 100 0 10 0 0 0 6 0 5118,1 1390,4 0 0 1390,4 6508,5 59 0 100 0 10 0 0 0 8 0 4553,7 2376,4 0 0 '2376,4 6930,l 60 0 100 0 10 0 0 0 10 0 3852,9 3369,6 0 0 3369,6 7222,5 IOOOJo UB 61 0 100 0 5 5 0 0 2 0 5219,6 285,7 0 0 285,7 5505,3 50Jo kont rente 62 0 100 0 5 5 0 0 4 0 5263,3 977,I 0 0 977,I 6240,4 50Jo kt rente 63 0 100 0 5 5 0 0 6 0 4443,7 2601,9 0 0 2601,9 7045,6 wel rotasie 64 0 100 0 5 5 0 0 8 0 2914,5 4780,5 0 0 4780,5 7695 65 0 100 0 5 5 0 0 10 0 1392,2 6726,5 0 0 6726,5 8118,7 IOOOJo UB 66 0 100 0 0 0 0 0 0 0 -8544,1 18668,8 0 0 18668,8 10124,7 geen rotasie 67 0 100 0 0 10 0 0 0 0 -8544,1 18668,8 0 0 18668,8 10124,7 mengsel 68 0 100 0 10 0 0 0 0 0 1867,9 5727,5 0 0 5727,5 7595,4 69 0 100 0 5 5 0 0 0 0 -1651,9 10244,4 0 0 10244,4 8592,5 70 0 100 0 0 0 5 5 0 0 -8544,I 18668,8 0 0 18668,8 10124,7 71 25 50 25 0 0 0 0 0 0 0 5122,2 2561,1 0 7683,3 7683,3 72 25 50 25 0 0 10 0 0 0 1832,8 4074,2 2037,1 - 1210,5 4900,8 6733,6 73 25 50 25 0 0 0 10 0 0 -404,1 6496,2 2561,1 -1374,I 7683,2 7279,I Groep 3 Marginale belastingkoers van lede = 0% Opbrengskoers van kooperasies = 20% Opbrengskoers van lede 15% Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Groot Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Lede UB Aand Res Totaal Totaal Belasting 0 0 0 0 0 0 0 0 100 0 0 0 2863,7 2863,7 2863,7 Geen rente 2 20 80 0 0 0 0 0 0 0 6188,4 9230,4 0 0 9230,4 15418,8 + 3 30 70 0 0 0 0 0 0 0 7869,1 6371,7 0 0 6371,7 14240,8 geen rotasie 4 40 60 0 0 0 0 0 0 0 8960,3 4323,1 0 0 4323,I 13283,4 5 50 50 0 0 0 0 0 0 0 9639 2863,7 0 0 2863,7 12502,7 6 25 75 0 0 0 0 0 0 0 7115,9 7683,3 0 0 7683,3 14799,2 Kontantrente 7 20 80 0 8 0 0 0 0 0 9399,2 4379 0 0 4379 13778,2 + 8 20 80 0 12 0 0 0 0 0 10150,2 3072,6 0 0 3072,6 13222,8 geen rotasie 9 20 80 0 15 0 0 0 0 0 10504,5 2382,2 0 0 2382,2 12886,7 Krcdietrente 10 20 80 0 0 8 0 0 0 0 4803,2 11179,3 0 0 11179,3 15982,5 + 11 20 80 0 0 10 0 0 0 0 4405,4 11730,2 0 0 11730,2 16135,6 geen rotasie 12 20 80 0 0 12 0 0 0 0 3984,8 12309,2 0 0 12309,2 16294 13 20 80 0 0 IS 0 0 0 0 3308,4 13233,4 0 0 13233,4 16541,8 Mengsel 14 20 80 0 4 4 0 0 0 0 7754,6 6947,4 0 0 6947,4 14702 + IS 20 80 0 6 6 0 0 0 0 8354,8 6038,2 0 0 6038,2 14393 geen rotasie 16 20 80 0 7 8 0 0 0 0 8532,3 5764,2 0 0 5764,2 14296,S 17 20 80 0 8 7 0 0 0 0 8932,2 5136,2 0 0 5136,2 14068,4 Geen rente 18 20 80 0 0 0 0 0 2 0 10889,6 235,3 0 0 235,3 11124,9 + 19 20 80 0 0 0 0 0 4 0 11390,4 856,7 0 0 856,7 12247,1 rotasie 20 20 80 0 0 0 0 0 6 0 11013,9 2391,5 0 0 2391,S 13405,4 21 20 80 0 0 0 0 0 8 0 9868,8 4421,1 0 0 4421,I 14289,9 22 20 80 0 0 0 0 0 10 0 8654,1 6188 0 0 6188 14842,1 Kontantrente 23 20 80 0 10 0 0 0 2 0 10806 190,S 0 0 190,S 10996,S + 24 20 80 0 10 0 0 0 4 0 11232 470,4 0 0 470,4 11702,4 rotasie 25 20 80 0 10 0 0 0 6 0 11409,9 899,3 0 0 899,3 12309,2 26 20 80 0 10 0 0 0 8 0 11304,3 1467,4 0 0 1467,4 12771,7 27 20 80 0 10 0 0 0 10 0 11023,7 2061,8 0 0 2061,8 13085,5 Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Groot Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Lede UB Aand Res Totaal Totaal IOOOJo UB 56 0 100 0 10 0 0 0 2 0 5200,8 250 0 0 250 5450,8 lOOJo kont rente 57 0 100 0 10 0 0 0 4 0 5322,4 665,7 0 0 665,7 5988,I wel rotasie 58 0 100 0 10 0 0 0 6 0 5118,1 1390,4 0 0 1390,4 6508,5 59 0 100 0 10 0 0 0 8 0 4553,7 2376,4 0 0 '2376,4 6930,l 60 0 100 0 10 0 0 0 10 0 3852,9 3369,6 0 0 3369,6 7222,5 IOOOJo UB 61 0 100 0 5 5 0 0 2 0 5219,6 285,7 0 0 285,7 5505,3 50Jo kont rente 62 0 100 0 5 5 0 0 4 0 5263,3 977,I 0 0 977,I 6240,4 50Jo kt rente 63 0 100 0 5 5 0 0 6 0 4443,7 2601,9 0 0 2601,9 7045,6 wel rotasie 64 0 100 0 5 5 0 0 8 0 2914,5 4780,5 0 0 4780,5 7695 65 0 100 0 5 5 0 0 10 0 1392,2 6726,5 0 0 6726,5 8118,7 IOOOJo UB 66 0 100 0 0 0 0 0 0 0 -8544,1 18668,8 0 0 18668,8 10124,7 geen rotasie 67 0 100 0 0 10 0 0 0 0 -8544,1 18668,8 0 0 18668,8 10124,7 mengsel 68 0 100 0 10 0 0 0 0 0 1867,9 5727,5 0 0 5727,5 7595,4 69 0 100 0 5 5 0 0 0 0 -1651,9 10244,4 0 0 10244,4 8592,5 70 0 100 0 0 0 5 5 0 0 -8544,I 18668,8 0 0 18668,8 10124,7 71 25 50 25 0 0 0 0 0 0 0 5122,2 2561,1 0 7683,3 7683,3 72 25 50 25 0 0 10 0 0 0 1832,8 4074,2 2037,1 - 1210,5 4900,8 6733,6 73 25 50 25 0 0 0 10 0 0 -404,1 6496,2 2561,1 -1374,I 7683,2 7279,I Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Groot Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Lede UB Aand Res Totaal Totaal Belasting 0 0 0 0 0 0 0 0 100 0 0 0 2863,7 2863,7 2863,7 Geen rente 2 20 80 0 0 0 0 0 0 0 6188,4 9230,4 0 0 9230,4 15418,8 + 3 30 70 0 0 0 0 0 0 0 7869,1 6371,7 0 0 6371,7 14240,8 geen rotasie 4 40 60 0 0 0 0 0 0 0 8960,3 4323,1 0 0 4323,I 13283,4 5 50 50 0 0 0 0 0 0 0 9639 2863,7 0 0 2863,7 12502,7 6 25 75 0 0 0 0 0 0 0 7115,9 7683,3 0 0 7683,3 14799,2 Kontantrente 7 20 80 0 8 0 0 0 0 0 9399,2 4379 0 0 4379 13778,2 + 8 20 80 0 12 0 0 0 0 0 10150,2 3072,6 0 0 3072,6 13222,8 geen rotasie 9 20 80 0 15 0 0 0 0 0 10504,5 2382,2 0 0 2382,2 12886,7 Krcdietrente 10 20 80 0 0 8 0 0 0 0 4803,2 11179,3 0 0 11179,3 15982,5 + 11 20 80 0 0 10 0 0 0 0 4405,4 11730,2 0 0 11730,2 16135,6 geen rotasie 12 20 80 0 0 12 0 0 0 0 3984,8 12309,2 0 0 12309,2 16294 13 20 80 0 0 IS 0 0 0 0 3308,4 13233,4 0 0 13233,4 16541,8 Mengsel 14 20 80 0 4 4 0 0 0 0 7754,6 6947,4 0 0 6947,4 14702 + IS 20 80 0 6 6 0 0 0 0 8354,8 6038,2 0 0 6038,2 14393 geen rotasie 16 20 80 0 7 8 0 0 0 0 8532,3 5764,2 0 0 5764,2 14296,S 17 20 80 0 8 7 0 0 0 0 8932,2 5136,2 0 0 5136,2 14068,4 Geen rente 18 20 80 0 0 0 0 0 2 0 10889,6 235,3 0 0 235,3 11124,9 + 19 20 80 0 0 0 0 0 4 0 11390,4 856,7 0 0 856,7 12247,1 rotasie 20 20 80 0 0 0 0 0 6 0 11013,9 2391,5 0 0 2391,S 13405,4 21 20 80 0 0 0 0 0 8 0 9868,8 4421,1 0 0 4421,I 14289,9 22 20 80 0 0 0 0 0 10 0 8654,1 6188 0 0 6188 14842,1 Kontantrente 23 20 80 0 10 0 0 0 2 0 10806 190,S 0 0 190,S 10996,S + 24 20 80 0 10 0 0 0 4 0 11232 470,4 0 0 470,4 11702,4 rotasie 25 20 80 0 10 0 0 0 6 0 11409,9 899,3 0 0 899,3 12309,2 26 20 80 0 10 0 0 0 8 0 11304,3 1467,4 0 0 1467,4 12771,7 27 20 80 0 10 0 0 0 10 0 11023,7 2061,8 0 0 2061,8 13085,5 S. Bylae 1 1985, 16(3) 137 Koop balansstaat na 20 jaar Rente Rente Div Div Groot Beskrywing Lopie KB UB Aand Kont Kt Kont Kt Rot Bel Lede UB Aand Res Totaal Totaal Kredietrente 28 20 80 0 0 10 0 0 2 0 10914,1 250 0 0 250 11164, I + 29 20 80 0 0 10 0 0 4 0 11398,1 1046,5 0 0 1046,5 12444,6 rotasie 30 20 80 0 0 10 0 0 6 0 10636,7 3187,4 0 0 3187,4 13824,I 31 20 80 0 0 10 0 0 8 0 8946,3 5921,7 0 0 5921,7 14868 32 20 80 0 0 10 0 0 10 0 7321 8181,9 0 0 8181,9 15502,9 Mengsel rente 33 20 80 0 5 5 0 0 2 0 10855,7 216,2 0 0 216,2 11071,9 + 34 20 80 0 5 5 0 0 4 0 11343,3 661 0 0 661 12004,3 rotasie 35 20 80 0 5 5 0 0 6 0 11307,2 1596,2 0 0 1596,2 12903,4 36 20 80 0 5 5 0 0 8 0 10721,9 2873 0 0 2873 13594,9 37 20 80 0 5 5 0 0 10 0 9969,4 4072,5 0 0 4072,5 14041,9 Rente 38 25 50 25 5 5 10 0 0 0 9431,4 3746,4 1296,6 -882,6 4160,4 13591,8 + 39 25 50 25 5 5 0 10 0 0 8267,) 5463,4 1500,6 -950,3 6013,7 14280,8 dividend 40 25 50 25 0 10 10 0 0 0 7389 6544,1 1593,3 -973,7 7163,7 14552,7 41 25 50 25 0 10 0 10 0 0 5531,9 9088,8 1861,9 -1056,6 9894,I 15426 42 25 50 25 0 5 0 5 0 0 6466,3 6938,9 2288,7 -621,1 8606,5 15072,8 43 25 50 25 0 5 0 10 0 0 6412,8 7646,9 2261,4 -1231,7 8676,6 15089,4 44 25 50 25 0 10 0 5 0 0 5638,9 8376,5 1916,6 -538,8 9754,3 15393,2 1000/o UB 45 0 100 0 0 0 0 0 2 0 11114,1 333,3 0 0 333,3 11447,4 geen rente 46 0 100 0 0 0 0 0 4 0 11652,5 1634,) 0 0 1634,) 13286,6 wel rotasie 47 0 100 0 0 0 0 0 5 0 11126,6 3222,3 0 0 3222,3 14348,9 48 0 100 0 0 0 0 0 6 0 9987,1 5361,9 0 0 5361,9 15349 49 0 100 0 0 0 0 0 8 0 6963,7 9925,5 0 0 9925,5 16889,2 50 0 100 0 0 0 0 0 10 0 4292,4 13509 0 0 13509 17801,4 1000/o UB 51 0 100 0 0 10 0 0 2 0 11114,1 333,3 0 0 333,3 11447,4 1017/o kt rente 52 0 100 0 0 10 0 0 4 0 11652,5 1634, I 0 0 1634,1 13286,6 wel rotasie 53 0 100 0 0 10 0 0 6 0 9987,) 5361,9 0 0 5361,9 15349 54 0 100 0 0 10 0 0 8 0 6963,7 9925,5 0 0 9925,5 16889,2 55 0 100 0 0 10 0 0 10 0 4292,4 13509 0 0 13509 17801,4 10017/o UB 56 0 100 0 10 0 0 0 2 0 10970,1 250 0 0 250 11220,1 I 017/o kont rente 57 0 100 0 10 0 0 0 4 0 11536,5 665,7 0 0 665,7 12202,2 wel rotasie 58 0 100 0 10 0 0 0 6 0 11695,4 1390,4 0 0 1390,4 13085,8 59 0 100 0 10 0 0 0 8 0 I 13S7,2 2376,4 0 0 2376,4 13763,6 60 0 100 0 10 0 0 0 10 0 10846 3369,6 0 0 3369,6 14215,6 10017/o UB 61 0 100 0 5 5 0 0 2 0 11036,3 285,7 0 0 285,7 11322 517/o kont rente 62 0 100 0 5 5 0 0 4 0 11661,6 977,1 0 0 977,) 12638,7 517/o kt rente 63 0 100 0 5 5 0 0 6 0 11365,6 2601,9 0 0 2601,9 13967,5 wel rotasie 64 0 100 0 5 5 0 0 8 0 10205,3 4780,5 0 0 4780,5 14985,8 65 0 100 0 5 5 0 0 10 0 8902,7 6726,5 0 0 6726,5 15629,2 10017/o UB 66 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 18668,8 0 0 18668,8 18668,8 geen rotasie 67 0 100 0 0 10 0 0 0 0 0 18668,8 0 0 18668,8 18668,8 mengsel 68 0 100 0 10 0 0 0 0 0 9033,7 5727,5 0 0 5727,5 14761,2 69 0 100 0 5 5 0 0 0 0 6073,1 10244,4 0 0 10244,4 16317,5 70 0 100 0 0 0 5 5 0 0 0 18668,8 0 0 18668,8 18668,8 71 25 50 25 0 0 0 0 0 0 7115,9 5122,2 2561,1 0 7683,3 14799,2 72 25 50 25 0 0 10 0 0 0 8993,1 4074,2 2037,1 -1210,5 4900,8 13893,9 73 25 50 25 0 0 0 10 0 0 7115,9 6496,2 2561,1 - 1374,1 7683,2 14799,1

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/1086/1027

Afrikaans

lnleiding Die voorspelling van kredieirisiko's ter bekamping van onverhaalbare skulde het gedurende die afgelope aantal jare toenemend belangrik geword. Voorspelling mel behulp van numeriese puntetoekenningstelsels is gaandeweg met meer weienskaplike voorspellingsmodelle vervang. Verskeie onder- soeke, byvoorbeeld die deur Pinches & Mingo (1973), Sexton (1977), Tabor & Bowers (1977), Winginton (1980) en Van Rensburg (1983) he1 as uitgangspunt gehad om kredieirisiko's reeds in die aansoekstadium te probeer voorspel. Die soektog na voorspellers van kredieterisiko's duur steeds voort, hoof- saaklik omdat die verklaarde variansie van kredielrisiko in baie van die ondersoeke te laag is om die voorspellingsmodelle in die praktyk sinvol te kan gebruik. In hierdie ondersoek word gepoog om, by die oorweging van kredietverlening in verbruikersbankwese, uit verskeie keuringskriteria onderliggende dimensies of faktore te identifiseer, gegrond op bestuurders se persepsie van die relatiewe belangrikheid van die keuringskriteria met betrekking tot die onderskeie rassegroepe in die Republiek van Suid-Afrika. Die steekproef bestaan uit 510 bestuurders in die verbruikersafdeling van algemene- en handelsbanke. By lndiers word daar met behulp van hooffaktorontleding ses onderliggende faktore ge"identifiseer, terwyl by kleurlinge, blankes en swartes elk vyf onderliggende faktore ge"identifiseer word. p y g In die Republiek van Suid-Afrika styg die lewenspeil van veral die kleurlinge, swartes en Indiers vinnig. Die verwagte groter vraag na finansiele dienste deur laasgenoemde drie rassegroepe1, sal veral die bankinstellings binne die finansiele diensindustrie onder toenemende druk plaas. Met die verwagte toeirede van meer rassegroepe tot die gebied van krediet- verlening deur bankinstellings, bouverenigings en ander finansiele instellings, behoort die kredietevalueringsproses, of keuring soos dit ook bekend staan, ook meer aandag te geniet. Verbruikersbankbestuurders was tradisioneel bekend met die blanke as kredietverbruiker, maar die vraag ontstaan nou of die evaluering van kredieiaansoeke vir kleurlinge, lndiers en swartes volgens dieselfde norme beoordeel kan word, al dan nie. Bankbestuurders sal in die toekoms toenemend gekon- fronteer word met allerlei kredietaansoeke. Hoe hierdie ander rassegroepe se aansoeke gei:nterpreteer gaan word, is tans nog nie bekend nie en wetenskaplike ondersoeke om antwoorde hierop te vind, sowel as kredietrisikovoorspellings by kleurlinge, Indiers en swartes sal in die nabye toekoms 'n dringende behoefte word. Bankbestuurders se persepsie van die kredietevalueringskriteria met betrekking tot die ander rassegroepe, sal moontlik antwoorde kan verskaf wat in die toekoms as riglyne sal kan dien. S.-Afr. Tydskr. Bedryfs/. 1985, 16: 185 -194 Faktore by die oorweging van kredietverlening in verbruikersbankwese P.L.S. Ackermann Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria W.P.J. van Rensburg Oepartement van Bedryfsekonomie, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria P.L.S. Ackermann Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria W.P.J. van Rensburg Oepartement van Bedryfsekonomie, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria W.P.J. van Rensburg Oepartement van Bedryfsekonomie, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria Factors in considering the granting of credit in consumer banking. In this study the authors attempt to identify underlying factors from various evaluation criteria (as observed by bank managers) in considering the granting of credit in consumer banking with regard to the various race groups of the Republic of South Africa. The sample consists of 510 managers from the consumer division of general and commercial banks. With the aid of principal factor analysis six underlying factors are identified with respect to Indians, whereas five underlying factors are identified with regard to coloureds, whites and blacks. S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16: 185-194 S.-Afr. Tydskr. Bedryfs/. 1985, 16: 185 -194 Doel en omvang van die ondersoek Die doel van hierdie ondersoek is om, by die oorweging van kredietverlening aan 'n individu, uit verskeie keuringskriteria onderliggende dimensies of faktore te identifiseer, gegrond op bestuurders se persepsie van die relatiewe belangrikheid van die keuringskriteria met betrekking tot die onderskeie rassegroepe in die Republiek van Suid-Afrika. Die ondersoek is beperk tot handels- en algemene banke, die grootste voorsieners van verbruikerskrediet in die vorm van afbetalingsverkooptransaksies en huurtransaksies. Die doel van hierdie ondersoek is om, by die oorweging van kredietverlening aan 'n individu, uit verskeie keuringskriteria onderliggende dimensies of faktore te identifiseer, gegrond op bestuurders se persepsie van die relatiewe belangrikheid van die keuringskriteria met betrekking tot die onderskeie rassegroepe in die Republiek van Suid-Afrika. P.L.S. Ackermann* Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Posbus 392, Pretoria, 0001 Republiek van Suid-Afrika P.L.S. Ackermann* Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Posbus 392, Pretoria, 0001 Republiek van Suid-Afrika W.P.J. van Rensburg Departement Bedryfsekonomie, Universiteit van Suid-Afrika, Posbus 392, Pretoria, 0001 Republiek van Suid-Afrika Die ondersoek is beperk tot handels- en algemene banke, die grootste voorsieners van verbruikerskrediet in die vorm van afbetalingsverkooptransaksies en huurtransaksies. • Aan wie korrespondensie gerig moet word S.-Afr. Tyd,kr. Hedryfsl. 1985, 16(4) 186 tot rekordvlakke. Verbruikerskrediet het ontwikkel in 'n leefwyse, iets wat dee! geword het van bykans elke huis- houding - 'n algemeen aanvaarde manier om veral duursame verbrui~ersartikels te beko~. Vera! paaiementsfinansiering (afbetalmgsverkooptransaks1es en huurtransaksies) het by verbruikers in gewildheid toegeneem. In die Republiek van Suid-Afrika was die groei in laasgenoemde twee soorte ver- bruikerskrediet volgens die Kwartaalverslag van die Suid- Afrikaanse Reserwebank, Maart 1985, gedurende die afgelope dekade bykans I 800% (Tabel 2). (Vergelyk die kumulatiewe groei in bates van handels- en algemene banke met die kumulatiewe groei in afbetalings- verkooptransaksies en huurtransaksies soos in Tabelle I en 2 aangetoon.) Die insluiting van Indiers, kleurlinge, blankes en swartes as grootste dee! van die Suid-Afrikaanse bevolkingsamestelling is gedoen om die resultate en moontlike atleidings uit die ondersoek so omvattend en verteenwoordigend as moontlik van die totale bevolkingsamestelling te kry. Vera! in die lig van die snelgroeiende koopkrag en welvarendheid van die Indiers, kleurlinge en swartes in die Suid-Afrikaanse gemeen- skap, is dit vanselfsprekend dat die groep ook by 'n ondersoek van hierdie aard ingesluit behoort te word. Beckman & Bartels (1955) was reeds in 1924 (eerste uitgawe) van mening dat kredietevaluering rondom die sogenaamde vier C's sentreer, naamlik 'character, capacity, capital and collateral'. Kriteria by kredietevaluering aanwesig Die Tweede Wereldoorlog ( 1939 - 1945) is gekenmerk deur 'n skerp daling in verbruikerskrediet as gevolg van die skaarste aan verbruikersgoedere gedurende die oorlogsjare. Doel en omvang van die ondersoek Sinkey ( 1983 :39) dee! steeds hierdie mening, maar met die toevoeging van 'n vyfde C, naamlik 'conditions'. Die toevoeging van 'n vyfde C word veral deur kredietbestuurders uit die finansiele sektore van die ekonomie as 'n noodsaaklik- heid beskou. Cole (1982:301) stel dit dat slegs vrae rakende die historiese agtergrond van die klient van belang is. Kriteria by kredietevaluering aanwesig Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(4) S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(4) 187 Tweedens behoort slegs vrae wat op voorspellingsmoontlik- hede dui aan die klient gestel te word, naamlik wat die klient se huidige situasie is. Die interpretasie en uiteindelike besluitneming in terme van die voorgelegde inligting is 'n moeilike taak. Cole se stand punt met betrekking tot die probleem van fisiese besluitneming word soos volg gestel (p.301): 'Making these decisions is the single most important credit activity; all other activities of the credit department are contributory to this function'. te realiseer en nie om 'n verlies te toon nie. Kredietbesluite is dus positiewe besluite. Geen ondersoeke kon gevind word waarin die persepsie van bestuurders bepaal is jeens risiko in besluitnemings wat dui op 'n verliesvooruitsig as sulks nie. Daar was wel besluitnemings ter voorkoming van verliese, dit wil se besluite om winste te beskerm of te verstewig. Tabor & Bowers (1977) het in hul ondersoek probeer om die veranderlikes wat gebruik word in die kredietevaluering van lae-inkomste-verbruikers te identifiseer. Ten einde krediet te kan bekom moet 'n verbruiker oor sekere eienskappe beskik wat die lener sal oortuig dat die aansoeker sy skuld saI betaal. In die Tabor & Bowers ondersoek is 800 rekenings van Iae- inkomste-verbruikers met behulp van meervoudige regressie- ontleding gebruik om 'n kredietevalueringsmodel saarn te stel. Die model het geblyk nie geskik te wees om goeie en swak risiko's te identifiseer nie. Onafhanklike veranderlikes wat normaalweg by die hoer inkomstegroep in die vergelyking ingesluit is, soos byvoorbeeld besit van 'n telefoon, besit van 'n bankrekening en tydperk werksaarn by huidige werkgewer, is nie geselekteer in die voorspellingsmodel van lae- inkomstegroepe nie. Andersom is ander onafhanklike veran- derlikes soos salarisaftrekkings, ouderdom, huwelikstatus en aanwesigheid van 'n verband geselekteer, wat nie by hoer- inkomstegroepe die geval was nie. Die volgende vrae in verband met die klient se kredietwaar- digheid is volgens Cole van kernbelang: besonderhede van vorige betaalrekord(s) besonderhede van vorige betaalrekord(s) (historiese agtergrond); g (historiese agtergrond); inkomste (voorspellingskriterium); werkgewer en beroep (voorspellingskriterium); tydperk en plek woonagtig (historiese agtergrond); - huwelikstatus (historiese agtergrond); - huwelikstatus (historiese agtergrond); ouderdom (historiese agtergrond); kredietverwysings (historiese agtergrond); - reserwes, bates (voorspellingskriterium); surplus batewaarde in artikel (voorspellingskriterium); en surplus batewaarde in artikel (voorspellingskriterium); en sekuriteit (voorspellingskriterium) surplus batewaarde in artikel (voorspellingskriterium); en sekuriteit (voorspellingskriterium). p p g sekuriteit (voorspellingskriterium). Probleemstelling Die probleem van hierdie ondersoek het betrekking op die vraag of daar onderliggend aan die groot getal keuringskriteria 'n kleiner getal dimensies of faktore geidentifiseer kan word, gegrond op bankbestuurders se persepsie van die relatiewe belangrikheid van die keuringskriteria. Kriteria by kredietevaluering aanwesig sekuriteit (voorspellingskriteri Sedert die baanbrekerswerk van Beckman & Bartels (1955) tot die meer resente benaderings van Cole ( 1982) en Sinkey (1983) het verskeie ander navorsers oor die evalueringsproses navorsing gedoen, waaronder Boggess (1967), Wantland (1977), Eisenbeis (1980), Zimmer (1981) en Van Rensburg (1983) die belangrikste bydrae gelewer het. Die ondersoek van Tabor & Bowers het beslis die vraag of hoe- en lae-inkomstegroepe oor dieselfde kam geskeer moet word wanneer dit by kredietevaluering en die gebruikmaking van kredietevalueringsmodelle kom, uitgelig. 'n Balans tussen 'n liberale en konserwatiewe evaluering is nodig. Boggess (1967) beveel 'n rekenaarondersteunde prosedure aan om die meriete van kredietaansoekers met behulp van 'n ontleding van kliente se persoonlike eienskappe te weeg. 'n 'Credit-scoring'-metode vir optimale keuring van swak risiko's word voorgestel. Deur die toepassing van 'n statistiese tegniek, soos byvoorbeeld meervoudige diskriminant- ontleding, word die relatiewe belangrikheid van elke kriteruim bepaal. 'n Kredietkeuringsvergelyking bekend as 'n 'credit- scoring model' word saamgestel. Gewigte word met behulp van die vergelyking bereken. Die metode van gewigtetoeken- ning aan verskillende keuringskriteria deur gebruikmaking van meervoudige regressie-ontleding of meervoudige diskriminant- ontleding het sedert Boggess se ondersoek in 1967 baie in gewildheid toegeneem. Verskeie navorsers, byvoorbeeld Stanhouse & Sherman (1979), Rothenberg (1980), Grablowsky (1981) en Van Rensburg (1983) het onder meer ondersoeke gedoen waarin van soortgelyke statistiese tegnieke gebruik gemaak is. Baie van hierdie ondersoeke is gekritiseer omdat die proporsie variansie van kredietrisiko verklaar baie laag was en die modelle dus nie 'n groot bydrae kon !ewer om die kredietevalueringstaak van bestuurders te vergemaklik nie. Kriteria by kredietevaluering aanwesig Na die oorlog het aktiwiteite weer sterk begin toeneem en verdubbel label 1 Totale bates en kumulatiewe groe1 in bates van handels- en algemene banke in die finansiele diensindustrie in die Republiek van Suid- Afrika vanaf 31 Desember 1973 tot 31 Desember 1984 (R, miljoen) label 1 Totale bates en kumulatiewe groe1 in bates van handels- en algemene banke in die finansiele diensindustrie in die Republiek van Suid- Afrika vanaf 31 Desember 1973 tot 31 Desember 1984 (R, miljoen) Kumulatiewe Kumulatiewe Kumulatiewe groei: totaal groei: groei: van handels- handels- algemene en algemene Jaar Handels- banke: 1973 Algemene banke: 1973 banke: 1973 eindigend banke = 100 banke = 100 Totaal = 100 1973 5740 100 2480 100 8220 100 1974 6823 118,9 2771 111,7 9594 116,7 1975 8130 141,6 3461 139,6 11591 141,0 1976 9119 158,9 3897 157,l 13016 158,3 1977 9795 170,6 4094 165,1 13889 169,0 1978 11139 194,1 4770 192,3 15909 193,5 1979 13368 232,9 5518 222,5 18886 229,8 1980 15832 275,8 8000 322,6 23832 289,9 1981 19487 339,5 11616 468,4 31103 378,4 1982 26092 454,6 10704 431,6 36796 447,6 1983 30376 529,2 12561 506,5 42937 522,3 1984 39767 692,8 15494 624,8 55261 672,3 (Saamgestel uit: Suid-Afrikaanse Reserwebank: Kwartaalverslae Maart 1980 tot Maart 1985) Tabel 2 Totale bates in die vorm van afbetalingsverkooptransaksies en huurtransaksies van handelsbanke en algemene banke in die finansiele diensindustrie in die Republiek van Suid-Afrika vanaf 31 Desember 1973 tot 31 Desember 1984 (R, miljoen) Tabel 2 Totale bates in die vorm van afbetalingsverkooptransaksies en huurtransaksies van handelsbanke en algemene banke in die finansiele diensindustrie in die Republiek van Suid-Afrika vanaf 31 Desember 1973 tot 31 Desember 1984 (R, miljoen) Tabel 2 Totale bates in die vorm van afbetalingsverkooptransaksies en huurtransaksies van handelsbanke en algemene banke in die finansiele diensindustrie in die Republiek van Suid-Afrika vanaf 31 Desember 1973 tot 31 Desember 1984 (R, miljoen) Kumulatiewe Kumulatiewe Kumulatiewe groei Uaar groei Uaar groei Uaar Jaar Handels- 1973 as Algemene 1973 as 1973 as 100 eindigend bank 100 geneem) bank 100 geneem) Totaal geneem 1973 69 100 763 100 832 100 1974 138 200,0 793 103,9 931 111,9 1975 231 334,8 1143 149,8 1374 165,1 1976 252 365,2 1444 189,2 1696 203,8 1977 289 418,8 1557 204,1 1848 204,l 1978 415 601,4 2120 277,9 2535 304,7 1979 557 897,2 2780 364,4 3337 401,l 1980 682 988,4 4348 569,9 5030 604,6 1981 1145 1659,4 6491 850,7 7637 917,8 1982 2989 4331,9 6684 876,0 9673 1161,6 1983 3972 5756,5 8067 1057,3 12039 1446,9 1984 5743 8323,2 10034 1315,I 15777 1896,3 (Saarngestel uit: Suid-Afrikaanse Reserwebank: Kwanaalverslae Maart 1980 tot Maart 1985) S. Resultate en interpretasie In Tabel 5 word die gemiddeldes en standaardafwykings van die keuringskriteria ten opsigte van die rassegroepe af sonderlik asook gesamentlik weergegee. Die geroteerde faktormatrikse en verspreiding van kommu- naliteite vir keuringskriteria soos met betrekking tot die verskillende rassegroepe bepaal, verskyn in Tabelle 6, 7, 8 en 9. Die proporsie variansie by elke geval verklaar, word onderaan elk van die betrokke tabelle aangetoon. Navorsingsontwerp en -ontleding Die steekproef het bestaan uit 510 bestuurders in die ver- bruikersafdeling van die algemene- en handelsbanke. Die geografiese verspreiding van die bestuurders word in Tabel 3 aangetoon. Die bestuurders wat aan die steekproef deelgeneem het, was almal vir ten minste een jaar 'n bankbestuurder met dieselfde of !anger ondervinding van kredietevaluering. Die persentasie bestuurders met min ondervinding van krediet- evaluering was egter aansienlik minder as die bestuurders met jarelange ondervinding. Die gemiddelde tydperk werksaarn as Tabel 3 Geografiese verspreiding van bestuurders- steekproef oor die Republiek van Suid-Afrika Tabel 3 Geografiese verspreiding van bestuurders- steekproef oor die Republiek van Suid-Afrika Dickson (1981) het ondersoek ingestel na die invloed en houdings jeens die begrip risiko in finansiele besluitnemings wat die voorspelling van risiko ingesluit het. Van die vroeere navorsers op die terrein was, onder andere, Grayson (1960) en Spetzler (l 968), terwyl Handa (1977) en Karmarker (1978) van die meer resente navorsingstukke die Jig laat sien het. Al die ondersoeke was egter gerig op spekulatiewe risikobesluit- neming - dit is besluite wat byvoorbeeld die moontlikheid van of 'n wins of 'n verlies ingehou het. Aantal Gebied bestuurders Persentasie Pretoria/ Johannesburg 158 30,98 Vereeniging en Vaaldriehoek 31 6,08 Durban/Pietermaritzburg en omliggende gebiede 36 7,06 Kaapstad1Bellville en omgewing 45 8,02 Port Elizabeth en omgewing 26 5,10 Bloemfontein/Welkom 15 2,94 Transvaalse plattelandse gebiede 112 21,96 Natalse plattelandse gebiede 23 4,51 Kaapse plattelandse gebiede 42 8,24 Vrystaatse plattelandse gebiede 22 4,31 Totaal 510 100 Die mening word gehuldig dat kredietrisiko en kredietrisiko- voorspellings nie eensydig spekulatief van aard kan wees nie en daarom kan besluitnemings met betrekking tot die aanvaar- ding, al dan nie, ook nie as spekulatiewe besluitneming beskou word nie. 'n Bestuurder se doel wanneer hy 'n aansoek om krediet evalueer en dit aanvaar, is om 'n wins uit die transaksie S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, 16(4) 188 kriteria in die vraelys ingesluit, was die volgende: bruto inkomste; besit van lewens en/of uitkeerversekering; huwelik- status; aantal afhanklikes; tydperk woonagtig by huidige adres; beroep; ouderdom van artikel gefinansier; afbetalings- tussenposes; binne- en buiteverwysings; besit van bankreke- ning; bestaande of nuwe klient; besit van vaste eiendom; besit van telefoon by woonadres; ouderdom van aansoeker; afbeta- lingstermyn; vonnisse teen kredietrekord; geslag; tydperk werksaam by vorige werkgewer; gebied woonagtig; totale uitgawes; tydperk werksaam by huidige werkgewer; taal. bestuurders en gemiddelde tydperk van ondervinding van kredietevaluering, word tesame met sekere persoonlike besonderhede in Tabel 4 verskaf. Navorsingsontwerp en -ontleding Die vraelys het bestaan uit 22 keuringskriteria. Ten einde die inhoudsgeldigheid van die vraelys te verhoog, is met die hulp van bankbestuurs gepoog om die evalueringskriteria verteenwoordigend van al daardie kriteria wat normaalweg by die evalueringsproses aanwesig is, te maak. Die keurings- Tabel4 Persoonlike besonderhede van bankbestuur- ders wat by bestuurderssteekproef ingesluit is Tabel4 Persoonlike besonderhede van bankbestuur- ders wat by bestuurderssteekproef ingesluit is Persentasie/ Item Persoonlike besonderhede Standaard Nr van bestuurders Aantal afwyking* I Stedelike gebied werksaam 311 60,98 2 Plattelandse gebied werksaam 199 39,02 3 Huistaal Afrikaans 432 84,71 4 Huistaal Engels 78 15,29 5 Hoogste opvoedkundige kwalifikasies 5.1 Standerd agt 15 2,94 5.2 Standerd tien 396 77,65 5.3 Diploma kursus 59 11,57 5.4 B-graad 34 6,67 5.5 Honneursgraad 5 1,00 5.6 M-graad 0,17 6 Gemiddelde tydperk as bestuurder werksaam 6,53 jaar 5,8865* 7 Gemiddelde tydperk as kre- dietevalueringsamptenaar werksaam 10,09 jaar 6,7018* 8 Gemiddelde bruto inkomste per jaar R24 340 RI 903* 9 Gemiddelde ouderdom van bestuurders 41,21 jaar 8,2494* Die 22 evalueringskriteria word gekodeer deur responsies op elke kriterium op 'n vyfpuntskaal van I tot 5 aan te slaan. Indien 'n kriterium deur 'n respondent as onbelangrik beskou word, word daar aan die responsie 'n telling van I toegeken. Indien 'n kriterium deur 'n respondent as uiters belangrik beskou word, word daar aan die responsie 'n 5 toegeken. Die evalueringskriteria is dus skaalwaardes van links na regs toegeken, waar die waarde van die posisie verste regs, 'n 5 toegeken word en die posisie verste links 'n I. Om uit die keuringskriteria onderliggende faktore te bepaal, is daar van 'n hooffaktorontleding met die meegaande 'varimax' -rotasie gebruik gemaak. Die rekenaarprogram wat gebruik is, is die hooffaktoronledingsprogram BMDP (BMDP4M). Kaiser (1960) se kriterium vir die getal faktore wat gei'dentifiseer is, is gebruik. Resultate en interpretasie 1985, 16(4) 189 Tabel 6 Geroteerde f ~t~rmatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders v1r die rassegroep kleurlinge Tabel 6 Geroteerde f ~t~rmatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders v1r die rassegroep kleurlinge Keurings- kriterium Faktore nommer Beskrywing van keuringskriterium ----------------- Kommunaliteite I 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bruto inkomste van klient Aanwesigheid van lewens- en/of- uitkeerversekering Huwelikstatus Aantal afhanklikes Tydperk woonagtig by huidige adres Beroep Ouderdom van artikel Afbetalingstussenposes Kredietverwysings Besit van bankrekening Bestaande of nuwe klient Besit van vaste eiendom Besit van telefoon by woonadres Ouderdom van klient Afbetalingstermyn Vonnisse teen kredietrekord Geslag Tydperk werksaam by vorige werkgewer Gebied woonagtig Totale uitgawes Tydperk werksaam by huidige werkgewer Taal -0,055 0,091 0,127 0,056 0,427 0,439 0,591 0,738 0,278 0,235 0,479 -0,021 0,102 0,410 0,693 0,315 0,559 0,368 0,271 0,238 0,467 -0,007 2 0,184 -0,225 0,537 0,605 0,486 0,341 0,186 0,013 -0,005 -0,010 0,154 0,376 0,657 0,607 0,167 -0,013 0,297 0,217 0,540 0,165 0,294 0,199 3 0,735 0,361 0,085 0,314 0,149 0,254 0,102 0,147 0,555 0,022 0,139 0,072 -0,136 0,110 0,081 0,552 0,122 0,344 0,058 0,483 0,316 -0,081 Proporsie variansie verklaar = I: ~ 2 . . Resultate en interpretasie Tabel5 Gemiddeldes (X) en standaardafwykings (S) van keuringskriteria ten opsigte van bestuurderssteekproef vir rassegroepe afsonderlik en gesamentlik Keurings- Kleurlinge Indiers Aile groepe kriterium Blankes Swartes nommer Beskrywing van keuringskriterum X s X s X s X s X s Bruto inkomste van klient 4,65294 0,65679 4,59020 0,71656 4,33725 0,82922 4,70356 0,71412 4,57073 0,74478 2 Aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering 3,09804 1,30820 3,07647 1,30438 3,03529 1,13989 2,96640 1,44498 3,04420 1,30356 3 Huwelikstatus 2,90196 1,22442 2,81373 1,21169 2,76667 1,15518 2,61462 1,33487 2,77456 1,23653 4 Aantal afhanklikes 3,57059 1,20164 3,39804 1,20591 3,16471 1,13019 3,46245 1,34517 3,39882 1,23108 5 Tydperk woonagtig by huidige adres 4,24510 0,88244 4,20196 0,88892 3,75098 0,98851 4,24901 0,99765 4,11149 0,96313 6 Beroep 4,12353 0,96217 4,05294 0,99069 3,80196 0,94339 4,20553 1,04609 4,04568 0,99699 7 Ouderom van artikel 4,39804 0,78567 4,33529 0,82883 3,87255 0,97585 4,50988 0,77389 4,27849 0,87866 8 Afbetalingstussenposes 4,25490 1,01740 4,19020 1,05874 3,61373 1,09015 4,33399 1,01333 4,09774 1,08271 9 Kredietverwysings 4,45294 0,87350 4,47255 0,86983 4,12549 0,94855 4,52372 0,85390 4,39342 0,90042 10 Besit van bankrekening 3,63529 1,10025 3,66863 1,07389 3,53725 1,00372 3,62451 1,20120 3,61640 1,09711 II Bestaande of nuwe klient 4,05490 1,03235 4,07843 1,02317 3,45882 1,10423 4,14625 1,05978 3,93418 1,09031 12 Besit van vaste eiendom 3,83137 1,21831 3,98235 1,15994 3,73922 1,09859 3,53162 1,48790 3,77161 1,25923 13 Besit van telefoon by woonadres 2,97647 1,34859 3,04510 1,34147 2,89412 1,24762 2,86166 1,44901 2,94450 1,34926 14 Ouderom van klient 3,68431 0,98133 3,65294 1,00838 3,31961 0,99597 3,73518 1,04788 3,59774 1,02104 15 Afbetalingstermyn 3,81569 1,06809 3,76863 1,06995 3,36471 1,03586 3,95455 1,10261 3,72544 1,09084 16 Vonnisse teen kredietrekord 4,87255 0,38313 4,87843 0,38758 4,74706 0,56480 4,86364 0,41647 4,84037 0,44728 17 Geslag 3,10784 1,35394 3,02353 1,36164 2,47255 1,12055 3,37549 1,44377 2,99411 1,36433 18 Tydperk werksaam by vorige werkgewer 4,00196 0,96195 3,96471 0,95823 3,59804 0,95539 4,11858 0,98993 3,92043 0,98518 19 Gebied woonagtig 3,22745 1,27205 3,17451 1,26729 2,68431 1,18618 3,49012 1,38052 3,14342 1,30997 20 Totale uitgawe 4,32745 0,92373 4,30196 0,93133 4,10392 0,98664 4,33202 0,96495 4,26621 0,95596 21 Tydperk werksaam by huidige werkgewer 4,39020 0,76432 4,38431 0,77368 4,01961 0,91463 4,50000 0,76365 4,32318 0,82627 22 Taal 1,36275 0,80261 1,38235 0,84384 1,32157 0,74862 1,55731 1,05571 1,40570 0,87411 Tabel5 Gemiddeldes (X) en standaardafwykings (S) van keuringskriteria ten opsigte van bestuurderssteekproef vir rassegroepe afsonderlik en gesamentlik S. Afr. J. Bus. Mgmt. Resultate en interpretasie Tydskr. Bedryfsl. 1985, 16(4) 190 abel a Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria olgens bestuurders vir die rassegroep b/ankes Tabel a Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders vir die rassegroep b/ankes Keurings- kriterium nommer Beskrywing van keuringskriterium I 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bruto inkomste van klient Aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering Huwelikstatus Aantal afhanklikes Tydperk woonagtig by huidige adres Beroep Ouderdom van artikel Afbetalingstussenposes Kredietverwysings Besit van bankrekening Bestaande of nuwe klient Besit van vaste eiendom Besit van telefoon by woonadres Ouderdom van klient Afbetalingstermyn Vonnisse teen kredietrekord Geslag Tydperk werksaam by vorige werkgewer Gebied woonagtig Totale uitgawes Tydperk werksaam by huidige werkgewer Taal -0,000 0,059 0,654 0,591 0,415 0,235 -0,069 0,145 0,232 0,073 0,013 0,238 0,636 0,398 0,133 -0,125 0,548 0,188 0,631 0,082 0,289 0,521 Faktore 2 3 0, 136 - 0,072 0,037 0,093 0,081 0,109 0,050. - 0,059 0,183 0,400 0,520 0,699 0,053 0,030 0,256 0,065 -0,018 0,451 0,734 0,052 0,360 0,399 0,256 0,245 0,346 0,079 0,418 0,299 0,342 -0,054 0,217 0,624 0,654 0,634 0,347 0,195 0,146 0,365 0,036 0,257 0,098 -0,037 0,411 -0,008 P . . . kl 'f. h2 -- 102, 7202 -- 0,4865 ropors1e vanans1e ver aar = 1 k . k . . Resultate en interpretasie = 11 •292 = o 5133 aantal keurmgskntena 22 ' 4 -0,078 0,588 -0,091 0,021 0,158 0,156 0,110 -0,019 0,112 0,740 0,366 0,688 0,270 0,035 0,205 0,125 -0,121 0,351 0,038 0,269 0,236 0,132 5 -0,055 0,342 0,342 0,061 -0,165 0,071 -0,200 0,136 0,100 O,o38 -0,020 -0,074 0,111 -0,035 0,137 -0,236 0,406 0,091 0,355 0,077 -0,032 0,763 (Ir) 0,586 0,652 0,437 0,472 0,493 0,403 0,446 0,585 0,408 0,605 0,407 0,626 0,546 0,551 0,575- 0,475 0,595 0,432 0,496 0,395 0,461 0,646 Tabel 7 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders vir die rassegroep lndiers Keurings- kriterium nommer Beskrywing van keuringskriterium I 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bruto inkomste van klient Aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering Huwelikstatus Aantal afhanklikes Tydperk woonagtig by huidige adres Beroep Ouderdom van artikel Afbetalingstussenposes Kredietverwysings Besit van bankrekening Bestaande of nuwe klient Besit van vaste eiendom Besit van telefoon by woonadres Ouderdom van klient Afbetalingstermyn Vonnisse teen kredietrekord Geslag Tydperk werksaam by vorige werkgewer Gebied woonagtig Totale uitgawes Tydperk werksaam by huidige werkgewer Taal Faktore -------------------- Kommunaliteite 0,067 0,103 0,140 0,004 0,193 0,354 0,615 0,735 0,073 0,203 0,386 -0,044 0,037 0,427 0,697 0,145 0,553 0,268 0,289 0,079 0,208 -0,023 2 -0,014 -0,018 0,623 0,488 0,256 0,273 -0,049 0,114 0,120 0,043 -0,007 0,109 0,609 0,360 0,174 -0,139 0,474 0,143 0,635 0,101 0,166 0,647 3 4 -0,031 0,011 0,063 0,186 0,546 0,289 0,212 -0,051 -0,005 0,312 0,514 0,664 0,370 0,419 0,222 0,176 0,101 0,386 0,169 0,329 0,532 -0,164 0,281 0,157 -0,011 0,043 0,240 0,205 -0,067 0,237 0,776 0,025 0,232 -0,038 -0,017 0,002 0,085 0,677 0,182 0,390 0,122 0,377 0,451 0,004 5 0,138 0,811 -0,020 -0,042 - 0,114 0,078 0,115 0,111 0,106 0,623 0,172 0,373 0,015 -0,152 0,201 -0,013 -0,019 0,272 -0,048 0,219 0,029 0,354 6 0,729 0,079 0,158 0,513 0,206 0,255 0,453 0,064 0,102 0,085 -0,135 0,087 0,038 0,200 -0,032 0,149 -0,059 -0,071 -0,009 0,242 -0,006 -0,175 (h2) 0,635 0,670 0,437 0,540 0,514 0,397 0,648 0,628 0,644 0,536 0,515 0,603 0,511 0,551 0,614 0,552 0,578 0,459 0,533 0,373 0,558 0,602 I: h2 - 12,098 = 0 5499 Proporsie variansie verklaar = aantal keuringskriteria - 22 ' Tabel 7 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders vir die rassegroep lndiers Tabel 7 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders vir die rassegroep lndiers S.-Afr. Resultate en interpretasie aanta eurmgs ntena 4 0,632 0,132 0,011 0,340 0,255 0,168 0,203 0,043 0,548 -0,013 -0,022 0,120 0,096 0,195 0,066 0,564 0,000 0,190 -0,020 0,578 0,303 -0,227 5 -0,141 0,776 -0,001 0,015 -0,314 -0,014 -0,128 -O,Q25 0,109 0,433 0,126 -0,065 -0,121 -0,107 0,231 O,Q78 0,205 0,244 0,114 0,354 -0,059 0,364 Kommunaliteite (h2) 0,443 0,633 0,446 0,471 0,544 0,333 0,450 0,515 0,416 0,578 0,510 0,481 0,549 0,449 0,635 0,476 0,473 0,356 0,487 0,528 0,467 0,462 Tabel 9 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders vir die rassegroep swartes Keurings- kriterium nommer Beskrywing van keuringskriterium I 2 3 4 5 6 7 8 9 10 II 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bruto inkomste van klient Aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering Huwelikstatus Aantal afhanklikes Tydperk woonagtig by huidige adres Beroep Ouderdom van artikel Afbetalingstussenposes Kredietverwysings Besit van bankrekening Bestaande of nuwe klient Besit van vaste eiendbm Besit van telefoon by woonadres Ouderdom van klient Afbetalingstermyn Vonnisse teen kredietrekord Geslag Tydperk werksaam by vorige werkgewer Gebied woonagtig Totale uitgawes Tydperk werksaam by huidige werkgewer Taal 0,318 0,063 -0,017 0,064 0,606 0,511 0,187 0,278 0,653 0,087 0,435 0,220 0,081 0,238 0,129 0,596 0,122 0,461 0,175 0,351 0,687 -0,004 2 0,042 O,Q35 0,112 0,152 0,120 0,211 0,672 0,671 0,096 0,192 0,378 -0,112 0,065 0,467 0,704 0,154 0,651 0,260 0,306 0,215 0,252 0,004 Faktore 3 -0,006 0,772 0,134 0,218 0,066 0,035 0,060 0,046 0,088 0,737 0,249 0,624 0,267 0,007 0,273 0,103 -0,050 0,336 -0,117 0,339 0,097 0,040 Proporsie variansie verklaar = 'f. h2 - ll,160 _ o 5073 aantal keuringskriteria - 22 - ' . 4 -0,281 -0,046 0,317 D,226 0,324 0,270 -0,152 -0,003 -0,060 0,022 0,145 0,282 0,664 0,432 0,144 -0,270 0,336 0,227 0,574 0,069 0,227 0,515 5 0,556 0,062 0,639 0,667 0,219 0,270 0,193 0,080 0,037 0,073 -0,217 0,169 0,120 0,100 0,015 0,055 0,089 0,001 0,259 0,116 0,010 0,005 Kommunaliteite (h2) 0,491 0,607 0,540 0,571 0,539 0,453 0,551 0,536 0,448 0,593 0,462 0,558 0,537 0,471 0,608 0,465 0,562 0,466 0,535 0,303 0,597 0,267 Tabel 9 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriteria volgens bestuurders vir die rassegroep swartes Tabel 9 Geroteerde faktormatriks en verspreiding van kommunaliteite (h2) vir keuringskriter volgens bestuurders vir die rassegroep swartes S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(4) 191 lndiers Keuringskriteria met faktorladings van 0,50 en hoer is by die identifikasie van die faktore in ag geneem. Die ses faktore wat geidentifiseer is, word vervolgens afsonderlik bespreek. Met die uitsondering van keuringskriterium Nr Ii, geslag, dui die ander drie op noodsaaklike transaksieverkennings- inligting. Faktor I word dus as TRANSAKSIEVERKENNING geidentifiseer. Faktor I: Transaksieverkenning Hierdie faktor het substansiele ladings op vier keuringskriteria naarnlik: Nr 8 afbetalingstussenposes 0,735 Nr 15 afbetalingstermyn 0,697 Nr 7 ouderdom van artikel 0,615 Nr 17 geslag 0,553 Faktor II: Gesinsverantwoordbaarheid Faktor II: Gesinsverantwoordbaarheid Die tweede faktor het substansiele ladings op vyf van die 22 keuringskriteria, naamlik: Nr 13 besit van telefoon by woonadres 0,657 Nr 14 ouderom van klient 0,607 Nr 4 aantal afhanklikes 0,605 Nr 19 gebied woonagtig 0,540 Nr 3 huwelikstatus 0,537 Soos by kleurlinge, is dieselfde keuringskriteria by faktor I ook by Indiers gei:dentifiseer. Slegs Nr 17 (geslag) kan nie volkome met die kern transaksie-inligting-konstruk vereensel- wig word nie. Die ander drie, Nrs 8, 15 en 7, dui op noodsaak- like transaksie-inligting. Faktor I word dus as 'n TRANSAKSIE- VERKENNINGSF AKTOR geidentifiseer. Met die moontlike uitsondering van keuringskriterium Nr 14, ouderdom van klient, dui al die ander keuringskriteria op 'n verband met die gesin en meer spesifiek die verantwoor- delikheid van die klient met betrekking tot sy gesin en die geriewe wat hy vir sy gesin beskikbaar stel. Faktor II word gevolglik as GESINSVERANTWOORDBAARHEID geidentifiseer. Faktor II: Gesinsverantwoordbaarheid Die tweede faktor by Indiers het 'n substansiele lading op vier van die 22 keuringskriteria, te wete: Nr 2 taal 0,647 Nr 19 gebied woonagtig 0,635 Nr 3 huwelikstatus 0,623 Nr 13 besit van telefoon by woonadres 0,60') Faktor Ill: Finansiele- en risikogeskiedenis Substansiele ladings op die volgende drie keuringskriteria is by faktor III gevind: Nr I bruto inkomste van klient 0,735 Nr 9 kredietverwysings 0,555 Nr 16 vonnisse teen kredietrekord 0,552 Met die uitsondering van keuringskriterium Nr 22, taal, wat op patriotisme dui (sien Faktor V by kleurlinge) dui Nrs 19, 3 en 13 op die verantwoordelikheid van die klient teenoor sy gesin. Faktor II word gevolglik as GESINSVERANfWOORD- BAARHEID geidentifiseer. Hierdie keuringskriteria dui op duidelike elemente van finansiele- en risikogeneigdheid, veral wat betref die klient se kredietrekord. Laasgenoemde word alleenlik in sy kredietver- wysings en vonnisse teen sy kredietrekord weerspieel, terwyl die bruto inkomste van die klient ook op risiko dui, maar meer betrekking het op die finansiele vermoe van die klient. Kleurlinge Faktor IV: Sekuriteit Hierdie faktor het substansiele ladings op drie keurlng.skriteria naamlik: ' Nr IO besit van bankrekening O, 740 Nr 12 besit van vaste eiendom 0,688 Nr 2 aanwesigheid van lewens- en/of . uitkeerversekering 0,588 Be1de Nrs 12 en 2, besit van vaste eiendom en aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering, het 'n direkte verbintenis met die opbou van sekuriteit deur die klient, terwyl Nr IO, besit van 'n bankrekening, ook 'n indirekte aanduiding is dat die klient die moontlikheid het om sekuriteit in die vorm van 'n spaarrekening of batige lopende rekening by 'n bank of ~ug~n<>?tsk~p, op te bou. Hierdie kombinasie van keurings- kntena Idenufiseer Faktor IV duidelik as 'n SEKURITEITS- FAKTOR. Die vyf ~akt_ore ~at m_et behulp van die hooffaktorontleding bepaal IS, Is geidenufiseer deur na die ladings van die keuringskriteria op elke faktor te kyk. Die sterkte van die verband tussen die onderskeie keuringskriteria en faktore word deur die grootte van die faktorladings bepaal. Slegs faktor- ladings van 0,30 en hoer word gewoonlik as beduidend vir identifikasiedoeleindes beskou (Sheth & Tigert, 1970), maar weens die aanwesigheid van redelik hoe faktorladings in hierdie ondersoek, is slegs daardie keuringskriteria met ladings van 0,50 en hoer by die identifikasie van die faktore in ag geneem. Enkele keuringskriteria laai substansieel op meer as een faktor, maar dit vernietig nie die nuttigheid van sodanige kriteria by faktoridentifikasie nie. Die vyf faktore wat geidentifiseer is, word vervolgens afsonderlik bespreek. In elke geval sal die keuringskriteria met faktorladings van 0,50 en hoer in die omskrywing van die konstruk of dimensie wat deur die betrokke keuringskriteria verteenwoordig word, gebruik word. Die nommer wat by elke faktor voor 'n keuringskriterium verskyn, is die nommer van die betrokke keuringskriterium. Faktor V: Patriotisme Die laaste faktor by kleurlinge het 'n substansiele lading op slegs een van die 22 keuringskriteria: Nr 2 Taal 0,763 Faktor I: Transaksieverkenning Faktor I het substansiele ladings (dit wil se, ladings van 0,50 en hoer) op vier van die 22 keuringskriteria. Die betrokke keuringskriteria is soos volg: Nr 8 afbetalingstussenposes 0,738 Nr 15 afbetalingstermyn 0,693 Nr 7 ouderdom van artikel 0,591 Nr 17 geslag 0,559 M t di it d i k i k it i N Ii l Hierdie faktor suggereer 'n faktor van PATRIOTISME maar kan nie op grond van een veranderlike uit 22 as soclanig gei:dentifiseer word nie. Faktoridentifikasie: Bestuurderspersepsie van keurings- kriteria vir die onderskeie rassegroepe Kleurlinge Faktor III kan gevolglik as FINANSitLE- EN RJSIKOGESKIEDE- NIS geidentifiseer word. Faktor VI: Stabiliteit Die laaste faktor by Indiers het 'n substansiele lading op twee van die 22 keuringskriteria. Die betrokke keuringskriteria is die volgende: Faktor V: Sekuriteit Die laaste faktor by blankes, laai substansieel op slegs een van die 22 keuringskriteria, te wete: Nr 2 aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering 0, 776 'n SEKURITEITSFAKTOR word hier gesuggereer, maar kan nie op grond van slegs een veranderlike as sodanig ge'identifi- seer word nie. Nr I bruto inkomste van klient 0, 729 Nr 4 aantal afhanklikes 0,514 Alhoewel hierdie faktor oenskynlik 'n noue verband met faktor III, STANDVASTIGHEID suggereer, het dit 'n ietwat ander betekenis wat eerder dui op die finansiele weerbaarheid van die klient in verhouding tot sy afhanklikes. Faktor V word dus as STABILITEIT gei"dentifiseer. lndiers Die kriteria is die volgende: Nr l bruto inkomste van klient 0,632 Nr 20 totale uitgawes van klient 0,578 Nr 16 vonnisse teen kredietrekord 0,564 Nr 9 kredietverwysings 0,548 Wanneer daar egter na die twee keuringskriteria (Nrs 2 en IO) gesamentlik gekyk word, dui dit op die strewe van die klient om sy sekuriteitsposisie op te bou of te verseker. Faktor V word dus as 'n SEKURITEITSFAKTOR gei"dentifiseer. Nrs 20 en 16 laai ook onderskeidelik substansieel op faktore III en V (0,354 en 0,365) maar dui in die teenwoordigheid van Nrs I en 9 op die finansiele- en risikogeskiedenis van die klient. Faktor IV word dus as FINANSIELE- EN RISIKO- GESKIEDENIS gei"dentifiseer. lndiers Faktor Ill: Standvastigheid Substansiele ladings op die volgende vier keuringskriteria is by faktor III gevind: Nr 12 besit van vaste eiendom 0,664 S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, l6(4) S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, l6(4) 192 Faktor II: Transaksieverkenning Die tweede faktor by blankes het 'n substansiele lading op drie van die 22 keuringskriteria: Nr 15 afbetalingstermyn 0,734 Nr 8 afbetalingstussenposes 0,699 Nr 7 ouderdom van artikel 0,520 Soos b~. kle~rlinge en lndiers i~ Nrs 15, 8 en 7 ook by blankes ge1dent1fiseer as noodsaakhke transaksieverkennings- inligting. Faktor II word dus as 'n TRANSAKSIEVERKENNINGS- FAKTOR gei'dentifiseer Nr 5 tydperk woonagtig by huidige adres 0,546 Nr 21 tydperk werksaam by huidige werkgewer 0,532 Nr II bestaande of nuwe klient 0,514 Keuringskriteria Nrs 12, 5 en 21 dui op die STANDVASTIG- HEID van die klient, terwyl Nr 11, bestaande of nuwe klient, ook veral in die geval van bestaande kliente 'n aanduiding van STANDVASTIGHEID kan wees. Faktor III word as STAND- v ASTIGHEID gei'dentifiseer. Soos b~. kle~rlinge en lndiers i~ Nrs 15, 8 en 7 ook by blankes ge1dent1fiseer as noodsaakhke transaksieverkennings- inligting. Faktor II word dus as 'n TRANSAKSIEVERKENNINGS- FAKTOR gei'dentifiseer. Faktor III: Standvastigheid Faktor III laai substansieel op drie van die 22 keuringskriteria. Die kriteria is soos volg: Nr 11 bestaande of nuwe klient 0,654 Nr 12 besit van vaste eiendom 0,634 Nr IO besit van bankrekening 0,624 Hierdie faktor word as STANDVASTIGHEID gei"dentifiseer. Faktor IV; Risikogeskiedenis Hierdie faktor het substansiele ladings op twee keuringskriteria naamlik: Nr 9 kredietverwysings 0,776 Nr 16 vonnisse teen kredietrekord 0,677 Faktor IV word as RISIKOGESKIEDENIS gei"dentifiseer. Faktor V.· Sekuriteit Die vyfde faktor by Indiers het substansiele ladings op twee van die 22 keuringskriteria, te wete: Nr 2 aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering 0,811 Nr IO besit van bankrekening 0,623 Wanneer daar egter na die twee keuringskriteria (Nrs 2 en IO) gesamentlik gekyk word, dui dit op die strewe van die klient om sy sekuriteitsposisie op te bou of te verseker. Faktor V word dus as 'n SEKURITEITSFAKTOR gei"dentifiseer. Faktor IV: Finansiele- en risikogeskiedenis Faktor IV het 'n substansiele lading op vier van die 22 keuringskriteria. Blankes Uit die 22 keuringskriteria is vyf faktore gei"dentifiseer wat vervolgens afsonderlik in oenskou geneem word. Soos ~ie geval was by die vorige twee rassegroepe, naamlik kleurlinge en Indiers, is keuringskriteria met faktorladings van 0,50 en hoer ook hier by die identifikasie van die faktore in ag geneem. Vyf faktore is gei"dentifiseer en word vervolgens afsonderlik bespreek. Faktor I: Stabiliteit Die eerste faktor het substansiele ladings op vyf keuringskriteria, naamlik: Nr 21 tydperk werksaam by huidige werkgewer 0,687 Nr 9 kredietverwysings 0,653 Nr 5 tydperk woonagtig by huidige adres 0,606 Nr 16 vonnisse teen kredietrekord 0,596 Nr 6 beroep 0,511 Faktor I word as STABILITEIT gei"dentifiseer. Faktor II: Transaksieverkenning Hierdie faktor het substansiele ladings op vier van die 22 keuringskriteria: Nr 15 afbetalingstermyn 0,704 Nr 7 ouderdom van artikel 0,672 Nr 8 afbetalingstussenposes 0,671 Nr 17 geslag 0,651 Faktor II word as 'n TRANSAKSIEVERKENNINGSFAKTOR gei"dentifiseer. Nr 3 huwelikstatus 0,654 Nr 13 besit van telefoon by woonadres 0,636 Nr 19 gebied woonagtig 0,631 Nr 4 aantal afhanklikes 0,591 Nr 17 geslag 0,548 Nr 2 taal O 521 Die _eerste vier keuringskriteria (Nrs 3, 13, 19 e~ 4), te wete huwehks~atus, besit van telef oon by woonadres, gebied woonagllg en aantal ajhanklikes dui op die ST ABILITEIT van ~e klie~t. Kriteri~, g~lag (Nr 17) en taal (Nr 22) is 'n et~n~dige kom?mas1e saam met die eersgenoemde vier kriteria. Omdat die eerste vier kriteria so hoog beduidend laai, word faktor I as ST ABILITEIT gcidentifiseer. S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1985, 16(4) 193 Faktor III: Sekuriteit Faktor III laai substansieel op drie keuringskriteria. Die kriteria is die volgende: Nr 2 aanwesigheid van lewens- en/of uitkeerversekering 0, 772 Nr IO besit van bankrekening 0,737 Nr 12 besit van vaste eiendom 0,624 Faktor III word as 'n SEKURITEITSFAKTOR geidentifiseer. division of general and commercial banks distributed across the Republic of South Africa. With the aid of principal factor analysis six underlying factors were identified with respect to Indians, whereas five underlying factors were identified respectively with regard to coloureds, whites, and blacks. The factors that were identified with respect to the various race groups were the following: (a) Coloureds: Type of transaction, family responsibility, financial risk history, security, and patriotism. (a) Coloureds: Type of transaction, family responsibility, financial risk history, security, and patriotism. Gevolgtrekkings Uit die keuringskriteria van die onderhawige ondersoek is daar, met die onderskeie rassegroepe as basis, verskeie onderliggende faktore of konstrukte, met behulp van hooffak- torontleding, geidentifiseer: Eisenbeis, R.A. 1980. Selection and Disclosure of Reasons for Adverse Action in Credit-Granting Systems. Fed. Reserve Bull., vol. 66, September 1980, 727- 735. Grablowsky, B.J. & Talley, W.K. 1981. Probit and discriminant functions for classifying credit applications: a comparison. J. Econ. Bus., vol.33, (3) 254- 261. met kleurlinge as basis: vyf onderliggende faktore, naamlik transaksieverkenning, gesinsverantwoordbaarheid, finansiele- en risikogeskiedenis, sekuriteit en patriotisme; Grayson, C.J. 1960. Decisions under uncertainty: Drilling decisions by oil and gas operators. Div. Res. Harv. Bus. Sch., Boston. Handa, J. 1977. Risk, probabilities and a new theory of cardinal utility. J. Pol. Econ., 97 - 122. Grayson, C.J. 1960. Decisions under uncertainty: Drilling decisions by oil and gas operators. Div. Res. Harv. Bus. Sch., Boston. met Indiers as basis: ses onderliggende faktore, naarnlik transaksieverkenning, gesinsverantwoordbaarheid, risiko- geskiedenis, sekuriteit, standvastigheid en stabiliteit; Handa, J. 1977. Risk, probabilities and a new theory of cardinal utility. J. Pol. Econ., 97 - 122. Kaiser, H. 1960. The application of electronic computers to factor analysis. Educ. Psycho/. Measurement, vol.20, 141- 151. met blankes as basis: vyf onderliggende faktore, naamlik transaksieverkenning, finansiele- en risikogeskiedenis, sekuriteit, stabiliteit en standvastigheid; Karmarker, U.S. 1978. Subjectively weighted utility: A description extension of the expected utility model. Organ. Behav. Hum. Performance, 61 - 72. met swartes as basis: vyf onderliggende faktore, naamlik transaksieverkenning, gesinsverantwoordbaarheid, sekuriteit, sosiale status en stabiliteit. Pinches, G.E. & Mingo, K.A. 1973. A Multivariate Analysis of Industrial Bond Ratings. J. Finance, vol.28, (1), March 1973, 1-18. Daar dien op gelet te word dat hoewel aan sommige van die geidentifiseerde faktore by die verskillende rassegroepe dieselfde name toegeken is, dit nie impliseer dat die gelyknamige faktore statisties dieselfde is nie. Ten einde vas te stel of die faktorstrukture met betrekking tot die verskillende rassegroepe verskil, behoort 'n intergroepfaktorontleding gedoen te word. Rothenberg, D. 1980. Predicting the Status of your loan Rothenberg, D. 1980. Predicting the Status of your loan ... Three years from now. J. Commer. Bank Lending, April 1980, 28-41. Sexton, (jun) D.E. 1977. Determining Good and Bad Credit Risks among High- and Low-Income Families. J. Bus., vol.50, 236-239. Sinkey, (jun) J.F. 1983. Commercial Bank Financial Management. New York: McMillan Publishing Co, INC. g Sheth, J. & Tigert, D.J. 1970. Factor analysis in Marke~ing .. Faktor V: Gesinsverantwoordbaarheid Die Iaaste faktor het substansiele ladings op drie van die keuringskriteria: Die Iaaste faktor het substansiele ladings op drie van die keuringskriteria: Verwysings Beckman, T.N. & Bartels, R. 1955. Credits and Collections in Theory and Practice. 6th Edition. McGraw-Hill Book Company, INC. Nr 4 aantal afhanklikes 0,667 Nr 3 huwelikstatus 0,639 Nr I bruto inkomste van klient 0,556 Boggess, W.P. 1967. Screen-test your credit risks. Harv. Bus. Rev., vol.45, I 13 - I 12. Faktor V word as GESINSVERANTWOORDBAARHEID geidentifiseer. Cole, R.H. 1982. Consumer and commercial Credit Management. Homewood Illinois: Richard D Irvin, INC. Dickson, G.C.A. 1981. A comparison of attitudes towards risk among business managers. J. Occup. Psycho/., vol.54, September 1981, 157- 164. Gevolgtrekkings American Marketing Association Workshop on Mulu-vanate Methods. Chicago; Illinois. Blankes Faktor IV: Sosiale status Die vierde faktor by swartes het substansiele ladings op drie van die 22 keuringskriteria, naamlik: Nr 13 besit van telefoon by woonadres 0,664 Nr 19 gebied woonagtig 0,574 Nr 22 taal 0,515 (b) Indians: Type of transaction, family responsibility, stability, risk history, security, and stability. (c) Whites: Stability, type of transaction, steadfastness, financial risk history, and security. (d) Blacks: Stability, type of transaction, security, social status, and family responsibility. Behalwe Nr 22, taal, wat by swartes moontlik op etniesiteit dui, het die ander twee (nrs 13 en 19) 'n verband met die sosiale status van die klient. Faktor IV word geidentifiseer as SOSIALE ST A TUS. Nota I. Vir doeleindes van hierdie ondersoek word die wetlike verskanste kategoriee soos in die Bevolkingsregistrasiewet van 1950 vervat, gebruik. Die woord rassegroep sal deurgaans in hierdie ondersoek gebruik word wanneer na kleurlinge, lndiers, blankes en swartes verwys word. Faktor V: Gesinsverantwoordbaarheid Die Iaaste faktor het substansiele ladings op drie van die keuringskriteria: Nr 4 aantal afhanklikes 0,667 Nr 3 huwelikstatus 0,639 Nr I bruto inkomste van klient 0,556 S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, l6(4) Summary In this study the authors attempt to identify underlying factors from various evaluation criteria (as observed by bank managers) in considering the granting of credit in consumer banking with regard to the various race groups of the Republic of South Africa. The study is limited to commercial and general banks since these are the largest 'suppliers' of consumer credit in the form of instalment credit (hire purchase) and leasing transactions. The investigation includes coloureds, Indians, whites, and blacks. g Stanhousc, B. & Sherman, L. 1979. A note on information in Joan evaluation process. J. Finance, vol.34, (5), December 1979, 1263- 1269. . Spetzler, C.S. 1968. Development of a corporate risk ':'°licy for capital investment decisions. IEEE Trans. Syst., Sc,. Cybem., SSC, 279- 300. , Suid-Afrikaanse Reserwebank, 1980. Kwartaalblad, Maart 1980, Nr 143. Suid-Afrikaanse Reserwebank, 1985. Kwartaalblad, Maart 1985, Nr 155. . . Credi Nr 155. . . Credi Tabor, J.S. & Bowers, J.S. 1977. Factors Determmmg t Nr 155. . . Credi Tabor, J.S. & Bowers, J.S. 1977. Factors Determmmg t The sample consists of 510 managers from the consumer S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, l6(4) S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, l6(4) 194 Credit Finan. Manage., vol.77, September 1977, 16-17. Win~in~to~, J.C. 1980. A note on the comparison of logit and d1scnmmant models of consumer credit behaviour, J. Financ. Quan. Anal., vol.15 (3), September 1980, 757 - 766. Zimmer, I. 1981. A comparison of the Prediction Accuracy of Loan Officers and their Linear-Additive Models, Organ. Behav Hum. Performance, vol.27, 69 - 74. · Worthiness of Low Income Consumers. J. Consum Affairs, vol.I I , (2), 43 - 51. Van Rensburg, W.P.J. 1983. Die voorspelling van Kredietrisiko met behulp van Biografiese veranderlikes, ongepubliseerde M.Comm-verhandeling, Universiteit van Suid-Afkrika, Pretoria, Maart 1983. Wantland, C.A. 1977. How a Banker Evaluates a Cr~it Risk, Credit Finan. Manage., vol.77, September 1977, 16-17. Win~in~to~, J.C. 1980. A note on the comparison of logit and d1scnmmant models of consumer credit behaviour, J. Financ. Quan. Anal., vol.15 (3), September 1980, 757 - 766. Worthiness of Low Income Consumers. J. Consum Affairs, vol.I I , (2), 43 - 51. Credit Finan. Manage., vol.77, September 1977, 16-17. Win~in~to~, J.C. 1980. A note on the comparison of logit and d1scnmmant models of consumer credit behaviour, J. Financ. Quan. Anal., vol.15 (3), September 1980, 757 - 766. ( ) Van Rensburg, W.P.J. 1983. S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1985, l6(4) Credit Finan. Manage., vol.77, September 1977, 16-17. Win~in~to~, J.C. 1980. A note on the comparison of logit and d1scnmmant models of consumer credit behaviour, J. Financ. Quan. Anal., vol.15 (3), September 1980, 757 - 766. Zimmer, I. 1981. A comparison of the Prediction Accuracy of Loan Officers and their Linear-Additive Models, Organ. Behav Hum. Performance, vol.27, 69 - 74. · Zimmer, I. 1981. A comparison of the Prediction Accuracy of Loan Officers and their Linear-Additive Models, Organ. Behav Hum. Performance, vol.27, 69 - 74. · Van Rensburg, W.P.J. 1983. Die voorspelling van Kredietrisiko met behulp van Biografiese veranderlikes, ongepubliseerde M.Comm-verhandeling, Universiteit van Suid-Afkrika, Pretoria, Summary Die voorspelling van Kredietrisiko met behulp van Biografiese veranderlikes, ongepubliseerde M.Comm-verhandeling, Universiteit van Suid-Afkrika, Pretoria M t 1983 Zimmer, I. 1981. A comparison of the Prediction Accuracy of Loan Officers and their Linear-Additive Models, Organ. Behav Hum. Performance, vol.27, 69 - 74. · Zimmer, I. 1981. A comparison of the Prediction Accuracy of Loan Officers and their Linear-Additive Models, Organ. Behav Hum. Performance, vol.27, 69 - 74. ·

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/1094/1035

Afrikaans

Probleemstelllng In die Pretoriase toevoergebied word daar in die vraag na elektrisiteit voorsien deur twee munisipale kragsentrales, te wete Rooiwal en Pretoria-Wes, te gebruik en deur elektrisi- teit van Evkom aan te koop. Die Pretoria-Weskragsentrale, wat reeds ongeveer 30 jaar in bedryf is, het ses turbogene- rators terwyl daar by die Rooiwalkragsentrale, wat ongeveer 20 jaar in bedryf is, vyf turbogenerators is. Verder is 'n gasturbine onlangs by Pretoria-Wes ge1nstalleer. Elke jaar moet die munisipaliteit die vraag na elektrisiteit tussen sy eie kragsentrales en die voorsiening van Evkom allokeer en wel op so 'n wyse dat die bedryfskoste tot 'n minimum beperk word. In hierdie artikel word ondersoek ingestel na die gebruik van gemengde heeltallige programmering om 'n allokasie probleem in die Elektrislteitsafdeling van die Pretorlase Munisipaliteit op le los. In die Pretoriase toevoergebied word daar in die vraag na elektrisiteit voorslen deur twee munisipale kragsentrales, te wete Rooiwal en Pretoria-Wes te gebrulk en deur elektrisiteit van Evkom aan te koop. Elke jaar moet die elektrislteitsafde· ling bepaal op welke wyse die maandelikse (12 maande v~ruit) vraag na elektrisiteit tussen sy eie kragsentrales en die voorsiening van Evkom geallokeer moet word. Die werklike allokasie van die vraag na elektrisiteit tussen verskillende kragvoorsieningseenhede is reeds onder andere deur Day1 en Garver2 ondersoek. Genoemde skrywers het van lineere-en heeltallige programmering gebruik gemaak om die probleem op te los. Die allokasie moet sodanig geskied dat aan sekere vereistes voldoen word. Hierdie vereistes het betrekking op die vraag na elektrisiteit, die beskikbaarheid van die munisipaliteit se eie krag generators, die kapasiteit van die kragsentrales en 'n so~enaamde invoerbeperking van Evkom. 'n Gemengde heel- talhge programmeringsmodel is onlwikkel waarin al die vereistes as beperkinge geformuleer is en waarin die bedryfs- kostes geminimeer is. Voorlopige resultate loon dat die model wel nuttig deur die Eleklrisiteilsafdeling aangewend kan word om 'n ingewikkelde allokeringsprobleem op le los. In hierdie werkstuk sa1 daar ondersoek ingestel word na die gebruik van optimiseringsmodelle om bogenoemde pro- bleem op te los. Die gebruik van 'n model om die genoemde allokasie uit te voer noodsaak die keuse van 'n beplanningshorison. Volgens 'n ooreenkoms met Evkom moet in elke kalender- jaar die maandelikse invoer van elektrisiteit vanaf Ev~om aan sekere vereistes voldoen. Om die rede is die beplannings- horison op een jaar gestel en is dit verder in 12 afsonderlike rnaande onderverdeel. lnleiding The 1lloc1tlon of the demand for electrlclty using mixed In- teger programming. In this paper the authors have investigated the use of mixed integer programming to solve an allocation problem that exists in the Electricity Department of the Pretoria Municipality. In the Pretoria supply area the demand for electricity Is provided for by using the municipal power sta· lions Rooiwal and Pretoria West and by obtaining power from Escom. Every year the Electricity Department must decide how the monthly demand (12 months ahead) for electricity must be allocated between their own power stations and the supply from Escom. Die voorsiening van elektriese krag is een van die groot koste-items in die begroting van die Pretoriase munisipali- teit. Die energie-verwantekoste (hoofsaaklik steenkool en water) van hul eie kragsentrales en die totale koste verbonde aan Evkom aankope bedra ongeveer R83,5 miljoen vir die 1982/83 boekjaar. Aangesien die koste van elektrisiteitvoor- siening van so 'n groot omvang is, is dit wenslik om onder- soek in te stel na metodes om hierdie koste sover moontlik te minimeer. The allocation must be done in such a way that certain re- quirements are met. These requirements refer to the demand for electricity, the availability of the municipality's own generators, the capacity of the two power stations and a so called supply requirement laid down by Escom. A mixed In- teger programming model was developed in which these re- quirements were catered for and in which the running costs were minimized. Results obtained thus far from the model in- dicate that it can provide the Electricity Department with a useful tool in solving a complicated allocation problem. Die allokasie van ~e vraag na elektrisiteit met behulp van gemengde heeltallige programmering c.A. Anderson Elektrlsiteitsafdeling, Stadsraad van Pretoria W.G. Klerck Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria W.G. Klerck Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria Probleemstelllng Die optimiseringsmodel sal dus onder andere bestaan uit 12 submodelle wat die allokasie van die vraag na elektrisiteit bepaal. . S. Air. TydsJcr. Bedryfsl. 1983, 14: 37 - 44 C.A. Aadmoa ~oof vmpreidingsingenieur (Primere projekte) Elektrisiteitsafdeling, tadsraad van Pretoria, Posbus 423 Pretoria 0001 Republiek van Suid-Afrika ' ' W.G. llffck• Mede-~rofessor, Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Sutd-Afrika, Posbus 392, Pretoria 0001, Republiek van Suid-Afrika • Aan wie korrespondensic gcrig moet word Ontvang Oktober 1982; aanvaar Februarie 1983 C.A. Aadmoa ~oof vmpreidingsingenieur (Primere projekte) Elektrisiteitsafdeling, tadsraad van Pretoria, Posbus 423 Pretoria 0001 Republiek van Suid-Afrika ' ' W.G. llffck• Mede-~rofessor, Skool vir Bedryfsleiding, Universiteit van Sutd-Afrika, Posbus 392, Pretoria 0001, Republiek van Suid-Afrika • Aan wie korrespondensic gcrig moet word Ontvang Oktober 1982; aanvaar Februarie 1983 'n Belangrike komponent van die optimiseringsmodel 1s daardie beperkinge wat op die vraag na elektrisit~it betrek- king bet. Die vraag na elektrisiteit in 'n gegewe penode word met behulp van 'n lasduurkromme voorgestel. Alvorens die S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1983, 14(2) 38 S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1983, 14(2) Tabet 1 Kumulatiewe tydsduur Tipiese lasvereista Segment tot en met betrokke nr segment (uur) 07o MW I I 100,0 725 2 so 96,S 693 3 200 86,0 624 4 400 74,5 540 5 744 49,2 357 ontwikkeling van die optimiseringsmodel uiteengesit word, sal die gebruik van lasduurkrommes eers bespreek word. Die lasduurkromme Maandelikse lasduurkrommes word gebruik om elektrisi- teitsverbruik in 'n gebied voor te stel. Dit toon die tydsduur waarin die elektrisiteitslas 'n sekere waarde oorskry en is gewoonlik kromlynig. 'n Lasduurkromme vir 'n tipiese maand word in Figuur I getoon. Die kromme toon dat die aanvraag uitgestuur vir 'n tydsduur h (uur) die waarde Lh (MW) oorskry. Die spitsaanvraag uitgestuur gedurende die maand word deur Lp aangedui. Die minimum aanvraag Lb, dit wil se die laagste minimum dagaanvraag, moet gedurende die voile aantal ure in die maand voorsien word en staan as die basislas bekend. Die energie (KWh) uitgestuur gedurende die maand word deur die oppervlakte onder die kromme voorgestel. met 31 dae (744 uur) en 'n spitslas van 725 MW gedoen soos in Tabel I getoon. Vir een uur in 'n maand met 31 dae moet die elektrisiteit gelewer minstens 725 MW wees. Vir 744 uur moet die elektrisiteit gelewer minstens 357 MW wees. Om by linieere programmering aanpasbaar te wees moet die lasduurkromme by benadering deur Iineere segmente voorgestel word. Om 'n geskikte benadering van die lasduurkromme te verkry en om die grootte van die model te beperk is vyf segmente gebruik. Die keuse van vyf segmente is tot 'n mate arbitrer en sal in die toekoms verdere aandag geniet. Die veranderlikes Die veranderlikes in die model kan in vier groepe verdeel word en het betrekking op: Die veranderlikes in die model kan in vier groepe verdeel word en het betrekking op: (a) Die aantal turbogenerators wat loop. (b) Die uitset van die turbogenerators bo die minimum uitset. Die segmentering is sodanig gedoen dat die oppervlakte van 'n segment (kWh) gelykstaande is aan die oppervlakte onder die kurwe vir die betrokke tydsduur. Die indeling van die segmente is in hierdie ondersoek vir 'n tipiese maand (c) Die Evkom-invoer. (d) Die uitset van die gasturbine. Die aantal turbogenerators wat loop Die eerste groep veranderlikes verwys na die aantal generators te Rooiwal en Pretoria-Wes wat in elke maand van die jaar en in elke segment van die lasduurkromme loop. Die eerste groep veranderlikes verwys na die aantal generators te Rooiwal en Pretoria-Wes wat in elke maand van die jaar en in elke segment van die lasduurkromme loop. Vir Rooiwal en Pretoria-Wes word die volgende stel veranderlikes dus gedefinieer: I I I I I I I --------+-------- 1 I I I I I h Tydsduur (uur) Verklaring: hm- Aantal ure in die maand h - Die tydsduur h waarin die aanvraag uitgestuur L" - die W<1arde L, oorskryf L, - Spitsaanvraag (MW) uitgestuur gedurende die maand L• - Basislas fiaau, I Lasduurkromme vir 'n tipiese maand Vir Rooiwal en Pretoria-Wes word die volgende stel veranderlikes dus gedefinieer: N(M,S,U) - Die aantal tipe U generators wat in maand M in segment S van die lasduurkromme loop. N(M,S,U) - Die aantal tipe U generators wat in maand M in segment S van die lasduurkromme loop. M = 1,2, ... 12 S = 1,2, ... 5 U = B,R M = 1,2, ... 12 S = 1,2, ... 5 U = B,R Wanneer die indeks U gelyk is aan B verwys dit na die generators van Pretoria-Wes en wanneer U gelyk is aan R verwys dit na die generators te Rooiwal. In die model word daar dus net voorsiening vir twee tipe turbogenerators gemaak. Die optimiseringsmodel Die optimiseringsmodel Die veranderlikes Die beskikbaarheid van die generators Die beskikbaarheid van die generators Die aantal generators van elke tipe wat gebruik word om krag te !ewer kan nie meer wees as wat beskikbaar is nie: N(M,S,U) s A(M,U) waar A(M,U) die aantal tipe U-generators beskikbaar in maand M is. s X(M,S,U) - 1~~ N(M,l,U) s 0 (3) (3) Die lasvereistes Daar moet 'n stel beperkinge wees wat toesien dat die dry- wing wat plaaslik ontwikkel word en vanaf Evkom ingevoer word, voldoende is om in die totale aanvraag te voorsien. Die beperkinge word gegee deur die uitdrukking: 'tr V(U) N(N,S,U) + [W(U) - V(U)!. X(M,S,U) ' ' + E E(M,I) + E F(M,I) + G(M,I) ~ L (M,S) l=S I= S waar L(M,S) - die lasvereiste in maand M en in segment S van die lasduurkromme. Vir die ontwikkeling van die model kan die Evkom-invoer as twee afsonderlike invoere beskou word. By die eerste in- voer word daar vir aanvraag en energieverbruik betaal. By die tweede invoer is die aanvraag komponent gratis. Twee kontinue veranderlikes word dus benodig om die drywing ingevoer van Evkom voor te stel: Die uitdrukking V(U). N(M,S,U) gee die minimum uitset gelewer deur die tipe U-generator in maand M en in seg- ment S van die lasduurkromme. Die uitdrukking (W(U) - V(U)) X (M,S,U) gee die drywing gelewer deur die gene- rators U bo die minimum uitset. Die aanvraagkoste verbonde aan die fa·kom-invoer moet by elke segment van die lasduurkromme in berekening ge- bring word. Die drywing wat in 'n gegewe maand in seg- ment S ingevoer word sal ook in segmente waar groter lasvereistes voorkom beskikbaar wees. Die maandelikse spitsaanvraag ingevoer vanaf Evkom sal dus gelyk wees aan die som van die drywing ingevoer vir segmente I tot 5. Van- daar die uitdrukking (a) E(M,S) - Drywing (gemeet in MW) ingevoer vanaf Evkom in segment S en maand M (b) F(M,S) - Gratis drywing ingevoer vanaf Evkom in segment S en maand M Gasturbine-uitset Die vierde groep veranderlikes verwys na die drywing gelewer deur die gasturbine in elke maand en in elke seg- ment van die lasduurkromme: I; E(M,I) en E F(M,I). l=S l=S G(M,S) - Drywing gelewer deur die gasturbine in maand M en in elke segment S van die lasduurkrom- me. Indien die beskikbaarheidsbeperkinge geformuleer word soos in vergelyking I aangetoon, reduseer die lasvereistes tot: I; V(U) I; N(M,1,U) + (W(U) - V(U)) X (M,S,U) U l=S s s s + E E(M,I) + E F(M,I) + E G(M,I) i!: L(M,S) 1.s 1-s 1-s (2) Met die uitsondering van die eerste groep veranderlikes is al die veranderlikes kontinu. Evkom-invoer ' E N(M,S,U) s A(M,U) S=I (1) (1) Ingevolge 'n konsep-ooreenkoms tussen Evkom en die Stadsraad van Pretoria word Evkom se standaardtarief toegepas. Die hoofkomponente van die tarief is 'n maande- likse aanvraagheffing (Rand per kW) en 'n energieheffing (sent per kWh). Aangesien die Stadsraad van Pretoria die hooftransforrnator by die Kwagga-invoerstasie voorsien het, word 'n spesiale afslag op die aanvraagheffing toegepas. Die konsep-ooreenkoms maak ook voorsiening vir weder- sydse bystand. lngevolge hierdie klousule word 56 megawatt sonder aanvraagheffing teen slegs 'n energieheffing elke maand met uitsondering van Junie, Julie en Augustus aan die Stadsraad gelewer; dit is indien Evkom die nodige reserwe-ontwikkelingskapasiteit beskikbaar het. Die uitset van die turbogenerators Die uitset van die turbogenerators 'n Turbogenerator kan slegs tussen 'n minimum en 'n maksimum leweringsvlak bedryf word. Om die rede is daar 'n groep veranderlikes wat verwys na die uitsetvlak bo die minimum uitset. Indien 'n generator in bedryf geplaas word moet dit ten minste 'n minimum drywing V(U) !ewer. Die drywing wat generator tipe U bo die minimum V(U) !ewer word deur X(M,S,U) aangedui. Die waardes wat X(M,S,U) kan aan- neem, word onder andere bepaal deur die aantal tipe U- generators wat aangeskakel is. Indien daar net een tipe U- generator aangeskakel is kan X(M,S,U) enige waarde tussen nut en een aanneem. Wanneer X(M,S,U) gelyk is aan nul en N(M,S,U) gelyk is aan een, dan lewer tipe U-generator die minimum uitset V(U). As X(M,S,U) gelyk is aan 1,0 fiaau, I Lasduurkromme vir 'n tipiese maand S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1983, 14(2) 39 I er tipe U-generator die maksimum uitset W(U). 'n ~ d d" X(M,S,U) waarde van 0,5 toon aan at 1e generator 'n ·tset halfpad tussen V(U) en W(U) lewer. Wanneer daar, UI S . seq tipe U-generators is, dan kan X(M, ,U) emge waarde tussen O en q aanneem. I er tipe U-generator die maksimum uitset W(U). 'n ~ d d" X(M,S,U) waarde van 0,5 toon aan at 1e generator 'n ·tset halfpad tussen V(U) en W(U) lewer. Wanneer daar, UI S . seq tipe U-generators is, dan kan X(M, ,U) emge waarde tussen O en q aanneem. tal beskikbaarheidsbeperkinge kan tot 24 (2 per maand) ver- minder word indien aanvaar word dat 'n generator wat in 'n gegewe maand in segment S van die lasduurkromme krag lewer ook in segmente waar groter lasvereistes voorkom, krag sal lewer. Die beskikbaarheidsbeperking reduseer dan tot: Die beperklnge (2) Die beperkinge in die model het betrekking op die volgende: Die beperkinge in die model het betrekking op die volgende: (a) Die beskikbaarheid van die generators (b) Die lasvereistes (c) Die aansitbeperkinge vir die generators (d) Sekerheidsbeperking (e) Gasturbine-kapasiteit (0 lnvoerbeperking Die aanname met betrekking tot die beskikbaarheidsbe- perking geld dus ook ten opsigte van die gasturbine. Van- daar die uitdrukking E1G(M,I) in bogenoemde vergdy- king 2. (a) Die beskikbaarheid van die generators (c) Die aansitbeperkinge vir die generators (d) Sekerheidsbeperking (e) Gasturbine-kapasiteit (0 (0 lnvoerbeperking Aansitbeperkinge Alvorens 'n generator krag kan lewer moet d1t eers aan dae gang gesit word. Om dus te voorkom dat 'n_generator krag )ewer sonder dat dit aan die gang is word die volgende stel beperkinge geformuleer: Gasturbinekapasiteit Indien die maksimum kapasiteit van die gasturbine P(M) is dan geld die volgende: EG(M,S) s P(M) s M = 1,2, ...• 12 S = 1.2. . . .• 5 (5) EG(M,S) s P(M) s M = 1,2, ...• 12 S = 1.2. . . .• 5 (5) (5) Die koste verbonde aan die Evkom-invoer (E(M,S)) is die maandelikse koste ten opsigte van die maksimum aanvraag vir die betrokke maand en die energieverbruik gedurende die maand. Die Evkom kostekoeffisient CE is bogemelde koste uitgedruk in Rand per MW. Die 'gratis' Evkom dry- wing se koste word voorgestel deur die kostekoeffisient Cf. Die doelfunksie Die doelfunksie in die betrokke model is 'n uitdrukking van die totale 'bedryfskoste' en die oplossing van die model sal hierdie koste minimeer. Die 'bedryfskoste' bestaan uit die volgende komponente: Sekerheldsbeperking Vir elke maand van die jaar, vir elke segment van die lasduurkromme en vir elke tipe generator moet daar dus 'n beskikbaarheidsbeperking wees. Dit beteken dat daar 120 02x 5 x 2) beskikbaarheidsbeperkinge moet wees. Die aan- By die Pretoria-Weskragsentrale word daar om sekerhe1ds- recles minstens een generator in bedryf gehou. Dus (4) N(M,5,8) i!: I (4) N(M,5,8) i!: I S.-Afr. Tydskr. Bcdryfsl. 198], l4(2) S.-Afr. Tydskr. Bcdryfsl. 198], l4(2) 40 Lopende koste van turbogenerators Lopende koste van turbogenerators Aangesien N(M,5,8) groter of gelyk aan een is, impliseer dit dat minstens een generator in segment vyf van die Jasduurkromme krag )ewer en dus ook in al die ander segmente; dit wit se minstens een Pretoria-Wes generator )ewer in elke maand van die jaar altyd krag. p g Die lopende koste van die turbogenerators is die maandelikse veranderlike koste en sluit items soos steen- koolkoste en koste van waterverbruik in. Vanwee die samestelling van die model moet daar onderskei word t~ die lopende koste van 'n turbogenerator teen minimum uitset (Cv) en die lopende koste, bo en behalwe die koste teen minimum uitset, verbonde aan die gebruik van een tur. bogenerator teen maksimum uitset (Cw). Die koste- koeffisiente Cv en Cw word in Rand per MW uitgedruk. Invoerbeperking waar P die spitsmaand en T die reduksiefaktor is. Apriori kan daar egter nie met sekerheid bepaal word wat- ter maand die spitsmaand is nie. Ten einde die probleem te oorbrug word elke maand as 'n potensiele spitsmaand beskou en gevolglik is daar dan 12 beperkinge naamlik ~ f E(M,S)/12 2: T P = 1,2, ... , 12 E E(P,S) s Die model word in bylaag een saamgevat. Die model be- staan onder andere uit Die model word in bylaag een saamgevat. Die model be- staan onder andere uit E E(P,S) s Die uitdrukking vereenvoudig na 12 T E E(P,S) - E E E(M,S) s o S M S (6) P = 1,2, ...• 12 - 252 beperkinge Die uitdrukking vereenvoudig na 12 T E E(P,S) - E E E(M,S) s o S M S (6) P = 1,2, ...• 12 - 120 heelgetal veranderlikes (6) - 300 kontinue veranderlikes. Die data wat benodig word om die model in werking te stel sal vervolgens behandel word. Invoerbeperking Om te verhoed dat die drywing uitgestuur gedurende die spits maande (gewoonlik die wintermaande) veel hoer is as gedurende die nie-spitsmaande, bet Evkom 'n reduksiefak- torklousule in die ooreenkoms vir die lewering van elektrisi- teit aan Pretoria. In die klousule word bepaal dat die Evkom-invoer so gereguleer moet word dat die verhouding van die gemiddelde maandelikse aanvraag ingevoer gedu- rende 'n kalenderjaar tot die maksimum maandelikse aan- vraag ingevoer minstens gelykstaande moet wees aan 'n reduksiefaktor. Die waarde van die reduksiefaktor is tans 0,833. Dit impliseer dat die toename in die drywing ingevoer gedurende die spitsmaand nie meer moet wees as 200/o van die gemiddelde maandelikse drywing ingevoer nie. Indien daar nie aan hierdie klousule voldoen word nie, word 'n bykomende bedrag in die daaropvolgende kalenderjaar teen die Stadsraad gehef. Dit beteken dat daar dan tot 'n mate vir Evkom-aanvraag betaal moet word sonder dat daar energieverbruik was. Die omvang van die penalisering is baie groot en kan meer as RI miljoen bedra. Lopende koste van gasturbine Die lopende koste van die gasturbine is die maandelikse veranderlike koste en bestaan hoofsaaklik uit die koste van die dieselbrandstof. Die gasturbine koste-koeffisient CG is die maandelikse grenskoste uitgedruk in Rand per MW. Die volledige doelfunksie is soos volg: Minimeer E E E (Cv(M,S,U). N(M,S,U) + C. (M,S,U). M U S X(M,S,U)) + E E CE{M,S). E(M,S) + E E CF (M,S). M S M S F(M,S) + E E CG(M,S). G(M,S) (7) M S (7) Die uitdrukking C.(M,S,U). N(M,S,U) gee die lopende koste van die tipe U-generators teen minimum uitset in maand M en in segment S van die lasduurkromme (segmente met hoer Iasvereistes ingesluit). Die lopende koste bo en behalwe die koste teen minimum uitset verbonde aan die gebruik van die tipe U-generators teen werklike uitset in maand M en in segment S van die lasduurkromme word deur Cw(M,S,U) . X(M,S,U) gegee. Hierdie beperking word gegee deur die uitdrukking E E E(M,S)/12 2: T M S E E(P,S) s E E E(M,S)/12 2: T M S E E(P,S) s E E E(M,S)/12 2: T M S E E(P,S) s waar P die spitsmaand en T die reduksiefaktor is. Die uitdrukkings CE(M,S) . E(M,S), CF(M,S) F(M,S) en CG(M,S) . G(M,S) gee die respektiewelike koste verbonde aan die Evkom-invoer, die gratis Evkom-invoer en die gebruik van die gasturbine in maand M en in segment S van die lasduurkromme (segmente met hoer lasvereistes ingesluit). Die lasvereistes die koste CE(M,S) van die Evkom-invoer Die lasvereistes in elke segment en vir elke kalendermaand vir 1983 is as volg beraam: - die koste CF{M,S) van die 'gratis' Evkom-invoer - die lopende koste CG(M,S) van die gasturbine. (a) 'n Genormaliseerde maandelikse lasduurkromme word bepaal. Ten einde die minimum lopende koste C.(M,S,U) en die maksimum lopende koste Cw(M,S,U) vir elke tipe tur- bogenerator te bepaal, is dit eers nodig om die maandelikse grenskoste (uitgedruk inc/kWh) te bereken. Aangesien die maandelikse grenskostedata vir die plaaslike kragsentrales nie bekend is nie word die gemiddelde jaarlikse grenskoste (ook genoem die energieverwantekoste) as 'n aanduiding van die koste geneem. Die gemiddelde jaarlikse grenskoste (dit sluit hoofsaaklik steenkool en water in) vir Pretoria-Wes en Rooiwal is beraam op 1,599 c/kWh en 1,0265 c/kWh onderskeidelik; dit is vir die kalenderjaar 1983. (b) Die uurspitsaanvraag (segment l) word vir elke maand in 1983 beraam. (c) Met behulp van die genormaliseerde maandelikse lasduurkromme en die beraamde uurspitsaanvraag word die lasvereistes in die ander segmente bepaal. Genormaliseerde lasduurkrommes Genormaliseerde lasduurkrommes Met behulp van historiese data (boekjare l 969/70- 1977 /78) word 'n genormaliseerde maandelikse lasduur- kromme vir elke kalendermaand bepaal. Die genormali- seerde lasduurkromme toon aan watter persentasie van die sisteemlas in elke segment voorkom asook die tydsduur van elke segment. In Tabel 2 word byvoorbeeld 'n gemiddelde lasduurkromme vir Meimaand getoon. In segment 2 is die lasvereistes byvoorbeeld 95,60/o van die spitsaanvraag. Die lopende koste C (M,S,U) Tabel 2 'n Genormaliseerde lasduurkromme Tabel 2 'n Genormaliseerde lasduurkromme Tabel 2 'n Genormaliseerde lasduurkromme Segment Sisteemlas Tydsduur nr. 07o (uur) I 100 2 95,6 49 3 86,0 150 4 74,5 200 5 49,2 344 Die koste CE(M,S) van die Evkom-invoer Kapasiteite van die generators Kapasiteite van die generators Die maksimum kapasiteit van 'n generator is 25 MW te Pretoria-Wes en 56 MW te Rooiwal. Die minimum uitset waarteen 'n generator bedryf word is 12 MW te Pretoria- Wes en 35 MW te Rooiwal. die lopende koste C.(M,S,U) van die turbogenerator teen minimum uitset - die lopende koste Cw(M,S, U) van 'n turbogenerator teen maksimum uitset (bo en behalwe die koste teen minimum uitset) Koste-koeffisiente Die koeffisiente in die doelfunksie (sien vergelyking 7) ver- wys na: Die koeffisiente in die doelfunksie (sien vergelyking 7) ver- wys na: Die beskikbare generators Die kapasiteit van die gasturbine Te Rooiwal en Pretoria-Wes is daar onderskeidelik 'n maskimum van vyf en ses generators beskikbaar. Weens geskeduleerde onderhoud en ander onvoorsiene omstandig- hede sal al die generators nie elke maand beskikbaar wees nie. Die kapasiteit P(M) van die gasturbine in elke maand vir alle segmente is 25 MW onder normale omstandighede. Die data Die data wat vir die model benodig word is: g die beskikbare turbogenerators A{M,U) (sien vergely- king I) i i i k i k i i i (a) Lopende koste van turbogenerators Die minimum V{U) en maksimum W(U) kapasiteite vir elke tipe generator (sien vergelyking 2) (b) Koste van Evkom-invoer (c) Lopende koste van die gasturbine (c) Lopende koste van die gasturbine Die lasvereistes L(M,S) (Sien vergelyking 2) S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1983, 14(2) S. Afr. J. Bus. Mgmt. 1983, 14(2) 41 _ Die kapasiteit P(M) van die gasturbine (sien vergely- king 5) Data vir die periode 1971 tot 1982 is gebruik om die parameters a en b te beraam. _ Die koste-koeffisiente (sien vergelyking 7) Die wyse waarop bogenoemde inligting bekom en bereken is sal nie in hierdie artikel in detail uiteengesit word nie. Anderson3 gee 'n volledige uiteensetting van al die nodige berekenings. Waar nodig sat daar in die artikel slegs 'n kort uiteensetting gegee word van die berekenings. Die lasvereistes in die ander segmente Die lasvereistes in segmente twee tot vyf is grafies bepaal sodat die oppervlakte onder die betrokke deel van die lasduurkromme dieselfde is as die oppervlakte ingesluit deur die segment. Met behulp van die beraamde uurspitsaanvraag word die sisteemlas in elk van die ander segmente bereken. Die beskikbare generators Die lopende koste C (M,S,U) Die Jopende koste Cw(M,S,U) van 'n turbogenerator teen maksimum uitset (bo en behalwe die koste teen minimum uitset) word op 'n dergelike wyse as C. bereken. Die lopende koste C (M,S,U) Die lopende koste C (M,S,U) Die waarde c. (segeme~te met hoer lasvereistes ingesluit) in enige gegewe maand vir enige gegewe segment word gegee deur die produk van - die kumulatiewe tydsduur (ure) van die segment - minimum uitset van die generator (MW) Beraming van die uurspitsaanvraag (segment 1) - energieverwante koste (R/MWh) Die uurspitsaanvraag vir elke maand in 1983 is beraam deur gebruik te maak van die funksie Aangesien die tydsduur vir segmente een tot vier van die lasduurkromme vir alle maande dieselfde is, is die waardes van c. vir segmente een tot vier dieselfde. Y = aeb• waar y uurspitsaanvraag x - jaar Die lopende koste C (M,S,U) Die koste CE(M,S) van die Evkom-invoer Die Evkomtarief is basies 'n tweeledige tarief te wete 'n aan- vraagverwante koste en 'n energieverwante koste. Laasge- noemde koste word normaalweg deur Evkom kwartaalliks aangepas. . g p Die totale Evkom koste (R/MW) vir elke segment en m elke maand word gegee deur die som van die aanvraaghef- fing en die energiekoste. Die energiekoste word gegee deur 42 Tabel 3 Allokasie van die 1983 vraag na elektrisiteit Stelsel as geheel Pretoria-Wes Rooiwal Evkom• Aan- Aanvraag Energie vraag Energie Aanvraag Energie Aanvraag Energie Maand MW GWH Turbo Gas GWH MW GWH MW GWH Januarie 557 287 23 9 224 167 310 Ill Februarie 588 286 25 8 224 150,5 339 127 Maart 586 312 12 9 224 167 350 136 April 614 307 12 9 224 161 378 137 Mei 661 327 27 9 224 167 409 152 Junie 782 383 125 23 47 280 202 354 161 Julie 784 394 125 25 ISO 280 208 354 166 Augustus 716 353 72 II 280 208 354 134 September 628 306 45 9 224 161 359 136 Oktober <,08 320 75 56 224 167 309 98 November SS4 289 75 S4 224 161 2SS 74 Desember 571 279 7S 50,) 224 167 272 62 "Die gratis Evkomdrywing van S6MW is behalwe vir Junie, Julie en Augustus, hierby ingesluit. Vir Junie tot Augustus is dit nie beskikbaar nie. Tabel 3 Allokasie van die 1983 vraag na elektrisiteit "Die gratis Evkomdrywing van S6MW is behalwe vir Junie, Julie en Augustus, hierby ingesluit. Vir Junie tot Augustus is dit nie beskikbaar nie. die produk van die energieheffing en die kumulatiewe tydsduur van die betrokke segment. is 'n kritiese belangrike bestuurstaak want die mikpunte le die grondslag vir die ekonomiese beheer van die kragbronne. Tans word die Evkom-mikpunte twee of driekeer per jaar gewysig. Die rekenaaroplossing toon dat dit bykans elke maand aangepas behoort te word. Die koste CF(M,S) van die 'gratis' Evkom-invoer Die koste van die 'gratis' Evkom-invoer word gegee deur die produk van die energieheffing en die kumulatiewe tydsduur van elke segment. Die aanvraagheffing is dus by die koste uitgesluit. g Gedurende die eerste vyf maande word Pretoria-Wes so te se slegs om sekerheidsredes gebruik. Gedurende Junie en Julie is die benutting hoog tydens spitstye. Gedurende Augustus en September is die benutting weer laag, ook tydens spitstye. Gasturbine Gasturbine Die oplossing toon dat die gasturbine slegs gedurende Junie en Julie benut moet word. Die energie-uitset moet uiters laag wees. Reduksiefaktorklousule Volgens die optimale oplossing is vier van die twaalf in- voerbeperkinge (Mei tot Augustus) bindend. In elk van die maande is die drywing gelewer deur Evkom 354 MW. Daar is dus 4 'spitsmaande' sover dit die Evkom-invoer betref en is dit dus noodsaaklik om meer as een invoerbeperking te he. Die styging in die drywing gelewer gedurende die maande is beperk tot 200Jo van die twaalf maandelikse gemiddelde. Sonder die invoerbeperking sou die styging in die invoer 200Jo oorskry het en sou die Stadsraad onderhewig wees aan die betaling van 'n boete. Evkom-i nvoer Die Evkom-invoer moet gebruik word om na Rooiwal die res van die basislas en 'n groot deel van die verdere las te voorsien. Gedurende die laaste kwartaal verkry Pretoria- W es prioriteit bo Evkom. Probleemoplosslng Die rekenaaroplossing wat met gebruik van bostaande data vir 1983 verkry is, word in Tabet 3 kortliks saamgevat. Die volgorde waarin die kragbronne benut moet word is soos volg: Rooiwal, Evkom, Pretoria-Wes en daarna die gasturbine. Rooiwalkragsentrale Die oplossing toon dat Rooiwal deurgaans in alle maande ten voile benut moet word. Rooiwal moet dus die grootste moontlike dee) van die basislas voorsien (sien Figuur I). Die koste CE(M,S) van die Evkom-invoer Gedurende die laaste kwartaal word Pretoria-Wes ten voile gebruik om 'n deel van die basislas te voorsien. Hierdie ommekeer vind plaas omdat die Evkomenergiekoste gedurende die laaste kwartaal (l ,60Sc/kWh) hoer is as die gemiddelde energieverwante koste vir Pretoria-Wes vir 1983 (l ,S990c/kWh). Die lopende koste CG(M,S) vir die gasturbine Ten einde die lopende koste Co(M,S) vir die gasturbine te bepaal, is dit eers nodig om die maandelikse grenskoste (uitgedruk in c/kWh) te bereken. Aangesien die maandelikse grenskostedata vir die gasturbine nie bekend is nie word die verwagte gemiddelde jaarlikse brandstofkoste as 'n tydelike maatreel gebruik. Die verwagte koste (energieverwante koste) vir 1983 is 15,37 c/kWh. Die lopende koste Co(M,S) vir die gasturbine word gegee deur die produk van die energieverwante koste en die kumulatiewe tydsduur vir elke segment. Evaluering van die oplosslng Die grootste tekortkoming in die huidige model-oplossing is die feit dat die beskikbare generators te Rooiwalkragsen- trale deurgaans ten voile benut moet word. Aangesien dit Die oordeelkundige bepaling van die Evkom-mikpunte s. Afr. J. Bus. Mgmt. 1983, 14(2) s. Afr. J. Bus. Mgmt. 1983, 14(2) 43 om praktiese redes nie moontlik is om 'n kragsentrale so te bedryf nie is dit noodsaaklik om die model te wysig. bo generators and a gas turbine, the monthly capacity of the two power stations and a so-called monthly supply re- quirement laid down by Escom. The costs to be minimized are the running costs of the turbo generators, the cost of the Escom supply and the running costs of the gas turbine. The cost of the Escom supply consists of an availability charge (Rand/KW) as well as a charge for energy (cent(KWh) used. Escom undertook to supply 56 megawatt each month (except June to August) without levying an availability charge. bo generators and a gas turbine, the monthly capacity of the two power stations and a so-called monthly supply re- quirement laid down by Escom. The costs to be minimized are the running costs of the turbo generators, the cost of the Escom supply and the running costs of the gas turbine. The cost of the Escom supply consists of an availability charge (Rand/KW) as well as a charge for energy (cent(KWh) used. Escom undertook to supply 56 megawatt each month (except June to August) without levying an availability charge. Een moontlike oplossing vir die probleem is om die volle uitset van 56 MW van die Rooiwalgenerators te verminder; dit wil se die koeffisient W(U) in vergelyking (2) aan te pas. 'n Ander moontlikheid is om die Rooiwalgenerators in sekere segmente van die lasduurkromme slegs teen minimum uitset te bedryf. Op die wyse sal die benutting van die kragsentrale verminder kan word. 'n Verdere moontlike tekortkoming in die model is die gebruik van Pretoria-Wes om gedurende die laaste kwar- taal 'n dee! van die basislas te voorsien. Hierdie verskynsel kan hoofsaaklik toegeskryf word aan die feit dat die gemid- delde energieverwante koste vir 1983 vir Pretoria-Wes laer is gedurende die laaste kwartaal as die koste van Evkomkrag. Indien die werklike maandelikse energiekoste gebruik word en nie 'n gemiddelde twaalf maandelikse energiekoste nie mag die verskynsel moontlik nie voorkom nie. Hierdie aspek sal verder ondersoek moet word alvorens 'n finale besluit geneem kan word. Evaluering van die oplosslng With the aid of historical data ( 1969/70- 1977 /78) a nor- malized load duration curve was developed for each calender month. This load duration curve was approximated by five linear segments so that it can be amenable for mixed in- teger programming. The load duration curve was then us- ed to formulate the monthly demand constraints. The peak demand for each of the following 12 months was estimated and then with the aid of the load duration curve the non- peak demands were calculated. For each month of the year, for each segment of the load duration curve and for each type of generator there must be an availability constraint (availability of generators). This meant a total of 120 (12 x 5 x 2) availability constraints. The number of availability constraints were reduced to 24 (2 per month) by assuming that if a generator supplied power in a given segment of the curve it would also supply power in die segments where increased demands occur. With regard to the electricity supplied by Escom, it was required by Escom that the load sent out during the peak months should not be much higher that the loads sent out during the non- peak months. It was therefore required to smooth the supply of electricity bought from Escom. Volgens die elektrisiteitsafdeling van die Stadsraad moet daar gedurende April tot Oktober 'n hoer draaiende reserwe te Pretoria-Wes bestaan. (Draaiende reserwe is die oormaat kragontwikkelingstoerusting wat met die kragstelsel gesin- chroniseer is en wat gereed is om onmiddellike ontwikke- ling te verskaf.) Die model maak tans voorsiening daarvoor dat een turbogenerator te Pretoria-Wes te alle tye beskikbaar is. Die beskikbaarheid kan verhoog word deur beperking (4) ooreenkomstig die behoeftes aan te pas. (a) Decision variables (a) Decision variables N(M, S, U) - X(M, S, U) E(M, S) F(M, S) G(M, S) The number of generators of type U run- ning in month M in segment S of the load duration curve. M = l, 2, . . . 12 S = l, 2, . . . 5 U = B (Pretoria West) or R (Rooiwal) The running condition of unit U in seg- ment Sand in month M. Power (in MW) supplied by Escom in month M and segment S. Free Power supplied by Escom (availability charge excluded) in month M and segment s. Power (MW) supplied by the gas turbine in month M and segment S. (b) Constraints EN(M,S,U) ~ A(M,U) (l) s EV(U) '£, N(M,l,U) + (W(U) - V(U)) X (M,S,U) U 5 l=S ~ 5 + E E(M,I) x t_ F(M,I) + ~ G(M,1) ~ L(M,S)(2) l=S l=S 1-S 5 X(M,S,U) - EN(M,l,U) ~ 0 (3) Die model kan as 'n nuttige hulpmiddel deur die Preto- riase Elektrisiteitsafdeling gebruik word om 'n ingewikkelde allokasie probleem op te Jos. Aangesien algemeen beskikbare rekenaarprogrammateur gebruik is, kan so 'n model deur ander munisipaliteite waar daar 'n soortgelyke samestelling van kragbronne bestaan, benut word. U = B (Pretoria West) or R (Rooiwal) Samevatting Met die uitsondering van bogenoemde tekortkominge strook die oplossing van die model basies met die huidige beleid waarvolgens kragbronne benut word. Die model hied 'n maklik implementeerbare metode waarvolgens die maande- likse Evkom-mikpunte bereken kan word. Dit kan ook gebruik word (mits die nodige inligting beskikbaar is) om 'n vooruitskatting van die minimum jaarlikse bedryfskoste te verkry. If this was not done the municipality was subject to a severe penalty. Constraints were therefore formulated that smoothed the supply of power bought from Escom. The following mixed integer programming model was formulated: Summary F(M,S) + E ECG(M,S) G(M,S) MS MS MS (d) Die parameters A(M,U) V(U) W(U) Julus L(M,S) P(M) T Cv(M,S,U) Hoeveelheid U generators beskikbaar in maand M - Minimum kapasiteit (MW) van generator U Maksimum kapasiteit (MW) van generator U Lasvereistes (MW) in maand M en segment S Kapasitcit (MW) van die gasturbine Reduksiefaktor (0,8333) (c) Objective function The model was run on the Burroughs 7700 computer us- ing the Tempo Programming System. Results obtained thus far from the model indicate that it can provide the Elec- tricity Department with a useful tool in solving a com- plicated allocation problem. I. Day, J.T. Forecasting minimum production costs with linear program- ming. IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems. Vol., Pos - 90, No 2, March/ April 1971. 2. Garver, L.L. Power Generation Scheduling by Integer Programming - Development of Theory. IEEE Trans., Power Apparatus and Systems, 81, 730. Summary In this paper the authors have investigated the use of mix- ed integer programming to solve an allocation problem that exists in the Electricity Department of the Pretoria Municipality. In the Pretoria supply area the demand for electricity is provided for by using the municipal power sta- tions Rooiwal and Pretoria West and by obtaining power from Escom. Every year the Electricity Department must decide how the monthly demand ( 12 months ahead) for elec- tricity must be allo.:ated between their own power stations and the supply from Escom. (l) EV(U) '£, N(M,l,U) + (W(U) - V(U)) X (M,S,U) U 5 l=S ~ 5 + E E(M,I) x t_ F(M,I) + ~ G(M,1) ~ L(M,S)(2) l=S l=S 1-S The allocation must be done in such a way that total run- ning costs are minimized subject to certain constraints. These constraints refer to the monthly demand for electrici- ty, the monthly availability of the municipality's own tur- 5 X(M,S,U) - EN(M,l,U) ~ 0 (3) 5 X(M,S,U) - EN(M,l,U) ~ 0 (3) (3) S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1983, 14(2) 44 N(M,5,B) .::: I EG(M,S) s P(M) s (4) (5) 12T EE(P,S) - E EE(M,S) s 0 S M S (6) P = 1,2, ... , (12) 3. Anderson, C.A. Die gebruik van 'n optimiseringsmodel in die im- plementering van 'n strategiese plan vir die Pretoriase Munisipa)e Elektrisiteitsafdeling. Ongepubliseerde MBL skripsie, SBL, Universiteit van Suid-Afrika, 1982. Bylaag 1 N(M,5,B) .::: I EG(M,S) s P(M) s (4) (5) 12T EE(P,S) - E EE(M,S) s 0 S M S (6) P = 1,2, ... , (12) 3. Anderson, C.A. Die gebruik van 'n optimiseringsmodel in die im- plementering van 'n strategiese plan vir die Pretoriase Munisipa)e Elektrisiteitsafdeling. Ongepubliseerde MBL skripsie, SBL, Universiteit van Suid-Afrika, 1982. Bylaag 1 12T EE(P,S) - E EE(M,S) s 0 S M S (6) P = 1,2, ... , (12) (c) Objective function Minimize EE E (Cv(M,S,U). N(M,S,U) + C.JM,S,U). M U S X (M,S,U) + ~ fCE(M,S,). E(M,S) + ~ fCF{M,S). F(M,S) + E EGo(M,S) G(M,S) M S (d) Parameters A(M, U) V(U) W(U) L(M, S) P(M) T Cv(M, S, U) Cw(M, S, U) The number of type U generators used in month M Minimum capacity (MW) of generator u. Maximum capacity (MW) of generator u. Load requirements (MW) in month M and segment S. Capacity (MW) of the gas turbine. Summary Reduction factor (0,833) Running cost of unit U when producing the minimum amount of power. Running cost of unit U ( over and above minimum output) when producing the maximum amount of power Cost of Escom power i.e. availability and energy cost. CF{M, S) Cost of Escom power, energy cost only. Co(M, S) Running cost of the gas turbine. The model was run on the Burroughs 7700 computer us- ing the Tempo Programming System. Results obtained thus far from the model indicate that it can provide the Elec- tricity Department with a useful tool in solving a com- plicated allocation problem. Verwysings I. Day, J.T. Forecasting minimum production costs with linear program- ming. IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems. Vol., Pos - 90, No 2, March/ April 1971. 2. Garver, L.L. Power Generation Scheduling by Integer Programming - Development of Theory. IEEE Trans., Power Apparatus and Systems, 81, 730. Bylaag 1 Samevatting van die model (a) Die veranderlikes N(M,S,U) - Die aantal tipe U generators wat in maand Min segment S van die lasduurkromme loop M = 1,2, ... , 12 S = 1,2, ... , 5 U = B of R X(M,S,U) - Omvang van die drywing gelewer deur generator U bo die minimum in maand M en segment S O s X(M,S,U) s q waar q die aantal tipe U generators is. E(M,S) Drywing (gemeet in MW) ingevoer vanaf Evkom in seg- ment S en maand M F(M,S) Gratis drywing (MW) ingevoer vanaf Evkom in segment Sen maand M. G(M,S) - Drywing (MW) gelewer deur die gasturbine in maand M en in segment S. (b) Die beperkinge EN(M,S,U) s A(M,U) s (I) 5 5 EV(U) E N(M,l,U) + (W(U) - V(U)) X (M,S,U) + 1~ 5 E(M.I) x U l=S 5 5 E F(M,I) + E G(M,I) .2: L(M,S) l=S l=S X(M,S,U) + !:N(M,l,U) s 0 N(M,5,B) .2: I EG(M,S) s P(M) s 12T ED(P,S) - E EE(M,S) s O S M S (c) Die doe/funksie P = 1,2 ... , 12 (2) (3) (4) (5) (6) Minimeer EE E (C.(M,S,U).N(M,S,U) + Cw(M,S,U). X (M,S,U) + M U S E ECE(M,S). E(M,S) + E ECF(M,S).

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/1139/1080

Afrikaans

INLEIDING Daar is dikwels die persepsie dat 'n kloof bestaan tussen die werelde van die navorser en die klinikus. Die klinikus mag voel dat navorsing soms isoteriese probleme aan- spreek wat van min praktiese waarde is. Daarenteen mag die navorser voel dat die klinikus nie genoeg begrip het van die onderliggende beginsels waarop sy of haar werk berus nie. Hierdie artikel spreek hierdie probleem aan uit die oogpunt van die navorser. Meer spesifiek, in hierdie artikel word menslike gehoor en kogleere inplantings (Clark, 1993) gebruik as voertuig om te demonstreer watter basiese navorsing in hierdie veld nodig is en wat die praktiese impak daarvan vir die oudioloog en klinikus is. Die artikel is dus gerig op lede van die mediese span wie se betrokkenheidby gehoor en kogleere inplantings primer klinies van aard is (spesifiek oudioloe en klinici). Die doel is om te wys wat die rol en toepaslikheid van basiese navor- sing is en ook om 'n begrip te vestig van die probleme wat navorsers aanspreek en die tegnieke wat hulle gebruik. 'n Omvattende bronnelys word ingesluit as inleiding tot die literatuur in die veld. , Reproduced by Sabinet Gateway under licence grant ABSTRACT This article discusses the value of basic research as applied to cochlear implants. The article is aimed at clinicians and audiologists who are working in the field of cochlear implants or who are interested in this field. The article also gives a more general introduction to modelling for researchers in the clinical environment. It provides an entry point to cochlear implant research and reviews the application of basic research to new developments in cochlear implants. It is shown what has been achieved so far and which problems still exist. The role of multidisciplinary research teams to solve these problems is discussed. Experimental research and modelling co-operate to solve problems and make new discoveries. The importance of modelling as a tool for basic research is emphasized. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) SLEUTELWOORDE: kogleere inplantings, elektriese stimulasie, modellering, multidissiplinere navorsing, basiese navorsing. SLEUTELWOORDE: kogleere inplantings, elektriese stimulasie, modellering, multidissiplinere navo navorsing. Die benadering wat in die artikel gevolg word, is om 'n beskrywing te gee van die aard van navorsing, asook die gereedskap en metodes wat navorsers gebruik en om die bydrae van basiese navorsing in neuroprostetiese rehabilitasie met spesifieke verwysing na kogleere inplan- tings in perspektief te stel. Die artikel beklemtoon spesifiek modellering as 'n belangrike gereedskapstuk in basiese navorsing. OPSOMMING Hierdie artikel bespreek die waarde van basiese navorsing soos toegepas op kogleere inplantings. Die artikel is gerig op klinici en oudioloe wat in die veld van kogleere inplantings werk, ofwat in hierdie veld belangstel. Die artikel gee ook 'n meer algemene inleiding tot modellering vir navorsers in die kliniese omgewing. Dit gee 'n wegsprihgpunt vir kogleere inplanting navorsing en gee 'n oorsig oor die toepassing van basiese navorsing in nuwe ontwikkeling in kogleere inplantings. Daar word gewys wat tot dusver bereik is en watter probleme nog bestaan. Die rol van multidissiplinere navorsingspanne by die oplossing van hierdie probleme word bespreek. Eksperimentele navorsing en modellering werk saam om probleme op te los en nuwe ontdekkings te doen. Die belangrikheid van modellering as 'n gereedskapstuk vir basiese navorsing word beklemtoon. 41 41 Tania Hanekom en Johan J. Hanekom Departement Elektriese, Elektroniese en Rekenaar-Ingenieurswese Universiteit van Pretoria Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings Tania Hanekom en Johan J. Hanekom Tania Hanekom en Johan J. Hanekom Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 200 DIE AARD VAN NAVORSING Die ideaal is dat 'n gebruiker se inplanting onsigbaar van buite is, lang lewensduur het, lang batterylewe het en klankkwaliteit gee wat naby aan normale gehoor is. Kogleere inplantings se ontwerp is gebaseer op drie onderliggende beginsels: (1) 'n senuweevesel kan geaktiveer of gestimuleer word deur elektriese stroom deur die vesel te laat vloei, (2) senuweevesels in die koglea is tonotopies gerangskik (Greenwood, 1990) en (3) frek- wensie-inligting word gekodeer in beide tydpatrone sowel as die plek van aktiwiteit in die cochlea (Evans, 1978). Basiese navorsing gee die grondslag waarop die prak- tiese oplossing van probleme gebou is, maar dit kan die uiteindelike tegnologiese toepassing met baie jare vooruitloop. Volta (1800) het byvoorbeeld reeds twee eeue terug die eerste keer met elektriese stimulasie geeksperi- menteer. Toepassings, of potensiele toepassings, gee rigting aan basiese navorsing. Die doel van basiese navorsing is eerstens om 'n fundamentele onderbou te verskaf waarop kliniese toepassings en tegnologiese ontwikkeling baseer kan word. Twee voorbeelde word gegee. Eerstens, sonder die begrip van die elektriese stimuleerbaarheid van senuweeweefsel (bv. Galvani, 1791; Hodgkin & Huxley, 1952), sou dit nie moontlik wees om die tegnologie van kogle§re inplantings te ontwikkel nie. Tweedens, die diagnostiese hulpmiddels wat in die oudiologie gebruik word, spruit voort uit die groot hoeveelheid navorsing in die psigoakoestiek wat oor die afgelope eeu gedoen is (Richards, 1976). Die tonotopiese rangskikking van die senuweevesels in die koglea verwys na die rangskikking van senuweevesels volgens toonhoogte oor die lengte van die koglea. Stimu- lasie van senuweevesels naaste aan die basis van die koglea is verantwoordelik vir persepsie van hoe toonhoogtes terwyl senuweevesels nader aan die apeks laer toonhoogtes waarneem. Deur dus stroom deur die senuweevesels te laat vloei op spesifieke plekke in die koglea, kan verskillende toonhoogtesensasies geskep word. Vokoder-tipe strategiee maak gebruik van hierdie idee (bv. die SPEAK strategie, Loizou, 1999). Daarenteen fokus strategiee soos CIS (Loizou, 1999) op die behoud van tydpatrone. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) In teenstelling met akoestiese opwekking van senuwees in 'n normale koglea, word groot getalle senuweevesels gelyktydig geaktiveer tydens elektriese stimulasie (Javel, 1990). Een rede hiervoor is dat daar ongeveer 30 000 senuwees in die koglea is (Allen, 1985) wat met slegs 16 tot 22 elektrodes geaktiveer moet word (Clark, 1993; Kessler, 1999). DIE AARD VAN NAVORSING Navorsing in neuroprostetiese rehabilitasie kan in drie kategoriee verdeel word: kliniese navorsing, tegnologiese navorsing (ingenieurswese) en basiese navorsing. Kliniese navorsing is gemik op (1) die habilitasie en rehabilitasie van gestremde persone (spesifiek gehoorgestremde persone in hierdie artikel) deur die keuse van geskikte hulpmiddels uit dit wat beskikbaar is, (2) toepassing van die hulp- middels (bv. die inplantering van prosteses), (3) navorsing omtrent die beste maniere om hierdie hulpmiddels te gebruik (insluitende verbeterde kliniese prosedures), en (4) die ontwikkeling van effektiewe nasorg'programme. Reproduced by Sabinet Gateway u Reproduced by Sabinet Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 200 Tania Hanekom & Johan J. Hanekom 42 Hierdie aspekte word hoofsaaklik bedryf deur oudioloe en klinici en val buite die bespreking van hierdie artikel. inplantings is veilig en betroubaar. Kliniese prosedures en prosesse vir voorsorg, insorg en nasorg is gevestig. Inplantings is voordelig vir die gebruiker, vir wie dit in kontak plaas met die klankomgewing. Inplantings word ook as finansieel effektief beskou. p g Tegnologiese navorsing in neuroprostetiese rehabilitasie word hoofsaaklik bedryf deur ingenieurs, maar dit behoort duidelik te wees dat dit nie in isolasie kan gebeur nie. Ingenieurs ontwikkel nuwe hulpmiddels, dikwels na aanleiding van behoeftes wat gestel word deur gestremde mense of deur medici. Behoeftes mag bestaan-lank voor die tegnologie ver genoeg ontwikkel het om die spesifieke probleem te kan aanspreek. Kogleere inplantings is een van die suksesverhale van biomediese ingenieurswese. Graham Clark het in die vorige eeu reeds besef dat die tegnologie ryp was vir 'n tegnologiese oplossing vir doofheid. Hoewel hy beskou word as een van die pioniers van hierdie tegnologie, het hy gebou op vorige navorsing (Andreef, Gersuni & Volokhov, 1934; Brummer & Turner, 1975; House & Urban, 1973; Simmons, Mongeon, Lewis & Huntington, 1964). 'n Verdere bespreking van die proses betrokke by die ontwikkeling van nuwe tegnologie val buite die bestek van hierdie artikel. Daar is egter vele onopgeloste probleme, insluitend onvoorspelbaarheid van resultate (Clark, 1996), groot interpasientvariasie in sukses (Kou, Shipp & Nedzelski, 1994), baie gebruikers se lae spraakverstaanbaarheid in 'n normale spraakomgewing (Kou, Shipp & Nedzelski, 1994; Clark, 1996), meeste gebruikers se musiekpersepsie is swak (Fujita & Ito, 1999), sommige gebruikers het steeds balansprobleme (Kou, Shipp & Nedzelski, 1994), baie gebruikers kan nie telefonies kommunikeer nie en sukkel in ruiserige omstandighede (Hirsch, 1993). DIE AARD VAN NAVORSING Verder kan die stimulasiestrategiee wat gebruik word om klanklinligting oor te dra nie die tyd- of ruimtelike patrone waarvolgens die gehoorsenuweevesels akoesties geaktiveer word perfek namaak nie (Javel, 1990; Miller, Abbas, Rubinstein, Robinson, Matsuoka & Wood- worth, 1998). Die stroomverspreiding om die elektrodes tesame met die stimulasiestrategie het waarskynlik 'n groot effek op die klanksensasie wat 'n persoon met 'n kogleere inplanting waarneem (Clark, 1996). Die uitdaging is dus om die verspreiding van die stimulasiestroom by die senuwees te beheer en om die stimulasiestrategie te optimeer in 'n poging om die natuurlike senuweeakti- veringspatrone in die koglea na te maak (Rubinstein, Wilson, Finley & Abbas, 1999). Twee aanverwante navor- singsdoelwitte wat hieruit spruit, is (1) om metodes te vind om die verspreiding van die stimulasiestroom by die senuwees te beheer (bv. Cords, Reuter, Issing," Sommer, Kuzma & Lenarz, 2000) en om (2) die proses waarop die sentrale gehoorstelsel die inligting wat tydens stimulasie oorgedra word integreer, verwerk en interpreteer verder te ontsyfer (bv. Hanekom & Kriiger, 2001; Zeng & Shannon, 1999) sodat die stimulasiestrategie daarvolgens ontwerp Basiese navorsing stel dus ten doel eerstens om 'n beter begrip te verkry van die fundamentele werking van die onderliggende biologie en fisiologie van 'n lewende stelsel en tweedens om die reaksie van die stelsel op spesifieke insette of stimuli te voorspel. Binne die konteks van neuroprosteses is die nut van basiese navorsing dus om (1) die wetenskaplike kennis omtrent die werking van die normale en elektries-gestimuleerde biologiese stelsel uit te brei (bv. Clark, Shute, Shepherd & Carter, 1997; Shan- non, 1993), (2) die funksionering van prosteses te verbeter deur nuwe kennis omtrent die werking van die biologiese stelsel toe te pas gedurende die ontwerp van nuwe generasies tegnologiese hulpmiddels (bv. Cords, Reuter, Issing, Sommer, Kuzma & Lenarz, 2000), en (3) om die effek van elektriese stimulasie te verklaar vir verskillende inplantings wat op die mark beskikbaar is bv. (Tye-Murray, lyier, Woodworth & Gantz, 1992). Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by th Hieronder word aangedui wat die navorsingsvrae omtrent kogleere inplantings is en watter gereedskap gebruik word by navorsing. Eerstens word die probleem van kogleere inplantings kortliks geskets. Reproduced by Sabinet Gateway und The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 47, 2000 Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Die ingenieur of natuurwetenskaplike skep dus 'n stelsel van wiskundige vergelykings waarmee die gedrag van die normale gehoorstelsel of van die elektries- gestimuleerde gehoorstelsel beskryf kan word. Die verge- lykings kan met analitiese metodes (bv. Rubinstein, Soma & Spelman, 1985; Siebert, 1970) of met numeriese metodes (bv. Finley, Wilson & White, 1990; Rattay & Aberham, 1993) opgelos word. Numeriese oplossings word verkry met rekenaarsimulasies. Modellering is dikwels 'n iteratiewe proses. Gegrond op die navorser se begrip van die prosessering wat uitgevoer word in die stelsel wat gemodelleer word, bepaal die navorser 'n modelstruktuur. Parameters vir die model moet dan gemeet word, of kan soms uit die literatuur verkry word. Dikwels is dit nodig om modelparameters te skat en soms is dit voldoende as die skatting net naastenby reg is. Met struktuur en parameters bekend, kan reke- naarsimulasies dan met die model uitgevoer word. Die gedrag van die verskynsel wat gemodelleer word (die uitsette van die model), word tipies beskryf in terme van meetbare hoeveelhede soos byvoorbeeld die vuurtempo op enkelsenuwees, ruimtelike aktiveringspatrone op 'n aantal senuwees, gehoordrempels en drempels van frekwensie- diskriminasie. Dit is nodig dat die uitsette van 'n model ooreenstem met meetbare hoeveelhede sodat die werking van die model met fisiese metings bevestig kan word. Modelle kan verder varieer vanaf streng biologies- gebaseerde modelle tot swartkassiemodelle. Die term swartkassiemodel word dikwels deur ingenieurs gebruik vir 'n stelsel waarvan mens die inset en die uitset kan meet, maar geen kennis het oor wat binne-in die stelsel (die "swart kassie") sit nie. Voorbeelde word hieronder gegee. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by th Streng biologiesgebaseerde modelle daarenteen inkor- poreer soveel moontlik bestaande kennis oor die biologiese anatomie en fisiologie. Sulke modelle mag byvoorbeeld die funksie van 'n spesifieke stelsel in die brein modelleer deur. 'n groot aantal senuwees te modelleer en dan hierdie senuwees saam te voeg in 'n groter struktuur (Bower, 1990). Meer spesifiek, in sulke modelle mag elke senuwee wat modelleer word beskryf word deur 'n volledige Hodgkin-Huxleymodel (Hodgkin & Huxley, 1952). Die Hodgkin-Huxleymodel is een van 'n. aantal biologies- getroue senuweemodelle en gebruik 'n hele aantal wiskundige vergelykings om die werking van 'n enkele senuweesel te beskryf. Reproduced by Sabinet Gateway under licen As die model se gedrag goed is, m.a.w. Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings kan word. Dis byvoorbeeld nog nie duidelik of tyd- of plekkodering dominant is nie (Moore & Sek, 1996). Koch, 1996). In die eenvoudigste vorm pas swartkassie- modelle bloot 'n kurwe aan die data en aanvaar geen begrip van die werking van die stelsel wat dit modelleer nie. Swartkassiemodelle kan baie beperk wees in terme van die datastelle wat voorspel kan word. DIE GEREEDSKAP WAT GEBRUIK WORD VIR BASIESE NAVORSING p Tussen streng biologiese modelle en swartkassiemodelle bestaan 'n hele kontinuum van modelle wat tot 'n mindere of meerdere mate bestaande kennis oor die biologie inkor- poreer. Sommige modelle ignoreer doelbewus bestaande kennis (dus is meer gei'dealiseerd as streng biologies- gebaseerde modelle) met die doel om randfaktore buite rekening te laat (soos byvoorbeeld variasies tussen mense) om te kan deurdring tot die kernbewerkings wat die stelsel wat ondersoek word, uitvoer. Basiese navorsing in kogleere inplantings sluit in neurofisiologiese laboratoriumeksperimente, psigo- akoestiese eksperimente met normaalhorende persone sowel as gebruikers van inplantings, en modellering van die perifere en sentrale gehoorstelsel, beide wanneer dit akoesties gestimuleer word en wanneer dit elektries gestimuleer word. Om die navorsingsdoelwitte genoem in die vorige paragraaf te kan behaal, bv. om die verspreiding van die stimulasiestroom te beheer en om die sentrale verwer- kingsprosesse in die brein te verstaan, is dit belangrik om die fisiese en biologiese beginsels met standaardmetodes te kan naspeur en te kan beskryf. Analitiese navor- singstegnieke en prosedures in die neurofisiologie en psigoakoestiek is goed gevestig in standaardprosedures oor 'n tydperk van baie dekades. Beskrywingstegnieke kom uit die domein van ingenieurs, fisici en wiskundiges. Modelle word gekarakteriseer deur die modelstruktuur en die parameters. Hierdie terme word met 'n voorbeeld verduidelik. Om 'n sekere funksie (bv. diskriminasie van twee suiwer tone) uit te voer is 'n netwerk van neurone op 'n sekere manier aan mekaar geskakel. Vir sommige stelsels in die liggaam is hierdie struktuur in minder of meer detail bekend, bv. struktuur van die piriforme kor- teks, die primere sentrum vir die verwerking van olfaktoriese inligting (Bower, 1990), en die struktuur van die sentrale ouditiewe stelsel, (Brugge, 1992; Ehret, 1997). Wanneer die struktuur van 'n model gedefinieer word, moet daar onder andere besluit word hoeveel neurone die model moet bevat, wat die aard van die sinapse (inhiberend of eksiterend) moet wees, en wat die plasing van die sinapse in die struktuur moet wees. Die modelstruktuur kan afgelei word uit die anatomie (Bower, 1990). Nadat die struktuur bekend is, mag sekere parameters steeds onbekend wees. Die eienskappe van die senuweemem- braan (bv. hoe sterk dit reageer op 'n stimulus), die spoed waarteen senuwees aksiepotensiale gelei en die dikte van die senuwees is voorbeelde van modelparameters. Bower (1990) gee 'n gedetailleerde voorbeeld van so 'n rekenaar- model vir die piriforme korteks. DIE KOGLEERE INPLANTINGSPROBLEEM Kogleere inplantings kan vanuit beide 'n kliniese oog- punt en bio-ingenieurswese oogpunt beskou word as suksesvol (National Institutes of Health, 1995). Die Reproduced by Sabinet G The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 47, 2000 43 Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 2000 MODELLERING Ingenieurs skep dikwels wiskundige modelle om prosesse voor te stel en die effek van veranderings aan 'n stelsel te voorspel. 'n Model is 'n wiskundige beskrywing vaii 'n natuurlike verskynsel - in hierdie geval dus 'n wiskundige beskrywing van die werking van die sentrale gehoorstelsel of 'n wiskundige beskrywing van die gei'n- planteerde koglea. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Modelle van die gei'nplanteerde koglea is ook geskep om die stroomverspreiding om die elektrodes te voorspel (Finley, Wilson & White, 1990; Frijns, de Snoo & Schoon- hoven, 1995; Girzon, 1987; T. Hanekom, 2001; Rattay, Leao & Felix, 2000). Hierdie modelle het gewys dat senuwees meer selektief gestimuleer kan word as die elektrodes nader aan die senuwees geplaas word. Op grond van modelleringsdata soos hierbo en metings in die labora- torium (Shepherd, Hatsushika & Clark, 1993) is nuwe elektrodes, soos naby-modiolus elektrodes (Donnelly, Cohen, Xu, Xu & Clark, 1995; Treaba, Xu, Xu & Clark, 1995), en 'n elektrodeposisioneerder (Cords, Reuter, Issing, Sommer, Kuzma & Lenarz, 2001), ontwikkel. Die doel met psigoakoestiese eksperimente is om die waarneembare effek van insette na die gehoorstelsel te kwantifiseer. Psigoakoestiese hoeveelhede soos die toonhoogte of luidheid van 'n klank is persoonafhanklik en kan nie eenduidig en direk gemeet word nie. Psigo-j akoestiese hoeveelhede word dus statisties bepaal nadat' proefpersone 'n voldoende aantal herhalings van 'n ekspe-1 riment voltooi het om 'n statisties beduidende resultaat te lewer. Deur die psigoakoestiek van akoestiese en elektriese stimulasie te vergelyk (J.J. Hanekom, 2000; Shannon, 1993; Zeng & Shannon, 1992) kan meer geleer word oor die seinverwerking wat die gehoorstelsel doen en oor hoe om te werk te gaan om beter inplantings te ontwikkel. Psigoakoestiese navorsing kan direk lei tot verbeterde algoritmes (Clark, 1996) en verbeterde pro- grammering van bestaande inplantings (Hanekom & Shannon, 1996). Reproduced by Sabinet Gateway under licence g Nog 'n belangrike gebruik van betroubare modelle is dat dit die navorser in staat stel om konsepte te toets in rekenaarsimulasies, eerder as om direk eksperimente op mense of diere te doen. Reproduced by Sabinet Gatewa Tania Hanekom & Johan J. Hanekom 44 rimentele navorsing is nader aan die verwysingsraamwerk van die klinikus of oudioloog en sal nie hier in diepte bespreek word nie. Slegs enkele navorsingsgebiede word ter illustrasie genoem. 'η Belangrike vraag wat oor elke model beantwoord moet word is: Kan,die model gemete data buite die datastel waarvoor die model geskep is, verklaar? Indien nie, moet die model verder ontwikkel word. Hoe meer datastelle 'n model kan verklaar, hoe meer vertroue kry die navorser dat die verwerking van die onderliggende stelsel verstaan word en dat die model se struktuur dus reg is. As voorbeeld, as 'n model geskep is om frekwensiediskriminasie van enkeltone te voorspel, maar dit kan ook die diskriminasie van komplekse tone voorspel, gee dit heelwat vertroue in die geldigheid van die model. Soos modelle verder ontwikkel word, groei begrip van die stelsel wat gemodelleer word. Ingenieursaspekte wat tipies tydens basiese navorsing aangespreek word sluit in bio- aanpasbaarheid, veiligheid en betroubaarheid van die materiale wat ge'inplanteer word (Brummer & Turner, 1975; Clark, Shepherd, Patrick, Black & Tong, 1983; Donaldson, Donaldson & Brindley, 1985; Hambrecht, 1985; House & Urban, 1973; Lenhart, 1992; Seldon, Dahm, Clark & Crowe, 1994; Van Noordt & Black, 1981); betroubaarheid van die stelsel (Soma, 1986); korrosie van die elektrodemateriale (Donaldson & Donaldson, 1986; Donaldson, Donaldson & Brindley, 1985; Hanekom & Hanekom, 1998; Johnson & Hench, 1977; Shepherd,/Murray, Houghton & Clark, 1985); vervaar- diging van elektrodes, gei'nplanteerde elektronika en eksterne elektronika (Clark, Shepherd, Patrick, Black & Tong, 1983; Hanekom, Hanekom & Marais, 1998; Lauridsen, Giinthersen, Bonding & Tos, 1982); en betroubaarheid van elektronika en hermetiese verseeling (Donaldson, 1988; Soma, 1990). Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) die model kan gemete data getrou namaak (dit kan absolute waardes en tendense voorspel), gee dit vertroue dat die keuse van die struktuur goed was. Soms word tendense reg voorspel, maar die groottes van die gemete data en voorspelde data stem nie ooreen nie. Dit kan wees omdat die struktuur van die model reg is, maar die parameters foutief geskat of gemeet is. Aan die ander kant kan dit gebeur dat die model hoegenaamd glad nie die gemete data kan voorspel nie, en dan is die eerste vermoede dat die modelstruktuur verkeerd is. Swartkassiemodelle beskryf bloot inset-uitsetdata deur 'n wiskundige vergelyking sonder die inagneming van die biologie. Sommige senuweemodelle modelleer die senuwee bloot as 'n generator van senuweepulse (bv. Gabbiani & Reproduced by Sabinet Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 2000 Tania Hanekom & Johan J. Hanekom WAARVOOR WORD MODELLE GEBRUIK Modelle van die gehoorstelsel kan nie die effek van stimulasie of die gedrag van die gehoorstelsel perfek voorspel nie, omdat hulle 'n vereenvoudiging van die werklikheid voorstel. Dit is byvoorbeeld onmoontlik om al die interpersoonvariasies in die aantal residuele senuwees in die kogleas van dowe persone in ag te neem. Wat is die nut van modelle dan? 'n Volmaakte voorstelling van die werklikheid is nie noodwendig noodsaaklik, of beskikbaar, om die funksionering van 'n stelsel te beskryf nie. Kogleere inplantings is 'n goeie voorbeeld hiervan, omdat verbete- rings aan die inplantings reeds suksesvol aangebring is op grond van onder andere modelleringstudies, ten spyte daarvan dat die funksionering van die gehoorstelsel nie volledig verstaan word nie (Clark, 1996). As 'n model dus die belangrikste eienskappe van 'n stelsel so korrek kan voorspel dat die inligting bruikbaar is, is die model nuttig. Heelwat modelle is byvoorbeeld geskep om psigoakoestiese data te voorspel vanuit neurofisiologiese data. Sulke modelle het onlangs gewys dat ruis 'n positiewe rol speel in gehoor (Bruce, White, Irlicht, O'Leary & Clark, 1999; Zeng, Fu & Morse, 2000). Op grond hiervan is nuwe algo- ritmes voorgestel wat meer ruis sal bewerkstellig in vuur- patrone as gevolg van elektriese stimulasie (Bruce, Irlicht, White, O'Leary, Dynes, Javel & Clark, 1999; Bruce, White, Irlicht, O'Leary & Clark, 1999; Rubinstein, Wilson, Finley & Abbas, 1999; White, Rubinstein & Kay, 2000). Neurofisiologiese eksperimente is gerig op die bepaling van die biologiese stelsel se eienskappe en werking waarbinne die prostese moet funksioneer. In kogleere prosteses is kennis oor die werking van senuweevesels en die seinverwerking deur die senuweevesels en sentrale gehoorstelsel van primere belang. Fisioloe het meet- tegnieke ontwikkel en metings gedoen op senuwees om die meganisme waarvolgens senuwees geaktiveer word na te speur (Frankenhaeuser, 1956; Hodgkin & Huxley, 1952; Schwarz & Eikhof, 1987), om eienskappe van senuwees te meet (Verveen, 1962), om senuwees se reaksie op elektriese stimulasie te meet (Miller, Abbas, Rubinstein, Robinson, Matsuoka & Woodworth, 1998; Rattay, 1999; Rubinstein, Wilson, Finley & Abbas, 1999; Shepherd, Hatsushika & Clark, 1993; Stypulkowski & van den Honert, 1984; van den Honert & Stypulkowski, 1984; van den Honert & Stypulkowski, 1987a; van den Honert & Stypulkowski, 1987b) en om skade aan senuwees as gevolg van elektriese stimulasie te bepaal (Huang & Shepherd, 1999; McCreery, Agnew, Yuen & Bullara, 1992; Shepherd, Matsushima, Martin & Clark, 1994; Tykocinski, Shepherd & Clark', 1997). WAARVOOR WORD MODELLE GEBRUIK I Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) er licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) GEVOLGTREKKING Om die kogleere inplanting-navorsingsveld volledig aan te spreek is dit noodsaaklik dat basiese navorsing in parallel met kliniese navorsing gedoen moet word. Kliniese navorsing konsentreer op die habilitering en rehabilitering van die dowe persoon, terwyl basiese navorsing gemik is op uitbreiding van die kennis en begrip van die werking van die normale en elektries-gestimuleerde gehoorstelsel sowel as die ontwikkeling en verbetering van die kogleere inplantingtegnologie. NAVORSING MOET MULTIDISSIPLINER WEES Eksperimentele navorsing sluit 'n wye veld in en is gerig op die fisiese kwantifisering van parameters waarvoor daar ontwerp moet word in neuroprostetiese toestelle. Ekspe- Reproduced by Sabine Die bespreking hierbo wys dat multidissiplinere navor- The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 47, 2000 Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings 45 singspanne nodig is om probleme effektief aan te spreek en nuwe tegnologie te ontwikkel. Natuurwetenskaplikes soos ingenieurs, fisioloe, fisici, wiskundiges en dier- kundiges beskik oor die eksperimentele en analitiese gereedskap wat nodig is om die suiwer wetenskaplike en tegnologiese aspekte ter sprake by basiese navorsing op die gebied van kogleere inplantings aan te spreek. Elke lid van 'n navorsingspan kan nie 'n kundige wees op elke tersaaklike gebied nie. Ingenieurs het 'n goeie teoretiese en tegnologiese onderbou en kan fokus op modellering, die ontwikkeling van meetgereedskap en tegnologie. Fisioloe kan weer fisiologiese parameters meet op selle of diere in die laboratorium. Kliniese en basiese navorsing het ver- skillende (maar aanverwante) doelwitte. In 'n multi- dissiplinere span word beide tipes navorsing gedoen, en al die lede van die span kan betrokke wees by alle navorsingsprojekte, maar tipies word kliniese en basiese navorsing afsonderlik bestuur deur 'n klinikus en 'n natuurwetenskaplike onderskeidelik. waarmee elektries gestimuleer word op die verskillende kanale (Carlyon, Geurts & Wouters, 2000)? Waar presies word die elektriese gestimuleerde seine gegenereer (Javel & Shepherd, 2000)? Wat is die invloed van die stimula- siegolfvorm se parameters op die klank wat waargeneem word (Chatterjee, Fu & Shannon, 2000)? Hierdie is maar 'n klein uittreksel uit vrae, waarvan die antwoorde kan lei tot verbeterings in kogleere inplantings. BRONNELYS Allen, J. B. (1985). Cochlear modeling. IEEE Acoustics, Speech and Signal Processing Magazine, January, 3-29. In 'n verdere lyn van navorsing is aangetoon dat die elektries-gestimuleerde gehoorstelsel net so goed of beter vaar as die normale ι gehoorstelsel met take wat tydre- solusie meet (Shannon, 1983; Shannon, 1989; van Wierin- gen & Wouters, 1999). Hierdie lyn van navorsing het gelei tot strategiee wat daarop gemik is om die tydpatrone in spraak so getrou as moontlik in stimulasiegolfvorms na te maak, bv. die CIS strategie (Loizou, 1999). g g g y Andreef, A. M., Gersuni, G. V. & Volokhov, A. A. (1934). Electrical stimulation of the hearing organ. Journal of Physiology USSR, 17, 546-559. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publish Bower, J. M. (1990). Reverse engineering of the nervous system: an anatomical, physiological, and computer-based approach. An introduction to neural and electronic networks. Academic Press. Bruce, I. C., Irlicht, L. S., White, M. W., O'Leary, S. J., Dynes, S., Javel, E. & Clark, G. M. (1999). A stochastic model of the electrically stimulated auditory nerve: Single-pulse response. IEEE Transactions on Biomedical Engineering, 46(6), 617-629. WAT IS REEDS BEREIK MET BASIESE NAVORSING? Basiese navorsing behoort modelgebaseerd te wees. Wiskundige modelle vorm 'n belangrike deel van die meetgereedskap van die navorser. Buiten hul waarde om bestaande kennis op te som, dra modelle by tot begrip van die werking van die stelsel (bv. die gehoorstelsel). Modelle help ook om gapings in die bestaande kennis bloot te le, hetsy dit in onbekende parameterwaardes of in begrip van die werking van die stelsel le. Enkele voorbeelde word hier gegee van die impak van basiese navorsing op die ontwikkeling van kogleere inplantings. Dit is in psigoakoestiese eksperimente bepaal dat die frekwensie waarteen gestimuleer word op 'n enkele elektrode net gediskrimineer kan word tot omtrent 300 Hz, maar dat deur die plek van stimulasie te verskuif, 'n baie groter perseptuele verandering in frekwensie verkry kan word as 300 Hz (Dorman, Smith, Smith & Parkin, 1994; Shannon, 1983). Ander navorsing het gewys dat die elektrodes gerangskik kan word in tonotopiese volgorde (Dorman, Smith, Dunnavant, Parkin & Dankowski, 1990; Nelson, Van Tasell, Schroder, Soli & Levine, 1995). Daarom is besluit om frekwensie te kodeer as plek van stimulasie in al die bestaande multikanaalinplantings (Clark, 1996; Kessler, 1999). Basiese navorsing het reeds gelei tot kliniese toepas- sings waaronder die kogleere inplanting een van die uitstaande suksesse is. 'n Verskeidenheid van moeilike navorsingsprobleme is egter onopgelos en sal georkes- treerde pogings van multidissiplinere navorsingspanne benodig om die volgende kwantumsprong in inplanting- tegnologie te maak. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) er licence granted by the Publisher (dated 2012) Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 200 Tania Hanekom & Johan J. Hanekom eproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2 House, W. F. & Urban, J. (1973). Long term results of electrode implantation and electronic stimulation of the cochlea in man. Annals of Oto-Rhino-Laryngology, 82(4), 504-516. Evans, E. F. (1978). Place and time coding of frequency in the peripheral auditory system: some physiological pros and cons. Audiology, 17, 369-420. f y g gy Huang, C. Q. & Shepherd, R. K. (1999). Reduction in excitability of the auditory nerve following electrical stimulation at high stimulus rates. IV. Effects of stimulus intensity. Hearing Research, 132, 60-68. Finley, C. C., Wilson, B. S. & White, M. W. (1990). Models of neural responsiveness to electrical stimulation. In Miller, J. M. and F.A.Spelman, Cochlear Implants. Models of the electrically stimulated ear New York: Springer-Verlag. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publish Javel, E. (1990). Acoustic and electrical encoding of temporal information. In Miller, J. M. and F.A.Spelman, Cochlear implants: models of the electrically stimulated ear New York: Springer- Verlag. Fishman, P. M., Shannon, R. V. & Slattery, W. H. (1997). Speech recognition as a function of the number of electrodes used in the SPEAK cochlear implant speech processor. Journal of Speech and Hearing Research, 40, 1201-1215. Javel, E. & Shepherd, R. K. (2000). Electrical stimulation of the auditory nerve. III. Response initiation sites and temporal fine structure. Hearing Research, 140, 45-76. Frankenhaeuser, B. (1956). A method for recording resting and action potentials in the isolated myelinated nerve fibre of the frog. Journal of Physiology, 135, 550-559. Johnson, P. F. & Hench, L. L. (1977). An in vitro analysis of metal electrodes for use in the neural environment. Brain, Behav.Evol., 14, 23-45. g f y gy Frijns, J. Η. M., de Snoo, S. L. & Schoonhoven, R. (1995). Potential distributions and neural excitation patterns in a rotationally symmetric model of the electrically stimulated cochlea. In Frijns, J. Η. M., Cochlear Implants. A Modelling Approach Den Haag: CIP-Data Koninklijke Bibliotheek. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Kessler, D. K. (1999). The Clarion multi-strategy cochlear implant.' Annals of Otology, Rhinology and Laryngology, 108, 8-16. f gy gy y g gy Kou, B. S., Shipp, D. B. & Nedzelski, J. M. (1994). Subject benefits reported by adult Nucleus 22-channel cochlear implant users. Journal of Otolaryngology (Canada), 23(1), 8-14. . Fu Q.-J. , Chatterjee, M., Hanekom, J. J. , Shannon, R. V., Zeng, F.-G. Tania Hanekom & Johan J. Hanekom 46 Laryngology, 108, 634-640. channel cochlear implant. Australian Journal of Otolaryn- gology, 1(4), 310-316. Gabbiani, F. & Koch, C. (1996). Coding of time-varying signals in spike trains of integrate- and-fire neurons with random threshold. Neural Computation, 8, 44-66. g gy, ( ), Clark, G. M. (1996). Electrical stimulation of the auditory nerve: the coding of frequency, the perception of pitch and the development of cochlear implant speech processing strategies for profoundly deaf people. Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology, 23, 766-776. p Galvani, L. (1791). De viribus electricitatis in motu muscalari, commentarius. De Bononiensi Scientiarum Et Artium Institute Atque Academia, 7, 363-418. Pharmacology and Physiology, 23, 766 776. Clark, G. M., Shepherd, R. K., Patrick, J. F., Black, R. C. & Ibng, Y. C. (1983). Design and fabrication of the banded electrode array. Annals of the New York Academy of Sciences, 405, 191- 201. Girzon, G. (1987). Investigation of current flow in the inner ear daring electrical stimulation of intracochlear electrodes. MS Thesis in EE&CS, MIT, Cambridge, Massachusetts. Girzon, G. (1987). Investigation of current flow in the inner ear daring electrical stimulation of intracochlear electrodes. MS Thesis in EE&CS, MIT, Cambridge, Massachusetts. Greenwood, D. D. (1990). A cochlear frequency-position function for several species - 29 years later. Journal of the Acoustical Society of America, 87(6), 2592-2605. 201. Clark, G. M., Shute, S. Α., Shepherd, R. K. & Carter, T. D. (1995). Cochlear implantation: Osteogenesis, electrode-tissue impedance, and residual hearing. Annals of Otology, Rhinology and Laryngology Supplement (United States), 166, 40-42. Hambrecht, F. T. (1985). Principles for building biocompatible devices: Safety considerations. In Schindler, R. A. and M.M.Merzenich, Cochlear Implants New York: Raven Press. y , M.M.Merzenich, Cochlear Implants New York: Raven Press. y g gy pp ( ), , Cords, S. M., Reuter, G., Issing, P. R., Sommer, Α., Kuzma, J. & Lenarz, T. (2000). A silastic positioner for a modiolus-hugging position of intracochlear electrodes: Electrophysiologic effects. American Journal of Otology, 21, 212-217. Hanekom, J. J. (2000). What do cochlear implants teach us about the encoding of frequency in the auditory system? South African Journal of communication Disorders, 47. f gy, , Donaldson, N. d. N. & Donaldson, P. Ε. K. (1986). When are actively balanced ('Lilly') stimulating pulses necessary in a neurological prosthesis? II pH changes; Noxious products; Electrode corrosion; Discussion. Medical and Biological Engineering and Computing, 24, 50-56. Hanekom, J. J. & Kriiger, J. J. (2001). WAT IS HUIDIGE NAVORSINGSVRAE? Bruce, I. C., White, M. W., Irlicht, L. S., O'Leary, S. J. & Clark, G. M. (1999). Effects of stochastic neural activity in a model predictive intensity perception with cochlear implants: Low- rate stimulation. IEEE Transactions on Biomedical Engi- neering, 46, 1393-1404. ι Daar is 'n te groot aantal navorsingsvrae wat tans aan- gespreek word om almal hier te noem. Enkele belangrike vrae word genoem. Kan stroomverspreiding rondom elektrodekontakte beperk word deur beter elektrode-ont- werpe (Cords, Reuter, Issing, Sommer, Kuzma & Lenarz, 2000)? Hoeveel interaksie is daar tussen neurale kanale wat met verskillende elektrodes gestimuleer word (Fu, 1997; Hanekom & Shannon, 1998)? Is kanaalinteraksie belangrik vir spraakverstaanbaarheid (Fu & Shannon, 1999a; Fu & Shannon, 1999b)? Is dit plekkodering of tydkodering, of 'n kombinasie van beide die meganismes waarmee die gehoorstelsel frekwensie kodeer (J.J. Hanekom, 2000; Moller, 1999)? Hoeveel elektrodes is nodig vir effektiewe oordraging van inligting aan die elektries- gestimuleerde gehoorstelsel (Fishman, Shannon & Slattery, 1997)? Hoe belangrik is die relatiewe tydverskille Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Brugge, J. F. (1992). An overview of central auditory processing. In Popper, A. N. and R.R.Fay, The mammalian auditory pathway: neurophysiology New York: Springer-Verlag. Brummer, S. B. & Turner, M. J. (1975). Electrical stimulation of the nervous system: The principle of safe charge injection with noble metal electrodes. Bioelectrochemistry and Bioenergetics, 2, 13-25. Carlyon, R. P., Geurts, L. & Wouters, J. (2000). Detection of small across-channel timing differences by cochlear implantees. Hearing Research, 141, 140-154. g Chatterjee, M., Fu, Q.-J. & Shannon, R. V. (2000). Effects of phase duration and electrode separation on loudness growth in cochlear implant listeners. Journal of the Acoustical Society of America, 107(3), 1637-1644. Reproduced by Sabinet f ( ), Clark, G. M. (1993). The development of the Nucleus multiple- Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 200 The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 47, 2000 Tania Hanekom & Johan J. Hanekom A model of frequency discrimination with optimal processing of auditory nerve spike intervals. Hearing Research, 151(1-2), 188-204. Hanekom, J. J. & Shannon, R. V. (1996). Place pitch discrimi- nation and speech recognition in cochlear implant users. The South African Journal of Communication Disorders, 43, 27- 40. g g p g Donaldson, P. Ε. K. (1988). Technical note: Testing hermetic seals of microelectronic packages. Journal of Medical Engineering and Technology, 12(1), 26-27. Hanekom, J. J. & Shannon, R. V. (1998). Gap detection as a measure of electrode interaction in cochlear implants. Journal of the Acoustical Society of America, 104(4), 2372-2384. Donaldson, Ρ Ε. K., Donaldson, N. d. N. & Brindley, G. S. (1985). Life of Pt and Pt-Ir stimulating electrodes in neurological prostheses. Medical and Biological Engineering and Computing, 23, 84-86. f y f Hanekom, T. (2001). Three-dimensional spiraling finite element model of the electrically stimulated cochlea. Ear and Hearing, in druk. p g Donnelly, M. J., Cohen, L. T., Xu, J., Xu, S. A. & Clark, G. M. (1995). Investigations on a curved intracochlear array. Annals of Otology, Rhinology and Laryngology Supplement (United States), 166, 409-412. Hanekom, T. & Hanekom, J. J. (1998). On the design of implantable electrodes for electrical nerve stimulation. South African Journal of Science, 94, 307-310. ) Dorman, M. F., Smith, L., Dunnavant, G., Parkin, J. & Dankowski, K. (1990). Pitch scaling and speech understanding by patients who use the Ineraid cochlear implant. Ear and Hearing, 11(4), 310-315. Hanekom. T., Hanekom, J. J. & Marais, P. (1998). Actively deposited ceramic layers as insulation on thin implantable electrode conductors. South African Journal of Science, 94, 310-311. Dorman, M. F., Smith, M., Smith, L. & Parkin, J. L. (1994). The pitch of electrically presented sinusoids. Journal of the Acoustical Society of America, 95(3), 1677-1679. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Hirsch, H. G. (1993). Intelligibility improvements of noisy speech for people with cochlear implants. Speech Communication, 12, 261-266. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Ehret, G. (1997). The auditory midbrain, a "shunting yard" of acoustical information processing. In Ehret, G. and R.Romand, The central auditory system New York: Oxford University Press. Hodgkin, A. L. & Huxley, A. F. (1952). A quantitative description of membrane current and its application to conduction and excitation in nerve. Journal of Physiology, 117, 500-544. Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings y g gy pp ( ), , Tye-Murray, N., Tyler, R. S., Woodworth, G. G. & Gantz, B. J. (1992). Performance over time with Nucleus or Ineraid cochlear implant. Ear and Hearing, 13(3), 200-209. g g, ( ), Rattay, F., Leao, R. N. & Felix, H. (2000). A model of the electrically excited human cochlear neuron. II. Influence of the 3- dimensional cochlear structure on neural excitability. Hearing Research. Tykocinski, M., Shepherd, R. K. & Clark, G. M. (1997). Reduction in excitability of the auditory nerve following electrical stimulation at high stimulus rates. II. Comparison of fixed amplitude with amplitude modulated stimuli. Hearing Research, 112, 147-157. Richards, A. M. (1976). Basic experimentation in psychoacoustics. Baltimore: University Park Press. y Rubinstein, J. T., Soma, M. & Spelman, F. A. (1985). Mixed boundary value problems in the implanted cochlea: An analytical model of a cylindrical banded electrode array. IEEE Seventh Annual Conference of the Engineering in Medicine and Biology Society, 1120-1123. Van den Honert, C. & Stypulkowski, P. H. (1984). Physiological properties of the electrically stimulated auditory nerve. II. Single fiber recordings. Hearing Research, 14, 225-243. g g g Van den Honert, C. & Stypulkowski, P. H. (1987a). Single fiber mapping of spatial excitation patterns in the electrically stimulated auditory nerve. Hearing Research, 29, 195-206. gy y Rubinstein, J. T„ Wilson, B. S., Finley, C. C. & Abbas, P. J. (1999). Pseudospontaneous activity: stochastic independence of auditory nerve fibers with electrical stimulation. Hearing Research, 127, 108-118. y g Van den Honert, C. & Stypulkowski, P. H. (1987b). Temporal response patterns of single auditory nerve fibers eliceted by periodic electrical stimuli. Hearing Research, 29, 207-222. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Schwarz, J. R. & Eikhof, G. (1987). Na currents and action potentials in rat myelinated nerve fibres at 20 and 30 degrees C. Pfliigers Archiv, 409, 569-577. p g , Van Noordt, R. & Black, Μ. M. (1981). Silicone rubbers for medical applications. In Williams, D. F., Biocompatibility of Clinical Implant Materials: Vol II Florida: CRC Press Inc. f g Seldon, H. L., Dahm, M. C„ Clark, G. M. & Crowe, S. (1994). Silastic with polyacrylic acid filler: Swelling properties, biocompatibility and potential use in cochlear implants. Biomaterials, 15, 1161-1169. Van Wieringen, A. & Wouters, J. (1999). Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings 47 Computing, 30, 109-114. stimulation of the auditory nerve: II. Deafened kittens. Hearing Research, 81(1-2), 150-166. p g, , Miller, C. Α., Abbas, P. J., Rubinstein, J. T., Robinson, Β. K., Matsuoka, A. J. & Woodworth, G. G. (1998). Electrically evoked compound action potentials of guinea pig and cat: responses to monopolar, monophasic stimulation. Hearing Research, 119, 142-154. Shepherd, R. K., Murray, Μ. T„ Houghton, Μ. E. & Clark, G. M. (1985). Scanning electon microscopy of chronically stimulated platinum intracochlear electrodes. Biomaterials, 6, 237-242. p , , Siebert, W. M. (1970). Frequency discrimination in the auditory /^T58(5ar723P7e30OdiCity m e c h a n i s m s ? Proceedings Moller, A. R. (1999). Review of the roles of temporal and place coding of frequency in speech discrimination. Acta Otolaryn- gology (Stockholm), 119, 424-430. Simmons F Β Mongeon, C. S„ Lewis, W. R. & Huntington, D. A. (1964). Electrical stimulation of acoustical nerve and inferior colliculus: results in man. Archives of Otolaryngology, 79, 559-567. g gy ( ) Moore, B. C. J. & Sek, A. (1996). Detection of frequency modulation at low modulation rates: evidence for a mechanism based on phase locking. Journal of the Acoustical Society of America, 100(4), 2320-2331. Soma, M. (1986). Reliability of implantable electronic devices. Two case studies. IEEE Transactions on Reliability R-35 483- 487. ( ), National Institutes of Health (1995). Cochlear implants in adults and children. NIH Consensus Statement, May 15-17,13(2), 1- 30. Soma, M. (1990). A package design technique for size reduction of implantable bioelectronic systems. IEEE Transactions on Biomedical Engineering, 37, 482-488. Nelson, D. Α., Van Tasell, D. J., Schroder, A. C., Soli, S. & Levine, S. (1995). Electrode ranking of "place pitch" and speech recognition in electrical hearing. Journal of the Acoustical Society of America, 98(4), 1987-1999. g g Stypulkowski, P. H. & van den Honert, C. (1984). Physiological properties of the electrically stimulated auditory nerve. I. Compound action potential. Hearing Research, 14, 205-223. y f , ( ), Rattay, F. (1999). The basic mechanism for the electrical stimulation of the nervous system. Neuroscience, 89, 335-346. p p g Treaba, C. G., Xu, J., Xu, S. A. & Clark, G. M. (1995). Precurved electrode array and insertion tool. Annals of Otology, Rhinology and Laryngology Supplement (United States), 166, 438-441. Rattay, F. & Aberham, M. (1993). Modeling axon membranes for functional electrical stimulation. IEEE Transactions on Biomedical Engineering, 40(12), 1201-1209. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 47, 200 Tania Hanekom & Johan J. Hanekom (1997). Comparison of electrode interaction measures in multichannel cochlear implants. Poster presentation at 1997 Lauridsen, O., Gunthersen, C., Bonding, P. & Tos, M. (1982). Experiments with a thinfilm multichannel electrode for cochlear implantation. Acta Otolaryngologica, 95, 219-226. Conference on Implantable Auditory Prostheses, Asilomar, CA, August 16-20. Reproduced by Sabinet Gateway un Fu, Q.-J. & Shannon, R. V. (1999a). Effects of electrode configuration and frequency allocation on vowel recognition with the Nucleus-22 cochlear implant. Ear and Hearing, 20(4), 332-344. Lenhart, E. (1992). Biocompatibility of cochlear implants. Eur. Arch. Otorhinolaryngol. Suppl. (Germany), 13(2), 223-233. Loizou, P. C. (1999). Signal-processing techniques for cochlear implants. IEEE Engineering in Medicine and Biology, 18(3), 34-46. Fu, Q.-J. & Shannon, R. V. (1999b). Effects of electrode location and spacing on phoneme recognition with the Nucleus-22 cochlear implant. Ear and Hearing, 20(4), 321-331. McCreery, D. B., Agnew, W. F., Yuen, T. G. H. & Bullara, L. A. (1992). Damage in Peripheral Nerve from Continuous Electrical Stimulation: Comparison of Two Stimulus Waveforms. Medical and Biological Engineering and Fujita, S. & Ito, J. (1999). Ability of nucleus cochlear implantees to recognize music. Annals of Otology, Rhinology and The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 47, 2000 Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings Quality Locums are the largest independent Medical, Care and Education Agency in the UK and we have branches in South Africa and Australia. We need Medical Staff of all specialities, Social Workers and Teachers urgently to fill full and part time positions throughout Great Britain and Ireland. We are experts at helping you to take advantage of the^>pportunities in the UK. Why not call one of our managers today for an informal discussion. Sonja Lewis - Quality Locums Cape Town re.: 0 2 1 4 6 2 5 3 5 7 Fax: 021 4625390 Email: [email protected] Matt Wagner - Quality Locums Durban Tel: 0 3 1 4 6 9 2 0 9 8 Email [email protected] Th S h Af i J l f C i i Di d V l 47 2000 Time to think of a Think about working in the UK S p e e c h a n d L a n g u a g e T h e r a p i s t s a n d Audiologists Quality Locums are looking for quality personnel in all grades and specialities for work in the UK. Eligibility for a visa or work permit would be an advantage, but even if you are not eligible we would still like to hear from you as we may be able to help. Quality Locums are the largest independent Medical, Care and Education Agency in the UK and we have branches in South Africa and Australia. We need Medical Staff of all specialities, Social Workers and Teachers urgently to fill full and part time positions throughout Great Britain and Ireland. We are experts at helping you to take advantage of the^>pportunities in the UK. Why not call one of our managers today for an informal discussion. Sonja Lewis - Quality Locums Cape Town re.: 0 2 1 4 6 2 5 3 5 7 Fax: 021 4625390 Email: [email protected] Matt Wagner - Quality Locums Durban Tel: 0 3 1 4 6 9 2 0 9 8 Email [email protected] Die Bydrae van Basiese Navorsing in Kliniese Toepassings met Verwysing na Kogleere Inplantings Gap detection in single- and multiple-channel stimuli by LAURA cochlear implantees. Journal of the Acoustical Society of America, 106(4), 1925- 1939. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated Shannon, R. V. (1983). Multichannel electrical stimulation of the auditory nerve in man. I. Basic psychophysics. Hearing Research, 11, 157-189. Verveen, A. A. (1962). Axon diameter and fluctuation in excitability. Acta Morphol.Neerl.Scand., 5, 79-85. y Volta, A. (1800). Letter to Sir Joseph Banks, March 20,1800. On electricity excited by the mere contact of conducting substances of different kinds. Philisophical Transactions of the Royal Society, 90, 403-431. Shannon, R. V. (1989). Detection of gaps in sinusoids and pulse / trains by patients with cochlear implants. Journal of the Acoustical Society of America, 85(6), 2587-2592. y f ( ) Shannon, R. V. (1993). Quantitative comparison of electrically and acoustically evoked auditory perception: implications for the location of perceptual mechanisms. Progress in Brain Research, 97, 261-269. White, J. Α., Rubinstein, J. T. & Kay, A. R. (2000). Channel noise in neurons. Trends in Neurosciences, 23, 131-137. , , Zeng, F.-G., Fu, Q.-J. & Morse, R. P. (2000). Human hearing enhanced by noise. Brain Research, 869, 251-255. Shepherd, R. K., Hatsushika, S.-I. & Clark, G. M. (1993). Electrical stimulation of the auditory nerve. The effect of electrode position on neural excitation. Hearing Research, 66, 108- 120. y , Zeng, F.-G. & Shannon, R. V. (1992). Loudness balance between electric and acoustic stimulation. Hearing Research, 60, 231- 235. Reproduced by Sabinet Gateway under licence grant Zeng, F.-G. & Shannon, R. V. (1999). Psychophysical laws revealed by electric hearing. NeuroReport, 10, 1931-1935. Shepherd, R. K., Matsushima, J., Martin, R. L. & Clark, G. M. (1994). Cochlear pathology following chronic electrical Reproduced by Sabinet Gatew Time to think of a Think about working in the UK S p e e c h a n d L a n g u a g e T h e r a p i s t s a n d Audiologists Quality Locums are looking for quality personnel in all grades and specialities for work in the UK. Eligibility for a visa or work permit would be an advantage, but even if you are not eligible we would still like to hear from you as we may be able to help. Think about working in the UK S p e e c h a n d L a n g u a g e T h e r a p i s t s a n d Audiologists Quality Locums are looking for quality personnel in all grades and specialities for work in the UK. Eligibility for a visa or work permit would be an advantage, but even if you are not eligible we would still like to hear from you as we may be able to help. Quality Locums are the largest independent Medical, Care and Education Agency in the UK and we have branches in South Africa and Australia. We need Medical Staff of all specialities, Social Workers and Teachers urgently to fill full and part time positions throughout Great Britain and Ireland. We are experts at helping you to take advantage of the^>pportunities in the UK. Why not call one of our managers today for an informal discussion. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Sonja Lewis - Quality Locums Cape Town re.: 0 2 1 4 6 2 5 3 5 7 Fax: 021 4625390 Email: [email protected] Matt Wagner - Quality Locums Durban Tel: 0 3 1 4 6 9 2 0 9 8 Email [email protected] Reproduced by Sabinet Gateway u Reproduced by Sabinet G The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 47, 2000

https://sajcd.org.za/index.php/sajcd/article/download/220/319

Afrikaans

Die Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes Idillette Qosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uys Departement Kommunikasiepatolog Universiteit van Pretoria OPSOMMING Die ondersoek het dit ten doel gehad om die verband tussen gesproke taal, geskrewe taal en fonologiese prosessering te bepaal. Die empiriese opname is deur middel van 'n beskikbaarheidseleksie op nege Afrikaanssprekende taalleergestremde leerlinge in graad-twee uitgevoer. Ooreenkomstig voorafbepaalde doelstellings is gesproke taalparameters, geskrewe taalparameters en fonologiese prosesseringsparameters geidentifiseer. Die proefpersone se peil van funksionering op die onderskeie parameters, sowel as die verwantskap tussen die parameters is kwalitatief en kwantitatief ontleed en beskryf. Die resultate van hierdie empiriese opname toon dat betekenisvolle korrelasies tussen gesproke taal, geskrewe taal en fonologiese prosesseringsvaardighede by die betrokke taalleergestremde proefpersone voorgekom het. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42 53 53 ABSTRACT The aim of this study was to explore the interrelationship between spoken language, written language and phonological processing. The empirical study was administered on nine Afrikaans-speaking, language-impaired children in grade two by means of accidental sampling. Conformable to predetermined objectives, spoken language parameters, written language parameters, and phonological processing parameters were identified. The subjects' level of functioning with regard to each parameter, and the interrelationship between these parameters were qualitatively and quantitatively analysed and described. The results of this study indicated significant correlations between spoken language, written language and phonological processing abilities of the selected language impaired subjects. p p p q y q y y The results of this study indicated significant correlations between spoken language, written language and p processing abilities of the selected language impaired subjects. SLEUTELWOORDE: taalleergestremdheid, gesproke taal· geskrewe taal, fonologiese prosessering. taalprobleme. taalprobleme. 4 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uys 54 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uys gevolg is. Dit blyk dat die taalvaardigheidsvlakke van die taalleergestremde kinders betekenisvolle verbetering getoon het, en dat navorsing op hierdie spesifieke populasie soveel te meer sinvol blyk te wees wanneer daar na hul vorderingsmoontlikhede gekyk word. In die lig van resente navorsingsbevindinge word die spraak-taalterapeut gekonfronteer met vraagstukke soos wat die spesifieke aard van die verband tussen gesproke en geskrewe taalprobleme werklik is (Stackhouse, 1990). Dit is vir verantwoordbare beroepsoptrede noodsaaklik dat die spraak-taalterapeut kennis moet dra van hierdie vraagstukke. Vanwee die.noue verwantskap tussen gesproke taalfunksionering en geskrewe taalfunksionering kan gesproke taal en geskrewe taal nie as sodanig in isolasie benader word nie. gevolg is. Dit blyk dat die taalvaardigheidsvlakke van die taalleergestremde kinders betekenisvolle verbetering getoon het, en dat navorsing op hierdie spesifieke populasie soveel te meer sinvol blyk te wees wanneer daar na hul vorderingsmoontlikhede gekyk word. Beroepsfunksies van die spraak-taalterapeut impliseer die hantering van kommunikasie- afwykings (Uys, 1993), Kommunikasie-afwykings sluit onder andere taalprobleme in wat presenteer op beide gesproke taalvlak en geskrewe taalvlak. Wanneer fonologiese prosesseringsvaardighede as voorvereiste vir effektiewe funksionering op geskrewe taalvlak en gesproke taalvlak beskou word (Stackhouse, 1990), word fonologiese prosessering onomwonde deel van kommunikasie-afwykings wat onder andere deur die spraak-taalterapeut hanteer word. In die verlede is die rol van die spraak-taalterapeut afgebaken en beperk tot evaluering, diagnose en inter- vensie van gesproke taalprobleme. Hierdie fragmentariese beskouing het tot gevolg gehad dat daar tans 'n leemte in kennis oor die spesifieke verwantskap tussen gesproke en geskrewe taal bestaan. Bo en behalwe dat gesproke taal en geskrewe taal as interafhanklike vaardighede beskou word, word daar tans gespekuleer oor die invloed van fonologiese prosessering op beide hierdie vaardighede. Alhoewel die spraak-taalterapeut as lid van die trans- professionele span betrokke is by evaluering, diagnose en intervensie van leergestremde leerlinge, word die spraak- taalterapieberoep as sodanig met kommunikasie- afwykings (wat kommunikasie-afwykings van leerge- stremdes insluit) geassosieer. Daar word in resente publikasies (Stackhouse, 1990; Kamhi & Catts, 1991) gehipotetiseer dat gesproke en geskrewe taalprobleme moontlik die manifestasie van dieselfde onderliggende fonologiese prosesseringsprobleem is. Stackhouse (1990) beskryf pertinent die moontlikheid van spraak-, lees- en spelprobleme as verskillende manifestasies van dieselfde onderliggende fonologiese prosesseringsprobleem. DOEL Die behoefte om meer inligting oor die spesifieke aard van die verwantskap tussen gesproke en geskrewe taal te verkry, asook of 'n onderliggende faktor, naamlik fonologiese prosesseringsprobleme 'n oorsaak van beide gesproke taalprobleme en geskrewe taalprobleme is, is in die literatuur geidentifiseer (Van Kleeck, 1990 en 1992; Kamhi & Catts, 1991). Dit blyk egter sinvol te wees om resente vraagstukke rakende gesproke en geskrewe taalprobleme binne die leergestremde populasie te ondersoek, aangesien leergestremde kinders 'n hoe-risiko- populasie is om met beide gesproke en geskrewe taalprobleme te presenteer (Reid, Hresko & Swanson, 1991; Klecan-Aker & Kelty, 1990). Die doel van die ondersoek is om die funksionering van 'n groep taalleergestremde leerlinge in onderskeidelik gesproke taalfunksionering, geskrewe taalfunksionering en fonologiese prosessering te ondersoek asook om die aard van die verband tussen gesproke taalvermoens, geskrewe taalvermoens en fonologiese prosesseringsvermoens te bepaal. Die volgende subdoelstellings is geformuleer om die doel te bereik: Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu 1. Identifikasie van die onderskeie gesproke taalpara- meters, geskrewe taalparameters en fonologiese prosesseringsparameters. I 2. Bepaling van proefpersone se peil van funksionering op die onderskeie parameters. Reid et al. (1991) ondersteun die standpunt dat navorsing oor die leergestremde populasie ten spyte van uitgebreide studie steeds geregverdig word. Hul meen dat beperkte aandag aan basiese navorsing en aan die ontwikkeling van teoriee geskenk word, en dat navorsing oor leergestremdheid uiters swak georganiseer is. Daar word voorgestel dat intensiewe gekoordineerde wetenskaplike navorsing sal bydra tot die oplossing van fundamentele probleme rakende leergestremdheid (Reid et al., 1991). 3. Ondersoek na die verwantskap tussen die onderskeie parameters. 3. Ondersoek na die verwantskap tussen die onderskeie parameters. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra NAVORSINGSONTWERP Hierdie studie is in die vorm van 'n kwalitatiewe en kwantitatiewe gestruktureerde beskrywende opname uitgevoer (Leedy, 1989). / Nye, Foster en Seaman (1987) beklemtoon die belang van navorsing, asook die waarde van intervensie by die leergestremde populasie. Hul motiveer hul siening deur wetenskaplik te bewys dat taalleergestremde kinders se taalfunksionering merkwaardige verbetering getoon het nadat 'n intensiewe taalintervensieprogram met hulle taalprobleme. Die doel van hierdie studie is gevolglik om meer inligting in te win aangaande die aard van die verband tussen gesproke en geskrewe taalvermoens van leergestremde leerlinge aangesien dit waardevolle kliniese riglyne vir evaluering, diagnosering en intervensie by die leergestremde populasie verskaf. Meer effektiewe bemoeienis rakende gesproke en geskrewe taalprobleme kan uit die beskikbaarheid van hierdie inligting voortvloei. Waar kinders met gesproke en geskrewe taalprobleme presenteer, ontstaan die vraag of 'n onderliggende fonologiese prosesseringsprobleem kan bydra, of selfs die primere oorsaak van beide gesproke taalprobleme en geskrewe taalprobleme, kan wees. Indien laasgenoemde wel die geval is, impliseer dit dat 'n verbetering in fonologiese prosesseringsvermoens 'n verbetering in beide die gesproke taalvaardigheid en geskrewe taalvaardigheid teweeg sou kon bring. As agtergrond tot die ondersoek is doelstellings geformuleer. As agtergrond tot die ondersoek is doelstellings geformuleer. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 taalprobleme. Geletterdheid, geletterdheidsontwikkeling en voorlopers tot geletterdheid is tans van die mees kontensieuse onderwerpe binne die vakgebied van Spraak-Taalpatologie. 'n Herorientasie in navorsers en beroepslui se siening van geletterdheid het gedurende)die afgelope eeu en veral gedurende die afgelope dekade plaasgevind. Voor 1970 is leesprobleme as 'n uitval in visueel-perseptuele prosesse beskou. Johnson en Myklebust (1967) het egter die grondslag gele vir die perspektief- dat leesprobleme, en gevolglik ook skryfprobleme, 'n taalgebaseerde uitval is en nie noodwendig 'n refleksie van kognitiewe of visueel- perseptuele beperkinge nie (Kamhi & Catts, 1991). Dit blyk dat vanwee die feit dat die spraak-taalterapeut 'n onmiskenbare rol by beide gesproke en geskrewe taal speel, dit noodsaaklik geword het om weg te beweeg van 'n diskrete-puntbenadering waar gesproke taal alleen aangespreek word, 'n Breer en dus holistiese benadering word aanbeveel waar die kind in totaliteit gesien word en beide gesproke en geskrewe taalprobleme as uitvloeisel van 'n onderliggende taalprobleem behandel word. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pub Die noue interaksie tussen gesproke en geskrewe taalprobleme bestaan en die feit dat die spraak-taaltera- peut gevolglik albei di£ komponente tydens diagnose en intervensie by die leergestremde kind behoort aan te spreek, impliseer dat groter eise en hoer vaardigheids- vlakke aan beroepslui gestel word. Dit is van kardinale belang dat navorsing oor taalprobleme, en die gevolg van taalprobleme, voortgesit moet word sodat resente bevindings by die bestaande databasis gevoeg kan word (Klecan-Aker & Kelty, 1990). As gevolg van ontwikkeling in die vakgebied, ontstaan daar voortdurend nuwe vraagstukke wat navorsing vereis. Nuwe kennis moet voortdurend by bestaande kennis gevoeg word, sodat die spraak-taalterapeut 'n teoretiese basis kan formuleer wat as grondslag kan dien vir effektiewe diagnosering en intervensie by die taalleergestremde kind. Hierdie verandering in siening van navorsers en beroepslui bring mee dat taal as vertrekpunt vir die ontwikkeling van gesproke en geskrewe taalvermoens beskou word. Die verandering stel opnuut uitdagende en opwindende eise aan die spraak-taalterapeut. Juis vanwee die spraak-taalterapeut se besondere kennis van taalont- wikkeling en taalprobleme, speel lede van hierdie beroep η kardinale rol in diagnose en intervensie van die kind met gesproke en geskrewe taalprobleme. Die Suid-Afri- kaanse Vereniging vir Spraak-Taal-Gehoor (SAVSTG) (1990: 2) ondersteun die standpunt dat die spraak- taalterapeut 'n belangrike rol speel tydens diagnose en intervensie van beide gesproke taalprobleme en geskrewe Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 1. Meetinstrumente om gesproke ttial te evalueer Meetinstrumente wat geselekteer is om gesproke taal te evalueer word opsommend in Tabel 2 weergegee. 3. Meetinstrumente om geskrewe taal te evalueer Meetinstrumente wat geselekteer is om geskrewe taal te evalueer word opsommend in Tabel 3 weergegee. pj e Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes Afrikaans moet die moedertaal of dominante taal wees. Ο) S> bo φ 73 CI φ ο Μ >. PQ τ3 2 ι 'S ΪΗ U 00 Α * .2 ο. 0Q Φ γ" I* fe Φ 00 φ 3 ft Φ Λ XI t- Η Φ ώ Φ ·ΓΗ 2 α. S 01 ft Φ CQ -Β φ s => a Ο - ο 5"® Vh φ β fls « ύ s a ο cu w ^ I—I « bfl ill λ s ® > 2 ω rt CI •S3 -Μ '3 ^ S h i-i Ο ^J +J φ bo bo BJ δ ft CI cη Μ g cq bo ϋ ci ci 3 Ο a-s a nj O J U1 ϋ CI I φ φ .g -aΪ CO < J ο 2 CI •ΓΗ ιa bo CI ••e β •a BJ 73 CI BJ < CI Φ δ h£ φ Φ I—I α φ Λ ft Μ < 3 3 Tf Ο (Ν (Ν CO (Ν Ο Ο 00 ΙΟ Ο ο (Ν 00 00 (Ν 00 <35 (Ν Ο 00 κ κ κ 42, 1995 ' fyjormale visuele en ouditiewe vermoens moet voorkom ' fyjormale visuele en ouditiewe vermoens moet voorkom yj 3 S e r e b r a l e gestremdheid mag teenwoordig wees. g g g 4 Spesifieke leergestremdheid moet by alle proefpersone gediagnoseer wees. g g g 4 Spesifieke leergestremdheid moet by alle proefpersone gediagnoseer wees. g g 5 p r o e f p e r s o n e moet graad twee skoliere wees in 'n skool ' vir Buitengewone Onderwys. g g 5 p r o e f p e r s o n e moet graad twee skoliere wees in 'n skool ' vir Buitengewone Onderwys. vir Buitengewone Onderwys. g p r o e f p e r s o n e moet oor ' n gemiddelde of bo-gemiddelde intelligensie beskik vir Buitengewone Onderwys. g p r o e f p e r s o n e moet oor ' n gemiddelde of bo-gemiddelde intelligensie beskik 'n Ibtale aantal van nege proefpersone is in hierdie empiriese studie betrek. Die inligting vir proefpersoon- beskrywing word volledig in Tabel 1 saamgevat. 2. Meetinstrumente om fonologiese prosessering te evalueer Aangesien daar nog geen gestandaardiseerde toets bestaan wat fonologiese prosesseringsvermoens evalueer nie, het die navorser na deeglike literatuurverkenning (Van Kleeck, 1992; Stackhouse, 1990) 'n eie toets ontwerp (vergelyk Bylae A), wat spesifiek die segmentering van die akoestiese stroom evalueer. Die toets bestaan uit drie subtoetse, naamlik t Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) - subtoets een wat die segmentering van 'n sin in sy afsonderlike woordkomponente evalueer, - subtoets twee wat die segmentering van 'n woord in sy afsonderlike sillabes evalueer en - subtoets drie wat die segmentering van 'n woord in sy afsonderlike klankkompohente evalueer. - subtoets een wat die segmentering van 'n sin in sy afsonderlike woordkomponente evalueer, - subtoets twee wat die segmentering van 'n woord in sy afsonderlike sillabes evalueer en - subtoets drie wat die segmentering van 'n woord in sy afsonderlike klankkompohente evalueer. Die subtoetse is so geformuleer dat verskillende klankkombinasies wat in Afrikaans voorkom, deur die subtoetse gedek word. ! MATERIAAL ENAPPARAAT Die apparaat en materiaal word in drie afsonderlike afdelings bespreek, naamlik: PROEFPERSONE Proefpersone is deu/middel van die beskikbaar- heidseleksie (Leedy, 1989) gekies en het aan die volgende kriteria voldoen: The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 55 2. Data-analise Om doelstelling een te bereik is alle veranderlikes in dj data-definisie gedefinieer (vergelyk Bylae B) e* gekategoriseer onder gesproke taalparameters, geskre^ taalparameters en fonologiese prosesseringsparameters Om die tweede doelstelling te bereik is die volgend stappe beplan (Leedy, 1989): 6 TABEL 2: Meetinstrumente wat geselekteer is om gesproke taal te evalueer TABEL 2: Meetinstrumente wat geselekteer is om gesproke taal te evalueer Evaluasie-area Meetinstrument Motivering vir keuse van toets Bron I Taalinhoud * Peabody Picture and Vocabu lary Test (PPVT) (Vertaald( Afrikaanse Weergawe) - * Die PPVT gee 'n verbale intelligensiekwosien! wat effektief met verbale tellings, soos gemeet deur die JSAIS (Madge, 1981) of SSAIS (Madge, 1983) vergelyk kan word. Die PPVT is verder geselekteer aangesien die Afrikaan- se Reseptiewe Woordeskattoets (ARW), nog nie beskikbaar is nie. * Oorspronklike samesteller -Lloyd, 1959 * Test for Auditory Comprehen- sion of Language (TACL-R) (Vertaalde Afrikaanse Weer- gawe) * Inligting met betrekking tot die proefpersoon se reseptiewe taal word in 'n kort tyd verkry. Inligting behels naamlik - woordklasse en relasies, - grammatikale morfeme en - uitgebreide sinne. 'n Ouderdomspeil word verkry wat intertoets- relasies en interproefpersoonrelasies verge- maklik. * Oorspronklike samesteller -Carrow-Wool- folk, 1985 II Taalvorm * Die Afrikaanse Semantiese Taal-evalueringsmedium (AST) -Subtoets 2: Woorddefinisies * Die AST is 'n resente toets wat ekspressiewe uitinge (woordbeskrywing) op 'n maklike en informele wyse evalueer. Die omskakeling van die roupunt na 'n ontwikkelingsvlak word op 'n tabel afgelees, en langdradige verwer- kings van resultate word gevolglik daardeur uitgeskakel. Deur middel van die ouderdoms- vlak kan effektiewe interproefpersoon en intertoetsrelasies afgelei word. * Pretorius, 1989 * Toets vir Mondelinge Taal- produksie (TMT) * Die TMT verskaf metings vir 16 fasette van taalproduksie wat saam produktiwiteit, sintaktiese kompleksiteit, korrektheid, vlotheid en inhoud dek. Stanege-tellings kan effektief in statistiese vergelykings gebruik word. * Vorster, 1980 I III Taalgebruik * Pragmatiek-evaluasie * Hierdie vraelys bestaan uit 'n kort en bondige metode waardeur verskeie aspekte van prag- matiek geevalueer word. Direkte terapie- leidrade word verder deur die vraelys verkry. Die roupunt uit 20 kan effektief met di6 van ander leerlinge vergelyk word. * Creaghead, 1984 ,' IV Ouditiewe prosessering * Pendulum Die volgende areas word getoets, naamlik -ouditiewe storiegeheue, •ouditiewe opeenvolgende geheue, ouditiewe sluiting, ouditiewe analise en ouditiewe sintese. * Die Pendulum is gekies aangesien die toets maklik uitvoerbaar is. 'n Pertinente ouder- doms- en standerdpeil word ook verkry, wat effektief in statistiese vergelykings gebruik kan word. Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uy 56 - Proefpersone is aan spraak-taalterapeute en 'n remedierende onderwyseres toegeken vir uitvoering van diagnostiese toetsing. Spesifieke voorskrifte is gevolg ten opsigte van uitvoering van toetse. - Akkurate beskrywing van data is op gefotostateerde vorms aangeteken. - 'n Statistikus is geraadpleeg vir dataverwerking. y The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 OPNAME PROSEDURES Die prosedure is soos volg toegepas: Die prosedure is soos volg toegepas: 1. Data-insamelingsprosedure Die volgende prosedure is gevolg: Die volgende prosedure is gevolg: - Toestemming is van die skoolhoof verkry om die betrokke empiriese studie op die graad twee leerlinge uit te voer. " 'n Profielblad met identifiserende inligting rakende alle proefpersone is deur die navorser vir elke proefpersoon voltooi. 1 Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42, 1995 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uy //. UITEENSETTING VAN PROEFPERSOON- FUNKSIONERING OP DIE ONDERSKEIE PAR METERS Die parameters wat 'n betekenisvolle verskil met kronologiese ouderdom van die groep proefpersone aandui, word in Tabel 5 saamgevat. Om die derde doelstelling te bereik, is die volgende stappe beplan (Leedy, 1989): I. IDENTIFIKASIE VAN ONDER SKEIE PARAM- ETERS OP GESPROKE TAALVLAK, GESKREWE TAALVLAK EN FONOLOGIESE PROSESSE- RINGSVLAK minimum- en maksimumwaarde word vir alle * n nderlikes bepaal. p Hprlikes met negatiewe tellings word omgeskakel * V e r aositiewe tellings sodat hoer toetstellings, beter n a L s i e by die toetsling impliseer. Die toepaslike veranderlikes word vir die doel van die studie in Tabel 4 weergegee. L s i e by die toetsling impliseer. η s k a l e r i n g vind plaas m e t ander woorde, alle * raiiderlikes word getransformeer na 'n nul-een- V t e r v a l s k a a l sodat alle veranderlikes met mekaar m gelykbaar kan wees, en toetsresultate word op 'n u litatiewe wyse beskryf om sodoende die moontlike v e r b a n d e en verklarings vir die verbande uit te wys, al dan nie. 2. Data-analise Tallal (1980 in Stackhouse, 1990) beklemtoon ook die verband tussen lees- en ouditief-perseptuele probleme, met die gevolg dat ouditiewe prosessering noodwendig deel van die toetsbattery moet uitmaak. "Struwig, 1984 / / y The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 57 Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes I IDENTIFIK III. BESPREKING ENVERKLARING VAN DIE AAR VAN DIE KORRELASIES WAT TUSSEN GESPROKE TAALPARAMETERS, GESKREWE TAALPARAMETERS EN FONOLOGIESE PROSESSERINGSPARAMETERS GEIDEN- TIFISEER IS • Pearson se parametriese korrelasietegniek word toegepas om sodoende die korrelasie-koeffisient te bepaal. p • Na aanleiding van die waarde van Pearson se korrelasiekoeffisient kan daar bepaal word of betekenisvolle verbande tussen gesproke taalpara- meters, geskrewe taalparameters en fonologiese prosesseringsparameters bestaan, al dan nie. Die aard van die korrelasies tussen gesproke taalparameters, geskrewe taalparameters en fonologiese prosesseringsparameters word in Tabel 6 saamgevat. p g p , • S p e a r m a n se nie-parametriese korrelasietegniek word toegepas om sodoende die korrelasiekoeffisient te bepaal na aanleiding van die waarde van Spearman se korrelasiekoeffisient wat rangordekorrelasies bepaal. p g p , • S p e a r m a n se nie-parametriese korrelasietegniek word toegepas om sodoende die korrelasiekoeffisient te bepaal na aanleiding van die waarde van Spearman se korrelasiekoeffisient wat rangordekorrelasies bepaal. p g p g Alhoewel outeurs verskil oor die spesifieke aard van gesproke taaluitvalle, geskrewe taaluitvalle en fonologiese prosesseringsuitvalle by taalleergestremdes, asook oor die verband tussen hierdie vaardighede, is outeurs en navorsers dit eens dat taalleergestremde leerlinge 'n hoe- risiko-populasie is, omdat hulle met uitvalle op hierdie RESULTATE EN BESPREKING Die resultate word vervolgens aangebied. TABEL 3: Evaluasie-areas en meetinstrumente wat geselekteer is om geskrewe taal te evalueer Areas wat geevalueer word Meetinstrument Motivering vir keuse van toets en afleidings wat gemaak kan word uit die verkree toetsresultate Bron I. LEESVERMOE - Individuele diagnostiese leestoets (Prosalees en begrip) - Inligting word verkry aangaande 'n leerling se visuele begrip, aangesien hul self'n voorgeskrewe stuk moet lees en daarna mondelinge antwoorde op vrae moet gee. - Inligting word ook verkry aangaande 'n kind se visuele storiegeheue. - Grove & Haupt- fleisch (1984) - Een-minuut- leestoets - Inligting aangaande die kind se leesspoed word verkry. - Afleidings kan gemaak word m.b.t. hul sintesevermoe en begrip. - Leerlinge met 'n hoe IK is geneig om hulself te korrigeer. - Transvaalse Onderwys- departement (ongedateer) II. SPELLING- VERMOE - K3 Skolastiese toets - Bo en behalwe inligting oor 'n leerling se spelling- vermoe kan afleidings gemaak word aangaande die kind se begrip van stillees. - Transvaalse Onderwysdeparte- ment (ongedateer) - - IPV Spelling- toets - Inligting aangaande die leerling se spellingvermoe word verkry in terme van woorde wat progressief moeiliker gegradeer is. - Universiteit van Wes-Kaapland (ongedateer) - TOD taaltoets 1 - Inligting word verkry aangaande stillees-begrip. - Inligting word met betrekking tot spelling en begrip verkry aangesien vrae skriftelik beantwoord moet word. - Transvaalse Onderwysdeparte- ment (ongedateer) TABEL 3: Evaluasie-areas en meetinstrumente wat geselekteer is om TABEL 3: Evaluasie-areas en meetinstrumente wat geselekteer is om geskrewe taal te Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. RESULTATE EN BESPREKING 42 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uy 58 c ο t- pa σι in σι 13 £ σι in σι 13 £ Μ § Ο 1 I * 2 m 5 °° « OS Ο Ή Μ a ο I I * ο Η m a °° Ο Ή Ο I ι * ο Η in S 0 0 <s OS Ο Ή ο I I * ο Η in S 0 0 <s OS Ο Ή Μ «§ ο I I * ο t in - αο « OS Ο .-Η Ο I I I t in Co gj υ 3 OS 00 OS to 'C Ο φ t H Cl, OS 00 OS CO X s φ t H Cl, ο ο ο ο ο ο 00 00 00 00 00 αϊ OS OS OS OS OS OS T-l T-l TH TH TH T-l tH* if if φ φ ω ω φ ^ •+5 CO CO 03 03 CO IQ tH tH u u u £ £ £ i ? £ £ £ £ Cl, Cl, co (η φ .3 £ ce bo t- φ φ & Cl, Pl, ζ* φ ce £ φ bo ce a α ce J φ bo ce a c ce J «τ-ο C ο c φ S s t-co β '-β φ φ § ω CO β ce . ce " 11) O Jg ce "Ε &h > 13 c ce φ ce bo t- φ φ * cn ce Φ CO α cd φ ce w φ >>2 ο I •S * cd t- Du > 2 ® .2 ® - CO S CO β c φ 2 Λ s Φ Je a ^ Ο φ Ο 13 φ bo ce a α cd J φ bo ce a α ce J ω bo ce a α cd hJ «τ-ο α ο φ * cd bo tH Φ Φ 2 ω « s φ 2 <2 ce Φ Μ S ^ Ο φ Ο ^ "ί « tH I CO < ώΕΗ. C C φ cd β s φ η Χ! RESULTATE EN BESPREKING « Λ s >> cd Κ 03 ο -υ -S tn tH t co < φ λ a ^ Ο φ Ο ^ is ce CO < Φ Μ a ^ ο φ ο 2 >»"ΐ3 jh cd tH • CO < ω Λ S ^ ο φ o ^ b ce ο • - t- £ « 13 in < Ρ Ρ Ρ Ρ Ρ Ρ Ρ s s § § § § § E-i Ε-ι Ε-ι Ε-ι Ε-ι ΕΗ ρ φ φ _φ φ φ 'ω *0Q '3 'S '3 '3 "3 Λ Λ Λ Μ Λ Λ Λ "3 Λ Ρ 3 Ρ Ρ 9 13 13 13 13 13 13 13 ο Ο Ο ο ο Ο ο t H t H t H t H t H t H t H J5* J5* α . α, 3 "ce "ce "ce 13 "ce ce cd ce cd ce ce cd Ε-ι Ε-ι Ε-ι Ε-ι Ε-ι Ε-ι Η φ ω ω φ φ φ φ bo bo bo bo bo bo bo β β β .β β _β β • t-l *·-ι "•Η •Η "ω φ Φ "φ Φ "φ "ω 13 13 13 13 13 13 13 β β β β β β β ο Ο Ο Ο ο ο ο § s § § § § t H t H t H t H t H t H t H 'Ρ 'Ρ 'Ρ 'Ρ V CO CQ CO CQ CO CO αϊ -Μ φ ω φ ω ω ω Φ β β β β a ο 13 tH Φ 13 Ρ Ο 03 13 β ce -Μ CO tH C :φ •t-l 03 Ο ^ Λ φ '«3 β bo a a ι •s a m a φ R 3 0 0 'φ CQ m Ο bo-S Κ 3 £ cc a p φ § •sg Φ Μ 'φ CO φ Ρ 92 κ 3 ID cο a ρ a a •FN a (Μ ω ο Cο β ω 13 13 tH Ο I a ρ a CO Λ ce a φ ο -Μ •9 Cο β ω 13 13 tH Ο I ω 13 tH Ο ο β ce ce ^φ ω XI β ω φ t-ω α. RESULTATE EN BESPREKING φ 13 tH Ο ο β ce ce "ω 13 13 a ω Ο ω XI β φ φ •2 ^ ce tH I β ω Λ ω ^ ι φ α. & U ω α, φ 13 tH Ο ο ι pa φ XI β ω ω t- φ Ο. ω CO tH Ο ί? ω XI β φ ω t- φ Ο. φ 13 tH Ο ο I t- φ * ω 13 φ bo $ a ^ I -c - ο β ο fa co a 03 cd φ t- CQ cd ο o< ft φ ^ ω t- Μ CO φ ο Ui £ Λ ω s s S 2 ce o. S δ Ο ' Φ ftl S S - 2 ο a Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ χ X β ce is > Γ3 Φ h u φ· H I δ -1 ^ Φ Λ > 00 a ο fc ο (Μ The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 59 Die e Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes ie c ο t- pa ο ο ο ο ο ο ο Ο ο 00 00 00 00 00 00 00 00 00 σι σι σι σι σι σι σι σι σι τ-Ι τ-Ι τ-Ι τ-Ι τΗ τ-Ι τ-Ι τ-Ι τ—I tT Li tT tn" tn" tn" φ .tj φ φ Φ 8 8 ' " 8 8 -2 CQ CO CO CQ υι αϊ 01 CO CO LH μ, t- u u tH U (Ν £ £ £ £ ί? £ iS i? •ψ 00 σ ι t-® . <§§ ® m > S" 51 co ® T 3 •a I I ® £ β β β φ Φ φ αϊ ΐΩ tT ti tn" Φ Φ Φ " 3 > o. RESULTATE EN BESPREKING 00 -S "β > rt β Ό φ il lit Qpa Qpa a φ β s Η Φ Φ Ε—< Ε—< Ε—< § § § Ε—< Ε—< Ε—< ω Λ τ3 ο >- 73 & φ I " φ τ3 β ο >- φ •fl ω •3 τ3 ο >- J3" 73 £ φ υο c •fl "φ τ3 β ο § >- Ε-ι Ε-ι § § b b φ Φ 3 -9 1 τ3 ο >- 73 & φ I " φ τ3 β ο >- τ3 ο >- 73 £ φ υο β τ3 Ο >- α. 73 £ φ υο β φ φ φ r o r o _© Ε-ι Ε-ι Ε-ι •3 -S β β ο ο 53 § >- >- 03 CO -W -W φ Φ β S Ε-ι Ε-ι § § Ε-ι Ε-ι · ® *03 Μ τ3 Ο >- 73 £ φ υο β 1 β ο § >- φ Μ τ3 Ο >- Ο. 73 £ φ ω β 1 β ο § >- φ Ε-ι Ε-ι 53 § Ε-ι Ε-ι φ -t-l CO Λ τ3 ο >- α. CO Λ τ3 Ο >- Ο. 73 & & β "φ τ3 β ο >- φ CO j>> φ CS •a 6: ce £ φ ω .β "φ τ3 β ο >- φ a co β •*» a I I S Co Φ 73 ce φ XI ω ce φ t- ο 3 Ρ β β φ W ω β φ α. cο ι φ ο ο Μ CΟ Ρ? Φ Ο CO Φ Φ CO ο a 2 " φ ρ 73 β φ 5 73 ce ^ Q Ο Η ΟΙ αϊ ΐΩ φ φ φ 2 Ο ΐΩ 03 ΐΩ bo bo bo β β β "β Έ Χ φ φ Φ οι 03 οι οι οι 03 φ φ Φ οι οι ΐΩ ο ο Ο £ £ £ φ φ φ οι ΐΩ οι φ φ φ •a •a •a ο ο "ο "ο ο β β β ο ο ο fa fa >- φ -μ φ a ce t- ce -e· φ Μ Τη -s β ce tH u β ce > ω β u Μ CO φ pa Λ Λ uu I β « co ce φ >- co ce 2 o. RESULTATE EN BESPREKING .3 13 Φ XI β φ φ φ XI β φ φ >- φ α, co •a β ce > t- 2 2 Η φ XI β φ φ >- φ ο. co ω β α, >- £ t-φ ο. co ω β φ Ή 'ο ο "ο > β Ο φ XI β φ φ >- φ ο. 03 ω β Χ φ ^ φ ΐ φ 6 ρ λ I CO β •FN CΟ Φ XI β φ ® -Η Εη 3 ΛΛ >- Φ α. CO β5 χ φ φ ΐ φ > φ CO ρ φ Λ 73 tH Ο I t- φ α. CO ω α 73 χι tH ^ 73 tH Ο I φ φ t- φ ο. CO ω β 1 φ ο β φ pa φ •a φ φ Ε^ t- φ Ο. Μ Φ Τ3 β φ XI Φ Φ t- 7* ο Λ I Λ ce tH β Χ ! Ο < Λ φ ce tH CL, 73 φ ο ο. τΩ co Φ Φ hJ ω β φ α, cο ω β φ ο. Cο α, "Β φ Χ! β Φ ΐΩ φ φ 73 CO ο t- CL, "Β φ Χ! Φ Φ CC φ β β β ® I« ^ φ 69 β β Ο •C Λ φ a « I I f Cο ? φ Χ! ce φ Τ3 tH ο ο ^ β ce > ω β Χ φ β φ φ Cο φ ce a β •t-l φ 73 tH Ο ο > ω β Χ φ β φ φ cο φ »Η ε φ > -W Φ Η $ h ce β 01 δ Ο ι Φ & 2 S ω 3 « g ο. β ce ^ is i ί Φ > ί 9 β „ ce ο ^ a ο f (Μ (Μ CO (Μ (Μ W (Μ CO (Μ (Μ 00 (Μ σ ι (Μ Ο CO CO ιη •Ψ CO (Μ W CO w Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42 60 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uy vlakke presenteer (Reid et al., 1991; Klecan-Aker & Kelty, 1990; Stackhouse, 1990; Van Kleeck, 1992). primgre rede vir die proefpersone se funksionering aangevoer kan word nie, moet hul insette noodwendig die uitkoms van die leerprobleme minimaliseer (Nye et al. 1987). primgre rede vir die proefpersone se funksionering aangevoer kan word nie, moet hul insette noodwendig die uitkoms van die leerprobleme minimaliseer (Nye et al. 1987). Volgens die resultate van di6 studie toon slegs ses van die 35 gei'dentifiseerde parameters 'n betekenisvolle verskil op 'n 5% en 10% betekenispeil met die kronologiese ouderdom van die groep proefpersone. Hierdie verskille is van so 'n aard dat dit die implikasie het dat die spesifieke groep proefpersone bo hul kronologiese ouderdom presteer met betrekking tot begrip vir woordklasse en verhoudings, begrip vir grammatikale morfeme, totale aantal woorde per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980), woordherhalings per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980), stillees-begrip, en segmentering van 'n sin in afsonderlike woorde. Aard van die korrelasies wat tussen gesproke taal- parameters, geskrewe taalparameters en fonologie- se prosesseringsparameters geidentifiseer is. Volgens Tabel 6 toon die proefpersone se taalbegrip vir woordklasse en relasies 'n positiewe verband met beide stillees-begrip, asook met die vermoe om sinne in afson- derlike woorde te segmenteer. Die positiewe korrelasie wat statisties by die genoemde parameters geidentifiseer is, kan moontlik gei'nterpreteer word in die lig daarvan dat begrip vir woordklasse en relasies verband hou met die tipe begripsvrae wat aan die proefpersone gestel is, nadat hulle die stillees-leesstuk voltooi het. Indien die proefpersone nie goeie begrip getoon het vir die betekenis van woordklasse en relasies nie, kon hul moontlik 'n inkorting gehad het om sinne in afsonderlike woorde te segmenteer, aangesien die sin eerder as 'n geheelboodskap gei'nterpreteer is, as bestaande uit 'n aantal individuele woorde. Alhoewel die verband tussen fonologiese prosessering en gesproke taalfunksionering by hierdie groep proefpersone geidentifiseer is, word verdere navorsing steeds benodig om vas te stel of fonologiese prosessering die oorsaak van gesproke taalfunksionering is, soos deur Stackhouse (1990) beweer word. Bogenoemde resultate is egter teenstrydig met navorsingsresultate en menings van outeurs wat beweer dat taalprobleme 'n sentrale deel van leergestremdheid, en gevolglik ook van taalleergestremdheid uitmaak (ASHA, 1982; Klecan-Aker & Kelty, 1990). Hierdie a-tipiese resultate bevestig egter die siening van Nye et al. (1987) wat beweer dat taalleergestremde kinders se taalfunksionering 'n merkwaardige verbetering kan toon nadat intensiewe taalintervensieprogramme met hulle gevolg is. Die vraag ontstaan nou egter of die tydstip waarop vroee intervensie toegepas is, moontlik die funksionering van die proefpersone kon bei'nvloed. Die proefpersone in hierdie studie is reeds vanaf drie- jarige ouderdom in die kleuterafdeling van die betrokke skool ingeskakel. Tydens hierdie pre-geletterdheidsfase het die proefpersone reeds spraakterapie, fisioterapie en/ of arbeidsterapie ontvang. Die proefpersone het intensiewe langtermyn terapie in die kritieke taalaanleerperiode ontvang. Die trans-professionele insette op voorskoolse vlak kon moontlik tot die proefpersone se voordeel gestrek het, aangesien taalopleidingsprogramme soos in hoofstroomonderwys toegepas word, nie noodwendig kompenseer vir die verlies aan stimulasietyd, wat leerlinge met uitvalle wat eers op skoolvlak geidentifiseer is, ondervind nie (Cole, 1982). Dit blyk dat die proefpersone se vermoe om uitgebreide sinne te begryp 'n positiewe verband met begripsvermoe van 'n prosaleesstuk aangetoon het. Hierdie resultate kan moontlik verklaar word na aanleiding daarvan dat indien die proefpersone nie oor die vermoe beskik om 'n enkele uitgebreide sin soos byvoorbeeld: "Die man praat met die dogtertjie se ma wat in die kar sit" te verstaan nie, hulle nie begrip sal toon vir 'n prosaleesstuk, wat uit 'n hele aantal uitgebreide sinne saamgestel is nie. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Alhoewel verskeie outeurs die waarde van vroee intervensie beklemtoon (ASHA, 1988; Louw, 1990), bestaan daar tans verskille tussen outeurs rakende die siening of hoe-risiko-kinders eventueel met spraak- en/of taal- probleme gaan presenteer, al dan nie. Menyuk, Liebergott, Schultz, Chesnick en Ferrier (1991) het bewys dat daar nie 'n verskil bestaan tussen die taalontwikkeling en kognitiewe ontwikkeling van hoe-risiko-kinders (prema- ture babas) en nie-hoe-risiko-kinders (voltermyn-babas) wat as proefpersone in hul studie gedien het nie. Aram, Hack, Hawkins, Weissman en Borawski-Clark (1991) het bewys dat meer nie-hoe-risiko-kinders (voltermyn-babas) met spraak- en taalafwykings presenteer, as kinders in die hoe-risiko-groep. Woorddefinieringsvermoe het 'n negatiewe korrelasie met leesspoed en fonologiese prosessering getoon. Hierdie prestasie kan moontlik verklaar word op grond van die medium (ouditief of visueel) waardeur die proefpersone getoets is, naamlik dat gesproke taal in hierdie geval deur die ouditiewe medium (ouditiewe opdrag), en geskrewe taal deur die visuele medium (geskrewe leesstuk) geevalueer is. Dit blyk dat die spesifieke meetinstrument wat gebruik word, die resultate kan bei'nvloed. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 Die negatiewe korrelasie tussen verbale ekspressie en die vermoe om sinne in individuele woorde te segmenteer kan moontlik verklaar word op grond daarvan dat verbale ekspressie in hierdie geval deur die proefpersone se woorddefinierings- vermoe bepaal is. Die fonologiese prosesseringsvaardig- heid daarenteen, word geevalueer deur vooraf geformu- leerde sinne wat deur die remedierende onderwyseres aan die proefpersoon gestel is, waarvan die fonologiese, morfologiese en sintaktiese sinstrukture nie noodwendig aan die proefpersoon bekend is nie. Hierdie resultate bevestig die standpunt van Stackhouse (1990) en Van Kleeck (1992), naamlik dat taalleergestremde leerlinge met fonologiese prosesseringsprobleme kan presenteer. i bl k d di f ' k d b d Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu Aangesien daar tans meningsverskille in die literatuur en navorsing bestaan rakende die invloed van vroee intervensie op latere ontwikkeling, kan daar nie sonder meer aanvaar word dat die a-tipiese resultate van die proefpersone op van die gesproke taalparameters, geskrewe taalparameters en fonologiese prosesse- ringsparameters, nie die resultaat is van vroee intervensie nie. Oosthuizen (1994) is van mening dat vroee intervensie wel die proefpersoonfunksionering positief bei'nvloed het, in die opsig dat vroee inkortings van spraak- en taalontwikkeling, voorlopers vir latere leerprobleme kan wees (Aram & Nation, 1980). Indien die vroee ingryping deur die trans-professionele span nie noodwendig as Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Dit blyk dat die proefpersone 'n omgekeerde verband toon tussen die totale aantal woorde wat in ekspressiewe taal gebruik word en stillees-begrip. Taalleergestremde leerlinge toon dikwels ernstige en permanente uitvalle in die begrip en gebruik van meer abstrakte taal (Myers & The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes 61 p g 0 ο ο -*-» a ο Ό h Φ Ό 9 Ο 0) Χ » •a ο Ο α ο 0) a £ •3 α 0) Ό ·Ρ4 9 Ό » 42 1 ε 0) 0) a 2 α ft, «ο ι-ί W a Statisties beduidend op 'n 5% peil +0,0313 Statisties beduidend op 'n 10% peil van betekenis +0,0742 +0,0547 +0,0547 +0,0742 +0,0742 +0,0547 Fonologiese prosesserings- parameter van betekenis Geskrewe taal- parameter X Gesproke taal- parameter X X χ X Beskiywing van Meetinstrument parameter Begrip vir Test for Auditory Comprehension of Language (TACL-R) woordklasse Vertaalde Afrikaanse weergawe (Carrow-Woolfolk, 1985) en verhoudings Begrip vir Test for Auditory Comprehension of Language (TACL-R) grammatikale Vertaalde Afrikaanse weergawe (Carrow-Woolfolk, 1985) morfeme Totale aantal Toets vir Mondelinge Taalproduksie (TMT) (Vorster, 1980) woorde in ekspressiewe taal Woordherhalings Toets vir Mondelinge Taalproduksie (TMT) (Vorster, 1980) per T-eenheid Pragmatiek - Pragmatiek-Vraelys (Creaghead, 1984) Stillees-begrip TOD taaltoets (TOD, ongedateer) Segmentering van Fonologiese prosesseringstoets (Die skrywer, sien BYLAE A) sinne in woordkomponente «β a "ο Μ φ * φ (Β a ο ο Μ α> Φ α> a ο ο Μ Φ Φ a «β ϋ ο. φ ο. •Ρ* Η ί» V Η αϊ Β E h .§ ® a "S © Β ® οί Λ S © h Ο U β fe Ο, Ο, 2 · £ (β ® β3 ^ ft ® 8Τ3 ® « 5 8 ® Λ JD « ο b h 2 h ft ft ® S i ® ϋ 5 a χ X X a ο ** ο Μ 2 > a ο ο Μ φ Λ Μ Μ ® C ? Λ 3 5 «β I * α .9 w •α £ λ αϊ Ιη Ο Ο 2 ο a S ·- ο ,3 » S 6« t> in CO in CO TH ο ο ο ο Tf Tf (Μ Ο a ο ο Μ φ φ * a ο ο Μ φ Ό (β * Φ α> Φ Έ Φ a I .2 β «ι « IS 1 bS ® ο ο b Λ Λ CO OO CO Tf t> OO σι CO CO t> ο ο fl 2 α 5 » :« a «-a ® ε « ft ο ο 03 Ji Λ Ο 00 CO CO t> fl φ φ a ο ο Μ α> Φ JD •W4 ΐ Φ Ό fl « I α> h φ -*-» φ a (β u ce & « φ a φ φ αϊ αϊ 3 « >: ω is b a. Si ·&_Φ a ' f s s Φ ce = Λ -S3 Η co φ Ό s § s £ Ί§ϋ ce •φ 73 W φ Φ c S & s 2 s a - 1 ? 'S a § c SP 3 > φ Ό • rH ® V φ ^ SP « '3 <35 > ft "So of a ο § C co Φ φ a Si j a £ > 3 Φ co .S EH Ό :φ Ο a Ι* Φ > CO α. "fi φ Μ Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42, 1995 Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uyg 62 62 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uy α a ο 3 « a Jg "o Μ « m a ο I tn V a !β is α ν α Ρ 1— 09 « Μ V £5 g S S Ο «ι j j TS 4) β fl Ο 2 «3 fa a α S • £ g fl) Η δ rt U •ίί-βΊ $ Λ β a ® • -Μ Λ ο it h ! h α α α) δ 2 ® a w Ο χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ a ja ο Μ u a jg ο Μ φ Μ Μ •FN • S i 00 "β CO Μ 2 8 » * tf Μ IB h Ο Ο τ-Η (Ν τ-Η ι—Ι > > CO OJ CO τ-Η CO Ο Ο θ" Ο* •Ψ CO CO ο 00 CO a,® a «•a Λ 8 S w h <H « C :0) α Ο Ο GO -Μ -Μ > > 1—' '—· ι> l> (Ν (Ν (Ν (Ν ο ® θ" θ" 10 OS i—l •ψ CO CO 0 0 0 0 00 Ο •ψ ο <N CO CO T-H IN <N Ο Ο Ο Ο a ja ο Μ ν a ο ο Μ ν •β Ιη (β « •FN Ιη a ϊ > > •—· ν / CO CO (Ν 00 (Ν ΙΟ ΙΟ Ο t> t> ο" ο" ιο CO 00 00 IN 00 Ο 00 CO CO 00 0 0 a .2 fl rt 5 :φ a ® S ® & φ α ο ο go -Μ -Μ T-H IN i - l 1-1 > > Ο Ο 00 CO CO CJl CJ1 CO CO CO •ψ 0 0 0 CO 00 TH <N 05 CO 00 00 CO 0 0 ω * o hJ Η 3 β ν ν a jg- ο Μ 9) Φ Λ 1 •β Ιη 1 ν a ee ί3 0Η 3 Ιη Λ bo Φ -Β S ο > α 73 ® c r1 § > φ α· 3 ' 6 φ Ε-ι ^ ^ β φ φ ft m Ό Ο ^ S Α Ι ' 5 * ce φ α* * S ce ® Ά ® 2 ® ® 73 t- φ α. φ -Β ΙΗ ο S· ο CO £ ^ β >-. φ S® ι> φ 0 φ _ φ s ^ β S 3 ft φ s - ι - φ ιο S φ 3 ® μ C C φ ο , Q. (β Η φ ce φ ^ β β Ο " Φ i l l φ * •S φ BS S a g ο _ - ο· α m a 3 ® ο < τ3 Μ ce iH φ ft CO ,-ν bp co 5 ^ rt φ b o 0 S § —I ' 2 T3 β S 2 Ο 5 ο· to ο ί-α, β φ •d Φ Φ Χ CO Ε-ι ^ ^ β ftS a l β > IJ5 3 S g S <! Λ — β £ 03 Η φ Ό Φ S ιο a β S u φ φ φ Φ ιο Eh is t® ^ ft ce S3 CO β Φ bo— -y β Φ S m s ® i to φ Λ t- Si φ ° CD :φ 3 Ο φ α Λ F 15 I φ φ -μ β φ β ο ft .2 Ι Ί3 Μ φ > αϊ bo β - ν Φ ^ 2 ® JS.g φ C-2 I Ι :φ & Ο φ Φ >· αϊ β rS Φ αϊ :φ Φ 2 * Η 'Ή Ε > 3 CO β bo ο β ,® C ο3 J.S β τ-Η ο ιο •CO 1 u3 φ β ίο Κ φ φ 5 (Ν ΙΟ β Ε Ό 9 C φ > φ φ 3-2 c ο ® i bo ? β φ •Μ ^ Φ τι ft Φ OJ τ) α ο _ S Ώ ΙΟ .s s "S Ό ο !> > ι* c Φ I s ι Ι gs -θ Λ β ^ φ α bo ® β φ a Μ ft Φ OJ Ί3 ΙΟ β "" c— φ Jf β > β 5 φ -Τ3 β S ο. I I , a φ S3 •9 "Β CO Φ φ "β S § oj c3 φ S •3 I φ a Ό Φ t- I- . φ φce > ^ φ « > Β ϋ w * The South African Journal of Communication Disorders, Vol. - ω ! * co hJ Η 3 to I The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 63 Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes Die Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes Die (Myers & Hammill, 1990), blyk dit moontlik te wees dat die genoemde vaardigheid verband kan hou met leesspoed, aangesien leesspoed ook 'n bepaalde vlak van linguistiese en visueel-perseptuele maturasie vereis. Net so kan die aantal woorde wat 'n proefpersoon in spontane spraak weglaat met begrip vir 'n prosa-leesstuk verband hou. Hoe beter 'n persoon se woordeskat ontwikkel is, hoe minder woorde sal hul in spontane spraak weglaat, en hoe beter kan hul begrip moontlik vir 'n prosa-leesstuk wees, aangesien hul bekend is met 'n goed ontwikkelde woordeskatkennis. tfammill, 1990). Tydens evaluering van die proefpersone b e g r i p ' v a n ' n stillees-leesstuk word beide konkrete en s® t r a k t e taal as deel van die toetsinhoud voorgele. Die 2 ole is dat 'n diskrepansie tussen die toetsprestasies van die proefpersone op hierdie onderskeie twee vaardighede kan bestaan, aangesien spontane gesprekvoering deur middel van konkrete taal kan geskied, terwyl die stillees- begripstoets uit beide konkrete en abstrakte taalelemente kan bestaan. kan bestaan. Dit blyk dat die proefpersone se funksionering 'n nositiewe verband tussen die gemiddelde aantal woorde wat hul gebruik het, en hul begrip vir 'n prosa-leesstuk aangetoon het. Hierdie korrelasie blyk sinvol te wees want hoe groter die woordeskat van die proefpersone is, hoe meer woorde behoort hulle in die prosa-leesstuk te begryp. V a n w e e die positiewe aard van die korrelasie, bei'nvloed hierdie twee vermoens mekaar wedersyds. Dit blyk dat die proefpersone se gesproke taalvermoe 'n verbetering sal toon indien geskrewe taal 'n verbetering toon en omgekeerd. Alvorens die proefpersone in staat kan wees om selfkorreksies in spontane spraak te kon toepas, moes hul noodwendig tot 'n gevorderde vlak van linguistiese oordeel ontwikkel het, om tussen korrekte en foutiewe uitinge te kon diskrimineer. Net so verg die vermoe om woorde in afsonderlike klankkomponente in te deel 'n gesofistikeerde aanvoeling vir die komponente waaruit 'n woord saamgestel is (Van Kleeck, 1992). Volgens die resultate (Tabel 6) blyk dit dat daar 'n positiewe verband bestaan tussen die proefpersone se abstraheringsvermoe en hul spellingvermoe en die proefpersone se abstraheringsvermoe en hul vermoe om woorde in afsonderlike sillabes te segmenteer. - ω ! * co hJ Η 3 Die rede dat die proefpersone se abstraheringsvermoe met beide hul spellingvermoe en hul vermoe om woorde in afsonderlike sillabes te segmenteer geassosieer word, kan moontlik verklaar word na aanleiding van die verskillende ontwikkelingstadia wat alreeds in 1953 deur Piaget beskryf is (Myers & Hammill, 1990). Die vermoe om op 'n abstrakte vlak te funksioneer impliseer 'n gevorderde vlak van kognitiewe en linguistiese funksionering. omgekeerd. Volgens die resultate van die empiriese ondersoek blyk dit dat daar 'n positiewe verband bestaan tussen die aantal mede-werkwoorde wat die proefpersone per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) gebruik en spoedleesvermoe, asook tussen die aantal mede-werkwoorde wat die proefpersone per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) gebruik en die proefpersone se vermoe om sinne in onderlinge woorde te segmenteer. 'n Moontlike verklaring vir die positiewe korrelasie tussen die aantal mede-werkwoorde wat die proefpersone per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) gebruik het en hul spoedleesvermoe, kan wees dat werkwoorde dikwels die kernwoord van 'n sin vorm. 'n Goeie leser lees gevolglik nie noodwendig elke woord in die sin, om die voile boodskap te begryp nie (Leaf, 1994). Aangesien die proefpersone goeie begrip vir mede-werkwoorde toon, en hul spontane spraak as sodanig gekenmerk word deur die gebruik van mede-werkwoorde, kan hul spoedleesvermoe moontlik hierdeur bevoordeel word, deurdat hul in staat is om die mede-werkwoorde en werkwoorde in 'n leesstuk of individueel, te lees en te begryp. 'n Moontlike interpretasie van die geidentiflseerde positiewe korrelasie wat bepaal is tussen die aantal mede-werkwoorde wat die proefpersone per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) gebruik het en hul vermoe om sinne jin onderlinge woorde te segmenteer, kan wees dat die gebruik van werkwoorde en mede-werkwoorde alreeds 'n hoer linguistiese vaardigheid impliseer as met die gebruik van selfstandige naamwoorde (Myers & Hammill, 1990). Aangesien die proefpersone alreeds hierdie vlak van linguistiese vaardigheid bemeester het, is hul in staat om te begryp dat 'n sin uit afsonderlike woordkomponente bestaan wat eventueel 'n kommunikasieboodskap weergee. Die resultate van die studie lewer voldoende bewys dat daar 'n verband tussen gesproke taalfunksionering, geskrewe taalfunksionering en fonologiese prosessering by die proefpersone bestaan. Verskeie verklarings kan aangevoer word vir die geidentiflseerde korrelasies, naamlik vlak van linguistiese maturasie, bewussyn van fonologiese struktuur van taal, modaliteitsvoorkeur (visueel of ouditief) en die tipe voorkennis wat benodig word alvorens 'n bepaalde vaardigheid uitgevoer kan word. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42 GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS Die resultate van hierdie ondersoek lewer voldoende bewys dat daar betekenisvolle korrelasies tussen gespro- ke taalfunksionering en geskrewe taalfunksionering van die proefpersone bestaan. Hierdie inligting noop die spraak-taalterapeut om die grense van haar dienslewering in heroenskou te neem, in die opsig dat gesproke taalprobleme nie in isolasie aangespreek kan word nie. 'n Moontlike oplossing vir hierdie probleem kan die volgende insluit: - Navorsing binne die multikulturele en multilinguis- tiese domein word aanbeveel, sodat wetenskaplik gefundeerde intervensiebeplanning kan geskied met betrekking tot die hantering van geletterdheidsfunksio- nering en fonologiese prosessering van die bevolking van die RSA. - Alhoewel hierdie studie die evaluering van gesproke taal, geskrewe taal en fonologiese prosessering beklemtoon, behoort verdere navorsing daarop gerig te wees om terapeutiese hulpverleningsprogramme daar te stel. Hierdie programme behoort daarop gerig te wees om habilitasie en rehabilitasie van gesproke taalprobleme, geskrewe taalprobleme en fonologiese prosesseringsprobleme van taalleergestremde leerlinge te bewerkstellig. - Die opleiding van die spraak-taalterapeut behoort verbreed te word na 'n in-diepte-opleiding rakende intervensie van alle kommunikasievaardighede wat beide gesproke en geskrewe taalprobleme impliseer. - Alhoewel hierdie studie die evaluering van gesproke taal, geskrewe taal en fonologiese prosessering beklemtoon, behoort verdere navorsing daarop gerig te wees om terapeutiese hulpverleningsprogramme daar te stel. Hierdie programme behoort daarop gerig te wees om habilitasie en rehabilitasie van gesproke taalprobleme, geskrewe taalprobleme en fonologiese prosesseringsprobleme van taalleergestremde leerlinge te bewerkstellig. g beide gesproke en geskrewe taalprobleme implise inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) - 'n Noue trans-professionele benadering behoort gevolg te word, waar die spraak-taalterapeut, remedierende onderwyseres, arbeidsterapeut en opvoedkundige sielkundige as span saam die taalleergestremde kind hanteer. Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uys 64 - Alhoewel die resultate die korrelasie tussen fonolo- giese prosessering en geletterdheidsfunksionering by die proefpersone bevestig, word verdere navorsing steeds benodig om te bepaal of fonologiese prosessering as basiese voorvereiste vir geletterdheidsfunk- sionering beskou kan word, soos hipoteties deur Stackhouse (1990) beweer word. Dit blyk dat daar 'n positiewe verband is tussen begrip vir 'n prosa-leesstuk en die vermoe om 'n sin in afsonderlike woordkomponente te segmenteer (Tabel 6). Die positiewe korrelasie wat tussen begrip vir 'n prosa-leesstuk en die vermoe om sinne in afsonderlike woordkomponente te segmenteer verkry is, dui eerstens daarop dat, indien die proefpersone 'n voorgeskrewe stuk self gelees het en vrae rakende die leesstuk korrek beantwoord het, hul ook vaardig is om sinne in afsonderlike woordkomponente te segmenteer. Hierdie korrelasie kan moontlik verklaar word deurdat beide hierdie parameters met geheue verband hou (Grove & Hauptfleisch, 1984; Van Kleeck, 1992). In 'n poging om vrae rakende die prosa-leesstuk te kan beantwoord, moes die proefpersone oor 'n goeie visuele storiegeheue beskik, net so moes die proefpersone oor goeie ouditiewe geheue beskik tydens die fonologiese prosesseringstoets, aangesien 'n gesproke sin op ouditiewe vlak herroep moes word, alvorens die sin in woordkomponente verdeel kon word. - Die ontwerp en ontwikkeling van kultuurvrye gestandaardiseerde evalueringsmedia, waardeur fonologiese prosessering volledig geevalueer word, behoort daadwerklike aandag in navorsing te geniet. Evalueringsmedia behoort dus voorsiening te maak vir die multikulturele en multilinguistiese opset in die RSA. - Die ontwerp en ontwikkeling van kultuurvrye gestandaardiseerde evalueringsmedia, waardeur fonologiese prosessering volledig geevalueer word, behoort daadwerklike aandag in navorsing te geniet. Evalueringsmedia behoort dus voorsiening te maak vir die multikulturele en multilinguistiese opset in die RSA. - Daar word aanbeveel dat fonologiese prosessering by intervensie van die taalleergestremde kind ingesluit word om as deel van kommunikasievaardighede aangespreek te word (Catts, 1991). - Aangesien resente publikasies, asook bevindinge van di£ empiriese studie, die noue verwantskap tussen gesproke en geskrewe taal erken en bevestig, behoort die kurrikulum waarvolgens spraak-taalterapeute opgelei word in heroenskou geneem te word, om te verseker dat in-diepte kennis rakende intervensie van geskrewe taalprobleme as deel van die opleidings- program realiseer. - Aangesien resente publikasies, asook bevindinge van di£ empiriese studie, die noue verwantskap tussen gesproke en geskrewe taal erken en bevestig, behoort die kurrikulum waarvolgens spraak-taalterapeute opgelei word in heroenskou geneem te word, om te verseker dat in-diepte kennis rakende intervensie van geskrewe taalprobleme as deel van die opleidings- program realiseer. - ω ! * co hJ Η 3 Net so impliseer 'n goed ontwikkelde spellingvermoe, asook die vermoe om woorde in afsonderlike sillabes te segmenteer, dat die proefpersoon reeds 'n bewussyn gekweek het van die onderliggende fonologiese strukture waaruit taal bestaan (Van Kleeck, 1992). Die geidentiflseerde korrelasies hou dus beide verband met hoer taalfunksies, naamlik abstraheringsvermoe en die vermoe om taal in onderlinge eenhede te segmenteer. Volgens die resultate (Tabel 6) blyk dit dat daar 'n positiewe korrelasie bestaan tussen spellingvermoe en die vermoe om sinne in afsonderlike woorde te segmenteer. Hierdie resultate bevestig die siening van outeurs (Stackhouse, 1990; Kamhi & Catts, 1991) dat geskrewe taalvermoe en fonologiese prosesseringsvermoe interverwant is. Hierdie korrelasie hou moontlik verband daarmee dat spellingvermoe as sodanig, 'n vermoe impliseer wat die analise en sintese van grafo-foneme behels (Westby & Costlow, 1991). Hierdie vermoe hou verband met die vermoe van die proefpersone om sinne in afsonderlike woorde te kan segmenteer. Beide hierdie vermoens hou verband met 'n eksplisiete kennis van taal, naamlik 'n bewussyn van die fonologiese kennis, sowel as 'n aanvoeling vir foneem-grafeem en alfabetiese kennis (Westby & Costlow, 1991). Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Volgens hierdie ondersoek (Tabel 6) blyk dit dat 'n negatiewe korrelasie geidentifiseer is tussen die aantal woorde wat die proefpersone per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) weglaat en leesspoed en die aantal woorde wat die proefpersoon per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) weglaat en begrip vir 'n prosa-leesstuk. Dit blyk dat hoe minder woorde die proefpersone per T-eenheid (TMT: Vorster, 1980) weggelaat het, hoe beter hul leesvermoe was. Hoe beter 'n persoon se taalvaardigheid ontwikkel het, hoe minder sal weglatings van woorde in spontane spraak plaasvind. Aangesien 'n persoon met min of geen weglatings van woorde in spontane spraak, alreeds 'n gevorderde vlak van linguistiese ontwikkeling bereik het Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 4 e Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes mielie (Antwoord: 2) 17. skrik (Antwoord: 1) 18. pleister (Antwoord: 2) 19. sleutels (Antwoord: 2) 20. wolke (Antwoord: 2) Punte behaal Maksimum punte 20 Punte behaal: Maksimum punte Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42, 1995 by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) SUBTOETS1 SEGMENTERING VAN SINNE IN WOORDKOMPONENTE 1. Sy sit die brood op die tafel. (Antwoord: 7) i 2. Water tap uit 'n kraan. (Antwoord: 5) 3. Die druiwe is op die stoof. (Antwoord: 6) 4. Die olifant, perd en kat word deur die zebra gejaag. j (Antwoord: 10) j 5. Sy voer die baba met die lepel. (Antwoord: 7) 6. Die emmer is vol klippe. (Antwoord: 5) 7. Die seuntjie drink. (Antwoord: 3) 8. Hy spring op sy fiets. (Antwoord: 5) 9. Die gogga eet blare. (Antwoord: 4) 10. Die skoene kos baie geld. (Antwoord: 5) 11. Hy speel gholf. (Antwoord: 3) Punte behaal Maksimum punte 11 SUBTOETS 2 SUBTOETS 3 SEGMENTERING VAN WOORDE SEGMENTERING VAN IN SILLABES WOORDE IN KLANKE 1. vurk (Antwoord: 1) 1. jas (Antwoord: 3) 2. kwas (Antwoord: 1) 2. prop (Antwoord: 4) 3. piesang (Antwoord: 2) 3. huis (Antwoord: 3) 4. sjokolade (Antwoord: 4) 4. glas (Antwoord: 4) 5. boom (Antwoord: 1) 5. trein (Antwoord: 4) 6. knoop (Antwoord: 1) 6. gras (Antwoord: 4) 7. vliegtuig (Antwoord: 2) 7. swem (Antwoord: 4) 8. seep (Antwoord: 1) 8. boks (Antwoord: 4) 9. spons (Antwoord: 1) 9. berg (Antwoord: 4) 10. vingers (Antwoord: 2) 11. rok (Antwoord: 1) 12. stryk (Antwoord: 1) 13. masjien (Antwoord: 2) 14. neus (Antwoord: 1) 15. skryf (Antwoord: 1) 16. mielie (Antwoord: 2) 17. skrik (Antwoord: 1) 18. pleister (Antwoord: 2) 19. sleutels (Antwoord: 2) 20. wolke (Antwoord: 2) Punte behaal Maksimum punte 20 Punte behaal: Maksimum punte Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42, 1995 by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) SUBTOETS 3 SEGMENTERING VAN WOORDE IN KLANKE SUBTOETS 2 SEGMENTERING VAN WOORDE IN SILLABES inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) e Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes verhandeling, Universiteit van Pretoria. South Africa. Council for Educational and Social Research. South Africa. Council for Educational and Social Research. Pretoria: Human Sciences Research Council. outh Africa. Council for Educational and Social Research g Pretorius, A. (1989). Die Afrikaanse semantiese taalevalueringsmedium. Pretoria: A. Pretorius. South Africa. Council for Educational and Social Pretoria: Human Sciences Research Council. Pretoria: Human Sciences Research Council. Grove, M.C. & Hauptfleisch, H.M.A.M. (1984). Remedierende onderwys in die primere skool. Pretoria: HAUM. g Reid, D.K., Hresko, W.P. & Swanson, H.L. (1991). A Cognitive approach to learning disabilities. Texas: Pro-Ed. g Reid, D.K., Hresko, W.P. & Swanson, H.L. (1991). ( ) approach to learning disabilities. Texas: Pro-Ed wy p J o h n s o n , D.J. & Myklebust, H.R. (1967). "Learning disabilities. Educational principles and Practices" In: Kamhi, A.G. & Catts, H.W. (1991). Reading disabilities. A developmental language perspective. United States: Little Brown and Company. SAVSTG. (1990). "The role of the Speech-Language-Hearing Therapist in the assessment, remediation, planning and management in Language-Learning Individuals." SAVSTG Seminaar: Universiteit van Pretoria. Stackhouse, J. (1990). Phonological deficits in developmental reading and spelling disorders. In P. Grunwell (Ed.), Developmental Speech Disorders. Singapore: Longman Singapore Publishers. Company. Kamhi, A.G. & Catts, H.W. (1991). Reading disabilities. A developmental language perspective. United States: Little Brown and Company Brown and Company. K l e c a n - A k e r , J.S. & Kelty, K.R. (1990). An investigation of the oral narratives of normal and language-learning disabled children. Journal of Childhood Communication Disorders, 13(2), 207-216. g p Struwig, P. (1984). Handleiding van die Pendulum-toets vir ouditiewe persepsie en konseptualisering. Pretoria. Transvaalse Onderwysdepartement. (Ongedateer). Een-minuut- leestoets; K3 Skolastiese Toets; TOD Taaltoets. Transvaalse Onderwysdepartement: Pretoria. 13(2), 207 216. Leaf, C. (1994). "Mind Mapping Approach." Seminaar: Pretoria. Leedy, P.D. (1989). Practical research. Planning and design. United States of America: Macmillan Publishing Company. y p Universiteit van Wes-Kaapland. (Ongedateer). IPV: Spel- evalueringstoets. Kaapprovinsie: Universiteit van Wes- Kaapland. United States of America: Macmillan Publishing Company. Lloyd, M.D. (1959). Peabody picture vocabulary test. Minneso AGS Uys, I.C. (1993). Kommunikasiepatologie:. Onderrig vir die toekoms. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasie- afwykings, 40, 3-9. AGS. Louw, B. (1990). HoSrisiko-kinders. Vroee programme blyk nodig Bulletin 2(1) 4-5 nodig. Bulletin, 2(1), 4-5. Madge, E.M. (1981). Junior Suid-Afrikaanse individuele skaal. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing f y g Van Kleeck, A. (1990). Emergent literacy: Learning about print before learning to read. BIBLIOGRAFIE Die proefpersoonresultate lewer bewys van die verband tussen fonologiese prosessering met beide gesproke en geskrewe taal. Alhoewel die resultate van di6 studie 'n korrelasie tussen fonologiese prosessering en gesproke en geskrewe taalfunksionering bewys het, kan daar nie sonder meer aangeneem word dat fonologiese prosessering die onderliggende oorsaak vir gesproke en geskrewe taal- funksionering is, soos deur Stackhouse (1990) beweer word nie. American Speech-Language-Hearing Association ](1988). Prevention of communication disorders: Position statement. American Speech and Hearing Association, 30(3), 90.| Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the P American-Speech-Language-Hearing Association (Committee on Language Learning Disabilities) (1982). "Position statement on language-learning disorders." American Speech and Hearing Association, 24(11), 937-944. Aram, D.M., Hack, M., Hawkins, S., Weissman B.M. & Borawski- Clark, E. (1991). Very-low-birthweight children and speech and language development. Journal of Speech and Hearing Research, 34(5), 1169-1172. Die korrelasie wat in die empiriese studie tussen fonologiese prosessering en gesproke en geskrewe taal bepaal is, noodsaak die spraak-taalterapeut om fonologiese prosessering as deel van die toetsbattery van geletterdheidsfunksionering by die taalleergestremde kind te implementeer. Aangesien geen gestandaardiseerde evalueringsmedium tans bestaan om fonologiese prosessering in Afrikaans te evalueer nie, behoort toekomstige navorsing daarop gerig te wees om die ontwikkeling van 'n gestandaardiseerde toetsbattery vir fonologiese prosessering daar te stel. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Aram, D. & Nation, J. (1980). Preschool language disorders and subsequent language and academic difficulties. Journal of Communication Disorders, 13, 159-170. Carrow-Woolfolk, E. (1985). Test for auditory comprehension of language (TACL-R). Texas: DLM, Teaching Resource. Catts, H.W. (1991). Facilitating phonological awareness: Role of the speech-language pathologists. Language, Speech and Hearing Services in Schools, 12, 196-203. / , ( ) g p g f the speech-language pathologists. Language, Speech and Hearing Services in Schools, 12, 196-203. / g , , Cole, P.R. (1982). Language disorders in preschool children. New Jersey: Prentice-Hall. Creaghead, N.A. (1984). Strategies for evaluating and targeting pragmatic behaviors in young children. Seminars in Speech and Language 5(9), 241-250. In die lig van die voorafgaande gevolgtrekkings word die volgende aanbevelings geformuleer, naamlik: g g ( ) Fick, M.L. (1939). An individual scale of general intelligence for The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 65 e Verband tussen Gesproke en Geskrewe Taal van Leergestremdes Topics in Language Disorders, 10(2), 25-45. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing. Menyuk, P., Liebergott, J., Schultz, M., Chesnick, M. & Ferrier, L. (1991). Patterns of early lexical and cognitive development in premature and full-term infants. Journal of Speech and Hearing Research 34(1) 88-94 Van Kleeck, A. (1992). "Language assessment and intervention in children: An overview and special focus on preliteracy." SASLHA: Workshop. Department of Speech Pathology and Audiology. University of Pretoria. Hearing Research, 34(1), 88 94. Myers, P.I. & Hammill, D.D. (1990). Learning disabilities. Austin, Itexas: Pro-ed. gy y Vorster, J. (1980). Toets vir Mondelinge Taalproduksie. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing. Austin, Itexas: Pro ed. Nye, C., Foster, S.H. & Seaman, D. (1987). Effectiveness of language intervention with the language/learning disabled." Journal of Speech and Hearing Disorders, 52(4), 348-357. Westby, C.E. & Costlow, L. (1991). Implementing a whole language program in a special education class. Topics in Language Disorders, 11(3), 69-84. Journal of Speech and Hearing Disorders, 52(4), 348 357. Oosthuizen, J.I. (1994). Die verband tussen gesproke en geskre taal van leergestremdes. Ongepubliseerde M(Log)- BYLAE A Fonologiese Prosesseringstoets g g SUBTOETS1 SEGMENTERING VAN SINNE IN WOORDKOMPONENTE 1. Sy sit die brood op die tafel. (Antwoord: 7) i 2. Water tap uit 'n kraan. (Antwoord: 5) 3. Die druiwe is op die stoof. (Antwoord: 6) 4. Die olifant, perd en kat word deur die zebra gejaag. j (Antwoord: 10) j 5. Sy voer die baba met die lepel. (Antwoord: 7) 6. Die emmer is vol klippe. (Antwoord: 5) 7. Die seuntjie drink. (Antwoord: 3) 8. Hy spring op sy fiets. (Antwoord: 5) 9. Die gogga eet blare. (Antwoord: 4) 10. Die skoene kos baie geld. (Antwoord: 5) 11. Hy speel gholf. (Antwoord: 3) Punte behaal Maksimum punte 11 SUBTOETS 2 SUBTOETS 3 SEGMENTERING VAN WOORDE SEGMENTERING VAN IN SILLABES WOORDE IN KLANKE 1. vurk (Antwoord: 1) 1. jas (Antwoord: 3) 2. kwas (Antwoord: 1) 2. prop (Antwoord: 4) 3. piesang (Antwoord: 2) 3. huis (Antwoord: 3) 4. sjokolade (Antwoord: 4) 4. glas (Antwoord: 4) 5. boom (Antwoord: 1) 5. trein (Antwoord: 4) 6. knoop (Antwoord: 1) 6. gras (Antwoord: 4) 7. vliegtuig (Antwoord: 2) 7. swem (Antwoord: 4) 8. seep (Antwoord: 1) 8. boks (Antwoord: 4) 9. spons (Antwoord: 1) 9. berg (Antwoord: 4) 10. vingers (Antwoord: 2) 11. rok (Antwoord: 1) 12. stryk (Antwoord: 1) 13. masjien (Antwoord: 2) 14. neus (Antwoord: 1) 15. skryf (Antwoord: 1) 16. BYLAE A Fonologiese Prosesseringstoets SUBTOETS1 SEGMENTERING VAN SINNE IN WOORDKOMPONENTE Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 42 Idilette Oosthuizen, Brenda Louw en Isabel Uys 66 BYLAE Β: Data-definisie BYLAE Β: Data-definisie Nommer van Beskrywing van veranderlik Gebied waarin Kolomme veranderlike roupunt kan voorkom Veranderlike 1 Respondentnommer 1-9 01 Veranderlike 2 Kaartnommer 1 02 Veranderlike 3 Verstandsouderdom (PPVT) 067-149 03-05 Veranderlike 4 Intelligensiekwosient (PPVT) 070-126 06-08 Veranderlike 5 Subtoets 1 minimum (TACL-R) 069-097 09-11 Veranderlike 6 Subtoets 1 maksimum (TACL-R) 083-119 12-14 Veranderlike 7 Subtoets 2 minimum (TACL-R) 082-113 15-17 Veranderlike 8 Subtoets 2 maksimum (TACL-R) 095-119 18-20 Veranderlike 9 Subtoets 3 minimum (TACL-R) 066-119 21-23 Veranderlike 10 Subtoets 3 maksimum (TACL-R) 070-999 24-26 Veranderlike 11 Woorddefinisie minimum (AST) 084-120 27-29 Veranderlike 12 Woorddefinisie maksimum (AST) 089-125 30-32 Veranderlike 13 Kronologiese ouderdom (mnde) 097-122 33-35 Veranderlike 14 Tbtale woorde (TMT) 1-9 36 Veranderlike 15 Woorde per Τ eenheid (TMT) 1-9 37 Veranderlike 16 Tipe tekenratio (TMT) 1-9 38 Veranderlike 17 Bywoorde (TMT) 1-9 39 Veranderlike 18 Voorsetsels (TMT) 1-9 40 Veranderlike 19 Medewerkwoorde (TMT) 1-9 41 Veranderlike 20 Weglatings (TMT) 1-9 42 Veranderlike 21 Vervangings (TMT) 1-9 43 Veranderlike 22 Verplasings (TMT) 1-9 44 Veranderlike 23 Onvoltooid (TMT) 1-9 45 Veranderlike 24 Sinstruktuurverbetering (TMT) 1-9 46 Veranderlike 25 Woordkeuseverbetering (TMT) 1-9 47 Veranderlike 26 Woordherhaling (TMT) 1-9 48 Veranderlike 27 Benoemings (TMT) 1-9 49 Veranderlike 28 Onsin (TMT) 1-9 50 Veranderlike 29 Abstrak/konkreet (TMT) 1-9 51 Veranderlike 30 Creaghead - pragmatiek vraelys 00-25 52-53 Veranderlike 31 Analise 1 minimum (Pendulum) 076-152 64-56 Veranderlike 32 Analise 1 maksimum (Pendulum) 079-155 57-59 Veranderlike 33 Sintese 1 (Pendulum) 080-152 60-62 Veranderlike 34 Sintese 2 (Pendulum) 083-155 63-65 Veranderlike 35 Storiegeheue 1 (Pendulum) 084-152 66-68 Veranderlike 36 Storiegeheue 2 (Pendulum) 087-155 69-71 Veranderlike 37 Opeenvolgende geheue 1 (Pendulum) 076-116 72-74 Veranderlike 38 Opeenvolgende geheue 2 (Pendulum) 079-119 75-77 , Veranderlike 39 Respondentnommer 1-9 01 Veranderlike 40 Kaartnommer 2 02 Veranderlike 41 Sluiting 1 000-132 . 03-05 ί Veranderlike 42 Sluiting 2 072-135 06-08 1 Veranderlike 43 1-minuut spoedtoets (TOD) 01-16 09-10 Veranderlike 44 Spelling (IPV Spellingtoets) 01-16 11-12 | Veranderlike 45 Skriftelike taal (K3 Skolastiese toets) 01-16 13-14 ; Veranderlike 46 Prosalees en begrip (Grove en Hauptfleisch) 01-16 15-16 Veranderlike 47 Stillees en begrip (TOD taaltoets) 01-16 17-18 Veranderlike 48 Verbaal (IK toets) 078-114 19-21 Veranderlike 49 Nie-verbaal (IK toets) 086-128 22-24 Veranderlike 50 Totaal (IK toets) 087-121 25-27 Veranderlike 51 Fonologiese Prosessering Subtoets Fonologiese 00-10 28-29 . The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4 SUBTOETS1 SEGMENTERING VAN SINNE IN WOORDKOMPONENTE • Veranderlike 52 Prosessering Subtoets 2 Fonologiese Prosessering 00-19 30-31 Veranderlike 53 Subtoets 3 0-5 /32 * Alle subtoetse en toetse waarna verwys word, is onderskeidelik in TABELLE 2 en 3 volledig bespreek en uiteengesit. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra * Alle subtoetse en toetse waarna verwys word, is onderskeidelik in TABELLE 2 en 3 volledig bespre * Alle subtoetse en toetse waarna verwys word, is onderskeidelik in TABELLE 2 en 3 volledig bespreek en uiteengesit. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 4

https://sajcd.org.za/index.php/sajcd/article/download/248/347

Afrikaans

INLEIDING ^ 3 l e a beroepseise. Sodoende is verskeie voorgraadse en nagraadse kursusse, asook voortgesette onderrig geweeg in terme van relevansie van 'n ontwikkelende en veranderende beroep Hyman, 1986; Shewan, 1988; Terrizzi, 1988). Uit die Britse literatuur blyk dit ook dat oplossings vir diensleweringspro- S e v i n d k a n w o r d deur die behoefte aan diens en d voorsiening van diens vas te stel (Enderby & Davies, 1989). ^ 3 l e a beroepseise. Sodoende is verskeie voorgraadse en nagraadse kursusse, asook voortgesette onderrig geweeg in terme van relevansie van 'n ontwikkelende en veranderende beroep Hyman, 1986; Shewan, 1988; Terrizzi, 1988). Uit die Britse literatuur blyk dit ook dat oplossings vir diensleweringspro- S e v i n d k a n w o r d deur die behoefte aan diens en d voorsiening van diens vas te stel (Enderby & Davies, 1989). ! ZlXZI^' lfatlve in ™akms thin«s tolim^T t 0 m h e c a u s e o f o u r o w n b e n m Hierdie stalling is verteenwo'ordigend van die algemene gees wat tans m d le beroep van Spraakheelkunde en Oudiolog e koTtek V S e g t e r , ° ° k t 6 k e n e n d V a " t W e e belan kontekse, te wete die universiteitswese in die a l g e m e e n en di Suider-Afrikaanse samelewing in die besonder Teen hierd raamwerk is dit seker nie vreemd dat die behoefte van kurriku lumontwikkehng vir die opleiding van spraak-taalterapeute en oudioloe so sterk na vore gekom het nie. ? e Relevante demografiese gegewens in verband met die stand van die beroep dui op klemverskuiwings wat leemtes met be- trekking tot beroeps- en bestuursfiinksies laat. Dit is veral die internasionale menseregteverdrae en die standpunte van die Gesondheidsorganisasie wat nuwe insigte gebring en orientasieveranderinge laat plaasvind het. Reproduced by Sabinet Gateway under licence grante Die fundamentele vraag wat beantwoord moet word is· wat is die spesifieke beroeps- en opleidingsveranderinge watTn 'n opleidingskurrikulum vervat moet word? Opsommenderwys kan die volgende riglyne vir verandering aangestip word: 5 69 69 Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapi Oudiologie: Basis en Beginsels S.R. Hugo, D. Phil (Pretoria) I.C. Uys, D. Phil (Pretoria) Departement Spraakheelkunde en Oudiologie Universiteit van Pretoria Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapi Oudiologie: Basis en Beginsels S.R. Hugo, D. Phil (Pretoria) I.C. Uys, D. Phil (Pretoria) Departement Spraakheelkunde en Oudiologie Universiteit van Pretoria S.R. Hugo, D. Phil (Pretoria) I.C. Uys, D. Phil (Pretoria) I.C. Uys, D. Phil (Pretoria) Departement Spraakheelkunde en Oudiologie Universiteit van Pretoria Departement Spraakheelkunde en Oudiologie Universiteit van Pretoria OPSOMMING tuur nie langer voldoen aan die multikulturele, 'H ^lor^sonta^e beroepstr natiewe opleidmgsmoontlikhede soos diploma-oplddingv^Mn^^serti^cmtn^n nodig omte besin oor die instelling van al gerigte magisteropleiding. In samehang hierJe het berlp.Z^ en beroep gemeenskapsdiens en konsultasie η veel groter rol in ΐίΙΖτΖΖι behoon ^ ^ — - ABSTRACT ekenaargeletterdheid, bestuursfunksies te speel as wat tans die geval is. ABSTRACT ^ ΐ ϊ β ί ofcurulum d e v d o p m e n t f the multicultural, multilingual RSA context. It is therefore necessaru to inv^tiM^ah f0''01^^0'1'1^structure ^ n o l°n0er needs. These may include diploma trainingfor techniaans certifirafe nrn alternative educational options to accommodate directed masters courses. It is also aPParentthattk^ofessiOnctifan^ wor^lers and profession the point where aspects such as computer literacy, mMi^em^fiuKti^^mmmimh αηί^ audiologist have extended curriculum thin is the case at present. ^ementfunawns, community work and consultation should play a greater role in t inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) nted by the Publisher (dated 2012) der licence granted by the Publisher (dated 2012) Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 37, 1990 KURRIKULERINGSVERANDERINGE: NASIONALE VERTREKPUNTE Dit is opmerklik dat die plaaslike literatuur 'n byna identiese weerspieeling van oorsese veranderinge aandui. Dit is egter te verstane omdat die VSA-model vir baie dekades al aangepas en toegepas is in die RSA. Juis hierdie basis behoort in 'n evalua- sie van bestaande opleiding bevraagteken te word. Soos Dela- ney en Malan (1984:75) dit stel: "This foreign model has be modified to provide our South African model. This is not to sa a foreign model modified on the basis of limited informatio necessarily inadequate, but rather that it is important that we be aware that this is the situation." * Feldman (1981) identifiseer die behoefte aan voortgesette onderrig en veral kliniese magistergrade en doktorsgrade. Opleidingsinstansies moet ook voortgesette onderrig aan oudstudente, wat nie noodwendig graad-kwalifikasies is nie, as 'n verpligting beskou omdat die vakgebied so vinnig ontwikkel (Hyman, 1986; Shewan, 1988). * Feldman (1981) identifiseer die behoefte aan voortgesette onderrig en veral kliniese magistergrade en doktorsgrade. Opleidingsinstansies moet ook voortgesette onderrig aan oudstudente, wat nie noodwendig graad-kwalifikasies is nie, as 'n verpligting beskou omdat die vakgebied so vinnig ontwikkel (Hyman, 1986; Shewan, 1988). licence granted by the Publisher (dated 2012) t Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) produced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) 'n Eiesoortige probleemsituasie dra by tot die noodsaaklikheid van 'n RSA-opleidingsmodel. Ten eerste is dit die kenmerke van die ontwikkelende land wat eiesoortige aanpassings vir dienslewering en opleiding noodsaak. Penn (1986) bevraag- teken die relevansie van opleiding in hierdie omstandighede, I omdat daar tans 'n "ongesonde status en beeld van die beroep 1 as oorwegend 'n luukse bestaan" (Uys, 1987). In samehang hiermee bepleit Aron (1984(a) en 198 7) veranderinge in oplei- ding en dienslewering om aan hierdie behoeftes van, onder andere, minderbevoorregting, armoede, onkunde en selfs on- geletterdheid te voldoen, deur alternatiewe opleiding binne die raamwerk van gemeenskapsgebaseerde benaderings aan te bied. Sy staan ook die opleiding van primere sorgpersone voor. Fourie (1984) ondersteun hierdie siening dat aanpassing by die eise van 'n Derde Wereldland die opleiding en aanstelling van semigekwalifiseerde persone onder toesig noodsaak. Daarenteen meen Morgan, Geraghty, Dawber, Motshei, Drew, Motshei en Segal (1984) dat 'n gemeenskapsorientasie nie aan 'n afs. nderlike kursus, of 'n afsonderlike groep werkers met anc er funksies toegese behoort te word nies maar dat 'n gemeenskapsorientasie geinkorporeer behoort te word in die opleiding van spraakterapeute en oudioloe. - Die betrokkenheid by spesiale groepe as gevolg van die ontwikkeling van die wetenskap. - Die betrokkenheid by spesiale groepe as gevolg van die ontwikkeling van die wetenskap. As gevolg van die identifikasie van kommunikasieaf- wykings by spesifieke groepe soos taalleergestremdes, Vigslyers, verskeie neuropatologiee en selfs bejaardes (met die toename in hierdie populasie), brei die spraak- terapeut en oudioloog se werksomvang skielik uit. Op- leidingsinstansies moet derhalwe voorsiening maak vir die voortgesette onderrig van persone wat in die verlede gekwalifiseer het ten einde hulle vaardighede na die nuwe toepassingsvelde uit te brei. - Die betrokkenheid by spesiale groepe as gevolg van die ontwikkeling van die wetenskap. * Verwant aan die bogemelde punt, is 'n behoefte dat spraak- terapeute en oudioloe onmiddellik na opleiding (met toe- trede tot die beroepslewe) oor al die nodige beroeps- en bestuursvaardighede sal beskik om onafhanklik en toere- kenbaar in die privaat praktyk op te tree. Opleidingspro- gramme moet dus voorsiening maak dat studente daardie kritiese korpus van kennis en vaardighede bekom voor toe- trede tot die beroep (Feldman, 1981; Lingwall, 1988). * Verwant aan die bogemelde punt, is 'n behoefte dat spraak- terapeute en oudioloe onmiddellik na opleiding (met toe- trede tot die beroepslewe) oor al die nodige beroeps- en bestuursvaardighede sal beskik om onafhanklik en toere- kenbaar in die privaat praktyk op te tree. Opleidingspro- gramme moet dus voorsiening maak dat studente daardie kritiese korpus van kennis en vaardighede bekom voor toe- trede tot die beroep (Feldman, 1981; Lingwall, 1988). * Juis as gevolg van die veranderende werksomstandighede het dit nodig geword om spraakterapeute en oudioloe vak- inhoudelik meer omvangryk voor te berei op hulle beroeps- funksies (Flower, 1984). In die basiese opleiding moet aandag geskenk word aan die kwantiteit en kwaliteit van die teoretiese en kliniese opleiding, die verhouding tussen fundamentele geesteswetenskaplike en natuurwetenskap- like inhoude; die verhouding tussen basiese en toegepaste wetenskappe; die verhouding tussen akademiesteoretiese en kliniese opleiding (Terrizzi, 1988). * Juis as gevolg van die veranderende werksomstandighede het dit nodig geword om spraakterapeute en oudioloe vak- inhoudelik meer omvangryk voor te berei op hulle beroeps- funksies (Flower, 1984). In die basiese opleiding moet aandag geskenk word aan die kwantiteit en kwaliteit van die teoretiese en kliniese opleiding, die verhouding tussen fundamentele geesteswetenskaplike en natuurwetenskap- like inhoude; die verhouding tussen basiese en toegepaste wetenskappe; die verhouding tussen akademiesteoretiese en kliniese opleiding (Terrizzi, 1988). KURR1KULERINGSVERANDERINGE· INTER- NASIONALE GESIGSPUNTE ' r s Vir ongeveer twee dekades word die behoefte aan spraak- terapie en oudiologie as 'n enkel-professie bepleit (Feld- man 1981). Alhoewel daar geleidelike verandering in die opleidingsprogramme te bespeur is, is die algemene ten- dens vir die VSA steeds om eerder as oudioloog of spraak- terapeut te kwalifiseer, te registreer en te werk. Demogra- fiese bevindings dui egter aan dat die gevallebelading in die praktyk deskundigheid op beide gebiede vereis en noop die aanvaarding van stellings soos: «True specialization grows s Vir ongeveer twee dekades word die behoefte aan spraak- terapie en oudiologie as 'n enkel-professie bepleit (Feld- man 1981). Alhoewel daar geleidelike verandering in die opleidingsprogramme te bespeur is, is die algemene ten- dens vir die VSA steeds om eerder as oudioloog of spraak- terapeut te kwalifiseer, te registreer en te werk. Demogra- fiese bevindings dui egter aan dat die gevallebelading in die praktyk deskundigheid op beide gebiede vereis en noop die aanvaarding van stellings soos: «True specialization grows kridesep11^ Γ ^ 1 9 8 ° " 1 9 9 ° d e k a d e W O r d ^ e n m e r k kritiese evaluas,e van sowel die beroep as die bestaande oplei- da"aiMrdS W a t C ' e U r i T I ' d d e ' V 3 n o m n'busopn data o o r die stand van spraakterapie en oudiologie a s beroep i l h Di l idi i d l i H Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings Vol 37 1990 S.R. Hugo & I.C. Uys The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 37, 199 - Die betrokkenheid by minderheidsgroepe. S.R. Hugo & I.C. Uys 70 out of generalist training" (Feldman, 1981: 942). out of generalist training" (Feldman, 1981: 942) Reeds in 1985 het ASHA die standpunt ingeneem dat hulp verleen behoort te word aan persone in uiteen- lopende sosiale, kulturele, ekonomiese en linguistiese populasies. Alhoewel opleiding van terapeute uit min- derheidsgroepe vanaf 1987 spesiale aandag geniet, is daar huidiglik in die VS A slegs 3% geregistreerde spraak- taalterapeute en oudioloe uit hierdie bevolkingsgroepe. Opnames toon egter dat terapeute al hoe meer betrokke raak by die hantering van minderheidsgroepe (Cole en Massey, 1985; Hyman, 1986; Shewan, 1988). * Daar is vir baie jare reeds 'n behoefte om 'n beroepskorps daar te stel wat Spraakterapie en Oudiologie tot 'n onaf- hanklike beroep kan lei. Alhoewel die oorgrote meer- derheid spraakterapeute en oudioloe steeds by instansies soos skole en hospitale diens lewer, is daar tans 'n omska- keling na privaat praktyk te bespeur (Shewan, 1988). Hier- die oorskuiwing word deur ASHA ondersteun maar hulle beklemtoon ook die feit dat opleiding hierby aangepas moet word. * Daar is vir baie jare reeds 'n behoefte om 'n beroepskorps daar te stel wat Spraakterapie en Oudiologie tot 'n onaf- hanklike beroep kan lei. Alhoewel die oorgrote meer- derheid spraakterapeute en oudioloe steeds by instansies soos skole en hospitale diens lewer, is daar tans 'n omska- keling na privaat praktyk te bespeur (Shewan, 1988). Hier- die oorskuiwing word deur ASHA ondersteun maar hulle beklemtoon ook die feit dat opleiding hierby aangepas moet word. - Die betrokkenheid by spesiale groepe as gevolg van die ontwikkeling van die wetenskap. As gevolg van die identifikasie van kommunikasieaf- wykings by spesifieke groepe soos taalleergestremdes, Vigslyers, verskeie neuropatologiee en selfs bejaardes (met die toename in hierdie populasie), brei die spraak- terapeut en oudioloog se werksomvang skielik uit. Op- leidingsinstansies moet derhalwe voorsiening maak vir die voortgesette onderrig van persone wat in die verlede gekwalifiseer het ten einde hulle vaardighede na die nuwe toepassingsvelde uit te brei. Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie en Oudiologie: Basis en Begin se Is wat deur hierdie samelewing gestel word nie (Uys, 1984). Die habilitasie en rehabilitasie van kommunikasieafwykings is anders as ander terapiee in die opsig dat kommunikasie beide die middel en die doel in behandeling is. Die spraakterapeuten oudioloog moet nie slegs oor 'n diepgaande kennis van die taal van die pasient beskik nie, maar ook 'n goeie begrip van die sosiokulturele eienskappe van die betrokke bevolkingsgroep he (Aron, 1984 (b); Crossley, 1984). oudioloog om by toetrede tot die praktyk onafhanklik toe- rekenbare diens te lewer, plaas 'n hoe premie op opleiding - veral met betrekking tot omvattende primere, sekondere en tersiere voorkoming en konsultasie (Uys, 1985). Die tweede implikasie is dat spraakterapeute en oudioloe 'n navorsingsinset sal moet lewer en dus 'n sterker akademiese opleiding in wetenskapmetodologie sal moet ontvang om hulle voor te berei op sinvolle navorsing (Uys, 1986; 1987). Verskeie voorstelle word voorgehou ter oplossing van hier- die probleem: 'n Kompliserende faktor wat die eise van 'n onwikkelende land verder verhoog is die geografiese kenmerke van die RSA. Die uitgestrektheid van plattelandse gebiede en die groot be- volkingsamevloeiing ver van sentrale gebiede is vroeg al as 'n besondere kenmerk van dienslewering gei'dentifiseer. Reeds in 1966 onderstreep Pienaar die behoefte aan "properly con- ducted surveys at regular intervals over large areas" en "clinic mobile and otherwise established in ... country districts" (in Morgan et al. 1984: 111). In opleiding stel dit die eis dat klem gele moet word op gemeenskapsdiens, konsultasie, en veel eer- der generalisasie as spesialisasie. - Om basiese konsepte van Swart- en Indiertale in te sluit in die opleiding van spraakterapeute en oudioloe. - Om inligting in verband met sosiokulturele verskille in te sluit in die opleiding van spraakterapeute en oudioloe (Crossley, 1984; Segal & Drew, 1984). - Om in spanverband navorsing te doen oor hierdie verskille en verskynsels, sodat norme vir kommunikasiegedrag op alle vlakke vasgestel, en diagnostiese en behandelings- materiaal ontwikkel kan word (Aron, 1987; Webb, 1984). Noodwendig hang geografiese kenmerke nou saam met die beskikbaarheid van dienste. In 1984 was daar na beraming reeds 'n tekort aan 4,494 spraakterapeute en oudioloe in die RSA (Fourie, 1984). In 1986 het die tekort gestyg tot oor die 5 000 en volgens projeksie (met inagneming van die bevolk- ingsgroei) sal daar in 2000 'n tekort aan minstens 10 000 wees (Gestremdheid in die Republiek van Suid-Afrika, 1987(a), (b), (c)). TENTATIEWE OPLOSSINGS VIR KURRIKULUMS Kurrikulumontwikkeling is die "doelgerigte en sistematiese opbou van die kurrikulum en die voortdurende evaluering, herevaluering en vernuwing daarvan" (Kachelhoffer, 1987: 14). Indien die inligting in die voorafgaande paragrawe as vertrekpunt gebruik word, is dit duidelik dat die bestaande opleiding van spraak-taalterapeute en oudioloe in die RSA redelik indringend verander moet word. Hierdie verande- ringe sal natuurlik ook in samehang met die eiesoortige karak- ter van die inrigting waar die opleiding aangebied word, moet ontwikkel. Daar is egter twee belangrike fundamentele aspek- te wat as basies tot enige kurrikulumontwikkeling gesien kan word. Reproduced by Sabinet Gateway under licen - Die aanpassing van opleidingskursusse met die oog daarop om terapeute in staat te stel om groter pasientgetalle te han- teer deur alternatiewe spraakterapeutiese en oudiologiese benadering (Morgan et al. 1984; Hugo & Louw, 1987), konsultasie (Uys, 1985) en die gebruik van ondersteunings- dienste (Enderby & Davies, 1989). - Die aanpassing van opleidingskursusse met die oog daarop om terapeute in staat te stel om groter pasientgetalle te han- teer deur alternatiewe spraakterapeutiese en oudiologiese benadering (Morgan et al. 1984; Hugo & Louw, 1987), konsultasie (Uys, 1985) en die gebruik van ondersteunings- dienste (Enderby & Davies, 1989). Die multikulturele, veeltalige bevolkings van die RSA skep 'n behoefte in terme van die omvang en kwaliteit van die be- staande dienste. Die opleiding en kwalifikasies van spraak- terapteute en oudioloe kan, met spesiale verwysing na hulle rol in 'n meertalige, multikulWele gemeenskap, gekritiseer word. Die opleiding voldoen huidiglik beslis nie aan al die eise - Om spraakterapeute en oudioloe vanuit hierdie groepe op te lei (Penn, 1986). - Om spraakterapeute en oudioloe vanuit hierdie groepe op te lei (Penn, 1986). Hierdie behoefte aan verandering, om opleiding en diens- lewering aan te pas by die RSA-konteks, is ook reeds deur die outeurs gei'dentifiseer in 'n navorsingsprojek. Dit blyk uit vraelyste wat aan 'n verteenwoordigende populasie van spraak-taal-gehoorterapeute gestuur is, asook uit onderhoude wat met die persone gevoer is, dat 73% aanpassing van die opleiding by RSA-omstandighede voorstaan, terwyl 62% voor- standers is van verandering in opleiding om voorsiening te maak vir klemverskuiwing met betrekking tot die beroeps- funksies (Hugo & Uys, 1988). net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Verskeie aanbevelings is reeds gemaak om hierdie probleem te oorkom, naamlik: - Die verhoging van studentetalle uit alle bevolkingsgroepe /by bestaande opleidingsinstansies (Uys, 1984). Die voorafgaande inligting skets op 'n gekondenseerde wyse enkele van die vraagstukke rondom opleiding en meer spesi- fiek die probleem van kurrikulering vir spraakterapie en oudiologie. Indien dit die probleem is - wat is die oplossings? - Die instelling van opleidingskursusse by ander (addisio- nele) universiteite, met veral die oog op opleiding van per- sone uit Asier-, Kleurling- en Swart-bevolkingsgroepe. Daar is tans ongeveer 4 Kleurling-, 25 Asier- en 4 Swart- spraakterapeute en oudioloe geregistreer (Gestremdheid in die Republiek van Suid-Afrlika,-1987(c)). Met inagneming van die bevolkingstoename van hierdie drie groepe, is die opleiding van spraakterapeute en oudioloe uit hierdie groepe noodsaaklik (Penn, 1986; Crossley, 1987). Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the P Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafivgkings, Vol. 37, 1 KURRIKULERINGSVERANDERINGE: NASIONALE VERTREKPUNTE * Een van die grootste behoeftes wat deur verskeie onder- soeke gei'dentifiseer is, is die onkunde oor bestuursfunksies wat tans by spraakterapeute en oudioloe bestaan (Foxman, 1988; Gelatt, 1988; Griffin, 1988; Holley, 1988). Die aan- beveling word gemaak dat veral die bemarking van dienste aandag moet geniet, omdat dit al hoe meer deel word van die eise wat aan lewensvatbare beroepe gestel word. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu * Verskeie behoeftes het ontstaan as gevolg van politieke druk in samehang met tegnologiese ontwikkeling. Die be- langrikste hiervan is: * Verskeie behoeftes het ontstaan as gevolg van politieke druk in samehang met tegnologiese ontwikkeling. Die be- langrikste hiervan is: Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr - Die behoefte aan rekenaargeletterdheid. Die rekenaar word al hoe meer onontbeerlik in die beoefening van spraakterapie en oudiologie. Gedurende 1984 het ongeveer 27% spraak-taalterapeute en oudio- loe rekenaars gebruik; en 'n opname in 1988 dui op 'n styging na amper 58%. Dit is interessant dat die reke- . naarin 1986 hoofsaaklik vir bestuursfunksies (adminis- trasie, rekordhouding en woordverwerking) aange- wend is, terwyl die 1988-opname aantoon dat reke- naars tans hoofsaaklik vir diagnostiese en behan- delingsdoeleindes gebruik word. Opleiding in rekenaar- gebruik word derhalwe al hoe meer 'n noodsaaklikheid (Hyman, 1986; Shewan, 1988). . naarin 1986 hoofsaaklik vir bestuursfunksies (adminis- trasie, rekordhouding en woordverwerking) aange- wend is, terwyl die 1988-opname aantoon dat reke- naars tans hoofsaaklik vir diagnostiese en behan- delingsdoeleindes gebruik word. Opleiding in rekenaar- gebruik word derhalwe al hoe meer 'n noodsaaklikheid (Hyman, 1986; Shewan, 1988). Die implikasies van hierdie voorstelle is eerstens dat die tradi- sionele benadering tot opleiding (die identifikasie van patolo- gie in die individu en die rehabilitasie van die idividu) en dienslewering (die uitvoering van die praktyk binne die raam- werk van institusionele strukture, bv. hospitale, skole, ens.) ontoepaslik is. Voorbereiding van die spraakterapeut en Reproduced by Sabinet G - Die betrokkenheid by minderheidsgroepe. 71 Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie en Oudiologie: Basis en Begin se Is Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie en Oudiologie: Basis en Begin se Is Dit het verder aan die lig gekom dat bykans alle dienste uitsluitlik gerig is op die identifikasie, diagnose en behandel- ing van bevoorregte, stedelike blankes, dat dienste aan die ontwikkelende plattelandse bevolkingsgroepe totaal ontoe- reikend is en dat voorkomingsdienste feitlik nerens beskik- baar is nie (Gestremdheid in die Republiek van Suid-Afrika, 1987(c); Aron, 1984(a)). - Om van spraakterapie- en oudiologie-assistente, of tolke gebruik te maak in dienslewering (Uys, 1984). - Om van spraakterapie- en oudiologie-assistente, of tolke gebruik te maak in dienslewering (Uys, 1984). - Om spraakterapeute en oudioloe vanuit hierdie groepe op te lei (Penn, 1986). Kurrikulering en beroepsfiinksies Wanneer die jaarboeke van opleidingsinstansies bestudeer word, is dit duidelik dat opleiding by universiteite tans groot- liks 'n afwykinggerigte (bv. hakkel, breinbesering, ens.) bena- dering volg. Dit beteken dat hoofsaaklik twee van die beroeps- funksies, diagnose en terapie, uitvoerig onderrig word, dik- wels ten koste van die meeste ander beroepsfunksies. Die resultaat hiervan is 'n onewewigtige kurrikulum wat nie met die huidige beroepseise tred hou nie. 'n Ander vorm van professionele graadopleiding vir regis- trasiedoeleindes moet egter oorweeg word. Dit is die moontlik- heid van 'n twee- of driejarige, beroepsgerigte magistergraad in Spraak-Taalpatologie of Oudiologie, met as voorvereiste enige algemene baccalaureusgraad. Hierdie opleiding sou 'n verintensifisering van die basiese opleiding beteken met ge- volglike registrasie as of spraakterapeut of oudioloog. Die voordeel van sodanige opleiding is dat dit volwasse en gemoti- veerde studente sal lok wat waarskynlik uit 'n spesifieke be- roepsopset (bv. skole vir gehoorgestremdes of serebraalge- stremdes), 'n spesifieke belangstelling in die kommunikasie- gestremde ontwikkel het. Ten einde 'n kurrikulum te ontwikkel wat 'n funksionele holistiese basis het, is dit nodig om alle beroepsfunksies te lys en te definieer. Hierdie funksies word in Tabel 1 uiteen- gesit. Tabel 1: Beroepsfunksies van spraak-taalterapeute oudioloe BEROEPSFUNKSIE OMSKRYWING 1 Sifting Aktiwiteite wat uitgevoer word ten einde uit 'n grootpopulasie te differen- sieer tussen persone wat normale kom- munikasie het en diegene wat volledi- ger bestudeer moet word om vas te stel of hulle 'n spesifieke afwyking het. 2 Voorkoming Aktiwiteite wat uitgevoer word ten einde die aanvang, ontwikkeling en komplikasie van 'n kommunikasieaf- wyking te elimineer en/of te inhibeer. 3 Gemeenskapswerk Aktiwiteite wat daarop gerig is om 'n diens aan en deur die gemeenskap te lewer ten einde kommunikasieaf- wykings te voorkom, te diagnoseer en te behandel. 4 Terapie 5 Evaluasie Aktiwiteite wat poog om kom- munikasiegedrag te modifieer. Hier kan drie tipes aktiwiteite onderskei word: gerig op verwerking van elemente van normale kommunikasie * gerig op verwerwing van kompen- satoriese prosedures in gevalle van onherstelbare afwykings * gerig op verandering van weerstand teen kommunikasieverbetering. Aktiwiteite wat ten doel het om 'n kommunikasie-afwyking te beskiyf of om beslissings aangaande hulpverlen ing te maak. Die doel hiervan is: * om aanwesigheid en graad van af- wyking te bepaal * om die afwyking te beskryf * om die stappe ter oplossing aan te dui * om verwysingsraamwerk vir inter- vensiegevolge te steL(prognose) * om aan ander professies die impli- kasies van die afwyking aan te toon. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 37, 1990 Die beroepstruktuur en opleiding Reproduced by Sabinet Ten eerste is dit vir die internasionale aanvaarding van be- roepsbeoefenaars belangrik dat die aard en kwaliteit van opleiding sodanig sal wees dat professionele erkenning maklik Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafivgkings, Vol. 37, 1 72 S.R. Hugo & I.C. Uys plaasvind en uitruiling van studente 'n praktiese moontlikheid sal wees. Derhalwe is 'n vierjarige beroepsgerigte bac- calaureusgraad met hoofvakke Spraak-Taalpatologie en Oudio- logie 'n minimum vereiste vir registrasie as spraakterapeut en oudioloog. Dit kan dan gevolg word met 'n magister- en dok- torsgraad vir bykomende kwalifikasie en spesialisasie. plaasvind en uitruiling van studente 'n praktiese moontlikheid sal wees. Derhalwe is 'n vierjarige beroepsgerigte bac- calaureusgraad met hoofvakke Spraak-Taalpatologie en Oudio- logie 'n minimum vereiste vir registrasie as spraakterapeut en oudioloog. Dit kan dan gevolg word met 'n magister- en dok- torsgraad vir bykomende kwalifikasie en spesialisasie. Kurrikulering en beroepsfiinksies BEROEPSFUNKSIE OMSKRYWING 37, 1990 Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie en Oud Tabel 1 Vervolg 6 Beraad 7 Bestuur 8 Konsultasie 9 Navorsing 10 Onderrig Dienste gebied aan die kommunikasie- afwykende en/of sy familie (en belang- rike omgewingsindividue) gerig op die oplossing of vermindering van pro- bleme wat met die kommunikasieaf- wyking verband hou of daaruit spruit. Hierdie dienste vul terapie aan ten op- sigte van: * beraad aan die kommunikasieaf- wykende om ander vorms van pro- fessionele hulp te soek en te aanvaar * beraad aan familielede ten einde terapie te steun en hulle kommuni- katiewe rol aan te dui. Aktiwiteite wat uitgevoer word om menslike finansiele, fisiese en inlig- tingshulpbronne te benut ten einde die onderneming (ondernemings wat met die kommunikasieafwykende gemoeid is) se doel witte aan te wend. Dit sluit in bestuurfunksies soos beplanning, or- ganisasie, koordinering en beheer. Aktiwiteite wat daarop gerig is om aan ander professionele persone 'n diens te lewer ten bate van die kommunika- sieafwykende. Aktiwiteite wat daarop gerig is om tot grondige en akkurate kennis en insig van normale en afwykende menslike kommunikasie te kom. Die opleiding en opvoeding van per- sone in normale en afwykende mens- like kommunikasie in terme van ken- nis, vaardighede en gesindhede wat daarme.e verband hou. Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie en Oudiologie: Basis en Beginsels Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie en Oudiologie: Basis en Beginsels Kurrikulumontwikkeling vir Spraak-Taalterapie Tabel 1 Vervolg 6 Beraad 7 Bestuur 8 Konsultasie 9 Navorsing 10 Onderrig Dienste gebied aan die kommun afwykende en/of sy familie (en b rike omgewingsindividue) gerig oplossing of vermindering van bleme wat met die kommunika wyking verband hou of daaruit Hierdie dienste vul terapie aan t sigte van: * beraad aan die kommunik wykende om ander vorms va fessionele hulp te soek en te aa * beraad aan familielede ten terapie te steun en hulle kom katiewe rol aan te dui. Aktiwiteite wat uitgevoer wo menslike finansiele, fisiese en tingshulpbronne te benut ten ein onderneming (ondernemings w die kommunikasieafwykende ge is) se doel witte aan te wend. Dit bestuurfunksies soos beplannin ganisasie, koordinering en beh Aktiwiteite wat daarop gerig is o ander professionele persone 'n d lewer ten bate van die komm sieafwykende. Aktiwiteite wat daarop gerig is grondige en akkurate kennis en van normale en afwykende me kommunikasie te kom. Die opleiding en opvoeding va sone in normale en afwykende like kommunikasie in terme va nis, vaardighede en gesindhed daarme.e verband hou. BEROEPSFUNKSIE OMSKRYWING 73 die funksies (bv. sifting, behandeling, voorkoming ens.) be- nodig. Die eerste kwalifikasie in Spraak-Taalterapie en Oudio- logie sal daarenteen weer 'n algemeen gemiddelde kennis en vaardigheid met betrekking tot alle funksies as voorvereiste stel. Namate'styging in die hierargie plaasvind, kan 'n stygende tendens in indiepte-kennis met betrekking tot bestuur, kon- sultasie, onderrig ens. 'n voorvereiste wees, terwyl spesiali- sasie deur navorsing, 'n getande profiel aan opleidingsomvang kan verskaf. Dienste gebied aan die kommunikasie- afwykende en/of sy familie (en belang- rike omgewingsindividue) gerig op die oplossing of vermindering van pro- bleme wat met die kommunikasieaf- wyking verband hou of daaruit spruit. Hierdie dienste vul terapie aan ten op- sigte van: * beraad aan die kommunikasieaf- wykende om ander vorms van pro- fessionele hulp te soek en te aanvaar * beraad aan die kommunikasieaf- wykende om ander vorms van pro- fessionele hulp te soek en te aanvaar KURRIKULUM QUO VADIS? p * beraad aan familielede ten einde terapie te steun en hulle kommuni- katiewe rol aan te dui. Alles is al vantevore bedink. Die noodsaak is weer daaraan te dink. Dit is 'n algemeen geldige stelling. Die voorafgaande bespreking lig enkele belangrike tendense uit waarvoor toegelaat moet word in kurrikulumontwikke- ling. Kurrikulumontwikkeling is egter nie 'n horisontale groei nie maar vind veelvlakkig plaas. Op die makrovlak sal daad- werklik gekyk moet word na die verskillende vlakke van op- leiding (insluitend technikons en diensleweringsinstansies) sodat mindere en andersoortige kwalifikasies as voorvereiste vir omvattender en meer koste-effektiewe dienslewering daar- gestel kan word. Aktiwiteite wat uitgevoer word om menslike finansiele, fisiese en inlig- tingshulpbronne te benut ten einde die onderneming (ondernemings wat met die kommunikasieafwykende gemoeid is) se doel witte aan te wend. Dit sluit in bestuurfunksies soos beplanning, or- ganisasie, koordinering en beheer. Aktiwiteite wat daarop gerig is om aan ander professionele persone 'n diens te lewer ten bate van die kommunika- sieafwykende. Mesovlakverandering betrek die spesifieke departemente en sluit in kursuskurrikulering. Hier is dit essensieel dat die onderskeie departemente kursusse ontwikkel wat eerstens aan die universele behoeftes van die beroep voldoen, maar tweedens toelaat vir die spesifieke karakter van die bepaalde universiteit en die geografiese gemeenskap wat die univer- siteit bedien. Daar moet veral ook aandag gegee word aan die rol wat nagraadse onderrig, ondersteuningsprogramme en voortgesette onderrig binne die bree kursuskurrikulum speel. Aktiwiteite wat daarop gerig is om tot grondige en akkurate kennis en insig van normale en afwykende menslike kommunikasie te kom. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) ence granted by the Publisher (dated 2012) Die opleiding en opvoeding van per- sone in normale en afwykende mens- like kommunikasie in terme van ken- nis, vaardighede en gesindhede wat daarme.e verband hou. Wat die mikrovlak betref, moet volledig besin word oor silla- bustemas, en lesingeenhede, maar sinvolle beplanning hier sal van waarde wees indien dit in samehang met onderrigdi- daktiek en personeelorganisasie gedoen word. Die uiteindelike sukses van kurrikulumontwikkeling is in die laaste instansie in die hande van diegene wat die onderrig moet aanbied. Dit beteken dat hoe eise aan dosente en ander opleiers gestel sal word. Van hulle sal kwaliteite vereis word soos aanpasbaarheid, deeglike vakkennis, hoe intelligensie, entoesiasme, bereidwilligheid om te leer en te groei, en selfs enkele nie-vakverwante vaardighede en gesindhede. KURRIKULUM QUO VADIS? In^fabel 1 is gepoog om alle beroepsfunksies, ongeag die spesi- fieke arbeidsterrein, en toepaslik op so wel spraakterapeute as oudioloe, uit te spel. Uiteindelik sal dit noodwendig van die spesifieke werkgewer en werksomstandighede afhang watter funksie/s die meeste beklemtojon word, maar vir kurrikulum- ontwikkeling is dit nodig om alle fasette in die sillabus te be trek. ! i Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by th Beroepstruktuur en beroepsfunksies Hierdie vereiste eienskappe is in elk geval kenmerkend van toegewyde en professionele spraakterapeute en oudioloe. Daar is derhalwe geen twyfel nie dat die beroepslui met gemak sal kan voldoen aan die uitdagings wat kurrikulumontwikkel- ing stel. Aangesien die voorgestelde beroepstruktuur, sowel as die ge- differensieerde opleiding van verskeie faktore afhanklik is, kan daar tans slegs pro-aktiewe voorstelle gemaak word oor die versoening tussen opleiding, struktuur en funksies. Reproduced by Sabinet Gateway under licen Alhoewel dit met die eerste oogopslag mag voorkom asof alle kurrikulums slegs swaarder gelaai word met vakinhoud, is dit glad nie die geval nie. Grondliggend aan die opleiding is andersoortige opleidingsorientasies en opleidingsmetodieke. Klemverskuiwing met betrekking tot die gewig van insette oor die funksies sal die verskillende struktuurvlakke onderskei. Dit word aanvaar dat al die funksies in 'n meerdere of mindere mate op elke beroepsvlak ter sprake moet kom. Basiese riglyne kan egter voorgestel word. Basisvlakwerkers sal waarskynlik beperkte kennis en vaardigheid met betrekking tot sekere van BEROEPSFUNKSIE OMSKRYWING Ten tweede is dit so dat omstandighede in die RSA dui op die ondervoorsiening van dienste in die algemeen, maar spesifiek ook met betrekking tot diens aan ander kultuurgroepe, ander taalgroepe, die geriatriese en die plattelandse bevolking. Dit is derhalwe duidelik dat die verhoging van basiese graadopleid- ing alleen nie die antwoord op hierdie probleem sal wees nie. Die oplossing hiervoor is die instelling van ander vorms van diens wat dienooreenkomstig ander tipes van opleiding be- nodig. Dit word visueel voorgestel in Figuur 1, en bestaan in essensie uit die volgende: - graadopleiding aangebied deur universiteite vir die kwali- fikasie van terapeute wat kan optree as probleemoplossers, toesighouers, konsultante en spesialiste. - graadopleiding aangebied deur universiteite vir die kwali- fikasie van terapeute wat kan optree as probleemoplossers, toesighouers, konsultante en spesialiste. ateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) - diploma-opleiding aangebied deur technikons vir die kwa- lifikasie van terapeutiese assistente en spraak- en gehoor- gemeenskapswerkers wat gemoeid sal wees met die aan- bieding van roetine/tegniese aspekte van kommunikasie- patologie. - diploma-opleiding aangebied deur technikons vir die kwa- lifikasie van terapeutiese assistente en spraak- en gehoor- gemeenskapswerkers wat gemoeid sal wees met die aan- bieding van roetine/tegniese aspekte van kommunikasie- patologie. - sertifikaatprogramme aangebied deur diensleweringsor- ganisasies vir die kwalifikasie van gemeenskapsrehabili- tasiewerkers. tasiewerkers. Sentrale Klinieke . Spesialis Spraakterapeute en Oudioloe ' (Nagraadse spesialisasie)\ Opleiding: Universiteit Gedesentraliseerde Klinieke Spraakterapeute en/of Oudioloe (Baccalaureusgraad, en MA in Spraak-Taal- patologie of Oudiologie) Opleiding: Universiteit Gemeenskappe> Semi-gekwalifiseerdes Spraak- en gehoorgemeenskapswerkers (Gediplomeerdes) Opleiding: Technikon Gemeenskapsrehabilitasiewerkers (Sertifikaatprogramme) Opleiding: Diensleweringsorganisasies Figuur 1: Opleidingsmodel vir die beroepstruktuur Sabinet Gateway under licence granted by the Pub * gerig op verandering van weerstand teen kommunikasieverbetering. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Aktiwiteite wat ten doel het om 'n kommunikasie-afwyking te beskiyf of om beslissings aangaande hulpverlen ing te maak. Die doel hiervan is: * om aanwesigheid en graad van af- wyking te bepaal * om die stappe ter oplossing aan te dui Gemeenskappe> * om aan ander professies die impli- kasies van die afwyking aan te toon. Figuur 1: Opleidingsmodel vir die beroepstruktuur The South African Journal of Communication Disorders, Vol. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafins, Vol. 37 19 Aron, M.L. Community work in Speech Therapy. In S.M. Beukes (Red.) Simposiumreferate: Die Rol van die Spraakterapeut in 'n Meertalige Samelewing. Universiteit van Pretoria, 10-16, 1984(b). S.R. Hugo & I.C. Uys Aron, M.L. Community-based rehabilitation for communication dis- orders. In W. Smit en S. Meyer (Reds.) Nasionale Konferensie- Verrigtinge. SAVSG (ongenommer), 1987. Smit en S. Meyer (Reds.) Nasionale Konferensie-Verrigtinge, SAVSG (ongenommer), 1987. Hugo, S.R. en Uys, I.C. Kurrikulering van spraakheelkunde en oudio- logie. In Referategelewer tgdens die Oudiologiekontires. SAVS 190-201, 1988. g g ( g ), Cole, P.R.J want to shape my own future. How about you? ASHA, 28(a), 41-42, 1986. ( ), , Cole, L. en Massey, A. Minority student enrolment in higher education institutions with communicative disorders programs. ASHA, 27(6), 33-37, 1985. Hyman, C.S. The 1985-omnibus survey. Implications for strategic planning. ASHA, 28(4), 19-22, 1986. p g , , , Kachelhoffer, P.M. Kurrikulumontwikkeling: riglyne aan kurriku- lumkomitees. UP-Dosent, (1), 14-20, 1987. , , Crossley, S. Language remediation in an Indian community. In S.M. Beukes (Red.) Simposiumreferate: Die Rol van die Spraakterapeu in 'n Meertalige Samelewing. Universiteit van Pretoria, 38-61 1984. Lingwall, J.B. Report: Evaluation of the requirements for the cer- tificates of clinical competence in speech-language pathology and audiology. ASHA, 30(9), 75-78, 1988. Crossley, S. How to train clinicians to work with culturally different clients. Communiphon, 280, 2-11, Nov./Des. 1987. Morgan, R., Geraghty, S., Dawber, Α., Motshei, F., Drew, M., Motshei, M. en Segal, D. An alternative approach to speech therapy. In M.L. Aron en L. Ie Roux (Reds.) Proceedings of the Conference Community Work in Speech and Hearing Therapg. SAVSG, 1 Ι Ι 20, 1984. Delaney, C. en Malan, K. Community speech and hearing therapy: some questions before answers. In M.L. Aron en L. Ie Roux (Reds.) Proceedings of the Conference on Communitg work i Speech and Hearing Therapg. SAVSG, 73-84, 1984. , Penn; C. Guest Editorial. Communiphon, 274:2, 1986. Enderby, P. en Davies, P. Communication disorders: Planning a ser- vice to meet the needs. British Journal of Disorders of Com- munication, 24, 301-331, 1989. Segal, DF. en Drew, M. Argument for a community oriented approach to language therapy. In S.M. Beukes (Red.) Simposiumreferate: Die Rol van die Spraakterapeut in 'n Meertalige Samelewing. Universiteit van Pretoria, 88-92, 1984. Feldman, A.S. The challenge of autonomy. ASHA, 23(12), 941- 945, 1981. Shewan, C.M. 1988-Omnibussurvey: Adaptation and progress in times of change. ASHA, 30(8), 27-32, 1988. Flower, R.M. Deliverg of Speech-Language Pathology and Audiology Se vices. Baltimore: Williams en Wilkens, 1984. Terrizzi, A.M. Status report on undergraduate education in com- munication sciences and disorders. ASHA, 30(5), 31-33, 1988. Fourie, H.P. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 37, 1990 VERWYSINGS Reproduced by Sabinet Gatew Aron, M.L. Introduction. In M.L. Aron en L. Ie Roux (Reds) Proceedings of the Conference on Community Work in Speech and Hearing Therapy. SAVSG, 1-5, 1984(a). Aron, M.L. Community work in Speech Therapy. In S.M. Beukes (Red.) Simposiumreferate: Die Rol van die Spraakterapeut in 'n Meertalige Samelewing. Universiteit van Pretoria, 10-16, 1984(b). Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafins, Vol. 37 199 74 INFORMATION FOR CONTRIBUTORS 10 reprints without covers will be provided free of charge. All manuscripts and correspondence should be addressed to: The Editor, South African Journal of Communication Disorders, South African Journal of Communication Disorders, South African Journal of Communication Disorders, South African Speech and Hearing Association. P.O. Box 31782, Braamfontein 2017, South Africa. South African Journal of Communication Disorders, South African Speech and Hearing Association. P.O. Box 31782, Braamfontein 2017, South Africa. P.O. Box 31782, Braamfontein 2017, South Africa. S.R. Hugo & I.C. Uys Maatskaplike behoeftebepaling. In S.M. Beukes (Red.) Simpodum-Refer ate: die Rol van die Spraakterapeut in 'n Meer- talige Samelewing. Universiteit van Pretoria, 2-9, 1984. Uys, I.C. Spraak- en gehoorheelkunde in 'n meertalige samelewing. In S.M. Beukes (Red.) Simposiumreferate: Die Rol van die Spraak- terapeut in 'n Meertalige Samewelinq: Universiteit van Pretoria 88-93, 1984. Foxman, C.A. Speak with sense. ASHA, 30(9), 46-47, 1988. Gelatt, P.J. The business of grantseeking. ASHA, 30(9), 43-45, Gestremdheid in die Republiek van Suid-Afrika: Hoofverslag 1, Pre toria: Departement van Gesondheid en Bevolkingsontwikkel- ing, 1987(a). Uys, I.C. 'n Medekonsultasiemodel vir spraak- en gehoorterapie in die RSA. In I.S. Hay en I.C. Uys Taalverskeidenheid en Taalpatologie Pretoria: Universiteit van Pretoria, 1985. Gestremdheid in die Republiek van Suid-Afrika: Gehoorgestremdheid 8, Pretoria: Departement van Gesondheid en Bevolkingsont- wikkeling, 1987(b). Uys, I.C. Gas Redaksioneel. Communiphon. 280, 1-2, 1986. Uys, I.C. Navorsing: 'n diens aan en deur die klinikus. In W. Smit en S. Meyer (Reds.) Nasionale Konferensie-Verrigtinge. SAVSG, (on genommer), 1987. Gestremdheid in die Republiek van Suid-Afrika: Spraakgestremdheid 10, Pretoria: Departement van Gesondheid en Bevolkingsont- wikkeling, 1987(c). Webb, V.N. Sosiolinguistiek en die spraakterapie. In S.M. Beukes (Red.) Simposiumreferate: Die rol van die Spraakterapeut in 'n Meertalige Samelewing. Universiteit van Pretoria, 23-27, 1984. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Griffin, K.M. Quality sells, ASHA, 30(9), 48-51, 1988. Griffin, K.M. Quality sells, ASHA, 30(9), 48 51, 1988. Holley, S.C. President's page ASHA, 30(9), 37-38, 1988. Holley, S.C. President's page ASHA, 30(9), 37-38, 1988. y, p g ( ), , Hugo, S.R. en Louw, B. Ouergesentreerde interaksieterapie. In W. Hugo, S.R. en Louw, B. Ouergesentreerde interaksieterapie. In W. INLIGTING VIR BYDRAERS inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) skrywings moet nie in die illustrasie nie, maar daaronder verskyn. Die byskrifte van tabelle moet bo-aan verskyn en die van figure onderaan. Tabelle en figure moet in die volgorde waarin hulle verskyn, genommer word (met Arabiese syfers). Die hoeveelheid materiaal in die vorm van tabelle en illustrasies wat toegelaat word, word deur die redakteur bepaal (gewoonlik nie meer as 6 nie). Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafivykinys publiseer ve slae en artikels oor navorsing, of krities evaluerende artikels oor die teoretiese of terapeutiese aspekte van spraak-, stem-, gehoor- of taalaf- wykings, of oor aspekte van die prosesse onderliggend aan hierdie afwykings. > Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafivykings sal nie mat riaal aanvaar wat reeds elders gepubliseer is, of wat tans deur ander publikasies oorweeg word nie. Venvysinys. Verwysings in die teks moet voorsien word van die skrywer se van en die datum, bv. Van Riper (1971). Waar daar meer as twee skrywers is, sal et al. na die eerste skrywer voldoende wees. Die name van alle skrywers moet in die Verwysingslys verskyn. Verwysings moet alfabeties in 3-spasiering aan die einde van die artikel gerangskik word. Vir die aanvaarde afkortings van tydskrifte se titels, raadpleeg die vierde uitgawe (Oktober) van DSH ABSTRACTS of The World List of Scientific Periodicals. Die getal verwysings wat gebruik is, moet nie veel meer as 20 wees nie. Alle bydraes word deur minstens twee konsultante nagegaan wat nie ingelig is oor die identiteit van die skrywer nie. Formaat van die Manuskrip. Skrywers moet vier netjies getikte manus- kripte in 3-spasiering en met bree kantlyn indien, en dit moet nie veel langer as 25 bladsye wees nie. Elke bladsy moet genommer wees. Formaat van die Manuskrip. Skrywers moet vier netjies getikte manus- kripte in 3-spasiering en met bree kantlyn indien, en dit moet nie veel langer as 25 bladsye wees nie. Elke bladsy moet genommer wees. Op die eerste bladsy van 2 afskrifte moet die titel van die artikel, die naam van die skrywer/s, die hoogste graad behaal en die adres of naam van hulle betrokke instansie verskyn. Op die eerste bladsy van die oor- blywende twee afskrifte moet slegs die titel van die artikel verskyn. Die tweede bladsy van alle afskrifte moet slegs 'n opsomming (100 woorde) in beide Engels en Afrikaans bevat. Afrikaanse opsommings sal vir buite- landse bydraers voorsien word. INFORMATION FOR CONTRIBUTORS All para- graphs should start at the left margin and not be indented. Form of Manuscript. Authors should submit four neatly typewritten manuscripts in triple spacing with wide margins which should not exceed much more than 25 pages. Each page should be numbered. e ceed uc o e t a 5 pages. ac page s ou d be u be ed. The first page of two copies should contain the title of the article, name of author/s, highest degree and address or institutional affiliation. The first page of the remaining two copies should contain only the title of the article. The second page of all copies should contain only an abstract (100 words) which should be provided in both English and Afrikaans. Afri- kaans abstracts will be provided for overseas contributors. All para- graphs should start at the left margin and not be indented. Note the following examples: Note the following examples: Locke, J.L. Clinical Psychology: The Explanation and Treatment of Speech Sound Disorders./ Speech Hear. Disord., 48, 339-341, 1983. Penrod, J.P. Speech Discrimination Testing. In J. Katz (Ed.) Handbook of Clinical Audiology, 3rd ed., Baltimore: Williams & Wilkins, 1985. Van Riper, C. The Nature of Stutteriny. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1971. Locke, J.L. Clinical Psychology: The Explanation and Treatment of Speech Sound Disorders./ Speech Hear. Disord., 48, 339-341, 1983. Penrod, J.P. Speech Discrimination Testing. In J. Katz (Ed.) Handbook of Clinical Audiology, 3rd ed., Baltimore: Williams & Wilkins, 1985. Van Riper, C. The Nature of Stutteriny. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1971. g p g Major headings, where applicable, should be in the order of METHOD, RESULTS, DISCUSSION, CONCLUSION, ACKNOWLEDGEMENTS and REFERENCES. Proofs: Galley proofs will be sent to the author wherever possible. Cor rections other than typographical errors will be charged to the author. Proofs: Galley proofs will be sent to the author wherever possible. Cor rections other than typographical errors will be charged to the author. Tables and Figures should be prepared on separate sheets (one per table/ figure). Figures, graphs and line drawings must be originals, in blackink on good quality white paper. Lettering appearing on these should be uniform and professionally done, bearing in mind that such lettering should be legible after a 50% reduction in printing. On no account should lettering be typewritten on the illustration. Any explanation or legend should not be included in the illustration but should appear Reprints. INFORMATION FOR CONTRIBUTORS below it. The titles of tables and figures should be concise but explana- tory. The title of tables appears above, and of figures below. Tables and figures should be numbered in order of appearance (with Arabic nume- rals). The amount of tabular and illustrative material allowed will be at the discretion of the Editor (usually not more than 6). below it. The titles of tables and figures should be concise but explana- tory. The title of tables appears above, and of figures below. Tables and figures should be numbered in order of appearance (with Arabic nume- rals). The amount of tabular and illustrative material allowed will be at the discretion of the Editor (usually not more than 6). The South African Journal of Communication Disorders publishes repor and papers concerned with research, or critically evaluative theoretical, or therapeutic issues dealing with disorders of speech, voice, hearing or language, or on aspects of the processes underlying these. The South African Journal of Communication Disorders will not accep material which has been published elsewhere or that is currently under review by other publications. References. References should be cited in the text by surname of the author and date, e.g. Van Riper (1971). Where there are more than two authors, et al. after the first author will suffice. The names of all authors should appear in the Reference List. References should be listed alpha- betically in triple-spacing at the end of the article. For acceptable abbre- viations of names of journals, consult the fourth issue (October) of DSH ABSTRACTS or The World List of Scientific Periodicals. The number references used should not exceed much more than 20. All contributions are reviewed by at least two consultants who are not provided with author identification. Form of Manuscript. Authors should submit four neatly typewritten manuscripts in triple spacing with wide margins which should not exceed much more than 25 pages. Each page should be numbered. The first page of two copies should contain the title of the article, name of author/s, highest degree and address or institutional affiliation. The first page of the remaining two copies should contain only the title of the article. The second page of all copies should contain only an abstract (100 words) which should be provided in both English and Afrikaans. Afri- kaans abstracts will be provided for overseas contributors. Braamfontein 2017", Suid-Afrika. INLIGTING VIR BYDRAERS Alle paragrawe moet teenaan die lin- kerkantlyn begin word en moet nie ingekeep word nie. f if i i i i i Let op die volgende voorbeelde: Locke, J.L. Clinical Phonology: The Explanation and Treatment of Speech Sound Disorders./ Speech Hear. Disord., 48, 339-341, 1983. Penrod, J.P. Speech Discrimination Testing. InJ. Katz (Ed.) Handbook of Clinical Audioloyy, 3e ed., Baltimore: Williams & Wilkins, 1985. Van Riper, C. The Nature of Stuttering. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall, 1971. Hoofopskrifte moet, waar dit van toepassing is, in die volgende volgorde wees: METODE, RESULTATE, BESPREKING, GEVOLG TREK- KING, ERKENNINGS en VERWYSINGS. Proewe: Galeiproewe sal waar moontlik aan skrywers gestuur word. Die onkoste van veranderings, behalwe tipografiese foute, sal deur die skrywer self gedra moet word. Tabelle en Figure moet op afsonderlike bladsye verskyn (een bladsy per tabel/illustrasie). Figure, grafieke en lyntekeninge moet oorspronklike weergawes wees en moet in swart ink op wit papier van 'n hoe gehalte gedoen word. Herdrukke. 10 herdrukke sonder omslae sal gratis verskaf word. Alle manuskripte en korrespondensie moet gerig word aan: Die Redakteur, Reproduced by Sabinet Gatewa Letterwerk wat hierop verskyn moet eenvormig wees, professioneel gedoen word en daar moet in gedagte gehou word dat dit leesbaar moet wees na 'n 50%-verkleining in drukwerk. Letterwerk by die illustrasie moet onder geen omstandighede getik word nie. Verklarings of om- ie Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafivykinys. Die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Posbus 31782, Die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Posbus 31782, Reproduced by Sabinet Braamfontein 2017", Suid-Afrika.

https://sajcd.org.za/index.php/sajcd/article/download/292/398

Afrikaans

PROEFPERSONE Agtien tienderjarige seuns met 'n kongenitale sensories-neurale ge- hoorverlies groter as 70dB gehoorpeil in die beste oor is as proef- persone geselekteer. Tien seuns het 'n ernstige (70-90dB) gehoorverlies en 8 het 'n totale gehoorverlies (groter as 90dB) ver- toon. Daar word vervolgens na eersgenoemde groep as hardhoren- des en na laasgenoemde groep as dowes verwys. Slegs seuns bo 15 jaar is geselekteer sodat hul laer fundamentele frekwensie ak- kurate spektrografiese metings kan verseker (Huggins, 1980). Swak spraakverstaanbaarheid en spesifiek die onsuksesvolle vokaal- produksie kan verklaar word na aanleiding van die sensoriese om- standighede waaronder die gehoorgestremde spraak aanleer (Monsen, 1983). Die gehoorgestremde se afhanklikheid van visie, vibrasie, propriosepsie, terugvoering van horende volwassenes en die distorsie van die beskikbare gehoor in die aanleer van spraak, lei tot verskille in fonologiese organisasie. Verder word die voka- le geleer deur bewuste visuele, vibrotaktiele en ouditiewe naboot- sing. Die artikulasie van spraakklanke is dus stadig en aritmies. Die gehoorgestremde kind boots ook die visuele beeld van die spraakklank na en ignoreer die tongbewegings wat nie sigbaar is nie. Hul poog ook om die artikulatoriese terugvoer in die produk- sie van sekere klanke te verskerp om 'n meer spesifieke mikpunt te kan verkry (Monsen, 1983). Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Al die proefpersone het oor 'n normale intelligensie beskik en geen ander fisiese afwykings getoon nie. Almal is reeds op voorskoolse stadium met gehoorapparate gepas en daar is toe reeds met oplei- ding begin. Verder is al die seuns se huistaal Afrikaans en hulle is almal in 'n orale-ourale opleidingsprogram. Tien normaalhorende seuns vergelykbaar met die gehoorgestremdes ten opsigte van in- telligensie, ouderdom, huistaal en afwesigheid van enige ander fisiese- of spraakprobleme is geselekteer om as kontrolegroep op te tree. Reproduced by Sabinet Gateway und Dit is gevolglik redelik duidelik waarom die vokaalproduksie af- wykend is, tog is daar 'n gebrek aan basiese inligting ten opsigte van die aard van die afwykings - spesifiek in Afrikaans. Hierdie studie poog om as vertrekpunt te dien in hierdie behoefte aan inlig- ting. Om vokaalproduksie egter sinvol te deurskou is dit van be- lang om 'n objektiewe metingswyse te gebruik omdat dit in die meeste gevalle selfs vir 'n opgeleide luisteraar moeilik is om die Reproduced by Sabinet Gat OPSOMMING OPSOMMING Die vokaalproduksie van 'n groep kongenitaal gehoorgestremde seuns is spektrografies ontleed. Die dowe sprekers toon 'n gehoo van 90dB gehoorpeil ofswakker in die beste oor, terwyl die hardhorendes 'n gehoorverlies van 70-90dB vertoon. Resultate is met maalhorende groep vergelyk. Die spektrografiese analise toon aan dat daar statisties betekenisvolle verskille tussen die dowes en horendes is ten opsigte van vokaalduur (dowes verleng die duur) die fundamentele frekwensie en eerste formantfrekwensie (dow dit) en die tweede formantfrekwensie wat deur dowes verlaag word. Die hardhorendes verskil ten opsigte van fundamentele frek en die eerste formantfrekwensie van die normaalhorendes. Die implikasies van hierdie bevindings word vir terapie bespreek. η Spektrografiese Ontleding van die Vokale van Afrikaanssprekende Gehoorge Santie Meyer M(Log) (Pretoria) Departement Spraakheelkunde en Oudiolo Universiteit van Pretoria ABSTRACT ABSTRACT The vowel production of eight profoundly deaf, ten severely hearing-impaired, and ten normal hearing subjects was subjected to graphic analysis and compared. Results indicate significant differences between the profoundly deaf and normal hearing subject of vowel duration, fundamental frequency, and first and second formant frequencies. Significant differences relating to fund quency and the first formant frequency were observed between the severely hearing-impaired and normal hearing subjects. Implica of these results regarding speech therapy for the hearing-impaired are discussed. oorsaak van 'n gehoorgestremde se spraakfoute te identifiseer (Mon- sen, 1978). Om die rede word vokale spektrografies ontleed. The importance of the ability to correctly articulate vowels is not only that vowels are individual phonemic entities and serve as the basic building blocks of morphemes but also tha 1. vowels — particularly at their onset and their end - conve to the listener crucial consonantal information; 2. they contain important prosodic information through var tions in fundamental frequency, intensity, and duration. (Monsen, 1976) The importance of the ability to correctly articulate vowels is not only that vowels are individual phonemic entities and serve as the basic building blocks of morphemes but also tha Die parameters wat akoesties ontleed is, is die eerste twee forman- te wat die belangrikste leidraad in vokaalpersepsie is teenoor on- der andere die fundamentele frekwensie en vokaalduur wat v sekondere belang is (Monsen en Engelbretson, 1983). Daar is reeds in studies van Amerikaanse Engels aangetoon dat laasgenoemde twee parameters van belang is in die spraak van die gehoorgestremde en daarom is dit ook in hierdie studie ingesluit (Monsen 1974, An- gelocci, Kopp en Holbrook, 1964). Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) 2. they contain important prosodic information through var tions in fundamental frequency, intensity, and duration. (Monsen, 1976) (Monsen, 1976) Die belang van die korrekte produksie van vokale vir suksesvolle kommunikasie blyk duidelik uit die aanhaling. Die feit dat gehoor- gestremdes se spraakkommunikasie dikwels oneffektief is, is tot 'n groot mate toe te skryf aan hul onvermoe om vokale akkuraat te produseer (Markides, 1970). Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 32, DIE GEMIDDELDE DUUR VAN DIE VOKAALPRODUKSIE VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS Die dowe spreker se kenmerkende verlengde vokaalduur is reeds opgeteken (Calvert, 1961). Hierdie studie bevestig dat dit ook die geval is by die Afrikaanssprekende dowe. Alhoewel die dowe wel in staat is om vokaalduur waar te neem, is die produksie daarvan uitermate afwykend. 'n Moontlike rede is dat die duur van vokale dikwels slegs 'n sekondere onderskeidende element is (Monsen en Engelbretson, 1983), of/en die dowe spreker nie die belang van die korrekte duur insien nie. Daarbenewens kan dit moontlik ook die gevolg wees van die dowe spreker se moeisame spraakpogings omdat sy spraak dikwels onder bewuste beheer is (Ling, 1976). Volgens Figuur 1 is 'n eerste uitstaande kenmerk van die resultate dat die gemiddelde duur van die normaalhorendes se vokale opval- lend korter is as die van die dowe sprekers. Die dowes verleng hul vokale twee tot twee-en-'η-half keer relatief tot die gemiddelde vo- kaalduur van die normaalhorendes. Hierdie verskil in vokaalduur is dan ook statisties betekenisvol op die 5%-vlak van betekenis (Scheffe se meervoudige vergelykingstegniek) (Steyn, Smit en Du Toit, 1984). SPREKERS VOKAAL G E M · D U U IN M.SEK. <0 80 120 160 200 210 280 DUUR IN MILUSEKONDES Figuur 1 Die gemiddelde vokaalduur van normaalhorende, hardhorende en dowe sprekers net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) In teenstelling met die dowe sprekers het die hardhorende sprekers in hierdie studie nie probleme met die korrekte beheer van vokaal- duur getoon nie. Die beskikbaarheid van meer gehoorreste het dus 'n ingrypende effek op die korrekte vokaalduur. 'n Tweede ken- merk wat uit die resultate na vore kom, naamlik die onderlinge ver- skille in duur tussen die verskillende vokale, is algemeen in Afrikaans beskryf (Van Wyk, 1977). Die inherente duurverskille tussen soortgelyke vokale is deel van 'n normale spreker se lin- guistiese vermoe (Monsen, 1974) waarmee betekenisverskille in Afrikaans teweeggebring kan word, byvoorbeeld /pers/ (drukke- ry) teenoor /pe:rs/ (kleur). Die feit dat die vokale in Afrikaans in hierdie studie in kort, halflank en lank verdeel kan word, hou waar- skynlik verband met die spesifieke linguistiese omgewing waarin dit geproduseer is. Koopmans-van Beinum (1980) het dieselfde in Nederlands bevind, maar met die verskil dat die halflang vokale soos 'n kort vokaal in spontane spraak funksioneer. I Aangesien die duurverskil nie behoue bly in alle spraaksituasies nie, verklaar dit waarskynlik waarom die dowe sprekers nie so 'n onderskeiding in hul spraak tref nie. DIE GEMIDDELDE DUUR VAN DIE VOKAALPRODUKSIE VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS Die meer uitgesproke verskille tussen lang en kort vokale bly egter in 'n mate in hul spraak behoue. PROSEDURE Elke spreker het die 12 sinne in 'n toevallig geselekteerde volgor- de gelees waartydens dit op band opgeneem is. Die prosedure is na 'n tydsverloop herhaal wanneer die spreker die sinne in 'n an- der toevallig geselekteerde volgorde gelees het. Dit is ook 'n der- de keer herhaal. Hierna is die bande voorberei vir spektrografiese analises. Van elke vokaal is 'n wyeband (300 Hz) spektrogram ver- kry waar die eerste- en tweedeformantfrekwensies sowel as elke vokaal se duur en fundamentele frekwensie bepaal is (Meyer, 1984). MATERIAAL EN APPARAAT Twaalf Afrikaanse vokale is geselekteer, naamlik (i, y, ε, e, a:, φ, oe, 3, o:, a, a:, u). Die vokale is in 'n KVK lettergreep met © SASHA 1985 © SASHA 1985 © SASHA 1985 52 Santi Meyer (9) as inisiele en (p) as finale konsonant geplaas. Die konsonante is geselekteer met die oog op die geringste effek op die vokaalfor- mante (Angelocci et al., 1964) sowel as duidelikheid op die spek- trogram en gemak van produksie vir dowes. Ter wille van die natuurlikheid van die produksie is die toetswoord in sinskonteks geplaas. Die opnames is gemaak deur middel van 'n Nakamichi 550 en is spektrografies deur middel van 'η VII Voice Identifica- tion Spectrograph ontleed. Alhoewel die gemiddelde duur van die hardhorendes se vokaalpro- duksie ook gering relatief tot die duur van die normaalhorendes verleng is, is die verskil nie statisties beduidend nie. Die hardho- rendes verskil ook betekenisvol op die 5%-vlak van betekenis van die dowes ten opsigte van vokaalduur (Scheffe se meervoudige ver- gelykingstegniek) . 'n Tweede opvallende eienskap van die resultate is dat die duur van die onderskeie vokale onderling verskil. Dit blyk duidelik uit die resultate van die normaalhorende groep dat daar onderskei kan word tussen kort vokale (a, ce, u, i,) halflang (ε, a, o) en lang vo- kale (o: y, e, 0, a:) waarvan hul duur 63-72 ms, 81 ms en 112-150 ms onderskeidelik is. Hierdie duurverskille word deur die hardho- rende sprekers behou, want hul gemiddelde vokaalduur val in die- selfde kategoriee as die van normaalhorendes. In die geval van die dowe sprekers is die duurgrense van die verskillende vokale on- derling nader aan mekaar. Wanneer die vokale van die kortste na die langste vokaal gerangskik word, blyk dit egter dat die dowe sprekers tog ook sekere vokale korter as ander produseer. Die hal- flang vokale verdwyn sodat die vokale in 'n groep met 'n relatief kort duur (a, 3, ε, ce, a, i, u) en 'n relatief lang duur (o:, 0, a:, y, e) verdeel. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 32, 19 DIE GEMIDDELDE FUNDAMENTELE FREKWENSIE VAN DIE VOKAALPRODUKSIE VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS 'n Eerste uitstaande kenmerk van die resultate in figuur 2 is die verskil in die gemiddelde fundamentele frekwensie tussen die nor- maalhorende en die gehoorgestremde sprekers. Die gehoorgestrem- de sprekers se fundamentele frekwensie is ooglopend hoer as die van die normaalhorende groep. Dit geld vir sowel die dowe as die hardhorende sprekers. Hierdie verskille in gemiddelde fundamen- tele frekwensie is statisties betekenisvol tussen die normaalhoren- Figuur 1 Die gemiddelde vokaalduur van normaalhorende, hardhorende en dowe sprekers The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 32, 19 'η Spektografiese Ontleding van die Vokale van Afrikaanssprekende Gehoorgestremdes η Spektografiese Ontleding van die Vokale van Afrikaanssprekend SPREKERS VOKAAL FO GEM. IN HZ. 100 110 120 130 U0 150 GEMIDDELDE FUNDAMENTELE FREKWENSIE IN HZ Figuur 2 Die gemiddelde fundamentele frekwensie (Fo) van vokale soos deur normaalhorende en gehoor- gestremde sprekers geproduseer die studie is moontlik toe te skryf aan die feit dat Angelocci et al. se proefpersone meer onstabiliteit van die fundamentele frekwen- sie toon as gevolg van hul ouderdom (11-14-jarige seuns) wanneer laringeale veranderings as gevolg van puberteit voorkom. Aange- sien beide groepe gehoorgestremdes 'n betekenisvol hoer gemid- delde fundamentele frekwensie as die normaalhorendes toon, kan die afleiding gemaak word dat dit die gevolg is van die teenwoor- digheid van die gehoorverlies. Die afleiding word dan ook on- dersteun deur Monsen, Engelbretson en Vermula (1979) se navorsing by gehoorgestremdes met vergelykbare graad van ver- lies as die sprekers in hierdie studie. die studie is moontlik toe te skryf aan die feit dat Angelocci et al. se proefpersone meer onstabiliteit van die fundamentele frekwen- sie toon as gevolg van hul ouderdom (11-14-jarige seuns) wanneer laringeale veranderings as gevolg van puberteit voorkom. Aange- sien beide groepe gehoorgestremdes 'n betekenisvol hoer gemid- delde fundamentele frekwensie as die normaalhorendes toon, kan die afleiding gemaak word dat dit die gevolg is van die teenwoor- digheid van die gehoorverlies. Die afleiding word dan ook on- dersteun deur Monsen, Engelbretson en Vermula (1979) se navorsing by gehoorgestremdes met vergelykbare graad van ver- lies as die sprekers in hierdie studie. DIE GEMIDDELDE FUNDAMENTELE FREKWENSIE VAN DIE VOKAALPRODUKSIE VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS The control of fundamental frequency is especially depende upon the control of vocal fold tension and profound hearing pairment may hinder or prevent a speaker from learning the pr cise phonatory consequences of the muscular gestures which maintain or alter vocal fold tension in the production of speec (Monsen et al., 1979) Die onvermoe om die fundamentele frekwensie te beheer, hou ver- band met die feit dat twee belangrike kwaliteite van fonasie, naamlik duur en intensiteit, beide waargeneem kan word deur vibrasie, maar nie fundamentele frekwensie nie. Gehoor is dus nie so belangrik in die aanleer of beheer van eersgenoemde twee nie. Toonhoogte ofte wel fundamentele frekwensie kan egter nie op enige ander wyse as deur middel van gehoor waargeneem word nie (Monsen et al., 1979). Die gevolgtrekking bied dan 'n gepaste verklaring veral vir die hardhorendes wat probleme toon met beheer van fundamentele frekwensie, maar nie enige moeite ondervind met die korrekte be- heer van vokaalduur nie. Alhoewel die gemiddelde fundamentele frekwensie van die gehoor- gestremde sprekers afwyk van die norrnale, is dit interessant dat die vokale wat 'n relatief hoe en relatief lae fundamentele frekwensie by die normaalhorende groep toon, eweneens dieselfde eienskappe by die gehoorgestremdes toon. Dit is 'n belangrike faset van vokaal- produksie in die sin dat die intrinsieke fundamentele frekwensie van die vokaal die struktuur van die spraakmeganisme reflekteer (Koopmans-van Beinum, 1980). Alhoewel die volgorde ten opsigte van die gemiddelde fundamentele frekwensie by die gehoorges- tremdes nie identies is nie, is daar 'n onderskeid tussen die vokale met 'n laer en die met 'n hoer fundamentele frekwensie wat ver- gelykbaar is met die normaalhorendes se resultate. Die fundamen- tele frekwensie neig om te verhoog namate die vokaalhoogte toeneem. Figuur 2 Die gemiddelde fundamentele frekwensie (Fo) van vokale soos deur normaalhorende en gehoor- gestremde sprekers geproduseer de en beide groepe gehoorgestremdes. Dit is bepaal deur 'n ewekansige blokontwerp (blokke is vokale) as variansieanaliseteg- niek. Die twee groepe gehoorgestremdes, naamlik die dowes en hardhorendes, verskil egter nie betekenisvol van mekaar deur middel van Sheffe se meervoudige vergelykingstegniek nie (Steyn et al., 1984). I 1 de en beide groepe gehoorgestremdes. Dit is bepaal deur 'n ewekansige blokontwerp (blokke is vokale) as variansieanaliseteg- niek. Die twee groepe gehoorgestremdes, naamlik die dowes en hardhorendes, verskil egter nie betekenisvol van mekaar deur middel van Sheffe se meervoudige vergelykingstegniek nie (Steyn et al., 1984). DIE GEMIDDELDE FUNDAMENTELE FREKWENSIE VAN DIE VOKAALPRODUKSIE VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS I 1 I • ' I Tweedens blyk dit dat vokale in figuur 2 verskil ten opsigte van die gemiddelde fundamentele frekwensie. Wanneer die vokale ge- rangskik word van die met die laagste gemiddelde fundamentele frekwensie na die met die hoogste gemiddelde fundamentelefrek- wensie kom daar redelike goeiej ooreenstemming tussen die drie groepe sprekers voor. By al die groepe is (a:, o, a) die vokale met die laagste gemiddelde fundamentele frekwensie en (0, y, i) die met die hoogste gemiddelde fundamentele frekwensie Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 32, Figuur 5 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur dowes g p HZ 3250 3200 3150 3100 3050 3000 2950 2900 2850 2000 2750 2700 2650 2600 2550 2500 2150 2100 2350 2300 2250 2200 2150 2100 2050 2000 Ί950 1900 1050 ιβοο 1750 1700 1650 1600 1550 1500 1150 1100 1350 1300 1250 1200 1150 1100 1050 1000 950 300 050 000 750 700 650 600 550 « φ · , ι ® /©? ® 4) . V « fc «· · t # . - Λ * . . * *® J· Φ r" : $ 150 200 250 300 350 100 ISO 500 550 600 650 700 750 βΟΟ 850 SOO »BO HZ EERSTE F0RM4NT Figuur 4 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur hardhorendes kansige blokontwerp as variansieanalisetegniek gebruik is, naam- lik Scheffe se paarsgewyse vergelykingstegniek (Steyn et al., 1984). Geeneen van die gehoorgestremde groepe se gemiddelde eerste- formantfrekwensie is dus vergelykbaar met die van die normaal- horendes nie, en verder verskil hulle ook onderling. Wanneer Figure 3, 4 en 5 bestudeer word, blyk dit ook duidelik dat die eersteformantfrekwensies van die hardhorende groep hoer gemiddelde waardes toon as die van die normaalhorende groep, veral vir die voorvokale. Dit is nog meer opvallend by die dowe groep. Wat die tweedeformantfrekwensie betref verskil die normaal- horende groep betekenisvol van die dowe groep op die 5%-betekenispeil. Verder verskil laasgenoemde sprekers ook be- tekenisvol van hardhorende sprekers op die 5%-betekenispeil. Die verskil tussen die hardhorende en normaalhorende sprekers is eg- ter nie statisties beduidend op die 5%-betekenispeil nie. Die resul- tate is verkry deur middel van 'n ewekansige blokontwerp as variansieanalise-tegniek (Scheffe se paarsgewyse vergelykingsteg- niek) (Steyn et al., 1984). : Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by t Weereens is die bevindings ten opsigte van die verskille tussen die normaalhorendes en gehoorgestremdes duidelik wanneer Figure 3, 4 en 5 bestudeer word. Die gemiddelde tweedeformantfrekwensies van die normaalhorende groep sprekers toon opvallend heelwat hoer en laer waardes as die van die dowe groep. Dieselfde waarneming kan gemaak worcl in die geval van die hardhorende en dowe sprekers. Figuur 4 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur hardhorendes Figuur 4 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur hardhorendes Derdens, wanneer die resultate van die dowe groep bestudeer word (Figuur 5) is die bogenoemde verskynsel nog meer opvallend. Die gemiddelde eerste- en tweedeformantwaardes is in" 'n klein frek- wensiegebied na aan mekaar gelee. BESPREKING VAN DIE EERSTE- EN TWEEDEFORMANTFREKWENSIES VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS Eerstens toon die resultate in Figuur 3 dat 'n bepaalde vokaal in die geval van die normaalhorende sprekers in 'n spesifieke frek- wensiegebied voorkom. Die gemiddelde eerste- en tweedeformant- frekwensie dui die verskil tussen die hoe en lae vokale sowel as die voor- en agtervokale duidelik aan in hul ligging in Figuur 3. Die vokale waar daar veral opvallend oorvleueling voorkom, is (i), wat met (y) oorvleuel en so ook (e, 0) en (a, ce). Hierdie vokale word egter slegs onderskei ten opsigte van die labiale modifikasie van die mondholte (Van Wyk, 1977) en die oorvleueling is dus ver- staanbaar. Slegs 'n geringe verlaging van die eerste- en tweedefor- mantfrekwensies word deur lipronding veroorsaak. Die gemiddelde fundamentele frekwensie van normaalhorende man- like sprekers in hierdie studie vergelyk redelik goed met ander stu- dies waar die sprekers in dieselfde ouderdomsgroep val. Die gemiddelde fundamentele frekwensie van 126Hz is vergelykbaar met Schneiderman en Kryski (1978) se sewentien- en agtienjarige seuns se gemiddelde fundamentele frekwensie van 130Hz en Pe- terson en Barney (1952) se volwasse manlike sprekers wat 'n ge- middelde fundamentele frekwensie van 132Hz vertoon. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Reproduced by Sabinet Gateway Die hoer gemiddelde fundamentele frekwensie van die dowe en hardhorende groep is ook in ooreenstemming met gepubliseerde navorsing in ander tale uitgevoer. Die gemiddelde fundamentele frekwensie van Angelocci et al., (1964) se 11-14-jarige seuns het met 43Hz van die normaalhorendes verskil. In hierdie studie ver- skil die normaalhorende sprekers met 18Hz van die dowes en 24Hz van die hardhorendes. Die geringer verskil in die resultate van hier- Tweedens, in die geval van die hardhorende groep (Figuur 4) is elke vokaal steeds opvallend in sy eie frekwensiegebied gelee, al- hoewel die hoe en middelhoe voorvokale en die hoe en middelhoe agtervokale nie so ver van mekaar gelee is as wat by normaal- horendes die geval is nie. Dit is duidelik dat daar meer oorvleuel- ing van verskillende vokale se formantfrekwensies is. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 32, 54 54 HZ 3250 3200 3150 3100 3050 3000 29S0 2900 2050 2600 2750 2700 2650 2600 2550 2500 2150 2100 2350 2300 2250 2200 2150 2100 2050 2000 1950 1900 ISM 1000 1750 1700 1650 1600 1550 1500 U50 1400 1J50 1>00 1250 1300 1150 1100 10 50 1000 ISO •00 • 50 too 750 700 650 600 If· : ι y : q i ? " . The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 32, 19 BESPREKING VAN DIE EERSTE- EN TWEEDEFORMANTFREKWENSIES VAN NORMAALHORENDE EN GEHOORGESTREMDE SPREKERS »© .> - V * : » , ' (j Ψ * τ • A Η ' · * * Mi 1 \ · ^ > * · Λ i f • · . . Y • % f ? f » «V t f 4 - - : . *3> Jr * AT Γ « Λ s · · •h { • «V 150 200 250 300 350 100 150 500 550 600 650 700 750 600 MO 900 MO HZ EERSTE FORMANT Santi Meyer Hz 3250 3200 3150 3100 3050 3000 2950 2900 2850 2800 2750 2700 2650 260} 2550 2500 2450 2400 2350 2300 2250 2200 2150 2100 2050 2000 1950 1900 1850 1800 1750 1700 1650 1600 1590 1500 U50 ; U00 ι 1350 1 1300 ! 1250 1 1200 1150 I 1100 1050 1000 950 900 650 600 550 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 650 700 750 800 850 900 680 MZ EERSTE FORMANT Fi 5 Di t t d f tf k i Hz 3250 3200 3150 3100 3050 3000 2950 2900 2850 2800 2750 2700 2650 260} 2550 2500 2450 2400 2350 2300 2250 2200 2150 2100 2050 2000 1950 1900 1850 1800 1750 1700 1650 1600 1590 1500 U50 ; U00 ι 1350 1 1300 ! 1250 1 1200 1150 I 1100 1050 1000 950 900 650 600 550 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 650 700 750 800 850 900 680 MZ EERSTE FORMANT Figuur 3 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur normaalhorendes Figuur 3 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur normaalhorendes Figuur 3 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur normaalhorendes Figuur 5 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur dowes The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 32, 19 Figuur 5 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur dowes (Die gemiddelde eerste- en tweedeformantfrekwensies van die vokale van die drie groepe sprek- ers verskyn in die Bylaag). Reproduced by Sabinet Gateway und Wanneer die gemiddelde formantfrekwensies van die dowe en hard- horende groepe met die van die normaalhorendes vergelyk word, is die beperkte omvang van die waardes opvallend. Die frekweh- siegebied waarbinne die gemiddelde eersteformantfrekwensie by normaalhorendes gelee is, is 390Hz (hoogste waarde 628Hz en laagste waarde 238Hz). Hierteenoor is dieselfde waardes 433Hz by die hardhorende sprekers (714Hz en 281 Hz respektiewelik) en 134Hz by die dowes (657Hz en 523Hz). Hieruit word die beperkte omvang van die eerste formant se frekwensiegebied by die dowes duidelik. Wat verder in die verband opval, is dat die frekwensies Laastens bied die statistiese verwerkings van bogenoemde formant- frekwensies interessante resultate. Die gemiddelde eersteformant- frekwensie van die drie groepe sprekers verskil in elke geval betekenisvol van mekaar op die 5%-betekenispeil wanneer 'n ewe- The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 32, 19 55 'η Spektografiese Ontleding van die Vokale van Afrikaanssprekende Gehoorgestremdes 'η Spektografiese Ontleding van die Vokale van Afrikaanssprekende Gehoorgestremdes TEN OPSIGTE VAN FUNDAMENTELE FREKWENSIE die eerste formant van die middel en agtervokale van normaal- horendes verteenwoordig. Die bevinding ondersteun dus Boone (1966) se opmerking dat die dowe spreker tydens vokaalproduksie sy tong te laag en ver na agter posisioneer. 'n Belangrike aspek om in gedagte te hou is dat die gehoorgestrem- de, maar veral die dowe, nie in staat is om fundamentele frekwen- sie as gevolg van sy gehoorverlies effektief te reguleer nie. Om die rede is dit dus sinvol om vir die spreker die ontbrekende inlig- ting deur middel van 'n ander sensoriese kanaal aan te bied waar- op hy wel die veranderings ten opsigte van fundamentele frekwensiebeheer kan waarneem. Verskeie navorsers het bewys dat die beheer van fundamentele frekwensie effektief deur middel van die visuele kanaal aangeleer kan word — veral as die linguistiese belang van fundamentele frekwensiebeheer aangetoon word (Phil- lips, Remillard en Pronovost, 1968). Verder is die hoe voorkoms van neutrale vokale soos deur luister- aars in dowes se spraak gei'dentifiseer ook verstaanbaar aangesien die dowe heelwat verskillende vokale in die frekwensiegebied van die neutrale vokaal se eerste formant produseer (Angelocci et al., 1964). GEVOLGTREKKING Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Meyer, S.E. Die vokaalproduksie van die Afrikaanssprekende g hoorgestremde. Ongepubliseerde M(Log) verhandeling Univer- siteit van Pretoria, 1984. M R B D i l f l d i i h h Na aanleiding van die bespreking van die resultate kom enkele im- plikasies vir die oudioloog na vore. Monsen, R.B. Durational aspects of vowel production in the speech of deaf children. J. Speech Hear. Res., 17, 386-398, 1974. M R B N l d d d h l i l i h BEDANKINGS Hieruit is dit duidelik dat die hardhorendes 'n redelike goeie om- vang in die gemiddelde tweedeformantfrekwensie toon, maar dat die dowe se tweedeformantfrekwensie in die gebied van die neu- trale (a) van die normaalhorende spreker gelee is. Die bevinding verklaar weereens die hoe voorkoms van neutrale vokale in die dowe se spraak soos deur normaalhorendes beoordeel. Die skryfster erken met dank die finansiele ondersteuning van die Raad van Geesteswetenskaplike Navorsing. TEN OPSIGTE VAN DIE EERSTE- EN TWEEDEFORMANTFREKWENSIES Tydens vokaalaanleer is dit noodsaaklik dat die spraakopleier se- ker moet maak dat die dowe inligting sal verkry ten opsigte van tonghoogte en tongposisie. Die inligting wat deur middel van die eerste en tweede formante oorgedra word, is of nie vir die gehoor- gestremde beskikbaar weens die graad van sy verlies nie, of dit is so ondergeskik aan ander ouditiewe inligting dat hy dit nie benut nie. Deur middel van spesifieke ouditiewe of taktiele strategiee kan hierdie inligting egter aan die dowe verskaf word sodat hy ook sy produksie daarvolgens kan rig (Ling, 1976). Die gemiddelde tweedeformantfrekwensie van die normaalhorende groep wissel oor 'n frekwensiegebied van 1754Hz (2624Hz van die hoogste vokaal na 870Hz van die laagste vokaal). Hierteenoor is dieselfde waardes van die hardhorendes 1082Hz (2170Hz van die hoogste na 1088Hz van die laagste vokaal) en die dowes 393Hz (1628Hz en 1235Hz respektiewelik). VERWYSINGS Angelocci, Α., Kopp, G. en Holbrook, A. The vowel formants of deaf and normal hearing eleven to fourteen year old boys. J. Speech Hear. Disord., 29, 156-170, 1964. Die feit dat die gemiddelde eerste- en tweedeformantfrekwensies van verskillende vokale so na aan mekaar gelee is en daar dus heel- wat oorvleueling in die individuele waardes is, spreek dus vanself dat vokaalvervangings dikwels deur luisteraars gehoor word. Daar kan ook uit die oorvleueling van waardes afgelei word dat die do- we sprekers nie akkurate plasing van die artikulators bemeester het nie — veral as die geringer mate van oorvleueling van die normaal- horendes in gedagte gehou word (Angelocci et al., 1964). Boone, D.R. Modification of the voices of deaf children. The Vol ta Review, 68, 686-692, 1966. Calvert, D.R. Some acoustic characteristics of the speech of pro foundly deaf individuals. Ongepubliseerde D(Phil) verhandeli Stanford Universiteit, 1961. Huggins, A.W.F. Better spectrograms from children's speech: A research note. J. Speech Hear. Res., 23, 19-27, 1980. Koopmans-van Beinum, F.J. Vowel Contrast Reduction. An Acous and Perceptual Study of Dutch Vowels in Various Speech C ditions. Amsterdam: Academische Pers B.V., 1980. i Die normaalhorende groep se gemiddelde eerste- en tweedeformant- frekwensies toon veral van sekere vokale oorvleueling van waar- des. Dit is dan veral opvallend jin die geval van (i) en (y) en (e) en (0). Die resultate is egter verstaanbaar aangesien lipronding in die produksie van hierdie vokale die enigste veranderlike is wat verskil (Van Wyk 1977) j Ling, D. Speech and the Hearing Impaired Child: Theory and P tice. Washington, D.C.: Alexander Graham Bell Association for the Deaf, 1976. Markides, A. The speech of deaf and partially hearing children with special reference to factors affecting intelligibility. Br. J. Dis- ord. Commun., 5, 126-140, 1970. S k l d k d f k k d Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 32, Figuur 5 Die eerste- en tweedeformantfrekwensies van vokale geproduseer deur dowes Die betekenisvolle groter frekwensiegebied waarin die hard- horendes se eerste formant voorkom, kan moontlik die gevolg wees van die hardhorende se poging om deur middel van die eerste for- mant tussen die vokale te onderskei. Die eerste formant is vir hard- horende sprekers relatief duidelik hoorbaar en dit is moontlik dat hulle deur groot artikulatoriese/fisiologiese bewegings poog om op die wyse tussen vokale te onderskei — soortgelyk aan die sprekers van Angelocci et al., (1964) wat vokaal verskille deur middel van die fundamentele frekwensie wou aanbring. e Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. TEN OPSIGTE VAN VOKAALDUUR Aangesien vokaalduur selfs vir 'n persoon met beperkte residuele gehoor waarneembaar behoort te wees (Ling, 1976) en dus waar- skynlik ook meer effektief gebruik behoort te word, moet redes vir die afwykende vokaalduur nagevors word. Effektiewe terapie- strategiee moet beplan word sodat die dowe sprekers vokaalduur korrek kan aanwend. Dit sal bydra tot meer effektiewe dekodering van die boodskap aangesien vokaalduur inligting bevat oor die su- prasegmentele eienskappe van klem en dus ook spraakritme sowel as spraakspoed. Dit verskaf ook inligting oor segmentele eienskappe, naamlik inligting ten opsigte van 'n aangrensende konsonant so- wel as die inherente eienskappe van die vokaal self (Monsen, 1976). Monsen, R.B. Normal and reduced phonological space in the pro- duction of English vowels. J. Phonetics, 4, 189-198, 1976. M R B T d i h ll h i i i d hild Reproduced by Sabinet Gateway unde Monsen, R.B. Toward measuring how well hearing impaired child- ren speak. J. Speech Hear. Res., 21, 197-219, 1978. M R B G l ff t f d f h ti d ti Monsen, R.B. General effects of deafness on phonation and arti- culation. In Hochberg, I., Levitt, H., Osberger, M.J. (Eds.). Speech of the Hearing Impaired. Research, Training and P sonnel Preparation. Baltimore: University Park Press, 1983. Monsen R B en Engelbretson A M The acc rac of formant fre Monsen, R.B. en Engelbretson, A.M. The accuracy of formant fre- quency measurements: A comparison of spectrographic analy- sis and linear prediction. J. Speech Hear. Res., 26, 89-97, 1983 56 Santi Meyer The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 32, 19 BYLAAG DIE GEMIDDELDE EERSTE- EN TWEEDEFORMANTFREKWENSIES VAN DIE VOKALE VAN DRIE GROEPE SPREKERS Monsen, R.B., Engelbretson, A.M. en Vemula, N.R. Some ef- fects of deafness on the generation of voice J. Acoust. Soc. Am 66, 1680-1690, 1979. BYLAAG DIE GEMIDDELDE EERSTE- EN TWEEDEFORMANTFREKWENSIES VAN DIE VOKALE VAN DRIE GROEPE SPREKERS Peterson, G. Barney, H. Control methods used in a study of the vowels. J. Acoust. Soc. Am., 24, 175-184, 1952. Vokale Formante Normaal- Hard- Dowes horendes horendes Dowes i fl 238 281 523 f2 2624 2170 1629 y fl 228 280 543 fl 2517 1959 1550 e fl 345 357 504 fl 2329 2098 1692 0 fl 331 357 520 (2 2264 2004 1548 ε fl 397 456 546 f2 1150 1952 1613 oe fl 475 537 541 (2 1300 1513 1354 3 fl 502 526 530 f2 1453 1572 1515 a fl 628 680 630 f2 1057 1202 1404 a: fl 575 715 657 f2 954 1213 1409 D fl 435 513 546 fl 873 1043 1209 0: fl 362 419 458 fl 1055 1137 1181 u fl 272 302 474 fl 870 1088 1235 Phillips, N.D., Remillard, W., Bass, S. en Pronovost, W. Tea- ching of intonation to the deaf by visual pattern matching. Am. Annals Deaf, 113, 239-246, 1968. Schneiderman, C.R. en Kryski, J.A. Fundamental frequency change in pre- and post adolescent deaf males and females. J. Am. Au- dit. Soc., 4, 64-68, 1978. Steyn, A.G.W., Smit, C.F. en Du Toit, S.H.C. Moderne statistiek vir die praktyk. 3de uitgawe Pretoria: J.L. van Schaik, 1984. Van Wyk, E.B. Praktiese fonetiek vir taalstudente: 'n Inleiding Pretoria: Heer Drukkers (Edms) Bpk., 1977. GSI 28 Auto Tymp The GSI 28 AUTO TYMP provides testing capability for tympanometry, ipsilateral and contralateral acoustic reflex testing and screening audiometry. Selection of test sequence is as simple as pressing a button! The Auto Tymp is lightweight and compact so it can be easily moved from one location to another. An optional carrying case is available if more portability is required. The Needier Westdene Organisation (Pty) Limited In association with / In medewerking met HEARING AND ACOUSTIC INSTRUMENTS (PTY) LTD LEWIS'S HEARING CENTRE (PTY) LTD ENGINEERED ACOUSTIC PRODUCTS NOISE CONTROL 1st Floor, 74 George Avenue, Sandringham 2192. Johannesburg, South Africa. Telex: 4-25028. P.O. 28975, Sandringham 2131, South Africa. Tel: (011) 640-5017. Cables: Needlerog. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gran The Needier Westdene Organisation (Pty) Limited In association with / In medewerking met HEARING AND ACOUSTIC INSTRUMENTS (PTY) LTD LEWIS'S HEARING CENTRE (PTY) LTD ENGINEERED ACOUSTIC PRODUCTS NOISE CONTROL Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 32, Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 32,

https://sajcd.org.za/index.php/sajcd/article/download/334/446

Afrikaans

OPSOMMING Die verkryging van akkurate, betroubare inligting aangaande die gehoorvermoe van jong kinders is van besondere belang vir die oudioloog, maar word dikwels bemoeilik aangesien die kleuter nie goeie samewerking bied in die vreemde pedo-oudiometriese situasie nie. Die oplossing hiervoor is grootliks gelee in die opleiding van die kind voor formele gehoortoetsing en meer spesifiek opleiding tuis deur die ouer. Di d l hi di di ' b id d l di Die doel van hierdie studie was om 'n voorbereidende program op te stel wat die ouer tuis met die kind kan uitvoer, voordat formele toetsing plaasvind. Die waarde en effek van hierdie program in die pedo-oudiometriese situasie is geevalueer by 'n groep drie- en vierjarige kleuters. Resultate dui daarop dat laer en meer akkurate drempels, 'n korter toetstydperk, verminderde angs en beter samewerking verkry is by die kleuters wat vooraf opleiding ontvang het. Die opleidingsprogram kan dus in die kliniese praktyk benut word as voorafopleiding vir pedo-oudiometrie. DIE WAARDE VAN VOORAFOPLEIDING DEUR DIE OUER VIR PEDO-OUDIOMETRIE BY DRIE- EN VIERJARIGE KLEU- TERS. MERISA LODEWYCKX B. (LOG) (PRETORIA) MERISA LODEWYCKX B. (LOG) (PRETORIA) Departement Spraakwetenskap, Spraakheelkunde en Oudiologie Universiteit van Pretoria MERISA LODEWYCKX B. (LOG) (PRETORIA) Departement Spraakwetenskap, Spraakheelkunde en Oudiologie Universiteit van Pret The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 19 SUMMARY It is of great importance to the audiologist to obtain accurate, reliable information concerning the hearing sensitivity of the young child but this is often hampered by the infant's poor co-operation in the strange audiometric situation. The solution lies in the training of the child before formal hearing evaluation and more specifically in training by the parent at home. The aim of this study was to compile a training programme which the parent carries out at home, before formal testing of the child. The value and effect of this programme in pediatirc audiometry was evaluated in a group of three and four year old children. Results showed that lower and more accurate thresholds, a short test time, reduced anxiety and better co-operation was obtained in infants that had received previous training. In clinical practice, the programme can be used for training of the infant before audiometry. Een van die grootste probleme vir elke pediatriese oudioloog is die verkryging van definitiewe en betroubare oudiometriese inligting by die jong kind. Inligting van hierdie aard is noodsaaklik vir die identifikasie van afwykings, vir seleksie van 'n toepaslike gehoorappa- raat en die daarstelling van toepaslike opleidingsprogramme vir die indiwiduele kind. Akkurate meting van gehoor by die volwassene is gebaseer op sy omvangryke ouditiewe ervarings en veral sy akkurate subjektiewe evaluasie van ouditiewe sensasie, asook sy vermoe om verbale instruksies te gehoorsaam. Sodanige meting is nie by die jong kind moontlik nie.3 Dit het dus nodig geword om alternatiewe prosedures te ontwikkel wat geldige en betroubare meting van gehoorsensitiwiteit by die kind moontlik maak. Operante Kondisionering is een van die tegnieke wat groot toepassingsmoontlikhede vir kinderoudiometrie inhou. Die prosedure van speloudiometrie is gebaseer op die beginsels 115 Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie van kondisionering en word die algemeenste gebruik in die verkryging van 'n suiwertoonoudiogram by die jong kind. In speloudiometrie vind kondisionering van 'n aangeleerde respons op 'n ouditiewe sein deur middel van die genotsbeginsel (spelaksie) plaas. g g ( p ) p Aangesien speloudiometrie uiteraard 'n kondisioneringsproses is, staan die oudioloog voor die moeilike taak om die kind te kondisioneer om 'n stimulus (ouditief) te assosieer met 'n spesifieke respons (motoriese taak). Die kondisioneringstaak word verder bemoeilik deurdat die kind opgelei moet word om betroubare response te lewer op suiwertone wat, soos dit uit die literatuur ook blyk, relatief onbekend en dikwels betekenisloos vir 'n jong kind is. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwy kings, Vol. 28, 19 SUMMARY Verdere probleme ontstaan as gevolg daarvan dat gehoortoetsing plaasvind in 'n omgewing wat vir die kleuter onbekend is en dit wek dikwels angs en onsekerheid. Verder, moet angstige kinders soms opgelei word om die oorfone te aanvaar, aangesien dit noodsaaklik is om elke oor afsonderlik te toets.1 afsonderlik te toets. Bogenoemde probleme beklemtoon dat die sukses en waarde van 'n volledige gehoorevaluasie afhanklik is van die betroubare samewerking van die kind. Om samewerking te bewerkstellig is 'n kondisionerings- proses nodig voordat die kind se gehoordrempels formeel bepaal kan word. Die waarde van 'n opleidingsperiode is deur verskeie outeurs beklemtoon. beklemtoon. Lowell en andere4 beskou die voorafopleidingsperiode as die grondslag van drempelbepaling en beklemtoon dat alvorens onafhanklike en onderskeidende response tydens hierdie periode verkry word, geen poging tot drempelbepaling aangewend moet word nie. Lowell gebruik •n visueel waarneembare klankbron, dit wil se die ouditiewe stimulus word gekoppel aan 'n waarneembare bron, in die opleidingsperiode. Later word die visuele bron verwyder en die kind reageer slegs op die ouditiewe stimulus. Variasie van die ouditiewe stimulus in terme van intensiteit en duur met die oog op respons veralgemening, vind ook in die opleidingsperiode plaas 4 die opleidingsperiode plaas. O'Neill en andere6 gebruik hierteenoor 'n periode van semi- gestruktureerde spel voordat drempels bepaal word. Die doel van hulle spelperiode is nie, soos die van Lowell,4 om onderskeidende response te verkry nie, maar om die beste toetstegniek vir 'n bepaalde kind te selekteer selekteer. Opleidingsperiodes tydens gehoortoetsing is dikwels tydrowend en die waarde daarvan kan in 'n mate bevraagteken word. Die oudioloog is steeds vir die kind 'n vreemdeling en die toetssituasie bly onbekend en bedreigend. Dus kan dit nooit met sekerheid aangeneem word dat die kondisioneringsproses bevredigend plaasgevind het nie. kondisioneringsproses bevredigend plaasgevind het nie. Miller en Polisar5 beklemtoon die feit dat die oudioloog die ouer(s) kan benut om die kind op te lei om konsekwent te reageer op ouditiewe stimuli. Hulle is daarvan oortuig dat 'n intelligente, goed aangepaste en tegemoetkomende ouer uitstekende en waardevolle hulp kan bied deur tuis met die kind te oefen. 116 Merisa Lodewyckx Merisa Lodewyckx Sodoende word die kind deur die ouer opgelei om die tipe respons, wat in die oudiometriese situasie verwag word, korrek uit te voer. Sulke aanvullende oefening en kondisioneringstegnieke tuis kan volgens Miller en Polisar,5 die aantal besoeke aan die oudioloog noemenswaardig verminder. SUMMARY 'n Moontlike oplossing vir 'n groot aantal van die genoemde probleme by gehoortoetsing van voorskoolse kleuters, is gelee in die benutting van die ouer(s) om die kind tuis reeds op te lei en te kondisioneer, voor formele gehoortoetsing plaas vind. Dit is dan die doel van hierdie studie om (1) 'n Opleidingsprogram op te stel wat aan ouers beskikbaar gestel word, voordat hul kind se gehoor formeel deur 'n oudioloog getoets word en om (2) die waarde van hierdie Opleidingsprogram in pedo-oudiometrie te evalueer. DAG 1: Doelstellings: Emosionele voorbereiding van die kind op die oudiome- triese situasie, asook keuse van 'n toepaslike responsmedium vir die individuele kind. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) individuele kind. Inhoud: Die algemene prosedure wat tydens formele gehoortoetsing verwag kan word, word deur die ouer uitgebeeld in die vorm van 'n storie om die kind voor te berei op die vreemde oudiometriese situasie. Die ouer moet ook op Dag 1 'n spelaksie/respons kies wat telkens in die program gebruik sal word en waarvan die kind hou. ('n Lys van moontlikhede word verskaf.) Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie PROEFPERSONE PROEFPERSONE wintig kleuters is gebruik as proefpersone en vir die doel van hierdie Twintig kleuters is gebruik as proefpersone en vir die doel van hierdie k i h lk ki d ld di l d k i i g g p p eksperiment het elke kind voldoen aan die volgende kriteria: g g p p eksperiment het elke kind voldoen aan die volgende kriteria: p g — die kind was in die ouderdomsgroep drie tot vier jaar. die kind was in die ouderdomsgroep drie tot vier jaar. — die kind was Afrikaanssprekend en van 'n middel sosioekono- miese klas. miese klas. — die kind het geen persoonlikheids-, fisiese of verstandelike afwykings gehad nie. afwykings gehad nie. — die kind het geen vorige ondervinding van gehoortoetsing gehad nie. nie. — die kind het geen oorinfeksies, mangelontsteking, verkoue of griep onderlede gehad tydens toetsing nie. METODE 'n Voorbereidende Opleidingsprogram wat die ouer tuis oor 'n periode van drie dae met die kind uitvoer, is opgestel. Die doel en inhoud van hierdie program word kortliks bespreek: Die program word oor 'n tydperk van drie dae uitgevoer. Spesifieke instruksies en take is onder die opskrifte, Dag 1; Dag 2; en Dag 3, uiteengesit. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 28, 1981 HIPOTESE E N D O E L S T E L L I N G S Die hipotese is gestel dat kleuters tussen drie- en vierjarige ouderdom, wat 'n Opleidingsprogram tuis ontvang het, beter sal reageer in 'n pedo-oudiometriese suiwertoon toetssituasie, teenoor soortgelyke kleuters wat nie vooraf opgelei is nie. Om hierdie hipotese te bewys, is die volgende doelstellings nagestreef: Om hierdie hipotese te bewys, is die volgende doelstellings nagestreef: 1. 'n Opleidingsprogram is opgestel wat die ouer tuis met die kind uitvoer om hom/haar voor te berei op formele drempelbepaling. Die doel van hierdie program was: (a) Om die kind emosioneel voor te berei en te motiveer vir gehoortoetsing, sodat die angs en onsekerheid wat die vreemde omgewing, oudioloog en apparaat dikwels tydens gehoortoet- sing by kleuters wek verminder sou word. (b)Om die kind, deur middel van eenvoudige, bekende "geraas- makers" op te lei om spesifieke, betroubare response te lewer op klankaanbieding, met ander woorde, om opleiding van stimulus-respons-samehang te verskaf. (c) Om die kind op te lei om aanvanklik te reageer op 'n visueel waarneembare klankbron, wat later verwyder word, sodat die kind dan slegs op die ouditiewe sein moet reageer, met ander woorde operante kondisionering word bewerkstellig... / / (d)Om stimulusveralgemening en -diskriminasie by clie kind te bewerkstellig deurdat die ouditiewe stimuli gevarieer word in terme van intensiteit, toonhoogte, duur en rigting. / (d)Om stimulusveralgemening en -diskriminasie by clie kind te bewerkstellig deurdat die ouditiewe stimuli gevarieer word in terme van intensiteit, toonhoogte, duur en rigting. / (d)Om stimulusveralgemening en -diskriminasie by clie kind te bewerkstellig deurdat die ouditiewe stimuli gevarieer word in terme van intensiteit, toonhoogte, duur en rigting. 2. Die waarde van die Opleidingsprogram in pedo-oudiometrie is ondersoek. 2. Die waarde van die Opleidingsprogram in pedo-oudiometrie is ondersoek. 2. Die waarde van die Opleidingsprogram in pedo-oudiometrie is ondersoek. 3. Die program is verder geevalueer op grond van 'n bespreking met die ouer, asook 'n kort vraelys' wat deur die ouer voltooi is na uitvoering van die program. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 117 Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie DAG 2: Doelstellings: Motivering, stimulus-responssamehang en stimulusver- algemening. 'n Bekende, visueel-waarneembare klankbron wat op bo-drempel vlakke aangebied word, word gebruik om die situasie betekenisvoller en interessanter te maak, sodat die kind meer gemotiveerd is om op die ouditiewe stimuli te reageer. Stimulus- respons-samehang word bewerkstellig deurdat die kind 'n definitiewe assosiasie vorm tussen verlangde respons en ouditiewe stimulus. Stimulusveralgemening word bewerkstellig deur variasie van stimuli in terme van duur en toonhoogte. Inhoud: Die ouer lei die kind op om die korrekte respons (waarop besluit tydens Dag 1), uit te voer, elke keer as 'n klank aangebied word. Vir hierdie doel word daar van 'n verskeidenheid klankbronne gebruik gemaak wat visueel waarneembaar is (die ouer staan voor die 118 Merisa Lodewyckx kind by klankaanbieding). 'n Bekende klank word dus op bo- drempelvlakke aangebied en dit word gevarieer in terme van duur en toonhoogte. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 RESULTATE Die resultate verkry by die tweede gehoortoets is vergelyk met die van die eerste toetsing om vas te stel of die Opleidingsprogram die resultate van die tweede toetsing bei'nvloed het. Die kontrolegroep is ook twee keer getoets ten einde te bepaal of, indien die tweede toetsing beter resultate gelewer het, dit aan oefening of aan die Opleidingsprogram toegeskryf kan word. Die twee groepe word dus vergelyk om te bepaal wat die invloed/effek van die Opleidingspro- gram is. Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie (b) Die aantal foutiewe response wat die kleuter gelewer het. Dit is elke keer aangeteken as die kind 'n respons lewer (blokkie ingooi) sonder dat 'n stimulus aangebied is. g ) g Nadat suiwertoondrempels verkry is, is die gemiddelde suiwertoon- drempel vir die regter- asook linkeroor vir elke proefpersoon, bereken. Na voltooiing van drempelbepaling is die volgende aspekte subjektief deur die oudioloog geevalueer en op die voorafopgestelde vorms aangeteken. g — Samewerking van die toetsling in die toetssituasie op 'n vyfpunt- skaal skaal. — Angstigheid by die moeder op 'n driepuntskaal. Angstigheid by die moeder op n driepuntskaal. — Angs en Onsekerheid by die toetsling op 'n driepunt-skaal. Angs en Onsekerheid by die toetsling op n driepunt skaal. — Aanvaarding van die oorfone deur die toetsling op 'n vierpunt- skaal g y g p p — Aanvaarding van die oorfone deur die toetsling op 'n vierpunt- skaal skaal. Slegs by die eksperimentele groep, waar 'n opleidingsprogram uitge- voer is, het die moeder 'n kort vraelys voltooi waarin sy die program evalueer. Elke moeder is ook die geleentheid gegun om terugvoering aangaande die program aan die oudioloog te gee. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 28, 19 DAG 3: Doelstellings: Stimulusveralgemening, stimulusdiskriminasie en ver- sterking. Stimulusveralgemening vind plaas aangesien die stimuli weereens gevarieer het in terme van toonhoogte en nou ook in terme van lokalisasie (rigting) en intensiteit (luidheid). Stimulusdiskriminasie word bewerkstellig aangesien daar slegs op die ouditiewe sein gereageer moes word, omdat die visuele bron verwyder is. Versterking is beoog deurdat sosiale sowel as konkrete beloning verskaf word. g g Inhoud: Dieselfde klankbronne word op Dag 3 gebruik, maar die verskil is nou dat die klankbron nie meer visueel waarneembaar is nie. Stimuli word nou ook gevarieer in terme van intensiteit. g Die proefpersone is op 'n toevallige wyse verdeel in twee groepe van tien kinders elk. Die kontrolegroep, bekend as Groep A is onderwerp aan Prosedure X en die eksperimentele groep, bekend as Groep B, aan Prosedure Y. Prosedure X behels: — 'n suiwertoondrempelbepaling deur middel van speloudiome- trie — 'n tussenpose van drie dae — 'n tweede suiwertoongehoortoets deur middel van spel- oudiometrie binet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Prosedure Y behels: Prosedure Y behels: — 'n suiwertoondrempelbepaling deur middel van speloudiometrie — 'n suiwertoondrempelbepaling deur middel van speloudiometrie — 'n tussenpose van drie dae waartydens die kind tuis opleiding ontvang deur middel van die Opleidingsprogram p p g p — 'n tussenpose van drie dae waartydens die kind tuis opleiding ontvang deur middel van die Opleidingsprogram — 'n tweede suiwertoongehoortoets deur middel van spel- oudiometrie. Die prosedure wat gevolg is by elke suiwertoondrempelbepaling by Die prosedure wat gevolg is by elke suiwertoondrempelbepaling by beide groepe, was kortliks as volg: Die prosedure wat gevolg is by elke suiwertoondrempelbepaling by b id k lik l beide groepe, was kortliks as volg: — Die oudioloog het die kind kortliks deur middel van die Zenith Neometer opgelei om hout blokkies in 'n kartondoos te gooi by aanbieding van 'n ouditiewe stimulus. — Luggeleidingsdrempels is bepaal by 1 000 Hz; 500 Hz; 250 Hz, 2 000 Hz en 4 000 Hz en 'n dalende-stygende metode van drempelbepaling is gebruik. — Sosiale versterking tydens drempelbepaling is gebruik om korrekte response te versterk en na afloop van drempelbepaling by elke oor is 'n vorm van konkrete beloning gegee. Tydens drempelbepaling is die volgende aspekte deur die oudioloog opgeteken: j (a) Tydsduur van drempelbepaling] Dit is gemeet met 'n stophorlo- sie. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 119 Vergelyking van gemiddelde suiwertoondrempels: Om vas te stel of enige verbetering (verkryging van laer drempels) of verswakking (verkryging van hoer drempels) in gemiddelde suiwer- toondrempels vanaf die eerste na die tweede toetsing plaasgevind het, is die volgende berekening by beide groepe gedoen: Gemiddelde Suiwertoon Drempel by Toets 1 minus Gemiddelde Suiwertoon Drempel by Toets 2 (sien Tabel I). Tabel I dui dat die gemiddelde verbetering in drempelwaarde by die kontrolegroep 0,01 dB was wat nie statisties betekenisvol is nie, terwyl die verbetering by die eksperimentele groep 4,18 dB was, wat statisties betekenisvol is op die 1% peil. p Die verbetering in gemiddelde drempelwaarde van die eksperimentele groep, vergeleke met die van die kontrolegroep is 4,18 - 0,01 = 4,17 dB, wat statisties betekenisvol is op die 5% peil. Hierdie waarde van 4,17 dB, verteenwoordig dus die verbetering in drempelwaarde wat toegeskryf kan word aan die effek van die Opleidingsprogram. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 28, 19 120 Merisa Lodewyckx TABEL I: Verandering in gemiddelde suiwertoondrempels vir beide ore, vanaf die eerste na tweede toetsing d.w.s. gemiddelde suiwertoondrempel by toets 1 — gemiddelde suiwertoondrempel by toets 2 Proefpersone Groep A: Groep B: 1 -4,1 dB 0 dB 2 -0,8 dB -6,65 dB 3 -4,2 dB 2,45 dB 4 2,5 dB 5 dB 5 -2,5 dB 5,85 dB 6 3,3 dB 5,9 dB 7 7,5 dB 5,05 dB 8 2,55 dB 7,5 dB 9 -1,7 dB 7,5 dB 10 -2,45 dB 9,2 dB Gemiddelde 0,01 dB 4,18 dB Standaard-afwyking 3,607 4,38 Standaard-fout 1,202 1,46 The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 Vefgelyking van tydsduur benodig vir drempelbepaling: Tabel II dui dat by elke proefpersoon in beide groepe die tydsduur benodig vir drempelbepaling by die eerste sowel as tweede gehoortoets opgeteken is en die verskil tussen die twee tydswaardes bereken is. pg y By die kontrolegroep is die verskille tussen waardes verkry in die eerste en tweede toetsing betekenisvol op die 1% peil terwyl die verskille by die eksperimentele groep betekenisvol is op die 0,1% peil (meer betekenisvol). Dit blyk duidelik uit Tabel II dat by beide groepe 'n korter tydsduur benodig was om drempels te bepaal by die tweede as by die eerste toetsing. Die gemiddelde verskille in waardes! was vir Groep A: 1,069 en vir Groep B: 2,02. By toepassing van die t-toets vir onafhanklike steekproewe was gevind dat t = 2,000, wat betekenisvol is op die 5% vlak. Alhoewel drempels dus by beide groepe vinniger bepaal kan word by die tweede gehoortoets, dui bogenoemde statistiese berekening dat drempels by Groep Β noemenswaardig vinniger bepaal kon word Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie 121 OH W Ο PS ο oo 15 o, <L> "u o, ε <L> > as "D Ο a <D XI t-l 3 3 13 t/3 13 U 15 -*-* ο Η J ω ca < Η STD. FOUT 0,587 0,404 0,357 STD. AFW. 1,760 1,213 1,070 GEM. 7,906 min. 6,857 min. 1,069 min. ο T-H 9,93 min. 7,50 min. 2,43 min. ON 7,57 min. 6,73 min. 0,84 min. 00 6,9 min. 5,63 min. 1,27 min. 7,62 min. 7,23 min. 0,39 min. VO 4,98 min. 5,47 min. -0,49 min. m 6,63 min. 7,27 min. -0,64 min. Ti- 7,2 min. 6,62 min. 0,58 min. ro 7,65 min. 5,17 min. 2,48 min. (N 11,53 min. 9,48 min. 2,05, min. T-H 9,25 min. 7,47 min. 1,78 min. Proefpersone Eerste Toetsing Tweede Toetsing Verskille Η Ρ ο fa Ω PS < < Ω Ζ < Η 1/5 Η Ρ Ο fa 00 3 ο I ζ δ Ξ 11 < Ω PS < < Ω Ζ < Η £ fa < Ω Η PQ ΟΗ W ο PS ο STD. FOUT 0,317 0,228 0,314 STD. AFW. 0,952 0,683 0,943 GEM. 9,069 min. 7,049 2,02 min. ο T-H 6,80 min. 6,02 min. 0,78 min. ON 8,97 min. 7,23 min. 1,74 min. 00 9,83 min. 7,38 min. ί . 2,45 min. 8,92 min. 7,68 min. 1,24 min. VO 10,22 min. 7,83 min. 2,39 min. in 10,06 min. 5,67 min. 4,39 min. Ti- 9,50 min. 7,63 min. 1,87 min. ro 8,55 min. 7,28 ι. min. 1 1,27 min. (N 9,42 min. 7,12 min.rmir 2,3 min. T-H 8,42 min. 6,65 min. 1,77 min. Proefpersone Eerste Toetsing Tweede Toetsing Verskille Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 28, 1981 STD. FOUT 0,317 0,228 0,314 STD. AFW. 0,952 0,683 0,943 GEM. 9,069 min. 7,049 2,02 min. ο T-H 6,80 min. 6,02 min. 0,78 min. ON 8,97 min. 7,23 min. 1,74 min. 00 9,83 min. 7,38 min. ί . 2,45 min. 8,92 min. 7,68 min. 1,24 min. VO 10,22 min. 7,83 min. 2,39 min. in 10,06 min. 5,67 min. 4,39 min. Ti- 9,50 min. 7,63 min. 1,87 min. ro 8,55 min. 7,28 ι. min. 1 1,27 min. (N 9,42 min. 7,12 min.rmir 2,3 min. T-H 8,42 min. 6,65 min. 1,77 min. Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie Proefpersone Eerste Toetsing Tweede Toetsing Verskille 122 Merisa Lodewyckx Merisa Lodewyckx Merisa Lodewyckx tydens die tweede toetsing (dit wil se na uitvoering van die Opleidings program) as wat die geval was by Groep A. Die Opleidingsprogram veroorsaak dus dat die oudioloog drempels vinniger kan bepaal, omdat die kleuter reeds vooraf opgelei word om vinnig akkurate response te lewer. Vergelyking van aantal foutiewe response: Die aantal foutiewe response wat elke proefpersoon gelewer het by die eerste en tweede toetsing, is by beide groepe opgeteken en die verskille tussen die twee waardes is bereken. By die kontrole- sowel as die eksperimentele groep was die verskille in die aantal foutiewe response verkry by die twee gehoortoetse, nie statistics betekenisvol nie. Na toepassing van die t-toets vir onafhanklike steekproewe, kon daar afgelei word dat die Opleidingsprogram nie die aantal foutiewe response by die eksperimentele groep statistics betekenisvol laat afneem het vanaf die eerste na die tweede toetsing nie, in vergelyking met die kontrolegroep. Die Opleidingsprogram het in hierdie opsig dus weinig effek gehad. Subjektiewe Waarnemings: Sekere aspekte is, soos reeds genoem, na afloop van elke gehoortoets subjektief evalueer. Tabelle is opgestel om hierdie gegewens saam te vat (sien Tabelle Ilia en b). Die kwalitatiewe resultate verkry uit hierdie subjektiewe evaluasie word bespreek. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) TABEL I I I a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder TABEL I I I a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder EERSTE TOETSING G R O E P A : EERSTE TOETSING T W E E D E T O E T S I N G κ EERSTE TOETSING B A I E A N G S T I G G E R I N G E A N G S T I G H E I D - ' G E E N A N G S EERSTE TOETSING B A I E A N G S T I G ; 1 EERSTE TOETSING G E R I N G E A N G S T I G H E I D ! 1 1 4 EERSTE TOETSING G E E N A N G S 4 The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 j g g y EERSTE TOETSING G R O E P A : EERSTE TOETSING T W E E D E T O E T S I N G κ EERSTE TOETSING B A I E A N G S T I G G E R I N G E A N G S T I G H E I D - ' G E E N A N G S EERSTE TOETSING B A I E A N G S T I G ; 1 EERSTE TOETSING G E R I N G E A N G S T I G H E I D ! 1 1 4 EERSTE TOETSING G E E N A N G S 4 The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 123 Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie 123 TABEL III a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder GROEP B: TWEEDE TOETSING BAIE ANGSTIG GERINGE ANGSTIGHEID GEEN ANGS BAIE ANGSTIG 2 GERINGE ANGSTIGHEID 2 5 GEEN ANGS 1 TABEL III b. Subjektiewe Waarnemings: Subjektiewe evaluasie van: angs en onsekerheid by die Toetsing GROEP A: TWEEDE TOETSING: BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID EERSTE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 2 EERSTE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 2 3 EERSTE TOETSING GEEN ANGS OF ONSEKERHEID 3 GROEP B: TWEEDE TOETSING • BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID EERSTE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 1 2 EERSTE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 1 6 EERSTE TOETSING GEEN ANGS OF ONSEKERHEID Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie 123 TABEL III a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder GROEP B: TWEEDE TOETSING BAIE ANGSTIG GERINGE ANGSTIGHEID GEEN ANGS BAIE ANGSTIG 2 GERINGE ANGSTIGHEID 2 5 GEEN ANGS 1 TABEL III b. Subjektiewe evaluasie van: angs en onsekerheid by die Toetsing GROEP A: TWEEDE TOETSING: BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID EERSTE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 2 EERSTE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 2 3 EERSTE TOETSING GEEN ANGS OF ONSEKERHEID 3 GROEP B: TWEEDE TOETSING • BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID TE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 1 2 TE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 1 6 TE TOETSING TABEL III a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder GROEP B: TWEEDE TOETSING BAIE ANGSTIG GERINGE ANGSTIGHEID GEEN ANGS BAIE ANGSTIG 2 GERINGE ANGSTIGHEID 2 5 GEEN ANGS 1 TABEL III a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder GROEP B: TWEEDE TOETSING BAIE ANGSTIG GERINGE ANGSTIGHEID GEEN ANGS BAIE ANGSTIG 2 GERINGE ANGSTIGHEID 2 5 GEEN ANGS 1 III a. Subjektiewe evaluasie van: Angstigheid by die Moeder GROEP B: GEEN ANGS 1 TABEL III b. Subjektiewe evaluasie van: angs en onsekerheid by die Toetsing GROEP A: TWEEDE TOETSING: BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID EERSTE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 2 EERSTE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 2 3 EERSTE TOETSING GEEN ANGS OF ONSEKERHEID 3 GROEP B: TWEEDE TOETSING • BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID EERSTE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 1 2 EERSTE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 1 6 EERSTE TOETSING GEEN ANGS OF ONSEKERHEID Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwykings, Vol. 28, 1981 GEEN ANGS 1 TABEL III b. Subjektiewe Waarnemings: Subjektiewe evaluasie van: angs en onsekerheid by die Toetsing GROEP A: TWEEDE TOETSING: BAIE ANGS EN ONSEKERHEID GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID GEEN ANGS OF ONSEKERHEID EERSTE TOETSING BAIE ANGS EN ONSEKERHEID 2 EERSTE TOETSING GEMIDDELDE ANGS EN ONSEKERHEID 2 3 EERSTE TOETSING GEEN ANGS OF ONSEKERHEID 3 124 Merisa Lodewyckx Merisa Lodewyckx Samewerking van die toetsling in die toetssituasie is geevalueer op 'n vyfpuntskaal, naamlik Baie Swak; Swak; Gemiddeld; Goed; Baie Goed. Samewerking van die toetsling in die toetssituasie is geevalueer op 'n vyfpuntskaal, naamlik Baie Swak; Swak; Gemiddeld; Goed; Baie Goed. Die samewerking van die proefpersone in die kontrole groep het nie wesenlik verander vanaf die eerste na die tweede gehoortoetsing nie. Hierteenoor het daar by die eksperimentele groep blykbaar 'n verandering in samewerking ingetree. 'n Algemene verbetering in samewerking het plaasgevind by die tweede toetsing. Hierdie verbeterde samewerking wat by die eksper- imentele groep voorkom, maar nie by die kontrole groep nie, kan moontlik toegeskryf word aan die positiewe effek van die Opleidings- program. Angstigheid by die moeder is geevalueer op 'n driepuntskaal naamlik Baie Angstig; Geringe Angstigheid en Geen Angs. Tabel Ilia bevat hierdie gegewens. Die resultate wat by die twee groepe verkry is, is baie ooreenstem- mend. Die verskil was egter dat 'n groter aantal moeders in die eksperimentele groep, wat by die eerste toetsing 'n mate van angstigheid getoon het, by die tweede toetsing geen angs getoon het nie. Daar kan dus afgelei word dat die Opleidingsprogram 'n geringe effek gehad het op die angsvlak van die moeders wat die kleuters in Groep Β vergesel het. Angs-en Onsekerheid by die toetsling is op 'n driepuntskaal geevalueer naamlik, Baie Angs en Onsekerheid; Gemiddelde Angs en Onsekerheid; Geen Angs of Onsekerheid. In Tabel Illb word hierdie gegewens opgesom. Beide groepe het 'n afname in angsvlak vanaf die eerste na die tweede toetsing getoon. Daar bestaan moontlik wel 'n verskil tussen die twee groepe, aangesien 'n groter aantal proefpersone in die eksperimentele groep as in die kontrolegroep geen angs of onsekerheid getoon het by die tweede toetsing, vergeleke met die aanwesigheid van angs by die eerste toetsing nie. Die Opleidingsprogram het dus moontlik 'n positiewe effek op die kleuters, aangesien hulle minder onseker en angstig voorkom in die pedo-oudiometriese situasie na uitvoering van die program. Subjektiewe Waarnemings: Die toetsling se aanvaarding van die oorfone is geevalueer op 'n vierpuntskaal naamlik, Weier om die oorfone op te sit; Bang en moet oorreed word om oorfone op te sit; Aanvaar oorfone maar kom agterdogtig voor; Aanvaar oorfone sonder probleme. / Hier kon feitlik geen verskil opgemerk word tussen die twee groepe nie. By beide groepe het alle proefpersone die oorfone sonder enige probleme aanvaar by die tweede toetsing, vergeleke met die eerste gehoortoets. j The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28, 198 BESPREKING Dit het uit die literatuur geblyk dat geldige en betroubare oudio- metriese resultate by kinders van uiterste belang is, en tog word die verkryging hiervan deur 'n groot aantal probleme wat in pedo- oudiometrie voorkom, belemmer. Volgens verskeie teoritici en navorsers is die oplossing vir hierdie probleem moontlik te vinde in die opleiding van die kind voor formele toetsing.2' 4' 5 Die resultate van hierdie studie dien as voldoende bewys dat die Opleidingsprogram wat opgestel is, 'n waardevolle metode bied vir die opleiding van die kleuter voor formele gehoortoetsing. Daar is statisties bewys dat laer en meer geldige drempels verkry kon word, nadat kleuters tuis opleiding deur middel van die Program ontvang het. Dit is ook bewys dat die oudioloog drempels vinniger kon bepaal nadat die kleuter tuis opgelei is. Hierdie resultate stem ooreen met Fulton e.a2 se studie waarin gevind is dat kinders wat aanvanklik response gelewer het wat aanduidend was van 'n geringe gehoorverlies, na addisionele opleiding tuis, by hertoetsing, betroubare (dit wil se herhaalbare) response gelewer het op normale vlakke. Die outeurs stel dan ook in hul studie voor dat: a home-training programme should be considered in clinical applications . . . The parent should be counselled and provided a written set of procedures for introducing auditory stimulus-response control.2 . . . The parent should be counselled and provided a written set of procedures for introducing auditory stimulus-response control.2 Volgens 'n subjektiewe evaluasie kon die gevolgtrekking gemaak word dat die Opleidingsprogram moontlik aanleiding gee tot beter p f g y p Volgens 'n subjektiewe evaluasie kon die gevolgtrekking gemaak word dat die Opleidingsprogram moontlik aanleiding gee tot beter samewerking van die toetsling in die toetssituasie, asook minder angs ten opsigte van die toetssituasie by die toetsling sowel as die vergesellende ouer. Dit blyk verder uit die evaluasie van die Program deur die ouers wat dit uitgevoer het, dat hul dit beskou as 'n waardevolle voorbereiding vir pedo-oudiometrie. Miller en Polisar5 is daarvan oortuig dat die ouer waardevolle hulp kan bied deur tuis met die kind te oefen sodat die kind opgelei word om die tipe respons, wat in die oudiometriese situasie verwag word, korrek uit te voer. Evaluering van die program deur die Ouer: Dit het geblyk uit die vraelyste wat die ouers wat die program 125 Voorafopleiding en Pedo-oudiometrie uitgevoer het, moes voltooi, dat al die ouers dit beoordeel het as aangenaam en maklik om uit te voer en dat hul kind daarby baat gevind het. g Verder kon die afleiding uit die besprekings gemaak word dat die meerderheid van die ouers die program as geslaagd en waardevol beskou as voorbereiding vir pedo-oudiometrie. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kommunikasieafwy kings, Vol. 28, 198 BESPREKING Sulke aanvullende oefening en kondisioneringstegnieke tuis kan volgens die navorsers, die aantal besoeke aan die oudioloog verminder.5 Dit is dus duidelik dat hierdie Opleidingsprogram 'n positiewe oplossing bied vir 'n groot aantal van die probleme wat die oudioloog ondervind in die pedo-oudiometriese situasie. Die program kan in die kliniese praktyk benut word deurdat dit aan ouers beskikbaar gestel 126 Merisa Lodewyckx word, vir uitvoering drie dae voor die kind se gehoor formeel deur 'n oudioloog getoets word. Sodoende sal die kind reeds tuis gekondi- sioneer en voorberei word sodat geldiger en meer betroubare resultate deur die oudioloog in pedo-oudiometrie verkry kan word. The South African Journal of Communication Disorders, Vol. 28,198 VERWYSINGS 1. Frisina, R. (1973): Chap, in Jerger, J. (Ed) Modern Developments in Audiology. Academic Press, New York. 2. Fulton, R. T., Gorzycki, P. A. and Hull, W. L. (1975): Hearing Assesment with Young Children. JSHD 3, p. 397-404. 3. Kendall, D. C. (1964): Pediatrics and Disorders in Communication III. The Audiological Examination of Young Children. The Volta Review, 66, p.734-740. 4. Lowell, E., Rushford, G., Hoverstein, G. and Stoner, M. (1956): Evaluation of Pure Tone Audiometry with Preschool Age Children JSHD, 21, p.292-302. 5. Miller, M. and Polisar, I. A. (1964): Audiological Evaluation of the Pediatric Patient. Charles C. Thomas, Illinois. 6. O'Neill, J. Oyer, H. J. and Willis, J. W. (1961): Audiometric Procedures used with Children. JSHD 26, p.61-44.

https://sajcd.org.za/index.php/sajcd/article/download/358/468

Afrikaans

KAREL SCHOEMAN EN DIE LEEFWÊRELD VAN VROEË SENDELINGE IN SUID-AFRIKA – ’N OORSIG OOR SY SENDING­ GESKIEDSKRYWING Dr. G. van der Watt, Navorsingsgenoot, Dept. Praktiese en Missionale Teologie, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein. E-pos:missio@ngkvs. co.za ORCID: https://orcid. org/0000-0002-5993- 636X DOI: http://dx.doi. org/10.18820/23099089/ actat.Sup28.8 ISSN 1015-8758 (Print) ISSN 2309-9089 (Online) Acta Theologica 2019 Suppl 28:121-145 Date Published: 6 December 2019 G. van der Watt Dr. G. van der Watt, Navorsingsgenoot, Dept. Praktiese en Missionale Teologie, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein. E-pos:missio@ngkvs. co.za ORCID: https://orcid. org/0000-0002-5993- 636X Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika He did substantial work on Pietism as a religious movement impacting on the Afrikaner piety of the era, stimulating missionary endeavours. This article argues that Schoeman’s historiographic legacy (his oeuvre and distinct approach) makes an invaluable contribution to South African theology and missionary history. ABSTRACT Karel Schoeman, the award-winning Afrikaans author, not only wrote several seminal novels (for which he received the highest Afrikaans literature prizes), but his contribution to research focusing on the 18th and early 19th century South African sociocultural history is also remarkable. He collected and put together an enormous volume of archival resources accessible to a large audience of interested readers and scholars alike. He especially concentrated on the history of missionaries and mission organisations; he wrote a long list of biographies, of which the most important ones were of women with some connection to the missionary endeavour. Schoeman’s unique approach to historiography is making a significant contribution that is relevant to missionary history and theology as such. He retrieved often neglected but important voices from the past. Contrary to canonised, confessional and denominational church history, he opted to focus on missionaries (Black and White), slaves, women, and the historically marginalised. He wrote about their “lived faith” within the sociocultural contexts of their time. Published by the UFS http://journals.ufs.ac.za/index.php/at 121 Van der Watt Acta Theologica Supplementum 28 Acta Theologica Supplementum 28 bydrae op die gebied. Hierdie artikel poog eerstens om ’n oorsig te bied oor Schoeman se nalatenskap oor sendinggeskiedskrywing. Tweedens word hierin besin oor die historiografiese benadering in Schoeman se beskrywing van die lewensverhale en die leefwêrelde van sendelinge. Hoe het Schoeman hul diepste oorweginge (die stemme uit die verlede), die teologiese en sosiale agtergrond waaruit hulle kom, die eerste ontmoetings – op die limiete – tussen sendelinge uit Europa en die inheemse mense van Afrika, die rol van sendelinge in die koloniale projek en veral ook hul blywende vreemdelingskap, sosiaal en in die onherbergsame Afrika- landskap, geteken? Het hy met ander historici in gesprek getree, of met teoloë en die teologie as sodanig? Ten diepste is die vraag: Wat sou die relevansie van Schoeman se werk vir kerk- en sendinggeskiedskrywing as teologiese dissipline kon wees? bydrae op die gebied. Hierdie artikel poog eerstens om ’n oorsig te bied oor Schoeman se nalatenskap oor sendinggeskiedskrywing. Tweedens word hierin besin oor die historiografiese benadering in Schoeman se beskrywing van die lewensverhale en die leefwêrelde van sendelinge. Hoe het Schoeman hul diepste oorweginge (die stemme uit die verlede), die teologiese en sosiale agtergrond waaruit hulle kom, die eerste ontmoetings – op die limiete – tussen sendelinge uit Europa en die inheemse mense van Afrika, die rol van sendelinge in die koloniale projek en veral ook hul blywende vreemdelingskap, sosiaal en in die onherbergsame Afrika- landskap, geteken? Het hy met ander historici in gesprek getree, of met teoloë en die teologie as sodanig? Ten diepste is die vraag: Wat sou die relevansie van Schoeman se werk vir kerk- en sendinggeskiedskrywing as teologiese dissipline kon wees? 1. INLEIDING Die oeuvre van die bekroonde Afrikaanse skrywer Karel Schoeman is omvangryk en veelvlakkig. Soos ’n hoë berg verg dit menige, vermoeiende dagreise om uit te klim, net om te ontdek dat jy alleen maar ’n gedeelte van sy lewenstaak kan oorskou, met ’n beperkte blikveld … en tog kyk jy met groeiende bewondering. In Sluiswagter by die dam van stemme (Burger & Van Vuuren 2002), word sy indrukwekkende lys publikasies getabuleer, asook die publikasies en studies oor sy werk wat tot daardie stadium verskyn het. Van Vuuren (2002a:51-64) gee daarin ’n oorsig oor sy korpus. ’n Groot deel van Schoeman se historiese geskrifte handel oor Suid-Afrikaanse sendelinge van die laat 18de en vroeë 19de eeu. Erlank (2000) bied ’n lang, maar, soos sy self erken, steeds onvolledige lys biografiese en sosio-historiese publikasies wat oor sendelinge en hul wêreld handel. In sy romans, speel sendelinge uit sy historiese navorsing dikwels ’n sentrale rol binne ’n “histories verbeelde”, maar tegelyk “histories getroue” milieu, soos byvoorbeeld die Schefflers in ’n Ander land (1984a), en Machtelt Smit en dr Johannes van der Kemp in Verkenning (1996a). In sy romans, maak Schoeman ook gebruik van fiktiewe sendeling-tipe karakters soos Miss Godby en Minnie Colefax in Verliesfontein (1998a), Danie Steenkamp in Die uur van die engel (1995a), of die naïewe Johannes in Verkenning (1996a). Die religieuse speel ’n besonder belangrike rol in byna al Schoeman se werk. Sendelinge en hul leefwêreld is by uitstek die fokus in die meeste van sy historiese navorsing; hulle dien egter ook as rigtinggewende karakters vir die geestelike reis in sy romans (Van Vuuren 2002b:285-286). Dit is vreemd en jammer dat daar vanuit kerklike-teologiese kringe so min kennis geneem word van Schoeman se sendinggeskiedskrywing. Met sy uitmuntende Die reis gaan inwaarts, die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman (2017) het Cas Wepener, vanuit ’n pastoraal-teologiese hoek, ’n studie oor Schoeman se werk gemaak, spesifiek oor die ars moriendi (die kuns van sterwe). Raath (2014; 2017a; 2017b) het vanuit ’n meer kultuur-historiese hoek enkele artikels oor Schoeman se historiografiese navorsing oor die Kaapse Piëtisme die lig laat sien. Binne die “amptelike” of konfessionele/denominasionele kerk- en sendinggeskiedskrywing is daar egter weinig verwysings na sy reuse 122 2019 2.1 Korter biografieë en monografieë Karel Schoeman het ’n hele aantal kort biografieë en monografieë, ongeveer 100 bladsye elk, oor sendingstasies, sendelinge en die leefwêreld van sendelinge geskryf. Dit handel meestal oor die laat 18de en eerste helfte van die 19de eeu. Die boeke is in Afrikaans of Engels geskryf, met aanhalings uit die oorspronklike Nederlands, Engels of Duits. Schoeman het ’n aantal werke uit Duitse en Franse bronne vertaal of verwerk. ’n Paar van die werke bevat ’n geredigeerde versameling van briewe en dagboeke, aangevul met relevante en kontemporêre dokumente asook uitgebreide notas deur Schoeman. Meestal is dit egter volbloed, goed-nagevorsde, historiese biografieë, waarin soveel moontlik primêre bronne op bevatlike wyse weergegee of geïnterpreteer word. Schoeman se uitdruklike doel hiermee was om argivale materiaal in maklik leesbare, boeiende geskiedeniswerke vir die nageslag (geïnteresseerde lesers sowel as ernstige navorsers) beskikbaar te maak. Die bundel The early mission in South Africa/Die vroeë sending in Suid-Afrika (2005a) bevat ’n reeks artikels wat oor die jare in historiese tydskrifte verskyn het. Dit bied ’n oorsig oor die werksaamhede van die Londense Sendinggenootskap en gee biografiese inligting oor ’n sestien- tal sendelinge, waaronder nege “nie-Wit” en drie vroue. Met hierdie keuse toon Schoeman (2005a:154) aan dat “non-whites of various races and 123 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Van der Watt nationalities were actively involved, in practice often on a basis of near equality with the whites, a fact scarcely known or appreciated today”. Hoewel die Bruin en Swart sendelinge dieselfde werk as hul Wit kollegas gedoen het, is daar egter dikwels teen hulle gediskrimineer – veral deur die patriargale Robert Moffat van Kuruman wat leiding geneem het in ’n tweede generasie sendelinge (Schoeman 2005a:67, 155, 191). Deur oor hierdie verstote figure te skryf, wil Schoeman (2005a:56) doelbewus ’n korreksie bring op die amptelike sendinggeskiedskrywing waarin hierdie mindere stemme net nie gehoor word nie, soos byvoorbeeld in die werke van prof. Johannes du Plessis. Hy dui ook aan dat daar in amptelike kerklike kringe nie algemene instemming met sendingwerksaamhede was nie; trouens, sendelinge het meestal erge teenstand van die amptelike kerk gekry en is alleen maar deur kleiner piëtistiese groepe ondersteun. Daar was in die Nederduitse Gereformeerde Kerk ’n vrees dat die opvoeding van “heidene” hulle te geleerd (en vrypostig) sou maak – die bekende “vrees vir gelykstelling” wat soos ’n goue draad deur die Suid-Afrikaanse sendinggeskiedenis loop (Elphick 2012). Daar is ook voortdurend daarteen gewaak dat sendelinge Blanke lidmate bedien. Die sendelinge was meestal betreklik onopgevoede mans van beskeie herkoms (Schoeman 2005a:25, 26). Schoeman dui aan dat die vroeë sendelinge nie resloos in diens van die koloniale projek gestaan het nie, maar dat hulle hulself eerder in botsing daarmee bevind het; meestal het hulle met die inheemse mense se lotgevalle geïdentifiseer en meermale het Wit sendelinge met inheemse vroue in die huwelik getree. Dit blyk uit die reeks artikels dat die vroeë sendelinge onbeholpe was, dat daar min sprake van sukses op hul arbeid was, en dat hulle hulself as vreemdelinge tussen kulture en in die Afrika-landskap bevind het. nationalities were actively involved, in practice often on a basis of near equality with the whites, a fact scarcely known or appreciated today”. Hoewel die Bruin en Swart sendelinge dieselfde werk as hul Wit kollegas gedoen het, is daar egter dikwels teen hulle gediskrimineer – veral deur die patriargale Robert Moffat van Kuruman wat leiding geneem het in ’n tweede generasie sendelinge (Schoeman 2005a:67, 155, 191). Deur oor hierdie verstote figure te skryf, wil Schoeman (2005a:56) doelbewus ’n korreksie bring op die amptelike sendinggeskiedskrywing waarin hierdie mindere stemme net nie gehoor word nie, soos byvoorbeeld in die werke van prof. Johannes du Plessis. Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Hy dui ook aan dat daar in amptelike kerklike kringe nie algemene instemming met sendingwerksaamhede was nie; trouens, sendelinge het meestal erge teenstand van die amptelike kerk gekry en is alleen maar deur kleiner piëtistiese groepe ondersteun. Daar was in die Nederduitse Gereformeerde Kerk ’n vrees dat die opvoeding van “heidene” hulle te geleerd (en vrypostig) sou maak – die bekende “vrees vir gelykstelling” wat soos ’n goue draad deur die Suid-Afrikaanse sendinggeskiedenis loop (Elphick 2012). Daar is ook voortdurend daarteen gewaak dat sendelinge Blanke lidmate bedien. Die sendelinge was meestal betreklik onopgevoede mans van beskeie herkoms (Schoeman 2005a:25, 26). Schoeman dui aan dat die vroeë sendelinge nie resloos in diens van die koloniale projek gestaan het nie, maar dat hulle hulself eerder in botsing daarmee bevind het; meestal het hulle met die inheemse mense se lotgevalle geïdentifiseer en meermale het Wit sendelinge met inheemse vroue in die huwelik getree. Dit blyk uit die reeks artikels dat die vroeë sendelinge onbeholpe was, dat daar min sprake van sukses op hul arbeid was, en dat hulle hulself as vreemdelinge tussen kulture en in die Afrika-landskap bevind het. nationalities were actively involved, in practice often on a basis of near equality with the whites, a fact scarcely known or appreciated today”. Hoewel die Bruin en Swart sendelinge dieselfde werk as hul Wit kollegas gedoen het, is daar egter dikwels teen hulle gediskrimineer – veral deur die patriargale Robert Moffat van Kuruman wat leiding geneem het in ’n tweede generasie sendelinge (Schoeman 2005a:67, 155, 191). Deur oor hierdie verstote figure te skryf, wil Schoeman (2005a:56) doelbewus ’n korreksie bring op die amptelike sendinggeskiedskrywing waarin hierdie mindere stemme net nie gehoor word nie, soos byvoorbeeld in die werke van prof. Johannes du Plessis. Hy dui ook aan dat daar in amptelike kerklike kringe nie algemene instemming met sendingwerksaamhede was nie; trouens, sendelinge het meestal erge teenstand van die amptelike kerk gekry en is alleen maar deur kleiner piëtistiese groepe ondersteun. Daar was in die Nederduitse Gereformeerde Kerk ’n vrees dat die opvoeding van “heidene” hulle te geleerd (en vrypostig) sou maak p g g ( yp g) – die bekende “vrees vir gelykstelling” wat soos ’n goue draad deur die Suid-Afrikaanse sendinggeskiedenis loop (Elphick 2012). Daar is ook voortdurend daarteen gewaak dat sendelinge Blanke lidmate bedien. Die sendelinge was meestal betreklik onopgevoede mans van beskeie herkoms (Schoeman 2005a:25, 26). Acta Theologica Supplementum 28 Acta Theologica Supplementum 28 Acta Theologica Supplementum 28 In die kategorie korter historiese monografieë oor sendinggenootskappe en biografieë oor die vroeë sendelinge in Suid-Afrika is daar twee publikasies oor merkwaardige vroue in die sendingveld. In Die kort sendingsloopbaan van Sophia Burgmann 1805-1812 (1994b) word die tragiese verhaal vertel van die eerste vrou wat deur die Nederlandse Sendinggenootskap uitgestuur is. Na jare se gesloer om haar uiteindelik met die status van volwaardige sendeling uit te stuur, iets wat in daardie era ongehoord was, beland hierdie fyn opgevoede, begaafde vrou met haar sterk sendingroeping en haar onbevoegde sendelingman uiteindelik op die sendingstasie Warmbad, net oorkant die Oranjerivier in die Suide van Namibië. Die vyandelikhede van Kaptein Afrikaner en sy Khoikhoi bende, wat hulle noord van die Oranje gevestig het om die koloniale gesag te ontvlug; die ontbering wat sy in die onherbergsame landskap moes verduur; die opofferings wat die sendelinge se naïewe en onrealistiese gedrewenheid meegebring het, en die isolasie en karige middele tot hul beskikking het alles hul tol geëis. Die belowende loopbaan van hierdie merkwaardige vrou is vroeg deur haar dood beëindig. Oor die berigte oor haar pynlike dood skryf Schoeman (1994b:66), tiperend van die rol van vroue in die era se sendingwerksaamhede en in die onverbiddelike landskap van Afrika: Agter die stigtelike taal en geykte frases, die formaliteit van die tydperk met sy ontwykings en verswygings en die moedswillige vertekening en verfraaiing wat deel van die sendingtegniek uitgemaak het, kan die werklikheid van stof en sand, hitte en droogte, siekte, angs, pyn en dood slegs met inspanning besef word. In ’n tweede biografie oor ’n ewe merkwaardige sendelingvrou, “A thorn bush grows in the path”: The missionary career of Ann Hamilton 1815-1823 (1995b), stel Schoeman (1995b:6) hom ten doel “to rescue the interesting figure of Ann Hamilton from oblivion”. Hy beskryf die botsing tussen ’n patriargale, outoritêre en Puriteinse sendingkultuur, soos verteenwoordig deur die bekende eerwaarde Robert Moffat van Kuruman en dr John Philip as “superintendent” van die Londense Sendinggenootskap, wat saamgespan het in hul vae beskuldigings teen die sterk, ondernemende vrou met ’n selfstandige mening: She defied the firmly held views of her day on the subjection of women in general and wives in particular” (Schoeman 1995b:59, 64). Hierdie botsing het gelei tot haar “gedwonge” egskeiding en ontslag uit die sendingonderneming. Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Schoeman dui aan dat die vroeë sendelinge nie resloos in diens van die koloniale projek gestaan het nie, maar dat hulle hulself eerder in botsing daarmee bevind het; meestal het hulle met die inheemse mense se lotgevalle geïdentifiseer en meermale het Wit sendelinge met inheemse vroue in die huwelik getree. Dit blyk uit die reeks artikels dat die vroeë sendelinge onbeholpe was, dat daar min sprake van sukses op hul arbeid was, en dat hulle hulself as vreemdelinge tussen kulture en in die Afrika-landskap bevind het. Die lys historiese monografieë en biografieë sluit, onder andere, in J.J. Kicherer en die vroeë sending, 1799-1806 (1996b), ’n studie oor dié omstrede Nederlandse sendeling wat as pionier saam met dr J.T. van der Kemp in 1799 na die Kaap gekom het, asook The mission at Griquatown, 1801-1821 (1997a). Schoeman het die bronne vir A debt of gratitude. Lucy Lloyd and the “Bushman work” of G.W. Stow (1997b) versamel, van ’n inleiding voorsien en redaksioneel versorg. Dit bied ’n rykdom aan etnografiese gegewens oor die Boesman (San) se taal en rotskuns. Hy het drie werke oor die Londense Sendinggenootskap die lig laat sien, eweneens oor sendingwerk onder die San (Boesmans): Die Londense Sendinggenootskap en die San: Die Stasies Ramah, Konnah en Philippolis, 1816-1828 (1993a); Die Londense Sendinggenootskap en die San: Die Stasies Toornberg en Hepzibah, 1814-1818 (1993b), en Die Londense Sendinggenootskap en die San: Die Stasie Boesmanskool en die einde van die sending, 1828- 1833 (1994a). 124 2019 1 Sien haar korrespondensie met Ds Theodorus van der Groe (Schoeman 1997a:27) as laaste belangrike verteenwoordiger van die Nederlandse Nadere Reformasie en die van haar jonger suster Elizabeth Bosman. Acta Theologica Supplementum 28 Kenmerkend van Schoeman, teken hy hier ’n breedvoerige prentjie van die sosio-kulturele agtergrond van die Europese wêreld waaruit Hamilton kom, maar ook die leefwêreld van 125 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Van der Watt hierdie pioniersendelinge in die Noord Kaap (Nuwe Lattakoo of Kuruman en omgewing). Hy skets die spanning van die ontmoeting tussen Wit en Swart, maar veral ook die onderlinge spanning tussen sendelinge. Hiervan is Ann Hamilton slagoffer. Met hierdie biografie maak Schoeman ’n belangrike bydrae tot genderstudies, maar volgens Erlank (2000:13-14) slaag hy nie voldoende daarin om die onderliggende faktor van weerlose vroulike seksualiteit teenoor die dominante manlike aansprake in die spanning krities uit te lig nie. Die versameling van dokumente oor die Bosman familie, Die Bosmans van Drakenstein 1705-1842 (2010), nasate van die bekende en omstrede sieketrooster Hermanus Bosman, bied waardevolle insigte oor die Nederlandse invloede op die Piëtisme as godsdienstige verskynsel in die Kaap. Die kerklik-godsdienstige lewe word uitvoerig behandel, asook die piëtistiese en selfs mistiek-godsdienstige milieu as agtergrond vir die versameling geskrifte van Susanna.1 In ’n belangwekkende artikel in die South African Historical Journal, gee Schoeman ’n bondige oorsig oor 13 Nederlands­sprekende vroue wat vanuit ’n piëtistiese hoek met hul ego- tekste die voorlopers was van ’n “proto-Afrikaanse letterkunde”, en selfs ’n vroeë feministiese literatuur (Schoeman 1997c:24). Meeste van dié vroue het ook in noue verband met sendingaktiwiteite in die 18de en 19de eeu in Suid-Afrika gestaan. In Schoeman se Vrijstatia-reeks beskryf hy letterlik al die vroeë sendingstasies en sendelinge in die Vrystaat. In hierdie reeks karteer Schoeman die Vrystaatse geskiedenis van die era voor en rondom die Groot Trek. Hy versamel die reisjoernale van die eerste Wit reisigers in die gebied (2003b); hy beskryf die aanvang van die sendingwerk te Philippolis (2005b), en hy versamel argivale bronne en voorsien dit met sy eie uitgebreide aantekeninge oor die Paryse Evangeliese Sendinggenootskap se fassinerende Samuel Rolland (1984b) en sy vrou Elizabeth (1987). Dit is vir Schoeman belangrik om juis die verhaal oor die ontberinge van ’n sendelingvrou in die pionierstyd vir die nageslag te bewaar, want meestal is die fokus in geskiedskrywing op die mansfigure (1987:8). Schoeman beskryf ook die Wesleyaanse sending te Thaba Nchu (1991a), en hy versamel die briewe van Gottlob Schreiner, vader van die meer bekende Olive Schreiner (1991b), die Anglikaanse Kerk se Vrystaatse sending (1986) en die Berlynse sending (1985). 2 Sien ook Schoeman (1997d:164). Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Hierdie laaste werk, met die veelseggende titel Huis van die armes, is besonder keurig geskryf; dit bied ’n histories- getroue blik op die spanning tussen sendelinge en boere; die Shefflers, 126 2019 Acta Theologica Supplementum 28 as sendelinggesin komende van die Berlynse stasie Bethanie, speel ’n belangrike rol in ’n Ander land (1984a). Die Suid-Vrystaatse leë landskap is inderdaad die terrein waarop ’n groot deel van Schoeman se werke (fiksie en nie-fiksie) afspeel. as sendelinggesin komende van die Berlynse stasie Bethanie, speel ’n belangrike rol in ’n Ander land (1984a). Die Suid-Vrystaatse leë landskap is inderdaad die terrein waarop ’n groot deel van Schoeman se werke (fiksie en nie-fiksie) afspeel. In die werk oor die Griekwa Kapteins van Philippolis (2002a) word ’n groot volume inligting vervat oor die bydrae van dr John Philip van die Londense Sendinggenootskap, maar die waardevoller bydrae van die publikasie is eerder die fokus op die geskiedenis van die Griekwa-mense in die Transgariep. In die bekroonde werk Vrystaatse erfenis, bouwerk en geboue in die 19de eeu (1982), is daar ’n hoofstuk oor “sending-bouwerk”, wat toegelig word met pensketse en histories-belangrike foto’s. 2.3.1 Olive Schreiner Benewens verskeie korter publikasies, het Schoeman ook ’n omvangryke biografie oor Olive Schreiner geskryf, wat in sowel Afrikaans (1998b) en Engels (1991c) verskyn het. Schoeman kies doelbewus om oor ’n vrou te skryf, ’n vrou wat moes veg om ’n staanplek vir haarself binne die manlik- gedomineerde wêreld van haar tyd te vind, en wie se lewensloop nou verweef was met die plek (landskap) en sosiale omstandighede waarin sy groot geword het. Hierdie konteks wat haar lewensloop bepaal het, was die 19de-eeuse Suid-Afrikaanse sendingonderneming, spesifiek op die sendingreservaat Wittebergen in die Suid Vrystaat en Healdtown in die Noordoos Kaap. Schreiner se vader was Gottlob Schreiner, wie se sendingsloopbaan in Philippolis begin het en oor wie Schoeman (1991b) ’n biografie uit argivale bronne saamgestel en van aantekeninge voorsien het. Haar moeder Rebecca was die stiefsuster van Elizabeth Rolland, vrou van die Franse sendeling Samuel Rolland. Schoeman (1987; 1984b) het eweneens biografiese materiaal oor die Rolland egpaar versamel, versorg en uitgegee. Hy bring in die Schreiner-biografie ’n ryke verskeidenheid argivale bronne uit die 19de-eeuse sending byeen; hy gaan delf die wortels van die sendingbeweging uit Europa op. Hierin beskryf hy ook die ongemaklike ontmoeting met en houding teenoor die Swart bevolking vir wie hierdie sendelinge in Afrika kom bedien het – die konteks waarin Schreiner opgroei: [T]he missionaries in South Africa, with the exception of the French in the Caledon river valley, were set on maintaining a distance between themselves and those for whose salvation they had come unbidden to these parts; they were self-conscious, ill at ease, and had a sense of being threatened, especially as regards sexuality and anything related to it (Schoeman 1991c:61). Alle sendelinge was nie gedrewe deur humanitêre en idealistiese motiewe nie; hulle was dikwels wanaangepaste randfigure, in onderlinge stryd en vasgevang in die botsing tussen Europese immigrante en inheemse bevolkings. Schoeman beskryf hierdie sendingkonteks uitvoerig met die oog op ’n biografiese tekening van hierdie merkwaardige vrou en skrywer se lewe. 2.2 Slawegeskiedenis In ’n latere fase van sy loopbaan, het Schoeman uitgebreide navorsing oor die slawegeskiedenis van die Kaap gedoen. Die bekendste publikasies hieroor is die tweedelige werk oor die slavin Armosyn: Armosyn van die Kaap, voorspel tot vestiging 1415- 1651 (1999) en Armosyn van die Kaap: Die wêreld van ’n slavin, 1652-1733 (2001), asook die lywige boek Portrait of a slave society – the Cape of Good Hope 1717-1795 (2012). In hierdie werke word die “portret” van die slawebevolking in volle, afskuwelike werklikheid geteken.2 Hierdie tekening fokus veral ook op die kerk se ambivalente houding teenoor slawe. Aan die een kant, die praktyk om slawekinders gebore uit huwelike tussen Europese immigrante met slawevroue (aanvanklik ’n baie algemene praktyk), maar ook kinders buite die eg verwek, “deur die bank te laat doop” (Schoeman 2001:538, 539) sodat hulle ook elementêre onderrig kon ontvang. Aan die ander kant, die groeiende weerstand in die Blanke kerk en samelewing teen die vroeë pogings tot sendingwerk onder die slawe en hul skoolonderrig (Schoeman 2001:568; 2012:441). Schoeman toon aan hoe prominente lidmate van die kerk en selfs leraars slawe-eienaars was, wat ook maar hul slawe onmenslik behandel het. Soms is slawe goed behandel, maar slawerny as sosiale instelling is kritiekloos aanvaar. Hy toon ook aan hoe die onoorbrugbare onderskeid tussen slawe-eienaars en slawe juis in die kerklike praktyk, byvoorbeeld die prag en praal waarmee slawe hul eienaars na eredienste gedra het, bevestig is. Die slawe het daarom eerder aanklank by die Islam-geloof gevind (Schoeman 2012:442- 446; 1997d:121). Hy skryf in hierdie werke ook oor die ontwaking van ’n sendingbewussyn (en die uitreik na slawe) onder invloed van ds. Helperus Ritsema van Lier, ds. MC Vos en weduwee Machtelt Smit, en die stigting van die Suid-Afrikaanse Sendinggenootskap in 1799. 127 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Van der Watt Acta Theologica Supplementum 28 Acta Theologica Supplementum 28 Unisa. Landman (1994; 2009) was toe ook besig met navorsing oor die spiritualiteit van Afrikaanse vroue. Susanna Smit was die suster van die Trekkerleier Gerrit Maritz en vrou van die omstrede sendeling Erasmus Smit. Na hulle ’n aantal jare (onsuksesvol) op sendingstasies werksaam was, het Erasmus en Susanna die Groot Trek meegemaak. Erasmus, haar “moeilike, sukkelende man” (Schoeman 1997c:37), is om verskeie redes nooit as prediker deur die Voortrekkers aanvaar nie. In hierdie publikasie, versamel Schoeman opnuut ’n geweldige hoeveelheid argivale bronne, en bied dit dan toeganklik aan vir die leser. Die fokus is veral, soos die titel suggereer, op die wêreld van Susanna Smit. Haar dagboeke en joernale bied waardevolle inligting oor die Groot Trek en die vroeë geskiedenis van Natal (Pietermaritzburg). Dit teken die agtergrond van die Afrikaanse republikeinse strewe waarin sy ’n prominente rol gespeel het. Haar beweerde dreigement om eerder “kaalvoet terug oor die Drakensberge” te loop en daar in vryheid te sterf as om onder Engelse bewind te staan, word in die werk onder die loep geneem. Haar woorde is as slagspreuk gemunt, en as mite oor die dapperheid van volksmoeders in die Afrikaner se ideologiese vertolking van die Groot Trek ingegraveer. Schoeman (2003a:255) poog om hierdie histories verwronge beeld te herstel; hy ontmitologiseer die hagiografiese vertolkings van die Groot Trek; hy skets nie alleen die meer realistiese buitelyne van haar leefwêreld nie, maar onderstreep eerder haar “begaafdheid as skrywer” en die belang van haar dagboeke as letterkunde in eie reg, wat uit kultuurhistoriese oogpunt as primêre bron van inligting oor haar tyd, en uit psigologiese hoek as interessante insig in die gemoed en spiritualiteit van ’n vrou uit ’n konvensionele Afrikaner-milieu dien. Sy is die voorloper van die “ontboeseminge literatuur” wat veel later voortgesit is deur Afrikaanse vroue soos Hettie Smit, met haar ego-teks: Sy kom met die sekelmaan (Schoeman 2003a:167). Die biografie moes agtergrondinligting tot die beoogde latere publikasie van haar dagboeke bied (Schoeman 2003a:10). Soos die geval met die ander biografieë, dui Schoeman ook die verband van hierdie biografie met sy ander werke aan. Daar is byvoorbeeld ’n sterk ooreenkoms tussen Susanna Smit en Machtelt Smit; Susanna het Machtelt geken en is regstreeks deur haar beïnvloed (Schoeman 2003a:41). 2.3.2 Susanna Smit Die idee vir die skryf van ’n boek oor Susanna Smit het ontspring in ’n ontmoeting met prof. Christina Landman, bekende kerkhistorikus van 128 2019 3 Sien ook Schoeman (1997c:28). Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Van der Watt lewe gehad; binne 25 jaar is albei haar mans, al tien haar kinders en enigste kleinkind oorlede.3 Sy het daarna ’n invloedryke leiersfiguur binne die vroeë sendingontwaking geword. Byna alle sendelinge het op hul tog na die noorde eers in Tulbagh (toe nog Roodezand) by haar tuisgegaan, is daar deur haar ingelig, toegerus, bemoedig en verder uitgestuur; hulle het daarna deurentyd met haar in korrespondensie gebly. Sy was die eerste Suid-Afrikaanse vrou wat haar op daadwerklike wyse in ’n wyer kring laat geld en in eie reg na vore getree het (Schoeman 2003a:43). Ook wat hierdie biografie betref, is daar ’n verband met ander historiese werke van Schoeman: Machtelt Smit was ’n direkte nasaat van Armosyn van die Kaap, oor wie Schoeman (1999; 2001) twee historiese werke geskryf het. In die biografie, probeer Schoeman lig werp op die oënskynlik skielike sendingopbloei aan die Kaap en die kortstondige geesdrif vir die sending onder ’n betekenisvolle deel van die Kaapse bevolking, wat in 1799 tot die stigting van die Suid-Afrikaanse Sendinggenootskap gelei het, maar wat op een of ander tydstip tussen die dood van Van der Kemp in 1811 en die aanstelling van John Philip in 1819 uitgebrand en selfs in teenkanting oorgegaan het (Schoeman 1997d:7). Binne hierdie sosio-kulturele konteks en historiese raamwerk van hierdie era se volksvroomheid, plaas hy dan die lewenskets van Machtelt Smit. Die boek se titel, Dogter van Sion, soos aangetref in Sefanja 7:14-15 en verskeie Psalms, verwys na die rol van die vrou in die aanbidding van die volk Israel, wat in ballingskap hul verlange na die tempel in Jerusalem in Sionsliedere verwoord. Dogter van Sion suggereer reeds die “vrome verlange” wat kenmerkend van die Piëtisme as godsdienstige verskynsel was. Maar dit dui tegelyk ook op die deurslaggewende invloed van die vrou in die geestelike begeleiding van die volk Israel (Roos 2002:319). Vanuit ’n rykdom argivale material, gee Schoeman ’n omvattende beeld van die 18de-eeuse Kaapse samelewing, met al die standverskille en sosiale vraagstukke in spesifiek ook die kerklik- godsdienstige lewe. Die amptelike kerk as “staatsinstelling” of onderdeel van die “bestuurskompleks van die Kompanjie” (Schoeman 1997d:113) se kille en byna banale rol in die handhawing van klasseverskille en die swier van die koloniste se sosiale lewe word hier gestel teenoor die wêreld van Machtelt Smit en haar mede-sendelinge, hul vrome verlange en naïewe entoesiasme om die heidendom te kersten. Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Schoeman (1997d:123-146) het vir dié boek grondige navorsing gedoen oor die Piëtisme as godsdienstige verskynsel; hy het die wortels daarvan in Wes-Europa (nie bloot Nederland nie, maar veral ook Duitsland en Engeland) opgediep en hy toon aan hoe dit veral ook deur middel van geskrifte wat uit dié geweste na Suid-Afrika gestroom het, ’n beduidende invloed op die Kaapse spiritualiteit gehad het. lewe gehad; binne 25 jaar is albei haar mans, al tien haar kinders en enigste kleinkind oorlede.3 Sy het daarna ’n invloedryke leiersfiguur binne die vroeë sendingontwaking geword. Byna alle sendelinge het op hul tog na die noorde eers in Tulbagh (toe nog Roodezand) by haar tuisgegaan, is daar deur haar ingelig, toegerus, bemoedig en verder uitgestuur; hulle het daarna deurentyd met haar in korrespondensie gebly. Sy was die eerste Suid-Afrikaanse vrou wat haar op daadwerklike wyse in ’n wyer kring laat geld en in eie reg na vore getree het (Schoeman 2003a:43). Ook wat hierdie biografie betref, is daar ’n verband met ander historiese werke van Schoeman: Machtelt Smit was ’n direkte nasaat van Armosyn van die Kaap, oor wie Schoeman (1999; 2001) twee historiese werke geskryf het. In die biografie, probeer Schoeman lig werp op die oënskynlik skielike sendingopbloei aan die Kaap en die kortstondige geesdrif vir die sending onder ’n betekenisvolle deel van die Kaapse bevolking, wat in 1799 tot die stigting van die Suid-Afrikaanse Sendinggenootskap gelei het, maar wat op een of ander tydstip tussen die dood van Van der Kemp in 1811 en die aanstelling van John Philip in 1819 uitgebrand en selfs in teenkanting oorgegaan het (Schoeman 1997d:7). Binne hierdie sosio-kulturele konteks en historiese raamwerk van hierdie era se volksvroomheid, plaas hy dan die lewenskets van Machtelt Smit. Die boek se titel, Dogter van Sion, soos aangetref in Sefanja 7:14-15 en verskeie Psalms, verwys na die rol van die vrou in die aanbidding van die volk Israel, wat in ballingskap hul verlange na die tempel in Jerusalem in Sionsliedere verwoord. Dogter van Sion suggereer reeds die “vrome verlange” wat kenmerkend van die Piëtisme as godsdienstige verskynsel was. Maar dit dui tegelyk ook op die deurslaggewende invloed van die vrou in die geestelike begeleiding van die volk Israel (Roos 2002:319). Vanuit ’n rykdom argivale material, gee Schoeman ’n omvattende beeld van die 18de-eeuse Kaapse samelewing, met al die standverskille en sosiale vraagstukke in spesifiek ook die kerklik- godsdienstige lewe. 2.3.3 Machtelt Smit Hierdie werk is waarskynlik Schoeman se mees gesofistikeerde historiese werk (Erlank 2000:5). Dit handel oor Machtelt Smit (1997d), ’n vrou wie se lewe tekenend was van die kerklik-godsdientige lewe van die laat 18de en vroeë 19de-eeuse Kaapse gemeenskap. Weduwee Smit het ’n veelbewoë 129 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Die amptelike kerk as “staatsinstelling” of onderdeel van die “bestuurskompleks van die Kompanjie” (Schoeman 1997d:113) se kille en byna banale rol in die handhawing van klasseverskille en die swier van die koloniste se sosiale lewe word hier gestel teenoor die wêreld van Machtelt Smit en haar mede-sendelinge, hul vrome verlange en naïewe entoesiasme om die heidendom te kersten. Schoeman (1997d:123-146) het vir dié boek grondige navorsing gedoen oor die Piëtisme as godsdienstige verskynsel; hy het die wortels daarvan in Wes-Europa (nie bloot Nederland nie, maar veral ook Duitsland en Engeland) opgediep en hy toon aan hoe dit veral ook deur middel van geskrifte wat uit dié geweste na Suid-Afrika gestroom het, ’n beduidende invloed op die Kaapse spiritualiteit gehad het. 130 2019 Acta Theologica Supplementum 28 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Schoeman se oeuvre fokus op ’n spesifieke era, die 18de en vroeë 19de eeu. Sy grootste bydrae is waarskynlik die enorme omvang van sy historiese navorsing. Hy het oor dié tydperk, as tipiese argivaris, geweldig baie argivale bronne ontsluit en toeganklik gemaak vir navorsers, maar dit tegelyk ook in ’n meer populêre, leesbare vorm gegiet. Schoeman het toeganklikheid van historiese inligting as die spesifieke doel met sy publikasies gestel. Mens moet egter ook toegee dat in sy werke daar meermale oorvleueling van argivale stof is. Erlank meen hy maak te min gebruik van sekondêre materiaal in veral sy vroeëre, korter werke; hy hou voetnotas en verwysings tot ’n minimum, en sy werk is meer deskriptief as analities. Dit is egter ’n vraag of Schoeman as historikus beoordeel behoort te word, en of hy selfs ook as ’n kerk- of sendinggeskiedskrywer beskou sou kon word. Schoeman self ontken meermale dat hy ’n professionele of akademiese geskiedkundige is; hy sou homself allermins as ’n teoloog beskou het. Hy is in die eerste plek ’n skrywer van romans. Trouens, hy hekel meermale die hoofstroom-geskiedskrywers. In sy voorwoord tot die biografie oor Machtelt Smit, skryf Schoeman (1997d:8) byvoorbeeld: [S]oos vir beroepshistorici duidelik sal wees, is dit egter nie die werk van ’n historikus nie: my ambisieuse en moontlik vermetele doel was om eietydse bronne so te benut dat die resultaat so leesbaar en aangrypend sal wees soos ’n roman. Tot dusvêr was leesbaarheid helaas nie ’n doel wat dikwels deur Afrikaanstalige historici nagestreef is nie, en is onleesbaarheid daarenteen meestal as waarborg van akademiese integriteit beskou. Hierdie akademiese toon is volgens hom die rede waarom die deursnee Afrikaanse leser geskiedenis so vervelig vind. Hiermee stem Erlank (2000:1) saam: “Schoeman is a novelist and an author who is attempting to breathe life in the dry bones of history”. Giliomee getuig guitig oor hul onderlinge korrespondensie en Schoeman se oordadige kritiek op sy skryfstyl; vir Schoeman moes historiese stof met ’n ou-wêreldse styl, binne die vorm van ’n roman gegiet word. Schoeman skryf nie in akademiese toonaard nie; hy tree nie toe tot die debat tussen historici nie, en hy het ’n skeptisisme oor en “afkeur van die akademiese, tegniese en teoretiese souse waarmee hedendaagse historici hul geskiedenis opdis” (Giliomee 2000:102). 3.1 Schoeman as skrywer van sending- en kerkgeskiedenis In sy romans, byvoorbeeld Verkenning (1996a), Hierdie lewe (1993c), Die uur van die engel (1995a) en veral Verliesfontein (1998a), staan Schoeman se bemoeienis met die verlede sentraal (Burger 2002:228). In Verliesfontein, gaan dit oor die stelling en vraag: “Die verlede is ’n ander land; waar is die pad wat soontoe loop?” (Schoeman 1998a:7). In hierdie boek, besin Schoeman oor die aard van geskiedskrywing en spel hy sy historiografiese benadering uit. Waar begin jy? Hoe druk jy die deur teen die donker oop? [B]eur teen die donker en wag op die drumpel tot jou oë iets in die skemeragtigheid kan onderskei … jy moet die gepaste nederigheid en geduld aankweek, en leer om te wag, om te luister (Schoeman 1996a:43, 45; 1998a:19). Spore of “feite” uit die geskiedenis is meesal skamel en skaars; soos in ’n legkaart moet jy die brokstukke en fragmente soek en noukeurig bymekaarsit (Schoeman 1998a:55). Jy kan dit nie met jou eie vooringenomenheid blootlê nie; selfs ook die argief (die formele geskiedenis) is ’n selektiewe, subjektiewe bewaarplek, nie altyd betroubaar nie. Jy moet jou geduldig laat lei deur dit wat uit die verlede aangebied word. Hiervoor is verbeelding nodig, en ’n onthou, teen die uitwissing van die geheue en die vervlakking van die moderne tydsgewrig in (Burger 2002:234), want wie nie leer uit die verlede nie, is gedoem om dit te herhaal (Schoeman 1998a:244). Herinnering kan terapeuties wees en tot vergiffenis lei, hoewel dit ook die teenoorgestelde uitwerking kan hê (Schoeman 1998a:234). Schoeman voel dit as sy lewensroeping om dit wat eens gebeur het, die geskiedenis wat verlore raak, wat wegvloei soos water, en soos sand wegstroom, op te teken: Ek is al wat hoor, en as daar stemme uit hierdie duister sou opklink, sal die woorde verlore gaan as ek nie luister en dit opteken nie (Schoeman 1998a:89). y biografie oor Machtelt Smit, stel Schoeman (1997d:24) hom ten doel: om uit ’n verskeidenheid van wydverspreide bronne en brokstukkies inligting bymekaar te soek en daaruit ’n mosaïekbeeld te probeer saamstel wat, indien dit van oor ’n afstand betrag word, hopelik ’n skyn van oortuiging sal besit en iets van die vervloë werklikheid sal kan oordra. 131 Van der Watt Acta Theologica Supplementum 28 2019 Schoeman gee voorkeur aan die biografie as genre in sy geskiedskrywing. In die biografieë, veral oor Olive Schreiner (1989), Susanna Smit (2003a) en Machtelt Smit (1997b), is sy beskrywing van die kultuurhistoriese konteks waarbinne hy hul lewens plaas, baie omvangryk en wydlopend; groot dele van die biografie bring die spesifieke persoon oor wie die biografie handel nie eers ter sprake nie. Schoeman dui egter telkens in die titels aan dat dit juis ook oor hul leefwêreld gaan, en nie net oor hulle as persone nie. In die biografie oor Schreiner, dui hy sy benadering tot die skryf van ’n biografie aan. Hy gebruik feite en fiksie, die herinnering van mense, outobiografiese stof in haar skryfwerk, weeg dit alles, bevraagteken alles, en maak gebruik van eksterne getuienis om so lig op haar persoonlikheid en leefwêreld te gooi. This biography is by no means a clinical recreation of her life; nor could it ever be that; it is a collection of verifiable facts presented chronologically, and beyond that it is an attempt to be no more than a work of deduction, surmisal, hypothesis, supposition and intuition, a tabulation of possibilities, a drawing of outlines, and a tentative definition of areas. It is an approach to a life; and closer than that it is probably no longer possible to come (Schoeman 1991c: 72). In sy refleksie op die werke van Paul Ricoeur oor “history” en “memory”, skryf Vosloo oor die belang van ’n verantwoordelike omgaan met historiese bronne. Hy fokus ook op menslike herinnering (“memory”), hoe mense hulle die historiese gebeure voorstel, hoe gebeure interpreteer is, selfs verwring is, met ander woorde die elemente wat dikwels nie so klokhelder uitstaan uit argivale bronne nie. Vosloo wys op fases in die historiografiese proses: dokumentering (’n besig-wees met die ontsluiting van bronne); verduideliking en begrip (analise); hoe die historiograaf dit uiteindelik aanbied in sy/haar werk, asook die seleksies wat gemaak word. Dit verg ’n verantwoordelike hermeneutiek, ’n bewussyn van eie subjektiwiteit en so ’n getroue weergawe van historiese gebeure as moontlik. Dit moet egter ook doelbewus rekening hou met die onvolledige en relatiewe aard van historiese “waarhede” (Roos 2002:313) – selfs ook van die argief self. Alle geskiedskrywing bevat ’n seleksie, verg verbeelding, is subjektief van aard; historiese verbeelding is ’n essensiële onderdeel van geskiedskrywing.4 Hierby kom dan die etiese vrae: Dien die betrokke weergawe van die geskiedenis as “remedy” of “poison”? 4 Sien ook Comaroff & Comaroff (1992) se etnografiese studie oor die Batswana as voorbeeld. Sien ook Scott (2018). Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Schoeman beskryf die geskiedenis as narratief, as konseptuele rekonstruksie, maar kom dan nie uit by die analitiese nie en hy poog nie doelbewus om antwoorde te gee op belangrike historiografiese kwessies nie. En tog was Schoeman “historikus in die volste sin van die woord” wat “tereg met die Stalsprys vir Kultuurgeskiedenis bekroon is” (Giliomee 2002:99). 132 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Van der Watt wat ook die oog hou op die resepsie daarvan, geregtigheid; gee dit ook ’n stem aan hulle wat in die geskiedenis verontreg is? Bring dit heling of verdere verdeling? Hoe raak dit die leser vandag? Hierby sou die spesifieke opgaaf van kerk- of sendinggeskiedenis dus kon aansluit: om op so ’n wyse om te gaan met die Christelike en kerklike verlede dat dit as korreksie kan dien op die geheueverlies en skadelike herinnering (“memory”) in die hede. Dit behoort ook ’n geskiedenis “van benede” te wees, wat dus nie net handel oor “hierarchical-institutional-bureaucratic corporation, but rather focuses on religious lives and pious practices of the laity and the ordinary faithful” (Vosloo 2017:71). Dit moet juis die stemme laat hoor van hulle wat dikwels deur die amptelike geskiedskrywing uitgedoof is. Dit kan ook nie anders as om as gedeelde geskiedenis, ekumenies, verhaal te word nie. Hierby sou ek kon byvoeg dat dit ook baie nederig behoort te wees in die uitwys van God se hand, of God se wil in die geskiedenis. Oor die algemeen, verg geloofwaardige geskiedskrywing ’n veel nederiger aanpak en groter epistemologiese onsekerheid as wat gewoonlik vermoed word. Die verlede is inderdaad ’n ander land. wat ook die oog hou op die resepsie daarvan, geregtigheid; gee dit ook ’n stem aan hulle wat in die geskiedenis verontreg is? Bring dit heling of verdere verdeling? Hoe raak dit die leser vandag? Hierby sou die spesifieke opgaaf van kerk- of sendinggeskiedenis dus kon aansluit: om op so ’n wyse om te gaan met die Christelike en kerklike verlede dat dit as korreksie kan dien op die geheueverlies en skadelike herinnering (“memory”) in die hede. Dit behoort ook ’n geskiedenis “van benede” te wees, wat dus nie net handel oor “hierarchical-institutional-bureaucratic corporation, but rather focuses on religious lives and pious practices of the laity and the ordinary faithful” (Vosloo 2017:71). Dit moet juis die stemme laat hoor van hulle wat dikwels deur die amptelike geskiedskrywing uitgedoof is. Dit kan ook nie anders as om as gedeelde geskiedenis, ekumenies, verhaal te word nie. Hierby sou ek kon byvoeg dat dit ook baie nederig behoort te wees in die uitwys van God se hand, of God se wil in die geskiedenis. Oor die algemeen, verg geloofwaardige geskiedskrywing ’n veel nederiger aanpak en groter epistemologiese onsekerheid as wat gewoonlik vermoed word. Die verlede is inderdaad ’n ander land. Acta Theologica Supplementum 28 Watter doel wil dit bereik? In teologiese sin gaan dit oor die vraag: Wil dit in- of uitsluit? Is dit sensitief daarvoor dat ’n geskiedenisaanbieding wat deur sommige as ’n verhaal van oorwinning beleef word, weer deur ander as vernedering of verlies beleef kan word? (Vosloo 2017:22-24). Dien die geskiedskrywing, 133 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Gemeet aan bogenoemde kriteria, slaag Schoeman myns insiens die toets van verantwoordelike geskiedskrywing. Sy geskrifte poog om die ideologisering van die geskiedenis, die verheerliking van die volkshelde of gesagsinstansies, te rekonstrueer en die gewone mens wat vanuit die geskiedenis roep aan die woord te stel: “Kyk na my; luister na my. Ek het ook eens gelewe” (Schoeman 1998a:148). Dit was Schoeman se lewensdoel om aan hierdie stemme lewe te gee; dit was sy eie “sending-roeping”. Hoewel hy nie in die eerste plek teoloog of sendinggeskiedskrywer was nie, lewer hy inderdaad ’n reuse bydrae wat ook vir die teologie en sendinggeskiedskrywing van groot waarde is. Nie alleen die omvang van sy navorsing oor sendelinge en hul leefwêreld nie, maar juis ook sy unieke historiografiese benadering, sy blikveld – doelbewus nie die groot gebeure, teoloë of teologiese vrae nie, nie die kerk as denominasie of histories- deurslaggewende konfessionele besluite nie, nie die selfversekerde “aflees” van God se hand in die geskiedenis nie, maar die tekening van “geleefde godsdiens” binne ’n historiese konteks – bied ’n waardevolle bydrae tot die teologie en sendinggeskiedenis. 3.2 Vergete stemme – herstellende geskiedskrywing Dit is nie maklik om Schoeman se geskiedskrywing te posisioneer in die belangrikste skole binne die Suid-Afrikaanse geskiedskrywing, soos byvoorbeeld die imperialistiese, koloniale, nasionalistiese, Marxistiese, liberale of herstellende (revisionist) skool (Visser 2004; Giliomee 2002:102) nie. Hyself sou sterk weerstand teen so ’n kategorisering bied. Hy kan, na my 134 Acta Theologica Supplementum 28 2019 oordeel, egter wel gereken word binne die beweging wat sedert die 1970’s op die skryf van sosiale- of kultuurgeskiedenis gefokus het, op die verhale van gewone mense, op die ervaringe van hulle wat normaalweg deur die krake van die groot historiese narratiewe val, op ’n geskiedenis van onder af op, eerder as die geskiedenis van groot gebeure en generaals. Schoeman skryf daarom oor die wêreld van sendelinge as buitestaanders, Swart sendelinge, oor die ontroerende woorde van vier Hottentot-bekeerlinge op die sendingstasie Zakrivier (Roos 2002:314) of die piëtistiese en mistieke as randverskynsels in die hoofstroom godsdienstige wêreld. Sy historiese werke oor sendelinge gaan meermale oor die stryd van sukkelende sendelinge teen die kerklike “establishment”, die “triomfalistiese Hollandse Kerk” in Suid Afrika (Schoeman 2003a:125; 2005b:52). Sy missie was om, soos die sendelinge siele probeer red het, met groot ywer en toewyding vergete en verdraaide kennis oor historiese figure van literêre/ historiese liminaliteit te red (Erlank 2000:15). Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Schoeman se belangrikste (en meeste) werk het oor vroue (sendelingvroue en slawevroue) gehandel, in wat feministiese historici “herstory”, of “the rectifying approach” noem (Erlank 2000:11). Hyself motiveer sy belangstelling in vroue-karakters so: oordeel, egter wel gereken word binne die beweging wat sedert die 1970’s op die skryf van sosiale- of kultuurgeskiedenis gefokus het, op die verhale van gewone mense, op die ervaringe van hulle wat normaalweg deur die krake van die groot historiese narratiewe val, op ’n geskiedenis van onder af op, eerder as die geskiedenis van groot gebeure en generaals. Schoeman skryf daarom oor die wêreld van sendelinge as buitestaanders, Swart sendelinge, oor die ontroerende woorde van vier Hottentot-bekeerlinge op die sendingstasie Zakrivier (Roos 2002:314) of die piëtistiese en mistieke as randverskynsels in die hoofstroom godsdienstige wêreld. Sy historiese werke oor sendelinge gaan meermale oor die stryd van sukkelende sendelinge teen die kerklike “establishment”, die “triomfalistiese Hollandse Kerk” in Suid Afrika (Schoeman 2003a:125; 2005b:52). Sy missie was om, soos die sendelinge siele probeer red het, met groot ywer en toewyding vergete en verdraaide kennis oor historiese figure van literêre/ historiese liminaliteit te red (Erlank 2000:15). Schoeman se belangrikste (en meeste) werk het oor vroue (sendelingvroue en slawevroue) gehandel, in wat feministiese historici “herstory”, of “the rectifying approach” noem (Erlank 2000:11). Hyself motiveer sy belangstelling in vroue-karakters so: Omdat vroue deur omstandighede meestal gedwing is om na binne te lewe, is hulle lewens gewoonlik interessanter as dié van mans, wat tot blote dade en gebare verplig is (Schoeman 2003a:13). Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Van der Watt en Engels-Skotse Puriteinse oorsprong beskryf. Raath (2017a:3) dui selfs ook die Rooms Katolieke wortels daarvan aan. Die Piëtisme vind in die Kaap vrugbare aarde om in te ontkiem, omdat die Nederlandse kerk hier vir langer as 150 jaar ’n dogmatiese doodsheid en kille formaliteit vertoon het (Schoeman 1997d:119). As instituut het dit eintlik maar net deel gevorm van die Kompanjie se bestuur-sisteem; dit was vasgevang in die sosiale standverskille en was getooi in die swier van die tyd. Vir lang tydperke was gemeentes vakant; op die voorposte (frontiers of limiete) moes mense meestal kerklike bediening ontbeer. Schoeman beskryf ook hoe ’n groot stroom van piëtistiese boeke, ander geskrifte en briewe hul weg na die Kaap gevind en juis as enigste godsdienstige begeleiding vir baie mense gedien het. Uit argivale bronne, beskryf Schoeman (1997d:117) die spiritualiteit van individue en groepe as godsdienstige verskynsel, as kulturele en sosiale uiting, eerder as om op die teologiese beslissings van die kerk as instituut te fokus. Schoeman se benadering ten opsigte van die historiese beskrywing van ’n bepaalde volksvroomheid (spiritualiteit) sou kon inpas by wat in die moderne praktiese teologie as ’n studie oor geleefde godsdiens (lived religion) bekend staan, ’n godsdiens-sosiologiese studie oor wat (gewone) mense doen, hoe hulle hul spiritualiteit uitleef en wat hul motiveer (Ganzevoort & Roeland 2014). en Engels-Skotse Puriteinse oorsprong beskryf. Raath (2017a:3) dui selfs ook die Rooms Katolieke wortels daarvan aan. Die Piëtisme vind in die Kaap vrugbare aarde om in te ontkiem, omdat die Nederlandse kerk hier vir langer as 150 jaar ’n dogmatiese doodsheid en kille formaliteit vertoon het (Schoeman 1997d:119). As instituut het dit eintlik maar net deel gevorm van die Kompanjie se bestuur-sisteem; dit was vasgevang in die sosiale standverskille en was getooi in die swier van die tyd. Vir lang tydperke was gemeentes vakant; op die voorposte (frontiers of limiete) moes mense meestal kerklike bediening ontbeer. Schoeman beskryf ook hoe ’n groot stroom van piëtistiese boeke, ander geskrifte en briewe hul weg na die Kaap gevind en juis as enigste godsdienstige begeleiding vir baie mense gedien het. Uit argivale bronne, beskryf Schoeman (1997d:117) die spiritualiteit van individue en groepe as godsdienstige verskynsel, as kulturele en sosiale uiting, eerder as om op die teologiese beslissings van die kerk as instituut te fokus. 5 Sien ook Schoeman (1997d:124) se breër omskrywing daarvan. 3.3 3.3 Fokus op die Piëtisme en mistiek Schoeman vra in sy sendingbiografieë: Waarom ontwaak daar in die laat 18de en vroeë 19de eeu skielik ’n sendingbewussyn en -aktiwiteit aan die Kaap? Hy wys veral op die opkoms en groei van die piëtistiese beweging as godsdienstige “randverskynsel”, maar wat inderdaad ’n groot invloed op die kerklik-godsdienstige lewe in die Kaapse samelewing van die tweede helfte van die 18de en vroeë 19de eeu gehad het. Dit neem ’n aanvang met die koms van die Morawiese sendeling George Schmidt, wat in 1757 op Baviaanskloof (die huidige Genadendal) begin werk en die nawerking van die Herrnhutter vroomheid in dié milieu, asook die toestroming van Duitse, meestal Lutherse, immigrante. Die wortels van dié beweging aan die Kaap lê dus primêr in die Piëtisme in Duitsland, maar word ook deur die Nadere Reformasie in Nederland en die Evangeliese Ontwaking in Brittanje gevoed. Schoeman gaan speur die wortels na in 17de-eeuse Europa en selfs verder terug, tot by die eerste vyf eeue na Christus. Raath (2017b:2) wys daarop dat Schoeman, anders as by die gerekende vaderlandse kerkhistorici wat die Piëtisme bloot as uitloper van die Nederlandse Nadere Reformasie (dus as konstruktivistiese, nasionale verskynsel) verstaan, dit eerder as trans-konfessionele en trans-nasionale verskynsel met ook Duits-Lutherse 135 Acta Theologica Supplementum 28 2019 Oor Susanna Smit se dagboeke beskryf Schoeman (2003a:178) byvoorbeeld haar mistieke ervaringe: God is vir haar steeds die Vader en Jesus die Broer, die Minnaar en die Bruidegom, ’n siening wat des te meer opval as daar in ag geneem word in hoe ’n mate die amptelike prediking van haar tyd die klem op sonde, skuld, geregtigheid, oordeel en straf laat val het. Hierin volg sy op die voetspoor van ouer mistieke skrywers soos Juliana van Norwich en Teresa van Avila. ’n Belangrike verskynsel in die mistiek is die element van erotiek wat aanwesig is in die onmiddellike en persoonlike verhouding met haar Verlosser. Hierdie bruilofsmistiek (’n vertolking van Hooglied) en die bruilofmetafore waarin die verhouding met Christus uitgedruk word, is nie bekend in die moderne Calvinistiese spiritualiteit nie; die letterkundige waarde daarvan, asook die verband met die ouer mistieke verskynsels in Europa, word dikwels misken (Schoeman 2003a:180). Hierin volg sy op die voetspoor van ouer mistieke skrywers soos Juliana van Norwich en Teresa van Avila. ’n Belangrike verskynsel in die mistiek is die element van erotiek wat aanwesig is in die onmiddellike en persoonlike verhouding met haar Verlosser. Hierdie bruilofsmistiek (’n vertolking van Hooglied) en die bruilofmetafore waarin die verhouding met Christus uitgedruk word, is nie bekend in die moderne Calvinistiese spiritualiteit nie; die letterkundige waarde daarvan, asook die verband met die ouer mistieke verskynsels in Europa, word dikwels misken (Schoeman 2003a:180). Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Schoeman se benadering ten opsigte van die historiese beskrywing van ’n bepaalde volksvroomheid (spiritualiteit) sou kon inpas by wat in die moderne praktiese teologie as ’n studie oor geleefde godsdiens (lived religion) bekend staan, ’n godsdiens-sosiologiese studie oor wat (gewone) mense doen, hoe hulle hul spiritualiteit uitleef en wat hul motiveer (Ganzevoort & Roeland 2014). Binne die Piëtisme as godsdienstige verskynsel, fokus Schoeman (2010:98) spesifiek op die mistieke, en veral dan die mistieke ervaringe en die optekening daarvan deur vroue in die vroeë vorme van ego-tekste (dagboeke, joernale en briewe), soos byvoorbeeld die geskrifte van Machtelt Smit, Susanna Smit en Susanna en Elizabeth Bosman. Raath (2014) wys daarop dat Karel Schoeman en Christina Landman hieroor baanbrekernavorsing gedoen het. Hierdie Suid-Afrikaanse verskynsel staan in lyn met ‘n eeue-oue tradisie van vroue wat hul mistieke ervarings opgeskryf het. Waar Machtelt Smit meer uit die Duitse piëtistiese oord beïnvloed is, stam Susanna Smit spesifiek uit die Nederlandse piëtisme, of Nadere Reformasie, wat dwarsdeur die 18de tot taamlik diep in die 19de eeu op die godsdienstige leefwêreld in Suid-Afrika ’n sterk invloed uitgeoefen het – binne die algemene raamwerk van die Protestantisme, maar buite die struktuur van die amptelike kerk. Schoeman (2003a:168-169) gee daarvan die volgende definisie: Hierdie rigting, om ’n baie summiere opsomming te gee, het ontstaan as ’n reaksie op die formaliteit, rasionalisme en verwêreldliking van die amptelike Kerk, het die klem geplaas op gevoel, die innerlike geestestoestand van die gelowige en ’n mistieke belewing van die geloof, en is veral gekenmerk deur privaat byeenkomste of “konventikels”.5 136 Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika “beskawing” hier in Afrika te kom oorplant. Die Christelike geloof en die Europese kultuur was vir hulle sinonieme. Daarby was die meeste sendelinge, so herinner Schoeman die leser telkens, naïewe, ongeleerde mense, wat in hul sendingywer Europese kultuurgebruike op hardkoppige en onnadenkende wyse op die mense van Afrika kom afdruk het. Hierin het hulle meer kwaad as goed gedoen: They were, for the most part, men of humble origins – farmers, shopkeepers, clerks – whose education had been meagre; but in those days inspiration was valued above training. Often naïve, ignorant and uncompromising, they were hardly prepared for the demands of Africa, with its diversity of peoples and cultures; confronted with those demands, they reacted with incomprehension, censure and rejection, which neither eased their adjustment to their own situation nor aided their ministry among the heathen (Schoeman 1991:c:25; 2005a:26). Tog was daar ook uitsonderings. Van die sendelinge het hulle volledig met die belange van die mense onder wie hulle gewerk het, geassosieer; hulle het byvoorbeeld ook met inheemse vroue getrou. Dr J.T. van der Kemp was hierin die belangrikste voorbeeld. Van der Kemp was nie haastig om die Westerse kultuur op die inheemse mense af te dwing nie en teen 1820 het die ouer vroue op die stasie byvoorbeeld nog karosse gedra, tot misnoeë van buitestaanders, vir wie kerstening, verwestering, “vooruitgang” en “beskawing” sinoniem was. In die biografie oor Susanna Smit, beskryf Schoeman (2003a:24, 25) Van der Kemp se sendingstasie op Bethelsdorp: [D]ie aktiewe wyse waarop die sendelinge die belange van die ontstamde en ontheemde Khoikhoi teenoor die blankes verdedig het, en die feit dat die Khoikhoi, wat anders onder ekonomiese druk in die diens van die blanke boere gedwing sou gewees het, op Bethelsdorp ’n alternatiewe heenkome gevind het … Vir die klein groepie sendelinge in hul geïsoleerde posisie in ’n vreemde land was die teenwerking wat hulle daagliks ondervind het die oorheersende faktor in hul verhouding tot die blanke boere. In ’n artikel oor Schoeman se boek ’n Ander land, dui Coetzee (2002:140) die sentrale vraag by Schoeman aan: Watter plek het die Europese kultuur in Afrika? Hoe oorkom jy die vervreemding wat ’n Europeër hier beleef? Kan jy taal vind om mee tuis te kom in Afrika? Hoe leef jy in Afrika? 3.4 Kolonialisme en sending – ontmoeting van Europa en Afrika Schoeman probeer nie doelbewus om ’n antwoord te gee op die belangrike vraag in sendinggeskiedenis, naamlik sendelinge se rol as agente in die koloniale projek, of die imperiale uitbreidingsdrang van Europese lande nie. In sy tekening van die lewe van sendelinge kom daar ’n ambivalente beeld na vore. Aan die een kant, was daar iemand soos dr John Philip wat, as uitvoerende hoof van die Londense Sendinggenootskap in Suid-Afrika, doelbewus en aktief meegewerk het aan Britse imperiale ideale. Aan die ander kant, was sendelinge oor die algemeen juis nie agente van die Kaapse owerhede of in diens van die Europese setlaars nie. Hoewel hy nie daarna verwys nie, sou hy saamstem met die bekende werk van die Camaroffs (1992; Erlank 2000:6; Scott 2018) wat die sending as gestadigde proses van dialoog tussen kulture, en dus uiteindelik van wedersydse assimilasie beskryf. In die biografie oor Schreiner, beskryf Schoeman die onbenydens­ waardige posisie van die sendelinge, tussen die imperiale projek, aan die een kant, en die belange van die mense onder wie hulle gewerk het, aan die ander kant. Van regeringskant is dikwels van hulle verwag om as regeringsagente op te tree, wat hul werk gestrem en hulle onder die mense onder wie hulle gewerk het verdag gemaak het. As hulle egter die belange gedien het van diegene onder wie hulle gearbei het, is hulle van politieke inmenging beskuldig (Schoeman 1991c:23). Die sendelinge was eerder gedrewe deur ’n oortuiging van hul heilige roeping, om nie alleen die verlossing in Christus te verkondig nie, maar ook om die Europese 137 Van der Watt Scheffler som dit so op: om te kyk en te luister en deel te word van hierdie land en sy stilte, om in God te lewe, naamloos en onbekend, om hier dood te gaan en begrawe te word en jou liggaam aan die land oor te laat sodat die gawe volledig word (Schoeman 1984a:227). Die tuiskom in Afrika is dus ’n tuiskom in die landskap, in die leegheid daarvan. Maar dit laat die vraag: Is dit ook moontlik om in gesprek met die mense van Afrika, in dialoog, en in die aanleer van hul taal tuis te kom? Daaroor swyg Schoeman (Coetzee 2002:142), ook in sy geskrifte oor die sendinggeskiedenis. Karel Schoeman en vroeë sendelinge in Suid-Afrika Hierdie worsteling om die Europese kultuur met dié van Afrika te versoen, word in ’n Ander land aandoenlik geïllustreer as die Schefflers op hul sendingstasie Bethanie hul viole uithaal en ’n Mozart-stuk speel, afgestomp, ’n vreemde klank in dié konteks: “die enigste jammerte is dat hierdie land nie besonder ontvanklik 138 Acta Theologica Supplementum 28 2019 geblyk het vir Mozart nie … en wat maak dit saak?” (Schoeman 1984a:192). Dat die Europese kultuur nie in Afrika sou tuiskom nie, daarmee moes vrede gemaak word. In ’n Ander land, antwoord Schoeman daarop dat dit moontlik word om in Afrika te leef as jy aanvaar dat jy ook in Afrika sal sterf (Coetzee 2002:141). Jy moet vrede maak met die leegte, die niks soos vergestalt in die Suid-Afrikaanse landskap; jy moet leer binnetree in die oneindige leegte van hierdie wye land. Dié verhelderende insig word aangrypend beskryf in die toneel in ’n Ander land waar Versluis en Pastoor Scheffler ’n sendingbuitepos naby Brandkop, buite Bloemfontein, besoek, en die moment van sonsondergang beleef, die koepel van die lug wat geledig van alle kleur die wye leegheid van die landskap ontmoet, geledigde vlak wat by geledigde vlak aansluit soos die twee kleppe van ’n skulp, asof alles vir ’n breukdeel van ’n sekonde skielik volmaak geword het (Schoeman 1984a:226). Scheffler som dit so op: Van der Watt romans soos Missionaris van Elsa Joubert (1988) of Bidsprinkaan, ’n ware storie deur André P. Brink (2005), kan nie in die bestek van hierdie artikel aan die orde kom nie; dit vra egter om verdere navorsing. 4. PERSOONLIKE BETROKKENHEID – ’N EIE MISSIE In die besinning oor Schoeman se sendinggeskiedskrywing kan daar gevra word na sy persoonlike betrokkenheid, sy eie missie in hierdie verband. Waarom dié fokus op sendelinge? Het hy ’n aangetrokkenheid tot sendelinge gehad, en veral dan tot vroue wat in verband met die sending staan – ’n soort vereenselwiging met sendelinge as buitestaanders? Gaan dit bloot om die feit dat hulle as randfigure tussen koloniste en slawe, tussen Wit en Swart gestaan het, vroue in ’n manlik-gedomineerde wêreld, mense op die limiete/frontiers waar Europa en Afrika mekaar ontmoet het? Of dien hulle ook ’n religieuse doel, en word hulle daarom beskryf as bemiddelaars van die transendente, die mistieke? Het Schoeman se eie episode as leerling- monnik en siekeversorger in Ierland iets daarmee te doen? Was Schoeman, soos N.P. van Wyk Louw – wat duidelik ’n groot invloed op Schoeman gehad het en aan wie hy sy Roggeveldse geskiedenis opgedra het – deurlopend op soek na die onnoembare, gewikkel in ’n geding met God? Op hierdie vrae sou daar nie afdoende antwoorde gegee kan word nie. Schoeman het homself onomwonde losgemaak van die georganiseerde kerk, selfs ook van die Rooms Katolieke Kerk; hy het op besliste wyse daarvan afskeid geneem. Hy verklaar dat hy baie baat gevind het by die wegwysing van Zen-Boeddhisme, maar wat hy as sodanig nie as “godsdiens” beskou nie. In die 1990’s, het hy hom egter diep ingegrawe in die geskrifte van mistici soos Juliana van Norwich, Johannes van die Kruis, Teresa van Avila, die woestynvaders, Hildegard van Bingen, Engelse mistici soos Thomas Mertin; hy lees Theilard de Chardin, Evelyn Unterhill, asook die werke van Bonhoeffer, die Unitariërs, die Kwakers, en die Anglikaanse aartsbiskop William Robinson se Honest to God. Tydens sy verblyf in die pastorie op Sutherland, terwyl hy ’n boek oor die Roggeveld geskryf het, maak die belydenisse van Augustinus ’n groot indruk op hom. En daar teken hy ’n reël aan wat Van Wyk Louw oor Johannes die Doper geskryf het: “O God, U is my duisternis, / ek gryp verwilderd en dis U, / wat in my leë hande is”. 6 Sien ook die mooi foto van die Suid-Vrystaatse, eindelose vlaktes op die omslag van Slot van die dag (2017). 3.5 Historiese romans Schoeman maak in ’n aantal van sy romans gebruik van historiese sendelingfigure. Die roman as fiksie vloei dus ineen met nie-fiksie; daarin verbeeld hy die geskiedenis in verhale wat so getrou moontlik die deur na die donker verlede oopbeur. Dit bring die ou vraag na vore: Is ’n historiese roman ook ’n geldige, verantwoordelike manier om die geskiedenis weer te gee? Is sy historiese werk ook gedeeltelik onderhewig aan die wet van die vermenging van feit en fiksie (Roos 2002:307)? Waar lê die grense tussen verbeelding of inbeelding, aan die een kant, en ’n getroue uitbeelding van die geskiedenis, aan die ander kant? Tot watter mate kan die historikus ook sy/haar werk (veral ook biografieë) soos ’n roman struktureer en aanbied, leesbaar, boeiend, met die oog op die toeganklikheid van die geskiedenis vir die gewone leser? Die hantering van historiese (en verbeelde) sendelingkarakters in Schoeman se romans, ook in vergelyking met 139 Van der Watt Acta Theologica Supplementum 28 In die loop van sy wydstrekkende leeswerk, het Schoeman (2002a:603) enigsins verras kennis gemaak met die geestelike geskrifte van Andrew Murray en besef hoe ’n uitsonderlike figuur hy was, naas die boervrou Susanna Smit moontlik die enigste Suid-Afrikaanse skrywer oor die mistiek. Schoeman was duidelik aangetrokke tot die mistiek; sy geskrifte oor die mate waarin die breër Piëtisme, maar veral ook die mistiek as belangrike onderdeel van dié godsdienstige stroming, as dryfveer tot die Suid-Afrikaanse sendingontwaking aanleiding gegee het, is dus werklik vanuit ’n persoonlike betrokkenheid geskryf. Dit is veelseggend dat Schoeman sy laaste drie reise voor sy selfdood in 2017 as soort pelgrimstogte na Lesotho onderneem het. Op sy heel laaste reis bring hy besoek aan die byna 200-jaar-oue Franse Sendingstasie te Morija.7 Hier ontdek hy dat die hek na die kerk, wat normaalweg gesluit is, oopstaan – “niks is toeval nie”, skryf hy daaroor. Dit was sy groot begeerte om met dié laaste besoek ’n tydjie in die kerk te kan vertoef, in die kerkgebou wat oor jare so ’n groot indruk op hom gemaak en hom bygebly het. “Hiér, besef mens, het daar iets gebéúr, en is jy bewus van ’n intense konsentrasie van emosie of gevoel” (Schoeman 2018:34), ’n bewussyn van ’n lang geskiedenis waarvan so min tasbare tekens behoue gebly het. Hier, soos telkens wanneer hy oor die geskiedenis besin, hy na ’n moeisame tas in die donker homself “op ’n plek bevind waar iets gebeur het” (Schoeman 1998:41), en veral in die sendinggeskiedenis gebeur het, gryp hy dan terug na die woorde van ’n gedig van T.S. Elliot om aan sy ervaring gestalte te gee: You are not here to verify, Instruct yourself, or inform curiosity Or carry report. You are here to kneel Where prayer has been valid (uit ‘Little Gidding’, in Four quartets; sien Schoeman [2018:35]). You are not here to verify, Instruct yourself, or inform curiosity Or carry report. You are here to kneel Where prayer has been valid (uit ‘Little Gidding’, in Four quartets; sien Schoeman [2018:35]). 7 Deesdae die hoof kerkplek van die Lesotho Evangelical Church in Southern Africa. Van der Watt In aansluiting by die woestynvader Johannes van die Kruis word die niks, die leegte, die leë landskap,6 die metafoor vir die onbegryplike en “bowemenslike”, die God tot wie ons net deur die ontkenning en die neerlê van alles kan gaan (Schoeman 2002a:607). 140 2019 Acta Theologica Supplementum 28 Acta Theologica Supplementum 28 BIBLIOGRAFIE Brink, A.P. 2005. Bidsprinkaan, ’n ware storie. Kaapstad: Human & Rousseau. Burger, W. 2002. Stemme uit die duister: Schoeman se bemoeienis met die verlede. In: W. Burger & H. van Vuuren (reds), Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 228-241. 7 Deesdae die hoof kerkplek van die Lesotho Evangelical Church in Southern Africa. 141 Van der Watt Burger, W. & van Vuuren, H. (Reds) 2002. Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman. Pretoria: Protea Boekhuis. Coetzee, J.M. 2002. ’n Ander land. In: W. Burger & H. van Vuuren (reds), Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 140-142. Comaroff, J. & Comaroff, J. 1992. Ethnography and the historical imagination. Boulder, CO: Westview Press. Elphick, R. 2012. The equality of believers, Protestant missionaries and the racial politics of South Africa. London: University of Virginia Press. Erlank, N. 2000. A reflection Karel Schoeman. Die Sendingloopbaan van Karel Schoeman. Ongepubliseerde kongresreferaat, Academia. [Aanlyn.] Bekom van: https:// www.academia.edu/6819990/A_Reflection_Karel_Schoeman [20 April 2019]. Ganzevoort, R. & Roeland, J. 2014. Lived religion: The praxis of Practical Theology. International Journal of Practical Theology 18(1):pp. 91-101. https://doi.org/10.1515/ijpt-2014-0007 Giliomee, H. 2002. Karel Schoeman as historikus. In: W. Burger & H. van Vuuren (reds), Sluiswagter by die dam van stemme, beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 98-106. Joubert, E. 1988. Missionaris. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers. Landman, C. 1994. The piety of Afrikaans women: Diaries of guilt. Pretoria: Unisa. 2009. Calvinism and South African women: A short historical overview. Studia Historiae Ecclesiasticae 35(2):89-102. Raath, A.W.G. 2014. Petite bourgeoisie, female piety and mystical pietism on the South African frontier, 1760-1860. Studia Historia Ecclesiasticae. [Online.] Retrieved from: http:// www.scielo.org.za/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1017-04992014000100007 [20 Julie 2019]. 2017a. Die Rooms-Katolieke wortels van die mistiek in die sewentiende- en agttiende-eeuse Kaapse piëtisme. Studia Historiae Ecclesiasticae 43(2). (Aanlyn.) Bekom van: https://upjournals.co.za/index.php/SHE [20 Julie 2019]. 2017b. Transkonfessionalisme, konstruktivisme en Karel Schoeman (1939-2017) oor die Kaapse piëtisme. In die Skriflig/In Luce Verbi. ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 142 Acta Theologica Supplementum 28 2019 Roos, H. 2002. Die “vaslê en behou van wat eens hier gebeur het”; Vrouestemme in Verkenning en Dogter van Sion. In: W. Burger & H. van Vuuren (reds), 2002, Sluiswagter by die dam van stemme; beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 305-320. Schoeman, K. 1982. Vrystaatse erfenis bouwerk en geboue in die 19de eeu. Kaapstad: Human & Rousseau. 1984a. ‘n Ander land. Kaapstad: Human & Rousseau. 1984b. Samuel Rolland, pionier van die sending in die Vrystaat 1801-1873, Kaapstad: Human & Rousseau. (Versamel en redaksioneel versorg). 1985. Die huis van die armes, die Berlynse Sendinggenootskap van die O.V.S. 1834-1869 – ’n bloemlesing geredigeer en vertaal deur Karel Schoeman, Vrijstatia 4. Kaapstad: Human & Rousseau (Vertaal en redaksioneel versorg). 1986. The Free State mission: The work of the Anglican Church in the Orange Free State, 1863-1883, as described by contemporaries. Vrijstatia 6. Cape Town: Human & Rousseau (Collected and edited). 1987. The recollections of Elizabeth Rolland (1803-1901). Vrijstatia 8. Cape Town: Human & Rousseau (Edited). 1991a. The Wesleyan Mission in the OFS 1833-1854. Vrijstatia 11. Cape Town: Human & Rousseau. 1991b. The missionary letters of Gottlob Schreiner 1837-1846. Vrijstatia 12. Cape Town: Human & Rousseau. 1991c. Olive Schreiner, a woman in South Africa 1855-1881. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers. 1993a. Die Londense Sendinggenootskap en die San: Die Stasies Ramah, Konnah en Philippolis, 1816-1828. Kaapstad: Suid-Afrikaanse Biblioteek. 1993b. Die Londense Sendinggenootskap en die San: Die Stasies Toornberg en Hezibah, 1814-1818. Kaapstad: Suid-Afrikaanse Biblioteek. 1993c. Hierdie lewe. Kaapstad: Human & Rousseau. 1993c. Hierdie lewe. Kaapstad: Human & Rousseau. 1994a. Die Londense Sendinggenootskap en die San: Die Stasie Boesmanskool en die Einde van die Sending, 1828-1833. Kaapstad: Suid-Afrikaanse Biblioteek. 1994b. Die kort sendingsloopbaan van Sophia Burgmann, 1805-1812. Kaapstad: Suid-Afrikaanse Biblioteek. 1995a. Die uur van die engel. Kaapstad: Human & Rousseau. 1995b. A thorn bush that grows in the path, the missionary career of Ann Hamilton, 1815-1823. Cape Town: South African Library. 1996a. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau. 1996a. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau. 143 Van der Watt 1996b. J.J. Kircherer en die vroeë sending, 1799-1806. Kaapstad: Suid-Afrikaanse Biblioteek. 1997a. The mission at Griquatown, 1801-1821. Griquatown: Griekwastad Tourism Society. 1997b. A debt of gratitude. Lucy Lloyd and the “Bushman work” of G.W. Stow. Cape Town: South African Library. 1997c. Vroeë geskrifte deur Suid-Afrikaanse vroue, 1749-1865. Suid-Afrikaanse Historiese Joernaal 3624-47. (Aanlyn.) Bekom van: https://doi. org/10.1080/02582479708671267 1997d. Dogter van Sion, Machtelt Smit en die 18de-eeuse samelewing aan die Kaap 1749-1799. Kaapstad: Human & Rousseau. 1998a. Verliesfontein. Kaapstad: Human & Rousseau. 1998b. Oliver Schreiner: ’n Lewe in Suid-Afrika 1855-1881. Kaapstad: Human & Rousseau. 1999. Armosyn van die Kaap. Voorspel tot vestiging, 1415-1651. Pretoria: Protea Boekhuis. 2001. Armosyn van die Kaap. Die wêreld van ’n slavin 1652-1733. Kaapstad: Human & Rousseau. 2002a. The Griqua Captaincy of Philippolis, 1826-1861. Pretoria: Protea Book House. 2002b. Die laaste Afrikaanse boek, outobiografiese aantekeninge. Kaapstad: Human & Rousseau. 2003a. Die wêreld van Susanna Smit 1799-1863. Pretoria: Protea Boekhuis. 2003b. Early White travellers in the Transgariep 1819-1840. Vrijstatia 14. Pretoria: Protea Boekhuis. 2005a. The early mission in South Africa/Die vroeë sending in Suid Afrika. Pretoria: Protea Boekhuis. 2005b. The Griqua mission at Philippolis 1822-1837. Vrijstatia 15. Pretoria: Protea Boekhuis. 2010. Die Bosmans van Drakenstein 1705-1842 (edited). Pretoria: Protea Book House. 2012. Portrait of a slave society, The Cape of Good Hope 1717-1795. Pretoria: Protea Book House. 2017. Slot van die dag. Pretoria: Protea Boekhuis. 2017. Slot van die dag. Pretoria: Protea Boekhuis. 2018. Die laaste reis. Pretoria: Protea Boekhuis. 144 Acta Theologica Supplementum 28 2019 Scott, D. 2018. “Styg maar op en bespied die wydtes: Jy sal geen vaderland vind nie”. Die rol van “grond” in Suid-Afrikaanse historiese fiksie oor die 18de en 19de eeu. In: Africa Book Link, Afrikaans Literature. [Aanlyn.] Bekom van: http:// africabooklink.com/styg-maar-op-en-bespied-die-wydtes-jy-sal-geen- vaderland-vind-nie-die-rol-van-grond-in-suid-afrikaanse-historiese-fiksie-oor- die-18de-en-19de-eeu-dora-scott/ [27 Julie 2019]. Van Vuuren, H. 2002a. ’n Oorsig oor die oeuvre (1965-1998). In: W Burger & H. van Vuuren (Reds), Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 51-64. 2002b “O di li i ” (V k i 996) I W B & H V Van Vuuren, H. 2002a. ’n Oorsig oor die oeuvre (1965-1998). In: W Burger & H. van Vuuren (Reds), Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 51-64. 2002b. “Op die limiete”. (Verkenning 1996). In: W. Burger & H. van Vuuren (Reds), Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 272-291 2002b. “Op die limiete”. (Verkenning 1996). In: W. Burger & H. van Vuuren (Reds), Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman (Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 272-291 Visser, W.P. 2004. Trends in South African historiography and the present state of historical research. Paper presented at the Nordic Africa Institute, Uppsala, Sweden, 23 September 2004. [Online.] Retrieved from: https://www.academia. edu/2874752/trends_in_south_african_Historiography_and_the_present_state_ of_Historical_research [21 July 2019]. Vosloo, R. 2017. Reforming memory. Essays on South African church and theological history. Stellenbosch: African Sun Media. https://doi.org/10.18820/9781928314370 Vosloo, R. 2017. Reforming memory. Essays on South African church and theological history. Stellenbosch: African Sun Media. https://doi.org/10.18820/9781928314370 Wepener, C. 2017. Die reis gaan inwaarts, die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman. Bloemfontein: Sun Press. https://doi.org/10.18820/9781928355151 Wepener, C. 2017. Die reis gaan inwaarts, die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman. Bloemfontein: Sun Press. https://doi.org/10.18820/9781928355151 Keywords Karel Schoeman Missionary history Historiography Pietism Historiografie Piëtisme 145

https://journals.ufs.ac.za/index.php/at/article/download/4048/3641