Datasets:

Pclanglais

/

open-science

like 0

Afrikaans

’n Vergelykende studie oor kennis en persepsies van radioaktiwiteit Authors: Jeanne Kriek1 Ilsa Basson2 Corene Coetzee3 Helene Muller4 Affiliations: 1Institute for Science and Technology Education, University of South Africa, South Africa 2Department of Decision Sciences, University of South Africa, South Africa 3Department of Science, Mathematics and Technology Education, University of Pretoria, South Africa 4School for Interdisciplinary Research and Further Studies, University of South Africa, South Africa Correspondence to: Jeanne Kriek Email: [email protected] Postal address: PO Box 392, University of South Africa 0003, South Africa Dates: Received: 24 Apr. 2014 Accepted: 22 July 2014 Published: 13 Nov. 2014 Hierdie verkennende studie is gedoen om vas te stel hoe die kennis en persepsies oor radioaktiwiteit van drie groepe voorgraadse onderwysstudente vergelyk met dié van kundiges op die gebied. Die eerste groep verteenwoordig studente wat beskik oor feitelike kennis van radioaktiwiteit, omdat hulle daarin onderrig is. Die tweede groep verteenwoordig studente met ’n baie beperkte kennis van dié onderwerp en die laaste is ’n groep studente wat slegs terloops met die onderwerp kennis gemaak het en geen formele onderrig daarin ontvang het nie. Die laaste groep is vergelykbaar met die grootste deel van die algemene publiek. Omdat die deelnemers aan die studie vrae moes beantwoord wat hulle besluite laat neem en redes gee, gebaseer op hulle kennis van die onderwerp, is die antwoorde van kundiges gebruik om die deelnemers se antwoorde teen te meet. ’n Nie- ekwivalente ex post facto-groepontwerp is gebruik. Die hipotese dat feitelike inligting die publiek se mening oor sekere aspekte van radioaktiwiteit vorm, is ondersoek. Kwantitatiewe data wat deur geslote vrae in ’n Lickertskaal-vraelys versamel is, is geanaliseer en het statisties beduidende verskille tusssen die kennisbasis van die respondentgroepe getoon. Die kwalitatiewe data van die studie is verkry deur gemotiveerde antwoorde in die Lickertskaal-vraelys. Hieruit is dit duidelik dat die opinies van studente wat meer feitlike blootstelling aan radioaktiwiteit gehad het, die beste vergelyk met dié van kundiges in gevalle waar die persepsies ’n direkte uitvloeisel is van die vlak van kennis wat ’n persoon oor die onderwerp het. Waar situasies ingesluit is wat verband hou met gesondheid en die omgewing, veiligheid en risiko, is die persepsies egter baie uiteenlopend en kan daar nie uitspraak gelewer word oor die invloed van kennis op persepsies nie. A comparative study on knowledge and perceptions of radioactivity. Page 1 of 9 Page 1 of 9 Oorspronklike Navorsing ’n Vergelykende studie oor kennis en persepsies van radioaktiwiteit This explanatory study was done to get an understanding of how three groups of preservice teachers’ knowledge and perceptions of radiation compare to that of experts. The first group consists of students with factual radiation knowledge, due to their training. The second group is students with limited knowledge and the third group students with no official training in this area. The last group represented ordinary citizens. Experts were used as ‘yard stick’ as the participants had to answer questions where decisions and reasons had to be presented based on their knowledge. A non-equivalent ex post facto group design was used. The hypothesis that factual information shapes citizens’ decisions on certain aspects of radiation was investigated. The quantitative data collected via closed-ended questions in a Lickert questionnaire, was analysed and statistically significant differences were indicated. The qualitative data was collected as open- ended responses to the Lickert questionnaire. As expected the students with more factual knowledge compared most favourable with that of the experts where perceptions are directly related to formal education. However, this premise of knowledge was not found with regard to perceptions of health, environment, safety and risk due to a diversity of applications. How to cite this article: Kriek, J., Basson, I., Coetzee, C. & Muller, H., 2014, ‘’n Vergelykende studie oor kennis en persepsies van radioaktiwiteit’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 33(1), Art. #1172, 9 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/satnt. v33i1.1172 Agtergrond In ’n studie van Millar (1994:54) is mense gevra om aspekte van wetenskap te identifiseer wat die moeite werd is om ingelig oor te wees uit ’n perspektief van ‘demokratiese bruikbaarheid’. Die oorgrote meerderheid het radioaktiwiteit en ioniserende straling aangedui weens die verbintenis daarvan met kernkrag en die risiko vir blootstelling aan bestraling. Een van die redes kan wees dat mediaberiggewing tydens en ná internasionale rampe waarby radioaktiwiteit en straling betrokke was, soos die insidente by Chernobyl en Fukushima, verskillende uitgangspunte en interpretasies oor die aard en effek van bestraling op mense en die omgewing weergee. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Copyright: © 2014. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution Licen Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 http://www.satnt.ac.za Page 2 of 9 Oorspronklike Navorsing Verband tussen kennis en persepsies van radioaktiwitiet Onderwysstudente speel onteenseglik ’n rol in die vorming van persepsies en houdings van die meningvormers van die toekoms, en min navorsing is al op dié gebied gedoen (Gardner et al. 2010). Hierdie studie beoog dus om meer insig te verkry in hoe die kennis en persepsies oor radioaktiwiteit van drie groepe voorgraadse onderwysstudente vergelyk met dié van kundiges op die gebied. Die aanname is dat die feitelike inligting waaroor ’n individu beskik sy besluitneming oor radioaktiwiteit sal bepaal en dat kundiges oor die algemeen meer positief is teenoor radioaktiwiteit. Kennis kan gesien word as betekenisvolle inligting. Inligting moet egter geïnterpreteer word om betekenis daaraan te kan heg (Johnson 1993). Daarteenoor lei persepsies wat versterk word deur kennis, dikwels tot sterk opinies en gevoelens (Oppenheim 1992). Wanneer risiko oorweeg word, word kennis én persepsies in ag geneem (Colclough, Lock & Soares 2011). Kennis van radioaktiwiteit Radioaktiwiteit is in die studie gebruik as ’n term wat straling, beide ioniserend en nie-ioniserend, insluit. Die woord ‘straling’ word op verskillende maniere gedefinieer en kan nie deur ’n enkele wetenskaplike definisie omskryf word nie (Rego & Peralta 2006). Verkeerde inligting wat in die media aangebied word, maak dit nog moeiliker vir lesers om die begrippe reg te interpreteer (Johnson 1993; Kilinç et al. 2012; Millar & Gill 1996). Kennis van basiese fisika is nodig om onderwerpe soos selfoonstraling en bestraling in kerngeneeskunde sinvol te bespreek (Neumann & Hopf 2012). Afgesien van in die gedrukte media, kry die publiek ook heelwat wetenskaplike inligting deur die televisie, die internet en ook veral die klaskamer (Acar & Ince 2010; Nisbet & Huge 2006), maar joernaliste gebruik die begrippe somtyds ook onwetenskaplik. Wanneer mense ’n gebrekkige begrip het van die relevante feite, is hulle makliker vatbaar vir irrasionele vrese en mistieke bygelowe (Sturgis & Allum 2004). Kritiek op hierdie model is sekerlik voor die handliggend, eerstens omdat ‘om kundig te wees’ nie afgebaken kan word tot wetenskapfeite wat aangeleer is nie, en tweedens omdat ’n gebrek aan kennis nie meetbaar is nie, want niemand kan by die punt kom waar hulle alles oor wetenskap weet nie (Downs 1957). Laastens kan standpunte of houdings oor wetenskap nie veralgemeen word nie; dit is onderwerpspesifiek. Nogtans verwerp ons nie die tekortkomingsmodel nie, omdat daar genoeg rede is om te glo dat ’n individu wat goed ingelig is, in vergelyking met een met gebrekkige inligting, nie keuses op dieselfde manier sal uitoefen nie (Sniderman, Griffen & Glaser 1990). Raamwerk Die tekortkomingsmodel (deficit model) is ’n gepaste raamwerk vir die studie, omdat die publiek se weerstand teen wetenskap en tegnologie in hierdie model gesien kan word as voorspruitend uit onkunde, bygeloof en vrees (Sturgis & Allum 2004). Wanneer die vorming van opinies deur wetenskaplike feite gerig word, sal dit meer in ooreenstemming wees met kundiges se menings as opinies wat uitgespreek word sonder inspraak deur feitelike, objektiewe inligting (Sturgis & Allum 2004:33). Die tekortkomingsmodel veronderstel dat meer kennis oor ’n onderwerp ’n meer redelike en rasionele houding of standpunt oor die risiko’s wat daarmee verband hou, bevorder (Allum et al. 2008). ’n Vergelyking van kennisgebaseerde persepsies is in hierdie studie aan die orde en verwys na die besluite en redes van deelnemers wat op hulle kennis en begrip van die onderwerp gegrond is. Persepsies van radioaktiwiteit Thomas & Durrant 1987). Opvoeders kan ’n groot impak hê op die wetenskaplike geletterdheid van toekomstige generasies en daarom behoort wetenskaponderwysers nie alleen leerders se begrip van wetenskap te verbeter nie, maar moet hulle hulle ook voorberei vir ’n samelewing wat voortdurend wetenskaplik en tegnologies ontwikkel (Colclough et al. 2011). Begrip vir ’n onderwerp is nodig om sinvolle opinies daaroor te handhaaf. Besluitneming berus nie net op ’n waardesisteem nie, maar ook op die interaksie daarvan met ’n voordele-nadele-analise waar byvoorbeeld potensiële skade aan die mens of die omgewing oorweeg word (Kilinç, Boyes & Stanisstreet 2012). Vrees en veronderstelde risiko kan gedrag beïnvloed en word beskou as ’n kritiese komponent in die vorming van ’n mens se houding teenoor wetenskap (Gardner et al. 2010). Daar is twee uiteenlopende maniere waarop mense risiko ervaar en op risiko reageer: ‘Risiko as ’n gevoel’ verwys meer na die instinktiewe, intuïtiewe manier waarop individue op gevaar reageer, terwyl ‘risiko as analise’ na risiko- en gevaarbestuur verwys op ’n redelike en wetenskaplik verantwoordbare manier (Alhakami & Slovic 1994). In hierdie studie word gefokus op die tweede interpretasie, omdat Sjöberg (1998) reeds aangedui het dat die publiek en kundiges in hulle begrip van risiko sal verskil wanneer affektiewe en sosiale faktore ’n rol speel. Navorsingsmetode Deelnemers Die deelnemers aan hierdie steekproef was 89 onderwysstudente, waarvan sommige opleiding ontvang het om van grade 7 tot 9 en sommige van grade 10 tot 12 te onderrig. In 2011 was hulle derdejaarstudente, ingeskryf vir ’n BEd-graad in die Opvoedkundefakulteit aan ’n Suid-Afrikaanse Universiteit. Hierdie groepe het verskillende vlakke van opleiding in fisika gehad en is soos volg saamgestel: • ‘1’: Ek verskil drasties. • ‘2’: Ek verskil. • ‘3’: Ek is geneig om te verskil. • ‘4’: Ek is geneig om saam te stem. • ‘5’: Ek stem saam. • ‘6’: Ek stem heeltemal saam. • ‘1’: Ek verskil drasties. • ‘2’: Ek verskil. • ‘3’: Ek is geneig om te verskil. • ‘4’: Ek is geneig om saam te stem. • ‘5’: Ek stem saam. • ‘6’: Ek stem heeltemal saam. • Die F-groep (N = 25): Studente ingeskryf vir BEd Verdere Onderwys en Opleiding (VOO), Natuurwetenskappe met spesialisasie in fisiese wetenskappe en formele onderrig in fisika, en met ’n module in kernfisika en nanofisika in hulle derde jaar. Die vraelys vir hierdie studie verskil egter van die een van Colclough et al. (2011). Die Colclough-vraelys is aangepas vir die Suid-Afrikaanse konteks en verder is net agt uit die 25 vrae gebruik. Slegs agt vrae uit die oorspronklike vraelys het respondente se kennis van en persepsies oor radioaktiwiteit en die toepassings daarvan getoets. Die respondente se kennisvlak is afgelei uit hulle response op die agt stellings in die vraelys, en hulle persepsies uit die redes wat hulle aangebied het vir hulle keuses op die Lickertskaal. • Die W-groep (N = 28): Studente ingeskryf vir BEd Intermediêre of Seniorfase, met spesialisasie in Natuurwetenskappe. Hierdie studente word toegerus om tot graad 9 wetenskap te onderrig en in hulle opleiding is die klem gelê op wetenskap in die omgewing. • Die L-groep (N = 36): Studente ingeskryf vir BEd, VOO Natuurwetenskappe met spesialisasie in lewenswetenskappe en geen formele blootstelling aan fisika nie. ’n Lys van die agt stellings in die vraelys verskyn in Tabel 1. Die navorsers se uitspraak oor watter respons as feitelik korrek beskou kan word, is gebaseer op die antwoorde van die kundiges, asook hul eie kennis, en word in hakies aangedui. Response van ’3’ of ‘4’ op die skaal (‘geneig om te verskil’ / ‘... saam te stem’) dui op ’n mate van onsekerheid en is deur die navorsers beskou as bewys van gebrekkige kennis. Meetinstrument ƒƒ Toon analise van variansie (ANOVA) ’n beduidende verskil in die kennisvlakke aan? ’n Sespunt-Lickertskaalvraelys wat gebaseer is op een wat deur Colclough et al. (2011) ontwikkel is, is as instrument gebruik. Colclough het dit gebruik in ’n studie wat onderwysstudente se kennis van en houding teenoor radioaktiwiteit en ioniserende straling ondersoek het. Die waardes op die skaal, waarop studente moes aandui of hulle van ’n sekere stelling verskil of daarmee saamstem, is soos volg gegradeer: • In watter mate verskil die drie groepe onderwysstudente en kundiges betreffende hulle persepsies van straling en radioaktiwiteit? Skoolkurrikulum en die rol van die onderwys Verskillende fasette, byvoorbeeld wat leerlinge moet weet (kennis), asook vaardighede geniet aandag in die skoolkurrikulum, (Department of Basic Education [DoBE] 2011). Die moderne demokrasie vereis egter ’n ingeligte publiek wat met begrip kan deelneem aan sake en debatte wat die wetenskap en tegnologie ten grondslag het (Durant, Evans & Thomas 1992; Laugksch 2000; Sturgis & Allum 2004; Die studie berus op die volgende navorsingsvraag: In watter mate sal ’n student met formele onderrig in radioaktiwiteit beter begrip van straling en die gevolge daarvan toon as ’n student met min of geen formele onderrig in die onderwerp nie? Om die hoofvraag te beantwoord, word die volgende vrae ondersoek: http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 Oorspronklike Navorsing • Is daar ’n beduidende verskil in die kennisvlakke betreffende radioaktiwiteit van die drie onderskeie groepe onderwysstudente en die kundiges? in hulle kennis van radioaktiwiteit, en ’n nie-ekwivalente ex post facto-groepontwerp is dus gebruik. Die navorsingsvrae het vereis dat beide kwalitatiewe en kwantitatiewe data versamel is. ƒƒ Impliseer frekwensieverspreidingstendense so ’n verskil en kan dit statisies aangedui word? Navorsingsmetode Deelnemers Sulke response is as ’neutraal’ geklassifiseer en weggelaat uit die berekeninge van die kennistellings. Die paneel van 13 kundiges (K-groep) bestaan uit drie kernenergie-ingenieurs, vyf professore in fisika, vier dosente in fisika en een stralingsbeampte. Hierdie 13 kundiges se opinies en wetenskaplike verduidelikings met betrekking tot radioaktiwiteit is gebruik om die ander drie groepe teen te meet. Navorsingsontwerp Die instrument is getoets met die hulp van drie finalejaar- onderwysstudente. Hierdie studente het voorstelle gemaak wat aangebring is in die finale weergawe van die instrument. Vanweë die manier waarop die vier groepe gekies is, kan ’n mens met redelikheid aanneem dat die groepe sal verskil http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 TABEL 1: Vraestellings. Nommer Vraestelling V6 Ek sal ’n appel eet wat naby ’n radioaktiewe bron gelê het. (korrek, waardes > 4) V16 Ek sal ’n radioaktiewe bron wat in wetenskaplesse gebruik word, vir een minuut in my hand hou. (korrek, waardes > 4) V18 Ek dink dat radioaktiwiteit kan veroorsaak dat lewende goed met ’n groen kleur gloei. (verkeerd, waardes < 3) V20 Ek sal nie ’n piesang eet wat naby ’n radioaktiewe bron geplaas is nie. (verkeerd, waardes < 3) V21 X-strale wat in mediese diagnose gebruik word, is ’n heeltemal veilige vorm van straling. (verkeerd, waardes < 3) V22 Die grootste risiko van blootstelling aan radioaktiewe materiaal is dat ’n mens se liggaamselle self radioaktief kan word. (verkeerd, waardes < 3) V24 ’n Kernkragstasie sal, selfs terwyl dit in perfekte werkende toestand is, gevaarlike vlakke van radioaktiwiteit in die omgewing uitstraal. (verkeerd, waardes < 3) V25 Radioaktiwiteit is iets wat deur die mens uitgevind is. (verkeerd, waardes < 3) V, Vraagstellings. TABEL 1: Vraestellings. Nommer Vraestelling V6 Ek sal ’n appel eet wat naby ’n radioaktiewe bron gelê het. (korrek, waardes > 4) V16 Ek sal ’n radioaktiewe bron wat in wetenskaplesse gebruik word, vir een minuut in my hand hou. (korrek, waardes > 4) V18 Ek dink dat radioaktiwiteit kan veroorsaak dat lewende goed met ’n groen kleur gloei. (verkeerd, waardes < 3) V20 Ek sal nie ’n piesang eet wat naby ’n radioaktiewe bron geplaas is nie. (verkeerd, waardes < 3) V21 X-strale wat in mediese diagnose gebruik word, is ’n heeltemal veilige vorm van straling. (verkeerd, waardes < 3) V22 Die grootste risiko van blootstelling aan radioaktiewe materiaal is dat ’n mens se liggaamselle self radioaktief kan word. (verkeerd, waardes < 3) V24 ’n Kernkragstasie sal, selfs terwyl dit in perfekte werkende toestand is, gevaarlike vlakke van radioaktiwiteit in die omgewing uitstraal. (verkeerd, waardes < 3) V25 Radioaktiwiteit is iets wat deur die mens uitgevind is. (verkeerd, waardes < 3) V, Vraagstellings. doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 Page 4 of 9 Oorspronklike Navorsing Resultate en bespreking: Kwantitatief (kennis) Hulle het byvoorbeeld voorgestel dat die bewoording van sommige van die stellings verander moet word ter wille van beter begrip. Kennisvlakke van kundiges versus drie studentegroepe Die vraelys is gelyktydig deur al die studente voltooi sodat hulle dit nie met mekaar kon bespreek nie. Die kundiges kon die vraelys egter nie op dieselfde tyd voltooi nie, maar omdat hulle by verskillende instansies werksaam is, was die kans dat hulle die vraelys met mekaar sou bespreek, minimaal. Die kans op beïnvloeding is dus tot ’n minimum beperk. In ’n eerste analisestap is die antwoordtendense van die respondente se feitelike kennis van radioaktiwiteit per groep geëvalueer teenoor die agt vraelysstellings. Hierdie resultate word voorgestel in die tweerigting-frekwensietabelle en staafdiagramme van Figuur 1 (Toepaslike Chi- kwadraat-statistiek en Fisher se eksakte waarskynlikhede is ingesluit). Hierdie agt analises en staafdiagramme toon dat die responspatrone van die vier groepe telkens statisties beduidend van mekaar verskil. (Fisher se eksakte waarskynlikhede is gebruik omdat lae selfrekwensies voorgekom het). Beduidende verskille is aangedui vir al die vrae behalwe 20 en 21, waar betekenispeile van 0.54 en 0.23 aangeteken is. Dis is nie beduidend nie (betekenispeil van 0.05 word aanvaar). Voedsel naby radioaktiewe bronne • Berekening van ’n kennismaatstaf vir elke respondent (die getal korrekte response op die agt kennisvraelysvrae); die opstel van ’n frekwensieverdeling van kennismaatstaftellings per groep (Tabel 2); asook Cochran-Armirage- tendenstoetsing is gebruik om die tendens oor die kennisvlak van die kundiges telkens te vergelyk met elk van dié van die drie studentegroepe. Hierdeur is bepaal of die kennisvlakke van die kundiges statisties beduidend verskil van dié van die drie studentegroepe. Die staafgrafiek vir Vraag (V) 6 illustreer duidelik die beduidende verskille in die antwoordpatrone van die vier groepe en beklemtoon dat die kundiges meer met die stelling saamstem as die studentegroepe. Dit bevestig dat iemand met feitelike kennis oor die onderwerp bewus sal wees daarvan dat enige kos naby ’n radioaktiewe bron veilig van kontaminasie sal wees. Die verhouding van die ‘stem saam-’ tot ‘verskil-’antwoorde per groep bevestig hierdie uitspraak. Die verhoudings is 7/3 = 2.33; 7/14 = 0.50; 1/21 = 0.05; 0/29 = 0 vir die K en die F-, W- en L-groepe onderskeidelik. • ’n ANOVA op die individuele kennismaatstafpunte as afhanklike veranderlike en tipe respondent (kundige K- of F-, W- en L-studente) as onafhanklike veranderlike (Tabel 3) is gebruik om te bepaal of die kennisvlakgemiddeldes (kennismaatstafgemiddeldes) van die vier groepe statisties betekenisvol van mekaar verskil. V20 is doelbewus negatief gestel om as kontrole te dien. Dit was nodig om te bepaal of die respondente konsekwentheid toon in die beantwoording van dieselfde vraag wat op feitelike kennis berus. Alle groepe blyk saam te stem dat ’n piesang naby ’n radioaktiewe bron nie geëet behoort te word nie. Alhoewel daar nie ’n statistiese beduidenis vir V20 aangetoon kon word nie, toon die staafgrafiek ’n tendens dat die groep kundiges verskil van die studentegroepe in dié sin dat ses van hulle nie saamstem met die stelling nie. Die data in V6 en V20 bevestig dat die kundiges se kennis aangaande die risiko van voedsel naby radioaktiewe bronne tog verskil van dié van die drie studentegroepe. • Bonferroni se korreksie vir meervoudige vergelykings is aangewend om aan te dui watter van die kennismaatstafgemiddeldes van die vier groepe statisties betekenisvol verskil (ANOVA dui slegs aan dat sulke verskille bestaan, maar identifiseer nie die groepe wat verskil nie). Stappe 3 en 4 word dus gebruik om die bevindings van die kennisvlaktendense van Tabel 2 te bevestig. Data-analise Die analisestrategie wat gevolg is om die eerste navorsingsvraag te beantwoord, het die volgende vier analises behels: • Ondersoekende tweerigting-frekwensietabelle en staaf- diagramme van die deelnemers se responstellings (per groep) en berekening van Chi-kwadraattoetsstatistieke het die navorsers in staat gestel om ’n oorsig van die deelnemers se kennisvlakke en responspatrone te kry (Figuur 1). Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne raelysstellings: (a) V6, (b) V20, (c) V16, (d) V21, (e) V18, (f) V25, (g) V22 and (h) V24. Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne a 5 2 18 3 2 23 2 7 27 F W L oaktiewe stem saam’ b Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 6 2 5 16 3 6 17 6 5 19 8 9 K F W L V20: Nie piesang eet naby radioaktiewe bron was [Pr = 0.54; Χ2 = 5.05] ‘stem nie saam’ d Frekwensies stem saam 3 10 14 17 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal 6 4 6 9 7 7 14 5 K F W L V21: X-strale is veilige vorm van straling [Pr = 0.23; Χ2 = 8.11] ‘stem nie saam’ f Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 13 0 0 3 2 20 6 11 11 13 15 8 K F W L V25: Radioaktiwiteit is mensgemaak [Pr < 0.0001***; Χ2 = 35.34] ‘stem nie saam’ h Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 3 0 11 5 9 8 15 5 15 15 6 K F W L V24: Kernkragstasie bestraal omgewing [Pr < 0.0001***; Χ2 = 24.62] ‘stem nie saam’ g adioaktief em nie saam’ 6 6 13 11 10 7 11 21 4 F W L e aktiwiteit m nie saam’ 2 10 13 3 15 10 8 17 11 F W L c 7 4 14 1 6 21 0 7 29 F W L on in hand m nie saam’ http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 Oorspronklike Navorsing Page 5 of 9 Statisties betekenisvolle responspatrone tussen die vier groepe word op die 5%-, 1%- of 0.1%-peil vir elke vraag aangedui as die eksakte waarskynlikheid (Fisher-waarskynlikhede) wat geassosieer word met die berekende Chi-kwadraattoetsstatistiek. Waarskynlikhede wat kleiner is as *, 0.05; of **, 0.01; of ***, 0.001 dui hierdie peile aan. K, kundiges; F, fisikagroep; W, algemene wetenskap; L, lewenswetenskappe. FIGUUR 1: Frekwensieverspreidings en Chi-kwadraatstatistieke vir agt vraelysstellings: (a) V6, (b) V20, (c) V16, (d) V21, (e) V18, (f) V25, (g) V22 and (h) V24. Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne Die resultaat van feitelike kennis met betrekking tot die kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne (V16 en V21) toon statisties beduidende verskille. Alhoewel die kundiges verdeeld is daaroor of hulle ’n radioaktiewe bron in die hand sal hou (sewe wat sal, versus ses in V16 wat onseker is, of dit nie sal doen nie), stem al die studentegroepe oorweldigend saam dat hulle dit nie sal doen nie. Die ontleding van V21 in verband met die idee dat X-strale wat in mediese ondersoeke gebruik word ’n baie veilige soort straling is, toon ’n soortgelyke patroon as V16. Die kundiges is weereens verdeeld, terwyl die studente hoofsaaklik onseker is of saamstem dat X-strale in ’n mediese konteks veilig is. ’n Kwalitatiewe analisestrategie is gevolg om die tweede navorsingsvraag te beantwoord. Deelnemers is versoek om redes te gee vir hulle antwoorde op die kennisstellings. ’n Kwalitatiewe analisestrategie is gevolg om die tweede navorsingsvraag te beantwoord. Deelnemers is versoek om redes te gee vir hulle antwoorde op die kennisstellings. Dit sou kon dien as ’n maatstaf vir hulle persepsies oor radioaktiwiteit. Die navorsers het die redes wat deelnemers aangevoer het, geanaliseer met behulp van ATLAS-ti. Hierdie sagteware stel hulle in staat om die temas of idees te klassifiseer en die narratiewe te herwin wat die bepaalde temas of idees onderskryf (Kolstø 2006). Die doel van hierdie analisestrategie is om te illustreer hoe persepsies rakende radioaktiwiteit verband hou met hoër en laer vlakke van kennis oor die onderwerp. ’n Kwalitatiewe analisestrategie is gevolg om die tweede navorsingsvraag te beantwoord. Deelnemers is versoek om redes te gee vir hulle antwoorde op die kennisstellings. http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 ht // d / Oorspronklike Navorsing Page 5 of 9 groepe word op die 5%-, 1%- of 0.1%-peil vir elke vraag aangedui as die eksakte waarskynlikheid (Fisher-waarskynlikhede) wat geassosieer ***, 0.001 dui hierdie peile aan. ewenswetenskappe. raatstatistieke vir agt vraelysstellings: (a) V6, (b) V20, (c) V16, (d) V21, (e) V18, (f) V25, (g) V22 and (h) V24. Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne a Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 5 3 5 5 2 18 3 2 23 2 7 27 K F W L V6: Sal appel eet wat naby radioaktiewe bron was [Pr = 0.03*; Χ2 = 13.03] ‘stem saam’ b Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 6 2 5 16 3 6 17 6 5 19 8 9 K F W L V20: Nie piesang eet naby radioaktiewe bron was [Pr = 0.54; Χ2 = 5.05] ‘stem nie saam’ d Frekwensies stem saam 3 10 14 17 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal 6 4 6 9 7 7 14 5 K F W L V21: X-strale is veilige vorm van straling [Pr = 0.23; Χ2 = 8.11] ‘stem nie saam’ f Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 13 0 0 3 2 20 6 11 11 13 15 8 K F W L V25: Radioaktiwiteit is mensgemaak [Pr < 0.0001***; Χ2 = 35.34] ‘stem nie saam’ h Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 3 0 11 5 9 8 15 5 15 15 6 K F W L V24: Kernkragstasie bestraal omgewing [Pr < 0.0001***; Χ2 = 24.62] ‘stem nie saam’ g Frekwensies V22: Liggaamselle raak self radioaktief [Pr = 0.0001***; Χ2 = 26.24] ‘stem nie saam’ 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 2 1 6 6 13 11 10 7 11 21 4 K F W L e Frekwensies V18: Gloei groen agv radioaktiwiteit [Pr = 0.005*; Χ2 = 18.67] ‘stem nie saam’ 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 12 0 1 2 10 13 3 15 10 8 17 11 K F W L c 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam Frekwensies neutraal stem saam 3 3 7 7 4 14 1 6 21 0 7 29 K F W L V16: Hou ‘n radioaktiewe bron in hand [Pr < 0.0001***; Χ2 = 30.03] ‘stem nie saam’ 0.1%-peil vir elke vraag aangedui as die eksakte waarskynlikheid (Fisher-waarskynlikhede) wat geassosieer a 7 7 L b Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 6 2 5 16 3 6 17 6 5 19 8 9 K F W L V20: Nie piesang eet naby radioaktiewe bron was [Pr = 0.54; Χ2 = 5.05] ‘stem nie saam’ d Frekwensies stem saam 3 10 14 17 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal 6 4 6 9 7 7 14 5 K F W L V21: X-strale is veilige vorm van straling [Pr = 0.23; Χ2 = 8.11] ‘stem nie saam’ f Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 13 0 0 3 2 20 6 11 11 13 15 8 K F W L V25: Radioaktiwiteit is mensgemaak [Pr < 0.0001***; Χ2 = 35.34] ‘stem nie saam’ h Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 3 0 11 5 9 8 15 5 15 15 6 K F W L V24: Kernkragstasie bestraal omgewing [Pr < 0.0001***; Χ2 = 24.62] ‘stem nie saam’ g e 7 1 c 9 a Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 5 3 5 5 2 18 3 2 23 2 7 27 K F W L V6: Sal appel eet wat naby radioaktiewe bron was [Pr = 0.03*; Χ2 = 13.03] ‘stem saam’ b Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 6 2 5 16 3 6 17 6 5 19 8 9 K F W L V20: Nie piesang eet naby radioaktiewe bron was [Pr = 0.54; Χ2 = 5.05] ‘stem nie saam’ b a %- of 0.1%-peil vir elke vraag aangedui as die eksakte waarskynlikheid (Fisher-waarskynlikhede) wat geassosieer e aan. ensieverspreidings en Chi-kwadraatstatistieke vir agt vraelysstellings: (a) V6, (b) V20, (c) V16, (d) V21, (e) V18, (f) V25, (g) V22 and (h) V24. Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne 2 stem saam 5 16 17 19 d Frekwensies stem saam 3 10 14 17 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal 6 4 6 9 7 7 14 5 K F W L V21: X-strale is veilige vorm van straling [Pr = 0.23; Χ2 = 8.11] ‘stem nie saam’ f Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 13 0 0 3 2 20 6 11 11 13 15 8 K F W L V25: Radioaktiwiteit is mensgemaak [Pr < 0.0001***; Χ2 = 35.34] ‘stem nie saam’ h Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 3 0 11 5 9 8 15 5 15 15 6 K F W L V24: Kernkragstasie bestraal omgewing [Pr < 0.0001***; Χ2 = 24.62] ‘stem nie saam’ g 11 21 4 L e 8 17 11 L c 0 7 29 L d Frekwensies stem saam 3 10 14 17 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal 6 4 6 9 7 7 14 5 K F W L V21: X-strale is veilige vorm van straling [Pr = 0.23; Χ2 = 8.11] ‘stem nie saam’ c 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam Frekwensies neutraal stem saam 3 3 7 7 4 14 1 6 21 0 7 29 K F W L V16: Hou ‘n radioaktiewe bron in hand [Pr < 0.0001***; Χ2 = 30.03] ‘stem nie saam’ c d e Frekwensies V18: Gloei groen agv radioaktiwiteit [Pr = 0.005*; Χ2 = 18.67] ‘stem nie saam’ 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 12 0 1 2 10 13 3 15 10 8 17 11 K F W L f Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 13 0 0 3 2 20 6 11 11 13 15 8 K F W L V25: Radioaktiwiteit is mensgemaak [Pr < 0.0001***; Χ2 = 35.34] ‘stem nie saam’ e f f e g Frekwensies V22: Liggaamselle raak self radioaktief [Pr = 0.0001***; Χ2 = 26.24] ‘stem nie saam’ 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 2 1 6 6 13 11 10 7 11 21 4 K F W L h h Frekwensies 30 25 20 15 10 5 0 stem nie saam neutraal stem saam 10 3 0 11 5 9 8 15 5 15 15 6 K F W L V24: Kernkragstasie bestraal omgewing [Pr < 0.0001***; Χ2 = 24.62] ‘stem nie saam’ g Statisties betekenisvolle responspatrone tussen die vier groepe word op die 5%-, 1%- of 0.1%-peil vir elke vraag aangedui as die eksakte waarskynlikheid (Fisher-waarskynlikhede) wat geassosieer word met die berekende Chi-kwadraattoetsstatistiek. gi g p g p pp FIGUUR 1: Frekwensieverspreidings en Chi-kwadraatstatistieke vir agt vraelysstellings: (a) V6, (b) V20, (c) V16, (d) V21, (e) V18, (f) V25, (g) V22 and (h) V24. Gevolge van radioaktiwiteit Vrae 22 en 24 het feitelike kennis in verband met die gevolge van radioaktiwiteit ondersoek. Die antwoorde van die kundiges verskil beduidend van dié van die drie studentegroepe. Die belangrikste verskil lê daarin dat die kundiges feitlik almal aangetoon het dat liggaamselle nie self radioaktief kan word nie; daarenteen was die meerderheid van die studente onseker wat om te antwoord, veral die lewenswetenskappe-groep. Die algemenewetenskap-groep verskil die meeste van die kundiges; 40% van hulle was seker dat liggaamselle self radioaktief kan word. Toetsing van kennisvlakverskille: Kundiges versus studente ’n ANOVA is gedoen ter bevestiging van die kennisvlakverskille tussen die groepe. Die groep waarbinne ’n respondent geressorteer het, is as die onafhanklike veranderlike en die kennismaatstafpunt van elke respondent as die afhanklike veranderlike gebruik. ’n Cronbach-alphawaarde van 0.74 het die interne konsekwente betroubaarheid bevestig. Die antwoorde op V6 en V16 is omgekeer voordat die berekening gedoen is om die interpretasie van die gemiddelde waarde te vergemaklik (omgekeerde van V6: Ek sal nie ’n appel eet ...; omgekeerde van V16: Ek sal nie ’n radioaktiewe bron vashou nie). Wat Vraag 24 betref, was drie van die 13 kundiges onseker of ’n perfek werkende kernkragstasie radioaktiwiteit uitstraal, terwyl die res almal seker was dat dit nie so is nie. Dit is baie duidelik uit die data dat die studente grootliks onkundig is oor hierdie aspek. Van die 89 studente was 78% óf onseker óf het saamgestem met die stelling. Feitelike kennis oor radioaktiwiteit Feitelike kennis oor radioaktiwiteit Hierdie punt wissel tussen nul en agt. Die frekwensieverspreiding van hierdie kennismaatstaf per groep word in Tabel 2 aangetoon. Die Cochran-Armitage- tendenstoets is gebruik om die tendens van die kennisvlak van die kundiges sistematies met die kennistendense van elk van die drie studentegroepe te vergelyk. Die toets is statisties beduidend vir elke vergelyking (Tabel 2). Hierdie verskille in tendense (asook die rigting van tendensverskille) word in Tabel 2 aangedui. Die inligting oor nuwe tendense wat uit Tabel 2 na vore kom, is die volgende: Vrae 18 en 25 het feitelike kennis oor radioaktiwiteit ondersoek. Die grafiek van V18 toon, soos verwag, dat die antwoordpatrone van die fisikagroep (F) die meeste met die kundiges ooreenkom (beide groepe het oorweldigend van die stelling verskil). Die lewenswetenskappe- (L) en algemene wetenskap- (W) groepe toon die grootste onsekerheid oor die stelling; ongeveer 70% van hierdie studente het verkeerd geantwoord of aangedui dat hulle nie seker is van die antwoord nie. • Die tabel toon dat 96.4% van die W-groep en 94.4% van die L-groep ’n kennispunt van tussen 0 en 3 behaal het. Daarteenoor het slegs 8% van die kundiges se punte tussen hierdie waardes geval. Al die kundiges het bevestig dat radioaktiwiteit nie ’n mensgemaakte uitvinding is nie (V25). Die F-groep is vertroud met hierdie feit, maar dit is in groot mate nie aan die ander twee studentegroepe bekend nie. Slegs 22% van die lewenswetenskapstudente teenoor 40% van die algemenewetenskap-groep ken die antwoord. g • Van die fisikastudente (FK) het 64% kennispunte tussen 0 en 3 behaal teenoor die 8% van die kundiges vir die ooreenstemmende kennisgrense. Dit is dus duidelik dat die kennisvlak van die kundiges in elk van die gevalle uitblink vergeleke met dié van die ander groepe, met die fisikastudente se punt die naaste aan dié van die kundiges en die lewenswetenskapstudente dié wat die meeste afgewyk het. Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne Waarskynlikhede wat kleiner is as *, 0.05; of **, 0.01; of ***, 0.001 dui hierdie peile aan. K kundiges; F fisikagroep; W algemene wetenskap; L lewenswetenskappe Statisties betekenisvolle responspatrone tussen die vier groepe word op die 5%-, 1%- of 0.1%-peil vir elke vraag aangedui as die eksakte waarskynlikheid (Fisher-waarskynlikhede) wat geassosieer word met die berekende Chi-kwadraattoetsstatistiek. Waarskynlikhede wat kleiner is as * 0 05; of ** 0 01; of *** 0 001 dui hierdie peile aan doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 http://www.satnt.ac.za Page 6 of 9 Oorspronklike Navorsing ) en K/L (Z 5.74; P < 0.0001 ). es; F, fisikagroep; W, algemene wetenskap; L, lewenswetenskappe. Cochran-Armitage-toetsstatistieke vir kennistendense tussen kundiges en elk van die drie studentegroepe – met geassosieerde waarskynlikhede: K/F (Z = 3.18; 0.0001***) en K/L (Z = 5.74; P < 0.0001***).i Maatstaf vir kennisvlakverskille: Kundiges versus studente Tabel 3 toon dat die ANOVA-analise die vorige gevolgtrekkings (Tabel 2) bevestig en dat die kennisvlakke van die onderskeie groepe statisties beduidend verskil. Die betekenispeil van 0.1% wat met die ANOVA F-statistiek van ’n Punt is vir elke respondent bereken as die getal korrekte antwoorde van elk van die agt kennisvraelysstellings. TABEL 2: Vergelykende kennisvlakfrekwensieverspreidings (en %) van die algemene wetenskap- , fisika- en lewenswetenskappe-groepe teenoor die kundiges se verspreiding. Kennis- K Kundiges vergelyk met punt F W L Verspreiding % Verspreiding % Totaal Verspreiding % Totaal Verspreiding % Totaal 0 0 0.0 1 4.0 1 6 21.4 6 18 50.0 18 1 1 7.7 3 12.0 4 5 17.9 6 7 19.4 8 2 0 0.0 8 32.0 8 13 46.4 13 7 19.4 7 3 0 0.0 4 16.0 4 3 10.7 3 2 5.6 2 4 2 15.3 3 12.0 5 1 3.6 3 2 5.6 4 5 4 30.8 4 16.0 8 0 0.0 4 0 0.0 4 6 3 23.1 0 0.0 3 0 0.0 3 0 0.0 3 7 2 15.4 2 8.0 4 0 0.0 2 0 0.0 2 8 1 7.7 0 0.0 1 0 0.0 1 0 0.0 1 Totaal 13 - 25 - 38 28 - 41 36 - 49 Cochran-Armitage-toetsstatistieke vir kennistendense tussen kundiges en elk van die drie studentegroepe – met geassosieerde waarskynlikhede: K/F (Z = 3.18; P < 0.001***); K/W (Z = 5.15; P = 0.0001***) en K/L (Z = 5.74; P < 0.0001***). K, kundiges; F, fisikagroep; W, algemene wetenskap; L, lewenswetenskappe. doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 http://www.satnt.ac.za Page 7 of 9 Oorspronklike Navorsing ’n maatstaf vir hulle persepsies van radioaktiwiteit. Deur die antwoorde te analiseer, is daar bepaal in watter mate die drie groepe onderwysstudente en kundiges verskil in hulle persepsies oor straling en radioaktiwiteit. 18.86 geassosieer word, is hoogs beduidend. Die betekenisvolle punt hier is dat die kennisvlakke wat voorheen onafhanklik vir elke groep teen dié van die kundiges bepaal is, nou ook gesamentlik geverifieer is (laaste kolom van Tabel 3). Die waarde van 1.51 vir die kundiges word in Tabel 3 as die beste aangedui in verhouding met die 2.33 vir die L-groep. Dit kan dalk na ’n teenspraak lyk betreffende beste versus swakste. Daar moet egter in gedagte gehou word dat die keuse ‘stem nie saam nie’ ’n punt van ‘1’ in die analise gehad het. Resultate: Kwalitatief (persepsies) F-student: ‘Want ek dink die radioaktiewe bron sal ’n negatiewe effek op my vel hê wat kanker tot gevolg kan hê’ en ‘sommige radioaktiewe materiale kan jou vel binnedring, of nie, afhangende of dit α, β, of γ-strale is en as jy eers geaffekteer is, kan niks gedoen word nie’. f L-student: Aangesien X-strale gereeld gebruik word, dink ek dit is veilig. Resultate: Kwalitatief (persepsies) Deelnemers is versoek om op dieselfde vraelys redes te gee vir hulle antwoorde op die agt stellings en dit is beskou as TABEL 3: Resultate van eenfaktor-analise van variansie op kennisvlakpunte met groeptipe (kundiges teenoor studente) as afhanklike veranderlike. Bron Vg Som van kwadrate Gemiddelde kwadraat F- waarde P > F Bonferroni-toets# kbv = 0.28 Model 3 7.2084 2.4028 18.86 < 0.0001 L: 2.33a Tipe 3 7.2084 2.4028 18.86 <0.0001 W: 2.24ab Fout 98 12.4871 0.1274 - - F:1.99b Gekorrigeerde totaal 101 19.6956 - - - Kundiges: 1.51c Vg, die vryheidsgrade en kolom 7 toon die resultate van Bonferroni se toets vir die paarsgewyse vergelyking van gemiddeldes (‘groep‘ is as statisties betekenisvol geïdentifiseer, F-statistiek = 18.86***). kbv, die kleinste betekenisvolle verskil word aangedui, asook die gemiddelde kennisvlakke vir lewenswetenskappe, algemene wetenskap, fisikagroep en kundiges. Kennisgemiddeldes met verskilllende kleinletters aangedui, verskil statisties betekenisvol van mekaar. Kennisskaalwaardes: ‘1’ stel stem nie saam nie, ‘2’ weet nie en ‘3’ stem saam. Gekorrigeerde totaal 101 19.6956 Kundiges: 1.51 Vg, die vryheidsgrade en kolom 7 toon die resultate van Bonferroni se toets vir die paarsgewyse vergelyking van gemiddeldes (‘groep‘ is as statisties betekenisvol geïdentifiseer, F-statistiek = 18.86***). kbv, die kleinste betekenisvolle verskil word aangedui, asook die gemiddelde kennisvlakke vir lewenswetenskappe, algemene wetenskap, fisikagroep en kundiges. Kennisgemiddeldes met verskilllende kleinletters aangedui, verskil statisties betekenisvol van mekaar. Kennisskaalwaardes: ‘1’ stel stem nie saam nie, ‘2’ weet nie en ‘3’ stem saam. 18.86 ). kbv, die kleinste betekenisvolle verskil word aangedui, asook die gemiddelde kennisvlakke vir lewenswetenskappe, algemene wetenskap, fisikagroep en kundiges. Kennisgemiddeldes met verskilllende kleinletters aangedui, verskil statisties betekenisvol van mekaar. Kennisskaalwaardes: ‘1’ stel stem nie saam nie, ‘2’ weet nie en ‘3’ stem saam. http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 TABEL 4: Verskil in persepsies van kundiges versus studente. Tema Stellings Kundiges Studente Voedsel naby radiaktiewe bronne V6 V20 Appels word nie radioaktief nie. Piesangs word radioaktief as gevolg van die natuurlike kalium-40-inhoud. Dit kan vir my gevaarlik wees om dit te eet. Piesangs is veiliger as gevolg van die dikker skil. Kontaminasie-risiko van mense naby kernbronne V16 V21 Die bronne wat in wetenskaplesse gebruik word, is baie swak en hou nie ’n gevaar in nie. Normaalweg het die bronne baie lae aktiwiteit. (Ek sal nogtans bekommerd wees oor gamma- en X-strale). Op voorwaarde dat die voorgeskrewe dosis nie oorskry word nie en sensitiewe organe, soos die voortplantingorgane, afgeskerm word. Voedsel naby radioaktiewe bronne Die mees ooglopende verskil in die redes wat deur die groepe aangebied is‚ is ’die appel is bestraal en dit kan vir my gevaarlik wees om dit te eet’. Dit blyk dat die studente dink dat ’bestraling‘ iets is wat dalk in die appel kan bly vassit. Die redes wat aangevoer is deur studente wat nie Maatstaf vir kennisvlakverskille: Kundiges versus studente ’n Gemiddelde waarde nader aan ‘1’ is dus ’n beter waarde. ’n Beduidende getal studente, veral in die L-groep, het die vraelys nie volledig ingevul nie, en daarom was hulle redes nie interpreteerbaar nie. Dit kan moontlik toegeskryf word aan die feit dat die studente haastig geraak het om klaar te kry. Vanweë dié beperking is daar besluit om slegs die noemenswaardige verskille in die antwoorde van die kundiges en studente aan te bied (Tabel 4). Slegs ooglopende verskille in die studentegroepe is aangetoon. Die resultate het bevestig dat die fisikagroep naas die kundiges die beste kennisvlak gehad het. Die ander twee studentegroepe, L en W, se kennisvlakke was laag en het nie veel van mekaar verskil nie, maar beduidend van dié van die kundiges. V, Vraagstelling. Resultate: Kwalitatief (persepsies) … in die hoeveelhede wat gebruik word vir X-strale en CAT- skanderings. ’n Mens moet meer as 20 X-straalondersoeke per jaar ondergaan om ’n kans te staan om skade te kry as gevolg van bestraling. Nie heeltemal veilig nie; hoekom sou die radioloë agter ’n muur wegkruip elke keer wat ’n skandering gedoen word? Dit is nogtans ver onder die dosislimiete en sal nie enige onmiddellike of kroniese gevolge vir jou liggaam hê nie. My gesondheid sal negatief beïnvloed word as ek radioaktiewe bron vashou. F-student: Ek sal ’n tipe beskermende handskoen ek die bron vashou. Die soort bron se halfleeftyd sal bepaal of ek dit s W-student: X-strale stel bestraling vry; dit word da maar dit beteken nie dit is nie veilig nie. F-student: ‘Want ek dink die radioaktiewe bron sa negatiewe effek op my vel hê wat kanker tot gevo en ‘sommige radioaktiewe materiale kan jou vel b of nie, afhangende of dit α, β, of γ-strale is en as jy geaffekteer is, kan niks gedoen word nie’. L-student: Aangesien X-strale gereeld gebruik wor dit is veilig. Feitelike kennis oor radioaktiwiteit V18 V25 ’n Lewende ding sal nie groen gloei nie. Dit was altyd daar, dit is ’n ontdekking. Toepassings in tegnologie is uitvinding. Ek is nie seker nie, maar ek het sci-fi-flieks gesien voorgee dat dit waar kan wees. Geen redes. Gevolge van radioaktiwiteit V22 V24 ’n Persoon sal nie radioaktief raak ná blootstelling aan radioaktiewe materaal nie. Kernkragaanlegte wat in goeie werkende toestand is, is heeltemal veilig. Jy kry meer bestraling deur op die grens van ’n steenkoolaanleg te loop as naby ’n kernkragaanleg Jy kry meer addisionele bestraling op ’n enkele vliegtuigrit as wanneer jy langs ’n kernkragaanleg sou bly. Die stoor van radioaktiewe afval sal altyd ’n probleem bly. ’n Mens sal radioaktief word as jy blootgestel wor radioaktiewe materiaal en dit is gevaarlik vir jou g Dit is hoe kankerselle ontstaan wat tot gewasse le die bestraling veroorsaak dat hulle onbeheersd ve F-studente: Kernaanleg is veilig. W: Kernkragaanlegte probeer om die kernafval m hanteer, maar dit kan steeds gebeur dat dit ontsn omgewing. V, Vraagstelling. Piesangs is veiliger as gevolg van die dikker skil. Die soort bron se halfleeftyd sal bepaal of ek dit sal vashou. W-student: X-strale stel bestraling vry; dit word dalk gebruik, maar dit beteken nie dit is nie veilig nie. Gevolge van radioaktiwiteit Daar was geen noemenswaardige verskille tussen die redes van die verskillende studentgroepe wat sou aandui dat een groep meer ingelig was as ’n ander nie. Oor die algemeen lyk dit asof studente nie onderskei tussen ‘om radioaktief te wees’ en om ‘deur bestraling beskadig te wees’ nie. Dit kan toegeskryf word daaraan dat as behoorlike begrip van die relevante feite ontbreek, mense maklik terugval op mistieke bygelowe en irrasionele vrese (Sturgis & Allum 2004). Oorspronklike Navorsing Oorspronklike Navorsing die piesang sal eet nie, is baie soortgelyk. Dit lyk egter of sommige studente dink die piesang is veiliger as gevolg van die dikker skil. Blykbaar reken die studente dat die bestraling in die skil van die piesang vasgevang word en dat die gevaar verwyder word wanneer die piesang afgeskil word. Al die kundiges stem saam dat ’n kernkragaanleg wat in goeie werkende toestand is, heeltemal veilig is en dat feitlik geen straling ontsnap nie. Een het wel aangetoon dat die berging van radioaktiewe afval ’n omgewingsrisiko inhou. Hierdie rede is ook deur die studente aangevoer. Oor die algemeen kan ons aantoon dat waar situasies ingesluit is wat die gesondheidomgewing, veiligheid en risiko raak, die persepsies baie uiteenlopend is en dat daar nie uitspraak gelewer kan word oor die invloed van kennis op persepsies nie. Die kundiges se redes verskil omdat hulle hul kennis verskillend aanwend. Sewe van die kundiges het aangedui dat hulle die appel sal eet. Een van hulle het verduidelik dat hy die appel sal eet, maar nie die piesang nie. Hierdie persoon toon dat hy ’n hoër vlak van kennis het (kaliuminhoud) en dat die besluit nie lukraak geneem is nie. Feitelike kennis oor radioaktiwiteit Hierdie twee vrae is gebaseer op wanbegrippe wat leke dikwels het oor radioaktiwiteit en straling; en feitelike kennis is nodig om die regte keuse uit te oefen. Die studente se redes kan aandui dat hul argumente op onkunde berus. Kontaminasie-risiko vir mense naby kernbronne Die kundiges se menings was uiteenlopend, maar hulle het saamgestem dat daar genoeg voorsorgmaatreëls in plek sal wees om veiligheid te verseker. Dit is weer eens duidelik dat die kundiges ingeligte besluite neem, gegrond op hulle kennis van die onderwerp. Die redes van die studentegroepe het duidelik getoon dat die studente met meer blootstelling (F) aan die onderwerp in staat is om, soos die kundiges, hulle keuses te maak op grond van hulle kennis. Studente met meer kennis, in hierdie geval die fisika- onderwysstudente wat die onderwerp meer diepgaande bestudeer het, het beter begrip van radioaktiwiteit getoon. Die vlak van kennis van die kundiges was ver bo dié van die ander groepe, met die fisikastudente, wat die naaste was aan die kundiges se kennisvlak, en die lewenswetenskappestudente, wat die minste met die kundiges ooreengekom het. Die redes wat deur die W- en L-groepe gegee is, dui aan dat hulle keuses nie op ingeligte besluite berus nie. Die feit dat leke en kundiges sterk verskil oor baie aspekte rakende straling is nie noodwendig ’n gevolg van verskille in waardes en geloofoortuigings nie, maar van die afwesigheid of teenwoordigheid van kennis van sekere aspekte (Johnson 1993:193 & 202). Vraag 21 is die enigste vraag waar daar beperkte konsensus was tussen die kundiges. Hulle redes het dit geïllustreer. Die individuele kundiges het egter aangedui hoe hulle kennis hulle keuses beïnvloed. Dit bevestig die standpunt dat ’n mens begrip moet hê van ’n onderwerp en dat ’n analise, gebaseer op die begrip, gedoen moet word voor ’n besluit geneem of ’n opinie gevorm kan word (Kilinç et al. 2012). Met inagneming van die verskillende waardeoordele wat die frase ‘meer of minder kundig’ kan oproep (Kuklinski, Metlay & Kay 1982:633), stem ons ook saam met die bevindings van King en Kitchener (2004) dat inherente persepsies van risko of voordele geassosieer word met die kognitiewe vlak waarop mense kennis beoordeel, byvoorbeeld of hulle kennis as absoluut beskou of as kontekstueel en subjektief. Sulke oordele kan egter nie gemaak word as daar geen basis van kennis is nie. Dit is daarom noodsaaklik om genoegsame kennis aan die jeug op skool oor te dra sodat hulle ’n bydrae kan lewer tot ingeligte besluitneming. Gevolgtrekkings Die argument dat ingeligte persone meer gevolge oorweeg en meer gunstige verwagtings het ten opsigte van bestraling en radioaktiwiteit is ondersoek, en die bevindings dui daarop dat wetenskaplike kennis ’n belangrike rol speel in die vorming van gunstige persepsies oor radioaktiwiteit. Geen redes. ’n Mens sal radioaktief word as jy blootgestel word aan radioaktiewe materiaal en dit is gevaarlik vir jou gesondheid. Dit is hoe kankerselle ontstaan wat tot gewasse lei, omdat die bestraling veroorsaak dat hulle onbeheersd verdeel. F-studente: Kernaanleg is veilig. W: Kernkragaanlegte probeer om die kernafval met sorg te hanteer, maar dit kan steeds gebeur dat dit ontsnap in die omgewing. doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 http://www.satnt.ac.za Page 8 of 9 Aanbevelings vir wetenskaponderwys Besluitneming geniet nie hoë prioriteit in Wetenskapkurrikula nie en daarom moet onderwysers geleenthede aangryp om leerders toe te rus om persepsies oor aanvegbare onderwerpe krities te evalueer (Gardener et al. 2010). In Suid-Afrika is die situasie kommerwekkend omdat die nuwe voorgeskrewe skoolkurrikulum (DoBE 2011) die leerders nie eens toerus met kennis oor radioaktiwiteit nie, wat nog te sê van geleenthede skep om besluite daaroor te neem of persepsies te vorm. Die redes wat die kundiges aangevoer het waarom ’n persoon nie radioaktief sal raak ná blootstelling aan radioaktiewe materaal nie, was soortgelyk. Een kundige het egter opgemerk: ‘Die selle kan wel verander (muteer), maar jy sal nie radioaktief word nie.’ Onderwysers moet ook fokus op positiewe aspekte van radioaktiwiteit en straling en nie net op die http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 Page 9 of 9 Page 9 of 9 Oorspronklike Navorsing potensiële gevare daaraan verbonde nie (Neumann & Hopf 2012). Verder behoort onderwysers, wanneer hulle sosiowetenskaplike inhoude onderrrig, leerders se bereidwilligheid te ontwikkel om hulle eie waardes en standpunte te evalueer (Oulton, Dillon & Grace 2004), asook ingestel wees daarop om geleenthede te skep om kritiese en outonome denke te ontwikkel (Kilinç et al. 2012; Kolstø 2006). Dit is slegs moontlik wanneer die onderwyser self oor genoegsame kennis oor die inhoud beskik en self outonoom en krities kan dink en evalueer. Allum, N., Sturgis, P., Tabourazi, D. & Brunton-Smith, I., 2008, ‘Science knowledge and attitudes across cultures: A meta-analysis’, Public understanding of science 17, 35–54. http://dx.doi.org/10.1177/0963662506070159 Colclough, N.D., Lock R. & Soares, A., 2011, ‘Pre-service teachers’ subject knowledge of and attitudes about radioactivity and ionising radiation’, International Journal of Science Education 33(3), 423–446. http://dx.doi. org/10.1080/09500691003639905 Department of Basic Education (DoBE), 2011, National Curriculum Statement: Curriculum and Assessment Policy Gr. 10–12, Physical Sciences, Department of Basic Education, Pretoria. Downs, A., 1957, An economic theory of democracy, Harper and Row, New York. Durant, J., Evans, G. & Thomas, G., 1992, ‘Public understanding of science in Britain: The role of medicine in the popular representation of science’, Public Understanding of Science 1, 161–182. http://dx.doi.org/10.1088/0963-6625/1/2/002 Gardner, G., Jones, G., Taylor, A., Forrester, J. & Robertson, L., 2010, ‘Students’ risk perceptions of nanotechnology applications: Implications for science education’, International Journal of Science Education 32(14), 1951–1969. http://dx.doi. org/10.1080/09500690903331035 Hierdie verkennende studie het aangetoon dat onderwysers in opleiding se persepsies verskil van dié van kenners en dat, wanneer kennis ontbreek, studente geneig is om hulle menings op vooroordele te baseer. Outeursbydrae Oulton, C., Dillon, J. & Grace, M.M., 2004, ‘Enhancing the quality of argumentation in school science’, Journal of Research in Science Teaching 41(10), 994–1020. http:// dx.doi.org/10.1002/tea.20035 J.K. (Universiteit van Suid-Afrika) was die projekleier in samewerking met I.B. (Universiteit van Suid-Afrika) en C.C. (Universiteit van Suid-Afrika). Al drie was verantwoordelik vir die beplanning, ontwerp en uitvoering van die projek. H.M. (Universiteit van Suid-Afrika) het die statistieke ontleding van die data behartig. Oppenheim, A.N., 1992, ‘Questionnaire design, interviewing and attitude measurement’, Pinter Publications, New York. Rego, F. & Peralta, L., 2006, ‘Portuguese students’ knowledge of radiation physics’, Physics Education 41(3), 259–262. http://dx.doi.org/10.1088/0031- 9120/41/3/009 Sjöberg, L., 1998, ‘Risk perception: Experts and the public’, European Psychologist 3(1), 1–12. http://dx.doi.org/10.1027/1016-9040.3.1.1 Sniderman, P.M., Griffen, R. & Glaser, E.M., 1990, ‘Information and electoral choice’, in J. Ferejohn & J. Kuklinski (eds.), ‘Information and Democratic Politics, Urbana and Chicago’, pp. 117–135, University of Illinois Press. Erkenning Ons bedank graag mnr. M. Sebaiwa en me. M. Mokobaki wat die data ingelees het, asook prof. F. Lubben vir sy waardevolle bydrae. Laugksch, R.C., 2000, ‘Scientific literacy: A conceptual view’, Science Education 84, 71–94. http://dx.doi.org/10.1002/(SICI)1098-237X(200001)84:1<71::AID-SCE6>3.0.CO;2-C Millar, R. & Gill, J.S., 1996, ‘School students’ understanding of processes involving radioactive substances and ionizing radiation’, Physics Education 31, 27–33. http:// dx.doi.org/10.1088/0031-9120/31/1/019 Millar, R., 1994, ‘Schools students’ understanding of key ideas about radioactivity and ionizing radiation’, Public Understanding of Science 3, 53. http://dx.doi. org/10.1088/0963-6625/3/1/004 Aanbevelings vir wetenskaponderwys Die opinies van studente met meer kennis (fisikastudente) het die meeste ooreengekom met die kenners se menings. Die veronderstelling sou wees dat hierdie studente dus ’n meer wetenskaplike opinie oor radioaktiwiteit aan hulle toekomstige leerders sal oordra. Johnson, B.B., 1993, ‘Advancing understanding of knowledge’s role in lay risk perception’, Risk Issues Health Safety 4(3), 189–212. Kilinç, A., Boyes, E. & Stanisstreet, M., 2012, ‘Exploring students’ ideas about risks and benefits of nuclear power using risk perception theories’, Journal of Science Education and Technology. http://dx.doi.org/10.1007/s 109560129390z King, P.M. & Kitchener, K.S., 2004, ‘Reflective judgment: Theory and research on the development of epistemic assumptions through adulthood’, Educational Psychologist 39, 5–18. http://dx.doi.org/10.1207/s15326985ep3901_2 Kolstø, S.D., 2006, ‘Patterns in students’ argumentation confronted with a risk-focused socio-scientific issue’, International Journal of Science Education 28(14), 1689– 1716. http://dx.doi.org/10.1080/09500690600560878 Kuklinski, J.H., Metlay, D.S. & Kay, W.D., 1982, ‘Citizen knowledge and choices in the complex issue of nuclear energy’, American Journal of Political Science 26, 614– 642. http://dx.doi.org/10.2307/2110965 Mededingende belange Die outeurs verklaar hiermee dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle voordelig of nadelig in die skryf van hierdie artikel kon beïnvloed nie. Neumann, S. & Hopf, M., 2012, ‘Students’ conceptions about “radiation”: Results from an explorative interview study of 9th grade students’, Journal of Science Education and Technology. http://dx.doi.org/10.1007/s 1095601293699 Nisbet, M.C. & Huge, M., 2006, ‘Attention cycles and frames in the plant biotechnology debate: Managing power and participation through the press/policy connection’, Harvard International Journal of Press/Politics 11(2), 3–40. http://dx.doi. org/10.1177/1081180X06286701 Literatuurverwysings Sturgis, P.J. & Allum, N.C., 2004, ‘Science in Society: Re-evaluating the deficit model of public attitudes’, Public Understanding of Science 13(1), 55–74. http://dx.doi. org/10.1177/0963662504042690 Acar S.B. & Ince, E., 2010, ‘Internet as a source of misconceptions: Radiation and radioactivity’, Turkish Online Journal of Educational Technology 9(4), 94–100. Acar S.B. & Ince, E., 2010, ‘Internet as a source of misconceptions: Radiation and radioactivity’, Turkish Online Journal of Educational Technology 9(4), 94–100. Acar S.B. & Ince, E., 2010, ‘Internet as a source of misconceptions: Radiation and radioactivity’, Turkish Online Journal of Educational Technology 9(4), 94–100. Alhakami, A.S. & Solvic, P., 1994, ‘A psychological study of the inverse relationship between perceived risk and perceived benefit’, Risk Analysis 14(6), 1085–1096. http://dx.doi.org/10.1111/j.1539-6924.1994.tb00080.x Alhakami, A.S. & Solvic, P., 1994, ‘A psychological study of the inverse relationship between perceived risk and perceived benefit’, Risk Analysis 14(6), 1085–1096. http://dx.doi.org/10.1111/j.1539-6924.1994.tb00080.x Alhakami, A.S. & Solvic, P., 1994, ‘A psychological study of the inverse relationship between perceived risk and perceived benefit’, Risk Analysis 14(6), 1085–1096. http://dx.doi.org/10.1111/j.1539-6924.1994.tb00080.x Thomas, G. & Durant, J., 1987, ‘Why should we promote the public understanding of science?’, in M. Shortland (ed.), Scientific Literacy Papers, pp. 1–14, Oxford University Department for External Studies, Oxford. http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172 http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.1172

https://journals.satnt.aosis.co.za/index.php/satnt/article/download/1172/2753

Afrikaans

BOEKBESPREKING BOEKBESPREKING Communism, its faith and fallacies deur James D. Bales. Uit- gewers: Baker Book House, Grand Rapids 6, Michigan, U.S.A., 1962. Prys $3.95. Hierdie kostelike boek van professor Bales kan ons van harte aanbeveel. Dis een van die beste en mees insiggewende werke oor Kommunisme wat ek nog ooit gelees het. In die voorwoord verklaar Herbert Philbrick, wat self jarelank ’n kommunis was dat Bales „has gone to the very root, the heart and soul of communism itself, to learn not only what a communist does, but why a communist behaves as he does” . Dr. Bales is ’n jarelange student in verband met Kommunisme en hy kwoteer in sy boek uit ’n baie breë litteratuur, waarin hy die Kommu­ nisme self laat praat uit hul eie verklarings, publikasies, manifeste ens. Daarby is Bales ’n positief belydende Christen en gee hy ’n nugtere b l d d l di k i i di Dr. Bales is ’n jarelange student in verband met Kommunisme en hy kwoteer in sy boek uit ’n baie breë litteratuur, waarin hy die Kommu­ nisme self laat praat uit hul eie verklarings, publikasies, manifeste ens. p g p Daarby is Bales ’n positief belydende Christen en gee hy ’n nugtere en gebalanseerde oordeel oor die kommunistiese strewe, wat dit nogtans in al sy akelige werklikheid voor ons oë ontvou. Sy definisie van Kommunisme gee hy soos volg: „It is a Marx inspired, Moscow directed, international criminal conspiracy against civilization based on a God-denying philosophy of life, sustained by faith in the dialectic, backed by the devotion of its fanatical believers and to an uncertain extent by the armed might of the Red Armies”. Hy wys op die filosofic van die Kommunisme. Hy sê dat elke kom­ munis homself beskou as gewikkel in ’n stryd tot die dood toe met alle nie-kommuniste. As die kommunis om ’n konferensietafel kom plek in- neem, dan het hy net één doel in die oog en dit is om die samespreking te gebruik om die totale ondergang van sy teëstanders te bewerkstellig. En hy beskou homself aan geen enkele etiese kode van waarheid en geregtigheid gebonde nie. Alles is goed en reg wat die Kommunisme dien. Dis die enigste maatstaf. Bales wys op die ate'fsme van die Kommunisme, wat alles verklaar as die bloot toevallige gevolge van die blinde natuurkragte wat uit die materie opkom. BOEKBESPREKING Tog glo liulle dat daar ’n vaste lyn van ontwikkeling is wat met onfeilbare sekerheid moet lei tot die uiteindelike koms van die Kommunistiese heilsstaat. Verder is veral vir ons van groot belang wat Bales betoog oor hoe die Kommunisme oral die rewolusiegees aanwakker en alle denkbare griewe van mense probeer uitbuit om die wêreld in chaos te dompel. Ook 455 wys liy daarop hoedat niksvermoedende en goedbedoelende mense en groepe, allerlei sg. Fronte of Arbeidsunies ens. deur die Kommuniste om die bos gelei en vir liulle doeleindes gebruik word, waaronder daar ’n groot aantal kerklike leiers en sg. intellektueles is. Ook wys hy aan hoedat die kommuniste dit teëwerk dat daar werklik iets tot voordeel van minderbevoorregte of agterlike mense en volke gedoen word. Hulle wil chaos hê en nie vooruitgang nie. Die massas moet nie dankbaar en tevrede gestem word nie, dan is hulle ongeskik vir die bloedige en rewo- lusionêre omkering van die kapitalistiese en Christelike orde. So word dit duidelik waarom ook ons land vandag so gehaat word en ons beleid van afsonderlike ontwikkeling so verfoei word en dat die blankes wat so begaan is oor die „onderdrukking” van die gekleurde bevolking, eintlik meehelp om die mense se graf te grawe en leg in die hande van die Kommunisme te speel. Hierdie boek van Bales behoort deur elke Afrikaner, blanke en ge­ kleurde, gelees te word. Dan is ons ten minste gewaarsku. S. J. van der Walt. The Words and Wonders oj the Cross deur Gordon H. Girod.. Uitgewers: Baker Book House, Grand Rapids 6, Michigan. 1962. 154 bl. Prys $2.50. In ’n twaalftal preke word Skrifgedeeltes verklaar en toegepas met die sewe kruiswoorde en die wonders, wat met die kruisiging van Jesus gepaard gegaan het, as inhoud. Die skrywer meen dat nie genoegsame aandag gegee word aan die wonders wat tydens die kruisiging plaasgevind het nie. Soos God met die skepping gespreek het en dit was, so het Hy ook vyf keer gespreek op Golgota en daar was drie-uur lank duisternis, die voorhangsel van die tempel het in twee geskeur, die aarde het gebewe en die rotse het geskeur, die grafte het oopgegaan en baie liggame van die ontslape heiliges het opgestaan. die kwaaddoener aan Jesus: ,,Dink aan my . . p. 24. Of dat Jesus bly- kens Matth. 27 : 50 ’n onverstaanbare geroep laat hoor het voor Hy gesterf het, p. 108. Dit raak egter nie die hoofsaak nie. Dit is ’n boek wat elkeen behoort te lees. Bloemfontein. G. P. L. van der Linde. BOEKBESPREKING Daar is dus eintlik twaalf „woorde” op Golgota gespreek; sewe deur die Seun, terwyl Hy versoening gedoen het vir ons sonde; en vyf deur die Vader terwyl God die wêreld met Homself versoen het deur Christus. Hierdie twaalf woorde vorm ’n eenheid en moet saam ge- neem word om ’n omvattende begrij) te kry van die gebeure op Golgota. Die preke is van hoë gehalte. Skrii word met Skrif vergelyk om die diepe betekenis van die gebeure op Golgota na vore te bring. Die ryk- dom van God se vrymagtige genade spreek met krag tot mens by die lees van elke preek. Hier en daar kan ’n vraagteken agter enkele besonderhede geplaas word, soos bv. die parrallel wat getrek word tussen Josef se versoek aan die skinkpr om aan horn te dink as hy herstel word, en die versoek van 456' die kwaaddoener aan Jesus: ,,Dink aan my . . p. 24. Of dat Jesus bly- kens Matth. 27 : 50 ’n onverstaanbare geroep laat hoor het voor Hy gesterf het, p. 108. Dit raak egter nie die hoofsaak nie. Dit is ’n boek wat elkeen behoort te lees. Bloemfontein. G. P. L. van der Linde. G. P. L. van der Linde. 457

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1524/1629

Afrikaans

* Bladsyverwysings is na my „Beginsels en Metodes in (lie Wetenskap” (Pro Rege). A. Term inologiese ( resp. begrips-) presisering. A. Term inologiese ( resp. begrips-) presisering. Omdat die terme van die opskrif meersinnig is, word liulle gepresiseer ooreenkomstig die betekenisse wat met liierdie voordrag aan hulle ge- lieg word. 1. Wat is a. Wetenskap en b. W ysbegeerte? (Vgl. 1>1. 113— 150). a. D ie vier fundamentele betekenisse van ,difjerensiasie. Onder ,differensiasie’ verstaan ons die ,dinge’ soos bulle uiteen is en/of verskil. 1. Wat is a. Wetenskap en b. W ysbegeerte? (Vgl. 1>1. 113— 150). a. Wetenskap vind sy oorsprong in voorwetenskaplike (wo. lewens- en wêreldbeskoulike) keimis. Voorwetenskaplike kennis is in ons ,alle- daagse’ (resj). .naïewe’ ) ,ervaring’ sónder besonder aksent met ons hele ,lewe’ vervleg. Daarenteen is wetenskap i. kennis wat as sodanig opsetlik in die brandpunt van belangstelling gestel is; ii. wat soveel moontlik ge- verifieer (begrond en bewys) is; iii. wat (deur samehange bloot te lê, deur verstaan en verklaarj soveel moontlik sistematies uitgebou is; en iv. vir die vorming waarvan soveel moontlik tegniese metodes gebruik is. g g g Wetenskap kan ingedeel word in i. Teologie (met Ouranologie en Angelologie), ii. VC'ysbegeerte en iii. die Vakwelenskappe. b. W ysbegeerte is die wetenskap wat die kosmos (die ,aards’ ge- ska]>e heelal, wo. stof, plant, dier en mens; natuur, kultuur en godsdiens) tot veld van ondersoek bet. Wysbegeerte ondersoek die kosmos in sy totaliteit en in sy radikale verskeidenlieid, en gaan na hoe die radikale verskeidenheid in die totaliteit van die kosmos vervleg is, asook wat die plek bv. van ’n originêre indentiteit (bv. die mens) in die kosmiese totaliteit is. Vir die vorming van sy grondideë (bv. dat die kosmos ’n skepping van God is en dat die wetsorde van die kosmos sy oorsprong in God vind) is die wysgeer as gelowige persoon aangewys op die openbaring van God in Sy Woord; maar is by as wetenskaplike wat van die betrokke skrifwaarhede wetenskaplike gebruik wil maak, aangewys op die mede- werking van die teoloog. Met sy ondersoek van die fundamentele ver­ skeidenheid in die kosmos is die Wysbegeerte op die medewerking van die vakwelenskappe aangewys, veral wat hul grondbegrippe en hul alge- mene resultate betref. 20 ii. D ifferensiasie as ,relatiewe en radikale verskeidenheid’. (Vgl. bl. 159— 164). ii. D ifferensiasie as ,relatiewe en radikale verskeidenheid’. (Vgl. bl. 159— 164). Een ding is ,anders’ as ’n ander ding. So is bv. geluid iets anders as temperatuur, ’n woord iets anders as ’n driehoek, kuns iets anders as sedelikheid en ’n dier iets anders as ’n ster. Wanneer ons by die veelheid van ,dinge’ ook let op hul respektiewe ándershcid, vorm ons die begrip van ,verskeidenheid’ van ,dinge’. Vir ons Wysbegeerte is die onderskeid van ,relatiewe’ en ,radikale’ verskeidenheid van besondere betekenis. ’n Rela- tiewe verskeidenheid is onderling herleibaar of het met die verloop van tyd ontstaan (soos bv. die verskeidenheid van roossoorte of hoenderrasse). ’n Radikale (of wortel-) verskeidenheid is daarenteen fundamenteel (resp. originêr), is m.a.w. onderling onherleibaar en waarvan die een ,ding’ nie in terme van ’n ander ,ding’ verstaanbaar is nie (soos bv. die onderskeid van mens en dier, van ’n lewende organisme en fisies-chemiese stof, van ruimte en getal, van kuns en sedelikheid of van doel en effek- tiewe oorsaak). Dit is veral die taak van die Wysbegeerte om hierdie radikale verskeidenheid in die kosmos Moot te lê en te ondersoek. 2. Wat beteken a. differensiasie en b. eenheid? Sowel die term (resp. begrip) ,differensiasie’ as die term (resp. be­ grip) ,eenheid’ liet verskillende betekenisse. Ons onderskei hiervan vir elk net die onderskeie fundamentele betekenisse wat vir hierdie voordrag van belang is. g Verder bedoel ons hierdie terme nie in abstrakte sin (in abstracto) nie. So verstaan ons bv. onder ,veelheid’ die ,konkrete veelheid van dinge’ . a. D ie vier fundamentele betekenisse van ,difjerensiasie. i. D ifferensiasie as ,blote veelheid’. Ons ontwaar rondom ons baie dinge (bv. kleure, plante, stoele, tale, huwelike, ens.). As ons van hulle onderlinge (bv. kwalitatiewe en struk- turele) verskille afsien, is ons net ’n Mote veelheid van ,dinge’ gegee. Dif­ ferensiasie word bier in kwantitatiewe sin bedoel. Vir ons Wysbegeerte is veral van belang die vraag of die vele ,dinge’ met die verloop van tyd uit een ,ding’ ontstaan het en of daar van die begin van die skepping af ’n veelheid van ,dinge’ bestaan het (resp. geskape is). b. Die tie r fundam enlele betekenisse van ,eenheid1. Onder ,eenlieid’ verstaan ons ’n verband van die gedifferensieerde (hetsy soos ’n geheel die gedifferensieerde in liom saambind of ’n same- hang wat tussen die gedifferensieerde bestaan). Eenheid is 'n uitdrukking van orde en staan dus in ’n innige verband met die welsorde wat God universeel vir alle ,dinge’, vir die liele kosmos, gestel liet. ’n Wet is ’n ,geldende” bepaling van orde (vgl. bl. 199— 236). i. Eenlieid as ,gelykheid van aanC (d.w.s. ,/ormele’ eenheid). iii. D ifferensiasie as ,verskeurdheid’. As ons die ,dinge’ rondom ons ontwaar, bemerk ons ook dat die een ,ding’ ’n ander ,ding’ teëwerk, dat tussen hulle ’n ,stryd’ bestaan. Hierdeur word ons oog gerig op die werking van kwaad en sonde. Voorbeelde van hierdie differensiasie as verskeurdheid is bv. die stryd van en teen siekte- kieme, die stryd gegee met gesinsontwrigting, oorloë, ens. Dit is veral die 21 taak van die Wysbegeerte om — vanuit kosmiese oogpunt — tot die aard van hierdie verwording deur te dring en na te gaan lioe dit die liele kosmos deurdring. iv. D ijferensiasie as die absolute onderskeid van Skepper en skepping (i.e. van God en kosm os). Die drie genoemde tipes van differensiasie (nl. blote veellieid, ver- skeidenheid en verskeurdheid) liet op die kosmos betrekking en is relasio- neel van aard. Die onderskeid egter tussen die Algenoegsame en die 011- selfgenoegsame .dinge’, d.w.s. tussen God en kosmos, is absoluut. Niks van God is kreatuurlik resp. kosmies van aard nie en niks van die kosmos is gebeel of gedeeltelik met God identies nie. Dit is die taak van die Wysbegeerte om in die lig van hierdie absolute onderskeiding die kosmos as totaliteit en as (veellieid en) verskeidenheid te ondersoek. i. Eenlieid as ,gelykheid van aanC (d.w.s. ,/ormele’ eenheid). kleure mag onderling verskil, maar met hul kleur-wees, d.w.s. krag- tens hul ,gelykheid van aard’ en omdat hulle aan die kleur-wet onderworpe is, vorm hulle tesame ’n Jorm ele’ eenheid, waarvolgens hulle van alles wat nie kleur is nie, onderskei kan word. So ook vorm ruimtelike figure op grond van gelykheid van aard en hul onderworpenheid aan die ruim- tewet ’n ,formele’ eenheid. So ook hoort alle kunsstukke byeen. Hierdie Jorm ele’ eenheid mag in sommige gevalle meer los en meer uitwendig wees en in ander gevalle meer vas en meer innerlik, maar dit hied vir elke wetenskap (i.e. die Wysbegeerte) die moontlikheid om sy veld van ondersoek te onderskei, resp. of te baken. kragtens hierdie eenheidstipe kan die Wysbegeerte die kosmos as sy veld van ondersoek afbaken en sjr deurdringing tot die radikale verskeidenheid) bv. die ,dinge' wat lu/idafpenteel ,gelyk van aard' is, saamgroepeer of ,dinge’ bv. volgens ÍuntÍarm/nVêlc persnektiewe (soos bv. d ê van die kosmiese dimensies) saamval>(,fvgi,., f>l. 162- 16V). . ii. Eenheid as ,samehang van veelheid en verskeidenheitV. noo •»Vanii;bieh«lie'iund'aiTreiitele tipe van eenheid gee ek eers enkele voor- beelrieulDicKivlBotll/deldtx. wátiltíol gee mag onderling radikaal onderskeie saortdihiarii«er/lieid'ibied,) ibaat/liullif yessorteer tog almal onder hierdie futaldanimtelo enthelittlpeirimi. diaéiëJr<difet!waii veelheid en verskeidenheid’ . oib Iin3He*)p(Jtlijijn;,;vdini'-'jiiirtiíH‘'»'<i««eiibCT^itid. ’n Motorkar vorm ’n meganistiese eenlieid. Die atooni in die liuidige kernfisika vorm 'n holiese eenlieid. Plant en dier is op verskillende wyses organiese eenliede; hul is organismes. Die mens is geen organisme nie; sy eenlieid is super-organies en wel ’n personate eenlieid, deur sommige '11 personisme genoem. Ander soorte van eenlieid is !>v. die van '11 modale wetskring, die van '11 kosmiese diniensie, die van geskiedenis, die van '11 kunsstuk, die van ’n volk, dié van die mensheid, die van die kosmos as totaliteit. ens. Op die kenmerkende verskille van hierdie en ander dergelike soorte van eenlieid kan ons liier nie ingaan nie. Maar dit is die taak van die Wysbegeerte om die radikaal onderskeie soorte van eenlieid wat onder hierdie eenlieidstipe val, te onderskei en vervolgens hul onderlinge verhondenheid (wo. bv. analogiese hepalings en enkaptiese bindinge) te vind en te ondersoek. iii. Eenlieid as ,herstel' van verskeiirdlieid. Yoorbeelde van eenlieid as .herstel' van verskeiirdlieid is bv. genesing, herstel van lniweliksverhoudings, slniting van vrede, ens. Hierdie .herstel’ beteken oorwinning van kwaad I en sonde I. Yir die wysgeer is veral van belang wat - kosniies gesien die aard, moontlikhede en grense van liierdie eenlieid as herstel van verskeiirdlieid is. iv. God as die absolute Eenheidsgrond, uit Wie, deur Wie en tot It ie idle ,dinge' is. Die genoemde drie fundamentele tipes van eenlieid (ill. gelyklieid van aard, sameliang van veellieid en verskeidenheid én herstel van ver- skenrdlieid) het op die kosmos belrekking en is relasioneel van aard. Hulle vind (tesame met alle differensiasie) hulle alisolute Eenheidsgrond in God, Skepper van hemel en aarde. Hierdie absolute Eenheidsgrond behoort die wysgeer te veronderstel en in die lip duarvan die onselfgenoeg- same kosmos in sy totaliteit en in sy veellieid en verskeidenheid te onder­ soek en wel met ál sy eenlieid en differensiasie. 3. If at is a. beginsel en b. die beginsel van eenlieid en differensiasie? b. Eenlieid en differensiasie is fundamenteel. Dit is '11 eerste bepa­ ling van alles wat is en is dus ’n beginsel. Die wysgeer (soos elke ander * Ons vergelyk liier telkens ons leoscntriese Wysliegeerte met Vtysbegecrtes wat nitslnillik kosmosentries is. (>|< aiuler Wysl»ej:eerles, wo. sinkrclisliese (en daurom antinomicse) verliindings van loo- en kosmosenlriese Wyshcgocrt cs, ;>aan ons nie in nie. 3. If at is a. beginsel en b. die beginsel van eenlieid en differensiasie? a. ’n Beginsel is nie, wat die Anglo-Amerikaanse literatuur meestal daaronder verstaan, ill. '11 algemene resultaat I'11 generalisasie) wat met empiriese ondersoek verkry is nie; so iets is eerder ’n ,,end-sel” . ’n ISegin-sel staan aan die begin; dit is ’11 oorsprong, ’ n originêre gegewe, '11 eerste bepaling wat die grond vorm van alles wat daarop rus en wat dit a lies bepaal en lei (vgl. hi. 31— 3 3 ). In die Wysbegeerte (soos in elke ander wetenskap) vorm ’11 beginsel ’n betrokke uitgangspunt en druk dit sig in '11 betrokke standpunt uit, soos dit bv. in die betrokke onderskeie rigtings, skole en stromings in die Wysbegeerte (soos ook in ander weten- skappe) tot uitdrukking kom. b. Eenlieid en differensiasie is fundamenteel. Dit is '11 eerste bepa­ ling van alles wat is en is dus ’n beginsel. Die wysgeer (soos elke ander b. Eenlieid en differensiasie is fundamenteel. Dit is '11 eerste bepa­ ling van alles wat is en is dus ’n beginsel. Die wysgeer (soos elke ander wetenskaplike) aanvaar op aangewese groiule vooraj (d.w.s. voor sy on- ilersoek en telkens weer voor elke stap van sy ondersoek) dát daar eenheid en differensiasie is, en dat dit sy taak is om dit te vind en om volgens wat liy as eenheid en differensiasie vind, wetenskap (i.e. Wysbegeerte) te bou. Die vooraf-aanvaarding van eenheid en differensiasie in sy veld van ondersoek is vir die wysgeer (soos vir elke ander wetenskaplike) ’n prinsipiële beslissing, ’n saak vail beginsel. Van belang is dat differensiasie eenheid en eenheid differensiasie veronderstel en impliseer. Differensiasie kail slegs bestaan en sin lie kragtens sy onderskeid van en verband met eenheid; t.o.v. twee ,dinge’ wat (hoe hulle ook al mag verskil I hoegenaamd geen verband met mekaar het nie (m.a.w. absoluut en in alle opsigte van mekaar geskeie is) kail van differensiasie geen sprake wees nie. As daar nét één absoluut ongediffe- rensieerde (gelieel en al een-agtigel .ding’ bestaan het. mag daar wel van .eenagtigheid’, maar kail daar moeilik van ,eenheid’ sprake wees. M.a.w., ons het liier eintlik nie met twee beginsels te ([oen nie, maar met één bi])olêre beginsel, waarvan eenheid en differensiasie sy twee onderskeie én mekaar kom])lementerende pole is. Ilierdie bipolêre beginsel le aan alle wetenskaplike (wo. wysgerige) arbeid ten grondslag; dit is ’11 eerste veronderstelling van alle wetenskap; sonder om dit vooraf te aanvaar is wetenskap nie inoontlik nie. 3. If at is a. beginsel en b. die beginsel van eenlieid en differensiasie? Sodra ons egter die aard van die bipolêre beginsel van eenheid en differensiasie nailer wil bepaal, blyk dit dat ,formcel’ hierdie beginsel wel universeel geld, maar dat .materieel’ gesien, liierdie beginsel (oor- eenkomstig die eenheid en differensiasie in die werklikhcid) self gediffe- rensieerd is en sameliange openbaar (soos uit bostaande ontleding, vgl. A 2a en A 2b, geblyk liet); en dat dit self sy absolute eenheidsgrond ook in God vind, uit, deur en tot Wie alles is. B. Eenheid en differensiasie in die W ysbegeerte. T.o.v. kennis (i.e. wetenskap, wo. Wysbegeertej behoort ons tussen a. die kenbare en b. die kenne te onderskei. Dit bou in dat ons sowel na die eenheid en differensiasie van die wysgerig (in die algemeen: weten- skajilik) kenbare as die van die wysgerige (resp. wetenskaplike) kenne behoort te vra. a. Fundamentele perspektiewe van eenheid en differensiasie in ons Calvinistiese ( teosenlriese) W ysbegeerte.* 1. Met betrekking tot die kosmies kenbare. 1. Met betrekking tot die kosmies kenbare. a. Fundamentele perspektiewe van eenheid en differensiasie in ons Calvinistiese ( teosenlriese) W ysbegeerte.* 24 i. D ie absolute Eenheidsgrond van die kosmos. i. D ie absolute Eenheidsgrond van die kosmos. Thales (pl.m. 600 v.Chr.) word dikwels die eerste wysgeer in die geskiedenis van die Westerse W’ysbegeerte genoem. Sy eerste vraag was: „\Vat is die Arche en lioe liet die besondere ,dinge’ daaruit ontstaan?” Tereg onderskei Thales hiermee tussen die Archê (die absolute en alge- noegsame eenheidsgrond van allesl en die besondere onselfgenoegsame .dinge’ ; en tereg stel by tussen hulle ’n verband. Dit is die eerste vraag waarmee die Wysbegeerte tot vandag toe w o is tel. Maar Thales vind sy Arche in die kosmos self; vir bom is dit water of die vogtige. JNa Thales het wysgere in die meerderheid van gevalle die Arche in die kosmos of vanuit die kosmos ,agter’ die ,dinge’ gesoek. Dit liet o.a. vier implikasies waarvan 011s eers twee beliandel. Omdat aan die een kant die Arche die Absolute, die absolute Een­ heidsgrond, ill. God) nie in of vanuit die kosmos gevind kan word, resp. verstaanbaar is nie, het hierdie kosmosentriesc Wysbegeertes in metafisiese spekulasies vetval, d.w.s. hct Metafisika hoogty gevier. Hierdeur het die Wysbegeerte sy wctenskaplike karaktcr (in die betrokke opsig) ingeboct. Aan die ander kant, omdat daar ’n ladikale I kosmies originêre) ver- skeidenhcid in die kosmos beslaan, het die een materie (materialisme), die ander lev\e (vitalisme), nog ’11 ander die psigiese (psigomonisme), en weer ’11 ander die idee of die geestelike (idealisme resp. spiritualisme) en nog weer "n ander natuur of cwolusie (naturalisme resp. ewolusionisme), cns. as die Absolute, die Arche, opgeval en het aldus mekaar onderling bcstrydende wysgerige skole (uileraard onversoenlike staiul])unte en be- skouings) ontstaan, en liet die Wysbegeerle (in die belrokke opsig) in die teken van radikale verskeurdheid te staan gekom. Uit hierdie dubbele impasse sou ook 011s nie kon uitgekom liet nie, as God geswyg het. Maar God het gespreek en Horn in Sy Woord geopen- haar as die transkosmiese Arche, wat alle ,dinge’ geskape het, in stand liou en 11a hul besteniming been bestier. Die éérste en mees fundamentele cenheidsbeginsel van 011s \\ ysbegeerte is dan ook in alomvattende sin teosentries. Die derde en vierdc ini])likasies daarvan dat die kosmosentriesc Wysbegeerte die absolute Eenheidsgrond in, resp. 1. Met betrekking tot die kosmies kenbare. vanuit, die kosmos sock en ,vind’, hang saam met die probleem of die vraag na die Archê wel ’n wysgerige en of dit nie eintlik ’n teologiese vraag is nie. Die Wysbegeerte het o.i. immers die kosmos as sy veld van ondersoek en nie God nie. O.i. kan slegs die Teologie wétenskaplik — en wel op grond van Gods Woordopenbaring — die vraag 11a die Arche beantwoord. Die kosmosentriesc Wysbegeerte moet aan die een kant dit wat by in of vanuit die kosmos as die Arche opvat (bv. materie, lewe, idee, ens.), die godde- like eienskappe van absoluutheid en algenoegsaamlieid toeken, moet by dit, m.a.w., teoreties verabsoluteer, resp. vcrgoddelik. Maar aan die ander 25 kant deurdat hierdie Wysbegeerte oor die Archê (die verabsoluteerde, die teoreties vergoddelikte) liandel, verteologiseer liv (in die betrokke opsig) die Wysbegeerte. Tog moet die wysgeer weet wat dit is wat by ondersoek, en dit kan by sonder die antwoord op die vraag Wie die Arcliê van alle ,dinge’ is, nie w'eet nie. Hierdie stand van sake vereis van oils ’n onderlinge same- werking van teoloog en wysgeer, op grond waarvan die wysgeer die grondidee van ons Wysbegeerte kan vorm, id. dat die kosmos ’n onself- genoegsame en aan Gods wetsorde onderworpe skepping van God is. In die lig van hierdie skeppingsidee as grondidee behoort die wysgeer die kosmos in sy totaliteit en radikale (maar saamliangende) verskeidenheid te ondersoek. Dit hou in dat ons Wysbegeerte die kosmos nié uit sy teosen- trisiteit verstaan nie — dit docn die Teologie — maar dit in sy teosen- trisiteit ás kósmos ondersoek. Die teosentriese siening van ons Wysbegeerte het ook o.a. vier im- plikasies. Eerstens soek ons nie (soos die kosmosentriese Wysbegeerte sy Archê) God, die absolute Eenheidsgrond, in of vanuit die kosmos nie, en verval ons nie in metafisiese spekulasies nie. [nteendeel ons Wysbe­ geerte beskou Metafisika as kontrabande. Gevolglik ondermyn ons in die betrokke opsig nie die wetenskaplike karakter van ons Wysbegeerte nie, maar handhaaf dit doelbewus en opsetlik. Tweedens, al mag ook ons teosentriese Wysbegeerte (om verskillende redes, wo. veral ook die sondigheid waaraan ons ook deel het) teenstrydige beskouings openbaar, het ons onderling tog met ons Archê (die absolute Eenheidsgrond van alles) ’n gemeenskaplike grondslag en lioef ons prinsipieel nie in daardie verskeurdheid te verval nie, wat ’n noodwendige karakter van die kosmo- sentriese Wysbegeerte is. In die derde pick vergoddelik (resp. 1. Met betrekking tot die kosmies kenbare. verabsolu- teer) ons niks van en in die kosmos nie, soos die kosmosentriese Wysbe­ geerte wel doen. Ten slotte sal ons as wysgere nie oor God (die Absolute, die Archê) filosofeer nie, en laat ons wétenskaplik die vraag aangaande die Archê aan die teoloog oor, en sal ons gevolglik nie — soos in die betrokke opsig die kosmosentriese Wysbegeerte moet doen — ons Wys­ begeerte verteologiseer nie. ii. D ie ,jorm ele’ eenheid van die kosmos as gelykheid van aard. Volgens die onderskeid van God en kosmos en ooreenkomstig die grondidee van ons teosentriese Wysbegeerte, nl. die skeppingsidee, kan ons die ,formele’ eenheid van die kosmos vind. Sy gelykheid van aard vind die hele kosmos en alles wat tot die kosmos behoort (stof, plant, dier en mens) daarin dat dit kreatuurlik is en as sodanig onselfgenoegsaam, in alles afhanklik van God, geheel en al tydsbepaald,'ens. en dat dit in sy geheel en dele wetsbepaald is, d.w.s. onder die wetsorde van God staan. Hiervolgens kan ons die veld van ondersoek van die Wysbegeerte afbaken, 26 d.w.s. ons bepaal tot die kosmos (meer bepaald: tot die kosmos as totaliteit en as saamhangende veelheid en verskeidenheid). Met die oog op ons later volgende diskussie met Dooyeweerd moet ons liier op ’n belangrike implikasie van hierdie ,formele’ eenheid van die kosmos wys. Bloot ,formed’, d.w.s. bloot kreatuurlik gesien, is die liele kosmos, d.w.s. is stof, plant, dier én mens gelyk. Hulle staan ewe ónmiddellik voor God, onder Sy wet en Sy voorsienige bestuur en hulle is ewe ónmiddellik geheel en al in Sy hande. Vanuit hierdie gesigspunt is die mens nét so kreatuurlik, net so nietig as stof, plant en dier en het die mens niks voor op stof, plant en dier nie. Hierteenoor ontwikkel Dooye­ weerd ’n antroposentriese kyk op die kosmos, op grond waarvan hy o.i. aan die eenheidsbeginsel van ,formele’ gelykheid van stof, plant, dier en mens geen reg laat wedervaar nie. iii. Die eenheid van die kosmos as samehangende veelheid en verskeidenheid. iii. Die eenheid van die kosmos as samehangende veelheid en verskeidenheid. Wysgere het deur die eeue been met die vraagstukke van veelheid en verskeidenheid geworstel. Vrae soos die volgende (waarvan verskillende valse probleemstellinge is) is gestel. Beslaan veelheid werklik of is dit skyn? Bestaan veelheid net subjektief in ons bewussyn of ook objektief en onafhanklik van 011s bewussyn? Is veelheid nie net negatief, bv. ’n negasie van die algemene nie, of is dit ook positief? Bestaan veelheid van ewigheid her of het dit met verloop van tyd uit één ,ding’ ontstaan? Maar wat is dan die oorsaak van die ontstaan van veelheid? Beteken veelheid nie ’n afval uit die ,Ene’ nie en is dit nie juis daarom ’n kwaad nie? Wat hou die vele ,dinge’ eintlik uiteen of vaneen, m.a.w. wat is die prinsipe van individuasie? Is dit ruimte of tyd, vorm of stof, energie of materie, ens.? Analoë vrae is m.b.t. verskeidenheid gevra. Ons beperk ons vervolgens egter net tot die vraag van radikale verskeidenheid en die sameliang daarvan. Die kosmosentriese Wysbegeertes relativeer en nivelleer selfs die radikale verskeidenheid in die kosmos. Hulle kan moeilik anders vir sover hulle iets van die kosmos tot Archê (tot absolute Eenheidsgrond van alles) verhef. So is bv. vir die materialis alles materie en is lewe, bewus­ syn, siel en gees of fynere materie of funksies en epifenomena van materie. Ons teosentriese Wysbegeerte staan vir die radikale verskeidenheid van die kosmos oop, omdat ons Archë (ons absolute Eenheidsgrond van alle ,dinge’ ) transkosmies, nl. God is, en Hy geheel en al anders as die kosmos is, terwyl die kosmiese verskeidenheid in Horn sy oorsprong vind. Ons ontwaar ’n radikale verskeidenheid in die kosmos. Ruimte is nie getal en getal nie ruimte nie; bewussynsaktiwiteite is nie harsingsprosesse en liar- singsprosesse is nie bewussynsaktiwiteite nie; die vrese van die Here is geen dierlike vrees en dierlike vrees is nie die vrese van die Here nie; ’n universiteit is geen gesin cn gesin is geen universiteit nie; geskiedenis is geen ewolusie nie en ewolusie is geen geskiedenis nie; ens. Bowendien 27 openbaar Gods Woord ons dat Hy ’n radikale verskeidenheid in die kosmos geskape het en vie alles Sy onderskeie ordinansies bepaal liet (al deel Gods Woord slegs in enkele gevalle nice wat Hy onderskeie geskape liet). Ook hierdie skriftuurlike waarhede sal die wysgeer in samewerking met die teoloog wetenskaplik moet formulcer. iii. Die eenheid van die kosmos as samehangende veelheid en verskeidenheid. Ons sal dus in teëstelling tot ander wysgere met ’11 oop oog radikale verskeidenheid soek en ondersoek. Hierdie indringing in dit wat kósmies oorspronklik en onherleibaar is, is ’n belangrike taak van die Wysbegeerte. In liierdie sin is die Wysbegeerte ’n kosmies fundamentele resp. oorsprongs- wetenskap. Die onderskeiding van en indringing in die oorspronklike of radikale verskeidenheid wil tot aan die relasionele grense van hierdie ,kosmiese’ oorspronge gaan; hul absolute oorsprong in die skeppingswil van God is geen wysgerige nie, maar ’n teologiese aangeleentheid, wat ons teosentriese Wysbegeerte moet veronderstel en in die lig tvaarvan die wysgeer tot die kosmies radikale verskeidenheid moot deurdring. Die wysgeer gebruik vir hierdie oorsprongsondersoek o.a. die transsendentaal- analitiese, die fenomenologiese en die eksistensie-analitiese metodes (en baie is met beliidp van dergelike metodes bereik). Belangrik is egter die insig dat die kosmosentriese Wysbegeerte ook een of ander van die oorspronklike ,dinge’ van die radikale verskeidenheid van die kosmos onlwaar (bv. materie of lewe of die psigiese of idee of gees of natuur of ontwikkeling, ens.) en dat hierdie Wysbegeerte juis omdat dit die kosmiese oorsprongsaard van die betrokke ,ding’ insien, dit so maklik verabsoluteer en as absolute Oorsprong, as die Eenheidsgrond van alle ,dinge’ kan opvat. Van belang is ook om in te sien dat die beginsel van ,soewereiniteit in eie kring’ (wat ’n spesiale geval is van die imiversele beginsel van die unieklieid van wat radikaal onderskeie is) gegrond is in die radikale verskeidenheid van die kosmos wat sy oorsprong in God liet. Dit gee aan hierdie beginsel sy religieuse diepte en beslag. Hierdie beginsel kan in kosmosentriese Wysbegeerte nie tot sy (voile) leg koin nie. Maar die radikale verskeidenheid hang ook saam. Die wysgeer sal al die fundamentele soorte van samehang van veelheid en verskeidenheid opspoor, hulle onderskeid ondersoek en hul verbondenheid nagaan om uiteindelik vas te stel hoe hulle binne die kosmiese totaliteit vervleg is. Want die Wysbegeerte is ook totaliteitswetenskap. Die wysgeer sal verder veral ook sy oog rig op universele samehange, wat horn universele een- heidsperspektiewe van die kosmos bied. Voorbeelde hiervan is die kos­ miese dimensies van modaliteite (stof, plant, dier en mens is modaal bepaald), van individuele en sosiale identiteitstrukture (stof, plant, dier en mens is struktureel bepaald), van gebeurtenisse (stof, plant, dier en mens is dinamies, het aan gebeurtenisse deel) en van waardes (stof, plant, dier en mens is aksiaal bepaald, het aan waardes deel). iii. Die eenheid van die kosmos as samehangende veelheid en verskeidenheid. Binne elke kosmiese 28 (limcnsie sal liy weer ’n radikale verskeidenheid en sy sameliang probeer vasstel (vgl. 1)1. 164— 183). In verband met die ondersoek van die same- bang van veellieid en verskeidenheid speel die ondersoek van die wetsorde wat alle ,dinge’ beheers ’n bcsonder belangrike rol, waarvan die wysgeer weer die fundamenteel onderskeie wctslipes en hul oiiderlinge verbonden- lieid sal mod vind en ondersoek (vgl. bl. 208 232). Kclangrik is verder die insig dat die beginsel van ,universaliteit in eie kiing’ (wat ’n spesiale en wel modale geval is van die beginsel van ,universele verbondenheid van alle ,dinge’ ) gegrond is in die universele sameliang van veelheid en verskeidenheid, ’ n sameliang wat uiteindelik ook sy grond in Gods skeppingswil vind. Van belang is dit ook om in te sien dat die beginsel van universele verbondenheid van alle veelheid en verskeidenheid die kosmosentriese Wysbegeerte die moontlikheid bied om die liele kosmos vanuit sy Arche, d.w.s. vanuit dit van die kosmos wat hierdie Wysbegeerte verabsoluteer, te be- en oorsien. Juis daarom kan die materialis alles materialisties, die indealis alles idealisties, die ewolusionis alles ewolusionisties, ens. beskou. Hierin lê die fundamentele oorsprong van die ,-ismes’in die Wysbegeerte: die moontlikheid om ’n kosmies oorspronklike ,ding’ as absoluut oor- spronklik te sien, d.w.s. te verabsoluteer én die moontlikheid om (kragtens die universele verbondenheid van alle ,dinge’ ) die liele kosmos in die lig van die verabsoluteerde ,ding’ te be- en oorsien. Daarenteen, omdat ons die radikale verskeidenheid in die kosmos (wat sy oorsprong in Gods skeppingswil vind) eerbiedig, en dit nie verabsoluteer nie, kan ons teosen- triese Wysbegeerte die universele sameliang van alle ,dinge’ ook erken, maar sonder om in ,-ismes’ te verval. Ons Wysbegeerte beskou ,-ismes’ (in die beoogde sin) as kontrabande. Ten slotte openbaar die sameliang van die radikale verskeidenheid ’n rangorde. Hiervan is die rangorde van laag tot hoog soos die van stof, plant, dier en mens ’n voorbeeld. Hierdie rangorde is onties gegrond in die verskeidenheid van stof, plant, dier en mens self. Hiervolgens is die mens die ,hoogste’ wese in Gods skepping, is liy ,kroonpunt’ van die kosmos en dit word op besondere wyse deur Gods Woord belig wat ons openbaar dat die mens ’n beeld van God is. Hierom sal die wysgeer besondere aan- dag aan die mens en sy unieke posisie in die kosmos skenk. iii. Die eenheid van die kosmos as samehangende veelheid en verskeidenheid. Dooyeweerd gaan in sy Wysbegeerte van die uniekheid van die mens uit, soos ons later sal sien, terwyl ons die uniekheid van die mens erken eers nadat ons sy ,formele’ gelykheid van aard met die liele kosmos, i.e. met stof, plant en dier gestel het. iv. Die eenheid van die kosmos as herstel van verskeurdheid. iv. Die eenheid van die kosmos as herstel van verskeurdheid. Skerp het Max Seheler die vraagstuk van kwaad in die kosmos gestel met die woorde: „A s die wêreld in alle opsigte volkome volmaak was, behalwe dat ’n nietige ou wurmpie in ’n weggesteekte lioekie van pyn 29 inmekaar gekrimp liet, clan was die liele wêreld met kwaad en ellende bevlek en besoedel” . Wysgere het deur die eeue lieen met die probleme van kwaad en sonde geworstel, soos uit die volgende vrae blyk (waarvan sommige valse probleemstellings is). Wat presies is kwaad en sonde resp., wat is sy wese, sy sin? Bestaan dit werklik of is dit skyn en illusie? Bestaan dit net subjektief in ons belewinge of ook objektief, net in ons bewussyn of ook onafhanklik daarvan daarbuite? Verskil goed en kwaad radikaal of net relatief, sodat kwaad slegs ’n minder goed is? is kwaad en sonde ’:i positiewe krag of is dil net negalief, d.w.s. afwesiglieid van goed? Is kwaad nie noodsaaklik oin per kontras die goeie te laat uitblink nie, soos bv. in ’n musikale komposisie ’n wanakkoord die harmoniese slot- akkoord met soveel meer heerlikheid laat uitklink? Bestaan kwaad net in die mens of universeel en dus ook in stof, plant en dier? Is die liele wêreld wesentlik sleg, soos pessimiste meen, of wesentlik goed, soos opti- miste meen? Wat is die oorsprong van kwaad en sonde? Het dit van ewigheid her bestaan of het dit eers later sy intrede in die kosmos gedoen? Is die absolute Eenheidsgrond absoluut goed of moet ons, soos die Per- siese denke meen, in die Eenheidsgrond ’n ewige en mekaar komplemen- terende antitese van goed en kwaad veronderstel? Fundamentaliter kan op hierdie en ander vrae vanuit die kosmos geen finale beslegting verkry word nie, soos blyk uit die talryke mekaar onder- ling weersprekende antwoorde in die Wysbegeerte op die vrae. Dit is die geval omdat fundamentaliter die vraagstukke aangaande kwaad en sonde onmiddellik in verband staan met en nie geskei kan word nie van die vraagstukke aangaande die Archê, die absolute Eenheidsgrond. Want as God bestaan, vanwaar dan kwaad en sonde? Die Woordopenbaring van God gee egter vir ons die finale beslegting en laat ons sonde en kwaad reg verstaan. Hiervolgens is God algoed en het Hy Sy skepping baie goed geskape. Sonde in die mens is opstand teen en kwaad in die kosmos is afval van God. iv. Die eenheid van die kosmos as herstel van verskeurdheid. Oor die ontstaan van kwaad in die kosmos voordat die mens ,verskyn’ het, bied Gods Woord ons eintlik niks nie, behalwe dat kwaad (resp. sonde) sy uiteindelike oorsprong in die hemel het met die val van die aartsengel en sy trawante. Die oorsprong van sonde is in die mens gegee met sy ongehoorsaamheid aan God, waarop God die aarde om die mens ontwil vervloek het. Ook van hierdie waarhede sal die wys­ geer wetenskaplike gebruik kan maak slegs in medewerking met die teoloog. In die lig van wat Gods Woord ons oor sonde en kwaad openbaar ondersoek die wysgeer sonde en kwaad in sy kosmiese verband, en sien hy dit as positiewe verskeurende kragte wat werklik bestaan en die liele kosmos deurtrek en wat in stryd verkeer met die oorspronklik geskape goeie kragte (wat — ook volgens Skriflig — God in Sy goedheid, barm- 30 liarliglieitl en algemene genade nog in stand hou). Die wysgeer sien, wat die mens l>etref, hierdie stryd — in die woorde van Augustinus — as ’n stryd tussen die Ryk van die Lig en die ryk van die duisternis. Die wysgeer sal dan — ■ volgens kosniiese blikrigting — die fundamenteel onderskeie tipes van kwaad en sonde en Iml fundamenteel verskeureiule werkinge in die liele kosmos ondersoek, maar liy lielioort o.i. nie ’ 11 teodisee (’11 regverdiging van (Jodi op le stel nie. omdat dit die nietige mens nie toekom nie en dit (oologies van aard is, en ook nie die predestinasieleer as sodanig te beliandel nie, omdat dit 11 teologiese vraagstuk is, al sal liy wel in die lig hiervan sy eie kosmiese piobleme stel. Omdat God ook nog die oorspronklike geskape goeie in Sy skepping in stand lion, tref 011s reeds in die kosmos ’11 lierstel van kwaad en bestry- ding van sondes aan. Maar hierdie oorwinning van kwaad en sonde- bestryding, hierdie lierstel van verskeurdheid is slegs relatief, en geen volkome en finale lierstel nie. Trouens gaan elke lierstel gepaard met en gee elke lierstel aanleiding tot verdere kwaad en sonde. Volgens die lig van Gods Woord kan die wêreld en die mens in sy afval en opstand teen God, respektiewelik, nie uit eie krag kwaad en sonde finaal oorwin nie. Dit geskied slegs deur '11 ingryi>e van God Self, en wel deur die van sonde verlossende en lierskeppende soenverdienste van Jesus Cliristus. iv. Die eenheid van die kosmos as herstel van verskeurdheid. In die lig hiervan sal die wysgeer goed en kwaad en die stryd tussen beide in sy fundamenteel en universeel kosmiese aspekte ondersoek. Hy sal hierby veral aandag gee aan die normatiewe wetsorde asook aan die aan die mens taakstellende voortgang van die geskiedenis en verder aan die waarde- probleem wat met dit alles 11011 vervleg is. Ook sal hy besonderlik in hierdie verband «lie verantwoordelike rol van die mens as kroonpunt van Gods skepping ondersoek. Met hierdie visie op sonde en kwaad staan die meliorisme (wat glo dat die wêreld vanself en uit eie krag al beter sal word), en die vooruitgangsgeloof (wat meen dat deur vermeerdering van kennis en verbetering van wil die mens kwaad en sonde sal oorwin), asook Arminianisme en Pelagianisme (met hul geloof in ,wilsvryheid’ ) veroordeel. Ook is dit duidelik dat in die algemeen die kosmosentriese Wysbegeerte aan die vraagstuk van verskeurdheid en sy lierstel geen reg kan laat geskied nie. b. O nderlinge m eningsverskille i.s. die nood.iaaklikheid van ’n kosmosentriese eenheid van die kosmos. b. O nderlinge m eningsverskille i.s. die nood.iaaklikheid van ’n kosmosentriese eenheid van die kosmos. b. O nderlinge m eningsverskille i.s. die nood.iaaklikheid van ’n kosmosentriese eenheid van die kosmos. Ons het vier cenheidsprinsipes onderskei, 11I. i. die absolute Eenheids­ grond van alle ,dinge’, ii. die Jormele’ eenheid as gelykheid van aard, iii. eenheid as sameliang vail veelheid en verskeidenheid en iv. eenheid as lierstel van verskeurdheid. Dooyeweerd en Lever stel ’11 nog ander een- lieidsprinsipe voor, ill. die van ’11 kosmosentriese eenheid van die kosmos. Die vraag doen liom dus voor of ons hierdie (en dan wel vyfde) een- lieidsprinsipe ook nog behoort te erken. 31 Dooyeweerd liet skitterende kritiek op die humanistiese Wysbegeerte uitgeoefen, die liiermee gegewe foutiewe verabsoluterings blootgelê en die antinomieë waarin hierdie Wysbegeerte onvermydelik verval skerpsiiinig ontrafel. Maar, eerstens, het by die probleemstelling van die humanisme, ill. dat die mens die sentnim van die kosmos son wees, belion. Tweedens bevoorreg hy op '11 besomlere wyse die transsendentale metode, wat tot die grense van die menslike eivaiiug wil deurdring en sodoende jnis op die mens sy oog rig. Om beide redes is vir lioni die fimdainenteel wys- gerige vraag wie die mens is. Sy antwoord stel die betekenis van die selflieid of die hart van die mens I wat volgens hom tyd en alle kosmiese verskeidenheid transseruleer en wat gelowig op God of afvallig op iets anders gerig is) kosmologies voorop. Die hart van die mens word aldus by hom ’n sentrum van die kosmos, in ’n bepaalde sin ’11 konsentrasiepunt van die kosmos, en iii die lig van hierdie kosmosentriese eenheid ontwik- kel hy ’n antroposentriese kosmosbeskoning. Soos reeds aangetoon laat Dooyeweerd die ,formele’ eenheid van die kosmos (stof, plant, dier en mens) en daarmee hulle kreatuurlike gelykheid van aard nie tot sy reg kom nie. Dat ná erkenning van die gelykheid van aard van stof, plant, dier en mens die mens as kroonpunt van die kosmos in aanmerking belioort te kom, het 011s ook reeds vermeld. Maar dat die mens (resp. sy hartj in ’n bepáálde sin konsentrasiepunt van die kosmos sou wees, word o.i. ons nóg geopenbaar deur Gods Woord- openbaring, nóg deur ’n analise van die plek van die mens in die kosmos. Bowendien bied o.i. b. O nderlinge m eningsverskille i.s. die nood.iaaklikheid van ’n kosmosentriese eenheid van die kosmos. ’11 antroposentriese kosmosbeskoning ’n skewe kyk op stof, plant en dier, omdat elk van hulle (naas hulle betrokkenheid op die mens) tog ook ’n eie ,sin" het (waarop die mens weer betrekking het), en omdat elk van hulle, saam met die mens, ewe ónmiddellik voor God en in die hand van God is. Die deur Dooyeweerd gestelde kosmosentriese eenheid van die kosmos is onoortuigend. Lever stel ons voor die moontlikheid van '11 universele geneties-kousale band tussen stof, plant, dier en mens, en meen dat ons moet oopstaan bv. vir ’n moontlike afstamming van die mens van die dier en gevolglik saam met ewolusioniste ondersoek mag instel na die kosmiese (i.e. dierlike) oorsprong van die mens. Hy staan bier onder invloed van die (nie em- piriese nie, maar) empiristiese wetenskapsideaal van die gangbare mo- derne (i.e. huidige) natuurwetenskappe. Volgens hierdie ideaal is dit die éintlike taak van natuurwetenskappe 0111 11a oorsake te vra en is daar niks in die kosmos nie, waarvan ons nie 11a sy kosmiese (resp. natuur-) oorsake mag en selfs belioort te vra nie. Die vrae 11a radikale verskeiden­ heid, 11a doel en doelbepaaldlieid asook 11a wat Buytendijk die sinvolle verstaan van die natuur noem, val eintlik buite die" gesigsveld van hierdie wetenskapsideaal. Waar die ewolusionisme die kousale nexus verabsolu- teer en ’n geskape radikale verskeidenheid verwerp, wil Lever met die 32 moontlike uni versed kousaal-genetiese kosmosentriese eenlieid van die kosmos tog 11 ie die kousale nexus verabsoluteer nie, maar die voorsienige bestier van God liaiulliaaf, en aanvaar liy dat God in die begin 'n radikale verskeidenlieid geskape liet. Dat liy, in kontradistinksie tot Dooyeweerd. met dit alles in onversoenlike en onoplosbare antinomies verval. toon o.i. reeds die onaanneemliklieid van sv onderneming aan. Want liv. 11 skepping van n radikale verskeidenlieid en "n universeel kontinue gene- lies-kousale proses is onverenigliaar. Die skepping van ’ n radikale ver­ skeidenlieid sluit "n geneties-kousale kontimiïleit uit. en as alles universeel geneties-kousaal saamliang. word die radikale verskeidenlieid gerelativeer, ,ver-ont-radikaliseer\ Op ander antinomieë waarin Lever verval, kail 011s liier nie ingaan nie. Die deur Lever met sy universeel geneties-kousale nexus gestelde kosmosentriese eenheid van die kosmos is o.i. onaan- neemlik. Saami attend blyk o.i. dat beide pogings om '11 kosmosentriese een- heidsbeginsel te stel op onoorkomelike moeilikhede stuit. Waar o.i. nóg in Gods Woord nóg in die kosmos '11 kosmosentriese eenheid geopenbaar, respektiewelik gegee is, en waar o.i. b. O nderlinge m eningsverskille i.s. die nood.iaaklikheid van ’n kosmosentriese eenheid van die kosmos. die vier behandelde eenbeidsbeginsels voldoende is 0111 aan die eenheid van die kosmos reg te laat wedervaar. beskou ons die invoering van "n vyfde, ill. kosmosentriese eenbeidsbeginsel oorbodig en onaanvaardbaar. b. Die eenheid van kenne as samehang van verskeidenheid. Die eenheid van I wetenskaplike, wo. wysgerige) kenne as samehang van verskeidenheid is besonder ingewikkeld. Want kenne is nie soos bv. getal of ’ n atoom of ’n amoeba in liomself afrondbaar nie. Omdat die eenheid van wetenskaplike (i.e. wysgerige) kenne in lewens- en wêreld- beskouing wortel, is daar eerslens die samehang tussen die twee. Tweedens is dit die mens wat ken, en (lit vereis die samehang van die menslike per- soon en sy kenne; liier speel die persoonlike faktor in die wetenskap sy rol. Derdens vereis die onderskeid van ontwaring, denke en kenne ook 'n samehang. In die vierde plek is kenne ’n kenne van die kenbare en ook dit vereis ’n samehang. Ten laaste behoort kenne in sy beantwoording aan die kenbare die samehangende verskeidenheid van die kenbare (soos hierbo uiteengesit) ook tot sy reg te laat kom. Inleidend. keiileer (kenteorie, epistemologie) is o.i. nie ’11 nitsluitlik wysgerige aangeleentheid nie, omdat '11 teologiese en onderskeie vakwetenskaplike kenlere ook bestaansreg het. Al is kenne soewerein in eie kring. behoort die kenleer ontologies gefundeer te wees, omdat die kenne sowel die kenner as die kenbare veronderstel, en kenne net so '11 inherente deel van die kosmos is as bv. elektrone, selle en dierlike instinkte. Ons beliandel nie die besondere probleme van die (i.e. wysgerige) kenleer (wo. die aangaande die oorsprong, wese. soorte, tianssendensie, ingressie, grense en geldigheid van kenne) nie, behalwe dat ons kortliks net die aandag op die drie stadia van kenne vestig. (a) Kenne begin met ontwaring (waarneming, intuïsie, ens.) van die kenbare én ’11 geloof aan die ontwaarde. I \\ ie geen geloof beg aan wat by bv. waarneem nie, sny horn die weg tot kenne af. In nog meer fundamentele sin speel die geloof aan die Algenoegsame, resp. Absolute (o.i. aan God soos Hy Horn in Sy Woord openbaar het) '11 besondere en wel fundamentele 10I. Want sonder ‘11 religieuse ,geloofsaanleg’, sonder die moontlikheid van ’n besef van die Algenoegsame, kan die mens die 33 onselfgenoegsame nie in sy onselfgenoegsaamlieid ken nio on is dns kenne as sodanig nie moontlik nie. (Vgl. 1)1. 281). onselfgenoegsame nie in sy onselfgenoegsaamlieid ken nio on is dns kenne as sodanig nie moontlik nie. (Vgl. 1)1. 281). onselfgenoegsame nie in sy onselfgenoegsaamlieid ken nio on is dns kenne as sodanig nie moontlik nie. (Vgl. 1)1. 281). (h) Vervolgens vorm die kenner van wat liy ontwaar liet, denk- beeide (wo. begrippe, oordele, modelle, skcmas, sisteme, teorieë, ens.). Die vorming van denkbeelde is vir die kenner 'n midde] om weë te vind om te antwoord op die problem*' deur die kenbare die mens geslel. (h) Vervolgens vorm die kenner van wat liy ontwaar liet, denk- beeide (wo. begrippe, oordele, modelle, skcmas, sisteme, teorieë, ens.). Die vorming van denkbeelde is vir die kenner 'n midde] om weë te vind om te antwoord op die problem*' deur die kenbare die mens geslel. (cl Ten laaste word kenne. wat reeds met onlvvaiing en denke (denkbeeldvorming) ’11 leidende rol speel, deur verilikasie (begionding en bewys) van die denkbeelde aan die kenbare voltooi. Hierdeur dring die kenne al dieper in die kenbare in en ontsluit dit wat aanvanklik verborge was. (cl Ten laaste word kenne. Inleidend. wat reeds met onlvvaiing en denke (denkbeeldvorming) ’11 leidende rol speel, deur verilikasie (begionding en bewys) van die denkbeelde aan die kenbare voltooi. Hierdeur dring die kenne al dieper in die kenbare in en ontsluit dit wat aanvanklik verborge was. a. Die ,/orm ele' eenheid van kenne as gelykheid van aard. a. Die ,/orm ele' eenheid van kenne as gelykheid van aard. Kenne (bv. insien, verstaan, verklaar en beoordeel) vind sy eenheid as gelykheid van aard in sy teoretiese karakter. (Ook praktiese kenne is as kénne teoretiesl. As teoretiese aktiwiteit is kenne (en i.e. wysgerige kenne) onderskeie van al wat nie kenne as sodanig is nie. b. Die eenheid van kenne as samehang van verskeidenheid. b. Die eenheid van kenne as samehang van verskeidenheid. d. Kenne en die absolute Eenlieidsgrond. Oils kom laler hierop terug en stel liier dus net dal God ook van die kenne die absolute Kenheidsgrond is; dat it He menslike kenne onselfgenoeg- saani, hegrens en n kenne .ten dele' is; dat kenne nie neutraal is nie, maar prinsipieel bepaald; dat die kenne ook oo|> moet staan vir wat die menslike verstand te howe gaan soos o.a. die geloof in God Drie-enig, paradokse en die wondeistuiklimi \an die kosmos self en dit nie teoreties mag wegsyfer nie; en dat kenne 11 faset is van die roeping van die mens op aarde en sy deel sal hydra tot verwerkliking van die bestemming van wêreld en mens, en tot eer en verheeiliking van God sal dien. e. Kenne en eenheid as lierstel van verskeurdheid. Eenheid van (wetenskaplike, wo. wysgerige) kenne as herstel van verskeurdheid word tot probleem as mens eerstens let op die moontlike verskeurdheid van ’n lewens- en wêreldbeskouing en sy verskeurende invloed op kenne asook op die moontlike verskeurdheid tussen die twee; tweedens op die verskeurdheid van die menslike persoon as sondaar en sy verskeurende invloed op kenne; liier speel o.a. die ondermynende invloed van vooroordele hul verskeurende rol; derdens op die verskeurd­ heid wat tussen ontwaring, denke en kenne kan bestaan, waarvan bv. die invloed Van foutiewe denkbeelde en drogredes belangrike voorbeelde is; in die vierde plek op die verskeurdheid wat tussen kenne en die ken­ bare kan bestaan en waardeur bv. die samehangende verskeidenheid van die kenbare in die kenne nie tot sy reg kom nie en gevolglik bv. antinomieë 31 gevorm word; en ten huiste op die verskeurdheid van die kenbare self on sy verskeurende invloed oj) die kenne. d. Kenne en die absolute Eenlieidsgrond. e. Oop en geslote denke. Hesoiulere aandag verdien die rol wat denke m.h.t. die eenheid en differensiasie van kenne speel. Want 011s kan met 011s denke (denkbeeld- vorming) oop en geslote sisteme vorm. Terwyl oop denksisteme die moont- likheid hied 0111 aan die eenheid en differensiasie van die kenne en die kenbare reg te laat geskied, beteken geslote denksisteme ’n teoretiese verenging (verarmingl en meteen '11 teoreliese oorheersing en ver- valsing daarvan. Sonder denke (denkbeeldvorming I is kenne nie moontlik nie. Waar ontwaring (wo. waarnemingl en kenne (met sy verifikasie van denkbeelde) aan die kenbare gebind is (daaraan behoort te beantwoord I, bet die denke egter "n merkwaardige beerskappy. resj). beskikkingsmag, oor die vorming en omvorniing van sy denkbeelde. In sy gebondenheid aan sy eie normatiewe orde Ini. die denkwette) kan die denke met die vorming en omvorniing van sy denkbeelde te kus en te kenr gaan. Die denke kan I logies konsekwent) moontlike, waarskynlike, ware, onware, onwaar- skynlike en onmoontlike denkbeelde vorm, kan .vryelik’ selektief abstra- beer, generaliseer en ekstrapoleer, ])ostulate en hipoteses opstel, s))eknlatiewe I wo. metafisiese) denkkonstruksies l)ou, ensovoorts. Dit vorm (11a aanlei- ding van die kenbare) '11 eie teoretiese wêreld van denkkonstjuksies (-beel- de, -sisteme), wat nie met die kenbare identies is nie, maar daaraan be- hoort te beantwoord. Dit is die kenne wat die denkkonstruksies aan die kenbare verifieer. Die denke dien (met sy denkbeeldvorming) die kenne, en wel o.a. deur die so te sê onoorsigtelike kenbare in oorsigtelike beelde saam te vat en deur aan die kenne moontlike oplossings I resp. weë van o])lossings) van sy probleme (met die kenbare gegee) aan te hied, en 0111 sodoende die kenne in staat te stel om al breër en dieper in die kenbare in te dring en sy waarheid lot openbaarheid te bring. Die beskikkingsmag van die denke oor sy denkbeelde (-konstruksies, -sisteme) mag tot ware kenne lei, maar mag ook van die denke ’11 hiper- 35 trofie maak. Dit geskied as aan die denke groter gewig toegeken word as aan die kenne, as die denke tot 11 supremasie, ’n selfheerlikheid verhef word. Met dergelike oorwoekering usutj)eer die denke die kenne. Ons vat dan ons denkkonstruksie self as waarheid op en meen dat ons ken wanneer ons ’n denkbeeld verstaan. Die ongeskonde ontmoeting van die kenbare (deur die kenne) raak verlore, as ons aid us die kenbare aan ons denkskemas kluister, d.w.s. ons denkbeelde oj) die kenbare afdwing. e. Oop en geslote denke. Vir ons is dit van belang om 36 te sien dat en lioe die onderskeie talryke kosmosentristiese denke (denk- modes) ,Cliristelike’ (resj). ,Skrifluurlike’ ) denke as bevooroordeeld en onwetenskaplik moet verwerp. In al dergelike gevalle word die denkmode deur ’n denkl>eeld (resp. denksisteem) liepaal, wat as ’n kleurbril alles verkleur behalwe die kleur wat met die van die liril ooreenstem. Foutiewe (veral fundamentele en prinsipiële) denkbeelde (wo. ge- slotc sisteme) is dikwels moeilik en soms selfs onmoontlik om te weerlê; denkmodes is dikwels net so moeilik om af te leer as ander tipes van gewoontes. ’n Nuwe ontdekking mag egter deur ’n verkeerde denkbeeld lieenbreek; hierdie deurbraak vernietig dan ook die betrokke denkbeeld. So het bv. die ontdekking van die kwantum-verskynsel in die Fisika die meganistiese en deterministiese denkbeeld met sy radikale kontinuïteits- ideaal deurbreek en bet die ,personale’ asook ,eksistensiële’ ,herontdek- king’ van die uniekheid van die menslike persoon in bv. Wysbegeerte, Sielkunde en Sosiologie deur die ouere bv. rasionalistiese, idealistiese en naturalistiese denkheelde van die mens heengebreek. Maar dergelike deurhrake loop telkens weer die gevaar om self nuwe geslote sisteme, resp. verslawende denkmodes, te word. Om met die vorming van 011s denkheelde (wat inimers die weg tot ware kenne behoort te baan) aan die eenlieid en differensiasie van die kenbare (in álle betekenisse van hierdie bipollêre beginsel) voile reg te laat wedervaar, is (in ons gevalle staat) ’11 so te sê onvervulbare taak, m.a.w. ’n ideaal waarna ons sal slrewe. Om die vorming van foutiewe denkbeelde le vermy, resp. te bestry, om nie in geslote denksisteme ver- strik le raak en nie aan eensydige en verkeerde denkmodes verslaaf te raak nie, om van alle logiese sisteemdwang verlos te word, vereis o.a. e. Oop en geslote denke. So oorheers die logiese sisteem die kenbare. Dit kan geskied o.a. as ons van ’n te smalle of verkeerde kenbasis uitgaan, en die betrokke differen- siasie van die kenbare nie tot sy leg laat kom nie, as ons die eenvoudig- heidsprinsipe oorspan, bv. net ’n kousale kontinuïteitsideaal liandhaaf, as ons positivisties feite verabsoluteer of rasionalisties die outonomie van die denke vooropstel, die betekenis van ’n bepaalde metode oorskat, die wetenskap self vergoddelik en die liele lewe aan die diktate van die wetenskap uitlewer. Deur die oorwoekering van sy denkkonstruksies ont- spoor die denke die kenne en stuur dit die kenne in verkeerde rigting. Geslote denksisteme (wat logies mag saambang of met antinomieë mag worstel) word so gevorm (vgl. die ,-ismes’ in die onderskeie wetenskappe). Hulle funksioneer as oogklappe vir alles wat nie in die sisteem pas nie. Die liberalisme kan die innerlike sosiale band van samelewingskringe en die nasionaal-sosialisme kan die uniekheid van die enkeling nie raak sien nie; die materialisme is gesluit vir die besondere aard van lewe, bewussyn, siel en gees en die idealisme vir die van materie; die (bv. Freudiaanse) psigo-analise moet godsdiens mis-sien en ’n uitsluitlik geneties-kousalistiese Biologie het geen oop oog vir onherleibare verskei- denlieid, doel en vir wat Buytendijk die „sirivolle verstaan van die lewens- verskynsels” noem nie. Geslote sisteme kan die so ryklik gevarieerde een­ heid en differensiasie nie reg laat wedervaar nie. Hulle vorm (soos alle foutiewe denkbeelde) ’n sluier tussen die kenne en die kenbare, m.a.w. hulle „verduister die rede” . Nog meer. Dergelike denkbeeldvorming kan ’11 denkgewoonte word. Dan het ons wat Whitehead ’n denkmode noem. Wie bv. gewoon is om empiristies (induktief-generaliserend) te dink, sal op grond van ooreen- stemmende kenmerke die wording van sterre, die ontwikkeling van plante en diere en die geskiedenis van die mens al drie „geskiedeni.s” noem; sy denkmode verhinder bom om in te sien dat hierdie drieërlei radikaal on­ derskeie gebeure nie in een begrip (denkbeeld) saamgevat behoort te word nie, en dat nét ménslike geskiedenis wáárlik geskiedenis is en ons nie van ’n geskiedenis van sterre of van plante en diere beboort te spreek nie. Wie bv. in die Wysbegeerte transsendentale denke tot denkmode (denkgewoonte) gemaak liet, kan moeilik fenomenologies dink. Vandag dreig in verskillende kringe bv. eksistensie-wysgerige denke en bv. sta- tistiese denke om nuwe denkmodes te vorm. e. Oop en geslote denke. ’11 voile oopheid vir alles wat kenbaar is, ’n voile oopheid vir alle eenlieid cn differensiasie, '11 oopheid ook vir waarhede wat die menslike verstand tc bowe gaan, ’n oopheid om die foutiewe in eie denkbeelde en in die van ander te kan raaksien en te ontmasker, maar ook ’n oopheid vir waar- heidsmomente in foutieflik geslote denksisteme, ’11 voile erkenning dat 011s menslike kenne ’11 kenne ten dele is, ’11 indringende insig in die beperktlieid van elke denkbeeld en daarin dat die een denkbeeld ’n kom- plenient van die ander is, ’n weiering om by gebrek aan die nodige gege- wens lakunes lussen denkbeelde op te vul en ’11 bereidheid om in dergelike opsigte ’11 docta ignorantia te bely — saamvaltend: die vorming van oop denksisteme. Hiervoor (nl. die vorming van oop sisteme waarin álle eenlieid en differensiasie tot sy reg kom) is die Woord van God en sy lig op die kosmos van besondere betekenis. Dit oorheers, vervals en versluier nie, maar laat ons in prinsipc die kenbare — in al sy eenlieid en differensiasie — sien soos dit wáárlik is. Dit maak in die mees fundamentele sin ons denke en kenne óóp aan die een kant vir die transkosmiese eenlieid van 37 alles in God (waardeur oils van die die rede verduisterende verabsolute- rings van die kosmiese gevrywaar, resp. bevry, word) en aan die ander kant sowel vir die saainliangende radikale verskeidenheid in die kosmos as vir die (,om verlossing sugtend-e’ ) verskeurdlieid van mens en kosmos. In prinsipe voorkom die lig van Gods Woord, res]), hied dit ’n deurbtaak in en ’n vernietiging (resp. bevryding) van, ons geslote denksisteme asook van ons verslawemle denkmodes. Dit neem in prinsipe die sluiers weg wat ons córheersende fundamentele denkheelde (die rede verduisterend) tnssen ons kenne en die kenbare vorm. Dit hied in prinsipe in ons denke en kenne verruimende oopheid vir alle eetdieid en differensiasie van die kenbare. Alleen maar, ook die gelowige Christen lily in hierdie bedéling sondaar en sal altyd met versluierende en dus verduisterende denkbeelde asook met geslote sisteme van sy eie denke bly worstel, soos o.a. blyk uit meningsverskille in eie (i.e. Calvinisliese) kringe. C. Eenheid en, d if ferensiasie in die wetenskap as geheel en in al sy geledinge (Teologie met Ouranologie en .Ingelologie, W ysbegeerte en Vakwetenskappe). 1. D ie gelding van die. e. Oop en geslote denke. beginsel van eenheid en dijferensiasie vir die hele en vir elke wetenskap. Die bipolêre beginsel van eenheid en differensiasie (met weer sy eie eenheid en differensiasie I soos in A2a, A2b en A ,'5 hierbo verduidelik geld vir die hele en elke wetenskap. Ons behandel dit bier in intraweten- skaplike verband. Omdat wat hieroor reeds vir die Wysbegeerte gestel is mutatis mutandis vir elke ander wetenskap geld, gee ons bier (met mini­ male herhaling) net enkele grepe. a. Die wetenskap en die absolute Eenheidsgrond van alle ,ding a. Die wetenskap en die absolute Eenheidsgrond van alle ,ding Die wetenskap en eenheid as lierstel van verskeurdheid. Ook vir die hele en elke wetenskap geld dat die mens (i.e. die weten­ skaplike) sondaar en die kosmos vol kwaad is, dat God in Sy goedheid, barmhartigheid en algemene genade die oorspronklik goeie kragte nog in stand hou, dat lierstel van verskeurdheid ook op wetenskaplike gebied relatief is, met kwaad saamhang en lot nuwe kwaad aanleiding gee, dat die finale verlossing van sonde en kwaad slegs deur die soenverdienste van Jesus Christus gcwaarborg is; verder dat die wetenskaplike ’11 oop oog vir sonde en kwaad op sy gebied sal he asook die relatiewe lierstel daarvan onder oë sal sien, dat hy stienge en konsensieuse selfkritiek asook nugtere kriliek op foutiewe bevindings van ander sal toepas, dat ook op die gebied van die hele en elke wetenskap die stryd tussen die Ryk van die Lig en die ryk van die duisternis uitwoed, en dat al sy optrede in al die opsigte uit ’n onbeperkte waarheidsliefde sal geskied. a. Die wetenskap en die absolute Eenheidsgrond van alle ,ding „In U lig” glo ons o.a. dat God ook vir die hele en elke wetenskap die absolute Eenheidsgrond is, dal ook die wetenskap geroepe is om tot eer en verheeiliking van God te (lien, om die waarheid lot openbaarheid te bring, om sy deel by te dra tot verwesenliking van die bestemming van mens en wêreld en dus ook in die (liens van ander kringe staan; dat die wetsorde wat die wetenskap geroepe is 0111 te vind, deur God vir alle ,dinge’ bepaal is; dat wetenskaplike kennis onselfgenoegsaam en ’n kenne ten dele is en die wetenskaplike horn oor die grense van sy wetenskap belioort te verantwoord en hy niks van die kosmos mag verabsoluteer nie; dat lewens- en wêreldbeskouing én wetenskap nie van mekaar isoleei- baar is nie en mekaar wedcrsyds belioort te bevrug. Ook wetenskappe wat nie God as absolute Eenheidsgrond aanvaar nie, kail nie religieus-neutraal beoefen word nie. Hulle vervang God met ’11 ander eenheidsgrond soos blyk o.a. uit verabsoluterings van die wetenskap self, van sy doel, verder van die natuur, van feite, van die kousale nexus, van ’11 outonoom gestelde 38 rede, van die mens, van die wet, van toeval resp. die irrasionele, van die geskiedenis, vail ’n bepaalde metode, ens. 1). D ie wetenskap en sy .jonnele’ eenheid (ill. gelykheid van aard). 1). D ie wetenskap en sy .jonnele’ eenheid (ill. gelykheid van aard). Die ,formele’ eenheid van die hele en elke wetenskap bied die moontlikheid om wetenskap van lewens- en wêreldbeskouing asook van ander lewenskringe af te baken, asook om die onderskeie velde van on­ dersoek van die onderskeie wetenskappe onderling te begrens. Dit verbied aan die een kant grensoorskryding (wat so dikwels aangetref word), maar impliseer aan die ander kant wisselwerking. c. Die wetenskap en sy eenheid as saamhangende radikale verskei- denheid. Met die beoefening van die hele resp. elke wetenskap behoort die wetenskaplike ten voile oop te wees nie net vir die relatiewe (en dus wetenskaplike verklaarbare) verskeidenheid nie, maar ook vir die radikale verskeidenheid en sy samehang (wat aan wetenskaplike verklaring grense stel aan die een kant omdat die oorsprong van die radikaal onderskeie in Gods skeppingswil geleë is, en aan die ander kant omdat die wonder- struktuur gegec met ’n samehang van wat radikaal onderskeie is, onver- klaarbaar is). Die radikale verskeidenheid mag nie ter wille van ’n (oorspanne) eenvoudigheidsprinsipe teoreties verkrag word nie. d. e. Differensiasie as verskeidenheid ên as verskeurdheid. Tussen differensiasie as verskeidenheid en differensiasie as verskeurd­ heid behoort ook in die beoefening van die wetenskap skerp onderskei te word. Hulle .aard’ en ,werkingswyse’ verskil. Verskeidenheid is onties goed en beantwoord aan wat God daarmee bedoel het; dit is, moet en behoort le wees. Verskeurdheid is verwording; dit ,moes’ en ,behoort’ nie te wees nie; dit ,moet’ en ,behoort’ oorwin te word. M.b.t. verskeurd­ heid behoort aangeloon le word waarin sy af-val geleë is en hoe die 39 ,dinge’ ,moes" resp. ,behoort’ te wees. Waar ons i.s. verskeidenlieicl 001- deel (oordele vorm), bé-oordeel ons i.s. verskeurdheid. Dit is egter opvallend hoe dikwels Calviniste op verskillende welenskapsgebiede die onderskeid tussen beide nie tref nie, en onder ,differensiasie’ beide saani beliandel asof die onderskeid nie sou bestaan nie. Oj) die wysc word verwarrend wetenskap gebou, en geen normalief-wetenskaj)like leiding gegee nie. ,dinge’ ,moes" resp. ,behoort’ te wees. Waar ons i.s. verskeidenlieicl 001- deel (oordele vorm), bé-oordeel ons i.s. verskeurdheid. Dit is egter opvallend hoe dikwels Calviniste op verskillende welenskapsgebiede die onderskeid tussen beide nie tref nie, en onder ,differensiasie’ beide saani beliandel asof die onderskeid nie sou bestaan nie. Oj) die wysc word verwarrend wetenskap gebou, en geen normalief-wetenskaj)like leiding gegee nie. f. D ie wetenskaplike metode en eenheid en dijjerensiasie in die wetenskap. (Vgl. hi. 101— 109). ’n Metode is ’n niiddel om van die wetenskaplik kenbare wetenskap te vorm. Dit is nie neutraal nie, omdat dit as middel deur die prinsipiële aard van die kenbare én van die doel (wetenskapsvorming) bepaal word. Bv. met mikroskopiese ondersoek van harsings word hew ussy nsprosesse nie ontdek nie en met introspeksie kan mens nie harsingsprosesse onder- soek nie; met ’n wesensanalise van die sedelike vind jy nie geskiedenis van die sedelike nie en met ’n hisloriese ondersoek van die sedelike vind jy nie wat die wese van die sedelike is nie. Ons moet ook die differensiasie van metodes en hul onderlinge (mekaar komplementerende) verbonden- lieid eerbiedig. Gewaak moet word teen (wat dikwels voorkom, nl.) die verwerping van aangewese metodes, die gebruik van verkeerde metodes en selfs metodetirannie, waardeur die eenheid en differensiasies van die kenbare wetenskaplik verkrag word. 2. Arbeidsverdeling. (Isolasie, subordinasie of gelykwaardige same- w erk in g ?) Die beginsel van interwetenskaplike eenheid en differensiasie stel ons o.a. voor die probleem van arbeidsverdeling. Ook op hierdie vraag- stuk werj) die onderskeiding van a. e. Differensiasie as verskeidenheid ên as verskeurdheid. die absolute Eenheidsgrond van die wetenskap en sy geledinge, b .die Jorm ele’ eenheid van elk van die on- derskeie welenskappe, e. die samehang van die onderskeie wetenskaj)])e en d. hul eenheid as herstel van verskeurdheid besondere lig. Met dit as agtergrond stel ons die volgende. a. Waarheid Jiang saam, vorm ’n eenheid. Wetenskap wil waar wees. Hierdie twee waarhede impliseer die eenlieid van die liele weten- skaj), die universele verbondenlieid van alle wetenskappe. b. Hiervolgens is isolasie van ’n wetenskap ongeoorloof. Dit blyk ook uit ’ n analise van ’n sg. ,,reine Wissenseliaft” . Hoe meer ’ n wetenskap .rein’, m.a.w. geïsoleerd beoefen word, hoe armer en onvrugbaarder word so ’n wetenska]). „Keine Wissensehaften” konsekwent beoefen verbrokkel die eenheid van die wetenska]). Die l>eginsel van eenheid en differensiasie van die kenbare asook van die kenne verplig Teologie, Wysbegeerte en die Vakwetenskappe tot saam- en wisselwerking. Die een liet vir sy eie taak waarliede van die ander nodig. Dit is wel so dat weens die ver- 40 skeurdheid vail die liele en elke wetenskap die een wetenskap die ander in die verlede op vcrkeerde wyse beïnvloed het. Maar dit lief nie die eis van ’n juiste bemvloeding op iiie. So is bv. die Vakwetenskappe vir die vorming van liul grond begrippe op samewerking van die Wysbegeerte en van bid grondideë op samewerking van die Tcologie aangewys; is die Wysbegeerte vir die vorming van sy grondideë op samewerking met die Teologie en met sy ondersoek van die radikale verskeidenlieid is dit (wat hul grondbegrippe en algemene resultate betref) op samewerking met die Vakwetenskappe aangewys. Vir kosmiese onderskeidings en hul ver- bondcnheid (sowel wat die kenbare as die kenne betref) is Teologie aan­ gewys op samewerking met Wysbegeerte en Vakwetenskappe, want die Tcologie besieri dit weer in sy direkte verband met die skepping, bestie- ring en hcrskepping van God. (Vgl. bl. 244). c. Tussen God en kosmos bestaan ’n absolute onderskeid en in die kosmos trcf 011s "n .(saamliangende) radikale verskeidenheid aan. Op grond van hieidie piinsipe van differensiasie kail die wetenskappe hul betrokke velde van ondersoek ondcrskei. ()j> grond van liierdie prinsipe van differensiasie is elke wetenskap soewerein in eie kring en mag geen wetenskap ’11 ander oorheers of dikteer nie. Hiermee word ’n subordinasic van een wetenska|) aan ’n ander verbied. Hiermee staan veroordeel wat so dikwels in die verlede gebeur liet, bv. e. Differensiasie as verskeidenheid ên as verskeurdheid. dat die Teologie ander wetenskappe aan hom onderwerp liet, dat die Wysbegeerte aan die ander wetenskappe voorgeskryf het en dat die Vakwetenskappe (soos bv. die natuurweten- skappe) diktatoriaal teenoor die ander wetenskappe opgetree bet. d. Saamvattend volg uit bostaaiulc dat daar wel ’n same- en wissel- wcrking tussen wetenskappe behoort te wees, maar dat op grond van die kringsoewcrcinitcit van elk die samewerking ’n gelykwaardige en vry- willige sal wees, waarby die een van die ander lcen wat dit op sy gebied nodig liet, maar nie op sy gebied kan verifiecr nie, die verifikasie waarvan aan die ander betrokke wetenskap oorgclaat sal word. Dit is egter sinvol en vrugbaar moonllik slegs waar die onderskeic wetenskappe op een en dieselfde beginselgroiulslag staan en die wetenskap in sy gelieel as een­ heid beoefen kan word. Dit beteken in ons geval dat die gelykwaardige same- en wisselwerking van wetenskappe moontlik is slegs as die liele en elke wetenskap „in U lig” beoefen word en elke wetenskap van die staanspoor uit die liele wetenskap in die oog bou, d.w.s. vanuit ’n een- lieidsvisie van die wetenskap (vanuit óns bipolêre beginsel van eenheid en differensiasie) sy besondere taak aanpak. .’I. /hilitese en/of urbeidsgeineenskaj) met andersdenkerules? Waar tlie vorigc punt in hoofsaak ons aandag gevestig bet op eenheid en differensiasie as sameliang van verskeidenlieid, stel die vraag van antilesc en/of arbeidsgemeenskap met andersdenkendes ons voor die 41 probleem van differensiasie as verskeurdlieid van die wetenskap en sy lierstel. a. Vooraf moet gevvys word op die verskeurdlieid van lewens- en wêreldbeskouwing én wetenskap, van verskeurdlieid binne ’ n wetenskap en van verskeurdlieid tussen wetenskap en wetenskap. Ook ons weten- skapsbeoefening dra kenmerke van hierdie verskeurdlieid. Hier wil ek egter net die vraag stel, wat ons te doen staan as resultate van ondersoek binne ’n wetenskap of tussen wetenskappe mekaar weerspreek. Omdat al die kenbare sy oorsprong in God vind en die waarlieid homself nie teëspreek nie, asook omdat elke wetenskap soewerein in eie kring is, mag ons nie die een kant van die botsing ten gunste van die ander kant teore- ties wegsyfer nie, maar behoort ons beide kante verder te ondersoek en aldus aktief af le wag totdat self-kritiek en/'of latere ontdekkings ons nuwe lig bied, wat die botsing oplief. Want die botsings is in die reel te wyte óf daaraan dat ons oor te min gegewens beskik óf aan ons foutiewe veronderstelling, vertolkings en verwerkings van die betrokke kenbare. Dit geld ook bv. vir die vandag aktuele botsing tussen biologiese bevin- dings i.v.m. fossiele-ondersoek en teologiese eksegese van Genesis I en II. Want die openbaring van God in Sy Woord en in Sy werke (i.e. die kosmos) weerspreek mekaar nie. Die betrokke botsing moet in ons mense- werk, in ons wetenskaplike bevindings, geleë wees. b. Die kernbotsing, resp. fundamentele antitese, in die liele en elke wetenskap is geleë in die fundamentele botsing tussen Christelike geloof en afvallige geloof, d.w.s. tussen ’n beoefening van die wetenskap in die lig van Gods Woord en ’n wetenskapsbeoefening wat Gods Woord prin- sipieel ignoreer, resp. verwerp. Behoort ons wat die wetenskap „in U lig” bou ons antiteties teenoor hulle te stel wat dit nie doen nie, of behoort ons ook met hulle saam te werk? .’I. /hilitese en/of urbeidsgeineenskaj) met andersdenkerules? Sommige Calviniste (in Suid-Afrika, Kuropa en Amerika en wel in onderskeie wetenskappe) bepleit dat ons primer of uitsluitlik in antitese wetenskap sal beoefen; dat 011s ons van andersdenkendes behoort te isoleer behalwe dat 011s vanuit ons posisie transsendente kritiek op die bevindings van hulle sal uitoefen; dat ons geen briie na hul posisie mag bou wat as invalspoorte tot ons vesting sal dien nie; dat ons slegs in eie kring beginselvas ons eie koers sal gaan en selfs soveel moontlik ’n aparte eie en wel soveel moontlik Skriftuurlike terminologie sal vorm en gebruik. Hulle ontken dat daar in die bevindings van andersdenkendes ook waar- heidsmomente mag wees. Hierteenoor bepleit ander Calviniste weer ’n arbeidsgemeenskap met andersdenkendes omdat wetenskapsbou ’n ge- meenskaplike taak van die mensheid is en daar breë gebiede is waarop vrugbare samewerking moontlik en selfs verpiigtend is en omdat sonder samewerking met andersdenkendes 011s ons eie taak nie na behorc kan vervul nie. Hulle handhaaf dat by andersdenkendes ook waarheidsmo- 42 mcnte is, dat ter wille vail die samewerking en die eenheid van taak ons met liulle "11 gemeenskaplike terminologie moet vorm en gebruik juis ook om mekaar le verstaan. Hulle meen dat per slot van rekening die antitese net belrekking hoi op persoonlike vortolkings van die betrokke stand van sake. Hulle wat antitese ten koste van samewerking liegeer, loop gevaar om deur isolasie die eie laak te strem, omdat "11 eie groep alleen nie ten uitvoer kan bring wat slegs in arbcidsgemeenskap met ander moontlik is nie. Hulle sien nie in dat God met Sy algemene genade aan die mensheid ook ’n gemeenskaplike wetenskaplike taak stel en wel op ’n gemeen- skaplike veld van ondersoek; en hulle foutecr as hulle meen dat hy andcrsdenkcndes geen waarheidsmomente te vinde is nic. Hulle wat samewerking ten koste van antitese hegeer, hesef nie voldoende dat ook o]) wetenska|ilike gehied die stryd tussen die Hyk van die Lig en die ryk van die duistomis moet uitwoed nie; hesef onvoldoende die univer­ sele en fundamentele hetekenis van die lig van Gods Woord vir wetenskap­ like ondersoek en foutecr met lull mcning dat die skriflig net ’ 11 vertolking 1 .it'tl en die gehruik daarvan net ’n persoonlike saak is. Hulle loop die gevaar van in sinkretisme le verval. die antitese te verdoesel en aan 1ml geloof en eie heginsel ontrou te word. .’I. /hilitese en/of urbeidsgeineenskaj) met andersdenkerules? Mens mag ook op wetenskaplike gehied aan die een kant nie die lopping van die Christen en die hetekenis van die lig van Gods Woord so eensydig stel dat van ’n gemeenskaplike roeping in ’» gemeenskaplike wêreld niks tereg kom nie, en aan die ander kant ook nie die gemeenskaplike roeping in ’ n gemeenskaplike wêreld so oorspan dat die Christelike roeping en die hevrugting deur die lig van Gods Woord skade ly nie. Ons mag ook op wetenskaplike gehied die antitese nooit prysgec nie; ons moet wetenskap ..in U lig” lion en Ion voile aan die stryd tussen die twee ryko deelneem. In isolement (wat geen isolasie heteken nie) 1c in eie welenskaplike arheid ook óns krag. Maar sonder dit allcs prys te gee, moet ons ook erken dat God ook op wetenskaplike gehied aan die mensheid ’n gemeenskaplike taak gegee het en dat wetenskapsbou ook samewerking met andersdenkendes vereis. Ook in samewerking met anders- denkendes het ons ons Christelike roeping en ons moet ons Christelike roeping ook in samewerking vervul. Met samewerking moet ons ook die antitese hewaar en in antitese ook samewerking hetrag. Sodoende eien ons ons waarheidsmomente toe deur andersdenkendes gevind en getuig ons leenoor andersdenkendes van ons heginsels. Antitese en samewerking is heide nodig. Maar ons sal hierin telkens weer positief en konstruktief moet aantoon dat vanuil ons heginsels ons die helrokke proMeme beter kan oplos en beter verklarings kan gee as andersdenkendes vanuit hulle heginsels. 43 4. Net reform asie in die wetenskap? Die eis van reformasie geld nie net vir kerk en tcolngie nie, maar vir alle lewensterreine, en nie net vir die tydperk van die reformatore nie, maar vir alle tye. Dat Calviniste telkens weer en ook op wetenskaplike gel)ied — die eis van reformasie voorop stel, aldus eis dat ons wetenskapsbeoefening in die éérste pick reformatories moet wees, is m.i. nie net te eng nie, maar stel ons (ook wetenskaplike) roeping skeef, hoe noodsaaklik die eis van reformasie in eie kring (en vir ander) ook al vir die herstel van ver- skeurdheid mag wees. Want deur reformasie voorop te stel kom ons altyd agterna. Die eerste taak van die Calvinisme — juis ook op wetenskaplike gebied — is (o.a. volgens Genesis I vers 26, die kultuurgebod), ,forma- tories’ . Ons behoort .formatories’ die leiding te neem en te gee, want met ons geloof in Gods Woord is ons soveel meer vergun as ander. Ons tweede taak is reformatories, omdat die mens in sonde geval het en die wêreld van kwaad deurtrek is; en in hierdie geval is reformasie in eie kring (wo. wetenskaplike selfkritiek) die eerste eis. * Tog getuig die geskiedenis — ook die geskiedenis van die wetenskappe — daarvan dat wetenskaplikes in die lyn van Kain gewoonlik die leiding neem en die eerste, resp. meeste, presteer. Dit is ’ n oordeel oor ons gebrek aan Christelike ,formatoriese’ roepingsbewustheid en roepingskrag. D. Sam evatting en ornvattende pcrapektief. Van watter kant ons ook die liele, resp. elke, wetenskap benader en watter vraagstuk ons i.v.m. die wetenskap in al sy geledinge ook onder oë mag sien, telkens en orals blyk die fundamentele betekenis van die bipolêre beginsel van eenheid en differensiasie (ook in sy onderskeie fundamentele betekenisse) vir die beoefening van die wetenskap. Dat ons in ons weten- skapsbeoefening ons telkens weer hieroor moet besin en moet verantwoord, is dan ook wel ’n eerste plig. As ons ons roeping egter in ornvattende perspektief stel, dan blyk dit dat hierdie bipolere beginsel vir ons liele lewe, vir alle lewensterreine en vir al ons doen en late geld, dat dit ’ n fundamentele en universele beginsel vir die liele roeping van die mens is. Binne hierdie alomvattende roeping het die roeping tot wetenskapsbou sy besondere plek en taak. Dus ook vir die verhouding van ons wetenskap­ like roeping tot ons hele roeping geld hierdie beginsel. Wetenskap en die res van ons lewe mag nie ge’isoleer word nie, en al het wetenskap sy eie roeping, sal dit in voile diens van al die ander kringe moet staan en het ook die ander besondere roepings hul verpligtings teenoor die weten­ skap. Dit alles geld in die lig van die openbaring van God en tot Sy eer en verheerliking. . Ons insig in die beginsel van eenheid en differensiasie op die gebied van die wetenskap mag met die voortgang van die geskiedenis van die 41 wetenskap gewysig, verbreed en verdiej) word, sy leidende invloed op die vorming van wetenskaj) in al sy geledinge sal altyd My geld; en in hierdie gelding het die lig van Gods Woord op ons kosmiese gebeure die ereplek. Want ook vir die beoefening van die wetenskaj) geld in die eerste pick dat alles uit, deur en tot God is. Uit God, want ook die wetenskaj) \ ind sy Iaaste en diepstc oorsjn ong in God. Deur God, want ook die vor- ming van wetenskap staan onder die misterie van die leiding van God in die geskiedenis. Tot God, want ook die wetenskaj) sal Horn eer en verhcerlik. Ilierin is die besondere roe|)ing van ons Universiteit geleë, wat as sy roejiing bely om die hele en elke wetenskaj) „in U lig” te beoefen. H. G. Stoker. I’ .U. vir C.H.O. 45 45

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1492/1597

Afrikaans

http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 124 V E R T A L I N G - ' N D I S K U R S I E W E D O E N I G H E I D C. van Schalkwyk, Departement Linguistiek (Vertaalkunde) Universiteit van Suid-Afrika http://spilplus.journals.ac.za/ 124 V E R T A L I N G - ' N D I S K U R S I E W E D O E N I G H E I D ilplus.journals.ac.za/ C. van Schalkwyk, Departement Linguistiek (Vertaalkunde) Universiteit van Suid-Afrika In ons soeke na klaarheid oor die verskynsel wat as 'vertaling' bekend geword het, bevind ons ons nogal d.n di.6 posisi.e vaj^ Merwe Scholtz (1956) se denkbeeldige jagter op die spoor van die groot, tnaar immer-ontwykende olifant. Daar is oral tekens wat op sy bestaan dui, maar niemand het horn nog vol onder skoot gekry nie. A1 waaraan sy bestaan kenbaar is, is 'n spoor in die sand, 'n gebreekte tak, 'n rolplek in die modder en, les bes, 'n bol mis. Pogings om aan die hand hiervan 'n denkbeeld van hierdie ding te vorm het tot dusver skynbaar net op 'n boel mistastings uitgeloop. Die vraag is: hoe lyk hierdie ding waaroor daar om linguistiese kampvure gepraat en bespiegel word? Gutt (199T: 1) se uitspraak kan dien as 'n antwoord op die vraag. Hy se: It is becoming commonplace for works on translation theory to acknowledge that there is a vast body of literature on translation, offering a wealth of observations and views on the subject. Almost equally commonly this acknowledge- ment is followed by some sort of a caveat - expressed with varying degrees of candour - to the effect that the volume of the literature is not necessarily indicative of the degree of understanding reached. Wat Gutt se, is maar die refrein van 'n sug wat oral opgaan. Ek raak maar enkele bronne wat die siening deel, aan. Bassnett- McGuire (T991: xviii) se "[rjesearch in Translation Studies has barely begun". Tien jaar gelede het sy gese die "systematic study of translation is still in swaddling bands" (Bassnett- McGuire T980: 1). Wilss (in Gutt 1991: 2) het die literatuur 125 http://spilplus.journals.ac.za/ 125 http://spilplus.journals.ac.za/ oor vertaling beskryf as "a mass of uncoordinated statements [which] never coalesced into a coherent, agreed upon, intersubjectively valid theory of translation". So onlangs soos 1986 adresseer Bell (in Gutt 1991: 2) die vraagstuk in 'n referaat onder die titel "Why translation theory is in a mess and what can we do about it". Gutt (1991' 2) se "[mlany different explanations have been proposed for this disappointing situation. One is that trans- lation theorists were preoccupied for too long with debating unfruitful issues, such as whether translation should be literal or free, or whether translation is possible or n o t . Another suggestion is that the understanding of translation has remained inadequate because it has never been studied in its own right, but merely as a subdomain of some other subject, such as literature or foreign language teaching. Some scholars have suggested the simple, if radical, explanation that trans- lation simply is not open to scientific investigation because it is an art or a skill. By contrast, still others have suggested that our scientific understanding of translation is so poor because it really has not been studied in a proper scientific manner." Wat Gutt se, is die refrein van wat ook Ingberg en Sultana voorheen verklank het. Ingberg (1986: v) wys daarop dat baie van die vertaalteoretiese probleme wat tans aandag geniet, die gevolg is van pogings om die begrip 'vertaling' te isoleer, objektiveer en as 'n selfstandige realiteit, vry van ander diskursiewe aktiwiteite soos imitasie, interpretasie, para- frase, ens. te vestig. Sultana (1987: 27) se in die verband "[a] great deal of heterogeneous activity is passed off under the general heading of translation" en "[t]he activity is usually assumed to be self-explanatory". Hy se aansluitend "[i]n practice, many different kinds of processes - such as imitation, transcreation, word-coining, transference. 126 http://spilplus.journals.ac.za/ borrowing, and extension of words beyond their collocation range and any number of techniques - are separately qj- simultaneously applied to complete a SL [source language - CvS] text in RL [receptor language - CvSl". As ons Sultana se siening aanvaar (en dit sluit losweg aan by Gutt hierbo), dan meet vertaling gesien word as 'n oorkoepe- lende begrip wat alleen konkrete gestalte kan aanneem indien een of meer van bogenoemde diskursiewe prosesse geaktiveer en deurgevoer word - soos, bv., in die geval van die superordinaat 'blom' waaraan substansie verleen word deur die bestaan van sy ko-hiponieme roos, angelier, madeliefie, ens. As sodanig is 'blom' nie ' n aantoonbare entlteit nie. Netso kan vertaling, in die lig beskou, gesien word as die nie-aantoonbare superordi- naat van die hiponieme wat na die ander genoemde verwante diskursiewe aktiwiteite uitwys. Hierdie verskynsel wat bekend geword het as vertaling weier hardnekklg (in my kop altans) om konkrete gestalte aan te neem en homself te word, soos Gutt hierbo aandui. Newmark (1981: 19) se "translation theory is neither a theory nor a science, but a body of knowledge that we have and have still to have about the process of translating ..." In 'n meer resente bydrae in Lebende Sprachen beskryf Newmark (1991: 105) vertaling as "a fractured subject which is peculiarly unsuitable for a single integrated theory, a dogma, a blanket statement that will embrace any type of text". Gutt (1991: 5) se aanslultend hierby ... one of the main problems with the scientific invest- igation of translation seems to lie in the fact that not only linguistic factors, but many other factors need to be taken into account. Since these factors belong to a http://spilplus.journals.ac.za/ But if it turns out that each individual phenomenon - which here is not only each text, but potentially each instance of translating it for a particular audience - may require its own theory of equiva- lence, then this means that these phenomena cannot be accounted for in terras of generalizations at all, and that they actually fall outside the scope of theory" [beklemtoning soos in oor- spronklike - CvS]. Ons bevind ons, wat betref sowel vertaalteorie as teoriee oor ekwivalensie in 'n pypkop - 'n doodloopstraat of, ten minste, 'n keeromstraat. Ek is nie heeltemal seker of ek weet wat die illokusionere krag van die sardoniese uiting "How the gods must have laughed when they added hope to Pandora's box", is nie, maar ek begin ray solider voel met die sinikus wat dit aanvanklik geuiter het, want telkens as ek 'n artikel of ander publikasie opneem in die hoop dat die ou groottandbosreus uiteindelik platgetrek is, kom die ontraoedigende berig dat hy die spoorsnyers nograaals ontglip en spoorloos in die bos verdwyn het. Ek het u opsetlik nie op 'n "state of the art"-ekskursie geneero nie - die voorafgaande opmerkings is mistroostig genoeg. Die verskyning van Sperber en Wilson se werk Relevance in 1986 het die hoop weer laat opvlam dat hierdie ontwykende en beweeglike ding uiteindelik in 'n hoek gedryf is. Gutt, 'n doktorale student van Wilson, skryf in die voorwoord tot sy proefskrif http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 127 variety of different areas of life, there is a question whether a comprehensive account of translation in the form of a coherent and homogeneous theory can ever be achieved. A second major problem concerns the question of what a g e n e r a l science of translation is to be about, that is, what its domain should be. The obvious answer is that it should be about translation - but the problem is that it is not clear a priori what translation itself is. Die vertaalkundige word in die gesig gestaar deur die ontstel- lende waarnemings dat niemand skynbaar weet wat vertallng e i n t l i k is nie en, verder en bygevolg, 'n koherente en homogene teorie van vertaling buite sy bereik bly. Asof dit nie genoeg is nie laat die literatuur 'n mens met die oorkoepelende indruk dat daar haas niks is wat in vertaalteoretiese gesprekke opduik wat nie kontroversieel is nie, want afgesien van die feit dat die vertaalhandeling hardnekkig weier om horn teoreties onder 'n juk te laat bring en ons, volgens Gutt (e.a.) se getuienis in elk geval, nie weet wat vertaling eintlik is nie, sit ons met die probleem dat die begrip ekwivalensie, wat die sleutelbegrip in enige vertaalteorie moet vorm, net so ontwykend soos ons denkbeeldige olifant is. Catford (1965: 21) se "a central task of translation theory is that of defining the nature and conditions of translation equivalence". House (1981: 30) beskryf ekwivalensie as 'n sleutelterm in haar definisie van vertaling. Svejcer (in Gutt 1991: 10) se "[e]quivalence is one of the central issues in the theory of translation and yet one on which linguists seem to have agreed to disagree". Wilss (in Gutt 1991: 11) se aansluitend dat "translation equivalence cannot possibly be integrated in a general translation theory [...), but must be looked upon as part of specific translation theories which are 128 at best text-type-related or, even more restrictedly, single- text-oriented". Gutt (1991: 12) spel die teoretiese implikasies hiervan vir ons uit. "One of the main points of theory-construction," se hy, "is that it should allow us to account for complex phenomena in terms of simpler ones: that is, one of its main motivations is to make generalizations about phenomena. http://spilplus.journals.ac.za/ 128 128 at best text-type-related or, even more restrictedly, single- text-oriented". Gutt (1991: 12) spel die teoretiese implikasies hiervan vir ons uit. "One of the main points of theory-construction," se hy, "is that it should allow us to account for complex phenomena in terms of simpler ones: that is, one of its main motivations is to make generalizations about phenomena. But if it turns out that each individual phenomenon - which here is not only each text, but potentially each instance of translating it for a particular audience - may require its own theory of equiva- lence, then this means that these phenomena cannot be accounted for in terras of generalizations at all, and that they actually fall outside the scope of theory" [beklemtoning soos in oor- spronklike - CvS]. Ons bevind ons, wat betref sowel vertaalteorie as teoriee oor ekwivalensie in 'n pypkop - 'n doodloopstraat of, ten minste, 'n keeromstraat. Ek is nie heeltemal seker of ek weet wat die illokusionere krag van die sardoniese uiting "How the gods must have laughed when they added hope to Pandora's box", is nie, maar ek begin ray solider voel met die sinikus wat dit aanvanklik geuiter het, want telkens as ek 'n artikel of ander publikasie opneem in die hoop dat die ou groottandbosreus uiteindelik platgetrek is, kom die ontraoedigende berig dat hy die spoorsnyers nograaals ontglip en spoorloos in die bos verdwyn het. Ek het u opsetlik nie op 'n "state of the art"-ekskursie geneero nie - die voorafgaande opmerkings is mistroostig genoeg. Die verskyning van Sperber en Wilson se werk Relevance in 1986 het die hoop weer laat opvlam dat hierdie ontwykende en beweeglike ding uiteindelik in 'n hoek gedryf is. Gutt, 'n doktorale student van Wilson, skryf in die voorwoord tot sy proefskrif http://spilplus.journals.ac.za/ 129 wat gepubliseer is onder die titel Translation and relevance (1991: vii): "The results of my research surprised me; I had expected that relevance theory would help me to formulate a general theory of translation. However, within a year it became increasingly clear that relevance theory alone is adequate there seems to be no need for a distinct general translation theory." Dit is in die lig van die vertaalteoretikus se dilemma ver- staanbaar dat Gutt (1991) gretig na die Pandoradoos van Sperber en Wilson (1986) se relevansiebeginsel sou gryp, maar waar Gutt, hoopvol, die relevansieteorie van Sperber en Wilson as redding uit die eeuelange impasse sien, is Sinclair en Winckler (7991: 89) se reaksie op die relevansiebeginsel, wat op die kommunikasieteorie gebaseer is, nie juis bemoedigend nie as hulle se: "Even a cursory glance at these critical discussions makes it plain that so far there is no consensus about the merit of relevance theory as a new approach in the field of pragmatics." Verder (op p. 93): "All in all then, our impression is that the debate about relevance theory as an approach to the study of human communication will continue for some years yet and will not be resolved, if at all, in any straightforward way." Dit is in die lig hiervan en teen die agtergrond van die ver- taalkunde se onvermoe ora die talige doenigheid wat as vertaling bekend geword het teoreties vas te vat, verstaanbaar as Gutt (1991) se werk met omsigtigheid benader word. Gutt (1991: 189) se self "... if [my beleratoning - CvS] the relevance-theoretic account of communication is right, then [my beklemtoning - CvS] it will be impossible to give an adequate account of trans- lation without [beklemtoning soos in oorspronklike - CvS] reference to the principle of relevance". Daar is egter nog nie aan die "if-then"-voorwaarde voldoen nie. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Aangesien ek na Reichling (1962: 7) ver net so wel ter stigting en vertroostin hy se: Dat er te alien tijde niets nieuws is de verzuchting van een ve integendeel steeds zoveel nieuws, moed toe hoort en geestelijke ve dat nieuwe te erkennen en met vr zelfs wanneer het nieuwe vaak ni bekend vertrouwde in een nieuw kl steeds verrukkende fleur van het wanneer wij ook dit nieuwe aanvaarden. Die organiseerders van die konferensie die bod gestel: Wat bied die taalwetenskap vir die Wat verlang die taalprofessies van Ek probeer saaklik op hierdie vrae antw tief van iemand wat gemoeid is met die vertalers. Om op die tweede vraag eerste te antwoo vasstel presies wat dit is wat die ve van die taalwetenskap, insonderheid di http://spilplus.jou http://spilplus.journals.ac.za/ 130 130 Hoewel Gutt (1991) se werk verkennend van aard is, le die waarde van die gesprek oor die relevansiebeginsel vir my in die vermoe van die relevansieteorie in Sinclair en Winckler (1991; 94) se woorde "to generate new questions and new potential answers". Dit het gehelp om die tot dusver vrugtelose soektog na die groot olifant in die vertaalteoretiese struikgewas in 'n ander rigting te stuur met die moontlikheid dat nuwe skuil- plekke ontdek sal word. Dit is juis as gevolg van die hardnekkige weiering van die verskynsel 'vertaling' om hom onder 'n algemene teorie onder woorde te laat bring dat daar na nuwe strategi ee gesoek word om hierdie ding klein te kry. Wilss se opvatting dat ekwivalensie in vertaling deal moet vorm van 'n spesifieke vertaalteorie wat tekstipegebonde is, of, nog meer bepaald, aan die hand van 'n spesifieke teks geformuleer moet word en Gutt se redusering van die begrip 'teks' tot "each instance of translating it for a particular audience" vereenvoudig die probleem aansienlik (Gutt 1991: 12). Dit gaan volgens hulle om kommunikasie van 'n baie spesifieke aard met 'n spesifieke duidelik-omlynde teikengroep. Soos Wilss dit stel sou elke vertaalhandeling, om mee te begin, as sui generis benader kon word en binne die kommunikasie- situasie sou teks- en konteksspesifieke metodes ontwerp kon word om die doeltreffendheid en adekwaatheid van elke spesi- fieke vertaling te bepaal, met ander woorde die teks en die konteks sal telkens self die roetode aan die hand moet doen. 'n Sistematiese analise van brontekste en 'n metodiese evalue- ring van die vertalings binne so 'n beperkte teks- en konteks- gerigte kommunikasiesituasie aan die hand van teksspesifieke parameters behoort die soort data vry te stel wat kan lei tot hipoteses waaruit moontlik, in die volheid van die tyd, 'n algemene vertaalteorie of algemene teoriee gekonstrueer sou kon word. 131 Miskien het u ook reeds die gevoel gekr is om te praat, is 'n grou vermoede a s t r a t e g i e net maar Reichling (1962: 7 t r o u w d e in een nieuw kleed" is en ek r e f r e i n van "There's a hole in the buc agtergrond hoor. http://spilplus.journals.ac.za/ 131 131 Miskien het u ook reeds die gevoel gekry, maar terwyl ek besig is om te praat, is 'n grou vermoede aan't roere dat hierdie s t r a t e g i e net maar Reichling (1962: 7) se "het bekend ver- t r o u w d e in een nieuw kleed" is en ek verbeel my dat ek die r e f r e i n van "There's a hole in the bucket, dear Henry" op die agtergrond hoor. Aangesien ek na Reichling (1962: 7) verwys het, kan ek hom maar net so wel ter stigting en vertroosting volledig aanhaal waar hy se: Dat er te alien tijde niets nieuws onder de zon zou zijn, is de verzuchting van een vermoeide geest. Er is integendeel steeds zoveel nieuws, dat er meer dan gewone moed toe hoort en geestelijke veerkracht om altijd-door dat nieuwe te erkennen en met vreugde te begroeten. En zelfs wanneer het nieuwe vaak niets anders is, dan het bekend vertrouwde in een nieuw kleed, waar bleef dan de steeds verrukkende fleur van het leven rond ons heen, wanneer wij ook dit nieuwe niet dankbaar • zouden aanvaarden. Die organiseerders van die konferensie het twee kwessies aan die bod gestel: Wat bied die taalwetenskap vir die taalprofessies? Wat verlang die taalprofessies van die taalwetenskap? Wat bied die taalwetenskap vir die taalprofessies? Wat verlang die taalprofessies van die taalwetenskap? Ek probeer saaklik op hierdie vrae antwoord vanuit die perspek- tief van iemand wat gemoeid is met die akademiese opleiding van vertalers. Om op die tweede vraag eerste te antwoord, ek het nog nooit kon vasstel presies wat dit is wat die vertaler as taalpraktisyn van die taalwetenskap, insonderheid die vertaalkunde, verlang 133 http://spilplus.journals.ac.za/ Op die oomblik is dit, tot op groot hoogte, nog 'n ivoortoring- aUtiwiteit wat deur linguiste en vertaalteoreties opgeleide persone bedryf word. Die linguistics opgeleide vertaler kan en behoort 'n belangrike rol te speel om te voorkom dat die gesprek oor die vertaalkunde in vensterlose ivoortorings al hoe meer esoteries word. BIBI/IOGRAFIE B a s s n e t t - M c G u i r e , S . 1 9 8 0 / 1 9 9 1 . Translation studies. L o n d o n : Methuen. C a t f o r d , J . C . 1 9 6 5 . A linguistic theory of translation. London: Oxford University Press. C a t f o r d , J . C . 1 9 6 5 . A linguistic theory of translation. London: Oxford University Press. London: Oxford University Press. Gutt, E-A. 1990. "A theoretical account of translation". Target 2(2) : 135-164. y Gutt, E-A. 1990. "A theoretical account of translation". Target 2(2) : 135-164. a get ( ) 35 6 G u t t , E - A . 1 9 9 1 . Translation and relevance. Cognition and context. Oxford: Basil Blackwell. H o u s e , J . 1 9 8 1 . A model for translation quality assessment. Tubingen: Gunter Narr. H o u s e , J . 1 9 8 1 . A model for translation quality assessment. Tubingen: Gunter Narr. g i n g b e r g , A . 1 9 8 6 . The enigma of the translator: a post- structuralist reading of theories of translation. (Unpublished Ph.D dissertation.) Purdue University. Michigan: UMI. g Newmark, P. 1981. Approaches to translation. Oxford: Pergamon. N e w m a r k , P . 1991. "The curse of dogma in translation s t u d i e s . " Lebende Sprachen XXXVI(3): 105-108. g Newmark, P. 1981. Approaches to translation. Oxford: Pergamon. N e w m a r k , P . 1991. "The curse of dogma in translation s t u d i e s . " Lebende Sprachen XXXVI(3): 105-108. p ( ) R e i c h l i n g , A . 1 9 6 2 . Verzsmelde studies. Over hedendaagse problemen der taalwetenschap. Zwolle: N . V . Uitgevers- raaatschappij. p ( ) R e i c h l i n g , A . 1 9 6 2 . Verzsmelde studies. Over hedendaagse problemen der taalwetenschap. Zwolle: N . V . Uitgevers- raaatschappij. pp j Scholtz, H . van der Merwe. 1956. "Die literatuurles as taalles," Tydskrif vir Wetenskap en Kuns. Nuwe Reeks deel XVI. 132 http://spilplus.journals.ac.za/ nie. En as ek die 'state of the art' in beskouing neem, kan ek die vertaler se dilemma en die vraagtekens in sy oe verstaan. Die vertaalkunde sal homself eers moet vind as hy aanspraak wii maak op die erkenning en aansien wat volwaardige dissiplines geniet. Wat betref die eerste vraag, geen mens het 'n graad in die taalkunde nodig om sy moedertaal vlot te praat nie. Net so man het iemand derde universiteitskursusse in twee tale nodig om goed te kan vertaal. Die ontwikkelde mens se talige intuisies sal hom feilloos oor die meeste linguistiese struikelblokke heen help, 'n Mens kan en moet jou op jou talige intuisies as 'n soort 'blind understanding' verlaat, raaar 'n 'blind under- standing' sonder raeer is geen vakman waardig nie. Wat die taalwetenskap die vertaler as taalpraktisyn bied, is die vermoe om ook 66r die taal- en vertaalkunde te kan praat en om hierdie 'blind understanding' te kan eksternaliseer. Die taalpraktisyn moet tewens taalkundige en taalwetenskaplike wees. Sonder 'n grondige skoling in die taalkunde van die spesifieke tale en die algemene taalkunde is die literatuur oor vertaling vir die taalpraktisyn geslote en word sy potensiele bydrae tot die vak ooreenkomstig beperk. En as die strategic wat deur Wilss (in Gutt 1991: 12) voorge- staan word, met ander woorde 'n teksspesifieke en teikengroep- spesifieke vertaalstrategie, vrugbaar geimplementeer moet word, dan lyk dit my onafwendbaar dat daar, met die oog op die ontwikkeling van 'n teoretiese basis vir die vertaalkunde, 'n aansienlik beduidender inset van die kant van die taalpraktisyn as vertaler sal moet kora. Wat daaruit vloei is dat die vertaler as taalpraktisyn in staat moet wees om die vertaalhandeling in al sy grammatiese, semantiese en kommunikatiewe sette en fasette te eksplisiteer en, idealerwys, teoreties op sy plek te sit. BIBI/IOGRAFIE S i n c l a i r , M . & Winckler, ».K. 1 9 9 1 . Relevance theory. Explaining verbal communication. (Spil Plus 18.) Stellenbosch: University of Stellenbosch. y f S p e r b e r , D . & W i l s o n , D . 1 9 8 6 . Communication and cognition Oxford: Basil Blackwell. Sultana, N . 1987. "The translation of literary texts: a paradox in theory." Language and style 20(3): 269-284

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/506/426

Afrikaans

http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 'N SOSIOLOGIESE KONSEPSIE VAN NORME D.D. Joubert 1 Woorde en dinge 1 'n Sosiologiese konsepsie van nocme' most die betekenis wat "gewone niense" aan die wooed heg, ten tninste in essensle, respekteer. Min sosioloe sal, in navolging van H. Dumpty, nog koppig volhou dat 'n woord beteken wat vakkun- diges se dit beteken. Mnr. Dumpty was natuuclik 'n positivis sommige sou selfs se 'n sofis en elitis wat die wereld met sy eie definisies wou rekonstcueec. Die ideaal van 'n wetenskaplike taal "skemas van pcesiese waarnemings- en verklaringskonsepte" waardeur die werklikheid objektief geken sou word, is in die huidige sosiologie heelwat afgewatec. Die pad tussen dinge en woorde word met veel meer realisme, beskeidenheid en menslikheid geloop; die apartheid tussen vakkonsepte en gewone mense se woorde is grootliks genocmaliseer. Ook wat vaktaal betref, het die sosiologie die wysheid van W.I. Thomas herontdek: "When men define situations as real, they are real in their consequences" wat logies beteken dat die wvse waarop mense situasies definieer, daardie situasies werklikheid maak. Sosioloe se definisies van aspekte van die maatskaplike werklikheid meet "gewone mense" se definisies meet as net eetbiedig: gewone taal moet erken word as die substansie van menslike optrede en opvattings; nie slegs as die toevallige of konvensionele vormgewing daarvan nie. What's in a word? Eintlik alles. Niemand het 'n sosioloog nodig om te weet dat nornie fundaraenteel is vir die handhawing van maatskaplike ordelikheid nie. Sosiologie se pcimere vraag -- - Hoe is maatskaplike ordelikheid hcegenaamd moontlik? (die verklaring van wanorde en afwyking is, ten minste logies, sekonder) kan egter alleen beantwoord word in terme van 'n genuanseerde konsepsie van die aard en 'n teoretiese interpretasie van die werking van normat iwi tei t. Die wooed is nodig al vecskyn'dit nie in die splinternuwe '^eetalige Woordeboek van Bosmah, Van der Merwe en Hiemstra (1984) nie omdat, sosiologies gesien, norme maac een vorm van "voorsk r i f t el ikhe id", maar een sooct "reel" is http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert 2 "Norms are prescriptions serving as common guidelines £or social action" se 'n ewe nuwe Dictionary of Sociology (Abercrombie et al. 1934). "The concept is central to theories of social order. (See also: internalization, socialization, consensus, institution, role, value.)" Stel hiernaas die eersgenoerade woordeboek se vertaling van norn as "norm, standard, value"; die voorbeeld van sedelike norme ("moral standards"); die vertaling van aan norme voldo«n as "coming up to standards"; die opname (onder noroaal) van: normatieC, normaliseer, normaliteit en noroeer. Woorde en dinge En, ook nog 'n sin uit 'n lesersbrief in Die Burgee (23.1.85): "Mense wat alles verwerp waarvoor die Westerse normatiewe opvattings staan en met nilts andecs as 'ri eksklusief swart Suid-A£rika tevrede sal wees nie." Dan het u 'n aanduiding van wat 'n "genuanseerde konsepsie en teoretiese interpretasie van normatiwiteit" alles in ag moet neem. Die situasie behoort duidelik te wees: "Gewone mense" se gewone gebruik van die woord nora bring reeds 'n hele paar nuanses, assosiasies en veronderstellings rondom die begrip na vore. 'n Sosiologiese konsepsie moet hierdie suggesties ernstig opneem, maar het die verdere taak om die hele verskynsel van normatiwiteit sistematies, binne groter samelewingskonteks en, onvermydelik, teoreties te interpreteer. Die pad hier is die vanaC ding na woord na wetenskaplike konsep na teoretiese interpretasie en omdat die vertrekpunt eers werklik geken word by die terugkeer van die reis natuurlik weer terug na die "Ding". As dit alles maar gedoen kan word sonder die verloening van "the common touch" van gewone mense se definisies en uitlewing en verwerping van wat hulle, onder andere, noem: "norme". Wenslikheid en werklikheid Alle nadenke oor norme begin by die eenvoudige onderskeiding tussen wat mense doen en wat hulle se hulle glo behoort gedoen te word. Daaglikse oordele en beskuldigings dat iemand inkonsekwent, onbetroubaar, oneerlik, onvoorspelbaar, selfs (juis) psigopaties is, bewys die onderskeiding as grondliggend. Dit bewys ook die herhaalde breuk tussen verwagtings en werklikheid. 'n "Gebroke werklikheid" noem teoloe 'n wereld wat (ongelukkig en as gevolg van die inherente sondigheid van die mens) nie streng volgens God se norme werk nie. Vir sosioloe is die volgehoue spanning en herhaalde stremming tussen wenslikheid en werklikheid die mees basiese en menslike kenmerk van samelewings. En wenslikheid slaan op alle variasies van algemeen aanvaarde verwagtings waarvan geglo word dat hulle met reg, vir http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ geregtigheid en tot beswil van "die samelewing" nagekom en waargemaak behoort te word. Sosiale verwagtings (nie wense en begeertes wat slegs persoonlik en eienaardig is ni«) is die eenvoudigste element of eenheid van normatiwiteit. Tipies egter, week sosioloe nie met verwagtingseenhede nie, maar met normatiewe patrone van varierende omvang. En normatiewe patrone word beskou as een komponent van "maatskaplike struktuur"; die ander komponent synde interaksiepatrone. Die abstrahering van die analitiese onderskeiding tussen "behoort" en "is" tot normatiewe en interaksiepatcone word (nog) verder geneem tot 'n onder- skeiding tussen "kultuursisteem" en "maatskaplike sisteem". Eersgenoemde beklemtoon die ondeclinge slultlng van norme, waardes, slmbole uitelndelik idees; laasgenoemde die sistemiese kenmerke van patrone van wle-doen-wat-teenoor-wle uitelndelik handelinge. Die woord wat nodig geword het on die twee losgedinkte aspekte (weer) bymekaar te bring is sosiaal-kultureel (sosio-kultufeel). Hier, soos dikwels by koppeltekenwoorde, is dit die koppelteken wat die problematiek aandui: Hoe moet die integrasie 4n stremming tussen normatiewe opvattings en werklike gedrag verstaan word? Die eenvoudige vragie lei tot ander: Hoe kom norme tot stand en hoe word hulle gehandhaaf? Tot watter mate het kultuur, tradisie, norme, waardes 'n lewe van hul ele? Wanneer bedrelg bepaalde opvattings en optredes 'n hele waardestelsel, kultuur, lewenswyse; wanneer versteur dit slegs persoonlike houdings en verhoudings? Wanneer is 'n beroep op waardes, beginsels en "Westerse normatiewe opvattings" eintlik rasionalisasie en regverdiging vir belange-optrede? Wanneer word normatiewe opvattings gesien as beginsels, wanneer as bloot tegniese reelings? Is bekommecnis oor 'n bevolkingsgroep se "identiteit" 'n besorgdheid oor kulturele standaarde of oor interaksieruimte? Wenslikheid en werklikheid Om, binne die huidige konteks, die voorafgaande skakeling van begrippe en stapeling van vrae meer sinvol te maak, kan gekonsent reer word op (1) soaiologiese interpretasies (teoriee) van normatiwiteit, en (11) kategoriserings van normatiewe patrone. In aansluiting by hul voorgangers, die sosiaal-filosowe, het sosioloe verklarings vir normatiwiteit gesoek voordat presleser aandag gegee is aan die kategorisering van normatiewe patrone daarom die volgorde. http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert 4 Jouhert Sosiologiese interpretasies van normatiwiteit Sosiologiese interpretasies van normatiwiteit 3 Hoogs beskaafd en goedgelowig, het Socrates 'n eenvoudige formule gehad: "Kennis is deug" impliseer dat kennis van goddelike en staatswette (daar is al twee soorte norme) vanself wetsgehoorsaamheid en orde vir die Griekse stadstaat verseker. Ook Aristoteles het optimisties geglo in die mens se wesenlike maatskaplike inklinasie: samelewingsreelings was vir die politieke dier verlengstuk van sy menslike natuur. Dit was Robert Park wat eeue later sosioloe se ongeloof in natuurlike en probleemlose konformiteit die skrilste verwoord het: "Man is not born human". Met hierdie oordeel moes konformiteit verklaar word en het, meer bepaald, 'n sosialiseringsteorie noodsaaklik geword. Dwanq is 'n ou verklaring vir waarom norme nagekom word. Die jonger Emile Durkheim het hierdie maatskaplike determinisme heelwat aansien verleen deur na gedragskodes te verwys as maatskaplike feite en te beweer dat sulke kodes selfstandig buite individue bestaan en dwingend op hulle inwerk.^ Die sosiologisme (ook in oorreaksie teenoor- sy tydgenoot Tarde se psigologisme) is dramaties gedemonstreer in Durkheim se verklaring van variasies in van alle dinge — - selfmoordkoerse: Omstandighede van oornatige solidariteit, ninimale groepsbinding en ontwrigte normatiewe struktuur lei, onderskeidelik, tot toenames in sogenaamde altruistiese, egoistiese en anomiese selfmoorde. Die (eerste twee) interaksieomstandighede en (die derde) normatiewe omstandigheid skep wat Durkheim noem "selfmoordstrominge" waarin enkelinge meegesleur word. Die ouer, humaner Durkheim het hierdie determinisme heelwat gematig en self begin skryf oor sosialiseringsprosesse waarin samelewingsnorme in die persoonl ikheid "gei'nternal iseer" word sodat individue ook "die goeie" wil sonder dat hulle daartoe gedwing word deur sanksies en straE. Natuurlik is en bly dwang steeds 'n element in die handhawing van norme. Vir "Codes, Courts en Constables" is wetties en administratieE presiese strawwe en benadeling voorgeskryf vir die wat nie wil hoor nie. Belangtiker as. Eormele dwang met as laaste "raad" geweld is informele en subtiele maatskaplike druk wat konformiteit ten opsigte van norme verseker deur be'invloeding, oorreding en die sogenaamde openbare mening. In die plek van Durkheim se eksterne dwang praat sosioloe lankal van posisitewe en negatiewe, Eormele en inEormele beheer twee asse wat in kruising ten minste vier tipes beheer aandui en *n eenvoudige kategorisering sou kon wees vir normeringsprosesse. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert 5 Jouhert Dat dit in mense se belanqe is om norme na te kom, is 'n interpretasie wat teruggaan tot die utilitarisme van die Epikuriers: die samelewing is 'n nuttigheidsreeling en reels ep wette verseker maksimale bevordering van individuele doelstel1ings en groepsbelange. Sosiologiese interpretasies van normatiwiteit Die aksent slaan deur in Marx se historiese materialistne: Die wyse waarop mense hul materiele wereld skep en handhaaf lei tot 'n stel van produksieverhoudings wat as ekonomiese basis die onderbou van die samelewing uitniaak. Grootliks gekond is ioneer deur die onderbou, ontwikkel die bo-bou: die nie-ekonomiese strukture soos politick, reg en godsdiens. In kap1talistiese samelewings is die bourgeoisie in beheer van die onderbou en rig hulle ook die bo-bou in om hulle belange te dien. Hoe gro£ die veralgemening ookal is, dra Marxisme die suggestie dat normatiwiteit grootliks gehandhaaf word deur beheer vanuit en oor belangegroeperings. Dit is 'n aksent wat, soos die van dwang, deel van die werklikheid en so deel van die waarheid van normatiwiteit is. Sosialiserinq is die proses waard6ur kennis van verwagte optrede in maat- skaplike situasies aangeleer wod en 'n gemotiveerdheid ontwikkel om hierdie normatiewe verwagtings na te kom. Die belangrikste insig wat deur die konsep van sosialisering gedra word, is dat mense nie maatskaplik aangepas gebore word nie; dat hulle hul "maatskaplikheid" moet aanleer, en dat die kontekste waarin hulle groot word 'n beslissende invloed op hulle persoon- likheidsontwikkeling en maatskaplike optrede het. "Internalisering" is die fokuspunt van sosialisering: normatiewe patrone en orientasies ten opsigte van ander persone word in so 'n mate deel van persoonlIkheid dat om 'n suggestie uit David Riesman et al. se The Lonely Crowd te gebruik 'n persoon skaam, skuldig o£ angstig voel wanneer daar nie volgens daardie patroon 6£ orientasie opgetree word nie. Wanneer iemand se qewete nie toelaat dat dit of dat gedoen word nie, is dit, sosiologies gesproke, 'n geval van 'n normatiewe patroon of persoonlike orientasie wat so goed geinternaliseer is dat afwyking 'n stukkie persoonlike trauma meebring. Die Amerikaanse sosioloog, Talcott Parsons, het Freud se interpretasie van persoonlikheidsontwikkeling omgewerk in 'n meer sosiologiese voorstelling van die verloop van die sosialiseringsproses. Freud se bekende krisisse met hul sterk biologiese, selfs seksuele aksente, word In Parsons se voorstelling situasies van nuwe gedragsverwagtings waardeur die opgroeiende kind gehelp (gedwing) word tot 'n begrip en aanvaarding van nuwe vertioudings blnne en buite die gesin; verhoudings wat gebou is op nuwe normatiewe verwagtings. Sosiologiese interpretasies van normatiwiteit Dit is wanneer gewoontepatrone blatant oortree word, te ver afgewyk word, 'n presies geformuleerde wet of regulasie, of basiese norm uit die gemene reg (moord, aaranding en diefstal http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ is misdade binne die geniene reg) oortree word, of wanneer daar 'n konfrontasie is met 'n ander lewenstandaard, klas of kultuur dan eers word die vraag na norme gevra, word dit nodig om presies te formuleer wat die (eie) norm is wat tersake is. Die veralgemening is geldig dat norme tersake gemaak word en gepresiseer word eers wanneer optrede buite die nogal wye grense van natuurlike normatiwiteit gaan. Met 'n sprong: Durkheim is reg: Misdaad en straf van misdaad is funksioneel vir ordelikheid omdat dit die norm opnuut definleer. David Riesman (1955) se onderskeiding van drie "konformiteitswyses" sluit aan by die suggestie van 'n natuurlike normatiwiteit. Riesman raeen dat modernisasie van samelewings in opvolging drle konformiteitswyses of kontekste van normatiewe sanksie meebring. In relatief eenvoudige en nie- ge'industrialiseerde samelewings is tradlsie die belangrikste rigsnoer (en is die tipiese persoonlike reaksie by oortreding van tradisionele gebruike een van skaamte). Tradisionele voorskrifte maak by industrialisasie grootliks plek vir algemene beqlnsels wat "vertaal" moet word vir die talle nuwe situasiea en omstandighede. Oortreding van beginsels lei tipies tot skuldgevoelens. In hoogs ontwikkelde industriele samelewings van Westerse lande word ander persone. kategoriee van persone en groepe toenemend as verwysingspunte ook vir normatiewe orientasies gebruik. Bale individue het hier tipies 'n diffuse angstigheid dat h u H e opvattings, optrede en lewenstyl sal afwyk van die (burgerlike) standaarde van bure. Anders as die sogenaamde tradition-directed en inner-directed mens, is die "raoderne" mens other-directed. Sy, en haar, konformiteit moet grootliks as verwysingsgedrag ("reference behaviour") verstaan word. Om by te hou by die bure, is inderdaad deel van 'n middelklas normat iwi te i t. Ook as dit geetiketteer word as "bourgeois mentaliteit" of "voorstedelikheid", is die sout van die aarde meer dikwels in die middelklas te vind. Dit is 'n ou sosiologiese waarheid dat samelewingstabiliteit grootliks verseker word deur die middelklas. Deel van die stabiliteit is die middelklas se natuurlike normatiwiteit en aandrang op standaarde wat hul bevoorregte posisie veilig stel. Dit is 'n posisie tusaen dife wat min kan wen deur meet voorbeeldig te lewe en die wat min kan yerloor deur groter vryheid te neem ten opsigte van norme. Sosiologiese interpretasies van normatiwiteit So leer die kind geleidelik maar ook in heel konkrete situasies die belangrike verskil tussen: meer en minder mag, die http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ uitoefening en aanvaarding van gesag; manlikheid en vroulikheid die normatiewe patrone gebaseer op geslag; ekspressiewe en instrumentele ingesteldhede wanneer emosies gepas is of saaklikheid verwag word; die inagname van verskil in generasie; die verskil tussen die partikuliere en die algemene; die differensieie waardering van persoonlike kwaliteite teenoor die klem op prestasies. Sonder hierdie onderskeidings is uiteraard geen aanpassing binne 'n genuanseerde normatiewe maatskaplike struktuur moontlik nie. Sosialisering is die belangrikste proses vir die aanleer van 'n algemene sensitiwiteit vir diffuse en meer presiese normatiewe patrone. Dit is skering en inslag van normatiwiteit. Tot perfek normatief geprogrammeerde outomaatjies kan genadiglik geen gesin of samelewing sy lede sosialiseer nie. Dit is hierdie genade wat die inspirasie is vir 'n laaste interpretasie van normatiwiteit. Die interpretasie trek die aksente van dwang, belange en sosialisering byraekaar in 'n bekletntoning van by gebrek aan 'n formeler woord "natuurlike" normatiwiteit: In primere sosialisering in die gesin leer die kind betreklik spesifieke verwagtingspatrone in betreklik spesifieke situasies. Die norme wat aangeleer word het grootliks die voorskriftelikheid van tafelmaniere. Met voortgesette, sogenaamde sekondere sosialisering in die volwasse wereld is dit nie funksioneel of moontlik om soos 'n lysie reels te onthou en na te kom nie. Dit word nodig cm te improviseerr om die essensie van spesifieke norme te handhaaf in vergelykbare situasies. In die plek van reels en gespesifiseerde norme moet veral 'n normatiewe sensitiwiteit ontwikkel. 'n Sensitiwiteit wat aanvaarbare gedrag sal verseker, sonder dat die tersake norme eers geidentifiseer en gedefinieer hoef te word, "'n Goeie burger", "'n beskaafde mens", "'n persoon met integriteit" en "ordentlike mense" leef uiteindelik 'n diffuse maar ook gei'ntegreerde normatiwiteit uit. Binne die uitleef van grootliks ongedifferensieerde, ongedefinieerde norme — k o n s e n t r a s L e s ("clusters") van gedragsverwagtings word individue aansienlike bewegingsvryheid en spontaniteit toegelaat. Hierdie vryheid is deel van wat ek sou wou noem: natuurlike "normatiwiteit". Dit is 'n normatiwiteit wat die grootste deel van gewone mense se alledaagse handelinge oorspan en dra. Sosiologiese interpretasies van normatiwiteit Hiermee word dit duidelik dat normatiwiteit ook 'n funksie is van maatskaplike klas in die begrip se twee konnotasies: mense wat grootliks ooreenkom ten opsigte van sosio-ekononiiese status en lewenstyl, en, mense wat in dieselfde posisie verkeer ten opsigte van die besit en beheer van middele van ekonomiese produksie en wat daarom ' ri natuurlike belangegroepering votm. http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert 8 Jouhert Kategoriserings van normatiewe patrone Kategoriserings van normatiewe patrone 4 Die voora£gaande interpretasies van normatIwiteit deur die werking van dwang, belange, sosialisering en as 'n natuurlike proses, maak die kateqoriserinq van norme nie makliker nie. Omdat alle norme hlerdie vier aksente as elemente het, kan 'n klassifikasie nie op hiecdie vier kenmetke gebaseer word nie. Die enigste ordening van norme wat die moeite werd is om hier te stel, is dan ook een wat {slegs) onderskei tussen vlakke van normatiwiteit, of meer presles: normatiewe patrone op verskillende vlakke van algemeenheid. 'n Betreklik duidelike en sinvolle vecskil kan gemaak word ten opsigte van die omvang van die veld waarop normatiewe patrone van toepassing Is. Die vier tipes normatiewe partone wat onderskei word volg uit 'n aanpassing van die sosioloe Parsons en Smelser se formulerings: Parsons onderskei vier "strukturele kategorlee: waarde, norm, kollektiwitelt en rol. Smelser' praat van komponente van handeling: "The basic components of social action are a) values, or general sources of legitimacy; b) norms, or regulatory standards for interaction; c) mobilization of individual motivation for organized action in roles and collectivities; d) situational facilities, or information, skills, tools, and obstacles in the pursuit of concrete goals". As die kontekste van interaksie- en normatiewe patrone duideliker geskei word, kan vier tipes normatiewe patrone aangewys word: waardes. norme, rplvQorskrlft? en situasiereelings en teqniese voorskrifte. 'n Waarde is 'n konsepsie van wat algemeen wenslik is in tussenmenslike op- trede en maatskaplike verhoudings. Hierdie mees algemene normatiewe beginsels werk rigtinggewend by mense se beslissings in, gekompromitteerdheid tot en regverdiging van bepaalde optredes en verhoudings. Natuurlik bestaan daar nie 'n vaste lysie van wat ook gewone mense waardes en beginsels noem nie. Voorbeelde van waardes sou vir sosioloe en gewone mense wees: respekterlng van lewe self, gesondheid en geestesgesondheid, selfrespek en nenswaardigheid, integriteit en eerlikheid, persoonlike vryheid en selfverwesenlikIng, geregtigheid en burgerregte, taalregte, godsdiensvryheid en handhawing van kulturele identiteit, waarheid, skoonheid, ensovoorts. Hierdie waardes is grootliks universeel; ander wat eerder in beperkter gemeenskappe geld, kan 'n aksent van parogialltelt he. Sosioloe en redelike mense sal egter die verdediglng van beperkte persoonlike en groepsdoelste11ings as "onskendbare waardes" http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ afwys. Regverdiging en legitimering van optredes gaan wel maklik oor vlakke van nortnat iwl teit heen. Tradisionele si tuas iereel ings word tnaklik as "waardes" gedefinieer. Kategoriserings van normatiewe patrone Of 'n satnelewlng se waardes vir sover hulle geidentifiseer kan word 'n logiese stelsel vorm en of so 'n waardestelsel in effek die belangrikste waarborg is vir 'n samelewing se samehang en ordelikheid by die vrae loop sosioloe se paaie uiteen. 'n Waardestelsel wat inherent "logies" is en wat op notiveringsvlak sigself konsekwent laat geld in beslissings, optredes en uitsprake, is klaarblyklik 'n idealistiese konstruksie wat op sigself 'n funksionaliteit het binne die gebroke maatskaplike werklikheid. Self is dit egter nie werklikheid en feitlike waarheid nie. Rigt inggewend by beslissings, gekompromitteerdheid en regverdigings: die funksie van waardes definieer ook die inhoud van die nortnat iewe pat rone. Norme le op 'n tweede vlak van normatiwitelt en kan, ongelukkig, kwalik skerper afgebaken word as ora te se dat: (i) dit hier gaan om reels in 'n maatskaplike of tussenpersone-konteks ("regulatory standards for interaction"); en (ii) dat dit in algemeenheid 'n posisie inneem tussen waardes en rolvoorskritfe• Ook sosioloe handhaaf dus die wye konnotasie wat gewone mense aan die begrip gee. Norme is, tipies, van toepassing op hele kategoriee van mense en lewensareas. Voorbeelde sou wees: die inagname van geslag, ouderdom, huwelikstaat (en ras) by seksuele verhoudings: seksuele omgang met minder jariges, geslagsgenote, buite die huwellk, ensovoorts gaan teen aanvaarde norme in. Die bedryf van politiek en ekonomie het reels wat onreg, bedrog en uitbuiting as ontoelaatbaar en as wetsoortreding definieer. (Baie norme het dan ook formeel wettiese sanksie.) In die beoefening van godsdiens en opvoeding is daar norme wat die maatskaplikheid van die ondernemings normeer. Rolvoorskrifte is gekoppel aan bepaalde posisies, hoedanighede of rolle en is waarskynlik die mees gespesifiseerde normatiewe patrone. Wat verwag word van: ' n vader, moeder, eggenoot, politikus, eerste minister, sakeman, bestuurder, klerk, student, dosent, onderwyser, predikant, ouderling, geneesheer, prokureur, regter en kunstenaar, is gewoonlik duidelik. Dit is daarom ook te verstaan dat 'rol' een van sosiologie se mees vrugbare "strukturele" begrippe is. Situasiereelings en teaniese vnnrskrifte is die mees spesifieke normatiewe patrone en sluit in: ve r keer sreel s, reels by die gebrulk van f a s i H t e i t e (klein apartheid!), reelings vanaf di^ rondom huwelike, indiensneming, http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert werk, kontraktuele verbintenisse tot, uiteindelik, wat algemeen aanvaar word as "goeie maniere". 5 Smelser, N.J. (1963:9). Sosiologika en formulering Twee laaste optnerkinge moet gemaak word in aansluiting by die vlakke- ordening van normatiewe patrone: Daar is 'n bepaalde (sosio-) logika in die voorstelling: 'n verandering, afwyking of bevraagtekening van 'n normatiewe patroon op 'n laer vlak het minder dikwels of nie noodwendig implikasies vir die op 'n hoer vlak. 'n Verandering in liturgie (situasiereeling) beteken nie werklik dat "die kerk nie meer die kerk is nie". 'n Verandering of afwyking op hoer vlak het egter byna altyd implikasies vir meer spesifieke normatiewe patrone. Stel u voor 'n kapitalistiese land word na 'n revolusie sosialisties, of apartheid word volledig afgeskaf In elk geval word meer spesifieke normatiewe patrone by bevraagtekening geregverdig deur 'n beroep op die meer algemenes te doen en is die spronge wat hier gemaak word, selde sonder humor. Maar dan, "die maatskaplike" het 'n eie logika en by die sosiologika moet 'n mens nie te veel logisiteit of konsekwentheid verwag nie. Die afwesigheid van 'n meer presiese klassifikasie van norme of normatiewe patrone en die skrale troos van 'n vlakke-voorstelling maak, miskien nog meer as die teoretiese interpretasies van normatiwiteit, die aard van norme duidelik: reels wat weer en weer opnuut ge'identifiseer en gedefinieer word, meer dikwels by hulle oortreding, waarskynlike oortreding en. bevraagtekening as by hulle aanvaarding en konformering. As komponent van maatskaplike struktuur is normatiewe patrone nie soseer abstrak, vaag of arbitrer nie. Hulle is noodsaaklik, saaklik en baie effektief, soms selfs wreed s6. Maar hul inhoud en werking is afhanklik van hulle formuiering. Hulle bestaan in, met, deur woorde elke keer wanneer gewone mense se: "Dit is 'n norm". http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert 11 Jouhert 11 NOTE Met waiter onderrig of gesag hou students vol om te praat en te skryf van noros en normes? Het skool-AErikaans ekstra esse en verklaar dit ook die standaard-afwyking basseer? "(Social facts) could therefore be studied in the manner of Augusts Comte who wanted, as Piaget points out, to explain man by means of mankind and no longer mankind by means of man." (Lavers 1982:15) Smelser, N.J. (1963:9). http://spilplus.journals.ac.za/ Jouhert 12 BIBLIOGRAFIE Abercrombie, Nicholas, Stephen Hill & Bryan S. Turner (1984) The Penguin dictionary of sociology. London; Allen Dane. Bosman, D.B., I.W. van der Merwe & L.w. Hiemstra (1984) Tweetalige woordeboek. Kaapstad: Tafelberg. Bosman, D.B., I.W. van der Merwe & L.w. Hiemstra (1984) Tweetalige woordeboek. Kaapstad: Tafelberg. Lavers, Annette (1982) Roland Barthes: Structuralism and after. London: Methuen. Riesman, David, Nathan Glazer & Reuel Denney (1955) The lonely crowd: a study of changing American character. New York: Double Day. Smelser, N.J. (1963) Theory of collective behavior. Glencoe; Free Press.

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/568/487

Afrikaans

Tussenganger. g g Marius Crous. Pretoria: Protea, 2020. 152 pp. ISBN 9781485310884. Marius Crous. Pretoria: Protea, 2020. 152 pp. ISBN 9781485310884. Toenemend word dit vir die leser duidelik dat die tus­ sengangersfiguur nie net tematies in hierdie bundel bespied word nie, maar ook deur die digterstem aan­ geneem word. Die bundel se epigraaf, ’n aanhaling van Kenneth Goldsmith, kondig dit aan: “The function of a writer is more like being a DJ than being Jimi Hen­ drix”. Met ander woorde is die skrywer—hier digter— nie net die skepper van die kuns nie, maar ook inter- preteerder, aanbieder en remixer om dit opnuut in ’n ander vorm en gedaante vir die leser aan te bied. Tussenganger is Marius Crous se vierde digbundel en volg op Brief uit die kolonies (2003), Aan ’n beentjie sit en kluif (2006) en Vol draadwerk (2012), wat almal deur Pro­ tea Boekhuis uitgegee is. Die digter se nuutste bundel spreek van ’n digterlike selfvertroue en verg inspanning van sy leser. Dit is ’n lywige teks met nege afdelings en talle tematiese fokuspunte. Daar is ’n sterk Klas- sieke en kerklike inslag wat deur die bundel geweef is, en die sentrale teken in hierdie verwysingsraamwerk word reeds deur die bundeltitel aangegee. Soos baie lesers ook aanvanklik sal vermoed, is die tussenganger waarna hier verwys word Maria, die moeder van Jesus Christus, maar ook die ander gedaantes van die tussen­ ganger word met die lees van die bundel almaardeur aan die leser openbaar. Die Klassieke tematiek betrek onder andere an­ tieke Helleense mites in die gedigte “Achilles” (31) en “Drie weeklae vir Hektor” (32–3). Eersgenoemde be­ hels die wrok van Achilles ná die dood van sy gelief­ de, Patroklos. Ofskoon die gedig vlugtig verwys na die debat rondom die aard van die verhouding tussen dié twee karakters, met Achilles wat “huil […] soos ’n loops adolessent na sy eerste hartebreek”, slaag die teks nie daarin om die welbekende verhaal in ’n nuwe lig te stel nie. Die beskrywing van Achilles se oorwinning oor Hektor van Troje, “die priamsappel”, wat hy / […] soos ’n vernielde sandhaai sleep / deur die seesand om die swart see”, is ’n mooi versopsomming, maar daar word bloot te veel hier ingepers: die skakel tussen Hektor Die rol van die bemiddelaar word tematies in baie van die gedigte uitgewerk, soos in die lang gedig oor die Mariahemelvaart, “Koimisis” (41–5). die dwaalskrifte versprei / g’n heilige g’n godsmoeder g’n opgevaarde is sy / wat maak haar ’n heilige tussen­ ganger? / sondelose gekroonde koningin van die hemele so ewe / almal priesters seksloos gefrustreerd op soek na moederliefde wat haar so vereer / o exsecrabilis blasphemia” (44). Teenwoordig in hierdie besinning oor die heiligheid van Maria en haar rol as tussengang­ er tref die leser ook die spanning aan tussen enersyds die aards en bevlekte, en andersyds die hemels en onbe- vlekte. “Sacerdotalis Caelibatus” (79–81) gaan in sekere opsigte die beweerde deugde van die priesterlike sek­ suele onthouding tee, en bring weer die skunnigheid agter dogmatiese skyn te berde: die dwaalskrifte versprei / g’n heilige g’n godsmoeder g’n opgevaarde is sy / wat maak haar ’n heilige tussen­ ganger? / sondelose gekroonde koningin van die hemele so ewe / almal priesters seksloos gefrustreerd op soek na moederliefde wat haar so vereer / o exsecrabilis blasphemia” (44). Teenwoordig in hierdie besinning oor die heiligheid van Maria en haar rol as tussengang­ er tref die leser ook die spanning aan tussen enersyds die aards en bevlekte, en andersyds die hemels en onbe- vlekte. “Sacerdotalis Caelibatus” (79–81) gaan in sekere opsigte die beweerde deugde van die priesterlike sek­ suele onthouding tee, en bring weer die skunnigheid agter dogmatiese skyn te berde: g y op ’n bed met komberse harig en skurf maak die hand hom styf en vryf tot hy sug en semen stort oor die hand wat môre die hostie lig g y op ’n bed met komberse harig en skurf maak die hand hom styf en vryf tot hy sug en semen stort oor die hand wat môre die hostie lig tot hy sug en semen stort oor die hand wat môre die hostie lig “aan die geur en kleur van jou kom sal jy geken word die kwale en skete in jou jong lyf af te lees uit die druppels” tandepastatong in die keel sy swartkoppieneus teen die kind se wang hyg hy “as jy iemand vertel van ons speletjie gaan almal jou ’n moffie noem” TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Tussenganger. Die rol van Maria as bemiddelaarsfiguur in sekere Christelike tradisies word in hierdie vers verken, erken, maar ook ontken, à la Calvyn, soos ’n voetnoot vir die reël “stabat mater dolorosa” stel: “van 431 tot 1931—nee selfs 1950—word 141 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 as sy vader se trots en die mitiese Goue Appel as bron van onmin tussen Hera, Athena en Afrodite (en natuur- lik ook die oorsaak van die Trojaanse oorlog). Teen soortgelyke lesersverwagtinge geweeg, slaag die daar­ opvolgende en veelstemmige “Drie weeklae vir Hektor” wel. Op die beurt is die spreker Andromache, Hektor se weduwee, Hekabe, sy moeder, en Helena, sy skoon­ suster en die minnares van Paris. Die vroue van Die Illias kry hier ’n spreekbeurt, met Andromache wat wys op die magteloosheid van vroue uitgelewer aan die man­ haftigheid van hul mans: hoë eise aan die leser stel. Crous se verse is dig verweef en put uit ’n ryke erfenis van verwysings uit verskeie tale, kulture en identiteite. Dit is daarom nie ’n bundel wat sonder inspanning en moeite gepak kan word nie, en dit sal om dié rede waarskynlik sekere lesers afsit. Soos egter die geval is met ander lywige bundels van die afgelope dekade, is Tussenganger ’n bundel wat die leser wat volhou sal uitdaag en met diepgaande verskeiden­ heid sal beloon. hoë eise aan die leser stel. Crous se verse is dig verweef en put uit ’n ryke erfenis van verwysings uit verskeie tale, kulture en identiteite. Dit is daarom nie ’n bundel wat sonder inspanning en moeite gepak kan word nie, en dit sal om dié rede waarskynlik sekere lesers afsit. Soos egter die geval is met ander lywige bundels van die afgelope dekade, is Tussenganger ’n bundel wat die leser wat volhou sal uitdaag en met diepgaande verskeiden­ heid sal beloon. Tussenganger. Reinhardt Fourie [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0003-1292-8140 ek het getreur […] bitter oor jy nie kon sterf oud soos priamos in my arms in ons bed met die reuk van kamp harslag perdesweet aan jou harde lyf oorlog is vir mans sê jy weef en lyke afwas vir ons trotse hektor jou bruid is nou ’n slavin in die huis van jou kind se moordenaar ek het getreur met die reuk van kamp harslag perdesweet DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v58i2.11663 oorlog is vir mans sê jy weef en lyke afwas vir ons trotse hektor Op haar beurt bekla Hekabe die onreg van haar seun se dood deur die toedoen van Achilles, “daai verwyfde smyter van die verbronsde speer”, en hoe sy as vrou sonder gesag aangewese is op haar seun Paris om haar vir Hektor se dood op Achilles te wreek. Helena laat haar weer uit oor haar eensaamheid in Ilios, “stad van my jagse saggesigbeminde” (Paris). In al drie weeklae, en veral in dié van Andromache en Hekabe, tree die figuur van die vrou (as eggenote, moeder, en minnares) na vore as roudraer, maar ook as aardse bemiddelaar van die rou (“weef en lyke afwas vir ons”). Daar word verderaan in die bundel in twee treffende lykdigte mooi voortborduur op die bemid­ delaarsrol van die digter in verband met die dood, afskeid en rou, naamlik “Lykdig vir Wisława Szym­ borska” (114) en “Bardo” (119) oor die afsterwe van ’n moeder. Hier is dit duidelik dat die digter weer die verantwoordelikheid op sigself neem om op te tree as ’n uitlêer van die oorgang na die dood. Talle ander temas word in Tussenganger aange- tref—helaas te veel om in hierdie kort resensie ruimte aan hulle almal af te staan. Daar moet nietemin kort­ liks ook melding gemaak word van uitdagende gedigte soos “Elagabalus” (26) en “The Pozzing of Pete Crest” (28), sowel as ’n aantal gedigte met ’n ekopoëtiese in­ slag (byvoorbeeld “Kyrie” 51) en oor aktuele kwessies soos die #FeesMustFall-beweging (“#FMF” 84). Wat duidelik is, is dat hierdie bundel nie net van ’n digterlike selfvertroue spreek nie, maar ook dat dit onbeskaamd 142

https://letterkunde.africa/article/download/11663/17628

Afrikaans

Jacomien van Niekerk Op 8 September 2011 is die 75ste bestaansjaar van Tydskrif vir Letterkunde gevier tydens ’n funksie by die Universiteit van Pretoria. Die navorsing wat Jan Stander oor die geskiedenis van die Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring en TL gedoen het, asook ’n oorsig deur die toenmalige hoofredakteur, Hein Willemse (“Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar”), is in jaargang 48, nommer 2 van TL gepubliseer, terwyl die toesprake wat daardie aand deur Henriëtte Roos en Henning J. Pieterse gelewer is, in die daaropvolgende uitgawe verskyn. Hierdie opstelle is almal belangrike argiefdokumente wat die geskiedenis van die tydskrif boekstaaf. Dit is nou tien jaar later en ons vier die 85ste bestaansjaar van TL; ek fokus in hierdie redaksionele nota hoofsaaklik op hierdie afgelope tien jaar. Willemse (“Aaneenlopende rekord”) is beskeie wat sy eie bydrae as hoofredakteur betref. Onder sy leiding het TL ’n merkwaardige transformasie ondergaan: van ’n tydskrif wat slegs in Afrikaans publiseer, tot een wat naas Afrikaans ook navorsingsartikels in Engels, Frans en Nederlands publiseer; van ’n tydskrif wat slegs gerig was op ’n eng-gekonsepsualiseerde Afrikaanse letterkunde tot een wat sy visier stel op letterkundige en kulturele produkte vanoor die ganse Afrika én Afrikadiaspora; van ’n tydskrif waar die publikasie van kreatiewe werk die grootste gewig gedra het, tot een wat die klem plaas op oorspronklike navorsingsartikels en nie meer kreatiewe werk publiseer nie; en les bes van ’n tydskrif waarvan vier relatief dun nommers per jaar verskyn het tot een met slegs twee uitgawes, April en September. g g p p Van 2003 tot 2015 was die gedrukte eksemplare van die tydskrif met die pragtige voorblaaie deur ontwerp­ kunstenaar Tienie du Plessis (1949–2015) versamelitems. En in 2013 is ’n ooreenkoms met Van Schaik Uitgewers aangegaan om die Kwê-reeks uit te gee, spesiale uitgawes van TL wat tegelykertyd tydskrif én boek is. Tot dusver het Kwê 1 (’n huldigingsbundel vir Heinrich Ohlhoff in 2013) en Kwê 2 (Dogs in southern African literatures, 2018) verskyn. Verdere vernuwing is deur Willemse ingelui deur die besluit om TL vanaf 2016 ’n elektroniese tydskrif met oop toegang te maak. In Augustus 2016 skryf Willemse (“Tydskrif vir letterkunde @80”) dat jaargang 53, nommer 2 “die laaste uitgawe van Tydskrif vir Letterkunde as ’n gedrukte joernaal” is en dat gedrukte eksemplare voortaan slegs via “druk-op-versoek” beskikbaar sal wees (240). Jacomien van Niekerk ’n Skrale jaar later het ons ook met hierdie stelsel wegge­ doen en die Kwê-uitgawes is nou die enigste geleentheid waarby TL in druk verskyn. TL het nie meer intekenaars nie, iets wat natuurlik finansiële implikasies gehad het. Tans word die oorgrote meerderheid van akademiese tydskrifte wêreldwyd deur groot multinasionale uit­ gewerskorporasies besit wat daardie navorsing ten duurste aan lesers of hul instansies beskikbaar stel. In hierdie konteks is dit vir TL belangrik om ’n onafhanklike tydskrif met ’n beskeie begroting te bly (ons hef slegs bladgeld vir outeurs wat aan ’n Suid-Afrikaanse universiteit verbonde is) en alle navorsing wat in die joernaal gepubliseer word gratis verkrygbaar te maak. Dit is vir ons ’n eer en ’n voorreg om deel te wees van die Academy of Science of South Africa (ASSAf) se Khulisa-platform vir tydskrifte met oop toegang. Hulle verskaf nie net uitmuntende tegniese steun nie, maar help ook verseker dat ons tred hou met internasionale standaarde vir die publikasie van navorsing. In die afgelope vyf jaar is baie tyd en energie daaraan gewy om ons uitgeeformaat en -prosesse te laat voldoen aan hierdie nuwe vereistes. Alle artikels word nou op ’n elektroniese platform voorgelê en die ganse keurproses TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 125 Jacomien van Niekerk is a senior lecturer in the Department of Afrikaans, Faculty of Humanities, University of Pretoria, Pretoria, South Africa. She is the editor of Tydskrif vir Letterkunde. Email: [email protected] https://orcid.org/0000-0001-6465-6584 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v58i2.12612 © 2021. Tydskrif vir Letterkunde. Published under a Creative Commons Attribution License. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 125 Jacomien van Niekerk is a senior lecturer in the Department of Afrikaans, Faculty of Humanities, University of Pretoria, Pretoria, South Africa. She is the editor of Tydskrif vir Letterkunde. Email: [email protected] https://orcid.org/0000-0001-6465-6584 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v58i2.12612 © 2021. Tydskrif vir Letterkunde. Published under a Creative Commons Attribution License. mien van Niekerk is a senior lecturer in the Department of Afrikaans, Faculty of Humanities, University of Pretoria, Pretoria, South Africa. She is the r of Tydskrif vir Letterkunde. 125 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 © 2021. Tydskrif vir Letterkunde. Published under a Creative Commons Attribution License. geskied via die aanlynstelsel. Outeurs, keurders en redakteurs moes almal touwys gemaak word om die stelsel te gebruik. Jacomien van Niekerk Terselfdertyd is ons argief oorgedra na die Khulisa-platform: vanaf 2003 tot op hede is daar ’n volledige elektroniese rekord vir elke afsonderlike uitset, en die uitgawes tussen 1936 en 2001 kan as PDF’s afgelaai word. Op enkele vermiste nommers na is ons argief van 85 jaar nou volledig! Ons dank aan Daniël du Plessis, Tienie se seun, wat vanaf April 2016 tot April 2019 die tydskrif vir ons uitgelê het. Vanaf September 2019 is Tercia Klopper ons nuwe uitlegkunstenaar. geskied via die aanlynstelsel. Outeurs, keurders en redakteurs moes almal touwys gemaak word om die stelsel te gebruik. Terselfdertyd is ons argief oorgedra na die Khulisa-platform: vanaf 2003 tot op hede is daar ’n volledige elektroniese rekord vir elke afsonderlike uitset, en die uitgawes tussen 1936 en 2001 kan as PDF’s afgelaai word. Op enkele vermiste nommers na is ons argief van 85 jaar nou volledig! Ons dank aan Daniël du Plessis, Tienie se seun, wat vanaf April 2016 tot April 2019 die tydskrif vir ons uitgelê het. Vanaf September 2019 is Tercia Klopper ons nuwe uitlegkunstenaar. Deel van Hein Willemse se onverdrote arbeid was om die nodige prosedures te volg vir TL om in die interna­ sionale Web of Science-indeks opgeneem te word (voorheen die “ISI”-lys). Die tydskrif is ook onder andere deel van Elsevier se Scopus/Scimago-indeks, van Scielo Suid-Afrika en die Directory of Open Access Journals (DOAJ). Danksy ons verbintenis met Scielo word TL tans outomaties deur die Suid-Afrikaanse Departement vir Hoër On­ derwys en Opleiding (DHET) geakkrediteer. y p g ( ) g Ek het in 2015 by die redaksie van TL aangesluit as streeksredakteur en vanaf 2016 tot 2019 was ek saam met Hein Willemse mede-redakteur. Hy het in 2019 uitgetree en ek is nou die enigste redakteur, hoewel ek gelukkig ’n wonderlike span streeksredakteurs het wat my daagliks in die taak ondersteun: Grant Andrews, Bibi Burger, Willie Burger, Isidore Diala, Muhammed Haron, Kasongo Kapanga, Daniela Merolla, Susan Meyer, Hilde Neus, Kwabena Opoku-Agyemang, Lesibana Rafapa, Antoinette Tidjani Alou en Alex Wanjala. Daar is ook in die afgelope paar jaar nuwe lewe geblaas in die Tydskrif vir Letterkunde Assosiasie, die entiteit wat TL publiseer: die lede van die Assosiasie dien as adviesraad wat onontbeerlike ondersteuning aan my as redak­ teur bied. Hein Willemse bedank in 2021 as voorsitter van die Assosiasie. Jacomien van Niekerk Dit is nog vreemd om die tydskrif sonder hom te bestuur; by hierdie geleentheid wil ek hom van harte bedank vir sy mentorskap, leiding en ondersteuning en vir die vertroue wat hy in my geplaas het. Bowenal wil ek hom gelukwens met die ontsaglike prestasie wat hy met TL behaal het waarvan die huidige span nog steeds die vrugte pluk. Jacomien van Niekerk Pretoria, 18 Oktober 2021 Jacomien van Niekerk Pretoria, 18 Oktober 2021 On 8 September 2011 Tydskrif vir Letterkunde celebrated its 75th year of existence during a function at the University of Pretoria. The research that Jan Stander conducted on the history of the Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring and TL, as well as an overview by the then editor in chief, Hein Willemse (“Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlo­ pende rekord van 75 jaar”), was published in volume 48, issue 2 of TL, while the speeches that were delivered by Henriëtte Roos and Henning J. Pieterse on the evening were published in the subsequent issue. These essays are important archival documents that chronicle the history of the journal. Ten years have passed and we are celebrat­ ing the 85th year of existence of TL. In this editorial note I focus primarily on these past ten years. Willemse (“Aaneenlopende rekord”) is modest as far as his own contribution as editor-in-chief is concerned. Under his guidance the journal underwent a remarkable transformation: from a journal that was only published in Afrikaans, to one that, in addition to Afrikaans, also publishes research articles in English, French, and Dutch; from a journal which was aimed at a narrowly conceptualised Afrikaans literature to one that sets its sights on literary and cultural products from all over Africa and the African diaspora; from a journal in which the publica­ tion of creative work carried the greatest weight, to one that places emphasis on original research articles and no longer publishes creative work; and, last but not least, from a journal of which four relatively thin issues appeared per year to one with only two issues, April and September. From 2003 to 2015 the printed copies of the journal with beautiful front pages by designer Tienie du Plesies (1949–2015) were collectables. In 2013 an agreement was entered into with Van Schaik Publishers to publish the Kwê series, special editions of TL which function as both journal and book. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Jacomien van Niekerk So far Kwê 1 (a tribute volume to Heinrich Ohlhoff in 2013) and Kwê 2 (Dogs in southern African literatures, 2018) have appeared. Further renewal was initiated by Willemse through the decision to make TL an online journal with open access. In August 2016 Willemse (“Tydskrif vir letterkunde @80) wrote that volume 53, issue 2 would be “the last issue of Tydskrif vir Letterkunde as a hard copy”. Provision was made for subscribers who requested print-on- 126 demand copies (241). A scant year later we also did away with this system and the Kwê issues are now the only occasion on which TL appears in print. TL no longer has subscribers, a decision that had financial implications. Currently, the vast majority of academic journals worldwide are owned by large multinational publishing corporations that make the research available to readers or their institutions at great cost. In this context it is im­ portant for TL to remain an independent journal with a modest budget (we only charge page fees for authors who are affiliated with a South African university) and for us to make all research which is published in the journal available free of charge. It is an honour and privilege to form part of the Khulisa platform for journals with open access of the Academy of Science of South Africa (ASSAf). They not only provide excellent technical support, but also assist in ensuring that we keep up with international standards for the publication of research. Over the past five years, much time and energy have been devoted to ensuring that our publishing format and processes meet these new requirements. All articles are now submitted onto an electronic platform and the entire selection process takes place via this online system. Authors, reviewers, and section editors all had to be instructed in how to use the system. At the same time, our archive was carried over to the Khulisa platform: a com­ plete electronic record exists for each output from 2003 to present, and the issues between 1936 and 2001 can be downloaded as PDFs. Except for a few missing issues, our 85-year-old archive is now complete! We thank Daniël du Plessis, Tienie’s son, who did the layout of the journal for us from April 2016 to April 2019. Tercia Klopper has been our layout artist since September 2019. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 58(2) • 2021 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Works Cited Pieterse, Henning J. “’n Kort rit in ’n vinnige voertuig.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 147–9. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.12. Roos, Henriëtte. “Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 142–6. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.11. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 13–31. DOI: https://doi.org/10.4314/tvl.v48i2.68301. Willemse, Hein. “Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 5–12. DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v48i2.2122. _____. “Tydskrif vir letterkunde @80.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 53, no. 2, 2016, pp. 240–1. https://letterkunde.africa/article/ view/1494. Jacomien van Niekerk Part of Hein Willemse’s tireless work was to follow the necessary procedures for TL to be included in the in­ ternational Web of Science index (previously the “ISI” list”). The journal is also part of Elsevier’s Scopus/Scimago index, of Scielo South Africa and the Directory of Open Access Journals (DOAJ). Thanks to our connection with Scielo, TL is currently automatically accredited by the South African Department of Higher Education and Train­ ing (DHET). I joined the editorial staff of TL in 2015 as regional editor and from 2016 to 2019 I was co-editor with Hein Willemse. He retired in 2019 and I am currently the only editor, although fortunately I have a wonderful team of regional editors who support me on a daily basis: Grant Andrews, Bibi Burger, Willie Burger, Isidore Diala, Muhammed Haron, Kasongo Kapanga, Daniela Merolla, Susan Meyer, Hilde Neus, Kwabena Opoku-Agyemang, Lesibana Rafapa, Antoinette Tidjani Alou, and Alex Wanjala. p j j The Tydskrif vir Letterkunde Association, the entity that publishes the journal, has also been revived in re­ cent years: the members of the Association serve as an advisory board that provides indispensable support to me as editor. Hein Willemse resigned as chairman of the Association in 2021. It is still strange to manage the journal without him; I want to make use of this opportunity to thank him from the bottom of my heart for his mentorship, guidance, and support and for the trust he has placed in me. Above all, I want to congratulate him on his tremen­ dous achievements with TL from which the current team is still reaping the rewards. Jacomien van Niekerk Jacomien van Niekerk Pretoria, 18 October 2021 Jacomien van Niekerk Pretoria, 18 October 2021 Pretoria, 18 October 2021 Works Cited Pieterse, Henning J. “’n Kort rit in ’n vinnige voertuig.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 147–9. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.12. Roos, Henriëtte. “Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 142–6. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.11. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 13–31. DOI: https://doi.org/10.4314/tvl.v48i2.68301. Willemse, Hein. “Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 5–12. DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v48i2.2122. _____. “Tydskrif vir letterkunde @80.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 53, no. 2, 2016, pp. 240–1. https://letterkunde.africa/article/ view/1494. Jacomien van Niekerk Works Cited Pieterse, Henning J. “’n Kort rit in ’n vinnige voertuig.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 147–9. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.12. Roos, Henriëtte. “Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 142–6. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.11. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 13–31. DOI: https://doi.org/10.4314/tvl.v48i2.68301. Willemse, Hein. “Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 5–12. DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v48i2.2122. _____. “Tydskrif vir letterkunde @80.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 53, no. 2, 2016, pp. 240–1. https://letterkunde.africa/article/ view/1494. Works Cited Pieterse, Henning J. “’n Kort rit in ’n vinnige voertuig.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 147–9. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.12. Roos, Henriëtte. “Tydskrif vir Letterkunde: 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 49, no. 1, 2012, pp. 142–6. DOI: https://doi. org/10.4314/tvl.v49i1.11. Stander, Jan. “75 jaar van Tydskrif vir Letterkunde—’n voorlopige verkenning.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 13–31. DOI: https://doi.org/10.4314/tvl.v48i2.68301. Willemse, Hein. “Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 48, no. 2, 2011, pp. 5–12. DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v48i2.2122. _____. “Tydskrif vir letterkunde @80.” Tydskrif vir Letterkunde vol. 53, no. 2, 2016, pp. 240–1. https://letterkunde.africa/article/ view/1494. 127

https://letterkunde.africa/article/download/12612/17594

Afrikaans

Die sprekers in Hambidge se digkuns is in murg en been rustelose swerwers (verlore siele in hul nood, aldus H. A. Fagan). In die gedig, “Nomaad”, vorm die nomadiese ingesteldheid deel van die spreker se na­ denkende perspektief: “Te lank uit en tuis sodat die self soos die gedigte / altyd op soek was na nuwe, on­ begonne weivelde” (38). Tog verteenwoordig Nomadiese sterre meer as besinning. Gedigte soos “Bome” en “Swart swaan” dui op aflegging van die aardse bestaan. Dit is deesdae vir Hambidge ’n geval van “cutting down to size” (44). Die sprekers in Hambidge se digkuns is in murg en been rustelose swerwers (verlore siele in hul nood, aldus H. A. Fagan). In die gedig, “Nomaad”, vorm die nomadiese ingesteldheid deel van die spreker se na­ denkende perspektief: “Te lank uit en tuis sodat die self soos die gedigte / altyd op soek was na nuwe, on­ begonne weivelde” (38). Tog verteenwoordig Nomadiese sterre meer as besinning. Gedigte soos “Bome” en “Swart swaan” dui op aflegging van die aardse bestaan. Dit is deesdae vir Hambidge ’n geval van “cutting down to size” (44). Hambidge is bekend vir die skryf van metapoësie. Die digproses in haar volle kompleksiteit bly ’n te- matiese obsessie en vergestalt weereens in ’n gedig soos “Hierdie is nie ’n liefdesvers nie” (17). Die ironie is dat hierdie vers-oor-’n-liefdesvers steeds ’n liefdesvers bly, afgesien van die spreker se voorbehoude en ontken­ ning. Gedigte soos “Wanneer jou analis sterf” (63), “Ek skryf my potlood stomp” (64) en “Ars poetica II” (67) is verdere voorbeelde van gedigte oor die digkuns as ’n kreatiewe proses. ’n Oorspronkliker variasie op hierdie bekende tema is “Prosopopeia”, waarin die digter as ’n koggelmander voorgehou word wat “koggel-koggel uit die vergeetboek / van onthou” (68) en “swart deelte- kens / uitspoeg teen die wit muur” (69). Slim woord­ spel en verrassende beelde soos dié is volop in Hambidge se jongste werk. Daar is aansienlik minder te bespeur van ou hebbelikhede soos onsinnige motto’s, oordadige intertekstuele verwysings en geykte woorde. Die snoeiskêr se lemme is skerper en uiteindelik lei dit tot beter verse. Nomadiese sterre. Joan Hambidge. Pretoria: Protea Boekhuis, 2021. 81 pp. ISBN 9781485312635. Die jongste digbundel van Joan Hambidge is kontem­ platief van aard soos blyk uit die openingsgedig: “So teen hierdie latenstyd ’n terugkeer / na konflik onver- werk; / daardie onthoue en afranselinge opdat jy anders was” (11). Die spreker neem bestek op van onder meer die volgende aspekte van haar lewensreis: psigososiale ontwikkeling as queer kind, haar literêre bydrae en die rol van ontslape geliefdes. Die belewing van die queer kind is vir my die boeiendste aspek, omdat die queer leser sy of haar ervarings kan meet aan spesifieke in­ houde wat Hambidge aksentueer. In dié opsig tree Hambidge—soos dikwels in haar oeuvre—in gesprek met breër teoretiese diskoerse. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(1) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Die sprekers in Hambidge se digkuns is in murg en been rustelose swerwers (verlore siele in hul nood, aldus H. A. Fagan). In die gedig, “Nomaad”, vorm die nomadiese ingesteldheid deel van die spreker se na­ denkende perspektief: “Te lank uit en tuis sodat die self soos die gedigte / altyd op soek was na nuwe, on­ begonne weivelde” (38). Tog verteenwoordig Nomadiese sterre meer as besinning. Gedigte soos “Bome” en “Swart swaan” dui op aflegging van die aardse bestaan. Dit is deesdae vir Hambidge ’n geval van “cutting down to size” (44). Betreffende haar literêre representasies van queer jeug is daar skakels met die teoretiese insigte van onder meer Eve Kosofsky Sedgwick en Kathryn Bond Stockton. Soos dikwels in haar oeuvre, tree Hambidge in die vorm van palinodes in gesprek met mededigters. ’n Geslaagde voorbeeld is “Ignatia bid vir haar orde” (18)—’n dubbele toespeling op Van Wyk Louw en Breytenbach. ’n Ander voorbeeld is “Die groot Tem­ pel” waarin sy die gevestigde raadpleging met haar digtersvriend, Johann de Lange, voortsit. Sy verwys byvoorbeeld na hom as “my toeverlaat en praatpen­ dant” (65). Die Amerikaanse digter, Wallace Stevens, tree ook as gespreksgenoot op. Die vertroue in astrologiese lotsbestemming word herhaaldelik in die bundel bevestig en kom veral daar­ op neer dat die spreker en haar ouers se saligheid lankal in die sterre geskryf is. Dié aspek word op ’n intelligen­ te manier beklemtoon deur Hambidge se astrologiese kaart agterin die bundel. Dit vorm ’n aanvullende in­ terpretasiesleutel en sluit nou aan by die ontginning van populêre kultuur in die Hambidge-oeuvre. In haar populêre skatkis kan jy enigiets te wagte wees— parfuumadvertensies, onderbroekmodelle, handels- name en ’n hele paar toeristeaanloklikhede. Hambidge se geboortekaart (soos voorberei deur die astroloog, Tracy Shaw) sluit goed aan by die idee van beweeg- likheid en verandering wat deur die bundeltitel beklemtoon word. Twee interessante gedigte is “Nag” (28) en “Lamp­ paal” (29), wat beide getuig van Hambidge se bedrewen­ heid met vaste versvorme soos die kwatryn en haikoe. Hierdie voorbeelde beklemtoon dat trefseker woorde­ konomie en streng vormdissipline steeds ’n plek in kon­ temporêre poësie het. Hambidge was nog nooit skrik­ kerig om te eksperimenteer met ongewone digvorme nie. Haar weergawe van ’n paradelle in “Die ongedanste dans” (73) dui op waagmoed. ’n Paradelle is ’n parodie van die villanelle—’n relatief ingewikkelde digvorm. ’n Parodie hiervan verg verstegniese kennis en ’n sin TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(1) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 125 vir vermaak—twee vaardighede waaroor Hambidge sonder twyfel beskik. Meer nog is haar paradelle ook ’n eerbetuiging aan Breyten Breytenbach—’n woordskilder wat bekend is vir eiesoortige kaperjolle. Hambidge is ’n gedugte optekenaar van verlies. Die lykdigte oor medeskrywers in die vierde afdeling is ’n hoogtepunt en veral “Gisela Ullyatt (1977–2020)” trek die aandag. Ullyatt se debuutbundel, Die waar- heid oor duiwe (2020), verskyn kort voor haar dood aan kanker. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 59(1) • 2022 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Die sprekers in Hambidge se digkuns is in murg en been rustelose swerwers (verlore siele in hul nood, aldus H. A. Fagan). In die gedig, “Nomaad”, vorm die nomadiese ingesteldheid deel van die spreker se na­ denkende perspektief: “Te lank uit en tuis sodat die self soos die gedigte / altyd op soek was na nuwe, on­ begonne weivelde” (38). Tog verteenwoordig Nomadiese sterre meer as besinning. Gedigte soos “Bome” en “Swart swaan” dui op aflegging van die aardse bestaan. Dit is deesdae vir Hambidge ’n geval van “cutting down to size” (44). In haar lykdig bring Hambidge hulde aan hier- die belowende digter en bied insigryke kommentaar oor die rol van digkuns in die verwerking van verlies. g g Die slotafdeling, “Witbank-blues”, bestaan uit tien gedigte wat gesamentlik ’n mini-outobiografie en ’n familiegeskiedenis van ’n middelklasgesin vorm. Die sinvolle gebruik van verwysings na musieksnitte, popkultuur, kinderspeletjies en sosiopolitieke omstan­ dighede verstewig die outentieke representasie van ’n sensitiewe eenkantkind se ervarings gedurende die 1960’s en 1970’s. Die dele oor die jong spreker se sosiale aweregsheid en antinormatiewe seksualiteit lewer veral ’n belangrike bydrae tot ’n sterker outobiografiese be­ wussyn in die Afrikaanse queer poësie. Kritiese gen­ derkommentaar vorm ook deel van die spreker se opte­ kening van haar queer jeug: “Haar kwispelende tong verlos my vir ewig en altyd van ringe / en kondome met ’n man op ’n meerdoelige, onrustige dubbelbed” (81). Die representasie van queer jeugervarings is ’n aspek van Hambidge se oeuvre wat meer aandag verdien. Die­ selfde geld haar gedigte oor psigoanalitiese kwessies insluitend dié waarin sy diskoerse voer met en oor psi­ goanaliste en hulle families. ’n Goeie voorbeeld hiervan is “Jung aan Emma Jung” (13). Hambidge se nuutste toevoeging tot haar uitge­ breide digoeuvre getuig van bevredigende afronding. In 1985 was dit ’n hartskrif, maar nou is dit ’n deur- winterde onthouboek. Uiteraard met ’n massakoor van stemme en stemminge tussenin. Neil Cochrane [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7630-0585 Neil Cochrane [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria, Suid-Afrika ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7630-0585 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v59i1.13299 DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v59i1.13299 126

https://letterkunde.africa/article/download/13299/18427

Afrikaans

Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 ningsrillers is wat gekenmerk word deur ’n snelle verteltrant en heelwat geweld, bied Meyer met Ikarus ’n meer kliniese, meer metodiese, en meer tradisionele “raaiselroman” aldus Rautenbach. Die roman begin dan, soos ’n tipiese speurver­ haal, met ’n lyk op die eerste bladsy: “Dit is ’n komplot tussen hemel en aarde wat Ernst Richter se lyk ontbloot. [...] Dit kalwe Ernst Richter se voete oop, die een kaal en tragies, aan die ander ’n swart sokkie, halfmas en komies.” (7) Deon Meyer is dikwels op die snykant van nuwe ontwikkelinge in die plaaslike boekbedryf. Spoor (2010) was byvoor- beeld die eerste Afrikaanse boek waarvan ‘n lokprent op die internet vrygestel is. Dit is opgevolg deur 7 Dae (2011) waarvan die lokprent boonop interaktief was (kyk- ers kon sélf probeer om Hanneke Sloet se moordsaak via Youtube “op te los”). Nou, met Ikarus (2015), sy elfde roman, het Meyer so byna ongesiens die skrywer geword van die eerste Afrikaanse boek om gelyktydig in drie formate te verskyn: gedruk, e-boek én luisterboek. Hier is dus sprake van die tweeledige speurverhaalstruktuur waaroor Tzvetan Todorov (45–6) dit het. Volgens Todorov speel daar eintlik twee “stories” naas mekaar af: (a) die verhaal van die moord (wat gewoonlik reeds verby is wanneer die boek begin) en (b) die verhaal van die speurtog (wat algaande ontvou). Die eerste verhaal (die “skadunarratief” in Donna Bennett (241) se terme) is “afwe- sig” in soverre ons nie direkte toegang daartoe verkry nie (dit word retrospek- tief, broksgewys gerekonstrueer) terwyl die karakters in die tweede verhaal (die “ondersoeknarratief”) nie “optree” as sodanig nie, maar eerder “uitvind”. Ook wat die aard van sy skryfwerk betref, waak Meyer voortdurend teen stagnasie: “[Dit] is my vaste voorneme om met elke boek ‘n nuwe uitdaging te probeer stel (ek bly maar doodbang vir stagnasie en die gevaar om my te begin herhaal)” (Meyer in Victor). As daar iets soos ’n “resep” vir ’n suksesvolle misdaadverhaal bestaan, het Meyer dit waarskynlik reeds ontdek (en bemees- ter), maar in plaas daarvan om bloot “koekiedrukkerfiksie” uit te draai, is hy voortdurend besig om ál die moontlik- hede wat hierdie genre en sy verskillende subgenres bied, te ontgin. Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 Die slagoffer in hierdie geval is ’n jong entrepreneur wat die Suid-Afrikaanse publiek aan die gons had weens sy kont- roversiële sakeonderneming: ’n webtuiste met die naam Alibi.co.za (soortgelyk aan AshleyMadison.com en MaritalAffair.co.za) wat ontroue minnaars help om die fig­ uurlike kat in die donker te knyp. Soos dikwels die geval in Meyer se boeke, beloof Ernst Richter se moordsaak dus heelwat sensasie (kyk 11, 28 en 48). Maar Alibi en Richter se persoonlike geldsake is Ikarus is geen uitsondering nie. Waar sy vorige romans (spesifiek die trilogie Kobra, 7 Dae en 13 Uur) oorwegend span- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 208 glad nie so rooskleurig as wat die media en die publiek dink nie, en daar word gesuggereer dat hy dalk—soos die mitiese Ikarus—“te hoog” probeer vlieg het (212). nie Griessel, want ná sowat 602 dae van nugterskap, en na aanleiding van ’n oudkol­lega se tragiese selfmoord, kyk Bennie weer diep in die bottel, en hierdie keer tref hy wérklik die bodem (291–2). Jonathan Amid (2015) meen gevolglik Ika- rus is heel waarskynlik Bennie Griessel se swanesang: “Daar is eenvoudig nie meer ruimte vir Griessel se karakter om te groei te midde van sy voortgesette emosionele of fisieke foltering nie.” (Amid 2015) Getaak met die verantwoordelikheid om te rekonstrueer (“uit te vind”) wat met die omstrede Ernst Richter gebeur het, is ’n span Kaapse speurders van die Valke (of altans, die Direktoraat vir Prioriteitsmisdade). Hoewel Ikarus op die buiteblad as “‘n Bennie Griessel-dossier” bemark word, is Griessel nié hier aan die stuur van sake nie. Sy kollega, Vaughn Cupido, wie se eiesoortige ideolek en oormaat selfvertroue aan lesers van 7 Dae en Kobra bekend sal wees, is vir ‘n verandering in beheer van die JOC (of Joint Operations Command) en hy dra hierdie nuwe baadjie met grasie. Cupido berispe byvoorbeeld die windmakerige Jamie Keyter oor sy taktloosheid jeens die slagoffer se ma (45), verrig meer self- standige speurwerk as voorheen (64) en ontwikkel ’n liefdesbelangstelling (wat ten dele sy karaktergroei uitbeeld). Gelukkig het Deon Meyer geen tekort aan luisterryke karakters wat óf in die vleuels wag óf ondersteunende rolle vertolk nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 Bo en behalwe Cupido, bestaan die Valke ook uit: “Mooi” Wil- lem Liebenberg, die sjarmante “George Clooney” van die Valke; “Uncle” Frankie Fillander van Pniel met sy rustigheid en mensekennis; “Vusi” Ndabeni, die netjiese en flegmatiese Zoeloe; die medi- askakeloffisier, John Cloete, wat telkens die media moet paai; asook majoor Mbali Kaleni, “die Blom”, onlangs bevorder tot hoof van die eenheid (ná kolonel Nyathi se dood aan die einde van Kobra), wat diplomatieke toutjies trek waar nodig en deesdae Tim Noakes se dieet volg (met groot komiese effek). Cupido het steeds die hoogste respek vir sy ouer kollega (82, 223) en hulle vorm ’n gedugte span. Vaughn verduidelik: “[D]ie heart of the matter is, ek kan nie Vaughn the Terrible wees as jy nie Benna the Sober is nie. Dis soos daai line in die movies: You complete me.” Waarop ­Bennie droogweg antwoord: “En nou gaan jy my soen?” (318) Maar in Ikarus word die rolle van mentor en protegé, held en “sidekick” as ’t ware omgeruil— soos Cupido self besef tydens een van hulle ondervragingsessies (115). Boonop word die hulp van twee onvergeetlike spesialiste ingeroep: Re- ginald “Lithpel” Davids, die Valke se tegnologiese genie (deesdae sonder sy kenmerkende tongsleep, vandat hy ’n kaakoperasie ondergaan het), en majoor Benedict “Bones” Boshigo, langafstan- datleet en ekspert op die gebied van fi- nansiële misdrywe. Moet ook nie vergeet van die wyse patoloog, prof. Pagel, en die twee forensiese analiste, Arnold en Moontlik is die titel en subtitel van die roman ook van toepassing op Ben- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 209 Jimmy (beter bekend as “Dik en Dun”), wie se skertsende dialoog getrou sorg vir komiese verligting, nie. grootliks tegnologies van aard (104), een van sy kollegas, Rick Grobler, identifiseer in sy vrye tyd sogenaamde “zero day vulnerabilities” (162), die naspeuring van bankbetalings plaas vir Bones Boshigo uiteindelik op die geldspoor (318–9), Alexa Barnard kan Bennie se bewegings dophou deur middel van “Find my iPhone” (408) en Bennie (wat homself as beskou ’n “old dog” wanneer dit kom by tegnologie) kry die nuwe iPhone 6 vir Kersfees. g g Omrede die oplossing van Richter se moordsaak in alle opsigte so ’n spanpo- ging is, kan ’n mens ook sê dat Ikarus be- langrike kenmerke van die polisieroman bevat. Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 Om maar enkele voorbeelde te noem: die ontdekking van Richter se lyk word byvoorbeeld deur ’n DJI Phantom 2 Vision+ kwadkopter moontlik gemaak (7), beide Richter se selfone is sleutel- bewysstukke (62, 110, 267), net soos sy MacBook (168), Richter se besigheid is TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 210 inligting oor die internasionale wynhan- del), is dit veral Meyer se aanbieding wat indruk maak. Frye het by geleentheid die patroon van die tradisionele speurverhaal beskryf as “a ritual drama in which a wavering finger of social condemnation passes over a number of ‘suspects’ and finally settles on […] the least-likely suspect” (in Cawelti 90). Netso swaai die vinger van verdenking in Ikarus oor ’n hele rits verdagtes voordat dit uiteindelik op ’n heel onverwagse persoon te lande kom (400–3). Die vertelling beweeg soomloos tus- sen die direkte rede (transkripsies en woordelikse weergawes van sy gesprek met die advokaat) en derdepersoons- vertelling, tussen teenwoordige en verledetyd, en tussen verskillende foka- lisators. Vergelyk byvoorbeeld hoofstuk 35, waarin vertel word van Du Toit se dapper moeder (165–7). Eers vertel Du Toit self (“My ma was sewentien toe sy vir oupa Pierre aangevat het.”) en dan beleef ons as ’t ware hierdie gebeurtenis eerstehands (“Die aand van die konfron- tasie [...] ‘Ek sal die dopstelsel afskaf,’ sê hy. Helena knik net, staan op en begin haar tas terug kamer toe dra.”). Met Ikarus bewys Deon Meyer dat hy ook meer “konvensionele” speurro- mans kan skryf, en steeds die spanning op ander, vindingryke maniere kan volhou. So verkry Richter se moord- saak byvoorbeeld groter dringendheid wanneer iemand op Twitter (met die gebruikersnaam @NoMoreAlibis) dreig om Alibi se kliëntebasis bekend te maak (190), wat natuurlik ekstra politieke druk op die Valke se ondersoek laai. Boonop verkry die ondersoek subtiel al hoe meer momentum in die aanloop tot Kersdag. Sommige resensente het gevoel Fran- cois du Toit se lang relaas doen afbreuk aan die vloei van die sentrale intrige (Van der Merwe) en ander het gewys op die onwaarskynlikheid van ’n senior advokaat wat (op Oukersdag, nogal) so rustig daarna sou sit en luister (Griesel). Tog is die dubbele narratief myns insiens funksioneel. Nie net ontstaan daar ’n sekondêre raaisel en nóg ’n bron van spanning (“Hoe is Du Toit betrokke, en gaan hy gearresteer word?”) nie, die leser versamel ook die agtergrondkennis en konteks wat nodig is vir die verhaalont- knoping (of dénouement). Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 (Skrywers soos Lawrence Treat, Hillary Waugh, en Ed McBain wou veral in Amerika in die 1940s en vroeë 1950s probeer om moordsake so “realisties” en “lewensgetrou” moontlik uit te beeld. Aangesien bykans alle moordondersoeke nou aan die polisie oorgelaat word, was dit onvermydelik dat die sogenaamde polisieroman (of “polisieprosedure­ roman”) as ’n herkenbare subgenre van misdaadfiksie sou ontstaan.) Geswore lesers van Meyer se boeke weet teen hierdie tyd dat die vervlegting van twee (of meer) verhaallyne amper ’n waarmerk van Meyer se vertelstyl is. (Dink byvoorbeeld aan Zatopek van Heerden se outobiografiese ek-vertelling wat telkens die plot in Orion (2000) on- derbreek, of aan Christine van Rooyen se biegvertelling in Infanta (2004) wat uiteindelik op verrassende wyse met Bennie en Tobela se verhaal bots.) In Ikarus word die storie van Richter se moordsaak eweneens afgewissel deur ’n tweede, parallelle vertelling (telkens in ’n ander lettertipe): dié van ’n jong wynboer met die naam Francois du Toit. Drie basiese kenmerke van die polisie­ roman is volgens George Dove: (a) die teenwoordigheid van ’n raaisel, (b) ’n groep speurders wat getaak word met die oplossing daarvan, en (c) die gebruik van gewone polisieprosedures en forensiese tegnieke. Dove skryf: “the detective in the procedural story does those things ordinarily expected of policemen, like using informants, tailing suspects, and availing [themselves] of the resources of the police laboratory,” (in Malmgren 174). Op Oukersdag, omtrent ’n week ná die ontbloting van Richter se liggaam, lê Du Toit sy storie voor ’n advokaat uit. Eintlik is dit ’n hele familiegeskiedenis, beginnende by sy oupa Jean ’n halfeeu tevore, en ’n mens kry die gevoel Du Toit probeer vir iets (of iemand) voorbrand maak (97, 156, 257), maar aanvanklik is dit nie duidelik hoe die twee narratiewe verband hou nie. Bo en behalwe die om- vangrykheid van Du Toit se saga en die puik integrering van sy navorsing (veral Forensiese én ander tegnologie speel gewis ’n belangrike rol in Ikarus (net soos in baie van Deon Meyer se vorige speur- romans). Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 “Madri Victor op die spoor van Deon Meyer se jongste trefferboek.” LitNet, 26 Jan. 2011. 6 Jul. 2016. <http://www.litnet.co.za/ madri-victor-op-die-spoor-van-deon-meyer- se-jongste-trefferboek/>. Cawelti, John. Adventure, Mystery and Romance. Chicago: U of Chicago P, 1976. Bennett, Donna. “The Detective Story: Towards a Definition of Genre.” PTL: A Journal for Descrip- tive Poetics and Theory of Literature 4, 1979. 233–66. Neil van Heerden [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria Ikarus. Deon Meyer. Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. 416 pp. ISBN: 978-0-7981-6977-6. EPUB: 978-0-7981-6978-3. MOBI: 978-0-7981-6979-0. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v53i2.24 Ook die “kleiner” spitspunte in die spanningslyn word slim bewerkstellig, dikwels aan die einde van ’n bepaalde hoofstuk of episode, soos byvoorbeeld wanneer kaptein Frank Fillander nét drie kanse kry om Richter se iPhone te ontsluit deur middel van Touch ID (117–8), of wanneer daar vertel word van Francois du Toit se broer: “Paul was ’n tydbom. Die vraag was net wanneer hy sou ontplof.” (241) Ten slotte lê die antwoord op die raaisel van Ernst Richter se moord im- mers “in wyn” (of meer spesifiek: onder- duimshede in die plaaslike wynbedryf) en die uitdrukking “in vino veritas” kry gevolglik nuwe betekenis. Northrop Toe Deon Meyer in 1992 sy eerste ma- nuskrip vir publikasie voorgelê het, was die werkstitel daarvan “Ikarus”. Danie Botha en Frederik de Jager van Tafelberg Uitgewers het egter nie in daardie stadi- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 211 Griesel, Bennie. “Ikarus-resensie: Bennie Gries- sel vlieg nog hoër.” Netwerk24, 8 Apr. 2015. 6 Jul. 2016. <http://www.netwerk24.com/ vermaak/2015-03-30-ikarus-bennie-griessel- vlieg-nog-hoer?>. um gedink eenwoordtitels sou aanklank vind by ‘n Afrikaanse mark nie, en Meyer se debuutroman het as Wie Met Vuur Speel verskyn. Nou, ná sowat een-en-twintig jaar, ’n verdere nege romans, etlike vertalings en meer as dertig prystoeken- nings (plaaslik én internasionaal), het die skrywer dit goedgedink om hierdie titel te herwin. Wie Met Vuur Speel (1994) en Ik- arus (2015) het egter relatief min gemeen. Behalwe dat laasgenoemde baie duidelik illustreer hoeveel hoër Meyer intussen leer vlieg het, en dat hy waarskynlik im- muun is teen fel kritiek—solank hy kan aanhou om sy “skryfvlerke” te herontdek en te herontwerp. Malmgren, Carl. Anatomy of Murder: Mystery, Detec- tive and Crime Fiction. Bowling Green: Bowling Green State U P, 2001. Meyer, Deon. Wie Met Vuur Speel. Kaapstad: Tafel- berg, 1994. Rautenbach, Elmari. “Meester Meyer vlieg hoog.” Netwerk24, 22 Mrt. 2015. 6 Jul. 2016. <http:// www.netwerk24.com/vermaak/boeke/meester- meyer-vlieg-hoog-20150320>. Todorov, Tzvetan. “The Typology of Detective Fiction.” The Poetics of Prose. Oxford: Basil Blackwell, 1977. 42–52. Van der Merwe, Barend. “Resensie: Deon Meyer se Ikarus.” Bloemnuus, 26 Mrt. 2015. 6 Jul. 2016. <http://opinieplatform.co.za/2015/04/02/deon- meyer-ikarus/#>. Victor, Madri. “Madri Victor op die spoor van Deon Meyer se jongste trefferboek.” LitNet, 26 Jan. 2011. 6 Jul. 2016. <http://www.litnet.co.za/ madri-victor-op-die-spoor-van-deon-meyer- se-jongste-trefferboek/>. Victor, Madri. “Madri Victor op die spoor van Deon Meyer se jongste trefferboek.” LitNet, 26 Jan. 2011. 6 Jul. 2016. <http://www.litnet.co.za/ madri-victor-op-die-spoor-van-deon-meyer- se-jongste-trefferboek/>. Victor, Madri. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 Geraadpleegde bronne Amid, Jonathan. “LitNet Akademies-resensie-essay: Ikarus deur Deon Meyer.” LitNet, 12 Jun. 2015. 6 Jul. 2016. <http://www.litnet.co.za/litnet- akademies-resensie-essay-ikarus-deur-deon- meyer/>. Bennett, Donna. “The Detective Story: Towards a Definition of Genre.” PTL: A Journal for Descrip- tive Poetics and Theory of Literature 4, 1979. 233–66. Cawelti, John. Adventure, Mystery and Romance. Chicago: U of Chicago P, 1976. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 53 (2) • 2016 212

https://letterkunde.africa/article/download/1607/1354

Afrikaans

Tom Gouws Marthinus P. Beukes was ’n merkwaardige, enigmatiese persoon. Hy word groot op die myndorp Orkney, blink op skool uit as atleet en leier en toon vroeg reeds sy akademiese kapasiteit. Veral sy liefde vir taal en letterkunde wys reeds op dié stadium. Die traumatiese dood van sy ma op ’n vroeë ouderdom sou lewenslank ’n ontsaglike invloed op hom hê. Marthinus studeer aan die Potchefstroomse Universiteit vir CHO, en onderskei hom as ’n uitsonderlike student in die letterkunde en die filosofie. Sy passie vir onderrig laat hom ’n onderwyser word by die Hoërskool Jeugland, die Hoërskool Wonderboom en later die Afrikaans Hoër Seunskool in Pretoria. Hy inisieer by elke skool uiters suksesvolle skryfskole vir leerders, ook tienertoneelkompetisies, waarmee hy groot welslae behaal. Inhierdietydvoltooihymetonderskeidingsymeestersgraad ensydoktorsgraad Marthinus P. Beukes was ’n merkwaardige, enigmatiese persoon. Hy word groot op die myndorp Orkney, blink op skool uit as atleet en leier en toon vroeg reeds sy akademiese kapasiteit. Veral sy liefde vir taal en letterkunde wys reeds op dié stadium. Die traumatiese dood van sy ma op ’n vroeë ouderdom sou lewenslank ’n ontsaglike invloed op hom hê. Marthinus studeer aan die Potchefstroomse Universiteit vir CHO, en onderskei hom as ’n uitsonderlike student in die letterkunde en die filosofie. Sy passie vir onderrig laat hom ’n onderwyser word by die Hoërskool Jeugland, die Hoërskool Wonderboom en later die Afrikaans Hoër Seunskool in Pretoria. Hy inisieer by elke skool uiters suksesvolle skryfskole vir leerders, ook tienertoneelkompetisies, waarmee hy groot welslae behaal. In hierdie tyd voltooi hy met onderskeiding sy meestersgraad, en sy doktorsgraad— albei lewer ’n groot bydrae tot die wetenskaplike diskoers. Hy begin sy stempel afdruk in die akademiese wêreld en publiseer wyd in akademiese joernale, veral in Tydskrif vir Letterkunde, asook ander publikasies. Hy word aangestel as lektor by die Universiteit van Bophuthatswana en daarna as senior lektor by die indertydse Randse Afrikaanse Universiteit. Sy invloed op studente in hierdie tyd is legendaries. Benewens sy formele akademiese bydrae, het hy veel gedoen om die letterkunde te ontsluit vir die gewone boekliefhebber, soos baie leeskringe dwarsoor die land sal kan getuig. Hy word later aangestel as professor en navorsingsgenoot aan die Potchefstroomse Universiteit se Mahikeng-kampus. Dit is veral vir sy insigryke resensies wat Marthinus onthou sal word—in literêre tydskrifte, koerante, joernale, oor die radio en op televisie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v52i1.17 Tom Gouws Sy insig ten opsigte van nuut gepubliseerde tekste was deeglik en altyd billik, dikwels ’n stemvurk vir latere kritiek. Marthinus het ’n besondere voorliefde vir die poësie as genre gehad, en het sy leerlinge, en andere, ingelei in die geheimenisse daarvan. Sy groot insig, aansteeklike entoesiasme en onverdrote ywer oor die wonder van die woord, het mense, plaaslik en internasionaal, diep geraak. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v52i1.17 217 Hy skryf uiteraard ook deurgaans poësie, van sy skooldae af—komplekse, gedronge verse, wat dikwels moeilik is om te lees, altyd opvallend klankryk, woordgevoelig, uiters diepsinnig, maar menigmaal duister. Sy gedigte is aftastinge in die psige van ’n uiters komplekse, oorgevoelige en denkende mens. Hy het helaas nooit ’n bundel tot publikasie gebring nie, miskien veral oor sy dwingende perfeksionisme. Dis so ironies, want hy het as keurder van manuskripe en skryfmentor verskeie ander mense tot publikasie begelei. In die pas gepubliseerde Poort 2014, uitgegee deur die Akademie vir Wetenskap en Kuns, het nie minder nie as vyf lede van sy Pennetrant-skryfskool gepubliseer. Op 15 September 2014 het Marthinus Beukes sy eie lewe geneem. Hy laat ’n absoluut ryk nalatenskap. Hy het, gepas, ook dié gedig nagelaat, waarin die dood ’n genadige antidoot is: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 kruisstasie van opstanding aan die einde van blinde herinnering is die verbeel van jou verinneweerde lyf ’n hand vat aan die weggestroopte linne wat eiewillig ’n sameswering van grot en graf en die wonder van dood aan my die hoop van lewe gee Van Marthinus Beukes is dit ook gewis waar gewees—die rym neem ’n hele lewe in b l Van Marthinus Beukes is dit ook gewis waar gewees—die rym neem ’n hele lewe in beslag. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 52 (1) • 2015 218

https://letterkunde.africa/article/download/1828/1561

Afrikaans

Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 “Ek volg jou spoor ’n duisend dae, / só skryf ek my rower agterna.” (14). Op die eerste vlak is die drie gedigte hierdie reaksie op ’n inbraak, waartydens die spreker se skootrekenaar gesteel word. Reeds in die openingsgedig, heel gepas “Inval” (13), kom van die problematiese dinge in die bundel na vore. Cas Vos se sewende digbundel, Duisend dae op jou spoor, bevat elemente van al daardie dinge wat reeds kenmerkend geword het van sy poësie: die geding met, en die oorgawe aan God en die goddelike, die verkenning van die klein aardse dinge (ook binne verband met die eerste), die seerheid van die dood, om- gang met musiek en ander skrywers, veral ook die klassieke. En die liefde binne en rondom alles. Die spreker kan beswaarlik weet wat die inval voorafgaan en wat die rower se gedag- tes en oorwegings is. Die slim woordspel word te opsigtelik (“geslepe voete” teenoor “sluip- voete”; “Al staan Montblanc penne orent” ), van die ryme fasiel, en kom geykte kombi- nasies (“donker ure”) voor. Maar terselfdertyd is daar die knap saam- bring van dinge wanneer die digter skryf: “Agter die slapende skerm dryf / gedigte in ’n virtuele ruimte. […] Sonnette, elegieë, lief- desverse, odes / soek wanhopig na ontsnap- kodes, / in sý hand is dood hulle voorland.” Die bundel bestaan uit 58 gedigte, waarvan een, “Tristan en Isolde”, oor 15 bladsye loop en ’n afdeling op sy eie uitmaak. Die res van die gedigte word verdeel in ses tematiese afdelings, van wisselende omvang, terwyl die gedigte self ook strek vanaf kwatryne tot die langerige vertalings van dele uit Homeros se Die Odusseia. Die sonnette en elegieë kom in die tweede gedig weer terug, wanneer die spreker ook die rower waarsku oor die musiek wat in die rekenaar versteek is, naas die gedigte. Hierdie gedig is in sekere opsig ook ’n programvers, want baie van die motiewe, verwysings en temas wat in die bundel gaan opduik, word hier heel subtiel ingevoer. Die opdrag is “Vir Lida en my Engel”: Lida is vanuit die vroeëre bundels gemerk as die digterstem se eggenote en die Engel kry in hierdie bundel verskillende inhoude: die Muse, die gesant en beskermde vlerk van God en, laastens, die onsterflike geliefde in haar of sy baie gedaantes. Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 Die aarde en die volheid daarvan is Syne Hoe lieflik is die werk van u hande, die son se kop met lig gekroon, die maan vaar soos ’n skip hemellangs, sterre gooi flikkers vir al die geliefdes, golwe lyk na gehekelde kant op die sand. Die aarde en die volheid daarvan is Syne So byvoorbeeld maak die “Nag van die liefdesgloed” (34) (waarin die bundeltitel terugkeer) net nie suksesvol die oorgang tussen mistieke, musiese en liefdesvers nie. En dit terwyl al die moontlikhede aanwesig is. Die aarde en die volheid daarvan is Syne gevolg deur die slotkoeplet: Duisend dae op jou spoor. Cas Vos. Pretoria: Hond. 2013. 109 pp. ISBN: 978-1-874969-19-8. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v51i1.25 Ongelukkig is die aard van die gesprek met “my rower” te eenduidig, word die rower te negatief en aggressief voorgehou. So word die vanselfsprekende moontlikheid dat die leser en die rower een persona moet word, heeltemal uitgesluit. En dan mis die laaste gedig in die afdeling heeltemal ’n metaforiese betekenis. Die titel moet nie verstaan word as ’n letterlike tydsduur nie, hoewel presiese tyds- duur in meer as een gedig in die bundel voorop kom staan; “op jou spoor”, weer, kan dui op die aktiewe en die passiewe agtervolgings- invalshoek sowel as in die betekenis van “in die spoor trap van iemand.” Die titel word in verskeie gedaantes in die loop van die bundel teruggevind en dien daarom as ’n bindmotief. Die tweede afdeling, “Woordvlug”, bevat 5 gedigte rondom die skryfproses, maar met die voorbehoud dat die eerste kwatryn die ontmagtiging van die Woord vooropstel. Op dieselfde wyse sal die poging om iets in woorde vas te vang [dus: ver-taal], verraad wees. Die gedigte lewer weinig nuuts op, hoewel die “Protes” rondom sensuur die Met so ’n uiteensetting weet die leser dus reeds dat daar baie moontlikhede in die bundel opgesluit lê. Reeds in die eerste afdeling, “My rower”, word die titel bygeroep in die gedig “Brief aan my rower”: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014 192 idiomatiese knap uitbuit: “die sondebok / word hok en haar geslaan.” (25) “Verraad” (24) is ’n slordige gedig, maar bevat die pragtige slotkoeplet: “Die digter stuur die gedig / na die hart se uithoeke terug.” Die predikantdigter in Cas Vos tree ook na vore in ’n gedig soos “Die werk van u hande”, wat ongelukkig bederf word deur ’n tweede strofe wat te lank en eksplisiet is. Die gedig sou veel sterker gewees het met net hierdie mooi eerste strofe [ten spyte van die “lyk na”…) “Liefdesvlug” is die derde afdeling, bestaan uit ses enkel gedigte en een met vyf onder- afdelings. Die gedigte in hierdie afdeling is waarskynlik die teleurstellendste in die bun- del. Die seggings is selde vars en nuut, en beelde loop deurmekaar. Hoe lieflik is die werk van u hande, die son se kop met lig gekroon, die maan vaar soos ’n skip hemellangs, sterre gooi flikkers vir al die geliefdes, golwe lyk na gehekelde kant op die sand. gevolg deur die slotkoeplet: Hoe ’n lieflike gemors maak ons sy hande- werk. “Aan die onsterflike geliefde” (tipografies verkeerd aangedui) is die verwerking in vyf los gedigte van ’n brief van Beethoven aan ’n onbekende. Die digter lig die omstandighede toe in aantekeninge agter in die bundel en probeer daarmee die gedigte inperk. Pyn en dood (ook God se handewerk) is in gedigte in die laaste deel van hierdie afdeling aanwesig. (Die stewige gedig oor “Mozart se spreeu” is kennelik verkeerd geplaas …) Nie een van dié gedigte het werklik bevredigend uit die verf gekom nie, maar almal het on- derdele wat die leser nie sommer sal vergeet nie. Maar juis omdat die naam van die geliefde onbekend is, word sy daardeur onsterflik: onbekend maak nie onbemind nie, en die “geliefde” is eweneens dus nie dié bekende of ’n bekende geliefde nie. Die onderafdeling se motto, “My Engel, my alles, my ek”, wys daarom ook op verskillende wyses waarop “ek” en “jy” in die bundel gelees kan word. “Pyn” (57), byvoorbeeld, waarin die digter vra “Hoe skryf ek ’n gedig oor pyn” het ’n tweede strofe waarin die dokter soek na “pynflitse, / kyk of daar in ’n hartkamer / krake teen die mure kronkel.” En: “Dalk sypel kool- suurgasryke bloed/ deur vate suutjies na niemandsland.” Afdeling IV, “Oogwink”, bestaan uit 24 gedigte, van wisselende lengtes. Die titel kan verwys na kwatryne waarmee die leser met een oogopslag die vers omvat, of na die kort- stondigheid van die lewe gemeet teenoor ’n ewigheid en onsterflikheid: “Mag die papier se stof / hier altyd lig op jou val” (“Epitaaf”, 65). “Portrette”, verkeerdelik aangedui as af- deling VI binne die bundel, het nege gedigte rondom mense, die lewendes en die dooies, wat nie altyd aan die sentimentaliteit ontkom nie, soms juis ook deur die keuse van die vormgewing. Hier is gedigte oor Van Gogh en sy skil- derye en besinnings oor die werking van God. gevolg deur die slotkoeplet: Laasgenoemde word onder meer soos volg saamgevat in die slotkoeplet van ’n gedig (“’n Naglied”, 50) oor die verraad van Judas: “God laat sy duister wil deur hom geskied / om vryspraak aan ’n nageslag te bied.” Die mooi “ek breek granate behoedsaam / met verwondering oop, / my tong flikker oor die liefdesvrug, / vlugtig en kwesbaar in my mond” (71) werk nie binne die konteks van TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014 193 die gedig “Ouma” nie; “ek was ma se skoot- / appel wat van room / en vars brood droom” raak weg binne die res van “Ma” (73). Vos kies die “maklike” opsie: hy vertaal in Afrikaans deur basies die “inhoud” van die verhaal weer te gee in ’n vrye vers en ontkom so aan die streng eise wat die rym aan hom sou stel. Daardeur gaan geweldig baie dinge verlore en daar is weinig kompensasie deur nuwe digterlike procédés in die teks wat ons hier teëkom. “Onderhoud met ’n gestorwe ma”, waar- mee hierdie afdeling sluit, is ’n vertaling van ’n gedeelte van Homeros se aangrypende Die Odusseia, daardie omvangryke bobaasvertel- ling in vers uit ons Griekse voortyd. In die oorvertelling probeer die digter ook die skyn van die oorspronklike behou deur ’n soort Afrikaans te gebruik wat daarby moet aansluit. Myns insiens werk dit egter nie, soos dadelik sal blyk uit die volgende gedeeltes (81) uit die opening: Die vertaling is boeiend en vlot, hoewel die digter dalk net iets meer kon gegee het van die agtergrond rondom Odusseus in die “Sleutels” agter in die bundel. Vir baie lesers sal dit dalk die eerste kennismaking wees met die werk. In Parmenië, ’n domein in Brittanië, bly Rivalin, ’n edel heer, Bo en behalwe die suksesvolle poging om die toonaard van die teks in Afrikaans vas te vang, herinner Vos met sy vertaling ons weer daaraan hoe temas blywend in die letterkunde herhaal word. Die vertaalde gedeelte lewer ook kommentaar oor die gesprekke met en oor die dooies wat dit in die bundel voorafgegaan het. En natuurlik roep die reise van Odusseus self weer Duisend dae op jou spoor terug. In Parmenië, ’n domein in Brittanië, bly Rivalin, ’n edel heer, vaandeldraer van koninklike sjarme en ridderlike trots. […] Hy skroei van begeerte om in die hof- houding van koning Marke diens te doen. gevolg deur die slotkoeplet: […] Hy skroei van begeerte om in die hof- houding van koning Marke diens te doen. […] Hy skroei van begeerte om in die hof- Hy skroei van begeerte om in die hof- h di k i M k di t d Hy skroei van begeerte om in die hof houding van koning Marke diens te doen. Die verhaal van Tristan en Isolde pas goed binne die bundelopset: die onsterflike liefde, duisend jaar op jou spoor, die Engel, muse en inspirasie. Maar deur die wyse waarop Vos sy vertaling en vertelling aanpak, word die verhaal nogal prosaïes en gaan die onafwend- baarheid en die tragiek verlore. Die gedeelte van Die Odusseia wat die digter hier gebruik, sluit verder goed aan by die voorlaaste afdeling van die bundel, “Tristan en Isolde”. Die wilde en woeste mag van die see speel ook hier ’n belangrike rol in die verhaal se verloop. Die sewende en slotafdeling is “Tuiskoms”. Dit begin met die vertaling van Homeros se vertelling oor Odusseus se aankoms by sy huis en die wyse waarop die gode saamspeel dat die eerste nag waar Penelopeia en haar man weer saam is, verleng word. In sy “Sleutels” vertel die digter iets oor die agtergrond van hierdie ou, ou liedjie van haat en lus en liefde, wat operaliefhebbers ken deur die gelyknamige opera van Wagner. Die storie van die tragiese liefde van Tristan en Isolde is trouens net so ’n belangrike deel van ons lite- rêre erfenis as Homeros se werk, hoewel die oorlewering daarvan nie so vasstaan soos by die Grieks nie. Tuiskoms word egter ook in hierdie af- deling metafisies gelaai. “Vere waai vlugtig in die wind/ voor ek my sonpad kan vind”, lees ons in “Vere in die wind” (102); in “’n Engel in die vuur” (seker een van die swakste gedigte in die bundel en waar ’n verwoestende veld- brand in Christchurch in 2013 verwarrend saamloop met ’n brandtragedie daar in 1947) ruis die vlerke van ’n huilende engel tussen die liggame van mense wat doodgebrand het. Juis daarom is die keuse van die tegniese formaat wat die “vertaler” hier gebruik, vreemd. Ons brontekste rondom Tristan en Isolde is almal vertelling op rym, epies dus – soos trouens ook die geval is met Die Odusseia, hoewel die aard van die versmaat ingrypend verskil. gevolg deur die slotkoeplet: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014 194 Die distigon-vers “’n Brief aan my Engel” betrek direk die titel van die bundel, maar konsentreer op die dieper wending waarin die muse en die onsterflike, onbekende be- minde plek maak vir die goddelike begeleier. In die laaste strofe word dit dan duidelik dat die digproses self in die teken van hierdie beskerming staan. Tienie du Plessis se Hond weer begin blaf op die Afrikaanse uitgewerswerf, is die vraag of hierdie bundel by ’n ander gevestigde uit- gewer kans sou gestaan het. Altans so, sonder deeglike redigering. Daar is te veel dinge in Duisend dae op jou spoor wat afbreuk doen aan ’n goed geves- tigde oeuvre, te min dinge wat ’n mens by die lees tot stilstand ruk. Maar vir iets soos die volgende kan jy tog baie vergewe: Vroeg torring die dag se nate los en sien ek die skepping se letsels: Berge met boggelrûe, bome met hangskouers. Die wind se bors is vol slym (38) Daar is te veel dinge in Duisend dae op jou spoor wat afbreuk doen aan ’n goed geves- tigde oeuvre, te min dinge wat ’n mens by die lees tot stilstand ruk. Maar vir iets soos die volgende kan jy tog baie vergewe: Binne Christelike verband lees ons die laaste gedig, “Tuis van ’n ver land” teen die bekende agtergrond van die gelykenis van die verlore seun, wat in die gedig aan die woord is. Die vers groei vanuit ’n Bybelse milieu na eietydse Ecstasy, Skype, Google en YouTube waarmee die tydlose aard van die gelykenis opnuut in- geklee word. Vroeg torring die dag se nate los en sien ek die skepping se letsels: Berge met boggelrûe, bome met hangskouers. Di i d b i l l (38) Die wind se bors is vol slym (38) Fanie Olivier [email protected] Department of Dutch and South African Studies Adam Mickiewicz-universiteit Poznañ, Pole In die slotstrofe word die tuiskoms ingeklee met verwysings na elemente wat ons in die afdeling “Portrette” leer ken het en wil die digter dus dat ons die verhaal ook teen daardie agtergrond moet lees. Die slotreël, “nou dra ek met trots sý naam”, vra natuurlik dat ons die verbintenis met en erkenning van God/ Christus moet inlees. Duisend dae op jou spoor is ’n goed gekom- poneerde bundel wat deur kruisverwysings en herhalings ’n duidelike eenheid vorm. gevolg deur die slotkoeplet: Deur die vertalings uit Homeros en die Tristan- teks(te) verruim Cas Vos die Afrikaanse poë- siewêreld en bevestig hy hoe letterkundes by mekaar aansluit in ’n spoor wat oor duisende jare loop. Aan die ander kant is daar egter te min gedigte wat as poësie bly staan: ongemoti- veerde rymsegmente (dis nie die verskynsel nie, maar die wyse waarop), formulerings wat te bekend is, stellings eerder as ver-beelding, en te veel ritmiese storings binne die praat- of vrye vers waarvoor die digter kies. Dalk moet die digter met meer huiwering omgaan met sy gedigte: sewe bundels in veertien jaar is besonder produktief, maar kan ook in die teken staan daarvan dat dinge net te maklik kom. En terwyl ek geweldig dankbaar is dat 195 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 51 (1) • 2014

https://letterkunde.africa/article/download/1881/1608

Afrikaans

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 160 Resensieredakteur Andries Visagie Departement Afrikaans Universiteit van Pretoria Pretoria 0002 [email protected] Review editor Andries Visagie Department of Afrikaans University of Pretoria Pretoria 0002 [email protected] RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE 161 Deon Opperman en Janine Neething se Die Skepping—’n Skouspel – Annemie Stimie RESENSIES / REVIEWS 167 In die afwesigheid van sin (Susan Smith) – Marthinus Beukes 169 Ingeboek (Karen Kuhn) – Marius Crous 170 Stigmata (Tom Gouws) – Johann Lodewyk Marais 172 Hanekraai (Daniel Hugo) – Heilna du Plooy 175 In die bloute (Johann Lodewyk Marais) – Susan Smith 177 Vol draadwerk (Marius Crous) – Alwyn Roux 179 Vaarwel, my effens bevlekte held (Johann de Lange) – Marthinus Beukes 182 Teen die lig (Hennie Aucamp) – Karen Kuhn 184 Philida (André P. Brink) – Neil Cochrane 186 Die aanspraak van lewende wesens (Ingrid Winterbach) – Henning Pieterse 188 Wolf, wolf (Eben Venter) – Neil Cochrane 189 Vuilspel (Bettina Wyngaard) – Jacomien van Niekerk 191 Rodriquez (Piet van Rooyen) – Johan Anker 193 Werfsonde (Kleinboer) – H. P. van Coller 194 Chaos, of Op soek na Superman (Hans Pienaar) – Joan-Mari Barendse 196 Diva (Isa Konrad) – Lezandra Thiart 197 Koffer in Berlyn (Hennie Aucamp) – Joan Hambidge 199 Shakespeare and the coconuts (Natasha Distiller) – Tertius Kapp 201 Dis nou ek (Carel Boshoff) – Kobus du Pisani 202 Lover of His People (Seetsele Modiri Molema) – Ntongela Masilela 204 Huisbeelden in de moderne Nederlandstalige poëzie (Irena Barbara Kalla) – Przemyslaw Paluszek 207 Finding Soutbek (Karen Jennings) – Shaun Viljoen - RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE 161 Deon Opperman en Janine Neething se Die Skepping—’n Skouspel – Annemie Stimie RESENSIES / REVIEWS 175 In die bloute (Johann Lodewyk Marais) – Susan Smith 177 Vol draadwerk (Marius Crous) – Alwyn Roux 182 Teen die lig (Hennie Aucamp) – Karen Kuhn TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 160 Resensie-artikel Deon Opperman en Janine Neethling se Die Skepping—’n Skouspel Review article: Deon Opperman and Janine Neethling’s Die Skepping—A Spectacle Deon Opperman (director and librettist) and Janine Neethling (composer) staged an Afrikaans oratorio called Die Skepping (“The Creation”) in the State Theatre, Pretoria in February 2013. They aimed to produce a work that has “classical integrity” and that remains musically accessible to listeners. The musical language and the commerciality of the production, however, raise questions about the work’s “classic” status. Keywords: Afrikaans oratorio, classical music, corporate entertainment. Die Skepping (Deon Opperman, Janine Neethling). Review article: Deon Opperman and Janine Neethling’s Die Skepping—A Spectacle Deon Opperman (director and librettist) and Janine Neethling (composer) staged an Afrikaans oratorio called Die Skepping (“The Creation”) in the State Theatre, Pretoria in February 2013. They aimed to produce a work that has “classical integrity” and that remains musically accessible to listeners. The musical language and the commerciality of the production, however, raise questions about the work’s “classic” status. Keywords: Afrikaans oratorio, classical music, corporate entertainment. Die Skepping (Deon Opperman, Janine Neethling). Die heelal is ’n lied van dansende crescendo’s en diminuendo’s. Daar is harmoniese frases en skerp wanklanke. Die velde van interaksies dein in golwe, met die deeltjies op die kruine, soos die golwende stroom van klanke wat musiek is. En ons, note in die groot lied van die Skepping, is vir ’n stonde deel van die Magnificat, dan is ons ook verby. Die orreltone eggo weg in die oneindige. (Joubert 302)1 Die heelal is ’n lied van dansende crescendo’s en diminuendo’s. Daar is harmoniese frases en skerp wanklanke. Die velde van interaksies dein in golwe, met die deeltjies op die kruine, soos die golwende stroom van klanke wat musiek is. En ons, note in die groot lied van die Skepping, is vir ’n stonde deel van die Magnificat, dan is ons ook verby. Die orreltone eggo weg in die oneindige. (Joubert 302)1 Die Groot Gedagte verskyn in 1997 en word bemark as die eerste Afrikaanse weten- skaplike boek wat handel oor die heelal. Annemie Stimie Annemie Stimie is ’n lektrise in musiekwetenskap aan die Universiteit van Suid-Afrika. E-pos: [email protected] RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE In hierdie boek argumenteer skrywer Gideon Joubert dat die kosmologie self getuig van die bestaan van God. Die Skepping, ’n Afrikaanse oratorium geskryf deur Deon Opperman en Janine Neethling, verklank ’n soortgelyke argument in teks en musiek. Die eerste van drie vertonings van Die Skepping: ’n Oratorium het plaasgevind op 16 Februarie 2013 om 15:00 in die Pretoriase Staatsteater en Operahuis. Dit is hierdie uitvoering wat ek bygewoon het en wat hier bespreek word. Alhoewel die produksie wyd geadverteer is as die eerste Afrikaanse oratorium, wys Paul Boekkooi in sy resensie daarop dat Gideon Fagan se Een-Vaderland (1978) eintlik hierdie posisie beklee. Ander Afrikaanse voorgangers in hierdie genre is Arnold van Wyk se Eeufeeskantate (1938), Rosa Nepgen se Die Dieper Reg (1943) en ook Stephen Eyssen se Ons Boerwording (1947). Desnieteenstaande is die skaal van Die Skepping heelwat groter as enigeen van hierdie komposisies, bloot net weens die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.13 161 gevorderdheid van die tegnologie wat gebruik is. Die sukses van die eerste drie uitvoerings maak opvolgvertonings elders in Suid-Afrika waarskynlik. Die Skepping sou aanvanklik ’n requiem wees, ’n mis vir die dooies, maar die melan- koliese strekking van dié vorm was ongepas vir ’n viering van die skeppingsdaad. Bowendien, in gesprek met Coenie de Villiers dui Janine Neethling (Opperman en Neethling) tereg aan: álmal skryf deesdae requiems. Ek kan byvoorbeeld dink aan twee komponiste, Zbigniew Preisner en Karl Jenkins, wie se requiems die verbeelding van miljoene een-en-twintigste eeuse luisteraars aangryp. Wanneer mens na Die Skepping kyk en luister kom die invloede van hierdie twee komponiste duidelik na vore. Deon Opperman (vervaardiger, librettis en regisseur) het tydens sy verwelkoming en inleidingspraatjie op 16 Februarie 2013 verduidelik dat die produksie “klassieke integriteit” dog toeganklikheid as doel stel. Die projek se premis, met ander woorde, is tweevoudig: eerstens gee dit aan een van “ons uiters talentvolle [klassiek-opgeleide] musikante”, Janine Neethling, ’n geleentheid om “iets van groter omvang en dieper betekenis” te komponeer—’n produk wat uitstyg bo “korporatiewe vermaak” (Opperman “Skeppersnotas”). Verder beoog dit om kunsmusiek aan te bied wat nie toegespits is op musiekkenners en intellektuele nie, maar wat (ook) spreek tot die gewone musiekliefhebber en middelklasburger.2 Die woorde “klassieke integriteit” vorm die aanknopingspunt vir hierdie resensie. Enigeen wat bekend is met die inhoud van T. S. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Eliot se lesing What is a Classic?, sal waardering hê vir die hoë ideaal waarna Opperman en Neethling streef: volwassenheid, omvattendheid3 en universaliteit is slegs enkele van die karaktertrekke wat Eliot toeskryf aan die klassieke literêre werk. Maar wanneer musiek die konteks bied, waarna verwys die idee van “die klassieke” presies? In akademiese diskoerse voer die konsep “klassieke musiek” lank reeds ’n onseker bestaan teenoor die meer spesifieke “Westerse kunsmusiek”. In sommige akademiese skryfwerk word die woorde “klassieke musiek” met siniese aanhalingstekens afgeskei, soos wat dit ook in hierdie artikel verskyn (sien Kramer; Martin). Die versigtigheid oor terminologie het deels te make met die meerduidigheid van die begrip. In sy boek Who needs Classical Music? verduidelik Julian Johnson (6) dat die begrip “klassieke musiek” op drie maniere verstaan word. In die eerste plek verwys dit na Westerse kunsmusiek wat dateer uit die agtiende en vroeë negentiende eeu, veral na werke van komponiste soos Haydn, Mozart en Beethoven. Maar behalwe vir die verwysing in die titel na Joseph Haydn se oratorium Die Schöpfung, is hierdie interpretasie nie só belangrik in konteks van Die Skepping nie. Die ander twee betekenisse is van groter belang hier: A more popular use has it denoting music from a wider historical period (say, from around 1600 to the present day) now associated with performance in a concert hall or opera house. More recently, commercial classical radio stations have used the term in a still broader way to include almost anything scored for orchestral or acoustic instruments, as opposed to the electrically amplified or generated sounds of popular music. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 162 Die lokaal van die première en die besetting van die werk plaas Die Skepping duidelik binne die eerste van die twee kategorieë. So ook maak die grootskaalse bemarking in aanloop tot die geleentheid tesame met die advertensies en naambeelde van besighede soos FNB, Morning Star Express Hotel, kykNET, Packed House Productions, Computicket en “State Theatre” in die programboekie die kommersiële aard van die produksie duidelik. Maar hoe beïnvloed die kommersiële aspek die klassieke integriteit van die werk? En wat is die implikasies van die gebruik van die “klassieke register” (Long 26)? g Die Skepping duur ongeveer 80 minute en beslaan sewe bewegings: “Genesis”, “Aarde”, “Lewe”, “Mens”, “Beskawing”, “Geloof” en “Hemelvaart”. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Neethling ver- duidelik aan Paul Boekkooi dat Opperman se teks die struktuur van die werk bepaal het en dat die style tussen bewegings daarvolgens wissel. Die intertekstualiteit van die werk is duidelik. Behalwe vir die Haydn-verwysing wat reeds genoem is, herinner die produksie konsepsueel sterk aan die 2007 uitvoering van Karl Jenkins se The Armed Man: A Mass for Peace, waartydens die wêreldpremière van Hefin Owen se gepaardgaande filmbaan plaasgevind het (“The Armed Man Film”). Net soos in daardie uitvoering het daar agter die orkes (instrumentaliste van die Johannesburg Music Initiative onder leiding van Eddie Clayton) ’n groot doek gehang waarop Wessel Albertse4 se digitaal-geproduseerde beelde deurgaans die musiek begelei het. Daar is geen ooreenkoms tussen Albertse en Owen se filmiese benaderings nie. Die beeld- materiaal van Die Skepping herinner eerder aan die kunstige visuele insetsels van Terence Malick se fliek The Tree of Life (2011), spesifiek na “the formation scene”—let op die ooreenkoms tussen die onderwerpe—waar “Lacrimosa” uit Preisner se Requiem (toevallig?) die beelde vergesel.5 Die musiek van “Genesis” is beskeie, maar die visuele dramatiek van die oerknal op die skerm is omskep in ’n klimaks toe die Akustika-koor van onder die verhoog verskyn het. Asof uit die niet is die koorbank gelig tot waar die sangers die middelvlak tussen orkes en skerm in beslag geneem het. Vir ’n groot gedeelte van die beweging is beelde van die uitspansel verklank met wyd gespasieerde orkestrale pedaalakkoorde waarop eenvoudige gebroke drieklanke in die boonste register van die klavier beweeg. Die “hedendaagse rolprentstyl” en die etos van skouspel was duidelik. Daar was iets omtrent “Aarde” wat nie klop met die Suid-Afrikaanse konteks nie. Ooreenkomstig met argaïese en naïewe opvattings word “Afrika” hier ingespan om primitiwiteit te verteenwoordig. Hierdie tegniek blyk onsensitief te wees vir die problematiek rondom die Westerse idee van self as beskaaf en die ander as primitief. Maar selfs daarsonder was die potensiële musikale rykheid belemmer deurdat die Afrika-klank van “Aarde” herinner aan die klankbaan van die tekenprent Lion King. Hoe is dit moontlik dat ’n komponis, woonagtig in Afrika, haar kreatiewe Afrika- muse gaan soek in Disneyworld? RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE (Wit) Suid-Afrikaanse komponiste soos Kevin Volans, Stefans Grové, Jeanne Zaidel-Rudolph, Michael Blake en ander eksperimenteer reeds TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 163 etlike dekades met die estetiese moontlikhede wat plaaslike klanke aan hulle bied.6 Die kreatiewe landskap van “Aarde” kon anders vertoon en sou minder soos ’n teken- prent gewees het as dit sou gespruit het uit ’n bewustheid van hierdie musikale en intellektuele diskoers. Maar dit kies eerder om Afrika te vervlak tot die lettergrepe “Ah ye, mama, ah ye ah ye” wat die sangers vokaliseer op toontrappe “so” en “do”. Wat beteken dit wanneer ’n grotendeels wit Suid-Afrikaanse gehoor in die staatsteater hulself sigbaar en hoorbaar verlustig in die een-dimensionele oppervlak van ’n geanimeerde Afrika? Beteken dit dat hulle steeds nie bekend is met, om net enkele voorbeelde te noem, die ryk erfenis van Zoeloe-oorlogsdanse nie, of die boogliedere van Princess Constance Magogo en Nofinishi Dywili nie, die koormusiek van verskeie Afrikakomponiste uit eie bodem nie, die klanke van Venda-rituele nie? Of dat daar geen bewuswees is van ’n gemoderniseerde Afrika wat weerklink in township jazz en populêre swart musiekstrome nie? In die Staatsteater, die kulturele bastion van die vorige regime, demonstreer “Aarde” hoe hoog die mure van apartheid nog staan. Hoop in die integriteit van Die Skepping verbrokkel weens ’n onvermoë om be- tekenisvol om te gaan met die onmiddellike musikale konteks waaruit dit ontstaan. “Lewe” volg ’n trajek wat ’n paar maal herhaal: kort resitatiewe word gevolg deur oorsoet melankoliese melodieë en stroperige fraserings wat opbou na seksies waarin die idee van dans as ’n soort refrein klink. Die strewe na die klassieke ideaal manifesteer in die vermengde gebruik van Afrikaans en Latyns in die teks. In die eerste gedeelte van “Mens” speel die Akustika-koor a capella met klinkers en konsonante. Die teks van “Beskawing” (Opperman “Literature”) probeer om die volwassenheid van kulturele evolusie uit te druk in uitgebreide prosa. Die taalteks streef na samehorigheid en omvattendheid wat nie elders in die werk teenwoordig is nie en dit is jammer dat die musiek nie hierdie evolusionêre trajek ewe duidelik probeer volg nie. Die klankresep bly deurgaans dieselfde. Die veilige raamwerk van tradisionele tonaliteit word nie oorskry nie en dissonansie word beperk tot die minimum. Soos al die voorafgaande bewegings volg hierdie een ’n konvensionele narratiewe struktuur wat kulmineer in grootse viering. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Hierdie keer bou dit op na ’n juigende bepeinsing oor betekenis: die vraag is ’n som en die antwoord, verduidelik Neethling aan Boek- kooi, is “om stom te staan voor die aangesig van God”. Tog, die feestelike grootsheid van die besetting laat “Beskawing” nie toe om diepte te bereik in sy bepeinsing nie. Die musiek verkondig triomfantelik die sekerheid van ’n antwoord wat nie gesetel is in enige spesifieke geloof nie, maar wat alle wêreldbeskouinge insluit in die nosie van spiritualiteit. Hierdie idee word verder gevoer in “Geloof”, waar gebede uit vyf verskillende godsdienste (Christendom, “Heidendom”, Hindoeïsme, Islam, Judaïsme), elk in hul besonderse taal die struktuur stuur. Dit is moontlik dat hierdie beweging ook sy inspirasie in “The Call for Prayer” uit Karl Jenkins se The Armed Man vind. Die gevaar van hierdie soort boodskap is dat die postmodernisme se gekoesterde ideaal van “andersheid” geuniversaliseer word tot ’n nuwe vorm van homogene een- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 164 dersheid. Soos wat Alain Badiou (aangehaal in Currie 165) skryf: “That is to say: I respect differences, but only, of course, in so far as that which differs also respects, just as I do, the said differences. Just as there can be ‘no freedom for the enemies of freedom,’ so there can be no respect for those whose difference consists precisely in not respecting differences.” Wanneer kunsvorms woeker met die mensdom se belangrikste en diepste vrae, sou ’n mens hoop dat dit met versigtigheid benader word—dat die seker dogma van eksklusiwiteit nie vervang word met ’n ewe seker dogma van inklusiwiteit wat blind is vir die kompleksiteite van ’n era wat geken word aan godsdienstige en kulturele oorloë wat daagliks toeneem nie. Na meer as ’n uur of wat sluit “Hemelvaart” uit- eindelik af met die kenmerkende stroperige sentimentaliteit wat ’n hoogtepunt bereik in grootse triomf. Die ironie van die lewensviering in Die Skepping is dat dit rus in die populistiese kontemporêre requiems van Jenkins en Preisner sonder dat dit betekenisvol omgaan met ander werke in dieselfde genre (sien byvoorbeeld Krzysztof Penderecki se Dies Irae [1967], Vincent Persischetti se The Creation [1969] en Charles Wuorinen se The Celestial Sphere [1980]). Alhoewel die dood as tema implisiet teenwoordig is, word dit doelbewus vermy, geïgnoreer, ingeruil vir die lewe—’n transaksie wat behoort tot die ekonomie van die klassieke register. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE It will represent this at its best, and it will also have the widest appeal: among the people to which it belongs, it will find its response among all classes and conditions of men.” (Eliot 27) 3. “The classic must, within its formal limitations, express the maximum possible of the whole range of feeling which represents the character of the people who speak that language. It will represent this at its best, and it will also have the widest appeal: among the people to which it belongs, it will find its response among all classes and conditions of men.” (Eliot 27) p g 4. Dit was opvallend dat Albertse se profiel nie in die programboekie ingesluit is nie, ten spyte van die groot artistieke bydrae wat hy gelewer het tot die finale produk. 5. ’n Gedeelte van Albertse se materiaal kan gesien word op die beelduittreksel van die kykNET- program Kwêla (Opperman en Neethling 2013; begin by 3 minute) asook op die produksie se bemarkingsvideo wat beskikbaar is op YouTube (Pod3dSA). Foto’s van die uitvoering kan gesien word op Deon Opperman se webtuiste. Die ‘Formation scene’ uit The Tree of Life is ook op YouTube beskikbaar (Nanotech92). 5. ’n Gedeelte van Albertse se materiaal kan gesien word op die beelduittreksel van die kykNET- program Kwêla (Opperman en Neethling 2013; begin by 3 minute) asook op die produksie se bemarkingsvideo wat beskikbaar is op YouTube (Pod3dSA). Foto’s van die uitvoering kan gesien word op Deon Opperman se webtuiste. Die ‘Formation scene’ uit The Tree of Life is ook op YouTube beskikbaar (Nanotech92). 6. Hierdie tradisie ontwikkel nie sonder kritiek nie. Sien Pooley. 6. Hierdie tradisie ontwikkel nie sonder kritiek nie. Sien Pooley. RESENSIE-ARTIKEL / REVIEW ARTICLE Michael Long (26) skryf: “In mass-market musical discourse, ‘the classic,’ or ‘the register of the classic’ possesses a special flavour; it is often associated with the invocation of death and the dead on the one hand, and reanimation on the other.” Die “reanimation” wat hierdie oratorium vir ons bied, skakel nouer met animasie uit Disneyland as met die komplekse realiteite van lewe in hedendaagse Suid-Afrika. Om daardie rede sou ek argumenteer dat die “lewe” wat Die Skepping vier slegs ’n illusie is wat die dood met ’n dun plastieklagie lamineer om die afgryse van sy werklikheid te verdoesel. Vir my is dit nie ’n volwasse benadering wat getuig van estetiese verantwoording en indringende vraagstelling nie. Julian Johnson (27) eggo Eliot wanneer hy skryf: “The typical implications of wearing the brand of the classic are those of longevity, incorruptibility, or universal value.” Dit is juis hierdie kwaliteite waarop die skeppers van hierdie oratorium roem. En die produk lyk soos wat die gebruiker dit wil sien: ’n operahuis, ’n komponis, ’n librettis, ’n klassieke orkes, ’n dirigent, klassieke soliste, klassieke koor, die oratorium as ’n klassieke genre, ’n grootse besetting met harde musiek—dit alles pas in die Romantiese etos van groot komponiste en groot werke. Maar die werk is steeds verpak soos ’n Huisgenoot Skouspel: grootskaalse bemarking, oorentoesiastiese reklame vir die verhewe klassieke ideaal, verwerkers wat die tekortkominge van die komponis verbloem—al hierdie aspekte skep twyfel rondom die status van die oratorium as nie- korporatiewe vermaak. Alhoewel dit die idee van toeganklikheid onderskryf, versuim dit om die toeganklikheid duidelik te kwalifiseer as markbepaald vir kommersiële TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 165 verbruikers van ’n sekere inkomsteklas. Die produksie sou meer geloofwaardig gewees het as dit aangebied was as ’n skouspel, eerder as ’n kunswerk wat homself roem op klassieke status. Aantekeninge 1. Dankie aan Etienne Viviers wat my aandag gerig het op Joubert se Die Groot Gedagte en sy inhoud. 2. Die R345 toegangsfooi en bykomende R50 vir die glansprogramboekie toon dat Die Skepping se toeganklikheid nie bedoel is vir laerinkomsteklasse nie. 2. Die R345 toegangsfooi en bykomende R50 vir die glansprogramboekie toon dat Die Skepping se toeganklikheid nie bedoel is vir laerinkomsteklasse nie. 3. “The classic must, within its formal limitations, express the maximum possible of the whole range of feeling which represents the character of the people who speak that language. Bronne geraadpleeg Boekkooi, P. “Oratorium oor skepping oorrompel die sinne.” Beeld. 25 Feb. 2013. 1 Mrt. 2013. <http:// 152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2013/02/26/B1/14/jmskepping.html>. Boekkooi, P. “Oratorium oor skepping oorrompel die sinne.” Beeld. 25 Feb. 2013. 1 Mrt. 2013. <http 152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2013/02/26/B1/14/jmskepping.html>. ———. “Skepping-‘verhale’ kern van oratorium.” Beeld. 3 Feb. 2013. 22 Feb. 2013.<http://152.111.1.88/ argief/berigte/beeld/2013/02/14/B1/20/jmskepping.html>. ———. “Skepping-‘verhale’ kern van oratorium.” Beeld. 3 Feb. 2013. 22 Feb. 2013.<http://152.111.1.8 argief/berigte/beeld/2013/02/14/B1/20/jmskepping.html>. ———. “Skepping-‘verhale’ kern van oratorium.” Beeld. 3 Fe argief/berigte/beeld/2013/02/14/B1/20/jmskepping.html>. Currie, J. 2009. “Music after all.” Journal of the American Musicological Society. 62.1 (2009): 145–203. urrie, J. 2009. “Music after all.” Journal of the American Musicol Eliot, T.S. What is a Classic? An Address delivered before the Virgil Society on the 16th of October 1944. Londen: Faber en Faber, 1944. Johnson, J. Who needs Classical Music? Cultural Choice and Musical Value. Oxford: OUP, 2004. Joubert, G. Die Groot Gedagte: Abtrakte Weefsel van die Kosmos. Kaapstad: Tafelberg, 1997. Kramer, L. Classical Music and Postmodern Knowledge. Berkeley: UCP, 1995. M. Beautiful Monsters: Imagining the Classic in Musical Media. Martin, P. J. Sounds and Society: Themes in the Sociology of Music. Manchester: MUP, 1997. Nanotech92. 2011. “The Tree of Life – Formation Scene.” YouTube, 5 Nov. 2011. 3 Mrt. 2013. <http:// www.youtube.com/watch?v=lkUBECRoAwM>. Opperman, D. “Fotos Die Skepping ’n Oratorium.” Deon Opperman: Official Site. 2013. 20 Mrt. 2013. <http://www.deonopperman.co.za/index.php?view=article&id=98>. ———. “Literature.” Deon Opperman: Official Site. 2013. 12 Mrt. 2013 <http://www.deonopperman.co.za/ index.php/literature>. ———. “Skeppersnotas” in die programboekie tot Die Skepping: ’n Oratorium, 16 en 17 Feb. 2013, Staatsteater Operahuis, Pretoria. ——— en J. Neethling. 2013. “Kwêla: 6 Februarie 2013 – Deon Opperman en Janine Neethling.” Kyknet.DSTV. 6 Feb. 2013. 1 Mrt 2013. <http://kyknet.dstv.com/2013/02/07/kwela-6-februarie-2013- deon-opperman-en-janine-neethling>. Pod3dSA. “Die Skepping Oratorium – Deon Opperman.” YouTube, 13 Feb. 2013. 22 Feb. 2013. <http:// www.youtube.com/watch?v=hj0aOm6tdJg>. Pooley, T. “’Never the twain shall meet’: Africanist art music and the end of apartheid.” SAMUS 30/31 (2010): 45–69. “The Armed Man: Film.” 3 Mrt. 2013. <http://www.armedmanfilm.com/The_Armed_Man/Home.html>. 166 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013

https://letterkunde.africa/article/download/1944/1659

Afrikaans

Slaafs. Bettina Wyngaard. Kaapstad: Umuzi, 2016. 296 pp. ISBN 978-1-4152-0753-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.33 Slaafs. Bettina Wyngaard. Kaapstad: Umuzi, 2016. 296 pp. ISBN 978-1-4152-0753-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.33 vroue—al is dit dalk nie op ’n besonder gesofistikeerde manier nie. Wanneer sy nie te velde trek teen diskriminasie nie, laat haar flirtasies Nicci ongemaklik én onseker oor die standvastigheid van haar verhouding met Sally. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.33 Slaafs is Bettina Wyngaard se tweede mis­ daadroman en volg op Vuilspel, die boek waarin lesers kennis gemaak het met kaptein Nicci de Wee en haar kollegas van die Khayelitsha-polisiestasie. In Slaafs is Nicci nog steeds in ’n verhouding met die vroulike priester, Sally, ’n verhoud­ ing wat aan die einde van Vuilspel begin het. In teenstelling met die plot van die vorige roman waar Nicci en Sally die slagoffer waarom die boek handel per­ soonlik geken het, is die misdaad wat Nicci in Slaafs ondersoek nie direk deel van haar daaglikse lewe nie, hoewel sy persoonlik betrokke raak by een van die mede-ondersoekers. Behalwe vir die speurders wie se lewens op verskillende stadiums in gevaar is, word Gigi in die loop van die ondersoek ’n teiken en word deur die misdaadsindikaat ontvoer, en Nicci se lewensmaat Sally se lewe word ook kortstondig bedreig. As daar ’n punt van kritiek teen die roman moet wees, is dit dat daar buitengewoon baie tyd in die hospitaal deurgebring word. Die pas van die boek is gelukkig vinnig en al die onderskeie insidente vou netjies bymekaar in. ’n Subtema in die roman wat nou vervleg is met mensehandel is die van polisiekorrupsie, ’n verskynsel wat Nicci en haar kollegas veel nader leer ken as wat hulle ooit sou wou gehad het. Aanvanklik handel Slaafs dus oënskynlik oor buitelandse misdadigers wat toevallig in Suid-Afrika werksaam is (en hul buitelandse slagoffers), maar uiteindelik is die ondersoek direk relevant vir al die Khayelitsha-speurders. ’n Ongeïdentifiseerde vrou wat sterf aan ’n oordosis dwelms plaas die speurders op die spoor van ’n sindikaat wat vroue uit die buiteland in Suid-Afrika insmokkel om as sekswerkers te werk. Gigi Gerber, ’n aktivis vir bewusmaking oor mensehandel is noodsaaklik vir die aanvanklike vordering van die ondersoek. Sy is ’n uitgesproke feminis wat mans soos Nicci se kollega Blackie Swart ongemaklik en verdedigend maak wanneer sy die ruimte van die polisiestasie binnedring. Slaafs. Bettina Wyngaard. Kaapstad: Umuzi, 2016. 296 pp. ISBN 978-1-4152-0753-6. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.33 Teen die agtergrond van die ondersoek oor vroue wat deur mans verontmenslik en mishandel word, konfronteer Gigi manlike speurders soos Blackie én ’n vrou soos Nicci met die alledaagse manifestasies van geweld teen Bettina Wyngaard se huidige fiksie sou beskryf kon word as Kaapse police procedurals met ’n verskil. Die span speurders word knap ondersteun deur forensiese kenners, patoloë en tegnologies-behendige kuberkrakers. In toekomstige romans sou een van hierdie aspekte ’n nog sentraler rol in die identifisering van die misdadigers kon speel. Op opvallende wyse is daar TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 279 Ook die tema van mensehandel voeg ’n nuwe dimensie tot Suid-Afrikaanse misdaadfiksie toe. Anzil Kulsen het hierdie tema in haar jeugroman ’n Hart vol sand (2015) aangeroer, weliswaar binne ’n ander konteks. nooit ’n tydstip waar Nicci de Wee eiehandig ’n leidraad opvolg of op grond van sterk intuïsie die misdaad oplos nie. Dit is enduit ’n spanpoging met al die vertragings, misverstande en politiek wat dit meebring. Hoewel Vuilspel en Slaafs nie uniek is in die landskap van Suid-Afrikaanse misdaadfiksie nie, voel ek wel dat die volgehoue interafhanklikheid van die speurders ’n eiesoortige bydrae maak. Danksy die diverse agtergronde van die speurspan bied die romans ’n veelkantige blik op mense uit verskillende klasse in die omgewing van Kaapstad, iets wat onder andere deur lewensgetroue dialoog en raak beskrywing tot stand kom. Wyngaard se lesbiese protagonis is ook nog ongeëwenaar in Afrikaans, asook die natuurlike, vanselfsprekende wyse waarop Nicci se persoonlike lewe veral in Slaafs uitgebeeld word. ’n Tong- in-die-kies detail wat nog oor vele boeke uitgerek kan word, is die feit dat Nicci nog moet “uitkom” teenoor een van haar kollegas, John Peters, wat verlief is op haar en salig onbewus is van haar seksuele oriëntasie. Die strukturering van die intrige en die taalversorging in Slaafs is beduidend beter as in Vuilspel, ’n roman waarteen daar ongelukkig kritiek was in hierdie opsig. Dit is verblydend dat die outeur en uitgewer erns gemaak het met die kritiek en ’n netjies afgeronde produk die lig laat sien het. Slaafs is ’n baie geslaagde toevoeging tot die boekrak van enigeen wat verslaaf is aan Afrikaanse misdaadromans, en voeg tegelykertyd elemente tot die Afrikaanse letterkunde in die breë toe wat nie onderskat moet word nie. Jacomien van Niekerk [email protected] Universiteit van Pretoria Pretoria Jacomien van Niekerk [email protected] Universiteit van Pretoria Pretoria TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 280

https://letterkunde.africa/article/download/1978/1689

Afrikaans

Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Hein Willemse TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Toe die stigters van die Afrikaanse Skrywerskring hul stigtingsvergadering in Sep- tember 1934 in Johannesburg byeengeroep het, was die Bybel pas die vorige jaar volledig in Afrikaans beskikbaar gestel en die Afrikaanse letterkunde was in sy kinder- skoene. Die romanskrywers Jochem van Bruggen, D. F. Malherbe, die Hobsons en C. J. Langenhoven was besonder gewild. Die bekendste digters was Totius, A. G. Visser en C. M. van den Heever en ’n debutant, die 21-jarige W. E. G. Louw, het in die loop van daardie jaar met Die ryke dwaas ’n pertinent individualistiese stroming in die Afrikaanse poësie aangekondig. In 1936, die oprigtingsjaar van die Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring, die voorloper van Tydskrif vir Letterkunde, het Suid-Afrika soos die res van die wêreld steeds die slegte nagevolge van die groot depressie gevoel met derduisende plattelanders wat na stede gestroom het. Die Wet op die Verteen- woordiging van Inboorlinge, Wet 16 van 1936, is ook in daardie jaar gepromulgeer en die stemreg van swart mense in die Kaapprovinsie is ingekort – ’n voorspel tot ’n politieke en ekonomiese bestel wat die res van die 20ste eeu in Suid-Afrika sou oorheers. Uit die vroegste uitgawes van die Jaarboek is dit duidelik dat die tydskrif opgerig is om as barometer te dien vir ’n ontluikende letterkunde: die koestering van literêre voorlopers, die optekening van letterkundige wetenswaardighede, die vestiging van internasionale bande, die publikasie van jong skrywers en die ontwikkeling van ’n toepaslike kritiese diskoers. Die rol wat die Jaarboek en Tydskrif vir Letterkunde die afgelope 75 jaar in die Afrikaanse letterkunde gespeel het, kan nie oorskat word nie. Die blad bied ’n aaneenlopende rekord van ingesteldhede vanaf die vroeë Afrikaanse letterkunde en die verweefdheid van ’n veranderende sosiale omgewing met die veranderende ingesteldhede van skrywers en literatore. Oor die gang van ’n driekwart eeu het elkeen van die vorige vyf redakteurs – C. M. van den Heever (1936–57), Abel J. Coetzee (1957–66), Coenie Rudolph (1966–72), Elize Botha (1973–91) en Henning J. Pieterse (1992–2002) – sy of haar stempel op Tydskrif vir Letterkunde afgedruk. Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Wat vir een geslag van nasionale of letterkundige belang was, was vir ’n volgende een verdag; wat vir een geslag prestasie en bereiking was, was vir ’n daaropvolgende geslag onhoudbare eenselwigheid; wat ook al ’n mens se per- soonlike siening Tydskrif vir Letterkunde staan as getuie van die arbeid van hierdie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 5 voorgangers. In die loop van sy bestaan het ander letterkundige tydskrifte gekom en gegaan, maar Tydskrif vir Letterkunde is deurlopend gepubliseer, dikwels met betreklik skrapse finansiële middele, maar altyd met die ywer van die onderskeie redakteurs en hul redaksies. Dit is ook die regte plek om hulde te bring aan die borge en adverteerders wat Tydskrif vir Letterkunde oor soveel dekades ondersteun het. Vandag maak hoofsaaklik outeursbladgelde die uitgee van die blad moontlik. Ons is daarom baie dank verskuldig aan elke navorser wat hierin publiseer, want dit is hulle navorsings- en geldelike bydrae wat die blad se voortbestaan verseker. Vandag sien Tydskrif vir Letterkunde anders daaruit as wat die oprigters in gedagte gehad het. Sedert 2003 is die blad omvorm tot ’n “Tydskrif vir Afrika-letterkunde”. Hierdie visie maak dit vir ons moontlik om mee te doen aan die beskrywing, teo- retisering en ontleding van Afrika-letterkundes en kulturele praktyke. In 1936, net meer as vier dekades na die Berlyn-konferensie waartydens Afrika onder verskeie Europese moondhede verdeel is, het die begrip “Afrika-letterkunde” nog nie bestaan nie. Trouens Joseph Conrad se Heart of Darkness (1902), Edgar Rice Burroughs se Tarzan’s Quest (1936) en die rolprent Darkest Africa (1936), net soos S. J. du Toit se Di Koningin van Skeba (1898) het koloniale perspektiewe oor die kontinent verder verdiep en selfs meegehelp om dit te vestig en te versprei. Die oprigters van die Jaarboek was mans van hul tyd wat uitsluitlik op die onmiddellike eise en behoeftes van ’n ont- luikende taal en letterkunde gekonsentreer het. Hulle sou min vanselfsprekende gemeenskaplikheid met landgenote soos Sol Plaatje en sy outobiografiese protesgeskrif, Native Life in South Africa (1914) óf sy roman Mhudi (1930) óf R. R. R. Dhlomo met sy African Tragedy (1928) óf Thomas Mofolo van die Basoetolandse protektoraat met sy Chaka (1925) gehad het. Nog minder kan ’n mens verwag dat hulle verwantskap moes betuig met die bekende pan-Afrikanis van die Britse Goue Kus (vandag: Ghana), Joseph E. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 * * * * * Soos in die verlede staar sensuur en publikasiebeheer Suid-Afrikaanse koerante, insluitende akademiese media, joernaliste en skrywers in die gesig. Tydskrif vir Letterkunde spreek hom onomwonde uit teen enige maatreël wat ons vryheid van spraak aan bande lê. Alhoewel ons toegee dat die regering ter wille van nasionale veiligheid inligting moet kan klassifiseer of, om die eufemismes van die Wetsontwerp op die Beskerming van Inligting te gebruik, “sensitiewe” of “kosbare” kategorieë inligting moet kan skep, is ons grondig gekant teen enige vorm van publikasiebeheer wat die wese van ons demokrasie aantas. Die voorgestelde wetsontwerp gaan ons brose demokrasie oneindige skade berokken, omdat die rede vir die wetsontwerp eerstens onduidelik is en tweedens vermoedelik verband hou met die drukmedia se uitwys van wanpraktyke in die verlede wat die regering in die verleentheid gestel het. Die oordadige geheimhouding wat die wetsontwerp voorstaan, herinner aan die apartheidstaat, terselfdertyd is dit teen die aard van ‘n oop en deursigtige demokrasie – ‘n demokrasie waarvoor talle hulle lewens opgeoffer het. Die instel van ’n media-appéltribunaal is kennelik ’n poging van die huidige regering om toesig oor die pers, joernaliste en publikasies te verkry. In ’n demokrasie is dit ’n onding. Die uitgangspunt wat ons voorstaan, is dat vryheid van denke, spraak en inligting die verstekopsies is. Afwykings hiervan moet slegs by hoogste uitsondering toegelaat word. Hierdie voorgestelde wetgewing gaan op die lange duur skrywers en navorsers se reg van onbelemmerde toegang tot inligting en, met ‘n maksimale strafmaatreël van 25 jaar gevangenisstraf, hul vryheid van spraak beïnvloed. Laat ons sonder om doekies om te draai, sê: Ons eis die reg om te weet; ons wil nie hierdie Wetsontwerp op die Beskerming van Inligting of die daarstelling van ’n media- appéltribunaal hê nie. Phantsi! Wanneer ons sê wat ons sê ten opsigte van voorgestelde wetgewing in Suid-Afrika kan ons ook nie nalaat om ons te beywer vir optimale inligtings- en spraakvryheid in die res van Afrika en die Diaspora nie. In byna die helfte van Afrika-lande is persvryheid beperk en ons weet, waar hierdie basiese vryheid beperk word, gedy menseregver- grype. Volgens algemene opvatting is daar in state soos Angola, Burundi, Côte d’Ivoire, Djiboeti, DRK, Ekwatoriale Guineë, Eritrea, Ethiopië, Gaboen, Gambië, Kameroen, Madagaskar, Rwanda, Sentraal-Afrika Republiek, Soedan, Somalië, Swaziland, Togo, Tsjad, Zambië en Zimbabwe nie werklik sprake van persvryheid nie. Laat ons dit luidkeels verkondig: Dié beperkings ondermyn ons potensiaal as Afrikane en ons opkomende demokrasieë. Redaksioneel Tydskrif vir Letterkunde: ’n Aaneenlopende rekord van 75 jaar Casely-Hayford, die skrywer van Ethiopians Unbound (1911), wat die ontplooiing van ’n Afrika-gerigte skoolleerplan en universiteit voorgestaan het. Vir die grootste deel van sy bestaan was Tydskrif vir Letterkunde ’n Afrikaanse letterkundige tydskrif gemik op plaaslike behoeftes; vandag het dit daardie visie ontgroei. Vandag word dit as akademiese tydskrif hoog aangeslaan en op van die vernaamste internasionale navorsingsindekse opgeneem. Naas Afrikaans verskyn navorsingsartikels sedert 2003 ook in Engels, Frans en Nederlands, en ons bydraers kom uit verskillende wêrelddele soos hierdie gedenkuitgawe getuig. Artikels en spesiale uitgawes bied ons sedertdien verbluffende insigte op die rykdom van ons eietydse kontinentale omgewing. Om oop te staan vir die kontinent, sy mense, tradisies, kulturele praktyke en tale verryk ons almal of soos ’n voormalige advies- raadslid van Tydskrif vir Letterkunde, Es’kia Mphahlele (2002: 10), dit gestel het: “When we know who we are as South Africans and where we are going, which we hope will lead to a clear sense of our relationship with the rest of Africa – real and ideal – we can move toward universal humanism.” TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 6 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 * * * * * Slegs ’n handjievol lande soos Ghana, Kaap Verde, Mali, Mauritius en São Tomé en Príncipe kan enigsins daarop roem dat hul burgers spraakvryheid op vlakke hoër as gemiddeld geniet. Ons verbind ons ook tot die grootste mate van burgerlike vryheid in die res van ons kontinent, want ons TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 7 fundamentele vryhede is die wese van durende demokrasieë; en dit moet on- onderhandelbaar wees. 16 Junie 2011 16 Junie 2011 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Verwysing y g Mphahlele, Es’kia. 2002. Alternative Institutions for Education for Africans in South Africa – 1990. In Es’kia Mphahlele, Es’kia. Kaapstad: Kwela Boeke in medewerking met Stainbank & Associates, 3–14. 8 8 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years When the founders of the Afrikaanse Skrywerskring (Afrikaans Writers’ Circle) held their founding meeting in Johannesburg on 10th September 1934, the complete Afrikaans translation of the Bible was only published the previous year and Afrikaans Literature was in its infancy. At the time the novelists Jochem van Bruggen, D. F. Malherbe, the Hobsons and C. J. Langenhoven were particularly popular. The best- known poets were Totius, A. G. Visser and C. M. van den Heever and earlier that year a debutant, the 21-year old W. E. G. Louw, introduced with Die ryke dwaas (The Rich Fool) an obviously individualist tendency to Afrikaans poetry. In 1936, the founding year of Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring (Yearbook of the Afrikaans Writers’ Circle), the forerunner of Tydskrif vir Letterkunde (Journal for Literature), South Africa, like much of the rest of the world, experienced the dire consequences of the Great Depression with thousands of people migrating from the rural areas to the cities. The Representation of Natives Act, Act 16 of 1936, was promulgated in that year, restricting the franchise of black people in the Cape Province – a prelude to a political and economic dispensation in South Africa that would dominate the remainder of the 20th century. From the earliest issues of Jaarboek it was clear that the journal was to serve as a barometer of an emerging literature: cherishing literary ancestors, recording literary happenings, fostering international linkages, publishing young writers and devel- oping an appropriate critical discourse. The place of Jaarboek and Tydskrif vir Letterkunde in the past 75 years can hardly be underestimated. The journal gives us a continuous record of early Afrikaans Literature onwards and its connectedness to an ever- changing social environment as well as the changing attitudes of writers and literary critics. In the preceding three-quarters of a century each of the five previous editors – C. M. van den Heever (1936–57), Abel J. Coetzee (1957–66), Coenie Rudolph (1966–72), Elize Botha (1973–91), and Henning J. Pieterse (1992–2002) – has left his or her imprint on Tydskrif vir Letterkunde. Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years What amounted to national or literary importance for one generation may have been suspect for a subsequent one; what was for one generation a sign of achievement, may have been insufferable onesidedness for another; whatever TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 9 one’s personal views Tydskrif vir Letterkunde has been built with the toil of those who have gone before. Throughout the time of its existence several other South African literary journals had been established with much promise only to flounder a few issues later. Tydskrif vir Letterkunde continued to be published, mostly with little secure financial backing; although always produced with diligence by successive editors and editorial committees. This is the appropriate time to thank the sponsors and advertisers who have supported Tydskrif vir Letterkunde over all these decades. Today, mainly authors’ page fees fund it. We therefore thank every researcher who publishes in the journal, for it is their research and financial contributions that ensure its continued existence. Tydskrif vir Letterkunde may today appear somewhat different from what was initially envisaged. Since 2003 the journal was transformed into “A Journal for African Literature”. This vision enables us to participate in the description, theorization and analysis of African literatures and cultural practices. In 1936, only four decades following the Berlin Conference where Africa was divided among several European powers, the concept “African Literature” did not yet exist. Indeed, Joseph Conrad’s Heart of Darkness (1902), Edgar Rice Burroughs’s Tarzan’s Quest (1936) and the film Darkest Africa (1936), along with S. J. du Toit’s Di Koningin van Skeba (The Queen of Sheba, 1898), deepened and even contributed to the establishment and distribution of colonialist perspectives on the Continent. The founders of Jaarboek were men of their age who, to the exclusion of everything else, focused on the immediate demands and needs of an emerging language and literature. They would have felt little obvious commonality with compatriots like Sol Plaatje and his autobiographical protest publication, Native Life in South Africa (1914) or his novel Mhudi (1930) or R. R. R. Dhlomo with his African Tragedy (1928) or Thomas Mofolo from the Basotholand Protectorate with his Chaka (1925). Neither would we have expected them to express kinship with the well-known Pan-Africanist from the British Gold Coast (today: Ghana), Joseph E. Casely-Hayford, the writer of Ethiopians Unbound (1911), who propagated the development of an African-based school curriculum and university. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years For the greater part of its existence Tydskrif vir Letterkunde was positioned as an Afrikaans literary journal catering for local needs; today it has outgrown that initial vision. It is today a widely recognized academic journal indexed in some of the more significant international research indices and it draws its contributors from across the world as this anniversary issue testifies. Since 2003, research articles are published, besides Afrikaans, also in Dutch, English and French. Articles and special issues have provided us, ever since the change in vision, with amazing views of the riches of our contemporary continental environment. To be open to the continent, its people, traditions, cultural practices and languages enrich us all, or as a former member of the advisory council of Tydskrif vir Letterkunde, Es’kia Mphahlele (2002: 10), once said: “When we know who we are as South Africans and where we are going, which we TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 10 hope will lead to a clear sense of our relationship with the rest of Africa – real and ideal – we can move toward universal humanism.” * * * * * As in the past, South African newspapers, including the academic media, journalists and writers face imminent publication control. Tydskrif vir Letterkunde unequivocally expresses itself against any regulation that restricts our freedom of expression. While we agree that the government should be permitted to classify information or, to use the euphemisms of the Protection of Information Bill, to categorise information as “sensitive” or “valuable”, we are emphatically opposed to any form of publication control that would erode the essence of our democracy. The proposed bill will cause tremendous damage to our fragile democracy since, firstly, the reason for its implementation is unclear and, secondly, there seems to be a connection between it and the print media exposures of maladministration in the past that have embarrassed the government. The emphasis on excessive secrecy reminds one of the apartheid state; at the same time it is against the spirit of an open and transparent democracy – a democracy for which many have sacrificed their lives. The envisaged media appeals tribunal is obviously an attempt by the current government to gain oversight of the media, journalists and publications. We cannot allow this in a democracy. Our point of departure is that the right to freedom of thought, expression and information should be the default option. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Editorial Tydskrif vir Letterkunde: A continuous record of 75 years Only with the strictest exception should exclusions be allowed. In the long run, the proposed legislation will influence the right of journalists and researchers to access information and the maximum penalty of 25 years in prison for transgressors will certainly limit their freedom of speech. Let us say it bluntly: We demand the right to know; we do not want this Protection of Information Bill or the establishment of the media appeals tribunal. Phantsi! When we say what we are saying with respect to the proposed legislation in South Africa we should not forget to strive for the optimal freedom of information and speech across the Africa continent and the Diaspora. In more than half of the countries on the continent press freedom is significantly restricted, and we know that where this basic right is constrained, human right abuses thrive. It is well known that media freedom does not really exist in countries such as Angola, Burundi, Cameroon, Central-African Republic, Chad, Côte d’Ivoire, Djibouti, DRC, Equatorial Guinea, Eritrea, Ethiopia, Gabon, Gambia, Madagascar, Rwanda, Somalia, Sudan, Swaziland, Togo, Zambia and Zimbabwe. Let us therefore proclaim it loudly: these restrictions subvert our potential as Africans and our fledgling democracies. Only a handful of countries such as Cape Verde, Ghana, Mali, Mauritius and São Tomé and Príncipe have established societies where their citizens have higher than average TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 11 standards of freedom of speech. We commit ourselves to the greatest possible levels of civil freedoms on our continent for it is clear that the protection of our fundamental freedoms is the lifeblood of enduring democracies; and those freedoms must be non- negotiable. 16 June 2011 16 June 2011 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 48 (2) • 2011 Reference Mphahlele, Es’kia. 2002. Alternative Institutions for Education for Africans in South Africa – 1990. In Es’kia Mphahlele, Es’kia. Kaapstad: Kwela Books in association with Stainbank & Associates, 3–14. 12

https://letterkunde.africa/article/download/2122/1839

Afrikaans

Henriëtte Loubser Henriëtte Loubser is ’n bibliotekaris in die Opvoedkunde Biblioteek van die Universiteit van Stellenbosch. E-pos: [email protected] The transgressive carnavalesque: a phenomenon in the cabaret texts from ’n Gelyke kans of Jeanne Goosen y This article examines the phenomenon of the transgressive carnivalesque, a notion of Mikhail Bakhtin of breaking through social conventions and barriers, as it manifests in the cabaret texts in ’n Gelyke kans (“An even chance”) by Jeanne Goosen. The carnival on the town square represents a world of feasts, comedy, dance, costumes, masks, giants, monsters and trained animals. It includes comic verbal compositions like parody and vulgar burlesque. These texts can be recognised as subversive of the symbolic order and the Bakhtinian moments are clearly identifiable in each text. The research of Bakhtin, as a broad development of the carnivalesque into a powerful, critical subversion of all official words and hierarchies with far reaching consequences, are here applicable. Without being judgmental, Goosen sympathetically exposes man’s inborn, continuous search for the illusion of perfect happiness. Key words: Key words: Key words: Key words: Key words: Afrikaans cabaret, Jeanne Goosen, Mikhail Bakhtin, transgressive carnavalesque. “As opposed to the official feast, one might say that carnival celebrates temporary liberation from the prevailing truth of the established order; it marks the suspension of all hierarchical rank, privileges, norms and prohibitions. Carnival was the true feast of time, the feast of becoming, change and re- newal.” (Bakhtin 1968: 109). Die transgressiewe karnavaleske: ’n Fenomeen in die kabarettekste uit ’n Gelyke kans van Jeanne Goosen Die transgressiewe karnavaleske: ’n Fenomeen in die kabarettekste uit ’n Gelyke kans van Jeanne Goosen Henriëtte Loubser The transgressive carnavalesque: a phenomenon in the cabaret texts from ’n Gelyke kans of Jeanne Goosen Inleiding In Jeanne Goosen se oeuvre kom die realistiese uitbeelding van ’n voorstedelike, mindergegoede werkersklasbestaan dikwels voor. Met die verskyning van die ver- sameling kortverhale en kabarettekste in ’n Gelyke kans (1995), wend Goosen haar tot oënskynlik oppervlakkige alledaagsheid, satire, kru humor en banale en groteske voorstellings. Met hierdie bundel kom die ontsnapping van individue aan die ver- smorende realiteit van hulle bestaan aan bod. Die leser ontdek die versmelting van realisme en fantasie, die vreesaanjaende, die groteske en die makabere. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 59 7/29/2010, 6:28 PM 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 59 In die verhale bestaan daar die illusie, die soeke by die karakters na geluk wat alle dubbelsinnigheid sal ophef en ’n volledige uiteindelike vrede sal bring. Hierdie soeke manifesteer binne destruktiewe, mags- en eenwordverhoudings, asook simbio- tiese en kannibalistiese verhoudings, waar daar voortdurend binne die ander se psi- giese ruimtes oortree word. Die skrywer voorsien self die karnavaleske invalshoek: “Die tekste […] is subversief ten opsigte van die maatskaplike werklikheid […]” en ook “Om by Mikhail Bakhtin se studie oor die karnavaleske aan te sluit: kabaret word hier ondermyndende volkskarnaval.” (Goosen 1995: 106). Die belang van die navorsing van Bakhtin in hierdie geval, is sy breë ontwikkeling van die karnavaleske in ’n kragtige, kritiese omverwerping van alle amptelike woorde en hiërargieë, met verreikende gevolge. Bakhtin identifiseer drie belangrike ontwik- kelingsareas binne volkskultuur, naamlik rituele spektakels, soos karnavaleske optogte en komiese opvoerings op die markplein; komiese verbale komposisies en verskeie genres van skeltaal. Hierdie drie sfere word saamgesnoer binne die opvatting oor menswees soos verteenwoordig binne die nosie van groteske realisme, veral in die voorstelling van die groteske liggaam. Karnaval vier die liggaamlike aktiwiteite wat verdoesel moet bly binne amptelike kultuur (Janack 2006: 202). Volgens Davidson (2008) sluit die karnavaleske-groteske die volgende eienskappe of kenmerke in: veelvuldige liggaamsdele, verminking of misvormdheid, kos, wyn- en eetfeeste, degradering, ’n onderstebo-wêreld, die verkeerde aanwending/gebruik van gewone objekte, opheffing van aanvaarbare gedragskodes, verdoeseling en maskers, oordrywing, heterogeniteit, waansin, parodie, klug, ironie, satire, raaisels en speletjies, vroue as destruktief en/of mans wat die onderspit delf, fokus op die gewone mens, akkurate topografie van die wêreld, asook allerhande spitsvondighede. Die voorkoms van hierdie eienskappe binne die kabarettekste sal telkens aangedui word. Inleiding Aan die hand van die skrywer se eie leidrade rondom die Russiese denker, Bakhtin se dialogisme, die ondermynende kragte van die lag en die omkerings van tradisionele hiërargieë en amptelike strukture tydens die volkskarnaval, word hierdie ondersoek dus ingestel. As deel van ’n moontlike ondersoekraamwerk kan daar verwys word na die nosie van Bakhtin van groteske ambivalente humor en die karnavalisering van literatuur. Daar sal gekyk word na die manifestering hiervan in die kabarettekste van Goosen. Bakhtin se volkskarnaval Soos reeds in die inleiding genoem, is een van die drie vorme waarbinne volkskultuur manifesteer, karnavaleske spektakels. Humor en ’n gelag is kenmerkend van hierdie feestelikhede en rituele, wat uit die middeleeue dateer. In sy werk, Rabelais and his World, ondersoek Bakhtin die potensiaal van die kar- naval as instrument in die analise van literatuur en simboliese praktyke. Karnaval is TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 60 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 60 vir Bakhtin (1968: 3) ’n alternatief tot die ordelikheid van die simboliese orde, dit is “opposed to all that is finished and polished, to all pomposity, to every ready-made solution in the sphere of thought and world outlook.” Die historiese rol van die volkskarnaval is dat dit as teenvoeter vir en as protes teen die bestaande, dominante sosiopolitieke sisteem moet dien (Janack 2006: 198). Alle vorme van karnavaleske feestelikhede is deel van die totale kultuur van die transgressiewe, humoristiese volks- karnaval. Karnaval is ’n feestelikheid; ’n wêreld van komedie, dans, kostuums, maskers, reuse, dwerge, monsters en geleerde diere. Dit sluit komiese verbale komposisies, soos parodieë en vulgêre klugte, in. By hierdie karnavaleske omgewing sluit Bakhtin ook swetswoorde, vervloekinge, gewilde toertjies, grappies en al die “lae” en “vuil” vorme van volkshumor in. Stallybrass en White (1986: 8) sien Bakhtin se voorstelling van karnaval as ’n deurmekaarwêreld van oordaad en vergrype. Voorts is die volkskarnaval nie ’n gebeurlikheid waarna mense bloot kom kyk nie. Dit is ’n feesviering waaraan almal deel het, wat almal belééf. Karnaval het ’n lewe van sy eie en het ’n belangrike voorwaarde, naamlik totale vryheid. Karnaval beskik oor ’n universele gees van vernuwing en oplewing waar niemand blote omstanders is nie, maar waarby almal teenwoordig, betrek word. Bakhtin (1968: 8) beskou dit as ’n tydelike ontsnappingsgeleentheid vanuit ’n gewone, amptelike, benouende leefwyse. Tydens die karnaval beleef individue ’n “tweede lewe”, soos wat Bakhtin dit noem, ’n lewe geskoei op die krag van humor en ’n gelag. Feestelikheid is eie aan die komiese rituele en spektakels van die karnaval op die dorpsplein en feesvieringe is inherent deel van die menslike kultuur. Narre en sotte, tipiese Rabelais-figure, is kenmerkend van die middeleeuse karnavalkultuur. Hulle verteenwoordig die karnavaleske gees en ’n lewenswyse waaroor daar gedroom word binne die alledaagse bestaan. Telkemale in die bundel, ’n Gelyke kans, vind die leser die terugkerende tema van die sirkus en die nar as verteenwoordigend van die karnavaleske. Bakhtin se volkskarnaval Die wêreld van voorgee, van skynvreugde en vrolikheid word telkens die milieu waarbinne Goosen die betreurenswaardige gesteldheid van die karakters wil blootlê. Dit is ’n Bakhtiniaanse, karnavaleske at- mosfeer wat heers in van die verhale, waar die bevrydende lag en die obsene liggaam getematiseerd voorkom. Herhaaldelik is daar voorbeelde in die bundel van wat Bakhtin beskryf as “Rabelasian images”. In die tekste word daar onderskei tussen komplekse kulturele hiërargieë van “hoog” en “laag” (waar laag vir hoog ontstig en verontrief) en wat ingedeel kan word volgens die psige, die liggaam, geografiese ruimte en sosiale orde. Vir Bakhtin (1968: 10, 11) is die karnaval ’n tydelike opheffing van al hierdie vorme van klassifikasie. Dit is ’n tyd waar daar vergeet moet word van sosiale statuur en diskriminasie. Daar is ’n voort- durende verskuiwing van hoog na laag en van voor na agter. Dit is dus ’n tyd waar- binne alle deelnemers aan die karnaval gelyk is in ’n wêreld op sy kop gekeer. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 61 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 61 Die vraag kan ontstaan of hierdie situasie enigsins houdbaar is binne die realiteit van die lewe, maar gesien teen die agtergrond van die idilliese aard van karnaval, is enigiets moontlik. Die nar kan tydens karnaval selfs tot koning gekroon word. Teen hierdie agtergrond kan die handelinge van die karakters in die kabarettekste van Goosen gesien word as ’n poging tot die skep van ’n utopiese wêreld binne ’n on- sensitiewe, beklemmende samelewing. Reeds in die eerste kabaretteks, “Wraak”, vind die leser ’n poging tot ontvlugting in die vorm van karnavaleske feestelikheid. Die drie “nag-nurses” skep in die Bromjitissaal van die Koos Kamfer-kliniek waar hulle werk, ’n wêreld van skynvreugde en bizarre, erotiese vieringe. In die saal lê ou, skeel mans wat aan ’n absurd-komiese siekte ly. Hulle kry “trekkings”, “kwyl” en lyk soos mense wat “’n soort slow motion jitterbug” uitvoer. Tydens hulle opvoering vir die mans, gaan alles net te “jollie”, terwyl die onsmaaklikhede van realiteit vir ’n oomblik vergete is. Die verpleegsters vind die lewe en hulle werk so beklemmend, dat hulle hul wend tot ’n karnavaleske ontsnappingswêreld. Vir die ou ooms is daar ook ontvlugting. Hulle vergeet tydelik van hulle siekte en word deel van die wellustige vieringe. Goosen breek hier deur grense van wat algemeen aanvaar kan word as die gebruiklik-ernstige manier van omgaan en praat oor siekte. Bakhtin se volkskarnaval Hier word openlik en uitdagend die spot gedryf met ou mans, hulle wellus en skete. Wat andersins as uiterste mishandeling van hulpeloses gesien sou word, word in hierdie teks deel van die vermaak en satire van die on- dermynende volkskarnaval. Tydens die karnaval is alles geoorloof en is die oorskryding van grensareas gebiedend. In “Brood-hooglied” manifesteer die karnavaleske binne die sogenaamde “knip- fees”, ’n dae-lange orgie van “eet, knip [seks] en skuif [uitruil van seksmaats]”. In “’n Taaipit vir Tollie” weer, bied die Siamese Labia-susters (“by hulle poepholle vasgeheg”) vir Tollie Taljaard in oordadig-erotiese vieringe, tydelike bevryding van logiese, beklemmende alledaagsheid. Ook in hierdie twee tekste dus, tref die leser die krag van die groteske en die makabere so eie aan die volkskarnaval, aan. Die tekste is uitermate laf en vermaaklik, maar terselfdertyd ondermynend ten opsigte van sosiale en maatskaplike konvensies (Loubser 2005: 152). ’n Soortgelyke poging tot ontsnapping aan die werklikheid, kom in die kabaretteks, “Sirkus” aan bod, waar die hoofkarakter haar wend tot die vermaaklikheidswêreld met die woorde: “Dis veral die magic van die sirkus wat my getrek het” (Goosen 1995: 120). ’n Towerwêreld word geskep wat as ontvlugtingsmilieu moet dien en die herhalende metafoor is steeds dié van die sirkus en die nar. In die verhaal is die liggaamlik gestremde karakter obsessief in ’n proses gewikkel om haarself verwerplik te maak. Sy laat haarself as sirkusarties afrig ten einde op die mees pervers-moontlike maniere guns in ander se oë te vind. Die paradoks lê daarin dat sy, deur haarself as magtelose spektakel ten toon te stel, mag verkry oor die toeskouer en “wen” sy dit wat sy die meeste begeer, naamlik goedkeuring, bewondering en liefde. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 62 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 62 Die kabarettekste in ’n Gelyke kans, kan herken word in Mikhail Bakhtin se teorieë oor karnaval en die karnavaleske, vanaf die aanwending van die karnavaleske ruimte, die subversie van hierargieë, van onwelvoeglikhede en sogenaamde vuiltaal tot by die voorstelling van die groteske liggaam. Karnavaleske humor en die bevrydende lag Sentraal in die deurmekaar wêreld van die karnaval sien Bakhtin die fenomeen van die karnavaleske lag. Hierdie lag is oordadig, feestelik en bevrydend. Dit is nie ’n individuele reaksie op ’n geïsoleerde, komiese gebeure nie. Die lag van die karnaval is universeel, gerig op almal, insluitend die deelnemers aan die karnaval. Die ganse wêreld word bekyk in sy vreemd-komiese toestand en in sy vrolike relatiwiteit. Die lag is vrolik, triomfantlik en terselfdertyd koggelend en minagtend. Dit het ’n aardse kwaliteit en gaan gepaard met kragwoorde en lasterlikhede, met skeltaal en koggelwoorde en is uiters ambivalent. Dit is ’n soort ambivalente mishandelings- diskoers: “Laughter degrades and materializes” (Bakhtin 1968: 20). Tog is dié wat aan die karnaval deel het, ook deel van die gemoedelike, laggende geheel. Tydens die karnaval heers daar ’n onweerstaanbare uitnodiging aan almal om uit hulle stigtelike dop te kruip en hul oor te gee aan ’n vrolike en helende ontsnappingsgeleentheid uit ordelikheid en vrome erns. Die tema van die bevrydende lag kom telkens getematiseerd in die bundel aan bod. Die wêreld van voorgee, van skynvreugde en vrolikheid word telkens die milieu waarbinne Goosen die betreurenswaardige gesteldheid van die karakters wil blootlê. ’n Bakhtiniaanse, karnavaleske atmosfeer heers in die kabarettekste, waar die be- vrydende lag deur aweregse humor ontlok word. Dit is ’n lag wat verneder, maar dit is terselfdertyd ’n lag wat vernuwe en wat as medium van ontsnapping uit ’n be- klemmende omstandigheid dien. Groteske, ambivalente humor word dus aangewend as subversief tot die heersende norm van geordenheid. Dit onttroon die bevoordeeldes binne bestaande hiërargieë en kroon die voorheenbenadeelde en tenagekomde kategorieë binne statiese praktyke (Walker). Die groteske humor in die kabarettekste in ’n Gelyke kans kan telkens herken word as tipies karnavalesk. Hierdie absurde tekste kan myns insiens beskou word as kenmerkend van die karnavaleske vryheidsdiskoers en dit kan beskou word as wat Jamli (2007: 143) die bespotting van puristiese, amptelike kuisheid en ’n uittarting van die mag van boosheid noem. Die karnavaleske lag gee aanleiding tot ’n begeerte na ’n oorskryding van alle sosiale en kerklike taboes en grense. Telkens in die tekste betrek die eksterne verteller die leser/gehoor by die satiriese vertelproses en word die leser/ gehoor uitgenooi op ’n voyeuristiese verkenningstog. Die tekste “steun op die intelligente skeptisisme en sin vir die absurde van die gewone mens” (Goosen 1995: 105), vandaar die ruimskootse groteske en makabere humor daarin opgesluit. Die taal van die markplein Die kru en familiêre taalgebruik tydens die feestelikhede op die markplein verskaf ’n komplekse, lewendige repertoire van taalpatrone buite die amptelike diskoers, wat gebruik kan word vir parodie, subversiewe humor en inversie. Soos reeds genoem, is daar tydens die karnaval ’n tydelike opheffing van alle beperkende grense, hierargieë en klasverskille tussen mense. Daar is ook ’n oortreding van vooropgestelde waardes, voorwaardes en taboes. Tydens hierdie opheffing tree daar ’n vorm van kommunikasie na vore wat andersins totaal onmoontlik en onaanvaarbaar sou wees. ’n Joviale, gemoedelike situasie ontstaan waar nuwe vorme van spraak ontwikkel en nuwe betekenis aan bestaande vorme verleen word. Alle formaliteite verdwyn en mense word onderling goediglik beledig, aangepraat en gespot. Gepaardgaande is daar ’n openlike demonstrasie van gevoelens, soos ’n goedige klap op die skouer of ’n joviale omarming. Terselfdertyd is onwelvoeglike taalgebruik aan die orde van die dag en heeltemal aanvaarbaar. Hierdie informele, gemoedelike, sameswerende en soms neerhalende register is duidelik identifiseerbaar in die kabarettekste. In die kabaretteks “Wraak”, word byvoorbeeld na suster Groesbeek, “in charge” van die Bromjitissaal, verwys as met ’n groot “gat” en die “kens ou ding”, wat “oopbek” lag. Daar word genoem dat die pasiënte “soos vlieë vrek” en dat hulle stuiptrekkings en rukkings vir die “vale hel” kry. Hulle “neuk” in mekaar vas en “skiet aambeie”. Die verpleegsters gaan slaap uiteindelik na die kaperjolle totdat die “mossies begin poep”. Hierdie taalfenomeen word verder gevoer deur die gebruik van swetswoorde soos “kak” en “vreet”, “poepholle”, “gatvol” en “pie” en duik herhaaldelik in die onderskeie tekste op, waar taalkonstruksies en -komposisies ’n promiskue versmelting van die komiese en die groteske.is. Van die eerste teks af reeds word die leser/toeskouer vermaak met vertellings soos: “Ruby was weer op vir public indecency op Germis- tonstasie. Hulle was maar drie blerrie treurige goed en het die twaalf ou toppies in die Bromjitissaal hél gegee. As hulle die slag die ooms op panne moes sit, het hulle hulle soos pampoene gehandle wat jy sommer so aan die stele optel.” (Goosen 1995: 107); “En wat is verkeerd met saks [seks]? Het koning David dan nie ook sy privaat uitgehaal en op ’n saamtrek vertoon toe die groot blyigheid oor hom gekom het nie?” (Goosen 1995: 111) en “Daar was op Kestell twee susters, Siamees en by wyse van spreke onafskeidbaar van mekaar, want hulle was by hulle poepholle vasgeheg.” (Goosen 1995: 115). Karnavaleske humor en die bevrydende lag TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 63 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 63 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 Die taal van die markplein Telkens kom daar ook tipiese karnavaleske taalverskynsels voor, waar kos en die eetproses in dieselfde asem as ontlasting, uitskeiding, genitalieë of die seksdaad genoem word, byvoorbeeld: “En dan is daar nog daardie reuk ook: strooi, mis, pop- corn en lusern.” (Goosen 1995: 120). En: “Terwyl ons agtien nou aan de knippe is, sal Betsie in die kombuis ’n sny toast maak”, asook “en beslis nie daardie soort kak vir soetkoek opvreet nie.” (Goosen 1995: 111, 112). Voorts reflekteer ’n soort karnavaleske familiariteit (Bakhtin 1968: 16) in die reekse spraakpatrone van beledigende taalgebruik en kwetsende uitinge. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 64 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 64 Om hierdie rede kan die taal van die markplein gekategoriseer word in die genre van skeltaal. Tog is die beledigende karnavaleske taalgebruik ambivalent. Dit verneder, maar is terselfdertyd vernuwend en dit dra by tot die atmosfeer van vry en ongeïnhibeerd wees. Die taal van die markplein breek deur die beperkinge van amptelike taalvorme. Dit is gelyktydig beledigend, degraderend en vervloekend, maar binne die feestelike milieu bring hierdie taal ontsnapping. Dit word gekommunikeer binne die atmosfeer van die ambivalente, karnavaleske lag wat nuwe lewe in ’n saai, beperkende, alledaagse bestaan blaas. Die groteske liggaam Die groteske kan geïdentifiseer word as alles wat vreemd, onnatuurlik, bisar, snaaks, belaglik en karikatuuragtig is (Davidson). Dit beskryf die verborge aspekte van die werklikheid. Die aanwending van die groteske is vir Bakhtin ’n poging om die neerdrukkende aspekte van die lewe te temper en het daarom ’n bevrydende uitwerking. Dit is voorts ’n poging van die volk om daardie elemente uit hulle om- gewing wat gevrees word, te beheer. Hierdie verskynsel noem Bakhtin in sy werk, Rabelais and his World, die karnavaleske-groteske. Volgens Bakhtin het die groteske sy oorsprong in die primitiewe siklus van die seisoene, naamlik saai of plant, bevrugting, groei en die dood. Dit word opgevolg deur die meer gesofistikeerde groteske, waarin die sikliese onderwerpe ingebed is en dus verband hou met seisoenale feeste. Daar is twee tipes feeste, die amptelike fees en die volksfees. Amptelike feeste, soos die humorlose kerkfeeste, verteenwoordig ’n bevestiging van bestaande hiërargieë en sosiale ongelykhede binne gemeenskappe. Die volksfees daarenteen, is die binêre opponering van die amptelike fees. Die volksfees is snaaks en word gekenmerk deur die opheffing van alle onderskeidende hierargië, sodat alle mense gelyk word. Die volksfees verteenwoordig vir Bakhtin die lag van alle mense. Die humor van die karnaval is ambivalent, dit is “gay, triumphant and at the same time, mocking and deriding.” (Bakhtin 1968: 11). In teenstelling met realisme en die weerspieëling van die gewone alledaagse lewe, word groteske realisme ingespan in die ondermyning van alles wat hoog, geestelik, ideaal en abstrak is. Degradering is die uitsluitlike intensie hier. Bakhtin (1968: 20) gebruik sekere vorme van groteske realisme en die materiële liggaam om kosmiese, sosiale, tipografiese en linguistiese elemente aan die wêreld voor te stel. Groteske realisme beeld die menslike liggaam uit as meervoudig, bultend, oor- of ondermaat, uitpeulend en onvolledig. Vir Bakhtin stal die karnaval juis die liggaam, manlik of vroulik, ontmaskerend bloot: “it is the epitome of incompleteness. And such is precisely the grotesque concept of the body” (in Gasbaronne 1994: 12). Die openinge, die toegang tot hierdie karnavaleske liggaam, word beklemtoon. Dit is ’n beeld van onsuiwer liggaamlike oordaad, met sy gate (die mond, neusgate en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 65 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 65 anus) gapend oor sy laer dele (maag, voete, boude en genitalieë), wat bevoordeel word bo die boonste dele (die kop, die siel en die rede). Die groteske liggaam Die oorheersende temas van die liggaamlike is vrugbaarheid, groei en oordaad, met verwysing na die kollektiewe, voorvaderlike liggaam van die volk. Die groep groei en vernuwe voortdurend. Dit is volgens Gasbaronne (1994: 12) hoekom alles wat liggaamlik is, groots, oordrewe en onmeetbaar word. In pre-kapitalistiese Europa het groteske realisme sekere funksies vervul; dit het naamlik ’n ideale beeld verskaf van en vir die populêre gemeenskap as heterogene en grenslose totaliteit en dit het ’n verbeeldingsrepertoire van feestelikhede en komiese elemente verskaf, wat staan teenoor die ernstige en bedrukkende taal van die amptelike kultuur. Selfs taalreëls ontspring deur wat Bakhtin, volgens Gilbert (1997: 7), ’n grammatiese jocosa noem. Die grammatikale orde word oortree in ’n erotiese en obsene, of ’n blote bevredigende teenbetekenis. Punning is byvoorbeeld ’n vorm wat spruit uit grammatikale jocosa. Die pun verkrag en ontmasker die struktuur van konvensie, dit ontlok ’n gelag. Volgens Gilbert is karnaval in ’n “pun-verhouding” met amptelike kultuur en skep ’n meervoudige, ongefikseerde, komiese kyk op die wêreld. In die kabaretteks, “Wraak”, is die groteske liggaam herkenbaar in uitbeeldings soos die ooms wat soos “pampoene” aan hulle “stele” opgetel word, in die ge-”wip” en ge-”ruk” van die lywe, in die beskrywing van die suster, wat soos ’n “ou slap snoek” en “oop bek” lê en snork, maar veral in die “heidense, gruwelike dans” wat die nagsusters vir die mans in die saal uitvoer. Hiér word die liggame van die drie vroue, met “Joey, die vette, voor”, één groteske liggaam. “En maak nie dan saak of die vrou ses arms en ses bene het nie, solank dit net daardie ander apparatus konsalus het” (Goosen 1995: 108–9). ’n Kombinasie van seniele, vergane en misvormde vlees manifesteer in hierdie teks: “Dis trekkings, sinkings, nat gums, ’n geruk en gepluk vir die vale hel. Party rol sommer soos ’n tolbos sonder speke. Maar met dié dat die ou spulletjie nog skeel kyk ook, en die nagligte flou is daarby, neuk hulle al inmekaar vas. Party breek bene, ribbes, stuitjies en skiet aambeie terwyl ander asma-aanvalle en beroerte kry. En ’n paar stik hulself dood in die kwyl.” (Goosen 1995: 109). Die karnavaleske word geteken as ’n intens-magtige semiotiese gebied juis omdat bourgeois-kultuur sy identiteit gekonstrueer het, deur die verwerping daarvan. Die groteske liggaam “The ‘poetics’ of transgression reveals the disgust, fear and desire which inform the dramatic self-representation of that culture through the ‘scene of its low Other’”, beweer Stallybrass en White (1986: 202). Die vreemd-vergroeide liggaam van die nagsusters in “Wraak” word voortgesit in die teks “’n Taaipit vir Tollie” in die uitbeelding van die Siamese susters. “Daar was op Kestell twee susters, Siamees en by wyse van spreke onafskeidbaar van mekaar, want hulle was by hulle poepholle vasgeheg. Tussen hulle had hulle juis net een dikderm, een afvoerpyp. Hulle was die Labia-susters en had die soetklinkende name van Majora TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 66 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 66 en Minora.” (Goosen 1995: 115). Die groteske word in stand gehou binne die rare, erotiese voorstelling van die susters: “Snags is hy gekoester in Minora en Majora se vier arms en bene terwyl hulle vier borste beurtelings sy ore en mond kielie en hulle vir hom uit twee monde liefdes- duette uit die operaskatte koer”; en “Een afvoerpyp, wel ja, daarvoor kon hy nog ’n saak uitmaak, maar daar was twee vroulike apparatus konsalusse betrokke en dit sou nie deug nie, en buitendien, wat sal die sinode sê?” (Goosen 1995: 117). In die verhaal, “Sirkus” illustreer Goosen (1995: 123), deur opsetlike oordrewenheid, die Bakhtiniaanse groteske voorstelling van die liggaam wat grens aan die bizarre, met sinne soos: “Het ek ’n Rhinestone bikini aangetrek. Ek kom ingerol […] Ek kom ingetolbos en ek gaan lê met my dik lyf op die spykerbed, en terwyl ek Minora-blades sluk – 144 blades, ja, 144, ’n hele gros, ek lieg nie, spring my dogtertjie met ’n volstruisveer skipping rope en ’n pienk tu-tu op my maag! What a show!” Oorlewingsmeganismes handhaaf homself in kulkunsies en dies meer, waarmee die vrou haarself as “verbruikbaar” aanbied – ’n laaste patetiese verweer teen ’n ontmagtiging. Geweld is hier, bo alles, ’n geweld teen die self. Skending van die self word as toegangsweg gesien tot ’n verlossende eenwording met die juigende, ver- maakte ander. In “Aasvoëls” word hierdie uitbeelding van die groteske liggaam tot ’n hoogtepunt gevoer. Die menslike voorkoms word beskryf as bisar-veranderd weens verskeie mutasies. Vroue is vir mans eroties prikkelend as hulle “groteske karbonkels”, vratte en moesies ontwikkel, terwyl mans met uitgroeisels, “harige borseluitsteeksels en knoppe op enige denkbare plek”, vroue laat swymel. Die groteske liggaam ’n Vrou se skoonheid is voorts gemeet aan “die moesietrosse aan haar tepels en die vratte aan haar ooglede”; “’n Karbonkel die grootte van ’n hoendereier op ’n vrou se voorkop was ’n ideaal om na te streef. Dit was ’n erotiese simbool. So ’n karbonkel had mans se horings op hol en medevroue groen van jaloesie.” (Goosen 1995: 130). Dit is asof Goosen met hierdie tekste die tema van ander verhale in die bundel ’n laaste karnavaleske hupstoot gee. Die tekste bevat gruwel en humor in min of meer gelyke dosisse en kan myns insiens gelees word binne die genre van grotesk-realistiese literatuur. Die ontwikkeling van die karnavaleske tot ’n kritiese inversie van alle tradisionele, amptelike strukture lei hier tot ’n “verskriklike skoon kyk dwarsdeur al die tekens wat ’n mens se alledaagse werklikheid konstitueer, tot in die hemel en hel daaragter” (Brink 1990: 113). Slot In die bundel ’n Gelyke kans, maak Goosen van ’n mymerende, nie-veroordelende tegniek gebruik, waar sy oordrywing, omkering, nabootsing, verswyging en “mean”- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 67 7/29/2010, 6:28 PM 05 Loubser 03.pmd 67 skryf aanwend as opposisioneel en subversief tot die simboliese orde. Daar is die motief van die obsene liggaam met sy (soms verwarrende) openinge en geheimenisse wat blootgelê word. Voorts is daar die motief van die bevrydende lag wat verlossing vanuit bedrukkende omstandighede bied. Dit is ’n lag wat gepaard gaan met die vryhede wat net die ondermynende volkskarnaval kan bring. skryf aanwend as opposisioneel en subversief tot die simboliese orde. Daar is die motief van die obsene liggaam met sy (soms verwarrende) openinge en geheimenisse wat blootgelê word. Voorts is daar die motief van die bevrydende lag wat verlossing vanuit bedrukkende omstandighede bied. Dit is ’n lag wat gepaard gaan met die vryhede wat net die ondermynende volkskarnaval kan bring. Bronnelys y Bakhtin, M. M. 1968. Rabelais and his World. Trans. H. Iswolsky. Cambridge: MIT Press. Brink, André P. 1990. Die kat uit die boom. Die mammies, die pappies, die kinders, die erfsondes. De Kat, 6(1): 113. Davidson, E. T. A. 2008 [A]. Discovering Bakhtin’s carnivalesque-Grotesque in Judges. <http:// home.nwciowa.edu/wacome/DiscoveringRev.pdf> Toegang: 13.10.2009. Gasbaronne, Lisa. 1994. “The locus for the Other”: Cixous, Bakhtin and Women’s Writing. A Dialogue of Voices: Feminist Literary Theory and Bakhtin. Karen Hohne and Helen Wussow (eds.). Minneapolis: University of Minnesota Press. Gilbert, Helen. 1997.PostColonial Grotesques: Remembering the body in Louis Nowra’s Visions and the Golden Age. SPAN, (36): 618–33. Goosen, Jeanne. 1995.’n Gelyke kans. Kaapstad: Tafelberg. Jamil, S. Selina. 2007. Carnivalesque freedom in Hawthorne’s Young Goodman Brown. The Explicatior, 65(3): 143. Janak, James A. 2006. The Rhetoric of “The Body”: Jesse Ventura and Bakhtin’s Carnival. Communication Studies 57(2): 197–214. Loubser, Henriëtte. 2005. Erotiek, geweld en die dood in ’n Gelyke kans van Jeanne Goosen. Ongepu- bliseerde MA-verhandeling. Universiteit van Stellenbosch. Sebesta, Judith. 2006. On fire, death and desire: transgression and carnival in Jonathan Larson’s Rent. Contemporary Theatre Review, 16(4): 419–38. p y ( ) Stallybrass, Peter & White, Allan. 1986. The Politics and Poetics of Transgression. London: Methuen. Walker, Theodore Joseph. 2008. [A]. Subversive humor in the Greguerias of Ramon Gomez de la Serna and in the poetry of Angel Gonzalez. <http://gradworks.umi.com/33/46/3346581.html> Toegang: 13.10.2009. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 47 (2) • 2010 68 05 Loubser 03.pmd

https://letterkunde.africa/article/download/3082/3295

Afrikaans

REVIEWS / RESENSIES 224 Waarom sou Prinsloo relevant wees vir ’n jonger geslag? – Neil Cochrane 228 Nag op ’n kaal plein (Dolf van Niekerk) – Thys Human 231 Geskrifte van ’n vermiste digter (Henk Rall) – Bernard Odendaal 234 Ander lewens. ’n Roman in drie dele (André P. Brink) – Johan Anker 236 Jasmyn (Pieter Fourie) – Johan Coetser 238 byna liefde (Izak de Vries) – M. J. Prins 239 Die dag toe ek my hare losgemaak het (Willemien Brümmer) – Jacomien van Niekerk 241 Sonkyker. Afrikaner in die verkeerde eeu (J. C. Steyn) – H. P. Grebe 242 Versindaba 2008 (Marlise Joubert) – Bernard Odendaal 243 Noudat slapende honde (Ronelda Kamfer) – T. T. Cloete 244 Vlamsalmander (Hennie Aucamp) – Joan Hambidge 2/3/2009, 9:37 PM 223 20 Resensies 03.pmd Resensie-artikel Waarom sou Prinsloo relevant wees vir ’n jonger geslag? Neil Cochrane Neil Cochrane is verbonde aan die Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria, Pretoria. E-pos: [email protected] TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 Neil Cochrane Neil Cochrane is verbonde aan die Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria, Pretoria. E-pos: [email protected] Neil Cochrane Koos Prinsloo verhale. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 Koos Prinsloo verhale. Daarom gaan ek grootliks duiwels- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 224 advokaat (hopelik ’n regverdige een) speel en my perspektiewe sal noodwendig hipoteties, selfgeobsedeerd en spekulatief van aard wees, maar eerstens is ’n paar konteksskeppende aantekeninge nodig. Ek was ’n vyftienjarige hoërskoolseun toe Prinsloo in 1994 weens vigsverwante oorsake oorlede is. Ek het sy verhale eers vier jaar later as negentienjarige eerste- jaarstudent aan die Universiteit van Pretoria ontdek. Vir my het hierdie ontdekking grootliks saamgeval met die erkenning, ontdekking en belewing (hoe absurd en naïef dit ook met tye was) van my eie seksualiteit. Prinsloo, Danie Botha en Johan de Lange se werk het sekere aspekte van die gaybestaan vir my oopgemaak, dit het my insig gegee in die literêre verwerking van die homoseksuele kondisie en vir my as ’n soort verwysingspunt gedien. Dit was bevrydend om hul werk na klastyd te lees en te besef dat dit oukei is om oor gayervarings te skryf, dat dit oukei is om daarmee te identifi- seer, maar ook om jouself daarvan te distansieer. My hoërskooljare (1992–1996) was ’n tyd van ingrypende politieke transformasie in Suid-Afrika – die eerste swart meerderheidsregering het aan bewind gekom, swart kinders het saam met my begin skoolgaan, ek het geen oproepinstruksies in standerd 9 ontvang nie, veldskool en kadette is summier afgeskaf, selfone, e-pos en ander teg- nologiese wonders het my wêreld begin oorneem, ’n liberale grondwet ter beskerm- ing van menseregte is aangeneem, gayregte is formeel juridies bekragtig met gevolg dat gays vir die eerste keer uit hul gate gekruip het, ensovoort. Weens sy vroegtydige afsterwe in 1994 het Prinsloo nie een van hierdie dinge meegemaak nie. Dit is nou veertien jaar later. Dit is die jaar 2008 en ek is 29 jaar oud. Intussen is Prinsloo se Sogenaamde Vriend Die Pop Ster ook oorlede. Die afsterwe van die Skry- wer en sy Geskryfdes lei tot noodwendige relativering. Daarbenewens ken lesers en navorsers van om en by my ouderdom die beste en die slegste van beide die ou en nuwe bedeling. Koos Prinsloo verhale. Koos Prinsloo. Kaapstad: Human & Rousseau. 2008. 384 pp. ISBN: 13 978-0-7981-4940-2. Koos Prinsloo (1957–1994) was weens verskeie redes ’n omstrede figuur wat ’n aantal literêre grense verskuif het. Hy was ’n Afrikaanse kortverhaalskrywer van eerstes – die eerste om die skeidslyn tussen feit en fiksie radikaal te ondermyn, die eerste om etiese kodes rakende privaatheid, vriendskap en kollegialiteit in sy werk te verontag- saam, die eerste om die donker en brutale kant van homoseksuele identiteit oop te vlek, die eerste om in al sy vorme te wys “… hoe hard die liefde tussen mans moet wees”, die eerste om raak verbande tussen patriargale mag, politieke geweld en seksua- liteit te lê en die eerste om vigs as tema in sy werk te ontgin. Oor hierdie en ander vernuwende aspekte in sy werk is reeds in enkele navorsingstudies berig waarvan die belangrikste seker Riana Scheepers se Koos Prinsloo: Die skrywer en sy geskryfdes (1998) is. Dit is verblydend dat Human & Rousseau besluit het om Prinsloo se vier kortver- haalbundels, Jonkmanskas (1982), Die hemel help ons (1987), Slagplaas (1992) en Weifeling (1993) in een band onder die titel Koos Prinsloo verhale (2008) uit te gee. Hierdie publi- kasie sluit aan by ’n hernieude belangstelling in Prinsloo se werk soos gesien kan word in die onlangse seminaar oor sy skrywerskap op Litnet en Gerrit Olivier se Aantekeninge by Koos Prinsloo (2008). Laasgenoemde dien as aanvullende bron tot die 41 saamgebundelde kortverhale opgeneem in Koos Prinsloo verhale. Daar is ’n aantal redes waarom die vars bemoeienis met Prinsloo se werk belangrik is. Eerstens verstewig dit Prinsloo se posisie binne die Afrikaanse literêre kanon, tweedens kan dit jonger navorsers aanspoor tot verdere navorsing oor sy werk en derdens word sy tekste opnuut vir ’n jonger geslag lesers beskikbaar gestel om na waarde te skat. Die doel met hierdie bespreking is nie om literêr-kritiese kommentaar oor indivi- duele tekste in Koos Prinsloo verhale te lewer nie, maar om ’n bepaalde (en nood- wendig subjektiewe) perspektief te bied op die relevansie van Prinsloo se werk vir ’n nuwe en jonger generasie lesers en/of navorsers. Koos Prinsloo verhale. Ons laerskooljare het gestrek van 1985–1991 – hierdie was noodtoestandjare, ons kan onthou van hoe jy onder jou skoolbank moes induik as daar drie kort klokke gelui word, ons onthou plakkate (in elke liewe klaskamer) wat elke denkbare soort bom of landmyn vertoon het, ons onthou hoe geel Casspirs die laerskoolterrein op elkeen van sy vier hoeke bewaak het en ons onthou flou grappies wat ons vir mekaar tydens pouses vertel het, grappies soos: Waarom hou swartes so baie van Matabela- pap? Omdat dit verryk is met vitamiene A en C. Baie van ons het ouer broers of nefies gehad wat trots vir jou ’n ratpack van die army gebring het, vir ’n agtjarige seuntjie was só ’n gebaar, ’n heldedaad in die kleine. Ons as die jongste en laaste tusseningenerasie kan vandag waardering hê vir die grensverskuiwende bydrae wat Prinsloo gelewer het, omdat ons wel iets van die wêrelde begryp wat hy in sy verhale aan ons voorhou, maar dit stel ons ook in staat om meer krities en selfs afstandelik teenoor sy werk te staan, want Prinsloo se kwes- sies is grootliks nie meer ons kwessies nie. Ons is dié generasie wat swaar dra aan die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 225 2/3/2009, 9:37 PM 225 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd erfporsie wat die ou ooms uit ’n ander era aan ons bemaak het. Sommige van ons reis na Londen, Doebai, Toronto en godweet waarheen nog op soek na ’n werkie in die son, sommige van ons verlang na Wielie Walie, ander staan op aandag op die maat van “De la Rey”, ander bid saam met oom Angus en sy leërskare op Loftus, sommige van ons kruip weg in ons sekuriteitskomplekse, terwyl die aanslae van buite woed en ander wil net uitgelos word om te doen wat hulle moet, om hulle bydrae op dina- miese en innoverende wyse in ’n uiters komplekse en paradoksale Suid-Afrika te maak. My generasie (ook binne ’n gaykonteks) is vandag meer bevry as wat Prinsloo en sy tydgenote was. Dit is nog meer waar van die generasie na my. Vandag se negentien- jarige outjies en meisies (gay en straight) flankeer openlik met hul ontwerpersklere, MP3-spelers en iPods, hulle flankeer in wêreldwye kletskamers en in nagklubs binne die openbare oog. Hulle is seksueel geëmansipeerd, androgeen en wys middelvinger vir dié wat ’n probleem daarmee het. Koos Prinsloo verhale. Hulle is moeg om te wroeg, hulle is moeg vir die donker, hulle is moeg vir bagasie. Vandag bestaan daar keuses, anders as in Prinsloo se tyd toe dit grootliks nie die geval was nie. Die eksperimentele spel tussen feit en fiksie, metatekstualiteit en dokumentêre realisme is aspekte waarvoor Prinsloo bekend is. Binne die konteks van die elektro- niese era word die onderskeid tussen feit en fiksie binne virtuele gemeenskappe totaal opgehef, hiperrealisme is die norm, reëls aangaande outeurskap, oorspronklik- heid, privaatheid en ander etiese oorwegings word daagliks hersien, anonimiteit word in sy geheel geherdefinieer en hiperteksualiteit is ’n aanvaarbare lees- en skryf- strategie. ’n Jonger skrywer kan vandag van allerlei dinamiese tegnieke en metodes gebruik maak om op ’n ingrypende wyse Prinsloo af te lê en te parodieer as ’n skrywer behorende tot ’n ouer tradisie. Dat dieselfde met hom kon gebeur, is iets waarmee Prinsloo waarskynlik nie rekening gehou het in sy ontmaskering van Hennie Au- camp in “A Portrait of the Artist” nie. Waarom sal ’n jonger generasie skrywers en lesers hoegenaamd nog Prinsloo se werk as voorbeeld van literêre vernuwing ge- bruik? Waarom sou hul hulself beroep op Prinsloo se eksperimentele ondermyning van die grense tussen feit en fiksie, as hulself daagliks virtuele lewens lééf? Wat sou jong en ge-ontsensiteerde lesers vandag met ’n verhaal soos“Slagplaas” maak? Sou hulle hoegenaamd geskok wees? Sou hulle hierdie uitlewing van seksua- liteit hoegenaamd begryp? Of sou hulle dink: waarom al die selfdestruktiwiteit? Is seks nie veronderstel om fun én safe te wees nie? Hoe sou jong manlike lesers verhale soos “Grensverhaal” en “Die hemel help ons” interpreteer? Die meeste van hulle het nie ’n idee wat woorde soos “burgermageenheid”, “oproepinstruksies” en die “Wet op Amptelike Geheime, 1956” beteken nie. Beteken dit alles dat Prinsloo sy relevansie vir ’n jonger geslag verloor het? Beteken dit dat ek sy bydrae wil ontken? Hoegenaamd nie, dit sou ’n kwade dag wees as dit sou gebeur, maar dit is myns insiens nodig om sy bydrae te herdefinieer. Waarom sou TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 226 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 226 Prinsloo steeds relevant kon wees vir ’n jonger geslag? Prinsloo het op onthutsende en brutaal eerlike wyse die skadukant van menswees ten opsigte van familieverhou- dings, seksuele verhoudings en magsverhoudings blootgelê. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 Nag op ’n kaal plein. Nag op ’n kaal plein. Dolf van Niekerk. 2006. Kaapstad: Human & Rousseau. 32 pp. ISBN: 978-0-7981-4713-2. Vir die meeste lesers is Dolf van Niekerk waar- skynlik as prosaskrywer bekend: studente van die Afrikaanse letterkunde verbind hom heel moontlik met die novelle Die son struikel (1961), terwyl skoolkinders dalk eerder ver- troud is met Skrik kom huis toe (1968) en Die haasvanger (1985). Van Niekerk is egter ook die skrywer van drie digbundels: Karoosange (1975), Dubbelster (1996) en Nag op ’n kaal plein (2006). Laasgenoemde bundel is ’n poëtiese verwerking van die skrywer se jeugjare op Edenburg in die Vrystaat en het ontstaan toe die skrywer na baie jare weer sy tuisdorp besoek het. Oor sy inspirasie vir die bundel sê Van Niekerk self: “[D]aardie nag toe ek op die kaal plein onder die maan staan, begin dit rondom my lewe, is dit asof almal wat lankal dood en weg is, na my toe terugkom”. Nag op ’n kaal plein is inderdaad ’n woordgalery van gestorwenes én sterwendes: bekommerde boere, bedroefde geliefdes; ’n kleremaker, winkelier, skoolmeester, orrelis, kunstenaar, predikant en skrywer. Anders as die outobio- grafiese vertellings in Die aarde waarop ek loop (2003), het die meeste van dié “portrette” hulle egter in digvorm aan Van Niekerk opge- dwing. Die bundel is gestruktureer rondom ’n aantal binêre opposisies wat in ’n toestand van spanning eerder as konfrontasie met mekaar verkeer, byvoorbeeld donker – lig; dag – nag; oud – jonk; lewe – dood; teen- woordigheid – afwesigheid. Vanweë hierdie bifokale visie is die meeste verse gestroop van die hinderlike patos en sentimentaliteit wat poëtiese memoirs soos dié dikwels kort- wiek. Meeste verse is vloeiend en word oor- heers deur ’n elegiese inslag. Verlies, onop- geloste verdriet, verganklikheid, liggaamlike agteruitgang, ontnugtering en eensaamheid staan voorop. Cloete (2006: 17) noem dit tereg “verganklikheidsverse” aan die hand waarvan daar teruggekyk word “in die gestolde wêreld van ’n jeug” (5) met die doel om juis aan die hand van dié jeugervarings weer vooruit te kyk na die naderende dood. Koos Prinsloo verhale. Die skadukant van die menslike kondisie en magsmisbruik is nie tot ’n bepaalde tyd of plek beperk nie. Al wat verander, is die gesig en nie die essensie daarvan nie. Prinsloo se werk bied belangrike insigte in die sosiopolitiese en literêre landskap van die 1970’s en 1980’s. Prinsloo is seker een van die belangrike eksponente van literêre vernuwing gedurende die 1980s. Hierdie aspek van sy werk kan jonger lesers belangrike insigte gee in die aard van eksperimentele prosa in Afrikaans veral as dit met voorafgaande en huidige tradisies vergelyk word. Vir my bly Prinsloo se kompromislose en rebelse aard (betreffende sy persoonlike lewe en skryfwerk) sy uitstaande en blywende bydrae. Sy verhale besit ’n eerlikheid en persoonlike integriteit wat min skrywers hom kan nadoen. Jonger lesers, skrywers en navorsers kan sy werk as aanknopingspunt gebruik om vir ’n slag uit hul virtuele gemaksones geruk te word. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 227 227 2/3/2009, 9:37 PM 227 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd blommelied” hoor (gedig 5), vind ’n weer- klank in dodemars wat die orrelis vir haar gestorwe beminde in gedig 6 speel. Gedig 11 eindig met “[…] Maar sy plek / is leeg en sy vrou is leeg en uiteindelik / is almal se skoene uitgetrek”. By wyse van ’n semanties vernuf- tige variasie begin gedig 12 met: “Voor ’n voet ’n nuwe spoor kan laat…”. In gedig 13 sowel as in gedig 14 word ’n hunkering na die ontwykende (ge)liefde eers uit ’n vroulike en dan uit ’n manlike perspektief verwoord. Die predikant [“die groot voël uit die pastorie”] wat in gedig 23 met ’n uil in verband gebring word, se gebed word in gedig 24 verbatim weergegee. In gedig 25 word die versugting uitgespreek dat woorde “liggaam kry” en die digter “[…] van alle dwang / en wil tot skryf bevry”, terwyl “hierdie woorde” in gedig 26 (die slotgedig) juis die “vlerke” (dus die lig- gaam) van die spreker se gedagtes en gees word. Nag op ’n kaal plein. Só buig die kinderlyfies wat op die plein bondeltjie maak “soos skape in ’n reën” grafwaarts […] / na die rus van onskuld en vergetelheid” (gedig 2) (my kursivering); die draers van die kleremaker se klere (gedig 3) is nie meer net “ouderlinge Nag op ’n kaal plein bestaan uit 26 genom- merde verse wat tot só ’n mate tematies by mekaar aansluit en met mekaar oorvleuel, dat hulle ook aaneenlopend gelees kan word as ’n enkele gedig met 26 ongeveer ewe lang afdelings. Die “(k)aal plein onder die maan” van die eerste gedig word byvoorbeeld in gedig 2 ’n plein wat “wemel van kinders”. In gedig 4 soek die vrou in die lang wit rok – “is dit haar trourok of haar doodsgewaad?” – juis “tussen dié malende kinders rond”. Die verdriet van die ‘blommevrou’ wat nie weet waar “haar byna-man se beendere lê” nie en tot aan “die einde […] Marlene Dietrich se TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 228 2/3/2009, 9:37 PM 228 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd en diakens, / fyn vroue en boere, soldate en menere” nie, maar almal wat “wag om geklee te word vir die nag wat kom” (7); die soekende vrou in gedig 4 se trourok word ’n “doodsge- waad” (8); die skoenmaker wat in gedig 11 sy ysterlees, hamers, vingerhoed en houtvoete soek, besef opeens met ’n skok: “[…] sy plek / is leeg en sy vrou is leeg en uiteindelik / is almal se skoene uitgeskop” (15); terwyl die minnaars in gedig 16 se hande en arms uitein- delik stil raak, “weerloos teen die weerloos- heid” (20) Die bundel is dus beide ’n bestekop- name van ’n lewe en ’n voorbereiding op die einde; ’n afskeid waarin die grens tussen lewe en dood toenemend wasig raak: Dié bewustheid van die mens se nietigheid in die aangesig van die dood, blyk ook duidelik uit talle gedigte waarin daar besin word oor die ligaamlike broos- en uitgelewerdheid van die mens. In gedig 3 word die kleremaker byvoorbeeld ’n slagoffer van sy lewenstaak: […] Dié bewustheid van die mens se nietigheid in die aangesig van die dood, blyk ook duidelik uit talle gedigte waarin daar besin word oor die ligaamlike broos- en uitgelewerdheid van die mens. Nag op ’n kaal plein. In gedig 3 word die kleremaker byvoorbeeld ’n slagoffer van sy lewenstaak: […] Want kryt verpoeier mettertyd en saam met lapstof pak dit in die borskas saam; die longe droog langsaam uit, die lyf teer op homself en as die laaste lugsel verhard, die asem vlak in die lugpyp lê, gee die brein ’n teken vir die hart. (7) In gedig 10 spreek ’n terminaal verswakte boer die versugting uit om nog een jaar lank die skeiding van seisoene en die oorgange in die natuur te bestudeer, want In gedig 10 spreek ’n terminaal verswakte boer die versugting uit om nog een jaar lank die skeiding van seisoene en die oorgange in die natuur te bestudeer, want […] as hy dié oomblikke soos skape in ’n kraal kan jaag – elke antwoord soos sy skape ken – sal hy dalk verstaan hoe die groeisel in sy ingewande vreet, sy lyf so kwaad kon word dat hy hom teen homself kon keer en die lewe stelselmatig sel vir sel verteer. (14) […] ek het nie vergeet; ek twis nog met die skielikheid, die stompheid van jou gaan – die afwesigheid wat groet en woorde half verbied […] (30) […] ek het nie vergeet; ek twis nog met die skielikheid, die stompheid van jou gaan – die afwesigheid wat groet en woorde half verbied […] (30) [ ] as hy dié oomblikke soos skape in ’n kraal kan jaag – elke antwoord soos sy skape ken – sal hy dalk verstaan hoe die groeisel in sy ingewande vreet, sy lyf so kwaad kon word dat hy hom teen homself kon keer en die lewe stelselmatig sel vir sel verteer. Nag op ’n kaal plein. (14) Die skielike en onbevredigende afskeid wat die spreker van sy geliefde moet neem, word geëggo deur talle skimmige gestaltes wat ook worstel om afskeid te neem of om hulle by die dood van dierbares te berus: ’n ongehude moeder wat vrugteloos tussen die kinders na haar seuntjie soek; die blommevrou wat “ver- niet soos elke dag / met blomme in haar hand” op haar byna-man se tuiskoms wag; die or- relis se dodemars vir haar beminde; die man wat by sy vrou se graf vra “wat hy moet maak / met hul dogter wat ryp en elke maand / al rusteloser in haar klere raak”; en die vrou wat op haar wittebrood haar man in ’n trein- ongeluk verloor: En in gedig 18 hardloop ’n ontstelde seun kaalvoet deur die klipperige stofstrate, weg van sy ouerhuis […] waar sy babasuster stil en gloeiend in haar koorsbed lê – tot sy voete die ritme van sy gedagtes vind: […] “Jesus min my, praat tog met die dokter, God; Jesus min my salig lot.” (22) En in gedig 18 hardloop ’n ontstelde seun kaalvoet deur die klipperige stofstrate, weg van sy ouerhuis […] waar sy babasuster stil en gloeiend in haar koorsbed lê – tot sy voete die ritme van sy gedagtes vind: […] “Jesus min my, praat tog met die dokter, God; Jesus min my salig lot.” (22) Die oorheersende gedagte is dikwels dié van eensaamheid. Die insig van die boerseun wat in gedig 20 na sy pa se beeste soek – “[…] daar is nie raaisel / of begin of einde nie maar alles loop aaneen / en in die die lewe en die dood / is elkeen uiteindelik alleen” (24) (my kursive- ring) – dien as inspirasie vir van die mooiste Dit was nog wittebrood, God – op watter van die duisend plekke kan ek dié blom vir hom neerlê, waar kan ek rou? Of moet ek al die sewejaartjies eenmaal hier kom strooi dat ek net elke sewe jaar sal sterf soos nou? Nag op ’n kaal plein. (25) TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 229 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 229 gedigte (en hier verraai ek my persoonlike voorkeur) in die bundel, soos byvoorbeeld die gedig waarin ’n jong wewenaar die graf van sy vrou besoek vir raad met hul onrustige tienerdogter: is en gevolglik letterlik iewers bestaan – ’n wêreld wat nie uitgelewer is aan die verby- gaan van tyd nie, daarom dat “selfs vergank- likheid vergaan” (5). Tog laat hy blyk dat toe- gang tot hierdie jeugwêreld problematies is: 1 9 […] bleek lig skyn by skrefies in, dit lewe ’n oomblik en sak in die duister terug. Donker is al lig in dié gestolde wêreld van ’n jeug […] (5) 2 […] hy gly deur al die krake van die nag maar keer met leë hande terug […] (6) 2 […] hy gly deur al die krake van die nag maar keer met leë hande terug […] (6) Aan die ander kant is hy hom pynlik daarvan bewus dat “dié gestolde wêreld van ’n jeug” slegs in die geheue bestaan. Dat dit herinne- ringe aan verbygegane dinge is: “Die plein we- mel van kinders, / almal is grys, deursigtig tot in / hul verlede…” (6); “daar is niks wat pas vir skouer en heup en been / van lywe wat maar skimme was” (7) en “Ou orrelklanke syfer uit die kerkgebou, / rookgeskrewe tekens van psalms en gesange / wat verstrengel raak met die stof / van herinneringe” (10) (my kursivering). Dan is daar ook die vers waarin ’n bejaarde vrou haar werf, haar “strokie sand”, met be- sem en hark en vee voordat sy haar huis bin- negaan: Aan die ander kant is hy hom pynlik daarvan bewus dat “dié gestolde wêreld van ’n jeug” slegs in die geheue bestaan. Dat dit herinne- ringe aan verbygegane dinge is: “Die plein we- mel van kinders, / almal is grys, deursigtig tot in / hul verlede…” (6); “daar is niks wat pas vir skouer en heup en been / van lywe wat maar skimme was” (7) en “Ou orrelklanke syfer uit die kerkgebou, / rookgeskrewe tekens van psalms en gesange / wat verstrengel raak met die stof / van herinneringe” (10) (my kursivering). Nag op ’n kaal plein. In gedig 15 wil die kunstenaar ’n spesifieke vrou se wese in houtskool vaslê, maar wonder hui- werend: Henk Rall, een van die minder bekende Ses- tigers, het tussen 1966 en 1982 vyf digbun- dels die lig laat sien. Met sy kortverhale, waar- onder die meermaals gebloemleeste “Omba muungu”, het hy groter bekendheid verwerf. Twee romans uit sy pen het ook al verskyn. Hoe vang hy die inhoud van haar oë vas, die lyne van haar mond wat opwaarts in die hoeke vou? Want tussen kyk en woord sal hy haar wese vind, lê die waarheid van haar siel […]” (19) (my kursivering) Hoe vang hy die inhoud van haar oë vas, Rall het ’n gebeurtenisryke lewe gelei as jagter, reisiger en mediese navorser, sodat hy lang tye buite Suid-Afrika woonagtig was. Anders as in sy vorige bundels vind relatief min hiervan neerslag in Geskrifte van ’n ver- miste digter (voortaan tot Geskrifte afgekort). Met hierdie bundel keer hy, na ’n digterlike swye van ’n kwarteeu, as ’t ware eerder terug na die kontrei van sy vorming as mens, naam- lik die Noord-Kaap. Van Niekerk is duidelik bewus van die on- mag van taal om “die […] wêreld van ’n jeug” op papier te laat stol. Op bedrewe wyse maak hy juis van dié onvermoë treffende poësie: 25 Dit gebeur veral in die openingsafdeling, “Onthou”, en in die vierde afdeling, waarvan “Uitsê” die titel is en waarin veral sosiaal-poli- ties betrokke en religieuse verse voorkom. In laasgenoemde afdeling klink (fasette van) Noordwestelike Afrikaans, ook al breedweg as Oranjerivier-Afrikans bestempel, meer opvallend op, sodat die outentiekheid en in- timiteit van die segging vergroot word. Hy draai die bladsy om – los woorde gly op die tafelblad; hy keer hulle aan, rangskik lukraak maar als bly sinloos; hy vervloek die onmag van sy verbeelding en verstand: waar moet hy soek na die gestalte van sy liefde, die omtrek van sy smart; waarmee teken hy sy soeke na God, sy vrees vir die nag van niks? […] (29) ’n Kennelike liefde vir die bepaalde kon- trei, sy gestroopte aard, sy menstipes en hul kenmerkende tongval, is iets wat Rall deel met onder meer die Van Wyk Louw van Nuwe verse, met S. J. Nag op ’n kaal plein. g 12 […] Sy sluit haar deur, kom tuis in die skemerstilte wat nooit deur kind of kraai verbreek is nie; omring van haar geskiedenis en die jare van haar tyd wat sy met hekelnaald en gare in stringetjies en ogies vang tot patrone van genoegsaamheid. (16) Enersyds is daar dus die poging om iets van die verlede te verewig: “Hy wou vir oulaas weer probeer / om die oomblik vas te vang:” (14). Andersyds die bewustheid dat niks vasgevang of verewig kan word nie, maar dat die tyd onverbiddelik en onomkeer- baar verbygaan. Dat alles uiteindelik maar “stof” (en dan boonop die “stof van herinne- ringe”) is: In ’n sekere sin is dit ook wat Dolf van Niekerk in dié bundel doen: hy temper die verlies, verdriet en verganklikheid deur dit in (woord)stringetjies en ogies te vang “tot pa- trone van genoegsaamheid”. In Nag op ’n kaal plein word daar nie net teruggedink aan die verlede en vooruitge- dink aan die dood nie, daar word ook indrin- gend nagedink oor die aard en rol van die geheue. Die (bejaarde/ouerwordende) ek- spreker – vergelyk veral gedig 2 en 26 – wend verskeie pogings aan om die wêreld van sy jeug in die geheue, maar ook in tyd en in taal, vas te vang. Aan die een kant is dit byna asof hy suggereer dat die verlede in die tyd gestol 1 […] Die nag is stof, die vlerkklap van vlermuise jaag dit op, die maan word goud in ’n werwelwind; die stof sif neer in die vorm van gestorwenes. (5) […] Die nag is stof, die vlerkklap van vlermuise jaag dit op, die maan word goud in ’n werwelwind; die stof sif neer in die vorm van gestorwenes. (5) Tog het die digter-spreker slegs taal om ge- stalte te gee aan die wêreld van sy jeug en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 230 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 230 Geskrifte van ’n vermiste digter. Henk Rall. Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 156 pp. ISBN: 978-1-86919-187-0. aan die figure wat hierdie wêreld bewoon het. Maar taal is onvolledig en ontoereikend, omdat dit ervarings wat buite taal lê, in woorde (dus in taal) probeer vasvat. Nag op ’n kaal plein. Pretorius en Boerneef, en uit meer onlangse tye met Donald Riekert en George Weideman – selfs ook met Hans du Plessis, Thomas Deacon en Euodia Engels, hoewel hy nie laasgenoemde drie se ver ge- voerde nabootsings van Griekwa-Afrikaans benut nie. ’n Gedig soos “Skawagters” herin- ner voorts aan D. J. Opperman se gewilde “Kersliedjie”. Die bekoring van Nag op ’n kaal plein is veral geleë in die bedrieglike eenvoud van die taal en beelding in dié kort bundel. As aan- grypende besinning oor “die misterie van die lewe / en die wonder van die dood”, verteen- woordig dit ’n hoogtepunt in Van Niekerk se oeuvre. Thys Human Universiteit van Johannesburg, Johannesburg Thys Human Universiteit van Johannesburg, Johannesburg Daar is ook nog afdelings waarin oor kuns, die kreatiewe proses en digterskap besin word (afdeling 2, “Skep”), waarin die liefde TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 231 2/3/2009, 9:37 PM 231 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd In verse oor die karige omgewing van die droë Noordweste dra sulke vaste vorme by om die strakheid van daardie wêreld te sug- gereer – en word die suggestie nog sterker gemaak deurdat die versreëllengtes meestal kort gehou word en deurdat die strofes selde die kwatrynlengte oorskry, soos in die gedig hierbo. Soms verswyg die digter ook nog die “ek” as subjek van die sin om die indruk van onpersoonlike gestrooptheid te versterk. Vergelyk in hierdie verband die volgende ge- dig: en die erotiek as temas oorheers (afdeling 3, “Liefhê”) en, ten slotte, waarin gekyk word “‘op ’n leeftyd en die doderyk’ en na geloof teen die agtergrond van wetenskaplike ken- nis” (soos in die uitgewersbrief oor die afde- ling “Besin” verduidelik word). ’n Ekologiese bewustheid, asook ’n nietig- heidsbesef wat in sowel kosmiese en ewolu- sionistiese as religieuse terme beleef word, val voorts op in die slotafdeling: Vergelyk in hierdie verband die volgende ge- dig: Meteoriet Verbeelding Onder ’n kranslip in ’n dro’ pan se kring, tussen klip en brosdoring; ’n aartsengel se veerwolkvlerke. Waar die (Noordwestelike) spreektaal opval- lend gemaak word, of woordspel op die voor- grond tree, bereik dit in samehang met die vormvastheid meermale ’n speelse en vernuf- tige kwaliteit wat aantreklik is. Gedigte soos “Coq au vin” en “Noag” is voorbeelde hiervan. Verreweg die opvallendste faset van Geskrifte is egter die vormgewing van die gedigte, soos al uit die aangehaalde vers behoort te blyk. Anders as wat meestal die geval was in Rall se vorige bundels, is dit naamlik vaste(r) vorme, soos die sonnet en gedigte in paarrymende distigons en in (veral kruisrymende) kwa- tryne, wat oorheers. In die meeste gedigte in Geskrifte skep Rall egter ’n haglike tipografiese spanning deur die opmerklike wyses waarop hy enersyds eindrympatrone handhaaf (selfs, soos hierbo TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 232 2/3/2009, 9:37 PM 232 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd gesien kan word, deur woordsamestellings te ontheg), andersyds juis daardie patrone laat vervaag deur half- of swakryme (waar byvoorbeeld beklemtoonde en onbeklem- toonde lettergrepe rym) te benut. Dié span- ning is ook sterk voelbaar in die wyse waarop sekere vastighede van byvoorbeeld die Italiaanse sonnet volgehou, maar ander klassieke kenmerke van dié vorm, byvoor- beeld metriese en versboureëlmatighede, in die wind geslaan word. Soms is daar ’n goeie saak uit te maak dat derglike tipografiese spanningskepping funk- sioneel is (byvoorbeeld as medesuggestief van die “stil, verhewe lig” wat terselfdertyd “vervlietend sypel” in “Monet”; of van die “steierende stoei” en “heup-ontwrigte worsteling” in “Gauguin”; of van die “skoon- gewerkte marmer” na die “droom se end” toe in “Camille Claudel”). In te veel gevalle lyk dit egter na rym ter wille van die rym en na vorm ter wille van die vorm. Rym- en vormdwang dus. Na my mening werk die vorm(oor)be- wustheid dikwels stremmend in met betrek- king tot die emosionele en hartstogtelike meegesleurdheid waarvan getuig word in die gedigte van die afdeling “Liefhê”. Die vorm- dwang vererger ook die effense komieklik- heid van sekere beelde en uitdrukkings in liefdesverse soos “Liedesroos”, “Portret” (“hoe mooi / jou intrige-in-rooi”), “Sirkusperd” (“om my oorstelpte hart / jou liefdesles te leer van ry-my-hard”) “Misére” en “Somerster”. bestel. ’n Keer of wat wou die vooropgeplaaste tipo- grafiese spel, wat in die frekwente benutting van woordafkappings aan ortografiese eks- perimentering grens, my verlangs aan die Amerikaner e.e. cummings se werk herinner. Ek bemerk egter nie in Geskrifte tekens van ’n soortgelyke radikale uitdaging van die vers- kunstradisie op stilistiese en vormlike vlak soos by cummings nie. Trouens, die indruk wat ek oorhou, is eerder van ’n ietwat angs- vallige en dikwels onhandige poging om aan- sluiting daarby te soek – om die “fragile wo- ven gold” te vind waarvan die titel van die bandskildery (uit die hand van Lynette ten Krooden) gewag maak. Of sou ’n mens by wat Rall doen moet dink aan minimalistiese verskuns? Daarvoor kom die minimalistiese ’n Keer of wat wou die vooropgeplaaste tipo- grafiese spel, wat in die frekwente benutting van woordafkappings aan ortografiese eks- perimentering grens, my verlangs aan die Amerikaner e.e. cummings se werk herinner. Ek bemerk egter nie in Geskrifte tekens van ’n soortgelyke radikale uitdaging van die vers- kunstradisie op stilistiese en vormlike vlak soos by cummings nie. Trouens, die indruk wat ek oorhou, is eerder van ’n ietwat angs- vallige en dikwels onhandige poging om aan- sluiting daarby te soek – om die “fragile wo- ven gold” te vind waarvan die titel van die bandskildery (uit die hand van Lynette ten Krooden) gewag maak. Of sou ’n mens by wat Rall doen moet dink aan minimalistiese verskuns? Daarvoor kom die minimalistiese Daar is trouens so ’n opvallende neiging na half- en swakeindryme in baie van die ge- digte dat ’n mens wonder waarom die digter dan die versbou (soms ook die sinsbou) op daardie en ander plekke wil “dwing” om tog die rympatroon te gehoorsaam. Tog, in ’n gedig soos “Hemingway” dra die spanning tussen rymdwang en rym- struikeling weer substansieel by om die Amerikaanse skrywer se berugte “geswaaid- heid” te suggereer! TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 233 2/3/2009, 9:37 PM 233 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd saam met ’n vreemde vrou (Sarah), ’n bruin vrou, en twee kinders agter die blou deur teenoor die werklikheid van sy “vroeëre” bestaan met Embeth, ook ’n bruin vrou met wie hy nie kans gesien het om te trou nie, en Lydia. Hy kan egter die woonstel waarin hy en Lydia woon nie weer vind nie en niemand anders weet skynbaar van die bestaan daarvan nie. bestel. Daar is, terloops, interessante ooreenkomste tussen hierdie woonstel 1313 (79), die verteller en woonstel 13A en 13B in Brink se kortverhaal “Dertien”. Hy moet aan die einde terugkeer na ’n bestaan in die “nuwe” huis agter die blou deur, wat teen die einde van die verhaal geel geverf is. Binne is egter wel ’n hele versameling foto’s wat onder andere persone uit sy verlede en hede uitstal. Asof in ’n droom het hy sy werklikhied verloor en asof in ’n droom moet hy soos ’n vreemdeling ’n nuwe werklikheid binnestap. tekens egter te toevallig en inkonsekwent voor, en getuig die beeldspraak in Geskrifte byvoorbeeld nie van die geometriese vorm- bewustheid van die minimaliste nie. Op die keper beskou is Rall se sesde dig- bundel, hoewel nie sonder mankemente nie, ’n nogal boeiende een. Die mooi bandontwerp getuig van die geneentheid jeens dié lank “ver- miste” digter by die uitgewer – ’n geneent- heid wat ook spreek uit die ongewoonheid dat twee gedigte deur die uitgewer self die bundel open en sluit. ’n Mens het waardering vir die wyse waarop ’n minder bekende vete- raan van die Afrikaanse digkuns op hierdie wyse gehuldig én sy oeuvre versterk word. Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein In die tweede verhaal, “Spieël”, moet Steve, die argitek, een oggend in die spieël ontdek dat hy skielik swart is. Behalwe vir sy eie ontsteltenis word die ervaring verder ver- vreemdend omdat slegs buitestanders soos die bergies en die au pair, Silke, hom as swart be- leef, terwyl sy eie gesin en kollegas niks vreemds aan hom opmerk nie. Teenoor die melancholiese stemming van ’n verlore wêreld in die eerste verhaal, is hierdie teks egter besonder driftig en aggressief in die beskry- wing en uitbeelding van die karakter se woede en frustrasie. Dit word verwoord teenoor sy kollegas, die bergies en ook op sy uiterste in die sekstoneel met Silke. Soos die eerste ver- haal word hierdie man ook ’n vreemdeling vir homself, maar hy staan spesifiek uitgesonder as die Ander vir albei groepe in die restaurant tydens die rooftoneel. Die werklikheid wat hom aan die einde konfronteer is dié van ’n gebreekte spieël (identiteit?): “Ek dink daar lê vir ons ’n paar jaar van teëspoed voor.” Ander lewens. ’n Roman in drie dele. André P. Brink. 2007. Kaapstad, Pretoria: Human & Rousseau. 264 pp. ISBN: 978-0-7981-4958-9. André P. bestel. Brink se nuwe roman, Ander Lewens: ’n Roman in drie dele, kan met die eerste lees by die leser die gevoel laat van een lang cliché: ’n herhaling van sy vorige verhale, karakters, temas, eksplisiete seks, begeertes, politieke verset en die belangrikheid van stories. By die tweede lees begin ’n mens anders reageer. Die verhaalgegewe in die drie verhale of novelles sluit al drie aan by ander, parallelle wêrelde, selfs onwaarskynlike droomwêrel- de wat naas ’n werklikheid in die teks geplaas word sodat karakters kan voel hulle is in “’n ander, alternatiewe dimensie, waar jy nooit weer by jou vertroude wêreld kan uitkom nie” (193). Die drie mansvertellers is al drie kunstenaars: skilder, argitek en pianis. Da- vid, in die eerste teks: “Die blou deur”, ervaar die onwerklike, alternatiewe nuwe bestaan Die derde verhaal, “Appasionata”, het De- rek, die pianis as verteller. Soos by die ander twee mans het ook hy die begeerte na meer as TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 234 2/3/2009, 9:37 PM 234 20 Resensies 03.pmd een seksuele ervaring, maar dié keer loop hy hom vas in ’n medekunstenaar, die wêreldbe- roemde sangeres Nina Rousseau, wat nie op daardie gebied met haar begeleier wil saam- speel nie. Die verhaal met onheilspellende vooruitwysings na geweld, moord en spoke stuur onvermydelik af op ’n tragiese en drama- tiese einde in ’n ou familiehuis naby Tulbagh. na die fotogalery (67–71) waar hy elke keer wanneer hy die gallery besoek ander foto’s tussen die bekendes raaksien, ander detail daarin opmerk en sekere foto’s vermis, waar baie van hierdie foto’s meer as een kant van ’n komposisie beklemtoon en tog ’n eenheid skep. Die vraag na identiteit is veral in die eerste twee verhale opvallend: David wat oënskyn- lik sy lewe met ’n vreemde vrou en kinders moet voortsit en Steve wat sy lewe as swart man moet herontdek en -interpreteer. Hierdie drieledige roman vra egter ’n noukeuriger lees, soos om die komplemente- ring van die een verhaal deur die ander na te gaan, mét die herhaling van clichés want die geheim is “om al die regte clichés te leer ge- bruik” en die índruk van ’n goeie drama wat sleg opgevoer is te skep of ’n film wat oor en oor speel, maar nie ’n goeie film is nie (93, 117, 175). bestel. Dit is alles deel van ’n teks wat in- speel op homself, soos Opperman se “blik op blik op blik”: ’n mise en abyme met ’n verskei- denheid spieëlbeelde en -verwysings wat skynbaar geen eindpunt het of wil hê nie. Maar dan moet die leser al die belangrike verwysings opvolg, anders kan jy “’n baie wesenlike leidraad kwyt wees” (152). p Sentraal in die roman is die spieël en spieël- beelde en daarmee gepaardgaande die paral- lelle gebeure, karakters en tematiese verwy- sings wat in al drie verhale voorkom. So word ’n netwerk van interne intertekstuele verwy- sings geskep, wat mekaar vooruit en retro- spektief weerspieël. Die vervaging van grense tussen werklikheid en droom, groeperinge in die samelewing, ruimtes en gebeure lei tot ’n kringloop van onvoltooidheid, die een deur wat na die ander lei, ’n doolhof-ervaring by die fokalisators en soms ook die leser. Die onderlinge skakels tussen die drie verhale maak interessante leesstof, maar kan ook lei tot ’n herinterpretasie van die teks en intrige. ’n Herbesinnning oor die verband tussen fik- sie en werklikheid word geïmpliseer en die teks ondermyn voortdurend tradisionele sie- ninge oor die roman met ’n veelvoud van strategieë om ’n roman as “tromp-l’oeil” (113) en mise en abyme te skep. Die ek-vertellers, die drie mans as skilder, argitek en pianis (en ook die vroue as kunste- naars in eie reg), verteenwoordig nie slegs die wêreld van die kuns nie, maar ook die mens se soeke na identiteit. In hierdie soek- tog is die oorwinning van meer as begeerlike vrouens op die oog af vir die mans-vertellers baie belangrik, maar die seksuele vervulling word ook ’n onvoltooide soektog wat soms na desillusie en selfs die dood lei. Lesers sou self kon nagaan hoe hierdie gegewe aansluit by Calvino se metatekstuele roman: If on a Winter’s Night a Traveler, en Brink se bespre- king daarvan as uitbreiding oor die posisie en stryd van manlike en vroulike lesers van tekste in The Novel. Daar is genoeg interteks- tuele en metatekstuele verwysings in hierdie roman om so ’n ondersoek te regverdig. Ander Lewens is ’n Brink-roman wat vlot lees met kenmerkende hebbelikhede soos enumerasies en parentetiese afwykings, maar ook humor. Die roman ewenaar beslis nie stilisties die gehalte van vorige romans soos Bidsprinkaan en Duiwelskloof nie. Jasmyn. Jasmyn. Pieter Fourie. 2008. Pretoria: Protea Boekhuis. 67 pp. ISBN 978-1-86919-260-0. Pieter Fourie. 2008. Pretoria: Protea Boekhuis. 67 pp. ISBN 978-1-86919-260-0. Pieter Fourie, wat onder andere met die Hert- zogprys vir Drama in 2003 bekroon is, se jong- ste gepubliseerde drama Jasmyn (2008) sit ’n opvallende tema in dié oeuvre voort, maar herskryf dit ook. Dit is die voorstelling van vroue wat in lewensituasies verkeer waarin hulle teenoor ’n patriarg of ’n vorm van pa- triargale magsuitoefening te staan kom. Waarskynlik die bekendste voorbeelde van hierdie magsverhouding is Fourie se voor- stelling van ’n epileptiese Anna in Ek, Anna van Wyk (1986), of Anna Cronjé in Die kogge- laar (1988). Anna van Wyk word deur haar skoonvader, Senior, die kerk en die gemeen- skap tot ongewensde huweliksmaat en “teel- dier” gereduseer, met die gevolg dat haar plek deur ’n “geskikte” plaasvervanger ingeneem word. Anna Cronjé moet vir haar man, Boet, ’n nageslag verseker en daarom word sy in die veld gelaat sodat haar liggaam die ge- skikte temperatuur kan bereik om Boet se wens waar te maak. Sy is egter soos die boer, Karel, in Koggel- manderman, ’n “has been”, “’n vervalle ou skoonheidsikoon” (vergelyk die flapteks), en baron Carlos se erflating is slegs die moto- riese moment wat tot hierdie gevolgtrekking lei. Sy ontvang die geld op voorwaarde dat sy ’n minnaar werf wat minstens twintig jaar jonger as sy is en dat sy ’n verjongingspro- gram voltooi wat plastiese chirurgie, sielkun- dige berading, hormoonbehandeling en iden- titeitsmanipulasie, of die skep van ikoonsta- tus, insluit. Die skep van ikoonstatus moes saamhang met die internasionale vrystelling van ’n skoonheidseep wat na haar vernoem sou word, naamlik Beulah Jasmine. Dat die hoofkarakter, Beulah, in Jasmyn (2008) nie by dieselfde magsverhoudings as sommige vrouekarakters in Fourie se vroeëre dramas betrokke is nie, word gou uit die han- delingsverloop duidelik. Anders as in die geval van die twee Anna’s is Beulah aanvanklik vol selfvertroue en handhaaf, selfs domineer, sy haarself teenoor haar een-en-sewentigjarige persoonlike stilis, Dennis. Dit geld ook van haar nuwe persoonlike assistent, Jerome, wie se posbetiteling Dennis “wyslik interpreteer as chauffeur, gourmet chef, lyfkneg en ka- telknaap” (8). Selfs baron Carlos, ’n vorige minnaar, word in die vorm van ’n skildery tot stomme voyeur gereduseer, al erf sy van hom veertig miljoen rand. bestel. Die losser styl en stereotipiese Brink-karakters dra by tot die aanvanklike reaksie van ’n teks vol ou kennisse, maar daar is tog genoeg om oor te wonder en in te delf vir die nuuskierige leser. Die tema van die interpretasie van ’n teks en tekste word myns insiens die duidelikste aangedui in die eerste verhaal se verwysing Johan Anker Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie, Wellington Johan Anker Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie, Wellington TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 235 235 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 235 20 Resensies 03.pmd beeld is Koggelmanderman (2003), waarin ’n twee-en-sestigjarige boer met ’n uitgetrede ballerina trou wat op die buurplaas kom boer het. Die stuk begin met ’n konfrontasie tus- sen boer en koggelmander, maar dit word, soos in Jasmyn, gou duidelik dat die koggel- mander die boer se libido in ’n verhulde, sek- suele sin verteenwoordig (Van Rensburg 2003: 11). Daarenteen is daar in Jasmyn eks- plisiet van libido in ’n seksuele betekenis sprake. Waar die klem in Koggelmanderman op die manlike ervaring van libido val, val die klem in Jasmyn op die vroulike ervaring daarvan, soos wat dit onder andere uit die vroulike register in die dialoog blyk. Verge- lyk byvoorbeeld Beulah se kritiek op Jerome se “slap boudjies en daai linkerhangskouertjie” (10), of die slotgedeelte van die eerste bedryf waarin sy hom doelbewus verlei (28–41). Hierdie verleiding is haar nakoming van die baron se voorwaarde wat haar in staat stel om haar erflating te ontvang. Haar triomfan- telike uitroep aan die einde van die bedryf, “Eureka!” (41), is ’n aanduiding dat sy aan die voorwaarde voldoen het. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 Jasmyn. Beulah se insig in haar has been-status en haar situasie breek slegs momenteel in die slot deur in haar erkenning teenoor Dennis dat sy al vir drie maande lank blomme aan haarself stuur asof dit van beroemde glans- Beulah se voorstelling sluit by voorstel- lings aan van karakters in Fourie se dramas wat breedweg na 2000 gepubliseer is. ’n Voor- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 236 2/3/2009, 9:37 PM 236 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Juis die wyse waarop die klem in die han- deling op skoonheid en die kyk- of sien-motief val, kan as ’n vorm van kommentaar op skoonheid en roem of as metateoretiese kommentaar op die aard van die teks beskou word. Die “persone” wat aan Beulah blom- me “stuur”, bestaan in haar herinneringe en was dus verganklik – ’n ironiese verganklik- heid, want sy probeer hulle tot lewe roep deur die blomme aan haarself te stuur asof dit van hulle af kom (63). Ook die gebruik van mas- kers in die teks (onder andere van Nefertiti) staan in diens van twee werklikhede: om die ou, vyf-en-sestigjarige Beulah se gesig voor en onmiddellik na haar operasie te versteek en, soos die voorstelling van ’n handeling op ’n verhoog, die skoonheid van die toekoms- tige Beulah in die vooruitsig te stel. Ook die verdubbeling van karaktername (Jerome/ Danie, Beulah/Jasmine) dra tot ’n metateore- tiese interpretasie van twee werklikhede in teks en opvoering by. mense kom. Dit lei Dennis daartoe om op te merk: “Tyd is ’n bloedhond. Altyd op jou spoor. Niemand ontsnap hom nie.” (63) Om- dat sy die produk van identiteitsmanipulasie is, met ander woorde soos die jasmynblom- metjie van diamante, sonder enige geur (66- 67), wat sy in die slot wil laat maak, kan sy, soos Lorca se karakter, Yerma, nie uit haar tragiese, geïsoleerde lewensituasie ontsnap nie. Daar word onder andere op die slotbladsy na Lorca as interteks verwys. Die dramateks se motto vang iets van hier- die tragiese eensaamheid vas. Dié woorde kom uit die tweede deel (“Putting It Togeth- er”) van F. Scott Fitzgerald se opstelreeks ge- titel The Crack-Up wat in Maart 1936 in die Amerikaanse tydskrif Esquire verskyn het (Fitzgerald 2008). Soos in die geval van Lorca se karakter, val die ooreenkomste tussen Fit- zgerald en Fourie se karakter Beulah op. Jasmyn. Die motto lui soos volg – die gedeelte wat in die gepubliseerde teks opgeneem is, word met behulp van skuinsdruk aangedui: So beskou, sluit Pieter Fourie se voorstel- ling van Beulah werklikheid en voorstelling, belewenis en droom, in alles gegarneer met die waarskynlikheid van momentele selfin- sig by die hoofkarakter wanneer sy erken dat sy die blomme aan haarself gestuur het. Daardeur skep sy self die tragedie van ’n lewe van skoonheid, maar ’n lewe wat soos ’n jas- mynblommetjie van diamant ewig, hard en reukloos is. But at three o’clock in the morning, a forgot- ten package has the same tragic importance as a death sentence, and the cure doesn’t work — and in a real dark night of the soul it is always three o’clock in the morning, day after day. At that hour the tendency is to refuse to face things as long as possible by retiring into an infantile dream — but one is continually startled out of this by various contacts with the world. One meets these occasions as quickly and carelessly as pos- sible and retires once more back into the dream, hoping that things will adjust themselves by some great material or spiritual bonanza. Johan Coetser Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria Johan Coetser Verwysings Fitzgerald, F. Scott. 2008 [1936]. “Putting it together”, tweede deel van The Crack-Up. Esquire, Maart. Aanlyn: <http://www. esquire.com /features/the-crack-up-2>. Toegang 11 Oktober 2008. Van Rensburg, Cas. 2003. Drama koggel Akademie: ‘Koggelmanderman’ bevestig prysdilemma. Burger, 29 September:11. byna liefde. byna liefde. Izak de Vries. 2008. Kaapstad: Tafelberg. 285 pp. ISBN: 978-0-624-04684-4. “Los kruit” is ‘n eietydse manifestasie van die kortkortverhaal. Dit handel oor ‘n kun- stenaar wat betrokke is by ‘n onbevredigende liefdes-(seksuele) verhouding. Die liefde laat hom dit egter verduur, en hy kompenseer via ‘n kunswerk vir sy gevoel van onvervuld- heid en van ‘n gebrek aan identiteit. y Izak de Vries. 2008. Kaapstad: Tafelberg. 285 pp. ISBN: 978-0-624-04684-4. Soos die titel van hierdie bundel kortverhale aandui, is die deurlopende tema daarvan die liefde, veral die seksueel-erotiese manifesta- sies daarvan. Ook “Na aanleiding van ‘n soen vir Twom- bly” is ‘n kortkortverhaal. In hierdie uitste- kende kunsteoretiese teks word vervreem- ding teengestel aan outomatisering of gewen- ning. Die vanselfsprekende word ongewoon (en daardeur soveel insigteliker) gemaak. Reeds die eerste verhaal, “Die engelman”, fokus op die mens as liggaam, maar ook op sy behoefte aan geestelik-intellektuele kom- munikasie. “Haar verlange”, wat nie veel meer as ‘n intrige-verhaal is nie, herinner vaagweg aan Koos Kombuis se Raka – die roman. Daar is die twyfelende dominee en die seksuele los- bandigheid, in De Vries se verhaal ook van die leraarsvrou. “’n Poelpetaterpastei” fokus op die post- modernistiese beskouing van die problema- tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. “’n Poelpetaterpastei” fokus op die post- modernistiese beskouing van die problema- tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. Ons kry hier ‘n boeiende spel met die ver- houding tussen “feit” en “fiksie”. Die motief van die onselfsugtige liefde word verteen- woordig deur Jotie se meisie en Mariet se stief- pa. tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. Ons kry hier ‘n boeiende spel met die ver- houding tussen “feit” en “fiksie”. Die motief van die onselfsugtige liefde word verteen- woordig deur Jotie se meisie en Mariet se stief- pa. “Naakstudies in Hogsback” fokus op roe- rende wyse op die menslike liggaam as bron van sowel plesier as pyn en hartseer. Vir die karakters is seks sonder die betrokkenheid van die “siel” uiteindelik onbevredigend. “Om ‘n sekretarisvoël lief te kry” – ‘n soort eietydse Afrika-sprokie – handel oor die vrou as gevangene binne ‘n tradisionele opset. Die sekretarisvoël, wysgeer van die liefde, groei uit tot ‘n toonbeeld van opregte liefde. Verwysings Beulah droom van ewige skoonheid; tewens, sy dink sy verteenwóórdig skoonheid. Haar medespelers (Matrone en Dennis) wys haar op die onmoontlikheid van haar droom, maar haar hubris is so groot dat sy geen teenstand duld nie. Aan Matrone sê sy: “Jammer? Kyk na my. Sien jy iets wat jou jammer laat voel? Kyk na my!” (67) Van Rensburg, Cas. 2003. Drama koggel Akademie: ‘Koggelmanderman’ bevestig prysdilemma. Burger, 29 September:11. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 237 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 237 byna liefde. “Ek het hom liefgehad” fokus op boeiende wyse op die spanning wat kan bestaan tus- sen ‘n dogmatiese siening van wat God se wil is enersyds en die eg-menslike behoeftes van die hart andersyds. “Diepblou” is ‘n bietjies te veel geskryf in die toonaard van die populêre tydskrifver- haal. Die intrige daarvan berus op die iro- niese situasie van twee karakters wat albei in ‘n onbevredigende huweliksverhouding vas- gevang is se seksuele aangetrokkenheid tot mekaar. In “Ondergoed” wil die vrou die man ter wille wees op godsdienstig-teologiese wyse, terwyl sy hom terselfdertyd ook wil tevrede stel: ‘n verhaal vol humor en fyn ironie. “Ars Poetica” is die eerste van ‘n reeks post- modernistiese tekste, waarin daar kommu- nikasie plaasvind tussen ‘n skrywer en sy ka- rakters. Dit handel dan ook oor die spanning tussen “geskiedenis” en “storie”. “Die Ilda Haupt” het “Ek het hom liefge- had” as interteks. Die leser leer die binnewêreld ken van ‘n karakter wat in die interteks slegs van buite gesien word. Die spitsvondige wyse waarop die ingenieursmetafoor ontgin word en die verrassende slot is van die goeie struk- turele eienskappe van hierdie verhaal. Uiteindelik is die liefde die universele tema van uiteenlopende soorte verhale. “Die sag- kant van ‘n vrou” het ‘n skrywer as sentrale karakter. Dit fokus o. a. op die vrou as ‘n soort “handelsartikel” binne ‘n liefdelose huwelik. En tog, binne die erotiek as suiwer “spel” ervaar die verteller ook verliefdheid en vriend- skap. “Die groot skoenlapper” is ‘n uitstekend geskrewe kortkortverhaal oor die spanning tussen droom en werklikheid en die tegnolo- gie as bron van sublieme skoonheid. “G5” is ‘n hartverwarmende verhaal oor TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 238 2/3/2009, 9:37 PM 238 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd menslike versoening. Die bosoorlog word herspeel met swart en wit aan dieselfde kant. Ook blanke opponente van die verlede “veg” nou saam. So word die konkurrent uiteinde- lik as medemens gesien. ters met die skrywer. Die karakters dui aan dat die bundel oor die liefde in “soveel fas- sette” handel. Vishanti voel dat daar nie aan ‘n afgehandelde storie gepeuter moet word nie. Debbie voel afgejak deur die skrywer se hantering van die erotiese wisselwerking. Omdat sy ‘n gevangene is binne die staat van onbevredigde seksualiteit moet die verhale agter die stories dus voortgaan. ‘n Boeiende metafiksionele teks. “Daai een met die tieties” is ‘n monologiese verhaal oor vrouebevryding. byna liefde. Dit handel oor vroue wat hulle liggame moet verkoop binne ‘n manlik-chauvinistiese opset. Fyn humor word geskep deur die spanning tussen die toonaard van die verhaal en die inhoud. Hierdie veelfasettige bundel is die moeite werd om te lees. In “Transgressie” voer die “skrywer” van die verhale in byna liefde op postmodernistiese wyse ‘n gesprek met van die karakters oor die maak van ‘n fliek met sommige van die ander karakters daarin. Dit fokus op die sek- suele verhouding tussen ‘n manlike karakter en sy voormalige vriend wat ‘n geslagsveran- dering ondergaan het. M. J. Prins Professor-emeritus Universiteit van Fort Hare, Alice M. J. Prins Professor-emeritus Universiteit van Fort Hare, Alice Die dag toe ek my hare losgemaak het. Willemien Brümmer. 2008. Kaapstad: Human & Rousseau. 144 pp. ISBN: 978-0-7981-4980-8. In “Die selibaatdokter” word ‘n spirituele gegewe gejukstaponeer met die erotiese. Xolani se opregte, nederige Christenliefde transendeer uiteindelik die erotiese. “Once threw a party” opereer ook met ‘n boeiende oorgang tussen verskillende be- staansdimensies. Binne die verhaalruimte word die mees vergesogte droom bewaar- heid. Dit handel basies oor ‘n homoseksuele verhouding tussen ‘n onderwyser van die moordenaarskaroo en ‘n karakter wat as Elvis Presley poseer. Die gesoute joernalis Willemien Brümmer se prosadebuut is ’n unieke en boeiende ver- sameling kortverhale. Eerder as ’n losse groepering van tekste, is dié ’n deurgekom- poneerde bundel waar elke verhaal dieselfde hoofkarakter het – Mia Ragel Albertyn – wat in verskillende lewensfases haar verskyning maak. Gevolglik kan die bundel byna as ’n soort “mini-roman” gelees word, veral om- dat die verhale chronologies op mekaar volg, beginnende by Mia se twaalfde verjaardag. Tog bly dit ’n kortverhaalbundel en die ver- hale staan ook beslis op hul eie. Elke verhaal vorm ’n afsonderlike eenheid, maar die ver- hale bou ook op mekaar voort en elke ver- haal verkry bykomende betekenis deur die verhale waardeur dit omring word. In “Bernard moet leer dans” ontmoet ons ‘n Afrikanergesin waarvan die gay eggenote en die heteroseksuele eggenoot elkeen ‘n minnares het, alles tot groot plesier van die egpaar se tienerdogter. Ook hier kry ons die motief van seks sonder “siel” as iets vernede- rends. Ook “Mylpale” is ‘n kortkortverhaal. Die verteller “ontsnap” uit ‘n erotiese strik wat ‘n vyftienjarige meisie vir hom stel. Ons vind hier ‘n toekeer tot die “outydse” gesinsver- houdinge van eggenoot en vader. byna liefde. In die titelverhaal, byvoorbeeld, speel die ruimte van die Karooplaas – ’n belangrike faset van Mia se kinderjare – kragtig in op die hede en haar verhouding met Mario, die fo- Die slotverhaal, “Byna liefde”, handel oor ‘n byeenkoms van sommige van die karak- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 239 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 239 20 Resensies 03.pmd met haar voorouers – dié wat al lankal oorlede is, soos die ouma wie se naam sy dra – maar ook veral haar ma en pa. Baie van die ontdek- kings wat sy maak, is nie aangenaam nie, net soos wat haar selfontdekking dikwels pynlik is. Hierdie aspek verhef die kortverhale tot meer as anekdotes en gee aan hulle ’n oortui- gende en aantreklike “edge”. Tog behou die verhale veel van die alledaagse rituele van menswees en kos is onder andere ’n belan- grike en interessante tema. Feitlik elke ver- haal sentreer rondom ’n maaltyd van die een of ander aard. Daar is etes wat misluk, etes wat in ontsteltenis eindig, etes wat versoe- ning probeer bewerkstellig. So word hulle draers van die spanninge waarvan Mia se verhoudings aanmekaarsit, of juis ’n oplos- sing van daardie spanninge. Onder andere sinjaleer die verskillende maaltye in die bun- del die verskillende fases van Mia se volwasse- wordingsproses – die vernaamste tema van die bundel. tograaf. “Toe ek klein was, het ek gedroom van ’n dogtertjie wat deur ’n jakkals beet- gekry is. Haar hare het nooit weer terugge- groei nie. Haar kop was kaal en bleek, haar oë sonder kleur. [...] Soggens het sy opge- gooi.” In die verhaal “Free-range whole bird” is Mia die een wat elke oggend moet opgooi. Die verhaal is dus ’n saamtrekking van ver- skillende temas en motiewe in die bundel, asook van verskillende distansiëringsteg- nieke waardeur Mia haarself verken. Die ka- rooplaas is die setel van haar kleintydvrese vir jakkalse, maar ook die plek van haar eerste seksuele bewuswording (vergelyk die ver- haal “Het jou!”). Ook die titelverhaal handel uiteindelik oor ’n tipe seksuele oorgangsrite wat aanvanklik skrikwekkend maar uitein- delik bemagtigend is. Nie al die verhale is so diggeweef soos “Die dag toe ek my hare losgemaak het” nie, maar veral “Het jou!”, “Free-range whole bird”, “Kunstenaars” en “Skerwe” maak ’n sterk in- druk. byna liefde. erie (Tennessee Williams) in die erkennings te vermeld as die teks op bladsy 14 eksplisiet genoem word, om nie te praat van die oor- bodigheid van die titels van alombekende sprokies soos “Rooikappie en die Wolf” of Die Bybel nie. Dit is een ding om jouself te vrywaar, maar Die dag toe ek my hare losgemaak het is immers Brümmer se debuut – nie die eerste kontemporêre boek wat haar lesers optel nie. Hierdie milde irritasie ten spyt is die bundel beslis die lees werd. Soos die skugter diertjie daar op die plat- klip in die son, dra hy ’n hele prehistorie met hom saam as hy ’n kultuurlewe om hom fyn registreer en verhaal. Maar soos die ouvolk, bly hy skugter afstandelik – sober; en tog kan hy die warmte van die klipplaat wat hom koester nie ontbeer nie. In hierdie oënskyn- like teenstrydigheid lê die fassinerende van Steyn se verhaal. Soos die vinjette aan die begin van elke hoofstuk word sý verhaal ook die verhaal van ’n gesin, ’n familie, ’n vrien- dekring en ’n volk en gemeenskap. Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria g g p Steyn knoop sy verhaal aan dié van M. E. R. as hy haar in sy motto voorin aanhaal: “As ek nou terugkyk op my eie lewe en op wat ek van die voorgeslagte weet, dan sien ek dit kon nie anders nie: dit is ’n kwessie van self- behoud, van dood en lewe.” Ook sy verhaal begin op Swellendam – die bakermat van die Afrikaner se pioniersbestaan in Afrika. Sy oupagrootjie was agterkleinseun van Her- manus Steyn wat in 1795 met die opstand van Swellendamse burgers teen die vreemde dwingelandy van die Vereenigde Oost-In- dische Compagne in opstand gekom het en tot “praesident” van die nuwe nasionale ver- gadering verkies is. In die voorgeslagte was daar ook nog ’n kwaksalwer, ’n “tweedeklas- rebel” en ’n bittereinder. Sonkyker. Afrikaner in die verkeerde eeu. J. C. Steyn. Tafelberg: Kaapstad. 2008. 408 pp. ISBN: 978-0-624-04648-6. Stories oor ’n verbygegane tyd, maar waar- sonder ons onsself nie kan begryp nie. Mis- kien is dit die rede dat die jongste outobio- grafiese boek van J. C. Steyn my so aange- gryp het. Die treffende titel van die boek en die foto van die jong knaap met die deurdrin- gende afstandelike kyk verklaar die krag van hierdie lewensverhaal. byna liefde. In laasgenoemde verhaal weerklink die ontstellende vraag wat ’n minnaar, Philip, in “Die dag toe Toorvoet stil geword het” aan Mia stel: “Was jou hele familie versteurd?” (82) Dit is die vraag wat Mia in “Skerwe”, wat ’n keerpunt in die bundel vorm, op kliniese wyse moet konfronteer. In die slotverhaal van die bundel word die tema van oorerwing uiteindelik in ’n positiewe lig geplaas met die aanhaling uit Goethe se Faust: “Wat jy van jou vadere geërf het: verdien dit self om dit te besit” (138). Waar dit op ’n stadium in die bun- del lyk of Mia verder en verder spiraal in die onkeerbare oorsaak-en-gevolg van familie- en gesinslede se persoonlikhede en pro- bleme, en eie traumatiese kindertydervarings (vergelyk die voorlaaste verhaal, “The per- sistence of memory”), gee hierdie laaste ver- haal aan haar die mag om lewegewende bes- luite oor haarself en haar eie kind te maak. Dit is duidelik dat baie tyd aan die sorgvul- dige afwerking van Brümmer se bundel be- stee is. Die voorbladontwerp vat die essensie van die bundel op treffende wyse saam. ’n Mens is hoopvol dat sy in toekomstige werke die belofte wat hierdie debuut skep, sal ver- vul met tekste wat dieselfde fyn uitme- kaarhaal van individuele psiges en kollektiewe emosies en dieselfde gawe vir understatement vertoon, maar ook dat daar groter vryheid in styl en verskeidenheid in toon en tema sal ontwikkel. Die bundel sou waarskynlik nog ’n posi- tiewer indruk gemaak het as daar nie die ewige behoefte by baie skrywers was om sorgvuldig dank en skatpligtigheid (in die “Erkennings”) uit te spreek nie. Miskien is dit bloot ’n persoonlike hebbelikheid, maar dit lyk of die vrees vir plagiaataantygings tot so ’n mate die oorhand van Afrikaanse skrywers begin kry dat die erkenning van bronne en invloede soms aan die belaglike grens. Dit is tog heeltemal onnodig om The Glass Menag- Daar is ’n donker kant aan Mia se soektog na selfkennis en -begrip, ’n soektog wat voortdurend uitspeel in haar konfrontasie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 240 2/3/2009, 9:37 PM 240 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Abrahamskraal?’ of: ‘Abrahamtal’, of ‘Abra- hamsput’ of ‘Izaksput’. Tot dit later ‘Dis Abra- hamsverdwyn!’ word. byna liefde. Dit titel verwys na daardie so tipiese klein Suid-Afrikaanse reptiel, die gordelakkedis, ook bekend as skurwejantjie. Dit is natuurlik nie om dowe neute nie, want Steyn vertel regdeur vanuit die perspektief van die plaas- japie wat hom steeds effe vreemd voel op die dorp en in die stad – as ander later werk toe ry met hul motors, stap of fiets hy steeds; hooguit neem hy soms die bus of trein en as hy later wel ’n motor aanskaf, moet hy Sater- dae ’n ent gaan ry om te verhoed dat die battery afloop. By Abrahamskraal draai hulle dan om. Hierdie ritte het in sigself geen eind- punt nie, want met sy moeder word dit tot ’n taal- en landskapspel getransformeer: “‘Al Daar is reeds op gewys dat ’n persoonlike geskiedenis uitgroei tot volks- en gemeen- skapsgeskiedenis. Taferele van ’n hele eeu tot en met die afsluiting van ’n era en die aan- vang van die nuwe tyd word voor die gees geroep – die lewende en die dode, die goeie en die bose. Treffend is die skynbaar onskul- dige anekdote oor die simboliese Ossewatrek van 1938. Die trek, gereël deur die ATKV, be- gin met onmin en ’n gebrek aan belangstel- ling. Die belangelose wilskrag van ’n oom Tienie van Schoor het die wiele aan die rol gekry, maar toe die wiele eenmaal rol, is hy TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 241 2/3/2009, 9:37 PM 241 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Versindaba 2008. Marlise Joubert (samesteller). Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 98 pp. ISBN: 978-1-86919-267-9. oor die hoof gesien en in sy plek het H. J. Klopper hoofleier geword! Ontluisterend, maar al té waar! Ook apartheid kom onder die loep: “[d]ie ‘nalatenskap van apartheid’: is dit slegs negatiewe dinge soos armoede en leed …?” 2008 was reeds die vierde jaar waarin, telkens oor die eerste Septembernaweek, ’n “Versinda- ba” op Stellenbosch aangebied is. Dit het ge- groei tot ’n jaarlikse bestekopname én viering van die hedendaagse Afrikaanse digkuns, by- voorbeeld deur die enigste prys eksklusief vir Afrikaanse poësie toe te ken. Breyten Breyten- bach was vanjaar die wenner van dié Prote- aprys, naamlik vir sy reeds herhaaldelik be- kroonde bundel uit 2007, Die windvanger. Vir hierdie resensent was veral die gedeelte “Eindes en beginne” insiggewend en fassine- rend. Hierin word vertel van F. W. byna liefde. de Klerk se aankondiging op 2 Februarie 1990 en die “eienaardige burgeroorlog (wat) onder Afri- kaanstaliges begin (het).” ’n Felle taalstryd rondom Afrikaans vlam op. Die name van diegene wat alles feil had vir Afrikaans en dié wat gemeen het dat Afrikaans, om welke rede dan ook, hom skaars moes hou, kom met doek en tafel voor die dag. Die resep is nou al ’n beproefde een. Sowel gevestigde as “opkomende” digters word be- trek. Die genooide gevestigdes is hoofsaak- lik digters van wie in daardie of die vooraf- gaande jaar nuwe bundels verskyn het. Van- jaar is die kollig bowendien spesifiek op digters gewerp wat ook as beeldende kuns- tenaars aktief is: Andries Bezuidenhout, Trien- ke Laurie, Ilse van Staden, Rosa Smit, Carina Stander, en so meer. Onder die opkomendes tel digters wat in daardie of die vorige jaar solodebute die lig laat sien het (Ronelda S. Kamfer en Loftus Marais onder die 2008- groep), maar ook jong belowendes wat nog net in tydskrifte, bloemlesings of op webb- laaie van hulle kon laat hoor. Ook die ondertitel van die boek “Afrika- ner in die verkeerde eeu” konfronteer die le- ser: Was daar dan ’n regte tyd? Vir wie is die tyd nóú reg? Lê die goeie tyd nog voor die deur? Hieroor laat Steyn nie veel los nie; hy registreer gewoon die trillinge (sidderinge?) in die samelewing en daag die leser uit om self te beslis, of minstens daaroor na te dink. Die boek is in ’n elegiese toonaard geskry- we, maar verval geensins in melancholie nie. ’n Vir goed agterhaalde era met sy wel en sy wee word nugter in herinnering geroep en treffend tot voleinding gebring met die oor- lye van die skrywer se moeder. Hy dink aan haar terug en onthou hoe sy altyd graag ge- neurie of hardop gesing het as sy dag dat niemand haar hoor nie: “altyd met ’n blye hart” en hoe sy steeds bly hoop het dat ieder- een tog die radiopreek kon hoor waarna sy eens op ’n Sondag ingeluister het: Moenie vir mekaar kwaad word op die pad van Suid-Afrika nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 byna liefde. Van Wyk Louw spreek die slotwoorde van hierdie outobiografiese vertelling: “Mis- kien sal [n]iemand later / [tog] mooi dinge van ons weet.” Daarby word ’n bundel saamgestel uit ’n keuse van gedigte van die digters wat aan die geleentheid deelgeneem het, om sodoende “’n momentopname van die Afrikaanse poë- sie” van die betrokke jaar te bied (luidens Nicol Stassen in die voorwoord tot Versinda- ba 2008). Gehalte bly die eerste maatstaf vir opname, maar daar word ook gestreef om ’n beeld te gee van die verskeidenheid digwerk wat binne daardie tydbestek gelewer is. Verse van sewentien gevestigde digters verskyn in Versindaba 2008. Dis inderdaad ’n “plesier” (soos in die uitgewersbrief voorspel word) om die uiteenlopende verskeidenheid H. P. Grebe Universiteit van Pretoria, Pretoria H. P. Grebe Universiteit van Pretoria, Pretoria H. P. Grebe H. P. Grebe TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 242 2/3/2009, 9:37 PM 242 20 Resensies 03.pmd Noudat slapende honde. Ronelda Kamfer. Kaapstad: Kwela Boeke. 2008. 48 pp. ISBN: 978-0-7957-0273-0. werk van oorwegend hoë gehalte deur hierdie geslypte woordkunstenaars te lees. Ek het bykomende vreugde daaruit geput om die stemme te verneem van mense van wie rela- tief lanklaas op poësiegebied gehoor is: Jo- hann de Lange, Johan Myburg, Rosa Smit en Marlene van Niekerk, byvoorbeeld. Die gedigte in Ronelda Kamfer se Noudat sla- pende honde is hoofsaaklik sosiale figuurstu- dies, en dan wel van die soekende mens. “ek soek ’n goue sterretjie” is ’n goed tiperende titel van een van die gedigte. Sy soek met name ’n staanplek in die samelewing. In die openingsgedig, “Waar ek staan”, sê sy: “êrens diep binne my / weet ek waar ek staan,” en die slotvers van die slotgedig lui: “ek staan nog steeds”. Hierdie twee gedigte staan albei in opvallende plekke in die bundel. Tog weer- spreek die meeste gedigte hierdie sekerheid, en dit is belangrik om daarop te let dat die soekende, onsekere mens voorop staan in ’n derde gedig wat self ’n opvallende plek in die bundel inneem, naamlik die titelgedig: “Nou- dat ek Afrikaans praat / […] soek die verlede my nog steeds in die reën”. Die “ek” van hierdie gedigte is ’n ontwortelde mens in ’n nuwe wêreld. Dis ’n nuwe mens wat die self nog nie goed deurgrond het nie en dit gee aan die hele bundel ’n tragiese ondertoon. byna liefde. Wat opval van 2008 se debutante of belo- wendes is dat 7 uit die 8 van hulle nog in hulle twintigerjare staan, en dat net soveel van hulle produkte van die Universiteit van Stellen- bosch is. Laasgenoemde word verstaanbaar as die moontlike koste-implikasies daarvan om jonges van elders na Stellenbosch te lok vir die indaba, in ag geneem word. Tog hou so ’n toedrag van sake die gevaar in dat die Versindaba nie heeltemal die oogmerk van verteenwoordigendheid sal bereik nie. Miskien moet ander universitêre sentra in die land, in samewerking met die organiseer- ders van die indaba, ’n plan maak om hulle eie belowende “produkte” finansieel te steun sodat hulle aan dié besonderse geleentheid op die literêre kalender kan deelneem? Versindaba 2008 verskaf nogtans ’n positiewe beeld van die Afrikaanse poësie. Die vrugte word gepluk van onder meer die moedige in- sette van Protea Boekhuis sedert 9 gelede toe publikasiegeleenthede vir Afrikaanse digters byna opgedroog het. Stassen, baas van Protea Boekhuis, gee in die voorwoord van die onder- hawige bundel ’n idee van hoe gesond die toe- stand huidig is. Gedurende 2007 het 16 nuwe Afrikaanse digbundels verskyn: sewe by Pro- tea Boekhuis, vier by NB-uitgewers, twee by Genugtig! en een elk by Lapa, Bent en Praag. Trouens, in ’n onlangs gepubliseerde artikel op LitNet Akademies kon Leti Kleyn selfs konsta- teer dat die poësie op die oomblik as die bevoor- regte genre van die Afrikaanse letterkunde beskou kan word. Die gedigte praat van allerlei voornemens om ’n nuwe mens te wees (“Dame in pro- gress”), maar dit word nie ’n werklikheid nie: “vandag is alles wat mooi is, lelik / en alles wat lelik is, ek” (“bipolarhoney”). Ons het hier te make met ’n wêreld van stukkende drome wat lê “oppie vlaktes” van die Kaap, weg- gooidrome. Daar is ’n verlede wat jou agter- volg soos ’n skadu, ’n inslaap net om weer ontnugter wakker te word. Die gedigte weerspreek mekaar, in die gunstige sin van die woord. Daar is “’n foto van myself / op 6 jaar oud / besig in die tuin / om geheime te begrawe,” (“dood in die fam- ilie”), maar aan die ander kant tog weer kry sy die verlede nie afgeskud nie en leef sy in ’n wêreld van “haat en onthou” (“Daar is sekere dinge”); sy “sukkel / om uit die toue los te kom” (“wees”). Vlamsalmander. Vlamsalmander. Hennie Aucamp. Pretoria: Protea Boekhuis 2008. 115 pp. ISBN: 978-1- 86919-246-4. En daar is stukkende liefdesverhoudings soos in “To all the boys I loved before”. Sy het keuses gehad onder die boys wat sy liefge- had het maar sy het nie een van hulle gekry het nie. Daar is so baie keuses wat die jong- mens gehad het, wat op pyn uitgeloop het. Sy is uiteindelik “liefdeleeg”. Op dieselfde tyd wat Hennie Aucamp se dig- bundel Vlamsalmander by Protea verskyn, publiseer J. C. Steyn ’n soort outobiografiese- cum-historiese teks, Sonkyker, ’n Vrystaatse salmander. Dit is dan ook metafoor vir die alleenstaander, die eenspaaier en by Aucamp staan die vlamsalmander vir die poëtiese woord en besinning oor die kuns. In hierdie Aucamp-bundel met ’n foto van ’n boom wat soos ’n salmander lyk deur Mark van Coller, word verskeie tipies Aucamp-temas onder die loep geneem. (Dis glo ’n witgatwortelboom en pas in by die digter se reeks kwatryne oor bome.) Die leser is altyd bewus van die kun- stenaar / skrywer se blik op die werklikheid, soos onder andere, interpretasies by skilderye van Rembrandt, kommentaar by sewe lito- grafieë van Picasso, ’n gedig oor / vir Ingrid Jonker. ’n Sub-titel by ’n skildery van Lucas Cranach, staan onderaan ’n gedig. Dit tipeer dan ’n soort stylsoort, ’n kommentaar op die kuns, die nagebootste wêreld, die simulacrum. Hoe ironies dan dat sy die mooie en goeie wat sy self nie het nie aan ’n ander toewens (“Nag”). Alles is nie grou nie, daar is ook liefde, of die behoefte aan liefde (“Ek wil”). Die bundel is vol portrette, veral selfpor- trette, of ’n mens kan dit tegelyk minatuur- biografieë noem. Sy is ’n “Tweeling”, ’n per- soon in haarself verdeel. Veral dink ek aan “en as ek klaar my verhaal vir jou vertel het”, waar “ek myself sien sit […] ek gaan staan en vir myself kyk […] ek gaan myself haat”. Maar daar is ook volop portrette van ander figure, soos “die huisvrou” en van baie ander mense. Kamfer het ’n skerp oog. Sy kan iemand met ’n enkele penneveeg teken, soos Uncle Jonny: “sy ore het beweeg wanneer hy sy kos kou” (“wees”). Kamfer weet ook genoeg hoe om van triviale en banale dinge gedigte te maak. byna liefde. Dis gedigte van stukkende Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 243 2/3/2009, 9:37 PM 243 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd menslike verhoudings, familie- en gesinsver- houdings, veral van die verhoudings ma/pa/ kind. Sy is “niemand se kind nie” (“wees”). “Pick n Pa” het ’n ironiese titel (met ’n toe- speling op Pick and Pay?), want nie een van die baie keuses vir ’n pa is ’n gelukkige keuse nie, en die slot is pynlik. Sy praat van “die gemors van familiewees” (“dood in die fam- ilie”). Daar is ook stukkende verhoudings in die vriendekring: “kliek van sewe” vertel van ’n roekelose lewe wat eindig in verdrinking van die hooffiguur. Lolla was kunssinnig maar sy het ’n ellendige bestaan gevoer en ’n ellendige einde beleef. Iets dergeliks lees mens ook in ander gedigte (“Die storie van Klonkies” of “’n gewone blou Maandag- oggend”). leser wil wakker skok nie. Haar vers steun ook nog te veel op die aandoenlike van die onderwerp self en is daarom dikwels nog on- volgroeid en fragmentaries. Maar desnieteen- staande bly dit ’n pakkende bundel gedigte. Ondanks sekere tekortkominge of nog ’n sekere onvolgroeidheid weet Kamfer tóg soos sy in die openingsgedig sê baie goed waar sy staan. T. T. Cloete Professor-emeritus Noordwes-Universiteit, Potchefstroom T. T. Cloete Professor-emeritus Noordwes-Universiteit, Potchefstroom En nog ’n man dood op die jop: Sy kom en gaan was sonder stop. […] In die Kongo en elders Sy het fel, verbete, laat Romanties, haar primitiewe self gaan soek en stel in weelderige prosa haar binnereis ten boek. Die gedigte het soms ’n boodskap, ’n moraal, soos “Die neefs” of in die genoemde “Beurt- rym” waarin daar ’n wysheid oor die mens se lot uitgewys word. Die digter dig met “stipte aandag”, vormvas en die leser is deeglik be- wus van ’n fyn woordkunstenaar. By die gedig oor Mondrian vind ons die woord “tinteldronk” wanneer die kunstenaar sy kuns soos jazz op seildoek uitstal. Aucamp is ’n vormvaste digter. Dit weet ons uit sy beoefening van die Shakesperiaanse sonnet in Dryfhout (Tafelberg, 2006), sy verskeie kwa- tryne wat hy skryf, sy hantering van die haikoe. Sy gedigte erken die belang van metriese patrone en ons vind dan die haikoes hier wat by Strijdom van der Merwe se uit- stalling gebruik is en kwatryne by die wyn. So klink ’n lekker wyn-kwatryn: Die gesprekke is daar, soos “Herfs” wat inspeel op Van Wyk Louw se “Vroegherfs”: Dié dae is reeds heilig en vra om geen gebed – Aucamp se bekende ondersoek van die sek- suele is hier te vind (ja, die lul en ballas) en sy aktivering van ou woorde soos “nurks”, ”portiek”, o.a. Vlamsalmander. Uiteraard is hierdie soort portret-vers ter- selfdertyd ’n dubbelspraak, of kan as sodan- ig getipeer word: die digter lewer kommen- Hierdie bundel wys vir ons ’n aandoen- like wêreld, so aangrypend dat die digter nie al die lyflike taal nodig het waarmee sy die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 244 2/3/2009, 9:37 PM 244 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd taar op Piet Mondrian of Irma Stern en op ’n implisiete wyse slaan dit terug op die skry- wer se siening van die liefde. Die drieluik oor Stern is knap. ’n Ander ou sterf op die troon: Sy drukwerk is fataal beloon. En nog ’n man dood op die jop: Sy kom en gaan was sonder stop. […] Ars poetica Die portretverse oor Marjorie Wallace, Battiss, Piet Mondrian, Rembrandt, Irma Stern, Picasso, Rodin, e.a. gee ’n duidelike bemoeiens met die kuns weer. Ars poetica Trap die korrels in die vat dat dop en sap baldadig spat: Van liewerlee word vroeë pyn verdig tot onbetrokke pyn. Persoonlik is Aucamp vir my op sy beste wanneer hy ’n puntdig, haikoe of kwatryn skryf. Hy het ’n besondere gawe om met ’n klein kwashaal ’n besondere gedig te lewer. In vele van die gedigte is daar dan ’n besin- ning oor die verhouding tussen kuns en ek / persona. Moet die digter wegskryf van die self of kan die self-bemoeienis eweneens tot kuns lei? In hierdie opsig is die Rembrandt- gedigte openbarend juis omdat hierdie skilder hom besig gehou het met hierdie komplekse problematiek. In die langer vers, soos in “Prototipe”, vind ’n mens ’n amper-retoriese segging met ’n uitroep en al. Dalk bedoelde parodie, maar dit oortuig nie heeltemal nie. In “Porno lounge” wil die digter klaarblyk- lik soos in sy kabarettekste opstuur en so- siale kommentaar lewer: O mens, ná sinsverrukking wag altyd weer die niet: Klank- en beeldorgieë kan slegs verposing bied. In “Porno lounge” wil die digter klaarblyk- lik soos in sy kabarettekste opstuur en so- siale kommentaar lewer: O mens, ná sinsverrukking wag altyd weer die niet: Klank- en beeldorgieë kan slegs verposing bied. Die aangrypende “Rembrandt-selfportret, 1669” vra dan die belangrike vraag oor hoe die ek lyk wat deur ondervinding verslyt is? In “Beurtrym”, ’n distigon, kan ’n mens ’n antwoord lees op Eybers se “Wespark”. Hier lees ons: Dieselfde geld “Liefde in vier bedrywe” en “Drie verse oor die liefde” met sy moraliseren- de slot: ’n Man het aan sy hart beswyk ’n Man het aan sy hart beswyk terwyl hy worstel met sy steak. terwyl hy worstel met sy steak. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 245 2/3/2009, 9:37 PM 245 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Naskrif Wag tot jy jou jare kry voor jy liefdesverse lees en pleeg, want laggende ontdek jy l’amour was net ’n skim gewees. Naskrif Wag tot jy jou jare kry voor jy liefdesverse lees en pleeg, want laggende ontdek jy l’amour was net ’n skim gewees. van jong digterstudente van onskatbare waarde, omdat die digter Aucamp vorme verruklik beoefen. Soos byvoorbeeld die Shakespeariaanse sonnet. Of die distigon. Naskrif Miskien het die Afrikaanse letterkunde nog nie genoegsaam aandag gegee aan sy dig- kuns nie, omdat ons dikwels genre-bevange is en skepties is oor ’n skrywer wat van een genre na ’n ander beweeg. Miskien het die Afrikaanse letterkunde nog nie genoegsaam aandag gegee aan sy dig- kuns nie, omdat ons dikwels genre-bevange is en skepties is oor ’n skrywer wat van een genre na ’n ander beweeg. Die roemer, die wyn, die karaf (by ’n sewentiende eeuse stillewe) Uit watter stofbedekte bottel is dié karaf gevul? Karaf staan buikig langs ’n skottel: sy oesjaar ewiglik verhul. Uit die gevormde kuns is daar beslis kuns te maak: dit bewys “Cyril redivivus”, “Ja, das Meer ist blau, so blau” bewys. Ek is absoluut van mening dat die korter vers Aucamp se métier is en dat die langer vers soms oorwoe- ker word deur die moralistiese toon of deur metriese patroon wat dreunerig opslaan. Daar is eweneens kabarettekste opgeneem soos “Die wederkoms: variasies op temas in Raka” wat met die vorige Prins Raka dans. Dié gedig uit Dryfhout is ’n klein juweel. Uit die gevormde kuns is daar inderdaad kuns te maak! Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad ’n Moet vir die Aucamp-liefhebber. ’n Moet vir die Aucamp-liefhebber. g g yf j Uit die gevormde kuns is daar inderdaad kuns te maak! Aucamp het belangrike werk gelewer as beoefenaar van die kortkuns, dramaturg, dagboekskrywer, bloemleser en as skrywer van kabarettekste. As digter moet sy bydrae nie ontken word nie. Hierdie bundel, soos Dryfhout (Tafelberg, 2006), is vir die mentor Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 246 246 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd

https://letterkunde.africa/article/download/4304/9825

Afrikaans

J.C. Kannemeyer J.C. Kannemeyer, buitengewone hoog- leraar aan die Universiteit van Stellen- bosch, is literêre geskiedskrywer en die biograaf van D.J. Opperman, C.J. Lang- enhoven, C. Louis Leipoldt, Uys Krige en Jan Rabie. Die nuwe uitgawe van sy eendelige geskiedenis van die Afri- kaanse literatuur is in November 2005 gepubliseer. E-pos: [email protected] Biographical historiography: An account In this article – held as a lecture in September 2004 at the bi-annual congress of the Afrikaanse Letterkunde-Vereniging at Potchefstroom – the author gives a brief historical and theoretical orientation of the “business” of literary biography. He points out that the “appetite for gossip” in the past led to the view of the biographer as a sort of superior journalist in search of sensation, ignored both by social historians with larger concerns and literary critics who concentrated on the “printed page”, with no interest in the author behind the text. With the emergence of a new kind of life-history, based on the scrutiny of documents and an empirical method, the status of biography changed. For reasons deeply hidden in the social and cultural history of our time, the reading public became more interested in the lives of authors, probably because the inner life of a struggling individual was as fascinating as that of a general on the battlefield. After a survey of the small number of literary biographies in Afrikaans, the author outlines briefly why he writes biographies and why he decided on the writers who attracted him: strong creative forces, men of intellectual abilities and especially of unimpeachable integrity. Key words: Biography – theory and history, literary biography, Afrikaans literary biography, the craft of the biographer. Toe ek uitgenooi is om hierdie lesing te kom hou, is ek gevra om te praat oor bio- grafiese geskiedskrywing as sodanig en ook by my eie praktyk as biograaf stil te staan.1 Dit gee aan my voordrag vandag ’n sekere tweeslagtigheid. Aan die een kant moet ek ’n historiese en teoretiese oriëntering oor die hele bedryf van die biografie in voëlvlug gee, aan die ander kant iets vertel van my eie ervarings op dié gebied en hoe ek my taak as biograaf sien. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 Biografiese geskiedskrywing: ’n Rekenskap Biografiese geskiedskrywing: ’n Rekenskap J.C. Kannemeyer Hoewel ek my reeds in die verlede by herhaling hieroor uitgespreek het, bied die uitnodiging my die geleentheid om weer opnuut duidelik- heid oor my biografiese arbeid te kry en myself te vergewis dat ek met my skryfwerk van die afgelope ongeveer twintig jaar nie met futiele dinge besig is nie. Biografiese geskiedskrywing, en veral die teoretisering in verband daarmee, was in die verlede nie die onderwerp van intense kritiese studie nie. Die biograaf, en ek beperk my hier tot die literêre biograaf, is beskou as ’n soort superieure joernalis wat uit was op sensasie, iemand wat nie altyd sorgvuldig met sy feite is nie en dikwels intuïtief te werk gaan. Aan die een kant is hy geïgnoreer deur sosiale historici wat op groter probleme konsentreer, dít wat met die mensdom as geheel te make het, terwyl TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 42 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 42 die biograaf hom juis toespits op die enkele mens en die wyse waarop hy of sy van ander mense verskil. Aan die ander kant was die biograaf ook nie gewild onder literatore nie. Hulle het die gevoel gehad dat die biograaf hulle weglei van die teks wat hul eerste aandag vereis. Saam met Roland Barthes (1978: 148) kon hulle beweer dat die geboorte van die leser ten koste van die dood van die outeur moes wees. Indien ons aandag op die teks toegespits is, so was die standpunt, moet die skrywer verdwyn en moet die taal op sigself, die essensieel verbale wesensaard van die litera- tuur, voorrang geniet bo die persoon wat tot dusver as die eienaar van die teks ge- waan is. Biografie was dus iets van ’n onheilige alliansie, die ongekerkte kind van geskie- denis en literêre kritiek. ’n Lang tyd is die biograaf, soos Thomas Love Peacock (1962: 94) dit stel, met sy onbeheerste “appetite for gossip” dan ook, om Etienne van Heer- den se woord te gebruik, beskou as die skaamfamilie van sowel die sosiale historikus as die literator, iemand met wie hulle nie graag in die openbaar saam gesien wou wees nie. “The business of the biographer”, sê Samuel Johnson by geleentheid, “is to lead the thoughts into domestic privacies, and display the minute details of daily life” (in Boswell, 1904: 22) – juis dié dinge waarvan die sosiale historikus en die literator gru. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 J.C. Kannemeyer Die biografie, so was die algemene konsensus, word ook beoefen deur skobbejakke, skurke en smeerlappe. Een van die hedendaagse suksesstories op die gebied van die biografie is Andrew Morton se Diana: Her true story (1992), waarvan reeds oor die drie miljoen eksemplare wêreldwyd verkoop is. Waaraan is hierdie groot gewildheid toe te skryf? Waarskynlik, soos Richard Holmes (1995: 16) dit stel, aan die besondere beeld van “domestic suspicion and jealousy” waarmee die leser hier gekonfronteer word. “Diana”, so lui ’n bepaalde passasie, “has long been concerned about the influ- ence of the Highgrove Set on her husband. When she is at their Gloucestershire retreat she routinely presses the ‘last number redial’ button on his portable telephone. Invariably she is connected to Middlewich House, the Parker-Bowles’s Wiltshire home” (Holmes 1995: 16). Deur sy spraaksaamheid en voorliefde vir anekdotes en storietjies het die kuns van die biograaf iets van die koffiehuis en die kantien. Daar is beslis iets skellerigs in die aanslag van baie biograwe, veral wanneer hulle daarop uit is om die sekslewe en die bedgewoontes van hul subjekte uit te pluis. Justin Kaplan (1996: 1) sê selfs openlik dat biografieë sonder ’n aktiewe voyeur en ’n groot skeut erotiese sensasie soos ’n “hotdog” sonder mosterd is! ’n Verdere rede waarom lewensgeskiedenisse in die verlede by historici in dis- krediet was, hang saam met die feit dat die vroeë Britse biograwe basies hagiografies te werk gegaan en hulle subjekte vereer het, met ’n gepaardgaande verbloeming van hul spesifieke sondes en swakhede. Die biograaf moet uit die aard van sy werk ’n sterk simpatie vir sy subjek hê, maar, soos James L. Clifford (1962: xiv) sê, “[w]ith complete sympathy (…) came hero-worship, [with] the natural result (…) a succes- sion of unrevealing eulogies and ponderous tomes, totally lacking in any intention to TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 43 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 03 Kannemeyer 03.pmd 43 tell the whole truth. Ten aansien van sulke werke, waarin feit en fiksie dikwels ook onontwarbaar verstrengel is, het teoretici hulle nie juis oor die biografie uitgelaat nie. Wanneer hulle dit wel gedoen het, was die gedagte so ongeveer dat dit ’n mindere onderdeel van die geskiedenis is en dat dit die twyfelagtige status van ’n bastergenre het. Die deurbraak na ’n nuwe soort biografie het gekom met die werk van Samuel Johnson en sy dissipel James Boswell. J.C. Kannemeyer Met sy groots opgesette en lywige Life of Samuel Johnson (1791) is James Boswell volgens baie kommentators nog steeds die belangrik- ste en bepaald invloedrykste biograaf van alle tye. Boswell het sy subjek slegs in die laaste twintig jaar van Johnson se lewe geken, maar in dié tyd het hy korrespondensie en dokumente deurgewerk, aantekeninge gemaak van gesprekke en onderhoude gevoer met al Johnson se vriende. Hy het selfs ervarings en ontmoetings vir Johnson gereël en in dié proses sy subjek se lewe boeiender en interessanter gemaak – alles met die doel om die leesbaarheid van sy biografie te verhoog! (Hill 1934: 30). Met hierdie empiriese metode, gebaseer op die geleidelike aanslib en akkumula- sie van inligting, verbind met flitsende insigte, het Boswell die grondslag gelê van die moderne biografie wat ’n aanvang neem met die publikasie van Lytton Strachey se Eminent Vicorians (1918), daardie briljante meesterwerk van die spel met die ironie. Vir Strachey was biografie ’n vorm van kuns, nie ’n blote ambag nie, “a delicate art,” soos Clifford (1962: xvi)dit stel, “demanding of its practitioners creative gifts of the same sort as those of the novelist and poet”. Voor Strachey was die algemene konsen- sus so ongeveer dat die voornemende biograaf bloot die feite wat hy uit dokumente en onderhoude in die hande kon kry, moes versamel en in ’n chronologiese volgorde moes plaas. Die biograaf was dus ’n gewone ambagsman wat sy werk noukeurig moes uitvoer indien hy ’n geslaagde beskrywing van sy subjek se lewe wou opbou. As daar enige sprake van artistieke vormgewing was, het dit gelê in die stilistiese inkleding en die wyse waarop hy sy stof aangebied het. Strachey het ingesien dat ’n biografie wat uit ’n blote versameling feite in ’n chronologiese volgorde bestaan, ’n dorre kro- niek sonder lewe is. “Facts relating to the past,” sê hy in sy werk oor Gibbon, “when they are collected without art, are compilations; and compilations no doubt may be useful; but they are no more History [lees: Biography – JCK] than butter, eggs, salt and herbs are an omelette” (in Nadel 1984: motto). Ná Strachey se werke oor Elizabeth I en Victoria, die twee Britse koninginne, is ten minste die Britse biografiese geskiedskrywing tematies oorheers deur die talle voor- treflike boeke oor skrywers, dié mense wat hul lewens aan die literatuur gewy het. J.C. Kannemeyer Om redes wat diep in die sosiale en kulturele geskiedenis van ons tyd verborge lê, het mense daarvan begin hou om oor die lewes van digters en skrywers te lees, waarskyn- lik omdat die binnelewe van ’n worstelende indiwidu en sy innerlike emosies op ’n ander wyse ewe aantreklik en fassinerend is as dít wat ’n generaal op die slagveld verrig. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 44 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 44 2 Dit is by dié vorm van biografiese geskiedskrywing, die skrywersbiografie, waarmee ek my sedert 1983, toe ek met die aanvoorwerk van my biografie oor D.J. Opperman begin het, onledig hou en wat trouens algaande in die sentrum van my bedryf as letterkundige en navorser kom stelling inneem het. As ek my boek oor Peter Blum, wat eerder ’n bronneverslag as ’n volbloedbiografie is, buite rekening laat, het ek tot dusver vier biografieë gepubliseer, naamlik dié oor Opperman, Langenhoven, Lei- poldt en Krige, terwyl ’n vyfde, dié oor Rabie, in Oktober 2004 verskyn. Met die tipe biografie wat ek skryf, verskil my werkwyse van ’n boek soos Irving Stone se Lust for life wat wesentlik ’n fantasie in die vorm van ’n biografie oor die lewe van Vincent van Gogh wil wees. My biografieë verskil dan verder ook van die soort vie romancée wat Karel Schoeman in sy boeke oor Rembrandt, Shakespeare en die Weense walskonings beoefen. My doel, en ek is seker ook dié van J.C. Steyn in sy groots opgesette werk oor Van Wyk Louw, is om, sonder die bylas van enige fiktiewe besonderhede, sover moontlik ’n beeld van ’n lewe te gee wat op dokumentasie van daardie lewe en derhalwe op ’n hardnekkige speurtog gegrond is. Vir die soort bio- grafie wat ek skryf, is dokumentasie dus essensieel, aangesien ek nie uit die niet ’n lewe kan optower of versin nie. Die taak van die biograaf, soos ek dit interpreteer, bring mee dat hy hom moet berus en hom moet skik by die gekompliseerdheid van die lewe waaroor hy dit het en daardie lewensloop getrou tot die einde moet volg. Daarin lê trouens die andersoortigheid van die biograaf se werk in vergelyking met dié van die fiksieskrywer en óók die outoriteit van die soort waarheid wat hy wil oordra. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 J.C. Kannemeyer Hierteenoor mag iemand soos Karel Schoeman miskien teëwerp dat hy met die dramatisering van fiktiewe episodes en die gebruik van gesprekke wat hy nie uit enige bronne kon kry nie, wel ’n stuk fantasie aan sy relaas toevoeg, al beteken dit nie dat hy, soos S. Dresden (1956: 23) wil beweer, ’n soort geparfumeerde geskiedenis lewer nie. Schoeman sal eerder sê dat hy ’n dieper waarheid en ’n kreatiewe blik op ’n mens gee wat by die feite verbysteek. Ek erken dus ten volle die waarde van hierdie soort skrywery oor ’n historiese of literêre figuur, maar persoonlik is ek te verbeelding- loos of te dom om soos ’n romanskrywer te fiksionaliseer. Natuurlik sal die biograaf, wanneer hy eers oor die feitelike basis oor sy subjek beskik, deur die ordening van sy stof van romantegnieke gebruik maak. Dit is deel van sy ambag om sy stof so oortui- gend en dramaties as moontlik in te klee en om sy lesers nie te verveel nie. My werk sluit dus eerder aan by Leon Rousseau wat met sy lewensverhaal van Eugène N. Marais, Die groot verlange (1974), ná vroeë pogings die eintlike pionier op die gebied van die skrywersbiografie by ons was, al het hy sy bronne en dokumenta- sie eers veel later in Die dowwe spoor van Eugène Marais (1998) gepubliseer. Daar is egter ’n verskil tussen my en Rousseau waarop ek die aandag wil vestig. Rousseau verdig plek-plek Marais se lewe tot fiksie wanneer hy sekere dramatiese momente in die lewe van sy subjek wil verhewig en sy fantasie oorneem. ’n Mens kan die vraag stel of TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 45 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 03 Kannemeyer 03.pmd 45 hy daarmee nie iets hibridies in sy werk bring nie en of dié vreemde verbinding van feit en fiksie nie wesentlik onversoenbaar is in ’n werk wat tog op wetenskaplikheid aanspraak maak nie. In die New York Times Book Review (14 Junie 1956) sê Leon Edel, een van die vroegste twintigste-eeuse teoretici oor die biografie: “The biographer may be as imaginative as he pleases, the more imaginative the better – in the way in which he brings his materials together. But he must not imagine the materials” (in Clif- ford 1962: 85, my kursivering). Die gevaar is dat die biograaf se verbeelding gestimu- leer word deur die romankunstenaar se ordenings- en rangskikkingsvermoë. J.C. Kannemeyer As hy ’n goeie biograaf is, sal hy weet hoe om te selekteer en belangrike besonderhede te gebruik, in so ’n mate dat hy die leser laat voel hy is besig om ’n mosaïek van die subjek se lewe saam met die skrywer te skep. As hy egter te ver in die rigting van fiksie ontwikkel sodat hy die waarheid ignoreer, verloor hy albei wêrelde en het hy, soos Virginia Woolf dit stel, “neither the freedom of fiction nor the substance of fact” (Woolf 1967: 231). Ek meen dat Rousseau nie heeltemal aan die gevaar hiervan ontkom het nie. In die verlede was daar by tye nogal heftige verset teen die hele praktyk van die lewensbeskrywing. So vroeg as in die vroeë negentiende eeu het die Engelse roman- tikus William Wordsworth gesê daar is geen rede waarom die lewes van skrywers ons behoort te interesseer nie. “Our business is with their books”, gaan hy voort, “to understand and enjoy them. And, of poets more especially, it is true – that, if their works be good, they contain within themselves all that is necessary to their being comprehended and relished” (in Clifford 1970: 73). In die twintigste eeu het die verset in die besonder gekom van die kant van skrywers wat hulle as toekomstige slagoffers van biografiese grafgrawers verbeel het. Digters soos W.H. Auden en Philip Larkin is in Engeland voorbeelde van skrywers wat deur verbranding van belangrike dokumente voornemende biograwe probeer ontmoedig het. Waarskynlik het hulle vergeet dat ’n skrywer in ’n leeftyd meer stukke geskrewe of getikte papier nalaat as wat hy later kan onthou. Dit is meestal ’n ydele daad vir ’n skrywer om sy papiere te verbrand in die waan dat hy homself op dié wyse kremeer, want die spoorsnyende biograaf kan dikwels later sy oë en hande op dokumente lê waarvan die skrywer volkome vergeet het. Uit die paperasse wat W.H. Auden en Philip Larkin nagelaat het, kon Humphrey Carpenter en Andrew Motion voortreflike biografieë bou, terwyl Anthony Thwaite ’n bundel van bykans agthonderd bladsye nagelate briewe van Larkin kon versamel. Nog meer as haar oorlede man is die weduwee van ’n skrywer dikwels ’n harde meesteres vir die biograaf, om van sy nasate nie eens te praat nie. Die man, sê Virginia Woolf by geleentheid, kon immoreel en kortgebakerd gewees het, maar die weduwee het hom liefgehad en hy was die vader van haar kinders. J.C. Kannemeyer Vir die New Critics was die epistemologiese gronde van die biografie met sy feitelike basis, sover dit die ver- band tussen skrywer en werk betref, ten minste debatteerbaar, terwyl die Franse die wetenskaplike dryfveer agter biografiese geskiedskrywing betwyfel het en van me- ning was dat dit die geskiedenis tot ’n blote kostuumstuk vulgariseer (Holmes 1997). Die teksgerigte kritici, wat dikwels tot hul ontsteltenis die groot gewildheid en suk- ses van die biografie gadeslaan, se standpunt was dat die leser se kritiese intelligensie gerig moet wees op die vorm en struktuur van die teks en nie op die omstandighede – persoonlik, sosiaal en histories – waaruit dit voortkom nie. Die New Critics kon hulle vir hierdie standpunt beroep op ’n beroemde uitspraak wat hul geesgenoot T.S. Eliot (1958: 18) reeds in 1919 in sy opstel “Tradition and the individual talent” gemaak het: “the more perfect the artist, the more completely separate in him will be the man who suffers and the mind which creates”. Nou is dit só dat literêre biografie juis, naas In vergelyking met die Engelse literatuur wat oor ’n lang en ryk tradisie van lewens- beskrywings beskik, is Afrikaans – en trouens ook tot in die onlangse verlede Neder- lands – arm aan biografieë, en spesifiek skrywersbiografieë. Meer as in ’n land soos Brittanje was die oortuiging van literatuurteoretici hier by ons, in navolging van die Amerikaanse New Critics en ander teksgerigte literatore, dat die terrein van die bi- ografie ’n gevaar vir die suiwer gerigtheid op die teks inhou. Vir die New Critics was die epistemologiese gronde van die biografie met sy feitelike basis, sover dit die ver- band tussen skrywer en werk betref, ten minste debatteerbaar, terwyl die Franse die wetenskaplike dryfveer agter biografiese geskiedskrywing betwyfel het en van me- ning was dat dit die geskiedenis tot ’n blote kostuumstuk vulgariseer (Holmes 1997). Die teksgerigte kritici, wat dikwels tot hul ontsteltenis die groot gewildheid en suk- ses van die biografie gadeslaan, se standpunt was dat die leser se kritiese intelligensie gerig moet wees op die vorm en struktuur van die teks en nie op die omstandighede – persoonlik, sosiaal en histories – waaruit dit voortkom nie. Die New Critics kon hulle vir hierdie standpunt beroep op ’n beroemde uitspraak wat hul geesgenoot T.S. J.C. Kannemeyer Daarom moet die publiek wat van sy boeke gehou het, maar liewers nie oor sy swakhede ingelig word nie. Die gevolg van die weduwee se beheer oor die nalatenskap, gaan Woolf voort, was dat die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 46 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 46 meerderheid Victoriaanse biografieë soos die wasbeelde in die Westminster Abdy daar uitsien – “effigies that have only a smooth superficial likeness to the body in the coffin” (Woolf 1967: 222). Toe Peter Ackroyd sy ongesanksioneerde biografie van T.S. Eliot in 1984 aan die skryf was, het Valerie Eliot alle verlof geweier om selfs aanhalings uit die digter se gepubliseerde werk te maak, laat staan nog uit ongepubliseerde bronne, “except for purposes of fair comment in a critical context” wat volgens wet toelaatbaar is. Indien Ackroyd dus in besonderhede die neerslag van Eliot se ver- skriklike eerste huwelik op sy verse wou aantoon, sou hy verplig gewees het om met die ligvoetigheid van ’n kat te beweeg, en ’n reël hier en ’n paar reëls daar, met by- voeging van regverdige kritiese kommentaar, aan te haal. Dit het hom nie verhinder om ’n voortreflike biografie te skryf nie. Op ’n slim manier, merk Ian Hamilton (1992: 293) op, het Ackroyd by die wetlike voorskrifte verbygekom deur ’n paar wegwysers te gebruik, soos “The image of a man who believes himself to have committed a crime, and the notion of a secret which leads to guilt and feelings of worthlessness, are significant aspects of [Eliot’s] later drama.” Hierby merk Hamilton op: “of course, with Eliot, the biographer was fairly certain that his signposts could be followed, that readers knew the work or had it readily to hand. Ackroyd in truth was not much inhibited by the quotation ban: he claimed that it helped him to tell his tale more crisply.” 3 In vergelyking met die Engelse literatuur wat oor ’n lang en ryk tradisie van lewens- beskrywings beskik, is Afrikaans – en trouens ook tot in die onlangse verlede Neder- lands – arm aan biografieë, en spesifiek skrywersbiografieë. Meer as in ’n land soos Brittanje was die oortuiging van literatuurteoretici hier by ons, in navolging van die Amerikaanse New Critics en ander teksgerigte literatore, dat die terrein van die bi- ografie ’n gevaar vir die suiwer gerigtheid op die teks inhou. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 J.C. Kannemeyer Eliot (1958: 18) reeds in 1919 in sy opstel “Tradition and the individual talent” gemaak het: “the more perfect the artist, the more completely separate in him will be the man who suffers and the mind which creates”. Nou is dit só dat literêre biografie juis, naas TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 47 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 03 Kannemeyer 03.pmd 47 die aandag aan die werk van die skrywer, toegespits is op die kreatiewe en dikwels lydende mens. Sedert die verskyning van Van Wyk Louw se reeks artikels oor Die “mens” agter die boek in die vyftigerjare van die vorige eeu en sedert die literêre teorie ons geleer het dat die verband tussen die skrywer se lewe en die teks nie met enige wetenskaplike sekerheid agterhaalbaar is nie, het die byhaal van lewensbesonderhede by ons iets uit die bose geword. Dit kon, so het dosente gemeen, alleen erg verleidelik en vertroebe- lend inwerk en studente weglei van die teks waarop hulle moes konsentreer. Terwyl sommige universiteite in Suid-Afrika reeds kursusse in kreatiewe skryfkuns aanbied en studente selfs op grond van ’n romanteks of ’n digbundel ’n akademiese graad kan verwerf, is daar tot betreklik onlangs nêrens in ’n literatuurkursus voorsiening ge- maak vir die opleiding van biograwe nie, ten spyte van die feit dat daar tans meer as ooit belangrike dokumentasie op navorsers en skrywers lê en wag. Die gevolg is dat ’n mens die aantal skrywersbiografieë in Afrikaans so ongeveer op die een hand kan tel. By hierdie toespitsing op die teks, met die ignorering van die maker van die kunswerk en die effek van die teks op lesers, het ek my literêre verstand in die vyf- tigerjare gekry en met my M.A.- en doktorale verhandelinge ’n bydrae gelewer tot die “close reading” van die teks. Dit is ’n ingesteldheid waarmee ek, terloops, vandag nog steeds volledig akkoord gaan. Die stem in die literêre kunswerk, die spreker wat in ’n gedig of roman aan die woord kom, is in baie opsigte ’n organiese sentrum, ’n “kon- tekstuele dirigent” van dít wat in die teks aangebied word, en hierdie spreker is nie noodwendig gelyk te stel met die biografiese figuur van die skrywer nie. J.C. Kannemeyer Maar met die jare het ons ingesteldheid, ook hier in Suid-Afrika, geleidelik ver- ander en het nuwe skeppende werk die streng struktuurgerigte vakman stadig mak gemaak om verder te kyk as sy neus en die gedrukte bladsy voor hom. Van my polities ingestelde medeliteratore het byvoorbeeld gevoel dat die uitsluitlike konsentrasie op die teks te beperkend is en dat hulle hul politieke oortuigings beter kan uitlewe deur ook te kyk na die leser van die gedig en die sosiale relevansie van die teks. En deur die biografiese aard van so baie hedendaagse literatuur het letterkundiges maar weer die paadjie van die ou tipe biografies ingestelde kritici begin loop en op die skeppende mens begin konsentreer, al het hulle dit nou in ’n netter en wetenskapliker jargon gekamoefleer. Ek meen steeds, in teenstelling tot die verabsolutering van die teks wat ons by- voorbeeld met die negering van maker en leser in baie van die stilistiese proefskrifte van die vyftigerjare vind, dat biografiese geskiedskrywing ’n bydrae tot ’n beter begrip van die literatuur kan lewer, al is dit dan net om sekere gegewens in ’n teks vir ons te konkretiseer of makliker te laat verstaan. Daarby kan dit ons veel vertel van die ont- wikkeling van ’n kunstenaar, hoe hy daartoe gekom het om te skrywe wat hy skrywe en waaróm hy skrywe soos hy skrywe. En dit kan verder ’n bydrae lewer tot die literatuurgeskiedenis: die skrywer se verhouding tot ander skrywers en hoe hy byge- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 48 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 48 dra het tot die klimaat van sy tyd. Biografiese geskiedskrywing bied egter nie net ’n blote hulpdiens vir die literêre ondersoeker nie, maar is ’n studieveld of genre in sy eie reg. ’n Mens kan feite uit die lewe van ’n skrywer betrek in die ontsyfering van ’n teks of om sekere grepe daaruit duideliker te belig, maar in laaste instansie is dit die lewe self wat die biograaf boei. Die objek van ondersoek vir die biograaf is immers nie die teks nie, maar die mens agter die teks, al moet ek dadelik toegee dat dit in my besondere geval juis die mens as skepper van tekste is wat my fassineer. J.C. Kannemeyer Ek sou dit byvoorbeeld uiters moeilik vind om ’n biografie te skryf oor ’n ekonoom of ’n wiskun- dige, om die eenvoudige rede dat ek van dié gebiede so goed as niks weet of begryp nie. Daarby moet daar ’n bepaalde aanraking tussen die biograaf en sy subjek wees. Met my literêre vorming spreek dit vanself dat ek veel meer affiniteit sal hê met iemand wat op die gebied van die literatuur werksaam was as met iemand op ’n terrein of vakgebied wat nie in dieselfde mate tot my spreek nie. Algaande moet die biograaf onder die vel van sy subjek inkom, sy motiewe en manier van optrede be- gryp, hom in ’n groot mate met die subjek vereenselwig en selfs soos hy word. Nog elke keer was dit my ervaring dat ek tydens die skryf van sekere episodes van die lewe van my subjekte emosioneel meegevoer word en dat ek by die voltooiing van ’n biografie met groot droefheid afskeid neem van die lewe wat ’n tyd lank deel van my eie lewe geword het. Vir ’n geslaagde lewensbeskrywing, so meen ek dus, moet daar ’n sterk emosionele band tussen biograaf en subjek wees. Daarom lê die gebied van die biografie besaai met versaakte ondersoeke, skrywers wat na ’n paar jaar se werk hulle projek oor ’n subjek staak en hom nie waardig genoeg vir ’n boek ag nie. James Atlas, die voornemende biograaf van Edmund Wilson, vertel by geleentheid met hoeveel en- toesiasme hy aanvanklik aan die dokumente van sy subjek begin werk het. Wilson was deur sy veelsydigheid, die wyse waarop hy sy lesers opgevoed het en sy fassine- rende lewe vir Atlas dié rolmodel by uitstek van hoe ’n skrywer behoort te wees. Maar geleidelik het sy belangstelling verflou. “Could I spend years of my life on a writer who described his penis as ‘meaty’ and compared his mistress’s feet to ‘little cream cheeses’?” vra hy. “The more I learned about Wilson, the more disheartened I was. (…) It finally dawned on me: I didn’t like him. (…) Eventually I paid back my advance [to the publishers]” (Atlas 1991). Justin Kaplan sê êrens biografie is net so ’n vreemde proses as om in die huwelik te tree, maar as dinge nie uitwerk nie, is dit beter om uitmekaar te gaan as om ongelukkig bymekaar te bly (in Atlas 1991). J.C. Kannemeyer U mag nou miskien, na aanleiding van wat ek tot dusver gesê het, met ’n paar vrae na my toe kom: waarom hoegenaamd skryf ek biografieë, watter soort figuur interesseer my as biograaf en wat is my werkmetode? TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 49 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 03 Kannemeyer 03.pmd 49 49 Waarom skryf ek biografieë? Die maklikste antwoord is seker dat ek in hierdie stadium van my lewe niks beters het om te doen nie en in elk geval tot weinig ander dinge in staat is. Maar daar is waarskynlik ander oorwegings. Een daarvan lê bloot in die feit dat ek tans die gebied van die biografie ’n groter uitdaging vind as dié van die kritiek waarop ek ’n groot deel van my lewe werksaam was. Hoewel ek steeds van tyd tot tyd die literêre kritiek beoefen en daarvan hou om my te verantwoord oor nuwe verse of romans wat my boei en meevoer, is daar tans minder geleenthede om opstelle en resensies gepubliseer te kry. Daarby raak ’n mens ook moeg daarvan om as re- sensent op te tree: om meestal in die beperkte ruimte van ’n koerant of tydskrif ’n werk te ontleed en tot ’n evaluerende slotsom te kom. En ek moet erken dat die rigting waarin sommige beoefenaars die hedendaagse kritiek met hul verwikkelde en dik- wels swak taalbeheer en tipe probleemstelling stuur, my nie imponeer nie. Ek is geneig om Denis Donoghue (1984) se verontwaardiging te deel waar hy skryf: “It is also believed, or at least taken for granted, that criticism has moved away from the literature that might be supposed to provoke it and has declared its independence. Critics are now, as they say, writers. Some people find this declaration of independ- ence ludicrous. Who do these critics think they are?” Wat Phyllis Rose (1996: 132) in The seductions of biography sê, was ook my ervaring: The seductions of biography sê, was ook my ervaring: at a time when literary criticism in the academy insisted that attention to anything outside the text itself was illegitimate, biography gave me permission to invoke a context for literary works. It was as though I had been given a Pass Go Free card. I could bypass New Criticism. I could bypass deconstruction, I could bypass theory. J.C. Kannemeyer I had no temperamental affinity for the various orthodoxies which have prevailed in English Departments for the past twenty-five years, and biography was my excuse for avoiding them. Biography, in fact, saved my professional life. Maar eintlik is daar ’n dieperliggende rede vir my hedendaagse voorkeur vir die biografie bo die kritiek. As jong seun op skool het ek die Afrikaanse literatuur leer ken en is ek meegevoer deur die onderhoudende romans van C.J. Langenhoven, die dramatiese bewoë verse van C. Louis Leipoldt oor die Anglo-Boereoorlog en sy slam- pamperliedjies, die dikwels aristokratiese poësie van N.P. van Wyk Louw, die kompak- te en kriptiese gedigte van D.J. Opperman en die bruisende, ritmies stuwende verse van Uys Krige, terwyl Die eerste lewe van Colet van Etienne Leroux en Jan Rabie se Een- en-twintig vir my van ’n nuwe inset in ons prosa bewus gemaak het. Ek wou hierdie skrywers en hul werk, wat ’n leeftyd lank daaglikse begeleiers en ’n durende realiteit vir my is, deur my biografieë bestendig op dieselfde wyse as wat ons voorouers met hulle verhale oor hulle voorouers rondom die vuur onder die naghemel dit gedoen het. In ’n sekere sin is die moderne biografie die hedendaagse ekwivalent van die ou volksepos. Die Britse biograaf Michael Holroyd (2002: 31) sê dat die drang tot bio- grafiese geskiedskrywing diep in die menslike natuur verborge lê en voortkom uit TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 50 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 50 die behoefte om die groot figure van die verlede lewend te hou, hulle nie aan die dood te gun nie. En omdat ons so lief is vir hulle, wil ons die dooies lewend by ons hê. As dít inderdaad die regverdiging vir die skryf van biografieë is, en ek meen dit is wél die geval, verklaar dit waarom ek juis aan skrywers soos Opperman, Langenho- ven, Leipoldt, Krige en Rabie lewensbeskrywings gewy het. Ek het die werk van hierdie skrywers vroeg in my lewe leer ken en elkeen van hulle was vir my ’n lewens- lange hartstog, al het die aard van my besondere affiniteit uiteraard van figuur tot figuur verskil. Die biograaf moet natuurlik, soos Flaubert se ideale romanskrywer, ’n afstand bewaar en op die agtergrond bly, maar deur die keuse uit briewe en doku- mente van sy subjek en in sy hele organisasie van die data is hy orals aanwesig. J.C. Kannemeyer Wanneer hy hom obsederend inleef in die stof, word sy subjek onbewustelik ’n “ve- hicle”, ’n “objective correlative” vir homself en sy ideale vir sy eie lewe. Noulettende lesers sou miskien opgelet het dat my biografieë algaande een lang verhaal word en dat hulle deur die wyse waarop ek die “vehicle” gebruik, in ’n sekere sin outobi- ografieë is. In ’n gesprek met Lyndall Gordon sê Humphrey Carpenter: “I’ve spent the last two decades trying to discover who I am through the people I’ve been writing about” (in Batchelor 1995: 273). Miskien het Carpenter oordryf, maar ek het tydens my werk self dikwels ervaar dat ek sekere trekke van my subjekte idealiseer of in myself erken. Langenhoven en Leipoldt was dan ook nie vir my blote ondersoekterreine nie, maar kwelgeeste wat uit ’n lang verlede by my spook en algaande in my boeke vaste gestaltes aanneem. Lesers van my biografieë sou miskien verder opgelet het dat ek in die keuse van my subjekte, naas die oorwegings wat ek reeds genoem het, veral gelei is deur bepaal- de eienskappe wat ek persoonlik hoog ag. My subjekte moet sterk kreatiewe kragte wees met ’n besondere intellektuele vermoë en verkieslik met ’n onkreukbare inte- griteit. Opperman was ’n digter wie se werk ek van vroeg in my lewe bewonder het. Toe ek onder hom begin studeer het, was dit sy intellek, sy vermoë om blitssnel tot die kern van ’n saak deur te dring en saaklik te formuleer, en boweal sy integriteit en eerlikheid wat tot my gespreek het. Daarby het ek hom met die jare goed leer ken en kon ek baie sake wat nie in die dokumente aanwesig was nie, uit my herinnering aan ons baie gesprekke opdiep. Toe ek begin werk het aan die biografie, was baie mense wat ná aan Opperman was, nog in die lewe en kon ek onderhoude met hulle voer. Ek wil nie sê my boek oor Opperman is die beste waartoe ek op die gebied van die biografie in staat is nie – daaroor moet ander mense maar oordeel – maar deur al hierdie faktore is dit waarskynlik die naaste wat ek aan ’n getroue verslag van ’n menselewe sal kan kom. Met Peter Blum was juis die teenoorgestelde die geval. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 J.C. Kannemeyer Ek het hom nooit persoon- lik leer ken nie en oor sy skimmige Europese verlede en sy lewe ná 1960, toe hy in die Londense mis verdwyn het, weet ons bitter min. Maar juis hierdie ylheid aan gegewe het my uitgedaag om die spoor te vat en te gaan kyk wat in Londen van hom geword TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 51 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 51 het. Gelukkig het ek toegang gehad tot die drukke korrespondensie wat hy met ver- skeie belangrike literêre figure van sy tyd gevoer het. Daaruit kon ek ’n hele stuk lewe opbou wat ’n nogal beangstigende (sy dit eensydige) beeld van ons literêre lewe in die vyftigerjare gee. Maar Wat het geword van Peter Blum? is geen volledige biografie nie, maar eerder ’n bronnestudie oor die belangrikste tydvak in Blum se lewe, die kort “enklave van die lig” tussen twee duisternisse. Naas die besondere kreatiwiteit en intellek is ek deur my keuse van subjekte ook gelei deur mense met donker gebiede van die gees, persone wat in sekere opsigte ontglippende wesens is. In die geval van Blum was dit die onbekende van sy no- madiese jeug in verskeie Alpe-lande as voortvlugtige met Joodse bloed vir die Hitler- aanslag, in die geval van Opperman die skynbare botsing tussen ’n sekere wesenloos- heid as kunstenaar en sy sterk voelende Afrikanerskap, die botsing tussen impuls en verantwoordelikheid wat by tye tot ondraaglike spanninge gelei het. Ook by Langenhoven en Leipoldt was daar sekere donker dele wat ek moes agter- haal: by Langenhoven die besondere vorm wat sy alkoholisme aangeneem het en die vraag na die presiese aard van die verhouding tussen hom en sy sekretaresse Sarah Goldblatt; by Leipoldt die wyse waarop hy as gebore sendelingkind tot ’n afkeer van die tradisionele geloof van sy voorvaders ontwikkel het, soms van homself as ’n Boed- dhis en ander kere weer as ’n agnostikus of selfs ’n ateïs gepraat het. En wat sy sek- suele lewe betref, was Leipoldt by gebrek aan enige substansiële gegewens die ont- glippendste van al my subjekte. In die verlede is daar byvoorbeeld gegis oor die moontlikheid dat hy dalk homoseksueel was, al spreek alle getuienis van tydgenote en van die grootmaakseuns van wie ek inligting kon ontvang, van die teendeel. J.C. Kannemeyer By albei dié figure was daar weer dié aspekte aanwesig wat altyd my bewondering wek: die kreatiewe vermoë, die intellektuele krag, die eerlikheid, al was daar dikwels by Leipoldt ’n sekere slordigheid wat onbewus tot onwaarhede gelei het. By Krige het ek te staan gekom voor ’n probleem wat ek nie by my ander subjekte gevind het nie. Anders as Opperman, Langenhoven en Leipoldt, wie se lewens ’n besliste of vermoedelike skadukant bevat, is daar by Krige geen donker deel aanwesig nie. Hy het hom nie aan drankmisbruik skuldig gemaak nie, hy het geen aantoonbare buite-egtelike verhoudings gehad nie en hy was te eerlik, oop en naïef om hom aan misdadige bedrywighede te vergryp. Krige het trouens sy geheime en depressies uitgepraat en geen besondere verhaal is daaruit te maak nie. Dit was vir my aanvank- lik ’n hele aanpassing om as subjek vir my biografie iemand te hê wat in vergelyking met my ander biografieë “psigologies” só probleemloos is, al het die boeiende veelsy- digheid van die hele Krige-figuur ruimskoots daarvoor vergoed. In die geval van Jan Rabie is ek beïndruk deur die wyse waarop hy as prosapionier met sy Een-en-twintig die weg aangedui het wat sy generasiegenote aanvanklik sou inslaan. Terwyl sy (meestal) jonger tydgenote hulle in die sestigerjare egter oorweg- end in “seks en simbole” verdiep en ’n belangrike bydrae gelewer het om baie van die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 52 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 52 taboes in die Suid-Afrikaanse samelewing af te breek en die heilige huisies omver te gooi, het Rabie lank vóór hulle ’n ander koers ingeslaan. Dit was sy oortuiging dat ’n skrywer in ’n situasie soos dié van Suid-Afrika die taak en verantwoordelikheid het om op die mensonterende stelsel van apartheid te reageer. Daarmee was hy ook die politieke padvinder van Sestig. Anders as baie van sy enigsins ouer tydgenote, wat volgens sy oordeel van die Suid-Afrikaanse realiteit weggeskram het deur ’n “este- tiese ster” na te jaag, het Rabie met mag en mening sy skeppende werk in diens gestel van die protes en van sy feitlik fanatieke ideaal dat daar aan die suidpunt van Afrika uit die smeltkroes van rasse, afkomstig van drie kontinente, ’n nuwe volk tot stand moet kom met Afrikaans as gemeenskaplike taal. Ek is beïndruk deur die hartstog maar boweal deur die integriteit waarmee hy hom in die stryd gewerp het. J.C. Kannemeyer Deur sy protes teen die politieke bestel in sy land het hy egter, soos hyself later ruiterlik sou erken, romans gelewer wat as kunswerke misluk, want die boodskap het dikwels die literêre waarde van sy werk aangetas en verminder en die didaktikus in hom het die kunstenaar verdring. Ook hierdie eerlikheid het my aangegryp. Vir sy ideaal van ’n volk wat uit die smeltkroes van witter en bruiner Afrikaners sou voortkom, het hy daarmee die hoogste offer gebring wat ’n skrywer kan bring: om sy talent in diens van die verset teen ’n onreg te stel en estetiese norme vir sy werk af te skaal. Dit bring my by my werkwyse as biograaf. Eerlik gesê, dit is vir my baie moeilik om oor my werkmetode uit te wei, behalwe om te sê dat ’n mens nie met ’n vooraf opgestel- de manier van doen ’n biografie kan aanpak nie. Elke besondere subjek verg deur sy aard en samestelling en die beskikbare dokumentasie ’n besondere metode. In die meeste gevalle was die grootste versameling materiaal omtrent die skrywers wie se lewens my geïnteresseer het, beskikbaar in die Dokumentesentrum in die J.S. Ge- ricke-biblioteek van die Universiteit van Stellenbosch; die uitsondering tot dusver was Leipoldt wie se dokumente in die Jagger-biblioteek aan die Universiteit van Kaapstad bewaar word. Vir ’n voornemende biograaf is die sentrale korpus dokumente in enige ver- sameling die dagboeke en briewe wat bewaar gebly het. Langenhoven, Krige en Opperman het nie noemenswaardige dagboeke nagelaat nie, maar wel ’n groot hoe- veelheid briewe: in die geval van Langenhoven aan Sarah Goldblatt wat só omvang- ryk is dat dit feitlik sy dagverhaal oor die laaste tien jaar van sy lewe word, in die geval van Krige aan familielede wat ’n pragtige verslag is van sy indrukke en belewe- nisse in die Mediterreense lande wat hy in die dertigerjare besoek, en in die geval van Opperman sy korrespondensie met medeskrywers waaruit ’n mens die hele be- wussynslewe van die Kaapstadse Afrikanerintellektuele van die jare veertig en vyftig kan aflees. Krige se briewe het sy broer Bokkie netjies oorgetik en in vier lywige TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 53 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 53 bundels ingebind. Hierdie briewe bevat kosbare inligting oor Krige se lewensloop en dit is die vanselfsprekende beginpunt vir ’n biograaf. J.C. Kannemeyer Daarteenoor was Rabie ’n ma- niese dagboekskrywer – nie net tydens sy Paryse jare waarvan André P. Brink ’n uitgawe versorg het nie, maar ook ná sy terugkeer na Suid-Afrika tot die begin van sy ernstige siekte in die negentigerjare. Vir ’n biograaf is sulke dagboeke, waarin Rabie naas sy daaglikse aktiwiteite ook aantekeninge gemaak het oor sake soos die reënval, die daaglikse temperatuur en selfs hoeveel woorde wat hy iedere dag geskryf het, ’n dankbare bron wat sy werk aanmerklik vergemaklik. My werkmetode is meestal om aan verskillende aspekte van ’n skrywer gelyktydig te werskaf, sodat ’n mens se dagtaak die nodige afwisseling bring. Gewoonlik werk ek vroeg in die oggend aan dokumentasie wat ek in boek- of fotokopievorm tuis beskik- baar het. In die eerste fase van die projek gaan ek dan soggens na die universiteitsbib- lioteek om die dokumente in die versameling deur te gaan, aantekeninge op die rekenaar te maak of vir latere gebruik te fotokopieer. Intussen het ek ’n voorlopige indeling gemaak van hoe ek meen die hoofstukverdeling daar moet uitsien en ’n aantal lêers aangelê. Hierdie indeling word natuurlik gewysig en verfyn namate die werk ’n loop begin neem. Soos die navorsing vorder en die gegewens begin uitbrei, plaas ek die fotokopieë of uitdrukke van die rekenaar in die lêers, al is die indeling in dié stadium steeds nie absoluut nie en kan daar nog heelwat verwisseling plaasvind. Soos ek vorder en op name in die dokumente afkom, volg ek leidrade op deur onder- houde met vriende en familie van my subjek te voer, dikwels deur na ander plekke te reis. Ek sorg ook dat ek een of ander tyd by ander bewaarsentra uitkom waar addi- sionele materiaal of knipsels oor die betrokke skrywer aanwesig is. In sommige gevalle verg dit ’n bietjie speurwerk om sekere dinge te wete te kom en soms gee die in- sameling van ontbrekende besonderhede ’n nogal vermoeiende soektog af. In ’n bepaalde stadium voel ek dat my navorsing ’n versadigingspunt begin bereik en dat ek min of meer gereed is vir skryf. U sal my vra: hoe weet ek wanneer ek die stadium van skryf bereik het? Dit is vir my baie moeilik om hierop te antwoord. Al wat ek kan sê, is dat iets in my kop begin te kliek. J.C. Kannemeyer Wanneer ek dan by dié punt kom, neem ek ’n aantal gelinieerde dubbelvelle en werk in fyn potlood al die besonder- hede van ’n hele hoofstuk uit. So ’n hoofstuk vorm dan feitlik ’n mosaïek waarin elke klein steentjie sy besondere plek vind. Ek is besonder gesteld op ’n hegte struktuur waarin alles presies logies op en uit mekaar moet vloei, sodat die hoofstuk nie rom- melrig raak nie. As die nodige voorarbeid konsensieus gedoen is, so vind ek gewoon- lik, is die skryf eintlik vanselfsprekend. Teen daardie tyd het die biograaf se obsessie met sy subjek hom gevoer op ’n weg wat die skryf al hoe makliker maak. Trouens, as ’n mens die dokumentasie gefynkam en ’n bepaalde struktuur vasgelê het, is die skryf van ’n biografie een van die maklikste take onder die son. Jy skryf nie die boek self nie, jy begelei net die materiaal en dui die plek aan waar elke stukkie gegewe moet teregkom. Ek is geneig om met Alexander Strachan (1994: 18) saam te TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 54 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 54 stem waar hy in Die werfbobbejaan sê dit is “of die spoor doelbewus geplant is, … (amper) asof (die subjek) my in ’n rigting wil lei, … die gang van die intrige vooraf bepaal, my rol slegs instrumenteel, die opteken van ’n verhaal wat reeds beskryf is”. 6 Ten slotte: U gaan my nou waarskynlik vra wat my volgende projek gaan wees, asof ek nie al genoeg gedoen het nie. Dit is nogal vermaaklik hoeveel welmenende vriende en kennisse ’n mens ná voltooiing van ’n projek aanraai oor wie jy in die toekoms moet skryf en selfs watter subjekte om te vermy, sonder om te vra of ek enigsins sinnigheid het om hoegenaamd met nog ’n biografie te begin. Ek kan u miskien verwys na ’n nogal geestige aanhaling uit James Atlas (1991): Once you’ve published a biography, you’re a biographer. I would get calls from editors: Did I want to write the biography of Tennessee Williams? Dashiell Ham- mett? Iris Murdoch? Cyril Connolly? Invariably I was excited. Bronnelys Atlas, James. 1991. Choosing a life. Times Literary Supplement 13.1.1991. Barthes, Roland. 1978. Trans. Stephen Heath. Image Music Text. Glasgow: Fontana/Collins. Batchelor, John. 1995. (ed.). The Art of Literary Biography. Oxford: Clarendon Press. Boswell, James. 1904. Boswell’s Life of Johnson. London: Oxford University Press. Clifford, James L. 1962. Thomas Love Peacock. Biography as an Art. London: Oxford University Press. Aantekening Aantekening 1. Lesing op 22 September 2004 voor die jaarkongres van die Afrikaanse Letterkunde-Vereniging, Potchefstroom. J.C. Kannemeyer Invariably, after a few days of remembering what it was like to sit in a frigid air-conditioned library in Syracuse and have dinner alone in the local Roy Rogers for weeks at a time; to pore through old telephone books until my hands were grubby and call up nine people named Horowitz in Columbus, Ohio, hoping to find the one who shared a cabin with Delmore Schwartz at the Pocono Camp Club in 1924; to crawl around on the floor day after day pawing through files and notecards boxes and disorderly piles of Xeroxes … I would turn down the project. Opperman het dikwels gesê hy praat nie oor koek in die oond nie. My deeg is in hierdie stadium nog nie eers aangemaak nie, en ek dink dit is alleen fatsoenlik om verder daaroor te swyg. Dalk kom die baksel nog eendag aangebrand uit die oond. Ek herinner my trouens ’n uitspraak in die Times Literary Supplement van ’n aantal jare gelede: om een geslaagde biografie te skryf, is iets groots; om twee te skryf, is ’n besondere prestasie, om drie te skrywe, is ’n wonderwerk; en om vier te skrywe, ’n menslike onmoontlikheid. Dit voorspel niks goeds vir die werk wat ek nog in my kop ronddra en wat ek nog wil onderneem nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (1) • 2006 55 1/27/2006, 12:08 PM 03 Kannemeyer 03.pmd 03 Kannemeyer 03.pmd 55 Clifford, James L. 1970. From Puzzles to Portraits: Problems of a Literary Biographer. Chapel Hill: The University of North Carolina Press. Donoghue, Denis. 1984. The man who suffers, the mind that creates. The New York Times 11.3.1984. Dresden, S. 1956. De structuur van de biografie. Den Haag: Bert Bakker/ Daamen. Eliot, T.S. 19583. Selected Essays. Londen: Faber and Faber. Eliot, T.S. 19583. Selected Essays. Londen: Faber and Faber. amilton, Ian. 1992. Keepers of the Flame. Londen: Faber and F Hill, G.B. (with L.F. Powell). 1934. Boswell’s Life of Johnson I. Oxford: Oxford University Press. Holmes, Richard. 1995. Inventing the truth. In John Batchelor (ed.). The Art of Literary Biography. Oxford: Clarendon Press. Holmes, Richard. 1997. De biografie en de dood (verkorte weergawe van die ses en twintigste Huizin- ga-lesing in Leiden). NRC-Handelsblad 13.12.1997. Holroyd, Michael. 2002. Works on Paper. London: Little, Brown and Company. Kaplan, Justin. 1996. A culture of biography. In Dal Salwak (ed.). The Literary Biography. Iowa City: University of Iowa Press. Nadel, Ira Bruce. 1984. Biography: Fiction, Fact & Form. New York: St. Martin’s Press. Rose, Phyllis Rose. 1996. Confessions of a burnt-out biographer. In Mary Rhiel & David Suchoff (eds.). The Seductions of Biography. New York/ London: Routledge. Strachan, Alexander Strachan, Die werfbobbejaan. Kaapstad: Tafelberg. Woolf, Virginia. 1967. The new biography. In Leonard Woolf (ed.). Collected Essays 4. London: Hogarth Press. 56 03 Kannemeyer 03.pmd 56

https://letterkunde.africa/article/download/4619/6858

Afrikaans

Dolf van Niekerk Dolf van Niekerk (geb. 1929) is ’n veelbekroonde skrywer van onder meer Gannavlei (1958), Skepsels (1962), Die son struikel (1960) en jeugverhale soos Die haasvanger (1985). Kragvelde binne die wêreld van F. M. Dostojewski Deur watter stiltes moes hy gaan van daadlose vernedering, tot hierdie vreemde diep bestaan: dat só sy deemoed hom omring – ’n wit kelk van geborgenheid waarin hy lê, van alle drang en trots vervreemd en wil tot stryd –, dat só in hom die stroom en dwang van mens-wees tot die yswit stand van roerlose waatre kon verloop. Geen smaadwoord beef tot deur die wand waaragter hy skuil teen die Hoop en al haar laatre bitterheid; want alles het gegroei in hom tot dié geduld-in-lydsaamheid waaraan die goue vreugde blom. “Dostojewski” Uit: N.P. van Wyk Louw, Die halwe kring (1947) “Dostojewski” – uit Die halwe kring, my eerste digbundel wat ek as student met drie maande se sakgeld gekoop het – skep ’n beeld van ’n onbekende gees wat later in my jongmensbestaan sou ingryp, en vanweë die krag daarvan, vandag nog deel van my bewussynswêreld uitmaak.1 “Dostojewski” – uit Die halwe kring, my eerste digbundel wat ek as student met drie maande se sakgeld gekoop het – skep ’n beeld van ’n onbekende gees wat later in my jongmensbestaan sou ingryp, en vanweë die krag daarvan, vandag nog deel van my bewussynswêreld uitmaak.1 My eerste kennismaking met ’n werk van F. M. Dostojewski was in meer as een opsig nogal dramaties. Dit was in die vorm van ’n radiodrama, verwerk en in Afri- kaans vertaal deur F. J. van der Merwe. Ek het pas by die SAUK as omroeper-regisseur begin werk en het elke geleentheid aangegryp om die werkinge van die radiome- dium te leer ken, ook wat regie betref. Die radiodrama ter sprake was Misdaad en straf, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (2) • 2006 204 en die regie is waargeneem deur Anna Neethling-Pohl, toe reeds ’n beroemde aktris en die regie is waargeneem deur Anna Neethling-Pohl, toe reeds ’n beroemde aktrise – ’n feit wat my bra sku teenoor haar gemaak het. Tog laat sy my toe om die repetisies by te woon en stop boonop een aand ’n kopie van die teks in my hand. g g g , – ’n feit wat my bra sku teenoor haar gemaak het. Tog laat sy my toe om die repetisie by te woon en stop boonop een aand ’n kopie van die teks in my hand. Misdaad en straf het my soos ’n donderslag getref – intellektueel en geestelik. Kragvelde binne die wêreld van F. M. Dostojewski My klein wêreld van literêre ervaring is tot in sy fondamente geskud deur ’n skrywer wat, selfs in dialoogvorm, prosa maak soos ek nog nooit onder oë gehad het nie. Drie figure groei uit die teks: Machiavelli, Nietzsche en Jesus Christus. Drie geeste, drie idees: die man van absolute mag, die supermens, en die nederige man aan die kruis – al drie in ’n enkele karakter geteleskopeer. Raskolnikof verklaar dat alles toelaatbaar is, selfs moord. Daarmee konstateer hy sy absolute mag oor homself, sy medemens en die wêreld. Maar dan die pynlike oomblik van waarheid: sy daad ly nie tot die gewaande hoogtes van ’n mens-god nie, maar tot die duisternis van eensame aan- houding en berou. Hy word gedwing tot die besef dat die mens nie God is nie – die eerste stap om God te leer ken. Die mislukking van geweld gee aanleiding tot nede- righeid en selfverloëning – Dostojewski se voorwaarde vir wedergeboorte. Reeds tydens die lees van die radioteks het gedagtes oor die eksistensiële pro- bleem by my opgekom. Dit is versterk met die lees van ’n Duitse vertaling van Misdaad en straf. Daarna het ’n tydperk van Dostojewski-koors gevolg. Nagte, weke en maande lank het ek sy werk gelees en herlees, afgewissel met ’n studie van sy lewe wat nie minder aangrypend en tragies was as dié van sy groot karakters nie. Eers jare later, toe ek Dostojewski se werk in historiese perspektief kon plaas, het ek besef in watter mate karakters soos Raskolnikof in Misdaad en straf, Stavrogin, Shatof en Kirillof in Die duiwels, Mishkin in Die idioot, Ivan, Dmitri en andere in Die Karamasof-broers, die groot dilemma van Dostojewski se tyd weerspieël het: die mens wat vasgevang is tussen die argetipes van die supermens en die messiaanse mens – ’n kardinale faktor in die geestelike skeiding tussen die Ooste en die Weste. Wat konsep, opset en nood- wendigheid betref, kan Dostojewski se werk as tragedies bestempel word wat die Russiese mens voor ’n wesenlike probleem te staan bring. Sy hoofkarakters is draers van die soewereiniteit van die rede, en hulle lewens word in gebrokenheid gedom- pel deur die innerlike stryd tussen die gees van die Ooste en die nuwe gees van die Weste. Dostojewski se siening van die konflik tussen die rede en vryheid word aan- grypend weergegee in Aantekeninge uit die ondergrondse. Kragvelde binne die wêreld van F. M. Dostojewski By die lees van dié werk het ek so sterk onder die indruk van die probleem van die enkeling, die buitestaander of uithuisige figuur gekom, dat ek op grond daarvan’n magisterstudie aangepak het oor vryheid as ’n fundamenteel eksistensiële prinsipe soos aan die orde gestel in Aanteken- inge uit die ondergrondse. In daardie stadium het die eksistensiële probleem reeds neer- slag gevind in Gannavlei (1958) en Die son struikel (1960). Ek beskou Dostojewski geensins as ’n eksistensialis nie, maar ek onderskryf Kaufmann se siening: “I can see TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (2) • 2006 205 no reason for calling Dostojevsky an existentialist, but I do think that Part One of Notes from Underground is the best overture for existentialism ever written .” Friedrich Nietzsche, onbetwiste argitek van eksistensiële denke, erken Dostojewski se invloed, met besondere verwysing na Aantekeninge uit die ondergrondse. Die lees van Die duiwels, Die idioot en Die Karamazof-broers kan ek beskryf as ’n volgehoue proses van intellektuele en geestelike suiwering. Dostojewski se boeiende ontleding van die Russiese psige begelei as ’t ware sy beskrywing van die messiaaanse mens uit die Ooste. Raskolnikof beliggaam die ideaal van die soewereine mens; Stav- rogin en andere in Die duiwels verkondig die ideaal van die magstaat. Hierdie karak- ters is nie tot berou in staat nie, en uiteindelik wreek die gees van geweld hom op sy voorstanders. Soos reeds aangedui, was Machiavelli en Nietzsche in die gedagte teen- woordig by die lees van Misdaad en straf. In die geval van Die duiwels was dit die figuur van Karl Marx, vader van ateïstiese sosialisme en profeet van die hemel op aarde, wat opgedoem het. In historiese perspektief beskou, het Dostojewski in Die duiwels ’n blik gewerp op die tragiese verband tussen die koud-rasionele inhoud van die Westerse denke en die brandende begeerte by die messiaanse mens om te glo. In sowel Misdaad en straf as Die idioot triomfeer die messiaanse mens. As kind is ek geboei maar ook in ’n mate ontstel deur die Bergpredikasie (1933- vertaling), in die besonder die vers in Mattheüs 5: “Salig is die wat arm van gees is, want aan hulle behoort die koninkryk van die hemele.” Ware begrip vir dié woorde het jare later gekom met die lees van Die idioot. Kragvelde binne die wêreld van F. M. Dostojewski Dié verhaal het my dae lank laat loop en dink aan die geheimenisse wat in die siel en verstand opgeroep is van dié man-na- die-beeld-van-Christus wat as ’n idioot beskou is, maar wat in sy kinderlike onskuld en vertroue – miskien ook as gevolg van die epilepsie wat hom telkens na ’n hoër vlak van innerlike kontemplasie voer – die simbool van die wedergebore mens geword het. Die invloed van Mishkin op die ander karakters, insluitend ’n moordenaar en ’n histeriese courtisane, asook andere op die drumpel van waansin, het my by die eerste deurlees verstom. Deur liefde en begrip lei hy hierdie verlore siele op ’n soektog na die waarheid. Die boodskap is duidelik: nederigheid en lyding kan die mens tot herrysenis lei. Die Mishkin-tema keer in Die Karamazof-broers terug. Dié verstommende werk het ek aan die einde van die eerste Dostojewski-leeskoors ter hand geneem. Ek moes die boek ’n paar keer lees om perspektief te kry op die inslag van ’n prosawerk soos ek nog nie tot in daardie stadium gelees het nie. Ek het as ’t ware deel geword van ’n univer- sum van denke, menslike lyding, tragedie en verlossing – alles in ’n enkele bewussyns- oomblik vasgevang. Dit was inderdaad ’n roerende en openbarende ervaring. Ek be- skou Die Karamzof-broers steeds as een van die grootste prosawerke van alle tye. Ek het algaande begryp dat dié werk alles beliggaam wat Dostojewski die denker sy eie ge- maak het. Soos iemand dit gestel het: Die Karamazof- broers is die bergpiek waarvandaan die organiese eenheid van Dostojewski se hele skeppende lewe oorskou kan word. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (2) • 2006 206 Die uitgawe van Die Karamazof- broers in my besit bevat as epigram die woorde van Johannes 12, vers 24: “Voorwaar, voorwaar ek sê vir julle, as die koringkorrel nie in die grond val en sterwe nie, bly dit alleen; maar as dit sterf, dra dit veel vrug.” Tydens die leesproses het dié woorde my bygebly, en hulle verwoord waarskynlik Dostojewski se nalatenskap. Al die swaar wat Dostojewski moes ly, alles wat hy geskryf het, wil ’n mens met Motsjoelski laat saamstem dat Dostojewski ’n plek verdien naas Christenskrywers soos Dante, Pascal en Milton. Hy is die profeet van die lewende mens, van vryheid, nederigheid, selfverloëning en wedergeboorte van die mensdom. g 1. Hierdie artikel is ’n verwerkte weergawe van ’n lesing wat die skrywer by geleentheid van ’n uitstalling van Suid-Afrikaanse jeugboeke in Moskou sou lewer. Die besoek aan Rusland sou studiebesoeke aan die Dostojewski-museums in Sint Petersburg en Omsk insluit. Weens skielike ongesteldheid kon die reis na Rusland nie plaasvind nie. Kragvelde binne die wêreld van F. M. Dostojewski Die meeste skrywers van die jare sestig was ernstig gemoeid met die probleem van die buitestaander (outsider), veral onder die invloed van Franse skrywers soos Sartre en Camus. In my geval was dit Nietszche en Dostojewski. In Die son struikel is God vir Diederik dood soos hy vir Nietzsche was in die magstaat van Bismarck. En Diederik se sterwe in sy soeke na God in sy versplinterde wêreld, is in wese sy wedergeboorte. Aantekeninge uit die ondergrondse het my eie beeld van die afgeslote, uithuisige mens wat oorhoops is met homself en met die wêreld, as ’t ware gevoed. Dostojewski se “man onder die vloerplanke” worstel met die rede en met vryheid, vasgevang in die rasionalisme en meganistiese denkwyses van sy tyd. In Die moeder (1965) is die naam- lose man in gevangeskap aan die worstel met die mag van die wetenskap (die atoom- bom), dekadensie en verwording wat sy verwoeste wêreld gedryf het. Dostojewski se ondergrondse wese is nie in geskiedenis of die wetenskap geïnte- resseerd nie. Hy redeneer onder meer dat wanneer geloof in die wetenskap en die suiwer rede tussen die mens en vryheid staan, isoleer dit die mens van homself. Vir hom is die menslike bestaan in wese ’n moeisame proses waarin vryheid die grond- slag vir selfverwesenliking vorm. Op die keper beskou is Aantekeninge uit die onder- grondse ’n geloofsbelydenis, terwyl in Misdaad en straf, Die idioot, Die duiwels en Die Karamazof-broers die vryheidsprinsipe tot lewe kom, telkens in ’n ander wêreld. Uitein- delik, volgens Dostojewski, regverdig die vryheid om te kies – wat dikwels ’n skrik- wekkende keuse is – nie slegs die bestaan van die mens nie, maar ook die bestaan van God. Aantekening TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 43 (2) • 2006 207

https://letterkunde.africa/article/download/5486/7073

Afrikaans

Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die proloog sluit ook aan by die romantitel en wys vooruit na die sentrale tema of aktualiteit van ekologiese bewaring, spesifiek die bedreiging van die Arktiese ysvelde weens onverant­ woordelike mynbedrywighede. Soos verwag kan word, is “ys” ’n herhalende motief en die bron van talle woordspelings, vergelyk “op ’n ysige afstand” (41), “yskoud” (257), “ysige beklemming” (265), “stukkie ys” (347), en “yslike skandaal” (349). Ys-verwysings is gelukkig dun genoeg gesaai dat dit nie hinder nie. Intussen bevind die helde hulle aan die anderkant van die aardbol: Kaptein Kassie Kasselman, wie se allitererende naam aan lesers van Van Rensburg se werk bekend sal wees, en sy jarelange kollega, sersant Rooi Els, is een van drie speurduo’s by die nuutgevormde “Spookeenheid” van die SAPD. Hul nuwe bevelvoerder, brigadier Shaheena Fortuin, is aanvanklik skepties oor Kassie en Kie. se vermoëns, maar sy word verkeerd bewys. Ys. Rudie van Rensburg. Kaapstad: Queillerie, 2018. 352 pp. ISBN: 9780795801501. ePub: 9780795801518. MOBI: 9780795801525. DOI 10.17159/2309-9070/tvl.v.56i1.6304 Ys. Rudie van Rensburg. Kaapstad: Queillerie, 2018. 352 pp. ISBN: 9780795801501. ePub: 9780795801518. MOBI: 9780795801525. DOI 10.17159/2309-9070/tvl.v.56i1.6304 Ys (2018) is Rudie van Rensburg se sesde bydrae tot die steeds groeiende genre van misdaadfiksie in Afrikaans. Een les wat Ys inhou, is trouens om TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 56 (1) • 2019 152 nie ’n boek op sy baadjie te takseer nie, want agter Kassie se vaal voorkoms skuil ’n kranige speurder: Shaheena beskou dalk Kassie se turkoois sweetpak as “die lelikste klere wat sy in haar hele lewe gesien het“ (230), maar hy en Rooi los uiteindelik nie net die saak op nie, hulle red ook haar lewe. Kassie deel verder sekere ooreenkomste met die argetipiese hardebaardspeurder soos sy beskeie, stoïsynse houding en sy wrang, humoristiese one liners: “’Fok jou arm,’ sê Kassie” (323); “Dis ’n bleddie understatement” (325); “Wat ’n moerse seldsame verskynsel is, wil Kassie sê, maar hy hou hom in” (327). Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die “vuilwerk” word afgewentel na ’n stomme tronkvoël, pas vrygelaat, met die naam Frankie Kriel. Frankie word deur Nel en sy trawante ontvoer, afgepers en gedwing om die snellerman te wees in hierdie huurmoord. Dinge loop egter skeef, en Frankie slaan op die vlug. Frankie word aanvanklik as ’n soort ongelukkige “antiheld” geskets, en die leser is geneig om met hom te simpatiseer, maar later word sy donker verlede en bedenklike patologie ontbloot (304). Dit is een van vele onverwagse kinkels in dié verhaal, en ’n geslaagde afleidingstruuk. Wat miskien minder geslaagd is, is die terloopse romanse tussen Frankie en Tersia, die jong vrou by wie hy op een stadium skuiling vind, vernaam die ietwat geforseerde intimiteit tussen hulle (vergelyk 199 en 233). Myns insiens is dit veral die ryk versameling skurke en booswigte wat die kollig steel, en wie se paaie op verrassende wyses kruis. Daar is eerstens die gewetenlose Amerikaanse senator, Jack MacArthur, wat sterk herinner aan die ewe magshonger Frank Underwood van die televisiereeks, House of Cards. Soos Underwood, skroom MacArthur nie om sy teenstanders koelbloedig uit die weg te ruim nie. MacArthur se sogenaamde enforcer is Willie Nel, voorheen ’n kolonel in die Skerpioene. Nel word Kaapstad toe gestuur om een van die dorings in MacArthur se vlees, ’n ekologiese kampvegter, te gaan “uithaal” (10). Nel betrek een van sy ou trawante, ene “Viking”, wat op sy beurt op die knoppie van Elton Fortuin druk. Laasgenoemde is toevallig ook die eggenoot van Shaheena Fortuin, die Spookeenheid se bevelvoerder, en dit sorg vir buitengewone huishoudelike konflik. Dan is daar ook die voormalige diepseeduiker, Hasie Haasbroek, bedags ’n versorger vir sy kwadruplegiese vrou en snags ’n maaier van menslike organe. Hasie en sy kettingsaag (sigself ’n kragtige simbool van geweld wat assosiasies met The Texas Chainsaw Massacre uit die vorige eeu oproep) verleen aan die roman ’n grieselige, noir-element en sorg vir sommige van die ontstellendste, maar onvergeetlikste, beskrywings daarin. Vergelyk byvoorbeeld die gruwelike eerste klimakstoneel (283–7). Die proloog demonstreer ook reeds iets van Van Rensburg se besondere vertelstyl wat in ’n groot mate draai om die effektiewe gebruik van perspektiefwisseling (in hierdie geval, word die moordtoneel byvoorbeeld treffend vanuit die oogpunt van die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 56 (1) • 2019 153 slagoffer weergegee). Neil van Heerden [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria Die proloog dek met die intrapslag die tafel: ’n Onbekende man word die slagoffer van ’n sluipmoordaanval, iewers naby die Noordpool (vergelyk proloog). Dit skep onmiddellik ’n onweerstaanbare raaisel: die leser wonder wie hy is/was, en waarheen die “bloedspoor” sal lei. ’n Lyk op die eerste bladsy is tipies van die konvensionele speurverhaal, maar Ys kan miskien meer geredelik as spanningsfiksie getipeer word aangesien die identiteit en motiewe van die skurke relatief kort daarna verklap word. Die gereelde wisseling van die fokaliseringspunt bring deurgaans ’n snelle, byna filmiese, pas mee en bewerkstellig talle voorbeelde van dramatiese ironie waarop veel van die spanning in Ys geskoei is. Voorbeelde van sodanige dramatiese ironie sluit in: Elton Fortuin se betrokkenheid by die komplot terwyl Shaheena blind is daarvoor (126, 155); Hasie Haasbroek se vrou wat glo “sy pad hemel toe is geplavei” (116), maar onbewus is daarvan dat hy snags mense jag; Frankie Kriel wat vol moed is dat hy sy vrou kan red, maar nie weet dat Sue reeds dood is nie (231). Dieselfde geld MacArthur se e-posse aan die begin van hoofstuk 2 tot 10. Dit beroof myns insiens die karakter van ’n meer natuurlike idiolek en doen afbreuk aan die verisimilitude van die roman. Ys is nietemin ’n feesmaal vir die liefhebber van spanningsfiksie, en ’n welkome toevoeging tot die genre in Afrikaans. Neil van Heerden [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria ’n Hiperrealistiese aanslag is dikwels kenmerkend van populêre misdaadfiksie, en Ys skyn hiermee akkoord te gaan. Vergelyk byvoorbeeld die volgende gedetailleerde beskrywing: ’n Kelner met tamatiesousvlekke op sy wit baadjie bring hulle bestelling. MacArthur neem ’n groot hap van sy worsbroodjie. Sous loop in twee dun straaltjies uit sy mondhoeke aan weer­ skante van sy ken af. Hy vee dit met ’n papierservet af, maar ’n dun streep sous bly op ’n bolwang agter. (8–9) ’n Kelner met tamatiesousvlekke op sy wit baadjie bring hulle bestelling. MacArthur neem ’n groot hap van sy worsbroodjie. Sous loop in twee dun straaltjies uit sy mondhoeke aan weer­ skante van sy ken af. Hy vee dit met ’n papierservet af, maar ’n dun streep sous bly op ’n bolwang agter. (8–9) MacArthur se slordige eetgewoontes is irrelevant in terme van plotontwikkeling, maar dit dra wel by tot die totstandkoming van ’n realistiese fiksionele wêreld en die tydelike opheffing van die leser se ongeloof (in Coleridge se terme, die “willing suspension of disbelief”). In hierdie opsig, is dit dus moeilik om te verstaan waarom die outeur/redakteur dit nodig geag het om MacArthur se direkte rede in Afrikaans te vertaal. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 56 (1) • 2019 154

https://letterkunde.africa/article/download/6304/7737

Afrikaans

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 57(1) • 2020 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Literature and the Law in South Africa, 1910–2010: The Long Walk to Artisitic Freedom. Ted Laros. Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 2018. 231 pp. ISBN 978-1-6839-3015-0. Laros is steeds optimisties oor die moontlikheid van ’n selfstandige veld en die wyse waarop die boek gestruktureer is, 143 sowel as die titels van die hoofstukke, vertel ’n verhaal van vooruitgang: “Despite Rollback Efforts”, “Legal Groundwork”, “Hesitant Legal Recognition, 1955– 1975”, “Despite Rollback Efforts, Ongoing Recognition, 1975–1980”, “Decisive Legal Recognition, 1980–2010”. Die boek kom tot die gevolgtrekking dat daar in Suid- Afrika wel ’n selfstandige literêre veld in die Afrikaanse en Engelse letterkunde ontstaan het en dat hierdie veld hoofsaaklik in die 1960s en 1970s tot stand gekom het. Laros kwalifiseer hierdie gevolgtrekking egter en sê dat daar verdere navorsing nodig is ten einde dit onteenseglik te bewys (199). Publikasiewet van 1974 verban. Human & Rosseau het na die Transvaal Provinsiale afdeling (Pretoriase Hooggeregshoof) appèl aangeteken. Buiten vir die rol wat mag, ras, geslag en sosiale stand speel in die bevegting van ’n hofsaak, is daar natuurlik ook ’n hele politiek rondom die prosesse wat bepaal welke hofsake gerapporteer word of nie. In hierdie opsig is dit behulpsaam om die reg as ’n vorm van letterkunde te beskou. Verder skep nie alles wat in elke gerapporteerde hofsaak genoem word, ’n presedent nie. Die terloopse opmerking (obiter dictum) uit die Rex v Webb saak van 1934 op bladsye 38–9 is ’n goeie voorbeeld hiervan. Die uitgewers en skrywers wat Laros uitlig was almal in ’n posisie om die sake op appèl te neem. Vergelyk hiermee die posisie van Miriam Tlali, die eerste swart vrou om ’n roman in Suid-Afrika te publiseer, wie se Muriel at Metropolitan in 1979 verban is. Die rol wat hierdie magsverhoudinge gespeel het in die skep van ’n selfstandige literêre veld word nie eksplisiet aangeraak nie. In die ontwikkeling van die argument, gaan Laros regsvergelykend te werk en vergelyk Suid-Afrika met Duitsland, Nederland, Frankryk en België op grond van die feit dat hierdie lande se politieke-, letterkunde- en regstelsels gebaseer is op ideologieë wat breedweg uit die Verligting spruit (16). Die teks verduidelik egter nie hoe hierdie verligtingskonsepte, waaruit die reg op vryheid van uitdrukking spruit, skakel met die pluralistiese bestel, insluitende die gewoontereg en die inheemse reg, wat die 1996 Grondwet daarstel nie. As eerstejaarregstudent moes ek ’n opdrag oor die Wet op Films en Publikasies as deel van ’n Regsvaardighede kursus voltooi. Literature and the Law in South Africa, 1910–2010: The Long Walk to Artisitic Freedom. Ted Laros. Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 2018. 231 pp. ISBN 978-1-6839-3015-0. Die doel van hierdie opdrag was om enersyds vir studente blootstelling aan die kompleksiteit van wetsuitleg te bied terwyl dit hulle ook attent moes maak op die dilemma van die spanning tussen die reg en moraliteit. Laros se boek vermag iets soortgelyks. Selfs al is die reg as letterkunde nie die fokus van Laros se boek nie, is daar wel ’n hele paar waardevolle aspekte wat hierdie verhouding toelig. Vir die regsgeleerde is die volledige bespreking van die hofsake veral waardevol vir die wyse waarop dit kompleksiteite in interpretasie uitwys. Die rol wat die kontekstuele benadering speel en die ontwikkeling van konsepte soos die redelike, gemiddelde man teenoor die waarskynlike leser is belangrik in hierdie opsig. Wat baie mooi na vore kom, is die rol wat verskillende persoonlikhede gespeel het in die uitkomstes van die sake en die gevolglike totstandkoming van ’n selfstandige veld. Voorbeelde hiervan is sy bespreking van die afsonderlike regters se standpunte in die Brink- saak waar daar ’n volbank regters voorgesit het en ook die groot verskil wat dit gemaak het toe die (meer liberale) Van Rooyen in 1980 as die voorsitter van die Publikasiesappèlraad by die (konserwatiewe) Snyman oorgeneem het. Die uiteenlopende hofsake van die pre- uniewording tydperk is veral interessant omdat mens dit nie geredelik in ander bronne vind nie. Dit herinner terselfdertyd ook aan Martin Chanock se Fear, Favour Prejudice: The Making of a South African Legal Culture 1902– 1936 (2001). Laros gaan noukeurig met die toepaslike wetge- wing en verskuiwings in reguleringstrukture om en verbind dit met die politieke en regime veranderinge wat hierdie verskuiwings teweeg gebring het. Wat duidelik uit die boek blyk, sonder dat dit eksplisiet genoem word, is dat die selfstandige literêre veld wat ontstaan het, te wyte is aan die spesifieke hofsake wat dit wel tot in die howe gemaak het en gerapporteer is. Laros beweer dat hy alle hofsake (siviel en strafregtelik) aangaande letterkunde, wat tussen 1910 en 2010 plaasgevind het, sistematies analiseer (4). Hy fokus egter in die besonder op die sake van Can Themba, Wilbur Smith, Etienne Leroux en André Brink. Themba se saak was die enigste strafregtelike saak. Die ouditeurgeneraal het dit in 1964 in die landdroshof aanhangig gemaak. Laros vra wel waarom hulle strafregtelike stappe geneem het en nie net ’n saak voor die Publikasiesbeheerraad gebring het nie. Literature and the Law in South Africa, 1910–2010: The Long Walk to Artisitic Freedom. Ted Laros. Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 2018. 231 pp. ISBN 978-1-6839-3015-0. Literature and the Law in South Africa, 1910–2010: The Long Walk to Artisitic Freedom. Ted Laros. Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 2018. 231 pp. ISBN 978-1-6839-3015-0. Aanvanklik wil mens hierdie boek lees as een wat binne die Reg en Letterkunde-beweging val. Ten spyte van die titel, val hierdie publikasie egter nie binne wat tipies as Reg en Letterkunde beskou word nie. Die boek lewer eerder ’n bydrae op die gebied van mediareg en vryheid van uitdrukking. Ten opsigte van laasgenoemde is die bydrae verfrissend, aangesien die meeste vryheid van uitdrukking hofsake en studies op kwessies rondom laster en haatspraak toegespits is. Die Reg en Letterkunde-beweging onderskei gewoonlik tussen twee verhoudings tussen die reg en letterkunde, naamlik reg in letterkunde en reg as letterkunde. Reg in letterkunde ontwikkel uit die sogenaamde ‘Great Books’-benadering. Hiervolgens bestudeer studente regskwessies en regsonderwerpe in ’n lys van klassieke Westerse letterkunde: Kafka, Mellville, Dickens, ensomeer. Hierdie boeke help dan om standaardregstemas soos wraak en skuld te verstaan. Reg as letterkunde, daarteenoor, beskou die reg primêr as taal, as ontologies dieselfde as letterkunde, soos Maria Aristedomou sê. Beide is immers woorde op papier. Die reg is volgens hierdie beskouing daarom ewe interpreteerbaar en onbepaalbaar as letterkunde. Ted Laros, met sy verkenning van verskeie sensuursake, ondersoek ’n derde verhouding, naamlik die reg teenoor letterkunde, oftewel reg v letterkunde in die adversatiewe verhouding wat ’n hofsaak daarstel. Dit ondersoek dus die letterkunde in die reg, soos Laros dit stel (200). ( ) Hierdie verhouding tussen die reg en letterkunde belig Laros se sentrale vraag, naamlik of ’n selfstandige literêre veld in Suid-Afrika ontwikkel het. Hier betrek hy hoofsaaklik die werk van Bourdieu om die konsep van ’n veld (field) te omskryf. Met verwysing na die klassifikasie van Dorleijn, Grüttemeier en Korthals Altes, toon hy aan hoe die letterkunde interne, eksterne en estetiese selfstandigheid verkry deur hierdie regsgedinge. Die vertrekpunt van die boek is dat literêre konsepsuele selfstandigheid (slegs) ’n relatiewe selfstandigheid daarstel (11). Dit blyk duidelik uit die feit dat artikel 16(2) sowel as artikel 36 van die Suid- Afrikaanse Grondwet van 1996, beperkings plaas op vryheid van uitdrukking (182). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 57(1) • 2020 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 57(1) • 2020 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Literature and the Law in South Africa, 1910–2010: The Long Walk to Artisitic Freedom. Ted Laros. Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 2018. 231 pp. ISBN 978-1-6839-3015-0. Die ander drie skrywers kon almal met behulp van hulle uitgewers die bevinding van die onderskeie administratiewe liggame in die hof aanveg. Smith se Britse uitgewers appèlleer teen die Publikasiesbeheerraad se bevinding oor sy boek Lion en dit word in die Kaapse hooggeregshof in 1964 aangehoor. Daarna word ’n latere werk van hom, When the Lion Feeds, weer in die Appèlhof in Bloemfontein aangehoor. André Brink se Kennis van die aand is deur die Publikasiesbeheerraad as onwenslik verklaar, waarna Buren, die uitgewers wat bereid was om die boek uit te gee, hierteen appèlleer na die Kaapse hooggeregshof. Leroux se Magersfontein, o Magersfontein is na die nuwe 144 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 57(1) • 2020 ISSN: 0041-476X E-SSN: 2309-9070 Die boek is op die outeur se doktorale proefskrif, in 2013 aan die Carl von Ossietzky Universiteit in Old­ enburg verwerf, gebaseer en sluit ’n volledige bibliogra­ fie en indeks in. Die volop gebruik van Latynse terme laat mens tog wonder wie die eintlike teikengehoor van die boek is. As deel van die Farleigh Dickinson Uni­ versity Press se reeks Law, Culture and the Humanities sal ’n wye gehoor waarde kan put uit Laros se boek. Op die omslag van die boek pryk ’n foto van die Kaapstad Hooggeregshof en, anders as in die Kafka-kortverhaal, staan die deur van die reg wel oop. Laros nooi mens in die regswêreld van sensuur en sedisie in Suid Afrika in en sluit ’n rykdom van fyn besonderhede in die ver­ naamste hofsake in die veld van reg v letterkunde oop. Isolde de Villiers [email protected] Vrystaat-sentrum vir Menseregte Bloemfontein ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9384-6958 DOI: https://doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.57i1.7855 145

https://letterkunde.africa/article/download/7855/9981

Afrikaans

Jonkvrou. Daniel Hugo het al ’n lang lys vertalings uit Nederlands op sy kerfstok, en ’n verskeiden- heid tekste daarby: gedigte van Gerrit Komrij (2005), David van Reybrouck se speurtog op die spoor van Eugène Marais en Maurice Maeterlinck (Die plaag, 2003) en veral die Vlaming Tom Lanoye se outobiografiese teks- te, mees onlangs Sprakeloos (2011), om werklik net ’n paar tekste te noem. Met Jonkvrou wyk Hugo af van die vertaling van bekende skrywers en digters soos Lanoye, Harry Mu- lisch of Herman de Coninck en waag hy hom aan die vertaling van ’n historiese jeugro- man—beslis ’n interessante projek vir Hugo en Protea Boekhuis om aan te pak. Jonkvrouw is oorspronklik in Vlaandere gepubliseer en het ’n hele aantal pryse ver- werf. Hierdie toekennings is blyke van Jonk- vrou se sukses in Vlaandere en Nederland en die agterplat van die Afrikaanse vertaling ver- klaar ook dat Jonkvrou tot die hernieude popu- lariteit van die historiese roman gelei het. Die skrywerspaar Jean-Claude van Rijckeghem en Pat van Beirs het ook al ’n aantal ander jeug- boeke geskryf asook ’n filmdraaiboek. Jonkvrouw is vlot en onderhoudend geskryf en bevat interessante inligting oor Europa tydens die Middeleeue, byvoorbeeld byge- lowe en rituele, skoonheidsmiddels en -opvat- tings (soos die vroue se hoë voorkoppe), die rol van die Katolieke Kerk, veldslae soos die slag by Poitiers, ensovoorts. Die pragtige Mid- deleeuse stad Brugge (wat vandag nog baie van daardie era oorhou) speel ook ’n rol in die roman. Soms is die gedeeltes van die ro- man waarin daar breedvoerig verduidelik word van Marguerite se skermlesse en haar perdry-avonture effens aan die lang kant en verbreek dit die spanningslyn. Hoewel dit sinvol is om Marguerite se verset teen die Middeleeuse rol van die vrou uit te beeld, is dít wat die leser nuuskierig hou juis die vraag na wie uiteindelik Marguerite se hand gaan wen. Die oormaat aan geskiedkundige anek- Die roman speel in die veertiende eeu in Vlaandere af en die verteller en hoofkarakter is Marguerite van Male, die enigste dogter van haar pa, die graaf van Vlaandere. Haar ma is geestelik ongesteld na herhaalde po- gings om aan ’n manlike erfgenaam geboorte te gee. Marguerite is eiesinning en traag om al die reëls van vrouwees te leer (soos dat haar voorste hare uitgepluk word om haar ’n hoër voorkop te gee) en stel eerder belang in manlike tydverdrywe. maar sy vloek nie meer as wat nodig is nie, dit wil sê nie meer as tien of vyftien keer per dag nie! (25). Die een dag is Marguerite nog ’n kind wat saam met die seuns van ander adel- likes kwajongstreke uithaal, en dan is sy der- tien, veertien jaar oud en raak verlief op Wil- lem van Sindewint, maar Willem gaan weg om ’n ridder te word en Marguerite weet dat sy eersdaags sal moet trou met die man wat haar pa aanwys. Groot geskiedkundige gevolge is gekoppel aan haar besluit: as sy met die prins van Engeland trou, word Vlaandere Engels na haar pa se dood; as sy met die hertog van Frankryk trou, bly Vlaan- dere onder Franse heerskappy, iets wat nie die invloedryke gildes Vlaandere tevrede sal stel nie. Marguerite se pa besluit op eersge- noemde opsie, maar kon natuurlik nie voor- spel dat Marguerite juis by haar neef, die Franse hertog, sou aanklank vind en hoege- naamd nie by die Engelse prins Edmund nie: ”Hy is een van die lelikste mense wat ek al ooit gesien het” (171). Marguerite wend haar tot die uiterste oplossing om nié met Edmund te hoef te trou nie. Sy is suksesvol, maar teen ’n prys. maar sy vloek nie meer as wat nodig is nie, dit wil sê nie meer as tien of vyftien keer per dag nie! (25). Die een dag is Marguerite nog ’n kind wat saam met die seuns van ander adel- likes kwajongstreke uithaal, en dan is sy der- tien, veertien jaar oud en raak verlief op Wil- lem van Sindewint, maar Willem gaan weg om ’n ridder te word en Marguerite weet dat sy eersdaags sal moet trou met die man wat haar pa aanwys. Groot geskiedkundige gevolge is gekoppel aan haar besluit: as sy met die prins van Engeland trou, word Vlaandere Engels na haar pa se dood; as sy met die hertog van Frankryk trou, bly Vlaan- dere onder Franse heerskappy, iets wat nie die invloedryke gildes Vlaandere tevrede sal stel nie. Marguerite se pa besluit op eersge- noemde opsie, maar kon natuurlik nie voor- spel dat Marguerite juis by haar neef, die Franse hertog, sou aanklank vind en hoege- naamd nie by die Engelse prins Edmund nie: ”Hy is een van die lelikste mense wat ek al ooit gesien het” (171). Marguerite wend haar tot die uiterste oplossing om nié met Edmund te hoef te trou nie. Sy is suksesvol, maar teen ’n prys. Jonkvrou. Jean-Claude van Rijckeghem en Pat van Beirs, uit die Nederlands vertaal deur Daniel Hugo. 2011. Pretoria: Protea Boekhuis. 254 pp. ISBN: 978-1-86919-501-4. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v49i1.24 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Jonkvrou. Sy oorreed die kasteel se smid om vir haar ’n klein swaard te ver- vaardig en leer by die kombuisjongens vloek, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 191 tiese Afrikaans. Gelukkig (of helaas) sal die gemiddelde tienerleser weens die invloed van Engels waarskynlik nie hierdie onnatuurlike konstruksies raaklees nie. dotes skep soms die indruk dat die verhaallyn eintlik maar yl is, en die feit dat ook die pes aan die einde van die roman figureer, bevestig moontlik geykte idees oor die Middeleeue. Die pes is die deus ex machina wat die ver- haalgebeure bevredigend laat eindig vir die moderne leser wat moontlik in die versoeking verkeer om Marguerite se vurige feminisme as vanselfsprekend te aanvaar. Die grootliks knap vertaling en die be- kroonde oorspronklike ten spyt, bly die vraag of Jonkvrou hoegenaamd iets te sê het vir Suid- Afrikaanse tieners. Die historiese gegewe van Vlaandere in die Middeleeue is ongetwyfeld interessant vir hedendaagse Vlaamse jong- mense, maar sal Afrikaanse lesers enigsins die nodige kennis dra van die huidige politiek van België wat die roman (ten minste gedeeltelik) sy relevansie gee? Die Nederlandse tiener Elyse de Sloovere mag dalk op Facebook te kenne gee dat Jonkvrou die “beste boek ooit!” is, maar ek twyfel of Afrikaanse lesers dermate opgewonde sal raak. Daniel Hugo se vertaling is maklik leesbaar en dikwels kreatief aangepak, byvoorbeeld by die vind van ekwivalente vir beledigings, dreigemente en kru taal wat volop in die ro- man is. Soos by die meeste van Hugo se vertalings kan die kritiek egter hier en daar gelewer word dat sekere Nederlandse segs- wyses te sterk behoue gebly het, veral wat betref konstruksies wat “gaan” behels, by- voorbeeld in die sin, “[m]y vader […] gaan […] dikwels na Sluis […] (95). Die natuurliker Afrikaanse vertaling sou tog gewees het, ‘my vader gaan dikwels Sluis toe’ (of na Sluis toe’), met ‘toe’ as ’n belangrike merker van idioma- Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria Pretoria Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria Pretoria 192

https://letterkunde.africa/article/download/8401/10128

Afrikaans

http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za Voorwoord die van wie se kundigheid in die http://lexikos.journals.ac.za Voorwoord x verdere beplanning van die Buro gebruik gemaak is en vriende van die Buro, is ook genooi om aan hierdie publikasie deel te neem. Hierna wil ons die kom- munikasie verder uitbrei deur nog ander en uiteindelik aIle beiangstellende taalkundiges en leksikograwe by die projek te betrek. verdere beplanning van die Buro gebruik gemaak is en vriende van die Buro, is ook genooi om aan hierdie publikasie deel te neem. Hierna wil ons die kom- munikasie verder uitbrei deur nog ander en uiteindelik aIle beiangstellende taalkundiges en leksikograwe by die projek te betrek. g g y p j Daar is ook ander redes waarom hierdie bundel juis nou deur die Buro uitgegee word. Ooreenkomstig sy beplanning is die Bura van voorneme om al sy publikasies, insluitende die WAT, self en volledig met gebruikmaking van die rekenaar te versorg, uit te Ie en te praduseer; daaram beskou die afdeling Redaksionele Steundienste hierdie projek as 'n eerste geleentheid en oefening om so 'n kantoorpublikasie te laat verskyn. Verder het mnr. D.C. Haupttleisch te kenne gegee dat hy op 31 Julie 1991, na 33 jaar diens aan die Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal - waarvan ruim tien jaar as Hoofredakteur - wil aftree. In die laaste en belang- rikste plek het die redaksie dus gevoel dat dit besonder passend sal wees om die eerste atlewering van die reeks spesiaal vir daardie geleentheid uit te gee en dit aan hom op te dra. Dwarsdeur die prajek was hierdie doelwit vir almal 'n inspirerende motivering om die ondernerning te laat slaag en betyds vir sy aftrede te voltooi. Daar is na gestreef om die gehalte van die artikels en die tegniese afgerondheid van die bundel in die beperkte beskikbare tyd op die hoe peil te bring waarvoor rnnr. D.C. Haupttleisch se eie werk in wye kring so bekend is en wat hom dus waardig sou wees. ' Lexikos is beplan as die ee~ste in 'n reeks boeke vir die vakspesialis. Die wetenskaplike standaard daarvan kon slegs gewaarborg word deur elke aangebode of aangevraagde artikel aan twee of meer vakspesialiste van hoe akademiese aansien voor te Ie vir anonieme keuring. Dit is die redaksionele beleid om ook in die toekoms geen toegewings aan hierdie standaard te maak nie. Voorwoord Dr. D.J. van Schalkwyk, die aangewese Hoofredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT), skets in "Die woord vra kontak", die inleiding tot hierdie bundel, hoe die formele leksikografiese gesprek tussen die redaksie van die WAT en 'n aantal vooraanstaande taalkundiges in 1989 op Stellenbosch aan die gang gekom het en hoe daarna gestreef word om dit tot die hele Afrika uit te brei. Alhoewel hierdie gesprek tussen leksikograaf en taalkundige, asook die tussen leksikograaf en leksikograaf, op 'n gereelde grondslag by kongresse en serninare behoort plaas te vind, is die hou van sulke byeenkomste nie altyd prakties of finansieel bekostigbaar nie, veral nie waar die deelnemers hulle oor so 'n uitgestrekte geografiese gebied soos Afrika bevind nie. Daarteenoor dien 'n vakpublikasie as 'n uitstekende medium en voertuig vir so 'n gesprek. Dit kan goedkoper, makliker en effektiewer 'n groot aantal belangstellendes oor 'n wye terrein bereik en by die debat betrek. Omdat daar tans egter nie 'n publikasie spesifiek vir die uitruil van leksikografiese kennis en ondervinding in Afrika bestaan nie, voel die Buro van die W A Thorn genoodsaak om die inisiatief in die totstandbrenging daarvan te neem. Ditis immers deel van sy strewe en taak "om 'n groeipunt en stimulus vir leksiko- grafiese aktiwiteite en leksikologiese denke te wees". Hierdie bundel leksikografiese opstelle is die resultaat van die inisiatief. Daar is besluit om dit Lexikos (Grieks vir "van of vir woorde") te noem en dit jaarIiks as een van die beoogde reekspublikasies onder die vaandel AFR/LEX (akroniem vir "leksikografie in of vir Afrika") uit te gee. Oak uit die naamgewing moet die beoogde draagwydte van hierdie projek dus blyk. Omdat die leksikografie kommunikasie dien, moet daar juis op hierdie terrein baie brile oor Afrika met sy ryk verskeidenheid tale gebou word. Daarlangs kan ons na mekaar toe uitreik, wedersydse begrip bewerkstellig, behoeftes verwoord en sodoende help om verhoudings te verbeter. Die eerste aflewering wil 'n bevestiging en blywende neerslag wees van daardie ontrnoeting in 1989 op Stellenbosch tussen teorie en praktyk wat vir die Bura van die W A T en ongetwyfeld ook vir die professionele leksikografie in Suid-Afrika 'n historiese geleentheid was. Daarom is so 'n groot persentasie van die artikels in hierdie bundel bydraes van die deelnemers aan die groeps- gesprek. Enkele ander taalkundiges, bv. Voorwoord Onderhewig hieraan word aile belangstellende taalkundiges en leksiko- grawe dus vriendelik uitgenpoi om bydraes vir die volgende uitgawe aan die redaksie voor te Ie. Aile bydraes moet streng vakgerig wees. Dit kan handel oor die suiwer leksikografie of oor die raakvlak tussen die leksikografie aan die een kant. en die Iinguistiek, die rekenaar of die bestuurskunde aan die ander kant. Suiwer linguistiek, rekenaarwetenskap, rekenaarmetodiek, algemene bestuurskunde en die rekenaarlinguistiek kwalifiseer gevolglik nie. Rekenaarleksikografie daarenteen kwalifiseer weI. Met "raakvlak" hier bo word nie soseer dit wat gemeenskaplik aan die genoemde dissiplines is, bedoel nie as weI die impli- kasies wat daardie'dissiplines vir die leksikografie het, of, rninder waarskynlik, wat die leksikografie vir die genoemde dissiplines het. Sulke implikasies moet duidelik in bydraes uiteengesit word. Verdere besonderhede is van die Redakteur: Lexikos by die Bura se adres verkrygbaar. Ten slotte wil ek graag aIle medewerkers aan die bundel hartlik bedank vir hulle entoesiastiese samewerking, hetsy deur die lewering van artikels, hetsy deur die anonieme keuring daarvan, hetsy deur die totstandbrenging van http://lexikos.journals.ac.za V oorwoord xi die finale produk. Wat laasgenoemde betref, wil ek veral Hermien van der Westhuizen en Eleanor van Zuydam van die Buro se afdeling Redaksionele Steundienste hartlik bedank vir hulle ywerige en kundige hulp met die teksversorging en uitleg van die boek. Weens hulle baie ander werksverplig- tinge het dit onder groot druk plaasgevind. Ook aan Hanlie Meitzler, wat haar later by hierdie afdeling aangesluit het, my dank. Piet Grobler het die buite- blad pro arnico ontwerp. Vir sowel die vriendelike gebaar as die gehalte van die werk betuig ek my en die Buro se opregte waardering. Aan my kollegas in die afdeling Redaksionele Bewerking van die Buro, veral Johan du Plessis: baie dankie vir die hulp met die proefleeswerk. Sander al hierdie ondersteuning sou die bundel nie betyds klaargekom het nie. P. Harteveld Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal Foreword Dr O.J. van Schalkwyk, the Editor-in-Chief designate of the Woordeboek van die Afrikilanse Taal (WAT), outlines in 'Words require contact", the introduction to this book, how a formal discussion on lexicography between the editorial staff of the WAT and a group of prominent linguists got off the ground in Stellen- bosch in 1989, and how the staff is attempting to extend this discussion to include the rest of Africa. Although meetings between lexicographer and linguist, as well as between lexicographer and lexicographer, should take place on a regular basis at congresses and seminars, it is not always practical and financially possible, especially where participants are drawn from such a vast area as Africa. On the other hand, a specialist publication serves as an excellent medium and vehicle for such discussions: A large number of interested people can be reached over a wide area and can participate in the debate more cheaply, read- ily and effectively. Because at present there are no publications specifically for the exchange of lexicographical information and experience in Africa, the Bureau of the WAT felt obliged to take the initiative in launching such a publi- cation. __ It is after all part and parcel of its mission to be "a growing point and stimulus for lexicographical activities and lexicological reasoning". This volume of lexicographical essays is the result of such an initiative. It is entitled Lexikos (Greek for "of or for words") and will be published annually as one of the series publications under the banner AFRILEX (acronym for "lexicography in or for Africa"). Thus, the envisaged wide scope of this project is also reflected in its name. Because lexicography serves communication, contact on this terrain should be established with Africa and its variety of lan- guages. In this way we can reach out to one another, bring about a mutual understanding, give expression in words to our needs and help improve rela- tionships. The first issue wants to affirm and bear permanent testimony of the importance of the meeting in 1989 in Stellenbosch between theory and practice,' which was an historical occasion not only for the Bureau of the WA T, but also for professional lexicography in South Africa. For this reason many articles in this book are contributions by those who participated in the group meeting. A few other linguists, e.g. P. Harteveld Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal http://lexikos.journals.ac.za http://lexikos.journals.ac.za Foreword those who helped with the further planning of the Bureau as well as friends of the Bureau, were invited to contribute to the publi- http://lexikos.journals.ac.za xiii Foreword cation. After this the aim is to expand communication by involving other and eventually all linguists and lexicographers interested, in the project. cation. After this the aim is to expand communication by involving other and eventually all linguists and lexicographers interested, in the project. There are also other reasons for publishing the volume at this specific time. As planned, the Bureau intends to use the computer for the editing, lay- out and production of all its publications, including the WAT. For this reason the division Editorial Support Services considers this project as a first opportu- nity to release a desk-top publication. y Furthermore, Mr D.C. Hauptfleisch indicated that he wishes to retire on 31 July 1991 after 33 years' service at the Bureau of the WAT, which included 10 years as Editor-in-Chief. Thus, in the last and most important instance, the editoriaJ staff has decided that it is only fitting to dedicate the first volume of this series to Mr Ijauptfleisch. Throughout the project this objective was an inspiring motivation to make a success of it and to complete it before' his retirement. In order to maintain the high standard of work for which Mr Hauptfleisch is well known in many circles, the quality of the articles and the technical finish were major priorities in producing this volume in the short time available. Lexikos is planned as the first issue in a series of books for specialists. Each article was anonymously judged by two or more highly-rated experts to guar- antee the academic standard of Lexikos. It is the policy of the editoriaJ staff, to be followed also in future, not to make any concessions in this regard. Subject to this, all linguists and lexicographers are cordially invited to submit contri- butions to the editorial staff for the following edition. All contributions must be subject-related. They can deal with pure lexi- cography or with the intersection between lexicography on the one hand and linguistics, the computer and management on the other hand. Theoretical lin- guistics, computer science, computer technique, general management and computer linguistics thus do not qualify. Computer lexicography, however, qualifies. Foreword The expression "intersection" does not in the first place refer to those elements which are common to the above-mentioned disciplines, but rather to the implications those disciplines could have for lexicography, or less probably, what implications leXicography could have for those disciplines. Such impli- cations should be clearly stated in the articles. Further information is obtain- able from the Editor: Lexikos at the address of the Bureau. In conclusion I would like to thank all contributors for the enthusiasm they showed for this project, either by submitting articles or by judging them, or by assisting with the production of the publication. A special word of thanks to Hermien van der Westhuizen and Eleanor van Zuydam of the divi- sion Editorial Support Services, who worked under great pressure, for their diligent and expert assistance with the editing and layout of the book. Many thanks also to Hanlie Meitzler, who later joined the division. The cover was designed pro amico by Piet Grobler. On behalf of the Bureau and myself, I would like to extend my sincere gratitude to him for this friendly gesture and http://lexikos.journals.ac.za Foreword xiv for the high standard of his work. To aU my colleagues in the Bureau's division Editorial Processing, especially Johan du Plessis, many thanks for your help with the proofreading. Without your support it would not have been poSSible to finish the volume in time. P. Harteveld Bureau of the Woordeboek van die Afrikaanse Taal P. Harteveld Bureau of the Woordeboek van die Afrikaanse Taal

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/1142/658

Afrikaans

Publikasieaankondigings / Publication Announcements Willem Botha (Redakteur). 'n Man wat beur. Huldigingsbundel vir Dirk van Schalk- wyk. 2003, xii + 384 pp. ISBN 0-9584401-4-X. Stellenbosch: Buro van die WAT. Prys: R150. (Resensie in hierdie uitgawe.) Julie Coleman. A History of Cant and Slang Dictionaries. Volume 1: 1567–1785. 2004, xii + 259 pp. ISBN 0 19 925471 0 (Hb.). Oxford: Oxford University Press. Price: £45. Ton den Boon (Samensteller). Taal van het jaar drie: Kroniek van het Nederlands in 2003. 2003, 123 pp. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie. J.D.U. Geldenhuys en E.E. Viljoen-Smook. New Business Dictionary/Nuwe Sake- woordeboek. Fourth, revised and expanded edition/Vierde, hersiene en uit- gebreide uitgawe. 2003, xxi + 315 pp. ISBN 1 86890 038 X. Cape Town/ Kaapstad: Pharos Dictionaries/Pharos Woordeboeke. Prys: R140. (Resen- sie in hierdie uitgawe.) Manfred Görlach. English Words Abroad. 2003, xii + 189 pp. ISBN 90 272 2331 9 / ISBN 1 58811 435 X. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Price: €70, US$70 (Hb.). (Review in this issue.) Volker Harm und Michael Schlaefer (Herausgeber). Wörterbuchstadt Göttingen. 2003, 140 pp. Göttingen. R.R.K. Hartmann (Editor). Lexicography: Critical Concepts. Volume I: Dictionaries, Compilers, Critics and Users. xxvii + 412 pp. ISBN 0-415-25366-7. Volume II: Reference Works across Time, Space and Languages. xi + 383 pp. ISBN 0-415- 25367-5. Volume III: Lexicography, Metalexicography and Reference Science. xi + 483 pp. ISBN 0-415-25368-3. ISBN 0-415-25365-9 (Set). London/New York: Routledge. Price: £425. Thomas Herbst, Gunter Lorenz, Brigitta Mittmann und Martin Schnell (Her- ausgeber). Lexikografie, ihre Basis- und Nachbarwissenschaften: (Englische) Wörterbücher zwischen "common sense" und angewandter Theorie. 2004, VI + 207 pp. ISBN 3-484-39118-9. Lexicographica. Series Maior 118. Tübingen: Max Niemeyer. Price: €72. Lexikos 14 (AFRILEX-reeks/series 14: 2004): 455-457 Publikasieaankondigings / Publication Announcements 456 Werner Hüllen. A History of Roget's Thesaurus: Origins, Development, and Design. 2004, ix + 410 pp. ISBN 0-19-925472-9. Oxford: Oxford University Press. Price: £75. Kyo Kageura. The Dynamics of Terminology: A Descriptive Theory of Term Forma- tion and Terminological Growth. 2002, viii + 323 pp. ISBN 90 272 2328 9 (Eur.), 1 58811 314 0 (US) (Hb.). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Price: €92/US$92. (Review in this issue.) Willy Kirkeby (Editor). English–Swahili Dictionary. 2000, 1069 pp. ISBN 9976888820 (Africa), 8299457327 (Non-African countries) (Pb.). Dar es Salaam: Kake- pela Publishing. (Review article in this issue.) Hans-Dieter Kreuder. Metasprachliche Lexikographie: Untersuchungen zur Kodifi- zierung der linguistischen Terminologie. 2003, X + 271 pp. Lexicographica. Series Maior 114. ISBN 3-484-39114-6. Tübingen: Max Niemeyer. Price: €78. Die Taalkommissie van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Afrikaanse Woordelys en Spelreëls. Negende, verbeterde en omvattend her- bewerkte uitgawe. 2002, 592 pp. ISBN 1 86890 034 7. Kaapstad: Pharos Woordeboeke. Prys: R170. (Resensie in hierdie uitgawe.) Publikasieaankondigings / Publication Announcements (Review in this issue.) Geoffrey Leech, Paul Rayson and Andrew Wilson. Word Frequencies in Written and Spoken English. 2001, xv + 304 pp. ISBN 0 582 32007 0. Harlow: Pearson Education. Price: £45.99. Johann R.E. Lutjeharms. Oseanologiewoordeboek Engels–Afrikaans/Dictionary of Oceanology English–Afrikaans. 2004, xvi + 334 pp. ISBN 186890041X. Kaap- stad/Cape Town: Pharos Woordeboeke/Dictionaries. Prys: R175. (Resen- sie in hierdie uitgawe.) Sentrum vir Tekstegnologie. Afrikaanse Speltoetser 2.0 en Woordafbreker. 2003. Potchefstroom: Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O. W.F.J. Steenkamp en/and H.J.J. Reynders (Hoofredakteurs/Chief Editors). Ekonomiese en Bedryfswoordeboek: Engels–Afrikaans/Dictionary of Economics and Business: English–Afrikaans. Tweede, hersiene en vermeerderde uitga- we/Second, revised and enlarged edition. 2004, xii + 1199 pp. ISBN 1868900312. Kaapstad/Cape Town: Pharos Woordeboeke/Dictionaries. Prys/Price: R400. Gabriele Stein. Developing Your English Vocabulary: A Systematic New Approach. 2002, VIII + 272 pp. Stauffenburg Linguistik 26. ISBN 3-86057-727-1. Tübingen: Stauffenburg Verlag. Price: €33. Die Taalkommissie van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Afrikaanse Woordelys en Spelreëls. Negende, verbeterde en omvattend her- bewerkte uitgawe. 2002, 592 pp. ISBN 1 86890 034 7. Kaapstad: Pharos Woordeboeke. Prys: R170. (Resensie in hierdie uitgawe.) Publikasieaankondigings / Publication Announcements 457 Rita Temmerman. Towards New Ways of Terminology Description: The Sociocogni- tive Approach. 2000, xv + 258 pp. ISBN 90 272 2326 2 (Eur.), 1 55619 772 1 (US) (Hb.). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Price: €75, US$75. (Review in this issue.) Jenny Thumb. Dictionary Look-up Strategies and the Bilingualised Learner's Dic- tionary: A Think-aloud Study. 2004, XII + 127 pp. ISBN 3-484-39117-0. Lexi- cographica. Series Maior 117. Tübingen: Max Niemeyer. Price €48. L.J. van der Veen et S. Bodinga-bwa-Bodinga. Gedandedi sa Geviya/Dictionnaire Geviya–Français. 2002, 569 pp. ISBN 90-429-1105-0 (Peeters Louvain)/ISBN 2-87723-621-8 (Peeters France). Louvain/Paris/Sterling, Virginia: Peeters. Price: €60. (Review in this issue.) F.I.J. van Rensburg (Redakteur). Afrikaans — lewende taal van miljoene. 2004, xv + 190 pp. ISBN 0 627 02579 X. Pretoria: Van Schaik. Prys: R89.95. (Resensie in hierdie uitgawe.) Piet van Sterkenburg (Editor). A Practical Guide to Lexicography. 2003, XI + 459 pp. Terminology and Lexicography Research and Practice 6. ISBN 90 272 2329 7 (Eur.), 1 58811 380 9 (US) (Hb.)/ISBN 90 272 2330 0 (Eur.), 1 58811 381 7 (US) (Pb.). Amsterdam/Philadelpia: John Benjamins. Price: €145, US$145 (Hb.)/€65, US$65 (Pb.). Hessel Visser. Naro Dictionary: Naro–English, English–Naro. Fourth edition. 2001, viii + 240 pp. ISBN 99912-938-5-x. D'kar: Kuru Development Trust. (Re- view in this issue.)

https://lexikos.journals.ac.za/pub/article/download/713/312

Afrikaans

PROF. DR. I. J. VAN H. FOURIE Wie prof. Izak Fourie in lewe geken het, sal be- sef waiter groot verlies die Universiteit en gemeen- skap van Potchefstroom m et sy dood gely het. Sy belangstelling het oor soveel terreine gestrek en sy aandeel daaraan so energiek en m et toewyding, dat dit haas ondenkbaar is dat hierdie bydrae in die toekoms ontbeer sal moet word. In huislike, maatskaplike en akademiese kring sal sy gedagtenis egter voortleef en as inspirasie dien. Sy lewe spreek van idealisme en ambisie, geseën m et 'n helder verstand en gewillig om hard te werk, het hy hoogtepunte bereik wat tot sieraad van sy gesin en die Afrikaanse gemeenskap strek. Aan sy weduwee, kinders, familie en vriende bied „Koers" opregte meelewing van die smart. W. N. Coetzee.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1462/1567

Afrikaans

DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Ek is gevra 0111 u binne die kort bestek van veertig minute toe te spreek oor die rykdom van die Suid-Afrikaanse bodern. Die vraag is non eerstens wat ’n mens onder rykdom van liodeni moet verstaan. Volgeus die woordeboek beteken ryk­ dom ook welstand of vermoë. Volgens Schumann en andere (1957. 2- 3. -13 en 51 I word rykdom bepaal deur die pro­ duksie van kapitaalgoedere en die vermeerdering van kapitaal- bates. Elke land se produksiestelsel word beïnvloed deur die aan- of afwesigheid van natuurlike hulpbronne en, aangesien hierdie produksiemiddele gewoonlik van beperkte omvang is. is dit by enige produksie-onderneming essensieel dat die produksie so doeltreffend of ekonomies moontlik gemaak moet word. Sedert ongeveer een honderd jaar gelede is die produksie van kapitaalgoedere in Suid-Afrika steeds meer op die natuur­ like hulpbronne van ons eie bodem gebaseer. Sover dit ons delfstowwe betref. was dit oor die algemeen redelik maklik om ekonomies te produseer en sodoende ons volksvermoë of rykdom te vermeerder. Wat dit betref. kan ons dus sê dat ons bodem wel ryk is. Maar die gehalte van ons grond en reënval maak dit moeilik om landbouproduksie, veral op akkerbou- kundige gebied. ekonomies doeltreffend te hou en in dié opsig is ons bodem seker minder ryk, as dit nie selfs arm is nie. Tweedens ontstaan die vraag nou hoe ’n mens rykdom van bodem moet meet of bepaal. Meeste persone sou sekcr antwoord dat rykdom in terme van monetêre of ekonomiese waarde gemeet moet word. Volgens Schumann (1963. 3) tel natuurlike hulpbronne onder die vernaamste van daardie faktore wat die welvaart van ’n land op die lang duur bepaal en wat in ’n hoë mate ..meetbaar” is. Ek meen egter dat ryk­ dom ook "n welstand of vermoe mag inhou wat nie direk op "n monetêre wvse gemeet kan word nie, en in dié verband dink 56 ek veral aan ons waterhulpbronne en die produksievermoë van ons gronde. g In die lig van hierdie standpunt wil ek dan daardie hulp- bronne wat die rykdom van ons Suid-Afrikaanse bodem hepaal, indeel in: (a) nie-hernieubare delfstowwe, waarvan die waarde beste in terme van verkoopswaarde of ekonomiese potensiaal gemeet kan word; en g (b) hernieubare bodetnbronne, waarvan die waarde miskien beste in terme van noodsaaklikheid vir voortbestaan en ontwikkeling gemeet kan word. Onder die eerste afdeling kan ons insluit minerale delf- stowwe, soos goud. diamante, mangaanerts, ystererts, ens., asook fossiel-brandstowwe, soos steenkool. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Die tweede afdeling het betrekking op grond- en waterhulpbronne. Sover dit die delfstowwe betref, blyk die rykdom van ons bodem waarskynlik beste uit ’n oorsig van die ontwikkeling van die mynbou. sy bydrae tot die volksinkomste met die loop van tyd en sy stnbiliserende invloed op die landsekonomie. Daarbenewens moet dan ook nog in berekening gebring word die stimulerende uitwerking van die mynbou op sekondêre nywerhede, vervoer en werkvoorsiening. Die rykdom. of eer- der armoede. van ons land aan die hernieubare hulpbronne, water en grond. blyk miskien beste uit 11 oorsig van die akkerboukundige en pastorale bydraes tot ons volksinkomste oor die jare en die probleme van onekonomiese produksie en grond- eti waterbewaring waarvoor ons vandag te staan ge­ kom het. Verskeie deskundiges het in die afgelope tyd daarop {iewys dat ons land geen werklike rol in die wêreldekonomie gesprel het voor die ontdekking van diamante in 1867 en goud in 1886 nie (Andrews en andere, 1962, 4—6; Busschau, 1961, 10; Licbcnhcrg en Lambooy. 1961, 398). Afgesien daar- van dat hierdie ontdekkings gelei het tot die ontstaan van ons mynbedryf. het hulle ook aanleiding gegee tot die ontstaan van elektriese kragopwekking en die aanleg van ’n binnelandse spoorwegnetwerk (Andrews en andere, 1962, 5— 6; Dii Plessis, 1961. 89). Vandag is Suid-Afrika die vemaamste mineraalproduserende land in die suidelike halfrond (Van Koyen en Bowles, 1952, 3- 4). 57 Tot die Tweede Wêreldoorlog was ons ekonomie hoof- saaklik gebaseer op mynbou, akkerbou en veeteelt, maar sedert- dien het daar ’n groot omwenteling gekom, gekenmerk deur die verbasende groei van die fabriserende nywerhede (Bus- schau, 1961, 11— 12; Norval, 1962, 2— 4, 39 en 139). Ons weet vandag in watter hulpbronne die krag van ons ekonomie lê, maar ons weet ook watter minder oorvloedige hulpbronne reeds ’n stremmende invloed op ons ekonomiese groei het of in die toekoms gaan hê. Dit het nou baie noodsaaklik geword dat ons volksleiers op ekonomiese, industriële en landboukun- dige gebied ’n voorraadsopname van ons volkshuishouding maak met die oog op beplanning van die gesonde en selfstandige ekonomiese groei van ons land in die toekoms. Sodanige be­ planning behoort in die eerste plek toegespits te wees op die voordeligste ontginning, verwerking, bemarking en verbruik van beide oorvloedige en skaars hulpbronne in ons land. Reeds 14 jaar gelede het mnr. E. H. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Louw, destyds Minister van Ekonomiese Sake, (1949, 38— 39) gesê: „The broad objective in the formulation of a national economic policy should, I think, be the utilisation of our natural resources in such a manner that they will yield to as many people as possible, now and in the years to come, the opportunity to live on as high a standard as possible. „In order to achieve that objective it is necessary to build an economy based on our most permanent resources. The labour of our people, assisted by our gold, coal, iron, and other minerals, as well as our agricultural and other resour­ ces, must be our primary product and the basis of our economy.” In hierdie verband wys Norval (1962, 25 en 46) en Koch (1962, 10— 11) daarop dat opgeleide mannekrag een van ons vernaamste, maar tans nog skaarste hulpbronne is. Norval (1962, 25) sê: „South Africa needs one thing above all things, if it wishes to take advantage of the vast economic potential that lies dormant in the bowels of its territories; it must step up and step up rapidly its secondary and university training and adjust and direct it more towards the exploitation of the eco­ nomic potential of the country. In particular the country should train scientists and engineers to a considerably greater 58 extent and with much more deliberateness than has been the case up to the present.” Met die voorafgaande in gedagte wil ek nou ’n selektiewe oorsig, onder verskillende hoofde, probeer gee van sekere aspekte van ons volksinkomste en landsekonomie wat v.eral betrekking het op die ontginning, verwerking, bemarking en verbruik van ons minerale delfstowwe, ons fossiel-brandstowwe en ons grond- en waterhulpbronne oor die tydperk 1910— 1960, met die idee dat dit moontlik kan help by die beoordeling van die relatiewe belangrikheid van hierdie hulpbronne vir ons toekomstige vooruitgang. Dit kan miskien beste vergelykenderwys gedoen word deur syfers vir die jare 1910, 1930, 1950 en 1960 so na as moontlik aan te haal uit die onlangse publikasie van die Buro vir Sensus en Statistiek. „Uniestatistieke oor Vyftig Jaar” (1960). Hierdie jare dien as gerieflike en min of meer natuurlike skeidings tussen die vernaamste tydvakke in Suid-Afrika se ontwikkeling van Unifikasie tot Republiekwording. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Die jaar 1930 val teen die einde van die ongunstige tydperk van inflasie na die Eerste Wêreldoorlog en dit kom ook naasteby ooreen met die eerste devaluasie van ons geld in 1932, die groot droogte van 1930—1933 en die eerste produksie van staal deur Yskor in 1934. Na die devaluasie van 1932 het beide goudmynbou en die fabriserende nywerhede baie vin- niger as ooit vantevore vooruitgegaan (Busschau, 1961, 11). Die jaar 1950 volg kort na die einde van die Tweede Wêreld- oorlog en ons afstapping van die goudstandaard in 1948; (lit val saam met die uitbreek van die Koreaanse oorlog en die stigting van Sasol en is net voor die vorming van Foskor in 1951 (Norval. 1962. 13, 33 en 37; Anoniem, 1961a, 4). Volksinkomste: Ons bepaal ons hier net by volksinkomste verkry uit die ontginning en verwerking van Suid-Afrikaanse delfstowwe en uit die bewerking van Suid-Afrikaanse grond. In 1912 was die totale volksinkomste maar net R265.8 miljoen, d.w.s. minder as die helfte van wat die goudmynbou alleen tans per jaar lewer (Tegniek, 1963, 9). In 1930 het dit vermeerder tot R506.4 miljoen, in 1942 was dit vir die eerste keer meer as R1000 miljoen en in 1950 het dit vir die eerste keer R2000 miljoen oortref. In 1959 was dit R4054 miljoen. 59 Die persentuele aandele van landbou, mynbou en fabrieks­ wese in hierdie volksinkomste het soos volg met die loop van tyd verander: (a) Landbou (insluitende bosbou, landboubeheerrade, visserye, ens.): Vir die eerste twee dekades na Unifikasie het landbou tussen 17 en 25 persent van die volksinkomste gele- wer, maar in 1930 het landbou se bydrae gedaal tot 13.9 persent en daarna het dit min of meer so gebly. In 1950 was dit 13.1 persent en in 1959 was dit 11.7 persent. (b) Mynbou (uitsluitende staatsdelwerye): In 1912 was die bydrae van mynbou tot die volksinkomste maar net 2.7 persent. Van die Eerste Wêreldoorlog tot 1930 het dit gewissel tussen 15 en 22 persent. Daarna, tot omtrent 1940, het dit op ’n effens hoër vlak gebly met ’n speling tussen 16 en 24 persent, waarna dit geleidelik afgeneem het na ’n laagtepunt van ongeveer 10 persent in 1949. Sedert 1950 het dit gewissel tussen 10 en 14 persent en in 1959 was dit gelyk aan 13.3 persent. (c) Febriekswese (insluitende slegs private fabrieks- wese en nie sulke organisasies soos die Randse Waterraad, Evkom, Sasol, Kop, ens. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM nie): In 1912 was die aandeel van fabriekswese in ons volksinkomste net 6.7 persent. In 1918 was dit 9.8 persent en daarna het dit geleidelik vermeerder tot 15.4 persent in 1930, 17.5 persent in 1940, 22.1 persent in 1950 en 24.6 persent in 1959. In 1959 was die helfte van ons volksinkomste dus afkom- stig uit die drie ekonomiese sektore, landbou, mynbou en fabriekswese, in die verhouding van 11.7 : 13.3 : 24.6, ver­ geleke met ’n bietjie meer as ’n kwart (26.81 persent) in 1912 in die verhouding van 17.4 : 2.71 : 6.7. Norval (1962, 139— 140) wys daarop dat die relatiewe proot toename in die bydrae van sekondére nywerhede tot die volksinkomste, vergeleke met die toename in die bydraes van mynbou en landbou, ’n gevolg is van die baie groter nitbreidingskoëffisiënt of -potensiaal van sekondêre nywer­ hede, vergeleke met mynbou of landbou. Busschau (1961, 11— 12) meen dat die vinnige en indrukwekkende groei van sommige fabriserende nywerhede bevorder is deur die toe­ nemende aanvraag as gevolg van die ontwikkeling van nuwe 60 myne op die Verre Wesrand, in die Vrystaat en in die distrikte van Klerksdorp en Kinross. Sy mening is dat: „Those who have in the past 15 years talked with more enthusiasm than knowledge about the prospects of the manufacturing industry should ask themselves how, in the absence of these mines (en dit geld nie net vir die nuwe goudmyne nie), such additions to capital invested, exports and dividends could have been secured. They should also remember the effect of this vast development on the actual growth of manufacturing industry.” p g g y Die stimulerende invloed van die mynbou op die ontwik­ keling van sekondêre nywerhcde asook op landbou blyk mis­ kien duidelikste daaruit dat, waar dit in 1910 byna al sy voorrade ingevoer het, die mynwese teen 1948 byna 70 per- sent en in 1960 meer as 90 persent plaaslik verkry het (Busschau, 1961, 11; Anderson, 1961, 3). In 1960 is voor­ rade aangekoop vir ’n bedrag van meer as R260 miljoen, waarvan meer as R40 miljoen bestee is aan mielies en mielie- produkte, d.w.s. omtrent 40 persent van ’n mielie-oes soos dié van 1958 wat ’n brutowaarde van ongeveer R102 miljoen gehad het (Anderson, 1961, 3; Busschau, 1961, 11; Von Maltitz, 1963, 18; Bur. Sens. Stat., 1960, I—23). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Mynbou: By die opening van die sesde kongres van die Geologiese Vereniging van Suid-Afrika op 4 Februarie 1963 het die Minister van Mynwese, dr. N. Diederichs, daarop gewys dat die totale waarde van ons land se mineraleproduksie reeds meer as R15 miljard bedra (Een miljard = 10"). Die grootste deel hiervan is gedurende die afgelope 50 jaar gelewer. Die belangrike aandeel van die goudmynbedryf in hierdie inkomste uit minerale is duidelik uit die feit dat tot 1960 goudproduksie alleen verantwoordelik was vir omtrent R10 miljard en dat dit in 1962 alleen byna R637 miljoen gelewer het (Levin, 1961, 1105; Tegniek, 1963, 9). Die gesonde toestand van ons land se ekonomie, nie net vandag nie, maar ook in die verlede, kan hoofsaaklik toege- skryf word aan die stabiliserende en stimulerende invloed wat die goudmynbedryf daarop gehad het en nog steeds het; en dit ten spyte van ons klein bevolking van ongeveer 3-—4 miljoen blankes en 12— 13 miljoen nie-blankes (Norval, 1962, 146 en 150— 153). Busschau (1961, 11) sê: „ . . . for our present purpose it is, I believe, sufficient to say that gold 61 mining in South Africa remains in 1960, as it was in 1910, the largest single industry and generator of national income and provider of foreign exchange. Together with other forms of mining and agriculture it provides an expanding base for the growth of other forms of South African enterprise.” Sedert 1954 het Suid-Afrika jaarliks meer as die helfte van die nie-kommunistiese wêreld se goud geproduseer en in 1960 was ons aandeel meer as 60 persent. Norval (1962, 152— 153) meen dat: ,,Despite the relative decline in the contri­ bution of gold to the national income, gold is still the one great stabilizing factor in the South African economy.. . Apart from the stabilizing influence that gold has on South African economy it is an all-prevailing catalytic agent trans­ fusing all branches of the economy . . . It is difficult to assess the importance of the gold-mining industry to the South African economy. It is the apex of the inverted pyramid on which the whole of the rest of the economy is balanced.” Die grootste gevaar vir die handhawing van ons huidige ekonomiese groeikoers Iê in die feit dat ons goudafsettings nie hernieubare hulpbronne is nie. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Ons toekomstige ekonomiese ontwikkeling sal so gerig moet word dat veral ons primêre en sekondêre nywerhede binne afsienbare tyd in staat sal wees om onafhanklik van die goudmynbedryf te bestaan en met konkurrente op internasionale vlak te kompeteer. Onder an- dere het Stratten (1949, 35— 36) reeds 15 jaar gelede daarop gewys dat ons land nywerhede nodig het waarop ons ekonomie gebou kan word wanneer ons goudmyne eendag uitgewerk is. Von Maltitz (1963, 16— 17) meen dat ons goudafsettings „die grootste enkele geluk (is) wat die Voorsienigheid aan ons geskenk het” . Soos Von Maltitz (1963, 19—21) en ook ander deskundiges (Koch, 1962. 7; Lavine. 1962, 26—29; Bus­ schau, 1960, 8— 10) onlangs aangedui het, staan ons vandag reeds voor die probleem van sogenaamde „sterwende myne” , grotendeels as gevolg van die diskriminerende belasting op goudmyne. In 1960 het die goudmynbedryf ’n belasting van byna R74 miljoen op ’n totale wins van omtrent R254 miljoen, d.w.s. amper 30 persent, betaal (Anderson, 1961, 3). Met sodanige swaar belasting van ons vernaamste nywerheid kan goud nie juis op die doeltreffendste en konserverendste wyse met die oog op die toekoms ontgin word nie en word die bedryf 62 ook nie juis aangemoedig om nuwe afsetting op te spoor en te ontgin nie. g In hierdie verband het mnr. E. H. Louw, destyds Minister van Ekonomiese Sake (1949, 39), die volgende gesê, maar sonder om die kwessie van belasting aan te roer: „We have in the past been living on gold. There is only one alternative, and that is the creation of an economy based on what is termed ‘secondary’ industry. Admittedly it will take a very long time to exhaust our gold resources, but if we do not plan ahead for that eventuality, the time will come when a future generation of South Africans will find itself with an economy largely based on gold mines, but without any gold in the mines.” Hierby moet ook in gedagte gehou word die waarskynlik- heid dat wanneer ons goudmyne eendag sluit ons uraanpro- duksie, wat in 1960, naas goud se bydrae van meer as R500 miljoen, ’n bydrae van meer as R100 miljoen tot ons volks­ inkomste gelewer het, seker ook sal eindig, aangesien hierdie uraan ’n neweproduk van die goudmynbou is (Anderson, 1961, 3). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Suid-Afrika is tans die derde grootste produsent van uraan en het ook die tweede grootste reserwe van uraan in die wêreld (Von Maltitz, 1963, 15— 18). Ek meen dat deeglik beplande ontwikkeling van fabrise- rende nywerhede gebaseer op ons aansienlike reserwes van yster-, mangaan-, chroom-, kopererts en steenkool die aan- gewese voorbehoedmiddel teen hierdie gevaar is. Saam met die redelike stabiele inkomste verkry uit ons diamant- en platinamynbedrywe, behoort ontginning van onedele delfstow- we en swaar-nywerhede wat daarop gebaseer is uiteindelik die fondament te kan vorm van ’n gesonde goudonafhanklike ekonomie. Produksie- en inkomstesyfers sedert 1910, asook beramings van beskikbare reserwes, dui aan dat ons land besonder ryk is aan die grondstowwe wat vir so ’n ontwikkeling nodig is, met uitsondering van kookskool en water, waaroor ek later nog meer sal sê. „Except that no natural oil and bauxite have been discovered, South Africa has at her disposal sources of almost all the base metals and non-metallic mineral» of significance in world commerce and in modern industry, in addition to her exceptional gold and diamond mines” (An­ drews en andere, 1962, 85—86). 63 Volgens die jaarverslag van die Staatsmyningenieur (1962) was die totale verkoopswaarde van alle minerale en steenkool, in 1960 in Suid-Afrika geproduseer, meer as R850 miljoen. Goud alleen was verantwoordelik vir meer as 60 persent van hierdie syfer. Met uitsondering van voorgeskrewe materiaal en platina. waarvoor geen syfers deur die Staats- myningenieur gegee is nie, was die verkoopswaardes van die volgende delfstowwe, in volgorde van produksiewaarde. almal meer as R2 miljoen: steenkool (R55 miljoen). diamante (R34 miljoen), asbes (R21 miljoen), koper (R21 miljoen), man- gaanerts (R14 miljoen), kalksteen en dolomiel (R8 miljoen). ystererts (R7 miljoen), chroomertskonsentrate (R6 miljoen), vsterpiriet (R3 miljoen), berielertskonsentrate IR2 miljoen) en sout (R2 miljoen). Von Maltitz (1963. 15) gee R109 mil­ joen vir uraan en skat platina, waarvan die produksiesyfers nie gepubliseer word nie, op ongeveer R25 miljoen. g p , p g j Volgens die Geologiese Opname (1959, 446—447) is ons vasgestelde en waarskynlike reserwes van steenkool (met in- begrip van kookskool) byna 80 miljard kleinton. Die waar­ skynlike kookskoolreserwe is ongeveer 6.5 miljard kleinton. Hierdie syfers verteenwoordig omtrent 35 persent van die reserwes in die suidelike halfrond en meer as 80 persent van die beraamde reserwes in Afrika (De Villiers. 1958, 18). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Hierby moet onthou word dat die mynbou- en arbeidstoestande in Suid-Afrika so gunstig is dat ons steenkool goedkoper as enige ander land kan produseer. Petrick (1961, 419) wys egter daarop dat, vergeleke met ons totale steenkool- en ystererts- reserwes, die reserwes van kookskool, sover bekend, beperk is. Die ontwikkeling van ons goudmynbou, ons yster-, staal-, ingenieurs- en ander nywerhede, asook die ontwikkeling van ons elektriese krag- en spoorwegstelsel, is alles moontlik ge­ maak deur die voorkorm van goedkoop steenkool (Norval. 1962, 76). Saam met goudmynbou, is ons steenkoolmynbedryf vandag die fundament waarop die Republiek se industriële struktuur gebou is. Ons het geen enkele nywerheid waarin steenkool nie direk of indirek 'n belangrike rol speel nie (Kamer van Mynwese, 1954, 1—2). Volgens die Geologiese Opname (1959, 446—447) is ons vasgestelde en waarskynlike reserwes van steenkool (met in- begrip van kookskool) byna 80 miljard kleinton. Die waar­ skynlike kookskoolreserwe is ongeveer 6.5 miljard kleinton. Hierdie syfers verteenwoordig omtrent 35 persent van die reserwes in die suidelike halfrond en meer as 80 persent van die beraamde reserwes in Afrika (De Villiers. 1958, 18). Hierby moet onthou word dat die mynbou- en arbeidstoestande in Suid-Afrika so gunstig is dat ons steenkool goedkoper as enige ander land kan produseer. Petrick (1961, 419) wys egter daarop dat, vergeleke met ons totale steenkool- en ystererts- reserwes, die reserwes van kookskool, sover bekend, beperk is. Die ontwikkeling van ons goudmynbou, ons yster-, staal-, ingenieurs- en ander nywerhede, asook die ontwikkeling van ons elektriese krag- en spoorwegstelsel, is alles moontlik ge­ maak deur die voorkorm van goedkoop steenkool (Norval. 1962, 76). Saam met goudmynbou, is ons steenkoolmynbedryf vandag die fundament waarop die Republiek se industriële struktuur gebou is. Ons het geen enkele nywerheid waarin steenkool nie direk of indirek 'n belangrike rol speel nie (Kamer van Mynwese, 1954, 1—2). Volgens die Geologiese Opname (1959, 333 en 337) kan ons ysterertsreserwes soos volg ingedeel word: hoëgraadsr erts (1.3 miljard ton), laegraadse erts (6 miljard ton), poten- 64 siële erts (2000 miljard ton) en titaanhoudende ystererts (2.2 miljard ton). Die ysterertsafsettings in die omgewing van Sishen, met ’n maklik ontginbare reserwe van 1 miljard ton hoëgraadse f rts. is sover bekend die grootste en rykste in Afrika. Suid-Afrika is een van die grootste produsente van mangaanerts in die vvêreld. Dit is ’n hoogs essensiële en stra- tegiese delfstof, waarvan meer as 90 persent by die tnaak van staal gebruik word. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Ons reserwe hoëgraadse mangaanerts is waarskynlik meer as 70 miljoen ton (Geologiese Opname, 1959, 245, 251 en 254). Ons chroomertsreserwes is verreweg die grootste in die Westerse wêreld (Coetzee en Smit, 1961, 1050) en Suid-Afrika is tans die wêreld se derde grootste produsent van hierdie delfstof (Anoniem, 1961b, 121. Van alle chroomerts word 45 persent gebruik vir die maak van ferrochroom en 40 persent vir die maak van vuurvaste materiaal (Geologies? Opname, 1959, 203 en 205). Onder die vernaamste benodigdhede van ’n moderne industriële samelewing is ’n goeie voorraad kalksteen van geskikte gehalte. Kalksteen en sy derivaat, kalk, word waar­ skynlik tot 'n groter mate as enige ander delfstof in die nywer­ heid gebruik (Geologiese Opname, 1959, 492). Groot hoe- veelhede kalksteen is nodig vir die maak van sement (Andrews en andere, 1962. 118). Die Republiek se kalksteenreserwes is nie noukeurig bekend nie maar is sekerlik voldoende vir baie jare in die toekoms. Die vernaamste gebruik van fluoriet is as smeltmiddel by die maak van staal en in die opsig is dit ’n onontbeerlike nywerheidsgrondstof. Hoewel geen gepubliseerde beramings van reserwes beskikbaar is nie, is dit bekend dat hierdie delf­ stof baie algemeen in Transvaal voorkom en al sedert 1917 ontgin word. Met die oog op die ontwikkeling van ons staal- nywerheid is hierdie mineraal besonder belangrik (Geologiese Opname, 1959, 565 en 573— 574). Voordat ons nou die fabriekswese behandel, is dit miskien interessant om net te noem dat daar ’n groot moontlikheid bestaan dat ons koperproduksie aansienlik sal toeneem met die ontginning van die groot laegraadse afsetting9 by Phala- borwa. Die kopermyn by Phalaborwa sal uiteindelik groter 65 wees as die Nchanga-myn in Noord-Rhodesië, wat vandag as die wêreld se tweede grootste kopermyn gereken word (Teg- niek, 1963, 1). Koper is tans die vernaamste onedele metaal wat ons uitvoer (Anoniem, 1961b, 13). Ook dien daar melding van gemaak te word dat Suid-Afrika tans die grootste wêreld- produsent van platina is en ook vierde op die lys van asbes- produsente staan (Geologiese Opname, 1959, 8 en 370). Fabriekswese: Die fabriekswese sluit allerhande soorte nywerhede in, maar ek sal my hier beperk tot drie nywerhede wat basies vir die ontwikkeling van enige moderne geïndus- trialiseerde ekonomie is en wat grotendeels op delfstowwe gebaseer is, nl. metaalverwerking, chemikalieëproduksie en kragopwekking. Hierdie drie nywerhede is basies in dié sin dat daar geen werklike industrialisasie en moderne landbou sonder hulle produkte kan bestaan nie. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM p (a) Metaalverwerking: Die verbruik per capita yster en staal is een van die beste moderne indekse van indus- triële vooruitgang en militêre potensiaal (Van Royen en Bowles, 1952, 56; Woytinski en Woytinski, 1953, 1099). Vos- kuil (1955, 15) sê: „Iron and its alloys hold the central posi­ tion in our modern economy. Iron is the key with which man multiplies his power to produce and increase his wealth” ; en verder (bl. 4 ): „Iron therefore assumes a major role among the metals; in fact, iron accounts for nine-tenths of all metal used. But iron is a product of iron ore and fuel — a special fuel. The coke used to process the iron ore is made from high-quality coal, and coking coal is restricted in distri­ bution. About one-fourth of the total fuels used in all manu­ facturing is used in this first step of converting iron ore into pig iron.” (a) Metaalverwerking: Die verbruik per capita yster en staal is een van die beste moderne indekse van indus- triële vooruitgang en militêre potensiaal (Van Royen en Bowles, 1952, 56; Woytinski en Woytinski, 1953, 1099). Vos- kuil (1955, 15) sê: „Iron and its alloys hold the central posi­ tion in our modern economy. Iron is the key with which man multiplies his power to produce and increase his wealth” ; en verder (bl. 4 ): „Iron therefore assumes a major role among the metals; in fact, iron accounts for nine-tenths of all metal used. But iron is a product of iron ore and fuel — a special fuel. The coke used to process the iron ore is made from high-quality coal, and coking coal is restricted in distri­ bution. About one-fourth of the total fuels used in all manu­ facturing is used in this first step of converting iron ore into pig iron.” Volgens Norval (1962, 13 en 18) is ’n goed ontwikkelde yster- en staalnywerheid in Suid-Afrika net so basies vir die industrialisasie van ons ekonomie as in enige ander land. Sedert Yskor sy eerste staal in 1934 begin lewer het, het ons metaal- en ingenieursnywerhede werklik vir die eerste keer begin ontwikkel. Voor 1934 was die aandeel van die metaal- en masjiennywerhede in die netto opbrengs van alle fabrise- rende nywerhede tussen 16 en 18 persent, maar sedert 1934 het dit geleidelik vermeerder tot oor 35 persent in 1955 (Bur. Sens. Stat., 1960, L— 4). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM 66 Norval (1962, 17) meen dat dit moeilik is om die belang- rike rol van Yskor in die Suid-Afrikaanse ekonomie te oor- skat, veral as die basiese betekenis van staal en staalprodukte vir die landboukundige, fabriserende en mynbou-aktiwiteite van ons ekonomie in gedagte gehou word. In 1960 was die jaarlikse omset van die Yskorgroep byna R200 miljoen (Meyer, 1961a, 56). As gevolg van ’n tydelike afname in plaaslike aanvraag in 1959 en ten spyte van sterk buitelandse kompetisie, het Yskor toe daarin geslaag om bestellings ten bedrae van R24 miljoen uit 30 verskillende lande te kry — ’n bewys dat die Suid-Afrikaanse yster- en staalnywerheid inderdaad op die wêreldmark kan meeding en dit vanweë die kwaliteit van sy produkte en die besonder lae pryse daarvan (Kruger en andere, 1961, 1070). Volgens Coetzee en Smit (1961, 1052) behoort die Republiek ook met sy groot reserwes van mangaan- en chroomertse te kan uitsien na ’n sterk groeiende ferro-allooi- nywerheid in die toekoms. veral met die oog op die afname van hoëgraadse ertsreserwes in die res van die wêreld. g In die verband stem ek ten voile saam met Norval (1962, 25) waar hy sê: „In its iron, steel, engineering and metal industries, South Africa possesses one of its greatest economic potentials of incomparable advantage for the development of an export trade. The development, physical and economic, that has taken place in the metal industries over the past twenty- five years is a clear demonstration of the enormous economic potential awaiting development and exploitation. The compa­ rative advantage South Africa possesses in this field is unri­ valled in any other part of the world. The vast deposits of iron, chrome and manganese ore, together with unlimited supplies of coal, the cheapest in the world, will in years to come constitute one of the greatest industrial sources of the world to supply world markets with a manifold of engineering products. It will not take very long before the Western world, being drawn closer together through elimination of space and time, will become conscious, in particular, in view of the threat of Communism, of the vast economic potential of these reserves calling for exploitation. It will offer returns on and security in investment far in excess of that of gold. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM g „It would be extremely unwise for South Africa to enter 67 into long-term contracts for the sale of its base minerals, even in a semi-processed state, thereby forfeiting the comparative advantage to others to exploit world markets for engineering products, which could be undertaken with equal facility and skill by getting the industries of the older countries, which do not enjoy such a vast comparative advantage, to join South Africa as partners in progress. When the Western world regains its perspective of Africa and when the boycott-men- tality of the numerically rapidly emerging independent Africa States makes way for sanity, South African (sic) will become a vast economic bulwark for the upholding of the tenets of Western civilization.” Ook Meyer (1961b, 18) beklemtoon dat ons eerste priori- teitsdenke moet wees vir Suid-Afrikaanse nywerhede om alles moontlik te doen om die gefabriseerde produkte, gebaseer op ons betreklik goedkoop yster en staal, uit te voer eerder as om die grondstowwe uit te voer, soos ons tans nog doen. g g (b) Chemikalieëproduksie: Die chemiese nywerheid een van die oudste fabriserende nywerhede in ons land. Die totstandkoming daarvan was ’n direkte gevolg van die ont- dekking van diamante en goud en die groeiende mynbou se aanvraag vir plofstowwe (Norval, 1962, 28; Liebenberg en Lambooy, 1961, 398). „African Explosives and Chemical In­ dustries” is tans die grootste chemiese nywerheidsgroep in die suidelike halfrond en dit beskik oor die twee grootste springstoffabrieke en een van die grootste ureumfabrieke (ter- loops, die enigste in Afrika) in die wêreld, asook die grootste kunsmisfabriek in die suidelike halfrond (Anoniem, 1963a, 7). (b) Chemikalieëproduksie: Die chemiese nywerheid een van die oudste fabriserende nywerhede in ons land. Die totstandkoming daarvan was ’n direkte gevolg van die ont- dekking van diamante en goud en die groeiende mynbou se aanvraag vir plofstowwe (Norval, 1962, 28; Liebenberg en Lambooy, 1961, 398). „African Explosives and Chemical In­ dustries” is tans die grootste chemiese nywerheidsgroep in die suidelike halfrond en dit beskik oor die twee grootste springstoffabrieke en een van die grootste ureumfabrieke (ter- loops, die enigste in Afrika) in die wêreld, asook die grootste kunsmisfabriek in die suidelike halfrond (Anoniem, 1963a, 7). Die moderne fabriekswese gebruik by die 3000 chemiese produkte, en so te sê alle nywerhede is direk of indirek afhank- lik van chemiese produkte of prosesse wat deur die chemiese nywerheid ontwikkel is. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Trouens, alle fabriserende lande, soos die Verenigde State en die Verenigde Koninkryk, het sedert die Tweede Wêreldoorlog as ’t ware „gechemikaliseer” ge- raak (Woytinski en Woytinski, 1953, 1183). Die twee vernaamste nywerheidschemikalieë is swawel- suur en soda. Woytinski en Woytinski (1953, 1185) wys daar- op dat „The output of sulphuric acid has always been con­ sidered a good business indicator, ‘the grandfather of all indicators’, since the acid is used in so many industries, and 68 the hazard of storing it in quantity keeps the inventory of producers low and forces them to respond rapidly to changes in demand” , ’n Land se graad van industrialisasie kan dus ook gemeet word volgens sy verbruik van swawelsuur (Geologiese Opname, 1959, 556). Die springstofnywerheid het mettertyd ontwikkel van ’n nywerheid wat aanvanklik net die mynbou gedien het tot die huidige A.E. en C.I.-organisasie wat vandag ’n groot krag in ons industriële en landbou-ontwikkeling is. Liebenberg en Lambooy (1961, 407) meen dat „Sulphuric acid manufacture, within African Explosives and Chemical Industries, provided the common factor for explosives production and wider di­ versification” . Suid-Afrika is tans een van die wêreld se vernaamste swawelsuurprodusente. Die swawelsuur word ge- maak uit piriet, wat hoofsaaldik ’n neweproduk van die goud­ mynbou is en waarvan die produksie in 1960 ’n waarde van ongeveer R3.5 miljoen gehad het (Geologiese Opname, 1959, 556— 557; Staatsmyningenieur, 1962, 28—29). Groot hoeveel- hede swak swawelsuur word gebruik by die maak van super- fosfaat, wat essensieel is vir die bewerking van ons fosfaat- gebrekkige gronde. Die toenemende verbruik van superfosfaat het metter­ tyd gelei tot ’n toenemende aanvraag vir gemengde bemesting- stowwe, waarvan daar nou jaarliks ongeveer 400,000 ton ver­ bruik word. Norval (1962, 29) sê: „No concern has rendered a greater service to mining and agriculture than this giant among giants” . En dit word gedoen teen pryse wat vermoe- delik die laagste in die wêreld is. Die waarde van die pro- dukte van hierdie maatskappy is tans ongeveer gelyk verdeel tussen die mynbou aan die een kant en die landbou en sekon- dêre nywerhede aan die ander kant (Liebenberg en Lambooy, 1961, 409). In 1950 en 1951 het twee ander belangrike chemiese nywerhede, wat direk op Suid-Afrikaanse delfstowwe gebaseer is, tot stand gekom, nl. Sasol en Foskor respektiewelik. (c) kragopwekking: Elektriese kragopwekking in Suid- DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Sasol verteenwoordig die eerste poging in die suidelike halfrond om meer as net hitte en krag, deur verbranding, en staal, deur verkooksing, uit steenkool te fabriseer. Afgesien van die feit dat talle chemiese produkte uit Suid-Afrikaanse steenkool verkry kan word, soos onlangs deur Rousseau 69 11961, 377—378) aangedui is. lê die eintlike belangrikheid van Sasol daarin dat dit reeds ’n aansienlike bydrae tot ons behoeftes aan vloeibare brandstof maak en dat dit ook bewys van die moontlikheid lewer dat ons mettertyd selfversorgend sal kan word sover dit vloeibare brandstofbehoeftes betref. De Villiers (1958, 12— 13) wys daarop dat 87 persent van ons huidige energieverbruik uit steenkool afkomstig is en die res uit vloeibare brandstof. Hierdie 13 persent wat vloeibare brandstof verteenwoordig, is van groot ekonomiese en strategiese belang met die oog op die instandhouding van ons binnelandse vervoerwese. Hy sê dan ook: „Met die oog op hierdie feit verstout ek my om te beweer dat geen beplan- ning van die toekomstige ekonomiese ontwikkeling van Suid- Afrika volledig sal wees sonder deeglik (sic) inagneming van die doeltreffendste benuttiging van hierdie uiters belangrike bodemskat, ons steenkoolreserwe nie, veral vir die vervaardiging van vloeibare brandstowwe” . Rousseau (1961, 392) meen dat ,.The Sasol works have demonstrated that under the conditions which apply in the interior of South Africa, oil from coal is a feasible proposition” . Verder meen Norval (1962, 34) dat „In the vast deposits of cheap coal South Africa possesses the basis for developing a large-scale chemical industry, which, next to iron and steel, should give the country a second large-scale industry of material comparative advantage in the years to come” . Die vooruitsigte vir so ’n ontwikkeling sal natuurlik afhang van ’n groot binne- en buitelandse aan- vraag vir die chemiese produkte wat, engelukkig, nog nie daar is nie (Petrick, 1961. 413—414). Die basiese en strategiese belangrikheid van die fabri- sering van fosfaatkonsentraat met die oog op voedselpro- duksie het aanleiding gegee tot die stigting van Foskor in 1951 (Norval, 1962, 36—37). Tot onlangs was ons geheel en al afhanklik van ingevoerde grondstowwe vir die produksie van bemestingstowwe. Die ontwikkeling van Foskor beloof om ons selfversorgend in hierdie opsig te maak. Dit word beraam dat die apatietafsettings van Phalaborwa voldoende is om die aanvraag vir fosfaat vir honderde jare te bevredig (Geologiese Opname. 1959, 463—466; Andrews en andere, 1962, 118). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM 70 Afrika was aanvanklik ook ’n direkte gevolg van die mynbou gebaseer op diamante, goud en steenkool en selfs vandag is .die mynwese nog die vernaamste verbruiker van opgewekte elektrisiteit. In 1958—59 het die mynwese alleen meer as 50 persent van alle opgewekte krag gebruik en die ander nywer­ hede meer as 25 persent van ’n groot totaal van meer as 19 miljard kilowattuur (Bur. Sens. Stat., 1960, L—34; Andrews en andere, 1962, 6 en 19; Wellington, 1955, II, 176). (Kyk ook Fenwick en Torr, 1961, en Cheek en Gericke, 1961.) Grootskaalse elektriese kragproduksie in ons land is ge­ baseer op direkte verbranding van goedkoop laegraadse steen­ kool en die gebruik van groot hoeveelhede water. Die groot kragstasies van Evkom is die grootste verbruikers van steen­ kool in Suid-Afrika (Geologiese Opname, 1959, 437). In 1956 het elektriese kragopwekking meer as 36 persent van ons steenkoolproduksie verbruik, en dit word beraam dat die kragstasies se verbruik in 1966 meer as 45 persent van die steenkoolproduksie sal wees (Andrews en andere, 1962, 106). In 1957 is meer as 12 miljard gellings rivierwater gebruik om elektrisiteit op die Rand op te wek (Eklund, 1962, 75), en dit word beraam dat teen die jaar 2000 Vaalrivierwater teen ’n tempo van 44 miljoen gellings per dag gebruik sal word om elektrisiteit op te wek (Olivier, 1962, 45). Hidro- elektriese kragopwekking is skynbaar buite die kwessie vanweë die seisoenele karakter van ons riviere (Wellington, 1955, II, 179). De Villiers (1958, 12— 13) sê: „The availability and consumption of power and energy in general has become so important in the modern industrial era that one feels justified in saying that energy demand (or consumption) is, to-day, considered as a fair barometer of the degree of progressiveness of any country . . . ” Hy wys ook daarop dat die Suid-Afrikaanse energieverbruik van ongeveer 2.7 metrieke ton per capita in terme van steenkoolekwivalente in 1956, gebaseer op ’n bevol- king van 13.9 miljoen, baie goed vergelyk met lande soos Engeland, Duitsland en Frankryk. Woytinski en Woytinski (1953, 971) wys ook daarop dat, afgesien van ’n noue korre- lasie tussen die hoogte van industriële ontwikkeling en die verbruik van elektrisiteit, lande wat ryk aan waterkrag is meer elektrisiteit verbruik as dié waarin elektrisiteit uit ot°enkool 71 verkry word, ’n Mens kan dus die gevolgtrekking maak dat Suid-Afrika al in ’n groot mate geïndustraliseer is. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM verkry word, ’n Mens kan dus die gevolgtrekking maak dat Suid-Afrika al in ’n groot mate geïndustraliseer is. I.antlbou: Vanweë die lae reënval en swak grondgehalte in meeste dele van ons land, is Suid-Afrika aangewys op eksten- siewe boerdery en veral ekstensiewe veeboerdery (Van der Wath, 1963, 108; Sutton. 1951, 37; Kanthack, 1946, 23). Grond vir so ’n opvatting vind ’n mens in die feit dat maar ongeveer 10 persent van die ekonomie9-aktiewe blankes in Suid-Afrika boer op plase wat altesaam omtrent 75 persent van ons land se totale oppervlakte beslaan (Van der Wath, 1963, 107; Andrews en andere, 1962, 57. Bowendien is onge­ veer 85 persent van die land se oppervlakte natuurlike veld en Penzhorn (1961, 51) meen dat dit ook lank so sal bly. Van Eck 11948, 541 sê: ..There are many areas in this country and in Africa which, in my opinion, should be left severely alone left to nature as much as possible” . In 1957 was daar 103,059 plase in Suid-Afrika, met ’n gesameritlike oppervlakte van 102,634,000 morg, in vergely- king met 76,149 plase oor ’u gesamentlike oppervlakte van 90,550,000 morg in 1918 (Bur. Sens. Stat., 1960, I—2). Volgens die Buro vir Sensus en Statistiek (1960, I—23—2 5 1 was die brutowaarde van landbouproduksie (in ronde syfers) in 1911, 1930, 1950 en 1958 respektiewelik R58 miljoen, R102 miljoen, R426 miljoen en R719 miljoen. Die aandele van akkerbou en veeteelt in hierdie opbrengste was respektiewelik R25 en R32 miljoen in 1911, R49 en R32 miljoen in 1930. R221 en R204 miljoen in 1950 en R364 en R354 miljoen in 1958. Tot 1958 het akkerbou en veeteelt dus so te se kop aan kop gebly met hulle bydraes tot die volksinkomste. Sedert 1918 het die brutowaarde van landbouproduksie vermeerder van ’n gemiddelde van ongeveer R1 per morg vir die land as geheel tot ongeveer R7 per morg in 1958. Volgens die gekombineerde indeks van produsentepryse van boerdery- produkte (Bur. Sens. Stat., 1960, H—29) blyk dat die reëlc gemiddelde opbrengs per morg in 1958 maar ongeveer R2.8 was. Die vraag ontstaan nou of die landbou as bron van volksinkomste werldik veel ontwikkel het en ook of dit nog veel meer sal kan ontwikkel. ’n Mens wonder of daar genoeg aandag gegee word aan die kostestruktuur van landboupro- duksie. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Dit is tog seker onekonomies om produkte waarvan 72 die prys oortref word deur die produksiekoste, te produseer, om nie eers te praat van verdere ontwikkeling nie. Van der Wntli (1963, 112) bevind dat „ . . . wat produksie en produ- sentepryse betref, die fisiese volume van produksie met 37 persent toegeneem het vanaf 1952—53, terwyl produsentepryse dalende neigings toon. Die vraag is dus hoe dit moontlik is dat in ’n produksie-onbeheerde bedryf soos ons landbou, pro- duksietoenames kon plaasvind onder genoemde omstandig- hede” . Andrews en andere (1962, 66) meen dat dit duidelik is dat verdere algemene uitbreiding van Suid-Afrikaanse boer- dery nie net afhang van bevolkingsaanwas nie maar van ’n gestadige toename in reële inkom9te, en hulle sê dan ook ,,Immediate market prospects being what they are, and costs outpacing prices, emphasis must inevitably fall on measures to reduce the costs of production” . p Die boerderyskuld van R395 miljoen in 1958—59 was besonder hoog in vergelyking met die totale kapitaalbelegging in landbou van R3,980 miljoen in 1959 (Van der Wath, 1963. 118; Andrews en andere, 1962, 57). Boerdery, en veral akkerbou en veeteelt, is essensieel vir die instandhouding van ons voedselproduksie, maar boerdery is ook ’n onderneming en die bedryf behoort dus, net soos enige ander bedryf, op ’n sakebasis beoefen te word (Van der Wath. 1963, 116). Dit is voldoende vir die doel van hierdie oorsig om die koste-aspek van ons landbou net aan die hand van ons mielie- produksie te illustrecr. Bewerkte en braak saailande beslaan omtrent 10 persent van die totale plaasoppervlakte van Suid- Afrika, d.w.s. maar omtrent vier persent van die land se oppervlakte. Hiervan is ongeveer 50 persent onder mielies en maar 15 persent onder koring (Whitmore, 1957, 9; Welling­ ton, 1955. II. 3). Ten spyte hiervan was die brutowaarde van mielies in 1958 geproduseer maar ongeveer R102 miljoen, d.w.s. omtrent 28 persent van die totale brutowaarde van alle nkkerbouprodukte. in vergelyking met die brutowaarde van geproduseerde koring wat meer as R39 miljoen was, d.w.s. meer as 9 persent van die totaal (Bur. Sens. Stat., 1960, I 23). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Afgesien hiervan wil dit voorkom asof mielies in ons land onekonomies geproduseer word, met ’n opbrengs per morg wat baie swak vergelvk met die opbrengste in Noord- en 73 Suid-Amerika en selfs Australië, en teen ’n tempo wat nie deur die aanvraag geregverdig word nie, veral as die vol- gende 6 punte, onder andere, in ag geneem word: g p g g (1) die feit dat ons mielieproduksie reeds die kerf be­ reik het wat teen die huidige verbruik eers in 1975 in aan­ vraag behoort te gewees het (Van der Wath, 1963, 120; Andrews en andere, 1962, 65); (2) die Staatsubsidie van die mielieproduksie wat vir die huidige seisoen op ongeveer RIO miljoen beraam word (Die Transvaler, 28-2-63); (3) die verswakking en erosie van ons grond deur mie- lieboerdery sonder rotasie (Wellington, 1955, II, 13 en 95—98; Penzhorn, 1961, 51); (4) die nadelige invloed van droëlandakkerbou op grond- water- en afloopwateraanvulling; (5) die feit dat ons koring en vleis moet invoer terwyl meer van hierdie twee produkte moontlik in sekere dele van die Hoëveld geproduseer kan word, waar tans voorkeur aan mielieproduksie gegee word (Van der Wath, 1963, 120— 121; Andrews en andere, 1962, 60); en (6) die wisselvalligheid en ontoereikendheid van die reënval, veral in die westelike dele van die Hoëveld (Whitmore, 1957, 22). Whitmore (1957, 9) sê dan ook tereg: „Little further expansion in the area of maize cultivation can be envisaged in the near future; the only means of substantially increasing production is by improving the notoriously low yields” . Sy is ook van mening dat mielieproduksie beperk behoort te word tot daardie streke wat ’n gemiddelde reënval van meer as 29 duim oor ten minste drie maande in die somer het (Whitmore, 1957, 12). Sonder om al die faktore te behandel wat akkerbou in ons land en veral op die Hoëveld beïnvloed, is dit tog wenslik om hier kortliks daardie twee bodemhulpbronne te behandel waaraan ons land nie te ryk is nie en waarsonder akkerbou onmoontlik is, nl. grond en water. Ten spyte van die lewens- belangrikheid van hierdie twee hulpbronne, is statistiese ge- gewens oor die voorkoms en bruikbaarheid van gronde en oor die beskikbaarheid en verbruik van water skaars bekom- baar. Daar i= twee moontlike redes vir hierdie oënskynlike 74 veronagsaming of geringskatting -van twee van ons vernaamste hulpbronne, nl. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM eerstens, die feit dat dit moeilik is om die waarde en verbruik daarvan in monetêre terme uit te druk en, tweedens, die waarskynlikheid dat daar te min besef word hoe belangrik hierdie twee hulpbronne vir ons land se voort- bestaan en ontwikkeling is en die gevolglike gebrek aan ken- nis aangaande hulle. Sover dit Suid-Afrikaanse gronde en water betref, is daar egter sekere dinge wat wel duidelik of bekend is en waarmee ook terdeë rekening gehou moet word, veral wanneer dit by akkerbou kom. Ten eerste kan ons met Sutton (1951, 37) saamstem waar hy sê: „The soil and water resources of a region are inseparably linked to one another, and a deterioration in one of them inexorably leads to a deterioration in the other, as is conspicuously illustrated in the case of soil erosion” . Solank die grond met natuurlike plantegroei bedek is en die natuurlike toestand nie deur akkerbou of beweiding versteur is nie, is daar ’n natuurlike ewewig tussen faktore soos reën- val, infiltrasie, verdamping, transpirasie, afloop, grondwater- stand en erosie. In hierdie verband speel die klimaat en die topografie natuurlik ook ’n belangrike rol (Wellington. 1955, If, 9 2 -1 0 3 ; King, 1963, 24—25). g Ek wil u aandag beperk by die betekenis van sommige van hierdie faktore vir die akkerbou op die Hoëveld, waar die grootste persentasie van ons saailande voorkom, en veral die westelike dele waar ons met grenstoestande en ander be- perkende aspekte te doen kry. Volgens Whitmore (1957, 6) is die klimaat gewoonlik die vernaamste beperkende faktor in die landboukundige potensiaal van streke wat gekenmerk word deur gekontrasteerde seisoene en ’n betreklike lae reënval. Sy is ook van mening (1961, 68) dat „land capability assessment cannot be based solely on those resources which are present in abundance. Kqua 1 significance attaches to those resources which are so deficient as to retard or restrict the Scope for development, the so-called ‘limiting factors’ of the environ­ ment. This is especially true of so essential a resource as water; no other limitation is so prohibitive, or so generally experienced in South Africa as lack of abundant water” . Die gemiddelde jaarlikse reënval vir Suid-Afrika as ge- lieel ír omtrent 18.5 duim per jaar (Whitmore, 1961, 69; 75 Norval, 1962, 63). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Ongeveer 78 persent van die land het ’n reënval van minder as 25 duim per jaar, wat algemeen beskou word as die minimum vir suksesvolle akkerbou in daardie dele wat somerreëns kry (Wellington, 1955, I, 239). Jordaan (1963, 83) wys daarop dat hoe laer die reënval van ’n streek is, hoe wisselvalliger is dit. Daarbenewens staan die doel- treffendheid van somerreënval in nou verband met verdamping en afloop (Wellington, 1955, I, 256). Onder Suid-Afrikaanse toestande verminder die afloop min of meer eweredig met die derde wortel van die reënval, mits ander omstandighede naasteby gelyk is. Dit beteken dat in dor streke die opper- vlakafloop nog wisselvalliger as die reënval is (Jordaan, 1963, 83). ’n Ondersoek van die reënval in Suid-Afrika tussen 1904 en 1938 deur Levinkind het getoon dat vir byna 25 persent van hierdie periode van 35 jaar daar droogte oor meer as die helfte van die land was (Wellington, 1955, I, 264—266). Volgens hierdie analise kry 38 persent van die Republiek een droë jaar elke derde jaar en in die semi-ariede dele is die persentasie byna 50. In hierdie verband sê Whitmore (1957, 22): „The occurrence of one or more intermittent droughts is in the course of the summer growing season must be regarded as a normal feature of the climate of the High- veld . . .” Sy is ook van mening dat „the amount of rain falling on a catchment sets the upper limit not only to the degree of intensification of dryland farming that may ultimately be achieved relative to drier or wetter catchments, but also to the volume of streamflow . .. ” Met dit in gedagte wil ek dan die stelling waag dat ons moontlik reeds die boonste grens van intensifikasie van droëlandboerdery in sekere dele van die Hoëveld bereik het. Ongeveer 90 persent van ons reënval infiltreer die grond, maar dit bly maar tydelik daar, aangesien die grootste deel daarvan betreklik gou deur verdamping en transpirasie na die atmosfeer terugkeer (Jordaan, 1963, 82; Norval, 1962, 63; Whitmore, 1961, 69). King (1963, 24) wys daarop dat wanneer die grond droog is, ten minste ’n halfduim reën nodig is om die grond vyf duim diep nat te maak. Hoogste infiltra- siekapasiteit is oor die algemeen geassosieer met goed geba- lanseerde natuurlike plantegroei, maar akkerbou lei tot ’n 76 vermindering in infiltrasiekapasiteit en '11 toename in ver- damping (Whitmore, 1961, 72; King, 1963, 24— 25). DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Na- vorsing het getoon dat meer as 50 persent van die reën wat op ’n mielieland val deur verdamping verlore kan gaan. Op die Hoëveld vind sodanige verdamping in die somer soms plaas teen ’n tempo van meer as een tiende van ’n duim per dag. In die somerreënvalstreke is daar periodes gedurende die nat seisoen waarin verdamping uit die grond heelwat meer as die reënval is (Wellington, 1955, I, 332). Wellington (1955, I, 241 en 257) wys ook daarop dat in die westelike dele van die Hoëveld die jaarlikse verdamping van vry wateroppervlakke drie tot vier keer so hoog as die jaarlikse reënval is. g j Dit is ook belangrik om daarop te let dat die grootste deel van ons boerebevolking vandag van boorgatwater afhank- lik is vir voortbestaan van die boerdery. Die vraag is of die fonteine, waarna so baie van die oorspronklike plase ver- noem is, nie mettertyd opgedroog het as gevolg van die droë- landakkerbou wat geleidelik die Hoëveld ingeneem het en sodoende die natuurlike aanvulling van grondwater dear infiltrerende reënwater laat afneem het deurdat dit ’n kuns- matige toename in verdamping veroorsaak het nie. In 1948 was daar ’n totaal van ongeveer 250 duisend boorgate in Suid-Afrika met ’n maksimum opbrengs van omtrent 150 miljard gelling (Wellington, 1955, I, 487). Omtrent 28 persent van hierdie gate was droog. Intussen het die opbrengs uit bestaande boorgate geleidelik afgeneem, en selfs die gemid- delde opbrengs uit nuwe boorgate is ook nie meer so hoog as wat dit vroeër was nie. Volgens die boorstatistiek van die Departement van Waterwese (1960, 9— 10) het die 3618 gate wat in 1958—59 geboor is minder a9 2 miljoen gellings gelewer in vergelyking met oor die 11 miljoen gellings uit 992 gate geboor in 1931—32 en oor die 23 miljoen gelling* uit 1145 gate geboor tussen 1903 en 1910. Voorlopige gegewena toon dat die aanvulling van grondwater 2 of meer persent van die reënval kan wees, maar dit wissel baie volgens die klimaat en die bodemgesteldheid (Jordaan, 1963, 91). ’n Aanvulling wat maar ongeveer 2 persent van die reënval bedra, kan seker maklik gekanselleer word deur ’n ewe klein ver- hoging van verdamping as gevolg van akkerbou, wat dan tot ’n geleidelike verlaging van die grondwaterstand sal lei. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM 77 Afgesien van die beperkende invloed wat klimaat, veral sover dit reënval en verdamping betref, op akkerbou in die westelike dele van die Hoëveld het, is ’n verdere belangrike faktor die grond self, ’n Tekort aan fosfaat en humus is twee van die vernaamste gebreke van ons gronde (Wellington, 1955, 1, 334—335). Du Toit (1954, 490) wys daarop dat grond- klassifikasie in Suid-Afrika betrekking moet hê op beide geo­ logiese en klimaatsfaktore en verder (bl. 476) dat daar in die eerste plek ’n verskil gemaak moet word tussen sedentariese en getransporteerde gronde. In die westelike dele van die Hoë- veld is die akkerbou gebaseer op hoofsaaklik ysterhoudende lateritiese gronde en getransporteerde sand. Veral in die noord- westelike Vrystaat is dit baie duidelik dat die akkerbou be- perk is tot ’n deklaag van eoliese sand van variërende dikte en stabiliteit, en dat die sedentariese gronde van die streek heeltemal ongeskik is vir akkerbou (Wellington, 1955, I, 308—311 en 324—326; Du Toit, 1954, 482—483). Die belangrikheid van afloopwater vir die toekomstige ontwikkeling van Suid-Afrika: Daardie klein persentasie van die reënval wat afloop, hou die vloei van ons riviere in stand en is daarom van die grootste belang vir die toekomstige ont­ wikkeling van ons land. As ’n mens dit stel op tussen 8 en 9 persent van die gemiddelde jaarlikse reënval, beteken dit dat die vloei van ons riviere jaarliks met ongeveer 11,000 miljard gellings, of naasteby 19 miljoen morgvoet (575,000 gellings = 1 morgvoet), aangevul word. Hiervan word tans ongeveer 10 persent in groot damme opgevang, maar dit word as eko- nomies moontlik beskou om uiteindelik jaarliks ongeveer 4000 miljard gellings, d.w.s. 7 miljoen morgvoet, wat omtrent 36 persent van die totale afloop verteenwoordig, in geskikte dam­ me op te vang (Jordaan, 1963. 82 en 86; Whitmore, 1961, 74; Norval, 1962, 63—65). Soos reeds aangedui, kry die boer aanvanklik 90 persent van die gemiddelde jaarlikse reënval as infiltrasie op sy grond. Afgesien hiervan gebruik Suid-Afrika jaarliks ongeveer 1700 miljard gellings water, waarvan alles stroomvloei verteen­ woordig behalwe omtrent 150 miljard gellings, d.w.s. byna 13 persent, wat uit boorgate afkomstig kan wees. Sowat 87 persent van hierdie water, d.w.s. meer as 1500 miljard gel­ lings, waarvan omtrent 134 miljard gellings uit grondwater- 78 bronne afkomstig is, word gebruik vir die besproeiing van net meer as 900,000 morge grond, d.w.s. minder as een persent van ons totale plaasoppervlakte. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Die res van die water, d.w.s. omtrent 13 persent, dien om ons myne, nywerhede, munisipa- liteite en huishoudings aan die gang te hou (Jordaan, 1963, 87—89; Norval, 1962, 65; Bur. Sens. Stat., 1960, I—2). ) Hoewel ons mynbou, nywerhede en munisipaliteite van­ dag nog maar betreldik min water in vergelyking met die landbou gebruik, behoort ons nou reeds, met die oog op ons land se aangewese nywerheidsontwikkeling, baie deegliker as ooit tevore te beplan vir ’n voordeliger en versigtiger gebruik en vir die instandhouding van ons waardevolle afloopwater. Die belangrikheid en noodsaaklikheid van sodanige beplanning is oor die afgelope 20 jaar al deur talle deskundiges beklem- toon (Kanthack, 1946; Frommurze, 1943, 1949, 1953; Hartley, 1948; Raikes, 1948; Mackenzie, 1949; Nel en Frommurze, 1949; Leslie, 1951; Sutton, 1951; R.O.N.H., 1951; Welling­ ton, 1955; Schrader, 1959; Lineker, 1960; Robertson, 1962a, 1962b; Midgley, 1962; Stander, 1962; Jordaan, 1963). Reeds byna 20 jaar gelede het Kanthack (1946, 19—20) al gesê: „My view at the time (1943) was, and still is, that a complete survey of water resources for the Union as a whole is the foundation for all social, economic, industrial and agricul­ tural planning. It must be treated on a national basis and can only be undertaken by a single authority” . Stander (1962, 2) wys daarop dat die besproeiingsboer- dery in Suid-Afrika maar slegs in 15 tot 20 persent van ons daaglikse behoeftes voorsien, in vergelyking met 25 persent gelewer deur besproeiingsboerdery in ander lande. Met die oog op die belangrikheid en noodsaaklikheid van beproei- ingsboerdery, veral in ons digsbewoonde streek, wat van die afloopwater van die Vaalrivier se opvanggebied afhanklik is, meen beide Stander (1962, 2— 3) en Jordaan (1963, 91—92) dat ons spaarsamer moet wees met die water wat ons vir be­ sproeiing gebruik. Schrader (1959, 19), Lineker (1960, 12) en Stander (1962, 1—2) wys ook op die belangrikheid daar- van dat die verbruik van water in berekening gebring behoort te word by die vasstelling van die produksiekoste van landbou- en nywerheidsprodukte, en laasgenoemde beklemtoon ook die noodsaaklikheid van ’n toename in die markwaarde van be- 79 sproeiingsprodukte in terme van die hoeveelheid water wat met produksie verbruik word. Die steeds toenemende aanvraag vir water uit die Vaal- rivier vir munisipale. nywerheids- en landbougebruik skep tans die vernaamste probleem by die voile ontginning van die rykdom van die Suid-Afrikaanse bodem en die ontwikkeling van sy potensiaal (Jordaan, 1963, 82; Robertson. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM 1962a, 5; 1962b, 5 en 27; Midgley. 1962. 125— 126). Die hart van die Suid-Aírikaanse ekonomie word as t ware aan die klop gehou deur water uit hierdie rivier soos tans beskikbaar gestel deur Vaaldam. Robertson (1962a, 5) sê: „In the Vaal River’s catchment area South Africa will first be brought face to face with a situation where the demand for raw water from storage dams and the river bed exceeds the maximum supply which will be available during a series of three of four drought years such as those which withered the Highveld between the summers of 1930 and 1933. „Then the prediction that water is one of the main limiting factors in the long-term development of our country will have become a practical reality in the most prosperous and highly developed region of South Africa” . In 1954 het wyle mnr. J. G. Strydom, destyds Minister van Lande en Waterwese, ’n waterbegroting vir die Vaalrivier laat opstel wat tans nog as basis vir die benadering van ons waterprobleme in die opvanggebied van die Vaalrivier dien (Olivier, 1962, 45). Op grond van hierdie begroting kan ons ’n tekort van meer as 200 miljoen gellings per dag teen die jaar 2000 verwag en selfs al kan ons water van die Caledonrivier bykry, word die tekort nog op 128 miljoen gel­ lings per dag beraam. Die begroting dui aan dat ons teen daardie tyd byna 1 miljard gellings water per dag, in die gebied wat water uit die Vaalrivier gebruik, sal benodig. Die Hoofingenieur van die Randse Waterraad (Anoniem. 1962, 137) wys daarop dat die daaglikse waterverbruik in die Vaalrivier se opvanggebied verlede jaar waarskynlik reeds meer as 600 miljoen gellings per dag was. Volgens Midgley (1962. 126 en 129) kan Vaaldam tans nie ’n groter onafge- broke onttrekking van meer as 575 miljoen gellings per dag. wat 44 persent van die gemiddelde jaarlikse afloop verteen- woordig, volhou nie. Die maksimum toelaatbare onttrekking 80 is omtrent £>00 miljoen gellings per dag, d.w.s. omtrent 60 persent van die gemiddelde jaarlikse afloop; en dit is afgesien van hoe groot die dam miskien gernaak kan word, aangesien verdamping 11 boonste grens vir die opgaarkapasiteit van die dam bepaal. Huidige aanvrac vir water uit Vaaldam oor- skry reeds ver die laagste opbrengsgrens van 175 miljoen gellings per dag, wat gelyk is aan 36.5 persent van die ge­ middelde jaarlikse afloop. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM Gevolglik is dit nie moontlik om optimum watervoorsirning uit die dam te krv nie iMidgley. 1062. 129; Anoniem. 1962. 137). is omtrent £>00 miljoen gellings per dag, d.w.s. omtrent 60 persent van die gemiddelde jaarlikse afloop; en dit is afgesien van hoe groot die dam miskien gernaak kan word, aangesien verdamping 11 boonste grens vir die opgaarkapasiteit van die dam bepaal. Huidige aanvrac vir water uit Vaaldam oor- skry reeds ver die laagste opbrengsgrens van 175 miljoen gellings per dag, wat gelyk is aan 36.5 persent van die ge­ middelde jaarlikse afloop. Gevolglik is dit nie moontlik om optimum watervoorsirning uit die dam te krv nie iMidgley. 1062. 129; Anoniem. 1962. 137). Volgens ’n waterbegroting wat verlede jaar deur die Landbouproefstasie by Vaalharts I 1962, 7 1 opgestel is. sal dip verbruik van hierdie kosbare water op die skema vir nog lank waarskynlik konstanl bly op bvna 150 miljoen gellings per dag. Volgens Stander (1962. 11 word die voile vloei van die Hartsrivier in die winter in stand gehou deur ongeveer 50 miljoen gellings oortollige water wat daagliks van die skema afloop en dreineer. Ander besproeiers verbruik waar­ skynlik saam meer as nog 70 miljoen gellings per dag. wat die totaal vir bo^proeiing op oor die 200 miljoen gellings per dag bring. Hoewel die verbruik van Yaalrivierwater vir besproeiing dus skynbaar nie binne afsienbare tvd sal toeneem nie, neem die verbruik van water uit die rivipr deur myne. nywerhede en munisipaliteite gestadiglik toe. en hier lê die eintlike pro- bleem. Die onlangse rekordverskaffing van 247.5 miljoen gel­ lings deur die Randse Waterraad op een enkele dag vestig die aandag baie pertinent op die noodsaakliklieid van beplanning vir die toekoms (Anoniem, 1963b, 6). Die toekoms van Suid- \frika is baie nou gekoppel aan die instandhouding en ont­ wikkeling van die Witwatersrandse nywerheid«kompleks. wat geheel en al van voldoende watervoorsiening uit die Vaal- livier afhanklik is (Robertson. 1962b, 5 en 27). Midgley Í 1962, 125—126) is van mening dat „ . . . the Witwatersrand complex must continue to expand in order to generate the capital and provide the stimulus necessary for decentralization into areas where development may from some points of view be desirable but may not initially be economic. The urban complex centred on the Witwatersrand is the heart and nerve centre of the whole subcontinent. N A SK R IF : Ek is baie dank verskuldig aan dr. D. P. Erasm us, prof. D. J. Viljoen en mnr. J. P. Duvenage vir advies gegee by die opstel van hierdie voordrag en vir die vestiging van my aandag op sekere resente publikasies waarvan ek nie bewus was nie. Ek is ook besondere dank verskuldig aan dr. D. P. Erasm us vir die kritiese deurlees van die tikskrif. DIE RYKDOM VAN DIE SUID AFRIKAANSE BODEM It would 81 be folly to allow its growth to be restricted by a shortage of water” . Aangesien meeste van die Vaalrivierwater tans vir be- sproeiing gebruik word, is dit seker logies om in die eerste plek ondersoek in te stel na die moontlikheid van meer ekono­ miese verbruik van die water vir hierdie doel (Jordaan, 1963, 91—92; Schrader, 1959, 19; Lineker, 1960, 13; Leslie, 1960, 19; Sutton, 1960, 18). Op nywerheidsgebied word daar al- reeds veel gedoen om gebruikte water vir hergebruik beskik- baar te stel, maar die vraag is of dieselfde van die besproei- ingslandbou gesê kan word. Stander (1962, 3) meen dat die primêre verbruik van water miskien vir stedelike en nywer- heidsontwikkeling gereserveer behoort te word, aangesien die aanvraag vir sulke docleindes nie die landbou kan bena- deel nie. Uit die voorafgaande is dit nou seker duidelik dat een van ons skaarste en daarom dus ook waardevolste bodem- hulpbronne. nl. afloopwater, die beperkende faktor by die doeltreffendste benuttiging van die rykdom van die Suid- Afrikaanse bodem gaan wees. Dit is seker ook duidelik dat die noodsaaklikheid van ’n voldocnde voorraad afloopwater eerste in die geindustrialiseerde Witwatersrandse kompleks gevoel gaan word, ’n Praktiese en realistiese oplossing van die landsbelangrike probleem waarvoor ons reeds te staan gekom het, lê seker in die toekenning van prioriteite by die verbruik van Vaalrivierwater wat nie op tradisionele aanspraak of politieke oorwegings gebaseer is nie, maar eerder op gesonde ekonomiese en natuurwetenskaplike beginsels. P. B. Ackermann. P.U. vir C.H.O. VERWYSINGS: Anoniem (1961a): Mining and engineering. S. Afr. Min. Engng. J., vol. 72, nr. 3557, bl. 4. Anoniem (1961b): South Africa’s m ajor base m etals and minerals. S. Afr. Min. Engng. J., vol. 72, nr. 3557, bll. 11— 13 en 123. Anoniem (1962): Rand Water Board. Future requirements of raw water. Chief Engineer’s Report No. 3624, bll. 135— 154. Anoniem (1962): Rand Water Board. Future requirements of raw water. Chief Engineer’s Report No. 3624, bll. 135— 154. Vaal —■ problems of a river’s future. V aal River Catchment Ass., Johannesburg, 161 bll. g p Vaal —■ problems of a river’s future. V aal River Catchment Ass., Johannesburg, 161 bll. g Anoniem (1963a): A.E. & C.I. — chemiese nywerheidskolos. Tegniek, jaarg. 15, nr. 2, bll. 6— 7 en 8. j g Anoniem (1963b): Water Board planning. Min. Industr. Rev., vol. 106, nr. 12, bl. 6. Anderson, C. B. (1961): The organisation and management of the gold mining industry in South Africa, bll. 1— 7. Trans. 7th Com- monw. Min. Metal). Congr.. S. Afr. Inst. Min. M etall., Johannes­ burg, 1388 + xv bll. Andrews, H. T „ Berrill, F. A., De Guingand, F., Holloway, J. E., Meyer, F., Van Eck, H. J. en Van Schoor, A. M. (1962): South Africa in the sixties. S. Afr. Foundation, Johannesburg, 216 bll. y , , , , ( ) Africa in the sixties. S. Afr. Foundation, Johannesburg, 216 bll. Buro vir Sensus en Statistiek (1960): Uniestatistieke oor vyftig jaar. Jubileum uitgaw e 1910—-I960. Staatsdrukker, Pretoria, 436 bll. g Buro vir Sensus en Statistiek (1960): Uniestatistieke oor vyftig jaar. Jubileum uitgaw e 1910—-I960. Staatsdrukker, Pretoria, 436 bll. y g leum uitgaw e 1910—-I960. Staatsdrukker, Pretoria, 436 Busschau, W. J. (1960): Die mynboubedryf se bydrae tot Unie. Die Mynwese, vol. 11, nr. 2, bll. 1— 12. Busschau. W. J. (1961): The economy of the Union of South Africa, bll. 9— 12. Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr.. S. Afr. Inst. Min. Metall., Johannesburg. 1388 + xv bll. g Cheek. B. J. en Gericke, M. R. (1961): The use of electric power by the gold mining industry, bll. 423— 448. Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr., S. Afr. Inst. Min. Metall., Johannesburg. 1388 + xv bll. Coetzee, J. J. en Smit, N. (1961): The production of ferro-alloys, bll. 1041— 1053. Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr., S. Afr. Inst. Min. M etall., Johannesburg, 1388 + xv bll. N A SK R IF : 82 VERWYSINGS: VERWYSINGS: Departement W aterwese (1960): V erslag van die Direkteur van Water- wese vir die tvdnerk 1 April 1958 tot 31 M aart 1959. Staatsdruk­ ker. Pretoria, 29 bll. De V il'iers. F. T. (1958): The oil problem of South Africa in the light of world developments. Annu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr., bll. 11— 21. Die Transvaler (1962): M ieliesurplus vir seisoen is 7 m ilj. sak. Jaare. 26, nr. 127, bl. 1. Du Plessis, D. H. C. (1961): Transnort in our tim e: service based on know ledse and experience, bll. 85—89. Trans 7th Commonw. Min. Metall. Congr., S. Afr. Min. M etall., Johannesburg. 1388 + xv bll. Du Toit, A. L. (1954): The geology of South Africa, 3d ed. Edit. 83 S. H. Haughlon. Oliver & Boyd. 611 bll. Kklund. S. O. (1962): industrial I rend** in water linage, bll. 7 3 —90. Vaal problems of a river's future. Vaal River Catchment As».. Johannesburg. 161 bll. Fenwick. W. en T on . II. M. ( 1SH>i >: Klectric power tmpply to the mining in«iusirv in the Transvaal and Orange Free State: its generation, transmission ami cost, bll. 453— 167. Trans. 7th Coin- monw. Min. Metall. Congr.. S. Afr. Inst. Min. Metall., Johannes­ burg. 1388 -f xv bll. Frommurze. II. F. (1943): Scientific methods of water-findiny. Proc. geol. Sue. >. Afr.. vol. 4/>. bll. xxiii— xxxviii. Frommurze. IÍ. F. (1919): Receding underground water levels. S. Afr. ,1. Sci.. vol. 16. bll. 51— 57. Frommurze. H. F. (1953): Hydrological research in arid and »t*nii- arid areas in the Union of South Africa and Angola, bll. 58 - 77. In esco. Reviews of research on aril zone hvdrologv. Arid zone program - I. (ieologiese Opname (1959): Die delfstuuwe van die Unie van Suid- Afrika. le uitgawe. Depl. Mynwese. Staatsdrukker. Pretoria, 627 bll. Hartley. ÏI. (1916): Limiting factors in world development: what is possible? Annti. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr., bl. 42—53. Jordaan. J. M. (1963): Die voorkoms en die verbruikingsmoontlikhedc van ons waterbronne. bll. 81 105. Referate gelewer by die Jaar- vergaderirig te K aapstad. Fkonomiese Tnst. (F.A .K .). Kam cr van Mynwese (1 9 5 0 : Die «teenkoolmynbeHrvf in Suid-Afrika. Die Mynwese. vol. 5. nr. 3. bll. 1—32. Kanthack. F. F. (1946): Industrial development in the Union of South Africa in relation to water resources. Annu. Proc. ass. w’i. tech. Socs. S. Afr.. bll. VERWYSINGS: 19—36. King, U. (!. M 963Ï: South African scenery. 3d ed. Oliver & Boyd. 308 bll. Koch. H. (.. U 96 2): Die noodsaaklikheid om nuwe mynbou aan te moedig. Die Mynwese. vol. 13. nr. 2. bll. 2— 14. Kriiger, C. M.. Klein. F. en Warden. C. P. (1961): Iron and steel pro­ duction in South Africa, foil. 1057 — 1070. Trans. 7th Common». Min. Metall. Coiij.'r., S. \ f r. Inst. Min. Metall., Johannesburg. 1388 -t- xv foil. I.atirllxin|»if>«• fsta«ie l>\ Vnalharts (1 9 6 2 ): Veldtrust. Nov./Des., hi. 7. I.avine. .1. (1 9 6 2 ): Belastin" en die aanrleelhouer. Die Mynwese. vol. 13. nr. 2. bll. 26— 29. Leslie. I. P. (1 9 5 !): Water - the key to South African industrial progress. Optima, vol. 1. nr. 3, bll. 7— 11. Leslie. I. P. (1960): N ote of thanks. \nnu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr.. foil. 18 -20. Levin. J. (1961): M etallurgical research in South Africa, bll. 1103— 1117. Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr.. S. Afr. Inst, Min. Metall.. Johannesburg. 1388 xv bll. I irlienberji. I). P. en Laniboov. P. (1 9 6 1 ): Explosives and allied che­ Levin. J. (1961): M etallurgical research in South Africa, bll. 1103— 1117. Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr.. S. Afr. Inst, Min. Metall.. Johannesburg. 1388 xv bll. Metall.. Johannesburg. 1388 xv bll. I irlienberji. I). P. en Laniboov. P. (1 9 6 1 ): Explosives and allied che­ Metall.. Johannesburg. 1388 xv bll. I irlienberji. I). P. en Laniboov. P. (1 9 6 1 ): Explosives and allied che­ HI mical industry with special refeience to mining, bll. 395—409. Tran*. 7th Common*'. Min. Metall. Congr., S. Afr. Inst. Min. Metall.. Johannesburg, 1388 + xv bll. mical industry with special refeience to mining, bll. 395—409. Tran*. 7th Common*'. Min. Metall. Congr., S. Afr. Inst. Min. Metall.. Johannesburg, 1388 + xv bll. g I.ineker, A. W. (1960): The economic use of water. Annu. Proc. «**. sci. tech. Socs. S. Afr., bll. 11— 17. l.ouw, E. H. (1949): Vote of thanks. Annu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr.. bll. 36—39. ' Mackenzie, t- A. (1949): Surface water its measurement, control and use in Southern Africa. Afr. reg. sci.. Conf., Johannesburg, vol. H, Commun. \ (f) 2, bll. 53— 55. ( ) Meyer, F. (1961a): The iron and 9teel industry of South Africa, bll. 49—56. Schrader, H. (1 9 5 9 ): I,ocal government and the Associated Scientific and Technical Societies of South Africa. Annu. Proc. »ss. scL tech. Socs. S. Afr., bll. 11— 25. VERWYSINGS: Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr.. S. Afr. Inst. Min. Metall., Johannesburg, 1388 + xv bll. Meyer. F. (1961b): The Iscor group. Annu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr., bll. 11—20. , Midgley. D. C. (1962): A water policy for the Vaal, bll. 125— 134. Midgley. D. C. (1962): A water policy for the Vaal, bll. 125— 134. Vaal problems of á river’s future. Vaal River Catchment Ass., Johannesburg. 161 bll. Vaal problems of á river’s future. Vaal River Catchment Ass., Johannesburg. 161 bll. g Nel. I.. T. en Frominurfce, H. F. (1949): The occurrence, location and exploitation of underground water in South Africa. Afr. reg. sci. Conf.. Johannesburg, vol. II. Commun. A (f) 3, bll. 56—60. g Norval, A. J. (1962): A quarter of a century of industrial progress in South Africa. Ju ta & Co., 163 bll. Olivier, H. (1962): Water balance factors in the development of natural resources, bll. 12—45. Vaal — problems of a river’s future. Vaal River Catchment Ass.. Johannesburg, 161 bll. I’enzhorn. K. K. \V. (1961): Farm planning. S. Afr. geogr. J., vol. 43. bll. 49 —52. I Vtrick, A. I. (l'-Hill: Soiin* uspects of roal research with special refe­ rence to conditions in the Union ot South Africa, bll. 411—420. Trans. 7ih (.ominonw. Min. Metall. .Congr.. S. Afr. Inst, Min. Metall.. Johannesburg. 1388 + xv bll. g Kaike*. M R. (1948): J.iquid fuel from coal. Annu. Proc. ass. scú tech. S o o . S. \fr.. bll. 20 -38. - Robertson. T. 1962a I : Foreword, bl. 5. Vaal — problems of a 'river'» future. 'Vaal River Catchment Ass., Johannesburg, 161 bll. Robertson. T. C. (]% 2 b ): Floods of the Vaal ran be harvested. Veld- trn-l. Nov. T)e*„ bll/ I-- 5 en -27. R.O.N.II. Itaad vir die Ontwikkeling van Natuurlike llulp- l>ronnc. .V jaarverslag. Dept. Handel rn Nywerheid. Staatsdrukker, Pretoria. F(oiis<eau. P. K. I 1961 I: The conversion of South African low-grade coal tn oil and chemicals, bll. 375 -392. Trans. 7th Commonw. Min. Metall. Congr.. S. Afr. Inst. Min. Metall., Johannesburg. 1388 xv bll. Schrader, H. (1 9 5 9 ): I,ocal government and the Associated Scientific and Technical Societies of South Africa. Annu. Proc. »ss. scL tech. Socs. S. Afr., bll. 11— 25. H3i Schumann, C. G. W. (1963): Natuurlike hulpbronne en volkswelwaart, ■ il l . ;3 — 21. Referate gelewer by die Jaarvergadering te Kaapstad. VERWYSINGS: Ekonomiese Inst. (F .A .K .). Schumann, C. C. W.. Franzen, D. C. en De Kock, G. (1957): Ekonomie. Universiteitsuitgewers en Boekhandelaars, 770 bit. Suatsm yningenieur (1962): Jaarverslag insluitende verslae van die Staatsm yningenieur en die Geologiese Opname vir die jaar ge- eindig 31 Desember 1960. Dept. Mynwese, Staatsdrukker, Pretoria, 105 bU. Slander, G. J. (1962): Important philosophies in the beneficial use of water and industrial effluent management. W .N.N.R.-pablikasie, Pretoria, blL 1-—7. Stratten, T. P. (1949): The relative claim s of mining and secondary industry for the limited resources of South Africa. Annu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr., bll. 21— 36. Sutton, W. G. (1951): Water as a basic factor in the development of the natural resources of South Africa. Annu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr., bll. 17— 39. Sutton. W. G. (1960): Vote of thanks. Anna. Proc. »»s. sci. tech. Socs. S. Afr., bll. 17— 18. Tegniek (1963): 1962: Nuwe rekordjaar rir S.A. goud. Tegniek, jaarg. 15, nr. 3, bl. 9. Van der Wath, J. G. (1963): Die landbou, bll. 106— 123. Referate gele­ wer by die Jaarvergadering te K aapstad. Ekonomiese Inst. (F.A .K .). Van Eck, H. J. (1948): Vote of thanks. Annu. Proc. ass. sci. tech. Socs. S. Afr. bll. 53— 56. Van Roven. W. en Bowles, O. (1952): The mineral resources of the world. Prentice-Hall, 181 bll. Von Maltitz, A. A. (1963): Mynbou, bll. 13— 21. Referate gelewer by die Jaarvergadering te K aapstad. Ekonomiese Inst. (F .A .K .). Vosknil, W. H. (1955): M inerals in world industry. McGraw-Hill, 324 bll. Wellington, J. H. (1955): Southern Africa. Cambridge University Press. Vol. I, 528 bll., Vol. II, 283 bll. Whitmore, J. S. (1957): The influence of clim atic factors on the agri­ cultural development of South Africa. S. Afr. geogr. J., vol. 39, bll. 5—25. Whitmore, J. S. (1961): Agrohydrology. S. Afr. geogr. J., vol. 43, bn. 68— 74. Woytinski, W. S. en Woytinski, E. S. (1953): World population and production. Twentieth Century Fund, New York, 1250 bll. 86 86

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1456/1561

Afrikaans

STRAATSBURG EN ARTIKEL 2 VAN DIE DORDTSE KERKORDE In art. 2 K.O. word daar vier soorte kerklike dienste on dcrskei, nl. „dié van die bedienaars van die Woord, dié van die professore aan die teologiese skool, die van die ouderlinge, en dié van die diakens”. Hierdie onderskeiding van die vier kerklike dienste word gewoonlik teruggevoer na Calvyn. lnderdaad maak Calvyn by £f. 4 : 11 ’n onderskeid tussen die herders en die leraars en wil dit nie, soos sommige skrifverklaarders, as een amp (unum officium) sien nie. lly vind ook in die „leraars” (didaskaloi) van die eerste Korinthiërbrief die amp van die doktore terug. Maar dis opmerklik dat Calvyn, ofskoon ’n uitnemende ekse- geet, op hierdie punt oor die algemeen geen steun by die nuwere skrifverklaarders vind nie. Mens voel op die punt inderdaad iets van ’n Gereformeerde eksegese. Die vraag is nou: is hierdie opvatting van die vier kerklike dienste en die skriltuurlike fundering daarvan die oorspronk- like konsepsie van Calvyn en, indien wel, kan ons die organiese ontwikkeling van hierdie konsepsie in sy werke naspeur? Wat die eerste deel van die vraag betref, moet opgemerk word dat dit inderdaad lyk of Calvyn hier ’n oorspronklike visie op die kerkregering hel. In die uitgawe van die Institusie van 1543 is ’n baie omvangryke hoofstuk waarin die skrifbewys vir die vier ampte uitvoerig behandel word. Hier is die basis, so word dikwels aanvaar, van die tipies Calvinisties-Gerefor- meerde orde vir die kerklike lewe soos dit uitgedruk word in art. 2 van die Kerkorde.1) Om te bepaal of hierdie opvatting van Calvyn werklik oor- spronklik was, is dit nodig om sy vroeëre werke te beskou ten einde vas te stel of dié gedagtes dáár reeds hetsy in verkorte vorm hetsy in embrionale gestalte aanwesig is. Die eerste wat dan in aanmerking kom is die Kerklike Verordening (Ordinan­ ces Ecclésiastiques) van 1541, wat Calvyn onmiddellik na sy terugkeer in Genêve aan die Raad voorgelê het vir goedkeuring. Daarin vind ons die hele saak duidelik en ondubbelsinnig gestel: „There are four orders of offices that our Lord instituted for the government of his Church: first the pastors, then the teachers, after them the elders, and fourthly the deacons. 310 Therefore if we would have the Church well ordered and m aintain it in its entirety, we must observe that form of rule”.2) Hier breek die lyn wat ons teruggevoer het egter af. STRAATSBURG EN ARTIKEL 2 VAN DIE DORDTSE KERKORDE In sy vroeëre werke vind ons niks van die vier ampte nie. In die eerste uitgawe van die Institusie (1536) word net van die herders en die diakens gepraat. Die benaming „ouderling” kom hier nie voor nie hoewel hy spreek van persone wat saam m et die herder toesig moet hou. Geen spoor egter van vier kerklike ampte nie. Dieselfde geld van die Kerkorde wat Calvyn en Farel aan die Raad van Genëve in Januarie 1537 voorgelê het. Hierin word net gepraat van die herders. g p Die gemeenskaplike in die Articles van 1537 en die Ordi­ nances van 1541 was die veronderstelling en die poging tot ver- kryging van ’n kerklike jurisdiksie oor die lidmate, m.a.w. die reg van die kerklike tug. Dit was egter nie iets nuuts nie. In Swabe (sedert 1531), in Basel, in Konstanz — oral was die kerklike tug ’n brandende vraagstuk. Klokslag is poginge ge- waag om dit te verwerklik. Luther self het die tug as wesenlike kenmerk van die kerk beskou. Afgesien van die gemeenskaplike veronderstelling van die kerklike tug, is daar tog ’n kloof tussen die kerkorde van 1537 en dié van 1541: in lg. die leer van die vier ampte, in eg. geen spoor daarvan nie. Bowendien is die uitvoerige hoofstuk oor die skrifbewys vir die vier ampte in die Institusie van 1543 ook ’n byna geheel nuut ingevoegde hoofstuk. Dieselfde kloof lê dus tussen die uitgawe van die Institusie van 1536 (en die Fran- se vertaling van 1539) en dié van 1543. Uit hierdie feite kom twee interessante gegewens na vore. Ten eerste, dat Calvyn eers die praktiese reëling van die vier ampte ingestel het (1541) en daarná die teoretiese hindering daarvan gegee het (Institusie 1543). Dit is egter duidelik dat hy reeds hierdie teoretiese insig moes gehad het by die opstel van die kerkorde van 1541. Ten tweede, die kloof tussen 1537 en 1541 toon dat daar in hierdie jare ’n belangrike wysi- ging in die insig van Calvyn plaasgevind het. Die stad Straatsburg kom hier vanselfsprekend in die gesigsveld. Want dit was presies in hierdie jare (1538—41) dat Calvyn as banneling in Straatsburg verkeer het. Hierdie stad het reeds in 1524 oorgegaan na die Reformasie, en die krag van die reform atoriese aksie is beliggaam in die groot Elsasser, Martin Bucer. STRAATSBURG EN ARTIKEL 2 VAN DIE DORDTSE KERKORDE Sedert die finale afskaffing van die mis in 1529, 311 was die Roomse nie meer die prim êre gevaar nie, m aar wel die W ederdopers, wat byna chaos in die stad veroorsaak het. Om hierdie gevaar te bekamp, het Bucer twee middele ter hand geneem: aandrang by die stadsowerheid om maatreëls teen die sektariërs te neem en die organisering van die kerk tot 'n hegte organisme wat deur eie ampte toesighoudend en beskermend na binne optree. Kragtig het hierdie Bybelse ekse- geet en begaafde organiseerder die kerk verkondig en probeer vergestalt as lewende organisme, as gemeenskap van die heiliges, wat in liefde en diens onderling verbonde is. W aar ge­ meenskap is, daar is ook tug. Bucer sê dit onomwonde: „Wo keine Zucht und Bann, da ist auch keine Gemeinde”. In sy kerkorde van 1534 word die amp van die ouderling die eerste keer in die reformasietyd helder na vore gebring. ,,Gott ist ein Gott der Ordnung. Derhalben S. Paulus allenthal- ben den Kirchen Eltesten verordnet hat und zu verordnen be- fohlen. Dies ist Gottes Ordnung und B efehl.. g Die belangrikste geskrif van Bucer vir ons onderwerp, is sv „Von der W ahren Seelsorge und dem rechten H irtendienst” (1538). Hierin word die kerklike am pte met skrifbewys en al uitvoerig behandel. Die dienaars van die Woord en ouderlinge is belas met die regering van die kerk en met die uitoefening van die tug. Hulle word albei herders, leraars, opsieners ge- noem om dat albei met sielsorg besig is en ’n herderlike amp beklee. Naas hulle staan die diakens. Hoogs belangrik is die skrifbewys van Bucer: hy lê die nadruk op die opsomming van die am pte in Efesiërs en 1 Korinthe. Hy maak die onderskeiding tussen buitengewone en gewone ampte. Onder lg. tel die be- dienaars van die Woord, ouderlinge en diakens. In die volgende jaar (1539) plaas Bucer nog ’n vierde amp by: die leraars! Dan stel hy die kerklike am pte naas mekaar: m inisterium muneris pastoralis (d.i. die dienaars van die Woord en ouderlinge), pro- curationes pauperum (diakens) et scholae adolescentium (le­ raars, doktore). Dit is die stad Straatsburg wat Calvyn in 1538 binnetree Franse vlugtelinggemeente diens te doen. Hier het hy in die Franse vlugtelinggemeente diens te dien. Hier het hy in die nouste kontak met Bucer en die ander reform atore die jaar lank geleef en gewerk. 1) Calvyn praat van die amp (officium) van die leraars (doktore). Daarom word van die kerkorde se terminologie van „dienste” afge- wyk in die uiteensetting. Die onderskeiding tussen „dien" (functio) en amp (vgl. Handleiding by die Kerkorde, p. 47 en 50) lê buite bestek van hierdie historiese skets. GERAADPLEEGDE, WERKE 1. Joh. Jansen: Korte verklaring van die Kerkorde, Kok, Kampen, 3e druk, 1952. 2) Francois Wendel: Calvin, the origins and development of his religious thought, (Engelse vertaling van Philip M airet), p. 75—76. STRAATSBURG EN ARTIKEL 2 VAN DIE DORDTSE KERKORDE Dit verklaar die kloof in sy siening oor die amp tussen sy kerklike verordeninge van 1537 en van 1541. Wat by Bucer weens teenstand van die stadsowerheid 312 hoofsaaklik teorie gebly het, kon Calvyn na sy terugkeer in Genêve in die praktyk verwesenlik. p y Ons moet dus art. 2 K.O. na Straatsburg terugvoer! Hiertoe is die invloed van Straatsburg (en veral van Bucer) op Calvyn geensins beperk nie. Nog een interessante voorbeeld: ge'inspi- reer deur die gemeentesang van die kerke in Straatsburg, veral onder leiding van die energieke musikus Matthias Greiter, gee Calvyn in hierdie jare sy eerste bundeltjie met Franse psalms uit — die begin van die volledige psalmbundel van 1559 wat Nederland en ons sou erf. Hierdie historiese gegewenhede konfronteer ons ten slotte met ’n paar vrae: 1. Sien ons Calvyn nie veelal té oorspronklik, té afgesonder van die res van die Reformasie nie? 1. Sien ons Calvyn nie veelal té oorspronklik, té afgesonder van die res van die Reformasie nie? 2. Is alles wat ons vandag Calvinisties noem inderdaad Calvi- nisties in dié sin dat dit sy oorsprong by Calvyn het? Is ons nie in ons opvattings baie keer histories onnoukeurig en onverantwoord nie? 3. Sou dit nie dien tot verbreding van perspektief en bevor- dering van die gepaste ootmoed indien ons ons opnuut gaan besin oor die invloed, nie alleen van Luther nie, m aar ook van Bucer op die ontwikkeling van die jong Calvyn nie? Hiermee hang saam die vraag na die engheid of wydheid, die geslotenheid of openheid van die Calvinisme — ’n vraag wat in ons ,,ekumeniese” tyd nie sonder aktualiteit is nie. L. F. Schulze. L. F. Schulze. Alberton. 2. L. S. Kruger, H. L. M. du Plessis, B. Spoelstra en T. T. Spoelstra: Handleiding by die Kerkorde van die Geref. Kerk in Suid-Afrika, Pro Rege-Pers, Potchefstroom, 1966. p 4. G. Anrich: Straatsburg und die Calvinische Kirchenverfassung, Tii bingen, 1928. g , , 3. Fr. Wendel: Calvin, the origins and development of his religious thought (uit die Frans vertaal deur Philip M airet) Collins, London, 1963. 2. L. S. Kruger, H. L. M. du Plessis, B. Spoelstra en T. T. Spoelstra: Handleiding by die Kerkorde van die Geref. Kerk in Suid-Afrika, Pro Rege-Pers, Potchefstroom, 1966. 3. Fr. Wendel: Calvin, the origins and development of his religious thought (uit die Frans vertaal deur Philip M airet) Collins, London, 1963. 4. G. Anrich: Straatsburg und die Calvinische Kirchenverfassung, Tii bingen, 1928. Alberton. 313 314 314

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1369/1475

Afrikaans

gesondheid van die toeicomsiige burger gelê. Fogel en Woods (1981: 59) benadruk die standpunt dat verpleegkunde tradisioneel te doen het met die gesondheid van die persoon as ’n geheel en die Summary Th ff i Summary The effective application o f learning opportunities in health care necessitates attention in practise. A conceptual guideline has been compiled according to a literature study in order to determine the practise o f health education. • die studentverpleegkundige is aktief by die leerproses betrek, deur middel van groepsbesprekings om sodoende hul retensíevermoëns te verbeter en hoër kognitiewe kennis te bekom; en • It would appear that traditional lecture methods alone are not sufficient for the training o f student nurses in the field o f rendering health counselling. The student nurse should therefore be actively involved through teaching methods such as group discussions and role play. • It would appear that traditional lecture methods alone are not sufficient for the training o f student nurses in the field o f rendering health counselling. The student nurse should therefore be actively involved through teaching methods such as group discussions and role play. g • hulle het deur middel van roispel geleentheid gehad om hulle interpersoonlike vaardighede te bemeester. In this research into learning opportunities for the presentation o f the module, mother and child health services in community health nursing, the method adopted was the following: • the student nurse was actively involved in the teaching process by way o f group discussions, thereby acquiring greater cognitive skills; and In this research into learning opportunities for the presentation o f the module, mother and child health services in community health nursing, the method adopted was the following: Om die uitwerking van groepswerk en roispel by die student­ verpleegkundige te toon, is enkele aanbevelings gemaak. Die belangrikste hiervan sluit die volgende in: p y • As early in the student nurse's training as possible the importance o f establishing and maintaining sound interpersonal skills for effective health counselling should be emphasised. p f g • the student nurse was actively involved in the teaching process by way o f group discussions, thereby acquiring greater cognitive skills; and g • Die tradisionele lesingmetode alleen, is nie voldoende by die onderrig van studentverpieegkundiges vir die gee g • Die tradisionele lesingmetode alleen, is nie voldoende by die onderrig van studentverpieegkundiges vir die gee SPESIFIEKE LEERGELEENTHEDE IN GESONDHEIDSOPVOEDING A.H. Nel en AABasson • through practical guidance the student nurse is given an opportunity to master interpersonal skills. Opsomming Die effektiewe aanwending van studente se leergeleenthede in gesondheidsopvoeding moet in die praktyk aandag ontvang. 'n Konseptuele raamwerk is na 'n literaluurstudie saamgestel om die inoefening van gesondheidsvooriigting te bepaal. van gesondheidsvooriigting nie. Studentverpieegkundiges behoort dus aktief deur onderrigmetodes soos groepsbesprekings en roispel betrek te word. van gesondheidsvooriigting nie. Studentverpieegkundiges behoort dus aktief deur onderrigmetodes soos groepsbesprekings en roispel betrek te word. The results have shown that student nurses ought to be exposed to various teaching methods as early in their training as possible in order to exercise in practise, the mastering o f interpersonal skills. • Studentverpieegkundiges behoort reeds reg van die begin van opleiding a f bewus gemaak te word van die noodsaaklikheid om goeie interpersoonlike vaardighede te bemeester vir die aanbied van doeltreffende gesondheidsvooriigting. In 'n ondersoek na leergeleenthede by ^ e aanhieding van moeder- en ^ndgesondheidsdienste in gemeenskapsverpleegkunde is die volgende uitgevoer: In 'n ondersoek na leergeleenthede by ^ e aanhieding van moeder- en ^ndgesondheidsdienste in gemeenskapsverpleegkunde is die volgende uitgevoer: p In order to demonstrate the effect o f group activity and role play to the student nurse, certain recommendations have been made. The most important include the following: verpleegkundige poog dus om die kliCnt se aktiewe deelname te verkry om self verantwoordelikheid te neem vir sy/haar eie gesondheid. Gesondheidsvoorhgting en -instand- 4. METODE g g • raadgewing aan ouers ten opsigte van genetiese afwykings. • raadgewing aan ouers ten opsigte van genetiese afwykings Die metode wat vir die navorsing gevolg is, is tweeledig, naamlik ’n literatuurstudie en eksperimentele navorsing. Leereenheid 2 Leereenheid 2 • onderrig aan ouers voor konsepsie • die pre-natale periode • die post-natale periode. Volgens Clark (1977: ix /1) is dit duidelik dat verpleegkundiges by ’n verskeidenheid groepe betrokke is, byvoorbeeld pasiënteonderrig en ondersteunende groepe vir sterwende pasiente en hulle gesinne en daarom is dit noodsaaklik dat die verpleegkundige ook oor groephanteringvaardighede moet beskik, en Pohl (1973: 28) wys verder daarop dat rolspel as leergeleentheid ’n manier is om studente aktief te betrek by leersituasies om sodoende iniigting wat hulle geleer het aan ander oor te dra. 4.1 Literatuurstudie Om te verseker dat die navorsingsontwerp verantwoordbaar sal wees is ’n literatuurstudie gedoen oor leergeleenthede wat die verpleegkundige se voorligtings- vaardighede ten opsigte van moeder- en kindgesondheidsdienste beïnvloed. Die literatuurstudie is ook gedoen met die doel om die leerinhoud te bepaal wat noodsaaklik is vir die verpleegkundige tydens die lewering van gesondheidsdienste aan die gemeenskap. 4.1 Literatuurstudie Om te verseker dat die navorsingsontwerp verantwoordbaar sal wees is ’n literatuurstudie gedoen oor leergeleenthede wat die verpleegkundige se voorligtings- vaardighede ten opsigte van moeder- en kindgesondheidsdienste beïnvloed. Leereenheid 3 • die normale groeie en ontwikkeling van die baba en kind vanaf geboorte tot op 5 jarige ouderdom. Die leereenhede wat aan die eksperimentele en kontrole groep onderrig is, was identies. Die eksperimentele groep is egter deur middel van groepswerk en rolspel en die kontrole groep deur middel van formele lesings onderrig. groephanteringvaardighede moet beskik, en Pohl (1973: 28) wys verder daarop dat rolspel as leergeleentheid ’n manier is om studente aktief te betrek by leersituasies om sodoende iniigting wat hulle geleer het aan ander oor te dra. Die literatuurstudie is ook gedoen met die doel om die leerinhoud te bepaal wat noodsaaklik is vir die verpleegkundige tydens die lewering van gesondheidsdienste aan die gemeenskap. Na verloop van ’n maand is sowel die eksperimentele groep as die kontrole groep weer skriftelik geëvalueer deur middel van ’n post-toets (toets 4) wat oor al drie die vorige leereenhede gehandel het. • Meetinstrument 2 Meetinstrument 2 het bestaan uit mikrovaardighede en kerndimensies soos beskryf deur Cilliers (1984: 343/346 en 92/94 en 327/328). Die instrument is so aangewend dat die eksperimentele groep geleentheid gehad het om die mikrovaardighede en kern­ dimensies ten opsigte van die gee van gesondheidsvoorligting oor moeder- en kindverpleging kon inoefen en sodoende hulle interpersoonlike vaardighede kon verbeter. I. INLEIDING gesondheid van die toeicomsiige burger gelê. Fogel en Woods (1981: 59) benadruk die standpunt dat verpleegkunde tradisioneel te doen het met die gesondheid van die persoon as ’n geheel en die As die nuwe aankomeling in hierdie w&reld ’n goeie wegspringkans gegee word deur sy gesondheid voor en na sy geboorte te versorg, word die grondslag van die Gesondheidsvoorhgting en -instand- 23 Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 houding vereis 'n goeie verhouding tussen die moeder en verpleegkundige en dus moet iniigting spontaan gegee word sodat die kliënt self kan besluit oor haar en haar gesin se gesondheid. Volgens Harmin & Brim (1986: 12/7) vereis oueronderrig ’n besondere manier van onderrig waar van leergeleenthede en tegnieke gebruik gemaak word om ouers se funksionering te beïnvloed. Daar word op formele sowel as informele onderrig gefokus en die tersiêre onderrigproses word gekenmerk deur georganiseerde beplande werksaamhede met duidelike doelwitte, inhoud en teikengroepe. eksperimentele groep is aan groepsbesprekings tydens onderrig blootgestel sodat hulle hoër kognitiewe kennis kon bekom en spesifieke interpersoonlike vaardighede in groepe en rolspel kon bemeester. Deur gebruikmaking van verskillende leergeleenthede is die dosent ook in staat om vas te stel watter individuele probieme die student het en dit bied ook geleentheid aan die student om die leermateriaal beter te verstaan. Die kontrole groep is slegs aan formele lesings ten opsigte van kognitiewe kennis en interpersoonlike vaardighede, blootgestel. Die kontrole groep is slegs aan formele lesings ten opsigte van kognitiewe kennis en interpersoonlike vaardighede, blootgestel. Daar is dus besluit op ’n proeflopie vir alternatiewe soos groepswerk en rolspel waar die student aktief kan deelneem aan die leergeleenthede. Om die kognitiewe en interpersoonlike vaardighede te bemeerster is van twee meetinstrumente gebruik gemaak, naamlik: 4. METODE Die resultate van die post-toets is met die van die vorige drie toetse vergelyk om te bepaal of daar ’n verskil is ten opsigte van d i^ ^ retensie vermoëns van die eksperim ei^^ groep en kontrole groep. Die lesingmetode is waarskynlik die oudste metode van onderrig, maar volgens Jarvis el al. (1985: 70) blyk dit dat die meeste lesings nie so effektief is soos die meer aktiewe metodes vir die stimulering van denke nie en verandering van studente se gedrag behoort dus nie ’n doelwit van die lesingmetode as leergeleentheid te wees nie. 4.2 Populasie Die populasie wat in hierdie studie gebruik is, is uit ’n groep eerstejaar- Die populasie wat in hierdie studie gebruik is, is uit ’n groep eerstejaar- studentverpleegkundiges (N = 72) van ’n verpleegkollege in Transvaal geneem. studentverpleegkundiges (N = 72) van ’n verpleegkollege in Transvaal geneem. 4.3 Steeicproef p Die steekproef het bestaan uit 72 eerstejaarstudentverpleegkundiges. Hulle is alfabeties ingedeel deur die onderwysinstansie vanweë beperkte fisiese fasiliteite. Die maksimum aantal studente wat in ’n klaskamer onderrig kan word, is 40. Gevolglik is hulle deur die onderwysinstansie in twee groepe verdeel en moes die onderrigmateriaal gedupliseer word. Verpleegkundiges het te doen met die totale gesondheidsorg van kliente, te wete, fisies, psigies en sosiaal en daarom moet hulle reeds vroeg in hulle opieiding blootgestel word aan situasies waar hulle vaardighede ten opsigte van die lewering van gesondheidsorg kan inoefen. 2. PROBLEEMSTELLING 2. PROBLEEMSTELLING Dit lyk of daar groter leerretensie voorkom by studentverpleegkundiges as verskeie leergeleenthede gebruik word. Dit wil egter voorkom asof die verpleegkundige hierdie metodes nie altyd korrek internaliseer om voorligting tot sy reg te laat kom nie — (Bille, 1981: 28). Formele lesings wat tans as leergeleentheid gebruik word blyk nie genoegsaam te wees vir die eerstejaar studentverpleegkundige om haar retensievermoens en interpersoonlike vaardighede te verbeter nie, daar dit alreeds bekend is dat ’n verbetering van affektiewe houdings en psigo-motoriese leer selde as ’n resultaat van die lesingmetode plaasvind. Vir die loodsondersoek is 8 respondente betrek, 4 uit elke groep. Die respondente is nie vir steekproefseleksie gebruik nie en is dus nie by die navorsing ingesluit nie (maar slegs by die loodsondersoek). Die doel van die loodsondersoek was om die dataversamelingsinstrument te evalueer en sodoende die duidelikheid van veranderlikes te verfyn. Die kontrole groep het slegs formele lesings ontvang oor die aanwending van die mikrovaardighede en kerndimensies. Geen inoefeningsgeleentheid is egter aan die kontrole groep gebied nie. Die doel van die keuse van hierdie meetinstrumente was dus om aan te toon dat leergeleenthede soos groepswerk en rolspel die student help om aktief aan die leerproses deel te neem en ook om hulle te help om doeltreffender gesondheids- voorligtingsvaardighede te bemeester. 4.5 Navorsingsontwerp — Eksperimentele navorsing 3. DOELSTELLING meetinstrumente gebruik gemaak, naamlik: • Meetinstrument • Meetinstrument 1 Die doel van die ondersoek kan as volg gestel word: Die doel van die ondersoek kan as volg gestel word: Hierdie instrument het bestaan uit drie voortoetse en een post-toets (retensietoets) wat skriftelik afgelê is. g • om deur middel van groepswerk en rolspel, studente aktief aan die leerproses te laat deelneem om sodoende hul retensievermoens te verbeter en hoër kognitiewe kennis te bekom en gesondheids- voorligtingsvaardighede te bemeester. Vir die doeleindes van hierdie studie is groepswerk en rolspel as leergeleenthede aangewend om die studente se kognitiewe en interpersoonlike vaardighede te verbeter ten opsigte van die gee van gesondheids- voorligting by moeder- en kindverpleging. Sekere leergeleenthede kan aangewend word om die retensie-vermoëns te verhoog en volgens Pohl (1973: 28) is leer byvoorbeeld meer geneig om plaas te vind wanneer die student aktief deelneem aan die praktyk wat gestruktureer is om ’n leerdoelwit te bereik. Moeder- en kindverpleging is verdeel in drie leereenhede wat die volgende komponente van moeder- en kindverpleging ingesluit het, naamlik: Leereenheid I Leereenheid I • identifikasie van risikogroepe • identifikasie van risikogroepe • kriteria vir voorgeboortelike diagnose • kriteria vir voorgeboortelike diagnose 4.5 Navorsingsontwerp — Eksperimentele navorsing ’n Eksperimentele navorsingsontwerp is gebruik wat uit 72 respondente bestaan het met 38 in die eksperimentele groep en 34 in die kontrole groep. Die ondersoek is uitgevoer in die klaskamersituasie en die Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 24 aanbieding van die lesing praat die dosent min of meer aanhoudend vir ’n spesifieke tydperk terwyl die studente luister. Daar is geen spesifieke bespreking nie, alhoewel studente aangemoedig word om vrae te vra gedurende of aan die einde van die lesing”. Interaksie gedurende die lesing vind volgens Quinn (1980: 153), hoofsaaklik plaas deur die vra van vrae deur die dosent met antwoorde deur die student, ’n Probleem van die lesingmetode as ’n leergeleentheid is dat die lesingmetode volgens Jones et al. (1979: 92) nie veel bydra om studente se interpersoonlike vaardighede te verbeter nie, en dus vind psigo-motoriese leer en ’n verbetering van die affektiewe houdings selde as ’n resultaat van die lesingmetode plaas. deur studente. Dit is dan vir die dosent moontlik om vas te stel watter probleme individuele studente het en om hulle te help om die leermateriaal te verstaan. Gedurende groepsbesprekings kan studente mekaar ook help om die leerinhoud beter te verstaan. aanbieding van die lesing praat die dosent min of meer aanhoudend vir ’n spesifieke tydperk terwyl die studente luister. Daar is geen spesifieke bespreking nie, alhoewel studente aangemoedig word om vrae te vra gedurende of aan die einde van die lesing”. Interaksie gedurende die lesing vind volgens Quinn (1980: 153), hoofsaaklik plaas deur die vra van vrae deur die dosent met antwoorde deur die student, ’n Probleem van die lesingmetode as ’n leergeleentheid is dat die lesingmetode volgens Jones et al. (1979: 92) nie veel bydra om studente se interpersoonlike vaardighede te verbeter nie, en dus vind psigo-motoriese leer en ’n verbetering van die affektiewe houdings selde as ’n resultaat van die lesingmetode plaas. Die onderrig van beide groepe het 20 periodes van 40 minute elk in besiag geneem. Om besoedeling tussen die twee groepe uit te skakei, het die navorser aan die kontrole groep verduidelik dat hulle na afloop van die onderrig in moeder- en kindverpleging die geleentheid sou kry om vaardighede in te oefen deur groepe en rolspel. Die respondente is ook gevra om nie die inhoud te bespreek nie. Volgens Jones et al. Bespreking By toets I was daar geen beduidende verskil tussen die twee groepe se prestasies nie en kan die prestasie van die eksperimentele groep moontlik toegeskryf word aan die feit dat dit aan die begin van die program was en die nuwe leergeleentheid nog nie ten voile deur die groep gelnternaliseer is nie. Rolspel in opleiding word as ’n hulpmiddel beskou om die student ’n idee te gee van die verskillende tipes uitvloeisels van probleme wat hulle mag teenkom. Dit gee studente geleentheid om op ’n konkrete manier deur hierdie probleme te werk, eerder as om dit net in abstrakte terme te bespreek (Marthas 1981: 182 en Cooper ei al. 1973: 123). In toets 2 blyk dit dat die leergeleenthede wat by die eksperimentele groep gebruik is, ’n positiewe bydrae tot beter insig en begrip in die beantwoording van die vrae gehad het. Toets 3 toon geen beduidende verskil aan tussen die twee groepe se prestasies nie alhoewel die gemiddeld van die eksperimentele groep se resultate beter is as die van die kontrole groep naamlik 77,57% en 74,50% onderskeidelik. Dit dui daarop dat die eksperimentele groep beter resultate behaal het, alhoewel die verskil nie beduidend beter was nie. Die retensietoets (toets 4) was 95% beduidend beter ten opsigte van die resultate wat deur die eksperimentele groep behaal is. Die eksperimentele groep se resultate kan dus moontlik toegeskryf word aan die spesifieke leergeleenthede, naamlik rolspel en groepswerk waaran die groep blootgestel was om hoir kognitiewe kennis te bekom. Dit lyk of die leergeleenthede 'n positiewe bydrae gelewer het om die retensievermoëns van die eksperimentele groep te verbeter. Rolspel vorm ’n brug tussen gesprek en aksie. Dit voorsien aan die studente die teorie soos wat hulle dit sien, in die praktyk in te bou. Rolspel skep ook ’n veilige leeromgewing waar nuwe gedrag uitgetoets kan word sonder vrees vir mislukking of straf. Probleme kan vroegtydig reggestel word sonder dat dit ekstra koste meebring en die student word dus voorberei om werklike situasies te hanteer (Jones et al. 1979: 2). ^^^ew ering van gesondheidsorg kan ^^refen. 5.1 Groepsbespreking as leergeleentheid Clark (1977: 2) is van mening dat dit noodsaaklik is dat die verpleegkundige oor kennis van die groepsproses sal beskik en vaadig moet wees in beramings- en tussentredevaardighede. 5.3 Lesing as leergeleentheid Narrow (1979: 136) definieer ’n lesing as .. 5. LITERATUURSTUDIE 5.2 Rolspel en leergeleentheid Die primere doel van rolspel is om die studente in ’n beskermende omgewing die bantering van emosies en probleme van mense in die alledaagse lewe te laat oefen (Jarvis et al. 1985: 66). Cooper en Hornback (1987: 123) sluit by bogenoemde skrywers aan deur te se: “... as a teaching/learning form, roleplaying is particularly useful for developing communication skills, involving emotions and encouraging group work”. 6.1 Ontleding van die empiriése data Die gegewens van die vier toetse wat deur die eksperimentele groep en die kontrole groep geskryf is, is statistics deur die rekenaarprogram SPSS-X, verwerk. 5. LITERATUURSTUDIE H ^ ’n verpleegkundige om totale W^leging aan ’n pasient as ’n psigososiale wese te kan lewer, is ’n deeglike kennis van verpleging in al sy veelvoudige dimensies nodig (Travelbee, 1971: 7). Die verpleegkundige funksioneer as deel van die gesondheidspan en Grobbelaar (1979: 17/18) beklemtoon dat gesondheidsvoorligting die taak van elke lid van die span en veral ook die van die verpleegkundige is. Sy moet nie net kennis dra van opvoedkundige metodes wat aangewend kan word om die gesondheid van mense in die gemeenskap te bevorder nie, maar moet ook mense kan leer om self deel te neem aan gesondheidsvoorligting en gebruik te maak van die beskikbare gesondheidsdienste. Verpleegkundiges het te doen met die totale gesondheidsorg van kliente; fisies, psigies en sosiaal en daarom moet sy reeds van vroeg af in haar opleiding blootgestel word aan situasies waar sy haar vaardighede ten opsigte van ^^^ew ering van gesondheidsorg kan 4.5 Navorsingsontwerp — Eksperimentele navorsing (1979: 47), leer studente nie net kognitiewe inligting deur aktiewe deelname nie, maar maak hulle ook gebruik van die inligting om ’n hoer kognitiewe kennisvlak te bereik, waardeur die studente geleentheid gebied word om interpersoonlike vaardighede te oefen en vrae te organiseer en te formuleer. Mentz (1981: 7/8) wys daarop dat groepsbesprekings die student help om probleme te analiseer en moontlike oplossings te vind. Hierdie opiossings moet getuig van die vermoë om relevante sake bymekaar te bring en dit te integreer. Groepsbesprekings kan dus ’n bydrae lewer tot hierdie doel omdat dit die student lei van passiewe leer tot aktiewe deelname. 4.6 Beperkings van die navorsing Die groepe is met registrasie aan die verplegingskollege reeds aifabeties ingedeel as gevoig van onvoidoende onderrig- fasiliteite. Die navorser moes dus gebruik maak van toevalligheidsseleksie en het geen kontrole gehad oor wie in die twee groepe was nie. Dit mag moontlik ’n beperking van hierdie studie wees. Die resultate kon dalk verskil het as die hele populasie op ’n ewekansige wyse geselekteer gewees het. 6. NAVORSINGSRESULTATE Resultate van die respondente se retensievermoëns en interpersoonlike vaardighede word vervolgings aangetoon: Bespreking essentially a one-way communication from teacher to learners, with little or no input back to the teacher”. Mellish (1982: 129) sluit hierby aan wanneer sy sê “die lesing is ’n formele aanbieding van vakinhoud aan die student en moet spesifiek beplan word vir leer. Tydens die Groepshanteringsvaardighede is belangrik in verpleegkunde omdat baie take soos die beplanning van pasientverpleging nie gedoen kan word sonder die koordinasie van ander gesondheidsverskaffers nie. Volgens Wilson (1985: vii) hou groepe die volgende vir die verpleegkundige in: “... to be able to process the many elements of interaction occurring with any group of people at any time is a skill that makes the nurse a more effective practitioner. The nurse with group skills may deal more effectively not only with groups of clients, but also with individual clients and with colleagues especially when working in a multi-disciplinary staff setting”. Foley en Smilansky (1980: 24) laat blyk dat groepsbesprekings groter geleentheid inhou vir aktiewe deelname TABEL 6.1. RESULTATE VAN VIER TO ETSE GESKRYF DEUR EK SPERIM EN TELE EN KONTROLE G ROEPE STA TISTIESE TENDENSE Eksperimentele Kontrole Toets groep N = 3S iro u p N - 34 P-w iarde Posl-toets 1 61,05 67,26 o,ri7 geen 2 73,78 68,47 0,059 95 persent 3 77,57 74,50 0,279 geen Retcnsie toets 4 63,07 55,79 0,009 95 pcrscni TABEL 6.1. RESULTATE VAN VIER TO ETSE GESKRYF DEUR EK SPERIM EN TELE EN KONTROLE G ROEPE STA TISTIESE TENDENSE Eksperimentele Kontrole Toets groep N = 3S iro u p N - 34 P-w iarde Posl-toets 1 61,05 67,26 o,ri7 geen 2 73,78 68,47 0,059 95 persent 3 77,57 74,50 0,279 geen Retcnsie toets 4 63,07 55,79 0,009 95 pcrscni 25 Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 gevoelskommunikasie van die klient. Dit lyk dus asof die inoefening van mikrovaardighede by die eksperimentele groep ’n bydrae gelewer het om die respondente bewus te maak van die gevoelsrefleksie, en dat hulle in staat was om dit positief aan te wend. TABEL 6.2. RESULTATE VAN M IK RO V A A RD IG H EDE SOOS AA NGEW END DEUR EK SPER IM EN TELE £N KONTROLE G ROEPE M ikrovaardithede 1 gcsiote vraag I oop vraag 3 min aanmoediging 4 parafrascring 5 opsomming 6 interpretasie 7 selfopenbaring 8 uitdruk eie gevocl 9 inhoudsrefleksie tO gevoelsrefleksie i I gekomb. Opsomming Opsomming Die opsommingsvaardigheid is 13 keer deur die eksperimentele groep gebruik en slegs een keer by die kontrole groep wat daarop dui dat die groep geensins daarin kan slaag om ’n opsomming van die kliënte se gedrag te maak nie. Interpretasie Interpretasie Geen beduidende verskil het voorgekom by die interpretasie van gegewens nie, alhoewel die eksperimentele groep heelwat meer van die vaardigheid gebruik gemaak het as die kontrole groep. 7.1 Betreffende retensievermoens by eerstejaarstudentverpleegkundiges met die aanwending van groepsbesprekings en rolspel is bevind dat: 7.1 Betreffende retensievermoens by eerstejaarstudentverpleegkundiges met die aanwending van groepsbesprekings en rolspel is bevind dat: Geen beduidende verskil het voorgekom by die interpretasie van gegewens nie, p g g alhoewel die eksperimentele groep heelwat meer van die vaardigheid gebruik gemaak het as die kontrole groep. • dit studente geleentheid gee om aktief aan die leerproses deel te neem. • dit studente geleentheid gee om aktief aan die leerproses deel te neem. • dit studente geleentheid gee om aktief aan die leerproses deel te neem. Bespreking refleksie Voofkon» Eksperímentctogrocp K ootrolefroep 24 26 15 4 i3 15 4 13 12 5 0 30 29 P-waarde 0,087 0,795 0,007 t,000 0,337 0,189 1,000 0,252 0,612 0.001 1,000 B«duidenbcMl 95% geen gecn geen gccn gccn geen gecn geen 99% geen TABEL 6.2. RESULTATE VAN M IK RO V A A RD IG H EDE SOOS AA NGEW END DEUR EK SPER IM EN TELE £N KONTROLE G ROEPE Gekombineerde refleksie Daar is geen beduidende verskil by die twee groepe ten opsigte van die gekombineerde inhouds- en gevoelsrefleksie nie. Dit wil dus voorkom asof verdere inoefening nodig is om hierdie vaardigheid te kan bemeester. Gekombineerde refleksie Daar is geen beduidende verskil by die twee groepe ten opsigte van die gekombineerde inhouds- en gevoelsrefleksie nie. Dit wil dus voorkom asof verdere inoefening nodig is om hierdie vaardigheid te kan bemeester. Instrument 2 — evaluering van interpersoonlike vaardighede Evaluering van sowel die eksperimentele groep as die kontrole groep se interpersoonlike vaardighede by die aanbieding van gesondheidsvoorligting is in die klaskamersituasie beoefen deur middel van groepswerk en rolspel. Die interpersoonlike vaardighede is gemeet aan die hand van mikrovaardighede soos omskryf deur Cilliers (1984: 343/346 en 92/94 en 327/328). bevorder, moontlik nie ten voile benut het nie. bevorder, moontlik nie ten voile benut het nie. Instrument 2 — evaluering van interpersoonlike vaardighede Oop vraag M di Oop vraag Met die oop vraag het die eksperimentele groep 26 keer van die vaardigheid gebruik gemaak en die kontrole groep 29 keer. By die eksperimentele groep dui dit daarop dat hulle gouer na die kern van die gesprek kan beweeg. Die kontrole groep kon in hierdie stadium nog nie daarin slaag om op die kern van die gesprek te fokus nie en het die probleem probeer oorkom deur baie oop vrae te vra. Inhoudsrefieksie Daar was geen beduidende verskil by die twee groepe ten opsigte van inhoudsrefleksie nie. Albei groepe is dus nog onseker oor die gebruik van die vaardigheid. Inhoudsrefieksie Daar was geen beduidende verskil by die twee groepe ten opsigte van inhoudsrefleksie nie. Albei groepe is dus nog onseker oor die gebruik van die vaardigheid. • die dosent ook geleentheid gehad het om elke student se vordering te evalueer en deurlopende begeleiding, waar nodig, was moontlik. • die lesingmetode minder effektief is om die student voor te berei om aktiewe gesondheidsvoorligting te gee, omdat dit ’n passiewe metode is. Gevoelsrefleksie Die eksperimentele groep het 99% daarin geslaag om beduidende betekenis te heg aan die verbale en nie-verbale p • die lesingmetode, vir die doel van die ondersoek, min geleentheid aan die studente gebied het om aktief deel te neem aan die leerproses. Minimum aanmoediging Soos die gesondheidsvoorligtingsgesprekke gevorder het, het die eksperimentele groep daarin geslaag om 99% beduidend die kliënte met die minimum aanmoediging te stimuleer om meer inligting te gee. TABEL é 3 . RESULTATE VAN K ERND IM ENSIES SOOS BEOEFEN DEUR EK SPERIM EN TELE- EN KO NTROLEGROEP P-waante Beduidenheid Empatk 2,18 1.19 0,000 99% Respek 2,18 1.06 0,000 99% Egthcid 2,18 1,12 0,000 99% Konkrceibeid 2.00 1,00 0.000 99% Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 7. GEVOLGTREKKINGS Die resultate van beide groepe word aangetoon in Tabel 6.2 ten opsigte van mikrovaardighede. Besprekings p g Uit Tabel 6.3 blyk dit dat die eksperimentele groep gebaat het uit die opleiding in interpersoonlike vaardighede. ’n Persentasie van 99 persent toon die beduidenheid wat bereik is by die eksperimentele groep. Die eksperimentele groep was dus in staat om die kerndimensies meer effektief aan te 'MW , Bespreking Geslote vraag • studente wat aanvanklik huiwerig was om aan die metodes deel te neem, na ’n verduideliking van die doel van die metodes en met behulp van groepsondersteuning ook aktief by die leerproses betrek is. g Die eksperimentele groep het die geslote vraag 24 keer gebruik terwyl die kontrole groep 30 keer van die geslote vraag gebruik gemaak het. By die eksperimentele groep dui dit daarop dat hulle alreeds aan die begin van die gesprek in staat was om dit gouer in die belangrike rigting te stuur. Dit wil voorkom of die kontrole groep die moontlike response van die kliënte beperk het en dus nie so goed kon vorder met die gesprek nie. Se^openbaring Volgens die resultate blyk dit dat die eksperimentele groep min gebruik gemaak het van selfopenbaring. Dit kan moontlik toegeskryf word aan die respondente se min ervaring in hierdie stadium. p • inoefening van die aanwending van spesifieke leergeleenthede vroeg in opleiding essensieel blyk te wees, omdat van studentverpleegkundiges verwag word om reeds in die eerstejaar gesondheidsvoorligting te gee Uitdrukking van eie gevoei Daar was geen beduidende verskil by beide groep ten opsigte van uitdrukking van eie gevoei nie. Dit kan moontlik wees dat die respondente nog huiwerig was om hulle eie gevoelens teenoor die kliënte uit te druk. gesondheidsvoorligting te gee. g g g g • die eksperimentele groep die inhou^ beter kon onthou en herroep. Dit i dus moontlik toegeskryf word aan die geleentheid wat hulle gehad het om die inhoud in te oefen. Hoër kognitiewe kennis kon so bekom word. n die 9. SLOT ( ) Miles M.B. 1971. learning to work in groups. New York: Teachers College Press. Hierdie ondersoek het net eerstejaarstudentverpleegkundiges verbonde aan ’n verplegingskollege ingesluit. Die bevindings en resultate kan dus slegs verteenwoordigend beskou word van hierdie spesifieke groep Transvaalse respondente. Narrow B.M. 1979. Patient teaching in nursing practise. A patient and family-centured approach. New York; Wiley. pp y Pohl M.K. 1973. The teaching function of the nursing practitioner. Dubuque: Brown. g g • die eksperimentele groep beslis hulle interpersoonlike vaardighede verbeter het deurdat die groep meer ontvanklik was om hulself cop te stel vir hulle ^ liën te. Quinn P.M. 1980. The principles and practise of nurse education. London: Groom Helm. Searle C. 1978. Gemeenskapsgesondheid- verpleegkunde. Gids I. CHN OO. Pretoria. Universiteit van Suid-Afrika. Searle C. 1978. Gemeenskapsgesondheid- Parqfrasering qf g Dit wil voorkom asof parafrasering by albei groepe nie ’n beduidende verskil getoon het nie en kan moontlik daaraan toegeskryf word dat albei groepe die geleentheid om nouer kommunikasie 26 in hul opleiding bewus gemaak te word van die belangrikheid om goeie interpersoonlike vaardighede te bemeester ten einde doeltreffende gesondheidsvoorligting te kan gee. Dosente en ander kategorieë toesighouers behoort indiensopleiding te ondergaan om hulle interpersoonlike vaardighede te verbeter en om in staat te wees om studentverpleegkundiges te begelei om die vaardighede te bemeester. • die lesingmetode ook verder min/geen geleentheid blyk te bied aan studente om hulle interpersoonlike vaardighede te bemeester nie. visiting. London: Groom Helm. in hul opleiding bewus gemaak te word van die belangrikheid om goeie interpersoonlike vaardighede te bemeester ten einde doeltreffende gesondheidsvoorligting te kan gee. visiting. London: Groom Helm. g Hargie O., Sanders C., Dickson D. 1981. Social skills in interpersonal communication. Hargie O., Sanders C., Dickson D. 1981. Social skills in interpersonal communication. London: Groom Helm. London: Groom Helm. Jones A.S., Bagford L.W., Wallen E.A. 1979. Jones A.S., Bagford L.W., Wallen E.A. 1979. Strategies for teaching. London: Scarecrow. 7.2 Betreffende interpersoonlike vaardighede in gesondheidsopvoeding by eerstejaarstudentverpleegkundiges is bevind dat: Strategies for teaching. London: Scarecrow. Marvin S.K. 1980. Teaching tomorrow’s nurse. A nurse educator. Wakefield: Nursing Resources. g A nurse educator. Wakefield: Nursing Resources. • die verpleegkundiges bewus was van die begrip “interpersoonlike vaardighede”, maar dat hulle nie oor die vermoëns om hierdie vaardighede korrek in die praktyk toe te pas, beskik het nie. Mellish J.M . 1985. Etos van verpleegkunde. ’n Suid-Afrikaanse perspektief. Durban: Butterworth. Mellish J.M . 1982. Teaching the practise of nursing. Durban: Butterworth g Mentz H.C. 1981. Kleingroep onderrig. Curationis^ M aart 1981: 3(4). p y p , • verpleegkundiges geneig is om oppervlakkig op te tree teenoor die klient se response. Student- verpleegkundiges behoort dus vroeg in hul opleiding onderrig te word om sensitief te wees vir hul kliente se gedrag. Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 BIBLIOGRAFIE Austin E.K. 1981. Guidelines for the development of continuing education offering for nurses. New York: Appleton-Century-Crafts. «udentverpleegkundiges op ’n gereelde grondslag in die klaskamer sowel as in die praktyk die geleentheid behoort gebied te word om deur inoefening hul interpersoonlike vaardighede te bemeester. Standford G., Roark A.E. 1974. Human interaction in education. Boston: Allyn and Bacon. Strydom A.H., Helm C.A.G. 1981. Die suksesvolle dosent. Bloemfontein: Nasou. pp y Bille E. 1981. Practical approaches to patient teaching. Boston: Little Brown. Stuart J.F. 1981. Die lesing. Curationis, Maart 1981: 3(4). Bradley J.C., Edinberg M.P. 1982. Communication in the nursing context. New York: Appleton-Century-Crafts. y , g Communication in the nursing context. New York: Appleton-Century-Crafts. Clark C.C. 1977. The nurse as group leader. New York: Springer. Suid-Afrikaanse Raad op Verpleging. Direktief vir die goedkeuring van verpleegskole en die minimum vereistes vir die opleiding en onderrig van ’n verpleegkundige en vroedvrou wat lei die registrasie. Regulasie nr. R2118 (30/09/1983: 1/2). pp y Clark C.C. 1977. The nurse as group leader. New York: Springer pp y Clark C.C. 1977. The nurse as group leader. 8. AANBEVELINGS Die volgende aanbevelings word gemaak: 8. AANBEVELINGS Die volgende aanbevelings word gemaak: 8. AANBEVELINGS Die volgende aanbevelings word gemaak: New York: Springer. Cilliers F.V.N. 1984. ’n Ontwikkelingsprogram in sensitiewe relasievorming as bestuurdimensie. PU vir CHO. Potchefstroom. SPSS-X 1983. A complete guide to SPSS-X. Language and operations. New York: McGraw-Hill. Potchefstroom. Coetzee J.H ., Malan M.M., Steyn l.N. 1985. Onderrig-leer in fokus. Durban: Butterworth. g g Die tradisionele lesingmetode alleen is nie geskik by die onderrig van studentverpleegkundiges ten opsigte van die aanbied van gesondheidsvoorligting nie. Studentverpleegkundiges behoort dus aktief by leergeleenthede soos groepsbesprekings en rolspel betrek te word. Travelbee J. 1971. Interpersonal aspects of nursing. Philadelphia: Davis. g Cooper S.S., Hornback M.S. 1973. Continuing nursing education. New York: McGraw-Hill. Thornnay R., Thompson M.A. 1982. Strategies for teaching nursing. New York: Wiley. Edwards B.J., Brilhart J.K. 1981. Communication in Nursing practice. St. Louis: The C.V. Mosby Company. Uys L.R. 1982. Kurrikulum-ontwikkeling in verpleegkunde. Lansdowne: 1. de Villiers. Foley R.P., Smilansky J. 1980. Teaching techniques. A handbook for health professionals. New York: McGraw-Hill. p g Vlok M.E. 1984. Gemeenskapsverpleegkunde. ’n Handleiding. Kaapstad: Juta. • Groepswerk en rolspel behoort ook “^ n a r moontlik in verwante vakke aangewend te word om integrasie op aanverwante vakgebiede te verseker. p Fraenkel J.R. 1980. Helping students think and value strategies for teaching the social studies. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. aangewend te word om integrasie op aanverwante vakgebiede te verseker. g Grobbelaar E. 1979. Aspekte van die gesondheidsvoorligtingstaak van die gemeenskapsgesondheidsverpleegster. Curationis, M aart 1979: 1(4). A H. Net M. Cur. (RA U). G. K, G. V. V., P. V.. G.V.. V.A., V.O. A.A. Basson D. Verpl. (V.S.). G.V., G.V.V.. P.V., G.V.. V.A.. y.o. Randse Afrikaanse Universiteit 8.2 Interpersoonlike vaardighede in gesondheidsopvoeding by eerstejaarstudentverpleegkundiges 8.2 Interpersoonlike vaardighede in gesondheidsopvoeding by Guinee K.K. 1966. The aims and methods of nursing education. New York: Macmillan. Jarvis P., Gibson S. 1985. The teacher practitioner in nursing, midwifery and health • Studentverpleegkundiges behoort vroeg Curationis Vol. 11, No. 3, September 1988 27

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/145/87

Afrikaans

Inleiding oefening, gebrek aan vars lug, gebrek aan intellektuele uit­ daging en stimulasie, ens. D AÁR is seker min verpleegkundiges in ons land wat nie bekend is met die W .G.O. se definisie van 'geson- dheid' nie, nl. dat dit nie net die afwesigheid is van siekte nie, maar ’n optimum fisiese, psigiese en maatskaplike welsyn. Gesondheid is egterook nie 'n kommoditeit wat 'n mens kan besit of wegbêre nie. Dit is nie-staties en sluit ’n wissel- werking tussen die indiwidu en sy leefomgewing (werk, ontspanning, ens.) in. Gesondheid behels die vryheid om te ontwikkel (fisies, psigiesen m aatskaplik)enom die indiwidu se funksionele kapasiteit te behou en te verruim. Verder is daarook psigososiale faktore wat die gesondheid van die werker kan benadeel bv. die effek van skofwerk op die individu en sy gesinslewe, kommunikasie tussen sy/haar werkersgroep; die bepalings met betrekking tot verlof en siekteverlof. Ander meer “ menslike” faktore is bv. geslag, ouderdom, die gesinslewe, kultuurgewoontes ens. Hierdie faktore lei dikwels tot psigologiese of gedrags- veranderinge bv. aggressiwiteit, angs, depressie, pas- siw iteit, alkoholisme en dw elm afhanklikheid, ook tot psigosomatiese toestande bv. chroniese moegheid, hoofpyn. rugpyn, peptiese ulsera, hipertensie, ens. (8, p. 31-32) Die W .G.O. definieer bedryfsgesondheid as volg: “ Occupational health should aim at the promotion and maintenance of the highest degree of physical, mental and social wellbeing of workers in all occupations; the prevention among workers of departures from health caused by their working conditions; the protection of workers in their em­ ployment from risks resulting from factors adverse to health; the placing and maintenance of the worker in an occupational environment adapted to his physiological and psychological equipment; and to summarize: the adaption of work to man and of each man to his jo b ." (6, p. ix) “ Occupational health should aim at the promotion and maintenance of the highest degree of physical, mental and social wellbeing of workers in all occupations; the prevention among workers of departures from health caused by their working conditions; the protection of workers in their em­ ployment from risks resulting from factors adverse to health; the placing and maintenance of the worker in an occupational environment adapted to his physiological and psychological equipment; and to summarize: the adaption of work to man and of each man to his jo b ." (6, p. SUMMARY Research has shown that in South Africa neither the occupational health nurse herself nor management in industry fully appreciate the extent to which she can be utilized if well trained. This article discusses various modifications in occupational health training programmes for nurses in order to ensure greater utilization of these nurses in industry. Research has shown that in South Africa neither the occupational health nurse herself nor man industry fully appreciate the extent to which she can be utilized if well trained. This article discusses various modifications in occupational health training programmes fo order to ensure greater utilization of these nurses in industry. Bedryfsgesondheidverpleegkunde — ‘n Nuwe Uitdaging Aan Opleidingsinstansies Bedryfsgesondheidverpleegkunde — ‘n Nuwe Uitdaging Aan Opleidingsinstansies Opleidingsinstansies S. P. Human, G.A.V., G.Vr., G.Psig.V., G.G.V., D.V.O. Lektrise, Departement Verpleegkunde Universiteit van Pretoria SUMMARY Research has shown that in South Africa neither the occupational health nurse herself nor management in industry fully appreciate the extent to which she can be utilized if well trained. This article discusses various modifications in occupational health training programmes for nurses in order to ensure greater utilization of these nurses in industry. G.Psig.V., G.G.V., D.V.O. Verpleegkunde Pretoria S. P. Human, G.A.V., G.Vr., G.Psig.V., G.G.V., D.V.O. Lektrise, Departement Verpleegkunde Universiteit van Pretoria S. P. Human, G.A.V., G.Vr., G.Psig.V., G.G.V., D.V.O. Lektrise, Departement Verpleegkunde Universiteit van Pretoria Inleiding ix) gpy p p p p Die bedryfsgesondheidverpleegster is dikwels die ver- trouensfiguur en sy moet in staat wees om enige abnor- maliteit, hoe gering dit ookal mag blyk, raak te sien. te interpreteer en te verwys. 1 Sy is ’n professionele persoon. 1 Sy is ’n professionele persoon. Die bedryfsverpleegkundige bly immer ’n profes­ sionele lid van haar professie. Sy moet dus voldoen aan die vereistes van haar professionele gedragskode. Sy is ook verantwoordelik vir haar optrede en moet altyd die gemeenskap eerste stel. Sy moet haar wetenskaplike kennis met die praktykinhoude integreer en haarself steeds op hoogte van nuutste ontwikkelinge hou om sodoende 'n hoë standaard van dienslewering daar te stel. Sy moet terwille van professionele vorming steeds ’n aktiewe lid van haar beroepsvereniging bly, trag om haar professie uit te bou en haarself stel onder die beheer van die Suid Afrikaanse Raad op Verpleging, sowel as alle ander toepaslike wetgewing. 3 Die Kommissie kon geensins bepaal hoeveel verpleeg- kundiges in die bedryfsgesondheidveld werksaam is nie. Daar was egter wel aanduidings van verhoogde belang- stelling in die verwerwing van addisionele kwalifikasies ten einde te reg istreer as volksgesondheidver- pleegkundiges (19 studente gedurende 1973 teenoor die 148 gedurende 1974) (7, p. 324) 3 Die Kommissie kon geensins bepaal hoeveel verpleeg- kundiges in die bedryfsgesondheidveld werksaam is nie. Daar was egter wel aanduidings van verhoogde belang- stelling in die verwerwing van addisionele kwalifikasies ten einde te reg istreer as volksgesondheidver- pleegkundiges (19 studente gedurende 1973 teenoor die 148 gedurende 1974) (7, p. 324) Die Kommissie het aanbeveel dat nywerhede wat 50 of meer werkers in diens het, oor die dienste van ’n bedryfsgesondheidverpleegkundige moet beskik in die verhouding van 1 verpleegkundige vir elke 1 000 wer­ kers of ’n gedeelte van die getal. In die geval waar bekende gesondheidskadelike stowwe hanteer word, moet die verhouding verander na 1 verpleegkundige vir elke 500 werkers o f ’n gedeelte van die getal. (7, p. 332) Uit die publikasie “ An analysis of the role and functions of the occupational nurse in South Africa” deur prof. J. M. Mellish, blyk die volgende: 2 Sy is lid van ’n span. Bedryfsgesondheid rus op twee bene, nl. bedryfs- geneeskunde en bedryfshigiëne (7, p. 333) Hierdie taak kan nie deur ’n enkele dissipline ten uitvoer gebring word nie. Die effektiwiteit van ’n voorkomende, bevor- derende, kuratiewe en rehabiliterende bedryfsgesond- heidsdiens berus uitsluitlik op spanwerk, asook op die vermoë van elke spanlid om onafhanklik, maar ook interafhanklik van mekaar na ’n gesamentlike doel te strewe. ’n Oorsig van die taak en funksie van die bedryfver- pleegster aan die hand van navorsing wat gedoen is. ’n Oorsig van die taak en funksie van die bedryfver- pleegster aan die hand van navorsing wat gedoen is. Voordat daar na die opleiding van bedryfsverpleegkun- diges gekyk kan word, moet die agtergrond van die taak en funksie van die verpleegster in die bedryf kortliks geskets word. Aan die hand van bevindings deur die Erasmus- Kommissie van Ondersoek na Bedryfsgesondheid (1975) word die volgende belangrike aspekte uitgelig: Faktore wat die gesondheid van werkers kan benadeel is nie net die teenwoordigheid van gesondheidsgevaarlike fak­ tore bv. toksiese agente, geraas, ens. nie, maar ook die afwesigheid van sekere omgewingsfaktore bv. gebrek aan 8 CURATIONIS Maart 1979 1 Verskeie mense, soos geneeshere en verpleegsters, hoewel verreweg nie genoeg nie, word gebruik om na bedryfsgesondheid om te sien. (7, p. 320) 1 Verskeie mense, soos geneeshere en verpleegsters, hoewel verreweg nie genoeg nie, word gebruik om na bedryfsgesondheid om te sien. (7, p. 320) 1 Verskeie mense, soos geneeshere en verpleegsters, hoewel verreweg nie genoeg nie, word gebruik om na bedryfsgesondheid om te sien. (7, p. 320) insig het in die benuttingsm oontlikhede van die verpleegkundige in die industrie nie. 2 Behalwe wat hulle tydens die werksituasie self geleer het, het bg. persone geen opleiding in bedryfsgesond- heidsaangeleenthede nie, bv. kennis van bedryfsiektes en die meting van toksiese en ander stowwe in die omgewing van nywerhede nie. Hulle werk is derhalwe hoofsaaklik van 'n genesende en nie voorkomende aard nie (7, p. 320) en dit blyk dat hulle nie hul rol in die bedryf verstaan nie. (7, p. 344) 2 Behalwe wat hulle tydens die werksituasie self geleer het, het bg. persone geen opleiding in bedryfsgesond- heidsaangeleenthede nie, bv. kennis van bedryfsiektes en die meting van toksiese en ander stowwe in die omgewing van nywerhede nie. Hulle werk is derhalwe hoofsaaklik van 'n genesende en nie voorkomende aard nie (7, p. 320) en dit blyk dat hulle nie hul rol in die bedryf verstaan nie. (7, p. 344) 1 Sy is ’n professionele persoon. Die besture van industrieë beskou die volgende funksies van die bedryfsverpleegster as belangrik: bevordering van gesondheid, veiligheidopleiding van werkers, kliniekbestuur en higiëne, terwyl raadgewing, welsyn, toesig oor voedsel en kennis van wetgewing, sielkunde en sosiologie as van minder belang geag word. Dit word dan van die bedryfsverpleegkundige verwag om ’n deeglike kennis van al die verskillende dissiplines te besit, om soms die leiding binne die spanverband te neem, met ander lede van die span te kommunikeer en saam te beplan ten einde ’n omvattende diens daar te stel. Mediese beamptes se mening hieromtrent was dat be- handeling van werksbeserings, bevordering van ge­ sondheid, voorkomende aspekte van bedryfsiektes, ge­ sondheid en veiligheidsopleiding, kliniekbestuur, prak- tiese ongevalle verpleging, higiëne en toesig oor voedsel belangriker is as ’n kennis omtrent wetgewing, siel­ kunde, sosiologie en epidemiologie, gemeenskaps- fasiliteite, gesinsbeplanning en die nasorg van werkers. 3 Bedryfsgesondheidverpleegkunde U it voorafgaande is dit baie duidelik dat die bedryfsverpleegkundige moet besin oor haar werksaamhede en self duidelikheid moet kry ten opsigte van die rol wat sy in die bedryf kan en behoort te speel. Sy moet steeds die volgende in gedagte hou — Opleiding van die bedryfsgesondheidverpleegkundige Opleiding van die bedryfsgesondheidverpleegkundige Opleiding van die bedryfsgesondheidverpleegkundige Verskeie getuies wat voor die Erasmus-kommissie van Ondersoek na Bedryfsgesondheid getuig het, het die mening uitgespreek dat die huidige Diploma in Volksgesondheid- verpleging nie al die verskillende aspekte van bedryfsge­ sondheid dek nie. (7, p. 358) Sy is ’n onderriggeefster. Aangesien die verpleegstertradisioneel dié persoon is wat versorg en verstaan, is sy dikwels die persoon wat die meeste vertroue inboesem binne die multidissipli- nêre span. Sy is dus in die ideale posisie om deur haar voorbeeld, deur lesings, uitstallings, filmvertonings en informele spontane voorligting die werkers te motiveer en te aktiveer tot gesonder lewensgewoontes, beter be- nutting van fasiliteite, vroeë erkenning en optrede ten opsigte van siektetoestande en verantw oordelike werksgewoontes. • die student moet die vaardigheid aanleer van fisiese metingstegnieke beraadvoering, kommunikasie, navorsingsmetodes, ens. • die student moet leer hoe ’n omvattende gesond- heidsdiens beplan, organiseer en evalueer word. Bogenoemde is slegs enkele fasette wat as voorbeeld ge- bruik is. Hierdie onderwysdoelstellings moet aangepas kan word by die student se behoeftes en moet voldoen aan die eise wat deur die bedryf aan haar gestel kan word. Daar sal dus ’n mate van plooibaarheid in die kursusdoelstellings sowel as die vakkeuses wees. 5 Sy is ’n administrateur en navorser. Een van die funksies van die bedryfsgesondheidver- pleegkundige is doeltreffende kliniekbestuur. Die oor- grote m eerderheid van nyw erhede besit eerste- hulpstasies of klinieke. Dit is die bedryfsverpleegster wat op die punt staan waar die diens gelewer word, hetsy op voorkom ende, bevorderende, kuratiewe of re- habilitatiewe vlak. Dit is dus haar taak om die fasiliteite doeltreffend te organiseer; voorrade te beplan en aan te vul, noukeurige rekords te hou ten einde bruikbare statistieke te bekom en te interpreteer ten opsigte van byvoorbeeld die volgende aspekte: Die verpleegster self het industriële siektes (voor­ komende en kuratiewe fasette), beserings en hul behan- deling, praktiese ongevalle verpleging, gesondheids- opvoeding, opvoeding ten opsigte van veiligheid, re- habilitasie, kliniekbestuur, bedryfshigiëne, rekords en statistiek en die kennis van gemeenskapsfasiliteite as prioriteite beskou. Gesinsbeplanning, voedselhigiëne, beraadvoering, etiese oorwegings en ’n kennis van sosiologie het laag op die lys voorgekom. (7, p. 346) Hieruit word dus afgelei dat besture, geneeshere en * om bedryfsgevare wat nog nie herken is nie op te- spoor en te beoordeel * om gegewens met betrekking tot spesifieke be- hoeftes van die werkers vas te stel Hieruit word dus afgelei dat besture, geneeshere en selfs indiensopgeleide bedryfsverpleegsters nog nie * om gegewens met betrekking tot spesifieke be- hoeftes van die werkers vas te stel 9 CURATIONIS March 1979 March 1979 biologiese en maatskaplike faktore wat ’n invloed op die individu en die gemeenskap se gesondheids- toestand kan uitoefen (veral ook met klem op trans- kulturele faktore) biologiese en maatskaplike faktore wat ’n invloed op die individu en die gemeenskap se gesondheids- toestand kan uitoefen (veral ook met klem op trans- kulturele faktore) * om faktore wat aanleiding gee tot spanning en ongelukkigheid op te spoor * om iiie effektiwiteit van die diens wat gelewer word te bepaal, aanpassings te oorweeg en voor te stel, ens. * om faktore wat aanleiding gee tot spanning en ongelukkigheid op te spoor * om iiie effektiwiteit van die diens wat gelewer word te bepaal, aanpassings te oorweeg en voor te stel, ens. * om faktore wat aanleiding gee tot spanning en ongelukkigheid op te spoor * om iiie effektiwiteit van die diens wat gelewer word te bepaal, aanpassings te oorweeg en voor te stel, ens. • die student moet bekend raak met gemeenskaps- fasiliteite — hulle aard, funksie en verwysingsis- teem. 4 Sy is ’n diensleweraar. Die diens wat die bedryfsverpleegster moet lewer is omvattend en uitgebreid. Dit wissel van voorkoming van siektetoestande deur toesig oor kombuise en sanitêre geriewe; voorindiensnemingsondersoeke; kontrolering van siektetoestande bv. hipertensie of diabetes mellitus; dienslewering op veiligheidskomitees; besoek van siek werkers tuis of in die hospitaal; opvolgbehandeling en rehabilitasie van gestremdes, tot sporadiese verrigting van maatskaplike dienslewering ten opsigte van al- koholisme en dwelmafhanklikheid en velerlei ander as- pekte. * Aanbieding van die hoofvak gemeenskapsgesondheids- verpleegkunde in die bedryf sal van ’n holistiese benad- ering gebruik moet maak in hul vakaanbiedinge en die bedryfverpleegkundige dosent behoort benewens as koordineerder ook as interpreteerder en begeleier op te tree, aangesien die multidissiplinêre spanoptrede in bedryfsgesondheid dit noodsaak dat dosente van ander dissiplines ook in bedryfsgesondheidkursusse betrek word, veral ten opsigte van vakgebiede soos sielkunde, sosiologie, volkekunde, epidemiologie, biostatistiek ens. Daar behoort dus opleidingsfasiliteite en kursusse te bestaan wat die bedryfsgesondheidverpleegkundige met die nodige wetenskaplike kennis en praktiese vaar- digheid toe te rus ten einde haar taak doeltreffend te verrig. Studente sal gemotiveer moet word tot aktiewe deel- name, deur formele lesings te beperk tot nuwe ken- nisinhoude en gebruik te maak van groepbesprekings, seminare, werksgroepe, rolspel, simulasiemodelle en klein navorsingsprojekte. Dit sal studente stimuleerom krities en konstruktief binne die kursusdoelstellings te dink en aktief deel te hê aan hul opleiding. Leergang Bedryfsgesondheidverpleegkunde as arbeidsveld is eintlik nog ‘n onontginde braakveld en kurrikula sal deurgaans evalueer en aangepas moet word namate die taak en funksie van die bedryfsverpleegster meer duidelik ontplooi. T radisioneel het die kurrikulum verander van 'n “ sosiomediese” na ’n modeme multidissiplinêre omvat­ tende een. Die neiging dwarsdeur die wêreld is veral tweevoudig: Opleidingskole Die effektiwiteit van al genoemde pro­ gramme sou soveel meer wees indien opleidingskole wat die kursusse aanbied ook opvolg/konsultasiedienste aan afge- studeerdes kon lewer. singsfunksie nie, maar kan ook ’n diens lewer aan die nywerhede deur gegewens en bevindinge beskikbaar te stel en die nywerheid behulpsaam te wees met die aan- passing of herbeplanning van bedryfsgesondheids- dienste. Soos reeds gem eld sal daar afgesien van voltydse bedryfsgesondheidsverpleegkundiges ook dosente en vak- kundiges uit anderdissiplines betrek moet word. Miskien het universiteite die voordeel dat die oorgrote meerderheid van die dissiplines wat betrek behoort te word in ander departe- ment van die universiteit verteenwoordig is en dus met heel- wat minder administratiewe en finansiële implikasies betrek kan word. Welke opleidingsinstansie ookal kursusse in bedryfs- gesondheid aanbied, sou dit beslis aan te beveel wees dat kursusse in die lig van die groeiende behoefte aan goed opgeleide bedryfsgesondheidverpleegkundiges, goed be- pland, doelgerig en in koordinasie met die ander opleiding- skole aangebied sal word. Voorgestelde kursusse Daar is velerlei moontlikhede ten opsigte van die aard wat leergange in bedryfsverpleegkunde kan aanneem. ’n Paar skynbaar sinvolle kursusse word kortliks genoem: i) Om -n relatief groot groep studente met basiese kennis toe te rus terwyl daar ook sekere elemente van spesialisasie daarin vervat is. ’n basiese kursus in volksgesondheidverpleegkunde. Hierdie kursus kan by basiese graad- en diplomakur- susse geintegreer word (soos wat tans ook die geval is). Hierdie kursus het ten doel om aan studente 'n deeglike agtergrond te gee ten opsigte van gemeenskapsdienste en die rol van gem eenskapsgesondheidsverpleeg- kundige. ’n basiese kursus in volksgesondheidverpleegkunde. Hierdie kursus kan by basiese graad- en diplomakur- susse geintegreer word (soos wat tans ook die geval is). Hierdie kursus het ten doel om aan studente 'n deeglike agtergrond te gee ten opsigte van gemeenskapsdienste en die rol van gem eenskapsgesondheidsverpleeg- kundige. ii) Om 'n basis te verskaf aan "n klein aantal wat later spesialiseer in bv. gesondheidsdiensadministrasie, gesondheidstatistiek, gesondheidnavorsing, ens. (9, p. 34) ‘n Groot aantal kurrikula maak daarom voorsiening vir 'n “ kern" van verpligte basiese kursusse waama die studente elektiewe kursusse binne "n spesialiseringsgebied neem. g 'n gevorderde kursus wat uit twee afdelings bestaan en binne 'n halwe akademiese jaar afgehandel sou kan word nl.: 'n gevorderde kursus wat uit twee afdelings bestaan en binne 'n halwe akademiese jaar afgehandel sou kan word nl.: Die vlak van aanbieding van die vakke sal grootliks bepaal word deur die aard van die kursus wat aangebied word asook die agtergrondkennis en volwassenheid van die studente. eerstens 'n basiese afdeling waarin die basiese vakke aangebied word met die doel om, afgesien van die nodige agtergrond en wetenskaplike kennis, die student ook toe te rus met vaardighede soos statistiese tegnieke. interpretasie van gegewens, beplanning en organisering van "n omvattende gesondheidsorgdienslewering. die afneem van siel- kundige metingstoetse, beraadvoering ens. Hierdie afdeling kan deurlopend evalueer en afgehandel word deur praktiese. mondelinge en skriftelike ek- saminering. Vakke wat in die kurrikulum ingesluit behoort te word is: g * sielkunde — met spesifieke klem op bedryfsielkunde. * sosiologie — veral sosiale patologie, afwykende ge- drag, demografie, gesinsosiologie en kommunikasie- kunde. * sosiologie — veral sosiale patologie, afwykende ge- drag, demografie, gesinsosiologie en kommunikasie- kunde. * volkekunde met spesiale verwysing na transkulturele faktore. * biostatistiek en die interpretasie daarvan. * biostatistiek en die interpretasie daarvan. * epidemiologie. * navorsingsmetodes. Opleidingskole Dit word egter algemeen aanvaar en aanbeveel dat die bedryfsverpleegkundige ’n breë agtergrond in volksgesond- heid moet hê, met ander woorde dat die essensiële vakke as fondament behoue moet bly, maar dat daar dan spesialiteits- kursusse in bedryfsgesondheidverpleegkunde aangebied be­ hoort te word. Wanneer die verskillende moontlikhede van kursusse oordink word, is veral die volgende faktore belang- rik: Die vraag of universiteite, kolleges vir verpleging of kol- leges vir gevorderde tegniese onderwyskursusse in bedryfs­ gesondheid behoort aan te bied is nie hier ter sake nie. Die feit bly egter staan dat opleidingskole in volksgesondheid- verpleegkunde en dan meer spesifiek bedryfsgesondheidver­ pleegkunde veral drie funksies moet verrig: opleiding van studente * dienslewering aan die gemeenskap via noue samewerk- ing met die betrokke werkgewerdeurbetrokkendheid by beplanning en aanbeveling van indiensopleidings- programme en evaluering van die diens wat gelewer word. Ook beter voorbereiding van die bedryfsver­ pleegkundige vir haar taak in die bedryf en in die gemeenskap opleiding van studente * dienslewering aan die gemeenskap via noue samewerk- ing met die betrokke werkgewerdeurbetrokkendheid by beplanning en aanbeveling van indiensopleidings- programme en evaluering van die diens wat gelewer word. Ook beter voorbereiding van die bedryfsver­ pleegkundige vir haar taak in die bedryf en in die gemeenskap * Die duurte van kursusse moet fyn beplan word, aangesien dit betwyfel word of finansieël winsgewende nywerhede studieverlof vir uitgerekte tydperke aan werknemers sal toestaan. * In die beplanning van kursusse moet daar duidelike onderwysdoelstellings vir ’n kursus bepaal word. Voor- beel.de hiervan kan die volgende wees — * die studente moet gedurende die kursus die kennis verwerf en begrip aankweek vir fisiese, psigiese, g p * navorsing. Deur spesifieke navorsingsprojekte te on- demeem, vervul die opleidingskool nie net ’n navor- * navorsing. Deur spesifieke navorsingsprojekte te on- demeem, vervul die opleidingskool nie net ’n navor- 10 CURATIONIS CURATIONIS Maart 1979 * vir die doeleindes van opknapping is kort kursusse wat van een dag tot vier weke kan duur aangewese. Hierdie kursusse, omdat dit dien as opknappingskursusse, sal bv. slegs een of meer aspekte van die bedryfsgesond- heidsveld dek en sal met vrug gebruik kan word om nuwe vaardighede en die nuutste ontwikkelinge in die vakgebied aan bedryfsverpleegkundiges bekend te stel. Vir die doel van voortgesette op hoogte bly van die vak­ gebied kan studiedae, werkgroepe en simposia met vrug aangewend word. Voorgestelde kursusse tweedens, "n gedeelte gerig op spesialisasie, waar- deur die student spesifiek met vakke in aanraking kom wat op haar spesialisasiegebied van toepassing is. In die praktikagedeelte sou vaardighede soos bv. oudiometrie, meting van geraas, loodbepalings, bepaling van longfunksies, ens. aangeleer kon word. Dit spreek vanself dat die samewerking van die bedryf vir die fasiliteite vir die praktiese in- oefening verkry sal moet word. omgewingshigiëne met klem op bedryfshigiëne. ergometrika. bedryfsveiligheid en die voorkoming van ongelukke. gemeenskapsfasiliteite. gesondheidsvoorligting. toepaslike wetgewing. 11 CURATIONIS March 1979 Aan diegene wat midde in die stryd staan, die volgende woorde: * algemene kliniekbestuur (organisering en beheer daar- van) * algemene kliniekbestuur (organisering en beheer daar- van) “ To you who are in the morning of your careers, it is an opportunity to help build the professional house in which you will spend your lives. * primer^, gesondheidsorg veral met betrekking tot die neem van ’n anamnese, ondersoektegnieke, inter- pretasie van gegewens en die gebruik van medikasie. “ To you who at noontime, are at the peak of your working powers, it is an opportunity to share in the satisfaction of an undertaking through which you may rise to great achieve­ ment. Wat die aantal vereiste praktika-ure betref, word dit ook bepaal deur die volgende faktore: Wat die aantal vereiste praktika-ure betref, word dit ook bepaal deur die volgende faktore: * die vaardigheid van die student ten aanvang van die kursus * die vaardigheid van die student ten aanvang van die kursus “ To you who are nearing the end of your professional careers, it is an opportunity to help build an institution that will live after you — even as our association of today is built upon the labours and sacrifices of the generations who have preceded us. Can we afford to be less loyal to our trust than they were to theirs?’’ (5, p. 28) * die aard van die kursus * die aard van die kursus * die spesifieke behoeftes van die student * beskikbaarheid van fasiliteite * spesifieke behoefte van die nywerhede. Dit moet egter beklemtoon word dat die student wel die spesifieke vaardighede moet aanleer in die praktiese situasie onder leiding en begeleiding van vakkundiges, alvorens sy as selfstandige bedryfsverpleegkundige kan praktiseer. Slot LITERATUURLYS Die uitbreiding van gesondheidsdienste in die algemeen en die eise wat aan verpleegkundiges op velerlei terreine gestel word, ook met betrekking tot bedryfsgesondheid, het tot gevolg dat al meer verpleegkundiges met die nodige kennis en vaardigheid, insig en oordeel benodig word. Hierdie feit bied ’n heerlike uitdaging aan ons opleidingsentra om paraat te wees vir hierdie professionele vooruitgang; om nuwe moontlikhede te skep en aktief betrokke te raak by navor- singsprojekte. Ten slotte wil ek aansluit by prof. C. Searle wat ’n juweeltjie in ons midde gelaat het toe sy geskryf het: Boeke en Publikasies Bailey J et al, Power and influence in health care: CV Mosby Co. Saint Louis 1977. FfrenchG, Occupational Health. Medical and Technical Publishing Co. Ltd., Lancas­ ter England. Lamb Anne, Primary health nursing, Bailliêre Tindall London 1977. Mellish J.M .,A n analysis o f the role and functions o f the occupational health nurse. South African Nursing Association Pretoria 1975. Searle, C, Some aspects o f nursing education (Contemporary series Nr. 1). South African Nursing Association, Pretoria 1975. Zenz Carl, Occupational medicine. Principle and practical application. Year book Medical Publishers Inc. Chicago 1975. Verslag van die Kommissie van Ondersoek na Bedryfsgesondheid aangestel kragtens goewermentskennisgewing, R259 van 14 Feb. 1975. W .G .O . Publikasies W .H.O. Technical Report Series Nr. 571. Early detection o f health impairment in occupational exposure to health hazard. Geneve. W .H.O. Technical Report Series Nr. 533. Postgraduate Education and Training in Public Health. Geneve 1973. W .H.O. Chronicle Nr. 8 Vol 30. Occupational Health Problems and their control. Geneve 1976 Boeke en Publikasies Boeke en Publikasies Bailey J et al, Power and influence in health care: CV Mosby Co. Saint Louis 1977. FfrenchG, Occupational Health. Medical and Technical Publishing Co. Ltd., Lancas­ ter England. Lamb Anne, Primary health nursing, Bailliêre Tindall London 1977. Mellish J.M .,A n analysis o f the role and functions o f the occupational health Searle, C, Some aspects o f nursing education (Contemporary series Nr. 1). South African Nursing Association, Pretoria 1975. Zenz Carl, Occupational medicine. Principle and practical application. Year book Medical Publishers Inc. Chicago 1975. Verslag van die Kommissie van Ondersoek na Bedryfsgesondheid aangestel kragtens goewermentskennisgewing, R259 van 14 Feb. 1975. W .G .O . Publikasies “ This is the great truth we have to face and cherish. What we do in this generation, will determine what sort of care the next generation of patients and possibly even several genera­ tions after that, will receive. It will determine how the nurse fits into the total chair of health services, actual and sub­ sidiary.” (5, p. 27) W .H.O. Technical Report Series Nr. 571. Early detection o f health impairment in occupational exposure to health hazard. Geneve. W .H.O. Technical Report Series Nr. 533. Postgraduate Education and Training in Public Health. Geneve 1973. W .H.O. Technical Report Series Nr. 533. Postgraduate Education and Training in Public Health. Geneve 1973. W .H.O. Chronicle Nr. 8 Vol 30. Occupational Health Problems and their control. Geneve 1976. W .H.O. Chronicle Nr. 8 Vol 30. Occupational Health Problems and their control. Geneve 1976. CURATIONIS 12 Maart 1979 Maart 1979

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/159/101

Afrikaans

SUMMARY Health education is never-ending. It should be basic to the philosophy of the health worker and especially of the community health nurse. She stands at the heart of the community, knows the people and therefore bears a heavy responsibility to inspire them, help them to gain insight and lead them to take initiative. The success of her work as a whole will be measured by her guidance of the community as such to accept and experience as a way of life the promotion of health at all levels. G E SO N D H EID SV O O R L IG T IN G (bevordering), hoewel 'n nuwe begrip, is so oud soos die mens self. Dit het deel gevorm van die geneeskundige en religieuse be- grippe soos beoefen deur die priester-geneesheer sedert die vroegste tye. 'n Goeie voorbeeld is die gesondheidswette wat soos in die Ou Testament weergegee. aan die Israeliete voorgehou was. Meeste religieuse gelowe en bygelowe. selfs die mees prim itiew e bygelow e. bevat elem ente van gesondheidsvoorligting. G Saksiese woord wat “ veilig” , “ geheel” (volkome)beteken. In breë konteks dui dit op die fisiese, verstandelike, gees- telike, emosionele en sosiale komponente van die mens — dit het te doen met hoe die mens voel, sy leefwyse en hoe hy teenoor ander en in sy gemeenskap optree. ' ‘Gesondheid” het ’n relatiewe betekenis en verskil van mens tot mens. Sommige persone ondervind ’n hoër graad van welsyn as ander. Die gesondheid van alle individue wissel ook van tyd tot tyd. Meeste mense aanvaar gesondheid as vanselfsprekend en doen min om hulself teen siekte/ongeluk te beskerm en ongesteldheid word as ’n ongerief en las beskou wat die daaglikse roetine omvergooi. Dit is egter belangrik dat elke individu weet hoe om gesond­ heid te verwerf en dit te behou. Van al die funksies van die gemeenskapsgesondheidsver- pleegster is dit egter gesondheidsvoorligting wat vroeër in hierdie eeu die m inste aandag geniet het. Gesondheids-“ opvoeding" het virdekades in die skaduwee van grootskaalse diens en om gew ingsgesondheids- programme gestaan en het slegs sporadies in die vorm van inligtinggewende programme opgeduik. byvoorbeeld inligt- ing oor siektes soos tuberkulose. polio, hartsiektes en kin- dervoeding. Om egter kennis te dra van kardiovaskulêre siektes is een ding, maar om so te lewe om die toestande te voorkom is heeltemal 'n ander saak. Aspekte Van Die Gesondheidsvoorligtingstaak Van Die Gemeenskapgesondheidsverpleegster Aspekte Van Die Gesondheidsvoorligtingstaak Van Die Gemeenskapgesondheidsverpleegster Elma Grobbelaar, Mede-professor, Departement Verpleegkunde, Universiteit van S.A. Elma Grobbelaar, Mede-professor, Departement Verpleegkunde, Universiteit van S.A. SUMMARY O f sy nou ver- pleegsorg aan ’n siek of gebreklike persoon in ’n hospitaal, tuis, in die skool of industrie bied, of sy as gesondheids- raadgewer in ’n kliniek of tuis optree, en of sy saam met ander lede van die span deelneem aan die ontleding en beplanning van gesondheidsbehoeftes van 'n gemeenskap. daar is altyd geleentheid vir gesondheidsvoorligting. (6, p. 13) Die S.A. Nasionale Raad vir Gesondheidsvoorligting meen dat gesondheidsvoorligting noodsaaklik is vir elke sektor van die bevolking, dat alle sektore van die bevolking bewus gemaak moet word van die direkte verwantskap tus- sen gesondheid van die gemeenskap en sy potensiaal vir sosio-ekonomiese ontwikkeling en dat alle mense deel het in hul eie gesondheid sowel as in die gesondheid van die gemeenskap as geheel. (5, p. 8) Die persoonlike diens aan ’n pasiënt of gesin of gemeen­ skap bied belangrike geleenthede vir gesondheidsvoorlig­ ting. Vir die gemeenskapgesondheidsverpleegster wat in die gemeenskap met en tussen die mense werk en wat die gemeenskap ken en verstaan is daar talryke kanse vir gesondheidsvoorligting/bevordering. Die Sekretaris van Gesondheid het in 1977 in sy openings- rede van die simposium oor gesondheidsvoorligting die volgende aangehaal: “ if a modern health team wishes to ensure its components in fulfilling its responsibilities, then it must admit into the inner circle of the team a new and so far most unfamiliar partner: the public itself.” (5, p. 8) Om as gesondheidsvoorligter op te tree vereis van die gemeenskapgesondheidsverpleegster dat sy: — ’n deeglike kennis sal hê van haar gemeenskap (bv die samestelling, sosio-ekonomiese toestande, kulturele samestelling, wetgewing ens) Dit is dus die taak van elke lid van die gesondheidspan om deeglike kennis te dra nie net van die opvoedkundige metodes wat aangewend kan word om gesondheid van die mense in die gemeenskap te bevorder nie, maar ook om die mense te leer om self deel te neem aan gesondheids­ voorligting en gebruik te maak van die beskikbare gesond- heidsdienste. SUMMARY Dit is juis hierdie on- derskeid tussen kennis en belewing wat gesondheids- bevordering belangrik maak vir die mens. n Gemeenskapgesondheidverpleegster is ’n profes- sionele gesondheidsw erker wat gem oeid is met gemeenskapgesondheidverpleegkunde en as lid en dikwels as die leier van die gesondheidspan in die gemeenskap, ’n omvattende gesondheidsdiens lewer. G esondheidsvoorligting in die verpleegkonteks is gemoeid met elke fase van die mens se lewe. Die doel is om individue en groepe te help om gesond te wees, of die mate van “ gesondheid” wat hulle besit ten voile te benut. Voor- ligting is om mense voor te lig, en nie net in te lig nie, maar om mense te lei tot insig in gesondheidsake, om dan hul kennis en ondervinding so aan te wend dat dit ’n voordelige invloed sal hê op die fisiese, geestelike en sosiale welsyn en G esondheidsvoorligting in die verpleegkonteks is gemoeid met elke fase van die mens se lewe. Die doel is om individue en groepe te help om gesond te wees, of die mate van “ gesondheid” wat hulle besit ten voile te benut. Voor- ligting is om mense voor te lig, en nie net in te lig nie, maar om mense te lei tot insig in gesondheidsake, om dan hul kennis en ondervinding so aan te wend dat dit ’n voordelige invloed sal hê op die fisiese, geestelike en sosiale welsyn en Duidelikheidshalwe is dit nodig dat sekere terme omskryf word: Die begrip gesondheid verskil van mens tot mens — die definisie van die W .G .O . is aan almal bekend en word nie herhaal nie. Gesondheid (health) is afgelei van die Anglo- 17 March 1979 March 1979 CURATIONIS dinamiese rol as gesondheidsvoorligter. die leefwyse van die mens. Dit is ’n motivering van positiewe gesonde optrede en nie slegs die oordra van kennis oor sekere siektes nie. Die W .G.O. beskou gesondheidsvoorligting as ’n belangrike essensiële element van die gesondheids- program wat afhanklik is van die aktiewe deelname van ’n goedingeligte publiek. die leefwyse van die mens. Dit is ’n motivering van positiewe gesonde optrede en nie slegs die oordra van kennis oor sekere siektes nie. Die W .G.O. beskou gesondheidsvoorligting as ’n belangrike essensiële element van die gesondheids- program wat afhanklik is van die aktiewe deelname van ’n goedingeligte publiek. Die W .G .O . glo dat gesondheidsvoorligting in elke verplegingsaktiwiteit vanselfsprekend is. FAKTORE WAT GESONDHEIDSVOURLIG l'ING/ BEVORDERING BEINVLOED Die gemeenskapgesondheidsverpleegster moet kennis dra van faktore wat gesondheidsvoorligting kan beinvloed en hierdie faktore moet in ag geneem word as sy van die gesondheidsvoorligting ’n sukses wil maak. In Suid-Afrika met sy heterogene bevolking sal sy al- lereers ’n deeglike studie moet maak van die sosiale en kulturele eienskappe en praktyke van die gemeenskap en individue wat sy bedien. Kulturele gebruike en houdings ten opsigte van pub erteit, sw angerskap, eetgew oontes, higiëniese praktyke, beinvloed die gesondheid van ’n gemeenskap. Die gemeenskapgesondheidsverpleegster sal nie net die kulturele gewoontes en gebruike in ag moet neem DOELSTELLINGE VAN G ESONDHEIDSVOORLIG­ TING Gesondheidsvoorligting is ’n belangrike deel van ’n om- vattende gesondheidsdiens en vorm ’n essensiële deel van veral voorkom ende gesondheid. G esondheids- voorligting/bevordering se vemaamste taak is om die houd- ing en gedrag van mense te verander deur die insig wat hulle kry, sodat hulle behoorlik oordeel oor ’n aangeleentheid kan fel. Dit moet hulle ook inlig oor daardie faktore wat hul gesondheid bedreig. Die mense moet gelei word om self deel te hê aan die instandhouding en bevordering van sy eie gesondheid sowel as die gesondheid van sy medemens. Hieruit blyk dat die primêre doelstelling van gesondheids­ voorligting is om mense te help om deur eie besluit ’n leefwyse te ontwikkel wat gesondheid sal bevorder en siekte sal strem. Die gemeenskapgesondheidsverpleegster moet dus haar taak as gesondheidsvoorligter sien in die lig van om ander te help om hul eie gesondheid te bevorder asook dié van die gemeenskap. Die individu oefen beheer uit oor sy eie gedrag en dit is hyself wat besluite neem behalwe in die geval van kinders waar die gesin die rol vervul. Dit berus dus by die individu/gesin of hulle hul eie gesondheid wil bevorder. Dit is dus hul persoonlike verantwoordelikheid. Die gemeen- skapgesondheidsverpleegster se taak as gesondheids­ voorligter lê dus verder daarin dat sy die individu/gesin moet motiveeren helpom hierdie verantwoordelikheid te aanvaar. Om die doelstellings van gesondheidsvoorligting te bereik moet dit ’n integrale deel vorm van die omvattende gesond­ heidsdiens van ’n land en elkeen wat met die diens gemoeid is moet deelneem aan gesondheidsvoorligting. ’n Dinamiese gesondheidsvoorligtingsprogram is belangrik en daarsonder is ’n gesondheidsdiens nie volledig nie. Elke lid van die gesondheidspan moet deel hê aan gesondheidsvoorligting en deeglik daarvoor toegerus wees. SUMMARY — deeglike insig in die faktore wat die gesondheid van die spesifieke gemeenskap sal beinvloed bv geografiese lig- ging, reënval, vervoer, voedselproduksie en sulke as­ pekte wat die leefwyse van die mens beinvloed sal hê — goeie kennis sal dra van siektetoestande en veral van dié wat in die gemeenskap voorkom g p — kommunikasievaardighede bemeester sodat sy nie net die kennis kan oordra nie maar ook die mense sal kan beinvloed om die verantwoordelikheid van hul eie gesondheid sowel as vir die gesondheid van die gemeenskap te help dra. TAAK VAN DIE GEMEENSKAPGESONDHEIDSVER- PLEEGSTER Die verpleegster in Suid-Afrika staan in die sleutelposisie van gesondheidsorg en het daarom ook ’n belangrike en CURATIONIS Maart 1979 nie maar ook die sosiale organisasie van gesinne, geloof, praktyke van werkverdeling tussen geslagte en belangriker nog, die rol van die tradisionele gemeenskapsleiers en genes- ers. gesondheidsvoorligting nodig. Die W .G.O. konsultante glo dat beplanning van gesondheidsvoorligting die vermoë om die opvoedkundige en kennistekorte van individue of groepe te diagnoseeren dit aan te vul moet bevorder. ’n Voorvereiste hiervoor is om al die kennis wat ingesamel is oor die omgew­ ing, siektetoestande, beskikbare gesondheidshulobronne, ekonom iese stand, sosiale gewoontes ten opsigte van gesondheid en die invloede wat onderskeie lede van ’n gesin/gemeenskap het op gesondheid te verwerk met inag- nem ing van die belangstelling en behoeftes van die gemeenskap. Behalwe die erkenning van kulturele praktyke en die waarde van baie van die praktyke moet die gemeenskap- gesondheidverpleegster ook die sosiale grense in ag neem. Faktore soos sosiale stande, peil van onderwys, ekonomiese status, taal en selfs geloof veroorsaak onoorkomelike sosiale grense tussen die gemeenskapgesondheidsverpleegster en die individu. Dit is veral van toepassing in die meer konser- watiewe, kultuurvaste gemeenskappe. Om hierdie probleem te oorkom kan die geregistreerde verpleegster gebruik maak van die waardevolle kollega, die ingeskrewe verpleegassistent, wat gewoonlik 'n persoon van en uit die gemeenskap is. Hierdie persoon moet deur die gemeenskapgesondheidsverpleegster volledig onderrig word in die beginsels van gesondheidsvoorligting en moet voort- durend leiding in dié verband kry. VOORBEREIDING VAN GESONDHEIDSVOORLIG- TERS Die volgende aspekte moet beklemtoon word in die opleid- ing en voorbereiding van al die gesondheidswerkers wat gemoeid is met gesondneidsvoorligting, en veral in die voor­ bereiding van die gemeenskapgesondheidsverpleegster: — studie van interpersoonlike verhoudings tussen mense en veral tussen die onderskeie gesondheidswerkers in ’n gemeenskap sodat kennis en ondervinding uitgeruil kan word tot voordeel van die gemeenskap ONDERRIGBEGINSELS Gesondheidsvoorligting beklemtoon die konsep van indi- viduele verantwoordelikheid. die hulp aan die individu om kennis en vaardighede te leer, en hiervoor word insig wat baseer is op feitelike kennis van die verpleegster vereis. Voorligting geskied waar daar "n ontmoeting is tussen twee persone. die een wat weet en voorligting gee, en die ander persoon wat wil leer. Omdat hy ’n denkende mens is, is hy ontvanklik virdit wat aan hom voorgehou word. Hy het ’neie wil en siening en onderwerp hom aan die lering slegs as hy wil. Daarom moet dit wat aan hom voorgehou word verband hou met sy werklikheid, sy behoeftes en sy belangstelling. Dit moet ’n uitdaging aan hom rig en hom dan inspireer en aktiveer. — ontwikkeling van kommunikasievermoë — aanleer van die vermoë om te luister, te leer en te onderrig op 'n persoonlike sowel as 'n gemeenskapsvlak — die kuns om te beplan, organiseer en die opvoedkundige projekte aan te voer en te evalueer moet bemeester word — gewilligheid om van ander te leer en saam met ander lede van die gesondheidspan en ander werkers te werk — insig te hê in die funksies, verantwoordelikhede, be­ langstelling en behoeftes van alle kategorië gesond­ heidswerkers sowel as kennis dra van opvoedkundige instansies vir voortgesette onderwys. (7, p. 17-18) — ontwikkeling van kommunikasievermoë — aanleer van die vermoë om te luister, te leer en te onderrig op 'n persoonlike sowel as 'n gemeenskapsvlak — die kuns om te beplan, organiseer en die opvoedkundige projekte aan te voer en te evalueer moet bemeester word — gewilligheid om van ander te leer en saam met ander lede van die gesondheidspan en ander werkers te werk — insig te hê in die funksies, verantwoordelikhede, be­ langstelling en behoeftes van alle kategorië gesond­ heidswerkers sowel as kennis dra van opvoedkundige instansies vir voortgesette onderwys. (7, p. 17-18) Dit is nodig om te onderskei tussen onderrig wat meer te doen het met die ontwikkeling van die intellek en motoriese vaardighede terwyl voorligting gemik is op die vordering van die hele persoon. Dit beïnvloed ook sy wil en emosies. Dit het veral te doen met positiewe vorming van die morele karakter en die hele persoonlikheid van die mens. INHOUD Die inhoud van gesondheidsvoorligting sluit omtrent alle aspekte in wat die verpleegster in haar basiese kursusse dek met inagneming van die spesifieke gesondheidsprobleme en behoeftes van die betrokke gemeenskap. Slegs sommige aspekte van gesondheidsvoorligting van ’n aantal gesondheidsorgsituasies waarmee die gemeenskapgesond- heidsverpleegster gemoeid is sal kortliks aangehaal word. Gesondheidsraadgewing in al die situasies behels alle as­ pekte van voorkoming van siektes en bevordering van gesondheid sowel as instandhouding van gesondheid en re- habilitasie. In gesondheidsvoorligting sien ons die ontwikkeling van selfvertroue in persoonlike gesondheidsorg en die vermoë om korrek op te tree. Die konsep “ vorming” (“ moulding” ) word dikwels in opvoedkundige en gesondheidsliteratuur gevind. Dit moet gesien word in die lig van vorming van die individu deur al die invloede van die totale omgewing op die individu. Vorming kan positief of negatief wees, dit kan deurdag of onopsetlik geskied en dit vind dwarsdeur die mens se lewe plaas. In gesondheidsvoorligting is dit n algemene konsep omdat dit dikwels die taak van die voorlig- ter is om die invloed van die omgewing te bevorder of te bekamp. Skoolgesondheidsvoorligting Dit behels voorligting aan ouers, onderwysers en kinder deurdie gemeenskapgesondheidsverpleegster. Dit is veral in die ouer-onderwyser vereniging waar sy haar rol as gesond- heidsraadgewer kan laat geld. Deur haar invloed kan sy die skool gebruik om gesondheidsprogramme te loods waarin skoolkinders in gemeenskapsversorging betrokke raak bv skoonhou van die omgewing, uitbreiding van sanitêre geriewe, voorkoming van w aterbesoedeling en diens- lewering van hierdie aard. Gesondheidsvoorligting vir ouerskap Dit is een van die belangrike aspekte van voorligting wat dikwels afgeskeep word: — voorligting aan jong manne en vroue in die gemeenskap ten opsigte van geestelike en fisiese gesondheid, gesonde sosiale houdings en gebruike en die aanvaard- ing van verantwoordelikhede van die huwelik en ouers­ kap — voorligting aan jong manne en vroue in die gemeenskap ten opsigte van geestelike en fisiese gesondheid, gesonde sosiale houdings en gebruike en die aanvaard- ing van verantwoordelikhede van die huwelik en ouers­ kap BEPLANNING VAN GESONDHEIDSVOORLIGTING 'n Effektiewe en doeltreffende gesondheidsdiens vereis deeglike beplanning; net so ook is deeglike beplanning vir 19 March 1979 CURATIONIS Die gem eenskapgesondheidsverpleegster sal in ge- sofistikeerde gemeenskappe nie so ’n groot rol in die lewe van dié ouderdomsgroep speel nie — dit is veral die univer- siteite, kolleges, ontspanningsklubs, ens waar voorligting gegee sal word. — goed beplande voorligting oor gesinsbeplanning aan hierdie jongmense wat in die huwelik tree is uiters be- langrik. — goed beplande voorligting oor gesinsbeplanning aan hierdie jongmense wat in die huwelik tree is uiters be- langrik. g — genetiese raadgewing is ’n belangrike onderwerp en het veral betrekking op die toekomstige ouers. g — genetiese raadgewing is ’n belangrike onderwerp en het veral betrekking op die toekomstige ouers. In die minder gesofistikeerde gemeenskappe is die rol van die gemeenskapgesondheidsverpleegster vanweë omstan- dighede, dikwels veel meer omvattend vir hierdie groep individue. Die gemeenskapgesondheidsverpleegsterkan met behulp van die skool, vroueverenigings, kerke, besighede en anderoutoriteite die jeugdiges bereik. Die jeugdiges kan ook betrek word om gesondheidsvoorligting aan ander persone in die gemeenskap te gee en op so ’n positiewe wyse leer hoe om hul verantwoordelikheid as burgers van die land te aan- vaar. Die w erker w Die grootste aantal individue in die arbeidsmag van 'n land word gevind in die ouderdomsgroep 17-70 jaar. Die werker benodig ook beskerming en raadgewing in verband met sy gesondheid. Beroepsgesondheidsprogramme behels meestal inspeksie van die omgewing, beroepsgesondheid en beheer van veiligheidsrisiko’s of gevare, verskaffing van mediese dienste vir beserings en beroepsiektes. Dit is egter nie genoeg nie. In groter industrieë word gesondheidsvoorligtings- program m e aangebied deur geneeshere, veiligheids- ingenieurs, verpleegsters en werkgewers. Hoofsaaklik word inligting oor veiligheid en aanwending van veiligheids- maatreëls en beheer van beroepsiektes gegee. (7, p. 800) Om ’n doeltreffende gesondheidsvoorligtingsprogram vir die werker te ontwerp, is dit wenslik om indien moontlik, die werkgewer sowel as die outoriteite se ondersteuning, goed- keuring en samewerking te verkry vir die daarstelling van ’n omvattende gesondheidsdiens vir die werkers. Ook sal die behoeftes en belangstelling van die werkers bepaal moet word. Die effektiew e im plem entering van toepaslike gesondheidsvoorligtingsprogramme hang af van die belang­ stelling en samewerking van die werker. Die grootste aantal individue in die arbeidsmag van 'n land word gevind in die ouderdomsgroep 17-70 jaar. Die werker benodig ook beskerming en raadgewing in verband met sy gesondheid. Beroepsgesondheidsprogramme behels meestal inspeksie van die omgewing, beroepsgesondheid en beheer van veiligheidsrisiko’s of gevare, verskaffing van mediese dienste vir beserings en beroepsiektes. Dit is egter nie genoeg nie. In groter industrieë word gesondheidsvoorligtings- program m e aangebied deur geneeshere, veiligheids- ingenieurs, verpleegsters en werkgewers. Hoofsaaklik word inligting oor veiligheid en aanwending van veiligheids- maatreëls en beheer van beroepsiektes gegee. (7, p. 800) Die gem eenskapgesondheidsverpleegster het op die gebied ’n belangrike rol, veral waar ’n omvattende gesond- heidsdiens bestaan, omdat sy reeds die kinders as babas en kleuters ken en in die skool kan opvolg. Raadgewing aan die onderwyser is veral nodig ten opsigte van die fisiese en emosionele behoeftes van die gestremde kind sowel as die kind met gedragsafwykings en die voorkoming van sekere aansteeklike siektes. Vir die tiendeijariges in hoërskole, kolleges en koshuise is die volgende raadgewing besonder belangrik: g g g g — die gebruik en misbruik van tabak, alkohol, gewoonte- vormende geneesmiddels, verslankingsmiddels — verspreiding en voorkoming van veneriese siektes. Moeder- en kindersorg Dit is ’n belangrike element van ’n omvattende gesond- heidsdiens en gesondheidsvoorligting in hierdie afdeling sluit onder andere die volgende onderwerpe in: — voor- en nageboortesorg — versorging en voeding van die baba en jong kind; dit sluit in geestelike sowel as fisiese versorging — versorging en voeding van die baba en jong kind; dit sluit in geestelike sowel as fisiese versorging — voorligting aan vader en moeder en indien nodig aan ouer kinders in die gesin — hantering van die jong gestremde kind. Besonder ernstige geestes- en sosiale probleme word onder jeugdiges aangetref. Die sterftesyfer in dié ouder­ domsgroep asook die selfmoordsyfer is skrikwekkend hoog veral in ontwikkelde lande. (4, p. 15-17 en bylaes). In dié opsig kan die gem eenskapgesondheidsverpleegster ’n belangrike rol speel deur gesondheidsvoorligting op so ’n wyse aan te bied dat dit aanvaarbaar is vir die jeugdiges en dat dit aansluit by hulle lewensfilosofie. Die adolessent en jong volwassene Die adolessent en jong volwassene Adolessensie is ’n kritieke periode van biologiese en psigologiese veranderinge vir die individu en vir baie mag dit ook verandering van die sosiale omgewing inhou. Hulle het reeds tot ’n mate gesondheidsvoorligting op skool gehad sodat meeste van hulle ’n basiese kennis van gesondheid het. Hierdie kennis kan uitgebrei word maar raadgewing moet egter in dié tydperk meer gemik wees op insig en aanvaarding van die persoonlike verantwoordelikheid vir sy eie gesond­ heid. Die w erker — die gebruik en misbruik van tabak, alkohol, gewoonte- vormende geneesmiddels, verslankingsmiddels Om ’n doeltreffende gesondheidsvoorligtingsprogram vir die werker te ontwerp, is dit wenslik om indien moontlik, die werkgewer sowel as die outoriteite se ondersteuning, goed- keuring en samewerking te verkry vir die daarstelling van ’n omvattende gesondheidsdiens vir die werkers. Ook sal die behoeftes en belangstelling van die werkers bepaal moet word. Die effektiew e im plem entering van toepaslike gesondheidsvoorligtingsprogramme hang af van die belang­ stelling en samewerking van die werker. — verspreiding en voorkoming van veneriese siektes. Dit is baie belangrik dat die jeugdige self betrek word deurdat hulle geleentheid gegee word om self programme te inisieer en aan te bied. Gesondheidsbevordering vir rehabilitasie van pasiënte Gesondheidsbevordering vir rehabilitasie van pasiënte Rehabilitasie kan omskryf word as die hervestiging van ’n persoon sodat hy sy oorblywende funksies en vermoëns optimaal kan verrig en aanwend om daardeur ’n produktiewe burger van die land te wees of om sy fisiese, geestelike en emosionele vermoë binne sy beperkings so goed as moontlik aan te wend. Algemeen Dit kan baie effektief vir 'n groep of enkelinge toegepas word, ’n Bedrewe demonstrasie moet vooraf beplan en geoefen word. Alle benodighede moet byderhand wees. Dit moet stapsgewys en stadig verrig word en alle persone moet elke stap kan volg. Die demonstrasie moet opgevolg word deur beoefening en herdemonstrasie deur die individu of enkelinge uit ’n groep en moet deeglik deur die groep be- spreek word. Dit is ’n metode wat veral van toepassing is by voorbereiding van voedsel. versorging van pasiënte met spesifieke probleme tuis, bv versorging van 'n pasiënt met ’n kolostomie. Die gemeenskapgesondheidsverpleegster sal ’n belang- rike rol speel ten opsigte van die volgende: — kardiovaskulêre toestande — gastro-intestinale toestande — niertoestande — vloeistof — elektroliete en suurbasisbalans en die belangrikheid om dié balans te handhaaf deur aanwending van een- voudige huishoudelike middels. — elektroliete en suurbasisbalans en die belangrikheid om dié balans te handhaaf deur aanwending van een- voudige huishoudelike middels. Gestruktueerde onderrig Dit is voorligting wat vooruit beplan word vir ’n spesifieke tyd, plek, en vir ’n spesifieke groep persone, bv ’n lesing/demonstrasie aan ’n groep moeders, onderwysers en kinders, of gemeenskapslede. Verskillende programme moet vir verskillende groepe beplan word. Dikwels word ’n suksesvolle program herhaaldelik vir verskillende groepe gebruik en dit is verkeerd. Elke groep het sy eie behoeftes en vir elke groep moet ’n verskillende onderrigm etode aangewend word volgens die aard en samestelling van die groep. Die gem eenskapgesondheidsverpleegster sal in die gemeenskap die rehabiliterende pasiënte teëkom . Die pasiënte word vroeër of later uit die hospitaal ontslaan om in die gemeenskap verder versorg te word. Gesondheids­ voorligting aan hierdie persone moet nou voortgesit of opgevolg word. Die doel is om die pasiënt en sy gesin te help om die gesondheidsprobleme van die spesifieke toestand waaraan die pasiënt ly te oorbrug. Om aan hierdie vereiste te voldoen sal die gemeenskapgesondheidsverpleegster oor volledige kennis van die algemene toestande wat sy in haar besondere omgewing sal teëkom moet beskik. Dit sal dus vir haar nodig wees om hierdie toestande deeglik te bestudeer asook die nuwer ontwikkeling ten opsigte van behandeling en rehabilitasie van die toestande. Besprekingsmetode In hierdie metode word die onderwerp ingelei deur ‘n deskundige en onder dié se leiding vind later bespreking oor die spesifieke onderwerp plaas. Dit is veral ’n metode wat by volwassenes aangewend kan word. deelname aan besluitneming Die bejaarde persoon Die doel van gesondheidsraadgewing van die bejaarde is om insig te kry in die aanpassing wat hulle sal moet maak wanneer hulle aftree. Raad moet ook gegee word in verband met gesonde leefwyse om siektetoestande te voorkom asook voorkomende maatreëls om hulle veiligheid en gesondheid te bevorder. Inligting oor bestaande hulpdienste is ook vir hier- 20 CURATIONIS Maart 1979 Maart 1979 die groep persone belangrik. Die herindiensneming van die bejaarde verg spesiale insig in hulle gesondheidsbehoeftes. — vryheid van spraak en beskikbare inligting — wedersydse verantwoordelikheid ten opsigte van be­ planning — vryheid van spraak en beskikbare inligting — wedersydse verantwoordelikheid ten opsigte van be­ planning — identifisering van aktiwiteite en evaluering. — wedersydse respek METODES EN MEDIA Om hierdie metode en ander doeltreffend aan te wend, word gebruik gemaak van verskillende onderrigmateriaal en media wat gekies en aangewend word om die leeraktiwiteite te versterk. So kan verskillende leeraktiwiteite en onderrig- media aangewend word om 'n onderwerp te bespreek, bv 'n lesing kan aan ’n groep verwagtende moeders gegee word oor voorgeboortesorg en voortgesit word deur ’n bespreking van die onderwerp en afgesluit word deur ’n demonstrasie van ’n dieet. oefeninge en kleding om die gesondheid van die moeder te bevorder. Die metode en media word bepaal deur die omvang en inhoud van materiaal. en die betrokke individu/groep aan wie voorligting gegee gaan word. Informele onderrig kan op enige plek en tyd waar daar 'n ontmoeting is tussen die gemeenskapgesondheidsverpleegster en die individu plaas- vind en is een van die belangrikste metodes wat aangewend kan word om gesondheidsvoorligting aan te bied, bv op huisbesoek, in ’n kliniek, tydens ondersoek van ’n pasiënt, wanneer ’n pasiënt behandel word, ens. Omdat gesondheidsvoorligting deel is van die normale leefwyse van die mens moet onderrigmateriaal en -media so gekies word dat natuurlike ondervindinge en media sover as moontlik gebruik word sodat die persone vir wie dit gebruik word hulle nie vergaap aan die media en dan geen baat vind by die voorligting self nie. Tegnieke wat belangrik is met informele onderrig is waar- neming, luister, doelgerigte gesels, stel en beantwoording van vrae en die stel van ’n voorbeeld. (3, p. 70-73) Om te verseker dat hierdie tegnieke suksesvol toegepas kan word is 'n vertrouensverhouding tussen die persoon wat onderrig gee en die een wat voorligting ontvang, noodsaak- lik. Vyf basiese elemente wat in so ’n voorligtingsituasie van toepassing is moet in ag geneem word, naamlik: Voordat hulpmiddels aangewend word moet daar deeglik besin en beplan word en moet die sosiale, kulturele en ekonomiese stand van die mense, die soort voorligting, en die doel van gesondheidsvoorligting deeglik in verband — deelname aan besluitneming 21 March 1979 CURATIONIS gebring word. Dieselfde beginsel is van toepassing by die gebruik van massamedia. gesondheidsvoorligting kan wysig. Evaluering moet dus voortdurend plaasvind met die doel om die optrede van die persoon wat gesondheidsvoorligting aanbied meer effektief te maak. Programme wat deur massamedia aangebied word moet gedurig hersien word vir ’n spesifieke doel in terme van onmiddellike of langtermyn gesondheidsbehoeftes. Die gemeenskap en die gesondheidspan moet deelneem aan periodieke evaluering. SLOT Gesondheidsvoorligting is nimmereindigend. Dit moet deel van die lewensbeskouing van die gesondheidswerkeren veral van die gemeenskapgesondheidsverpleegster word. Sy is self lid van die gemeenskap; sy ken die mense en het daarom die verantwoordelikheid om hulle te besiel en te lei tot insig en selfoptrede. Die sukses van haar werk sal gemeet word aan hoe sy die gemeenskap gelei het om voorkoming en bevordering van gesondheid op alle vlakke as leefwyse te aanvaar en te beleef. EVALUERING ’n Laaste belangrike deel waarvan ook melding gemaak moet word is evaluering van die gesondheidsvoorligting wat aangebied was. Evaluering is ’n proses van waardering of bepaling van die waarde van “ iets” . Die “ iets” kan ’n mens, ’n voorwerp, ’n aktiwiteit of ’n oortuiging wees. Evaluering vind daagliks oral plaas — elke dag, op elke gebied, word dinge, mense of oortuigings se waarde bepaal of ge-evalueer. Die vraag ontstaan “ hoe” moet gesond­ heidsvoorligting ge-evalueer word. METODES EN MEDIA Dit lei tot groter verantwoor- delikheid, belangstelling en deelname in persoonlike maar ook die gemeenskap se gesondheidsbevordering. Die doeltreffendste van al die metodes en media bly steeds gesondheidsvoorligting aan klein groepe of op individuele vlak waar kom m unikasie op ’n horisontale vlak van aangesig-tot-aangesig of persoon-tot-persoon kan geskied. B1BLIOGRAFIE Omdat leer ’n intellektuele proses is en dit tyd en verdere ondervinding verg om dit wat geleer word te assimileer, is dit dus moeilik of bykans onmoontlik om dadelik te bepaal hoeveel die persoon begryp het van dit wat aan hom aangebied is. Evaluering van gesondheidsvoorligting sal dus oor ’n lang tydperk geskied en die voorligter sal mettertyd geleidelik kan vasstel of die persone aan wie voorligting gegee is insig het en of daar enigsins ’n verandering ten opsigte van gedrag o f houding teenoor gesondheid plaasgevind het en ten laaste of daar enige bevordering van gesondheid in die gemeenskap is. 1. Gunter, G. I. C. Aspects o f educational theory. Stellenbosch University Pub­ lishers & Booksellers (Pty) Ltd. 2. Health Education in Action. Vol. 7 International Conference on Health Educa­ tion 1962, W H O Geneva. 3. Pohl, M. L. The teaching function o f the Nursing Practitioner. 2nd edition, 1973. W M C Brown Co Publishers, Dubuque, Iowa. 4. Report of a W H O Expert Committee Technical report series 609, W H O , Geneva, 1977. Health needs o f adolescents. 5. Southern African Health Education Symposium. Conference proceedings, Oc­ tober 1977. 6. Technical Report Series 89, Expert Committee on Health Education o f the Public, 1954, W H O , Geneva. 7. Technical Report 156, Expert Committee on Training o f Health Personnel in Health Education o f the Public, 1958, W H O, Geneva 8. Volks gesondheid - Public Health. Deel 69 Nr 8, Augustus 1969. Instituut van Publieke Gesondheid, Johannesburg. 1. Gunter, G. I. C. Aspects o f educational theory. Stellenbosch University Pub­ lishers & Booksellers (Pty) Ltd. 2. Health Education in Action. Vol. 7 International Conference on Health Educa­ tion 1962, W H O Geneva. 3. Pohl, M. L. The teaching function o f the Nursing Practitioner. 2nd edition, 1973. W M C Brown Co Publishers, Dubuque, Iowa. 4. Report of a W H O Expert Committee Technical report series 609, W H O , Geneva, 1977. Health needs o f adolescents. 5. Southern African Health Education Symposium. Conference proceedings, Oc­ tober 1977. 6. Technical Report Series 89, Expert Committee on Health Education o f the Public, 1954, W H O , Geneva. 7. Technical Report 156, Expert Committee on Training o f Health Personnel in Health Education o f the Public, 1958, W H O, Geneva 8. Volks gesondheid - Public Health. B1BLIOGRAFIE Deel 69 Nr 8, Augustus 1969. Instituut van Publieke Gesondheid, Johannesburg. 1. Gunter, G. I. C. Aspects o f educational theory. Stellenbosch University Pub­ lishers & Booksellers (Pty) Ltd. 2. Health Education in Action. Vol. 7 International Conference on Health Educa­ tion 1962, W H O Geneva. 4. Report of a W H O Expert Committee Technical report series 609, W H O , Geneva, 1977. Health needs o f adolescents. 5. Southern African Health Education Symposium. Conference proceedings, Oc­ tober 1977. 6. Technical Report Series 89, Expert Committee on Health Education o f the Public, 1954, W H O , Geneva. Technical Report 156, Expert Committee on Training o f Health Personnel in Health Education o f the Public, 1958, W H O, Geneva Die voorligter moet haarself objektief kan evalueer sodat sy op grond daarvan haar program of aanbieding van Volks gesondheid - Public Health. Deel 69 Nr 8, Augustus 1969. Instituut van Publieke Gesondheid, Johannesburg. CURATIONIS 22 Maart 1979

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/161/103

Afrikaans

WORD DIABETE GOED INGELIG OOR HUL SIEKTE? Uit navorsingsverslae blyk dit dat diabetes mellitus dwarsoor die wêreld aan die toeneem is. Dit is ’n bron van kommer, wat ook al die rede daarvoor is. Die mate van sukses wat met die behandeling van hierdie pasiënte behaal word, hang tot ’n groot mate af van hul samewerking en hierdie samewerking is weer afhanklik van die kennis wat die diabeet het van sy siekte. moontlike komplikasies en Voorligting aan Pialïëïe s i die Verpleegsorg Plan Rina Fourie Senior Lektrise, Potchefstroomse Universiteit vir C.H .O . Voorligting aan Pialïëïe s i die Verpleegsorg Plan Rina Fourie Senior Lektrise, Potchefstroomse Universiteit vir C.H .O . SUMMARY In the light of research reports it appears that diabetes mellitus is everywhere on the increase, and this fact gives cause for concern. The degree of success attained in the treatment of these patients depends largely on their co-operation and this in turn depends on the diabetic’s knowledge of his sickness, possible complications and treatment and this knowledge must be transmitted by means of education by health personnel. INLEIDING behandeling en hierdie kennis moet deur middel van voorlig­ ting deur gesondheidspersoneel verskaf word. G EDURENDE 1977 het daar 'n reeks insiggewende arti- kels oor die verpleegproses in dieS./l. Verplegingstyd- skrif verskyn en dit is verblydend om op te merk dat hierdie nuwe benadering tot verpleegsorg nou op entoesiastiese wyse in talle van ons Suid-Afrikaanse hospitale gebruik word. g g p Daar is insiggewende navorsing in die V.S. A. en Kanada gedoen oor die kennis wat diabete (wat al jare aan die siekte ly) het van hul siekte. Die bevindings het aangetoon dat die meerderheid totaal onkundig is met betrekking tot die basiese feite van die siekte en daar is ook baie fouteer met betrekking tot die behandeling. Die gemiddelde persentasie behaal na aanleiding van ’n vraelys was 40%. Daar is ook gevind dat diegene wat goed op hoogte was se diabetes beter onder beheer was as dié met geen of min kennis. Ongeveer die helfte van die diabete het geantwoord dat niemand hulle ingelig het nie. (Skelton, 1973). Wat die posisie presies hier in Suid-Afrika is, weet ons nie en dit sal interessante stof vir navorsing wees. Meeste voorligting word waarskynlik op ’n onbeplande wyse gedoen en daar is mees al nie ’n goed georganiseerde of selfs voorgestelde patroon van onderrig aan nuwe diabete nie. Dit is nie genoeg om ’n pamflet te voorsien nie; meeste verstaan dit nie of lees dit nie eers nie of die inligting word verkeerd geïnterpreteer. Sodra ’n mens jou begin verdiep in die ontwikkeling van standaardsorgplanne, komjy opnuut onderdie indruk van die hoë intellektuele eise wat vandag aan die verpleegster gestel word en word die belangrikheid van voortgesette onderwys ’n realiteit. ’n Standaardsorgplan vir voorligting aan diabete is ’n onontbeerlike vereiste in ’n mediese en buitepasiënte afdeling van enige hospitaal en in hierdie artikel word riglyne bespreek hoe om sodanige voorligting te gee en in Figuur 1 (p.30) word ’n voorbeeld van so ’n sorgplan gegee wat gebaseer is op ’n plan ontwikkel deur Mayers (1974). September 1978 WAT IS DIABETES MELLITUS? Hy verstaan nou reeds die aard van sy siekte en verduidelikings oor die beper- king van koolhidraat en vette in sy dieet sal gevolglik maklik begryp word en die belangrikheid daarvan inge- sien word; ; — die ideale massa wat gehandhaaf moet word. Oormassa verhoog die behoefte aan insulien en indien dit vermy word, sal die siekte makliker beheer word; — die gebruik van kunsmatige versoeters; — die gebruik van kunsmatige versoeters; — die belangrikheid om nooit 'n maaltyd oor te slaan nie indien diabetiese middels gebruik word; — soorte voedsels wat toegelaat word, of beperk word of verbied word en die grootte van porsies. Hier is die sogenaamde “ swartlyn-dieet” van groot waarde (Mul­ lins, 1970). 'n “ Swartlyn" beteken dat porsies van sekere voedsels 10 gram koolhidraat bevat, bv. 1 koppie melk, 1 klein aartappel, 1 dun sny brood, ens. Indien die diabeet 200 gram koolhidraat per dag toegelaat word, kom hy op 'n 20 “ swartlyn" dieet. Die dieetkundige sal spyskaarte vir drieweeklikse wisseling voorsien; py g ; — alkoholgebruik. Indien dit gebruik word, moet die kilojoule-inhoud daarvan in berekening gebring word; — snoeperye tussen maaltye. Dit word gewoonlik slegs toegelaat indien dit by die energie-behoeftes en die dieetplan in berekening gebring word, ’n Ligte versnapering voor slaaptyd is egter van waarde as lang- werkende insulien gebruik word. py g ; — alkoholgebruik. Indien dit gebruik word, moet die kilojoule-inhoud daarvan in berekening gebring word; — snoeperye tussen maaltye. Dit word gewoonlik slegs toegelaat indien dit by die energie-behoeftes en die dieetplan in berekening gebring word, ’n Ligte versnapering voor slaaptyd is egter van waarde as lang- werkende insulien gebruik word. y g Omdat die selle honger ly en daar terselfdertyd 'n tekort aan proteïen ondervind word, neem die diabeet se weerstand teen infeksie af en is selfs nietige wondjies geneig om septies te word. Die persoon is ook moeg en lusteloos. Sodra die diabeet nou bogenoemde proses verstaan, kan ons 'n paar verdere simptome verduidelik, byvoorbeeld die kwessie van dorstigheid en die uitskeiding van groot hoeveelhede urine om van die ongebruikte glukose ontslae te raak. KAN DIABETES GENEES WORD? Die diabeet moet daaroor ingelig word dat die siekte nie genees kan word nie maar dat die tekort aan insulien wel reggestel kan word deur middel van insulieninspuitings of orale preparate of bloot deur 'n spesiale dieet in ligte gevalle. Indien die bloedglukosevlak met behulp van een of meer van hierdie metodes en goeie toesig binne normale perke gehou word, sal die diabeet 'n normale en voile lewe kan lei en sal komplikasies voorkom of tot 'n minimum beperk kan word. Aanpassings mag van tyd tot tyd egter nodig wees en daarom is die gereelde besoek aan ’n kliniek of mediese praktisyn "n noodsaaklike vereiste. y p y — verduidelik die dosis en sterkte van die insulien. Die pasiënt moet verstaan wat die verskil is tussen 40E en 80E insulien per ml en moet in staat wees om die voorge- skrewe dosis te bereken indien ’n insulienspuit nie beskikbaar is nie; — inspuitingtegniek. Die voordele verbonde aan weg- doenbare spuite en naalde moet beklemtoon word maar indien 'n glasspuit gebruik gaan word, moet kook- sterilisasie verduidelik word. Aseptiese tegniek en alles wat dit behels moet deur die pasiënt bemeester word en deur die naasbestaande wat hiermee behulpsaam gaan wees; VOORLIGTING MET BETREKKING TOT DIABETIESE MIDDELS g g Om op te som. wat is die tekens van onbehandelde diab­ etes? Urientoets: glukose 2% en ketone positief; dorstigheid; asem ruik na asetoon; passeer groot hoeveelhede urine; luste- loosheid, m oegheid en slaperigheid; m assaverlies; hongerigheid; visuele steurings (weens 'n onttrekking van vloeistof uit die lens van die oog). Insulienterapie Die pasiënt begryp op hierdie stadium reeds watter rol insulien in sy siekte spedl. Verdere goorligting in hierdie verband is die volgende: g — verduidelik die werking van die tipe insulien wat vir die pasiënt goorgeskryf is. Dit ie belangrik dat die pasiënt sal weet wanneer die insulien maksimale uitwerking het sodat hy bedag kan wees op 'n insulienreaksie. 'n Hand- ige aanskouingsmiddel in die saal is 'n kaart waarop al die verskillende soorte insulien tesame met die duur van werking en maksimale werking aangedui word. Litera- tuur hieroor kan by die apteker verkry word; September 1978 WAT IS DIABETES MELLITUS? Die logiese eerste stap in die voorligtingsproses is om aan die diabeet en/of sy naasbestaande te verduidelik wat dit presies is en die konsekwensies daarvan op die funksionering September 1978 26 CURATIONIS van sy liggaamsprosesse. Dit moet in eenvoudige, verstaan- bare taal gedoen word en moet natuurlik aanpas by die ontwikkelingsvlak van die pasiënt. Dit kan min of meer soos volg verduidelik word: nadat koolhidrate (suiker en stysel) geëet is, word dit in die spysverteringskanaal tot glukose afgebreek, deurdie bloedstroom opgeneem en na die verskil- lende liggaamsweefsels vervoer. Maar voordat die glukose die selle kan binnedring om daar hitte en energie vry te stel, moet daar ’n chemiese stof. naamlik insulien, beskikbaar wees. In diabete is daar 'n tekort aan hierdie insulien wat deur die pankreas geproduseer word. Gevolglik ly die weefsel- selle en spierselle honger — die glukose is wel beskikbaar maar die selle kan dit nie gebruik nie. ’n Verdere gevolg is dat die glukose akkumuleer in die weefselvog en bloed en groot hoeveelhede daarvan word in die urine uitgeskei. Hoe hoërdie glukose vlak in die bloed, hoe meer glukose sal indie urine verskyn. Nog ’n gevolg van die tekort aan insulien is dat die selle nou liggaamsproteien en -vet verbrand vir ener­ gie ir plaas van glukose wat nie beskikbaar is nie en dit gee aanleiding tot baie van die simptome van die siekte, onder andere dat gifstowwe in die bloed akkumuleer (ketone), wat ’n koma tot gevolg kan hê en wat eweneens deur die niere uitgeskei word. Dit lei ook daartoe dat die diabeet massa verloor ten spyte daarvan dat hy goed eet. In die ongekontro- leerde diabeet word die liggaamsweefsels dus afgebreek om in sy energiebehoeftes te voorsien. — die grondliggende beginsels van die dieet. Die dieet­ kundige sal, in samewerking met die geneesheer, die energie-behoeftes van die pasiënt bereken na gelang van ouderdom, massa en aktiwiteit. Hy verstaan nou reeds die aard van sy siekte en verduidelikings oor die beper- king van koolhidraat en vette in sy dieet sal gevolglik maklik begryp word en die belangrikheid daarvan inge- sien word; — die grondliggende beginsels van die dieet. Die dieet­ kundige sal, in samewerking met die geneesheer, die energie-behoeftes van die pasiënt bereken na gelang van ouderdom, massa en aktiwiteit. Orale diabetiese middels Indien van hierdie middels vir die pasiënt voorgeskryf word, moet inligting verstrek word oor die moontlike newe- effekte, sowel as die gevaar van 'n oordosis wat net soos insulien tot hipoglukemie aanleiding kan gee. Die middels moet streng volgens voorskrif gebruik word en buite die bereik van kinders gehou word. Literatuur hieroor is by die apteker verkrygbaar. — die sny van toonnaels en behandeling van liddorings en eelte moet met groot sorg uitgevoer word. Die toonnaels moet geknip word nadat die voete gewas is; ’n goeie lig moet gebruik word; die naels moet nie baie kort geknip word nie en dit moet reguit in plaas van rond geknip word. Velbeserings moet voorkom word en ingroei- toonnaels moet deur ’n voetkundige of verpleegster be­ handel word; VOETVERSORGING Veral die middeljarige en bejaarde diabeet moet gemoti- veer word om sy bene en voete net so goed te versorg as sy gesig! Ofskoon ons nie die pasiënt bang wil praat nie, moet hy bewus wees van die gevaar van gangreen. Die diabeet is besonder onderhewig aan aterosklerose en indien dit die onderste ledemate aantas, kan droë gangreen stelselmatig intree. Dit begin gewoonlik by die tone en derhalwe is goeie voetversorging noodsaaklik. Die volgende aspekte moet beklemtoon word: beklemtoon die belangrikheid daarvan dat die insulien stiptelik toegedien moet word. VOORLIG TING MET BETREKKING TOT DIEET- TERAPIE Die preparate wat tuis gebruik gaan word om vir glukose en ketone te toets moet aan die pasiënt gedemonstreer word en die instruk- sies van die fabrikante moet eweneens beklemtoon word. Onthou om te beklemtoon dat die blaas ’n halfuur voor die toetsmonster verkry word, leeggemaak moet word anders sal die resultate nie betroubaar wees nie. Toetsresultate moet in ’n spesiale boekie aangeteken word en wanneer die kliniek of geneesheer gekonsulteer word, moet dit saamgeneem word. p inspuitingstegniek. Die tradisionele metode is subku- taan waar ’n kort naald gebruik word wat reghoekig met die vel ingesteek word. Insulien kan ook binnespiers toegedien word maar met hierdie metode beland die stof gewoonlik in die onderhuidse vet in plaas van in die spier omdat 'n te kort naald gebruik word, ’n Alter- natiewe metode word deur Burke beskryf waar die insu­ lien diep tussen die vetlaag en die spier ingespuit word. Om dit suksesvol te doen moet die vel en vet opgelig word, ’n lang genoeg naald gebruik word om deur die vet te gaan en die naald dan met ’n hoek van 20-45 grade ingesteek word. As die vel en vetlaag só opgelig word van die spier, word 'n ruimte gevorm waarin die insulien gespuit kan word en volgens Burke lewer dit goeie resultate op met die minimum lipodistrofie en 'n egalige absorpsie-spoed (Burke, 1972); p inspuitingstegniek. Die tradisionele metode is subku- taan waar ’n kort naald gebruik word wat reghoekig met die vel ingesteek word. Insulien kan ook binnespiers toegedien word maar met hierdie metode beland die stof gewoonlik in die onderhuidse vet in plaas van in die spier omdat 'n te kort naald gebruik word, ’n Alter- natiewe metode word deur Burke beskryf waar die insu­ lien diep tussen die vetlaag en die spier ingespuit word. Om dit suksesvol te doen moet die vel en vet opgelig word, ’n lang genoeg naald gebruik word om deur die vet te gaan en die naald dan met ’n hoek van 20-45 grade ingesteek word. As die vel en vetlaag só opgelig word van die spier, word 'n ruimte gevorm waarin die insulien gespuit kan word en volgens Burke lewer dit goeie resultate op met die minimum lipodistrofie en 'n egalige absorpsie-spoed (Burke, 1972); VOORLIG TING MET BETREKKING TOT DIEET- TERAPIE Die dele wat gewoon- lik aanbeveel word is die dye, buik, skouerblaaie, bo- arms en boud (buitenste boonste kwart). Die bo-arm, skouerblaaie en boud kan natuurlik nie deur die pasient self gebruik word nie; g g ; watter toetse moet gedoen word? ’n Toets vir glukose alleen is voldoende maar as daar 2% glukose in is moet daar ook vir ketone getoets word; wanneer moet die urine getoets word? Sodra die diabetes goed gekontroleer is, hoef die toetse tuis slegs een of twee keer per week gedoen te word maar op die toetsdae moet die voile reeks toetse gedoen word. Die toets van ’n enkele monster is nie van waarde nie. Persone wat insulien gebruik moet vier toetse uitvoer, nl. voor elke maaltyd en ook voor slaaptyd. Persone wat orale prepa- rate gebruik of slegs met behulp van dieetterapie gekontroleer word, toets vroeg in die oggend en 2-4 uur na die hoof maaltyd van die dag. Indien die diabeet egter siek voel om welke rede ook al, behoort die voile reeks toetse elke dag gedoen te word vir solank die ongesteld- heid voortduur (Macleod, 1974, pp. 696-697); g rotasie van inspuitingsplek. Rotasie van spuitplekke is waarskynlik een van die mees effektiewe wyses waarop lipodistrofie voorkom kan word. Maar dit is nie genoeg om bloot net die verskillende inspuitingsplekke te roteer nie. Elke gebied word in rye verdeel sodat daar ± 2 ‘/2cm spasie tussen spuitplekke is. So kan die dy byvoorbeeld in twee of drie lang blokke verdeel word en elke blok kan 5 tot 7 inspuitings akkommodeer. Op hierdie wyse kan een gebied vir 4-6 weke gebruik word sonder om een keer op presies dieselfde plek te spuit. 'n Vriend of naasbestaande kan behulpsaam wees met gebiede wat vir die pasient self onbereikbaar is; ( pp ) hoe moet die toetse uitgevoer word? Die preparate wat tuis gebruik gaan word om vir glukose en ketone te toets moet aan die pasiënt gedemonstreer word en die instruk- sies van die fabrikante moet eweneens beklemtoon word. Onthou om te beklemtoon dat die blaas ’n halfuur voor die toetsmonster verkry word, leeggemaak moet word anders sal die resultate nie betroubaar wees nie. Toetsresultate moet in ’n spesiale boekie aangeteken word en wanneer die kliniek of geneesheer gekonsulteer word, moet dit saamgeneem word. ( pp ) hoe moet die toetse uitgevoer word? VOORLIG TING MET BETREKKING TOT DIEET- TERAPIE Behalwe dat lipodistrofie skendend is, word ook vermoed dat insu­ lien daar ingespuit, swak absorbeer en die streke kan gevolglik vir maande of jare nie gebruik word nie; keuse van inspuitingsplek. Die plekke moet maklik bereikbaar wees, die vel en vet moet los genoeg wees sodat dit met gemak opgelig kan word; die deel moet nie baie sensitief wees nie en daar moet nie groot senuwees wees wat beskadig kan word nie. Die dele wat gewoon- lik aanbeveel word is die dye, buik, skouerblaaie, bo- arms en boud (buitenste boonste kwart). Die bo-arm, skouerblaaie en boud kan natuurlik nie deur die pasient self gebruik word nie; dimpels of selfs diep holtes. Die presiese oorsaak hier- van is nie bekend nie maar dit hou verband met her- haaldelike inspuitings op dieselfde plek. Dit mag te wyte wees aan weefseltrouma en/of die biologiese uitwerking van die insulien, of ook aan die spuit van insulien in die onderhuidse vetlaag (Burke, 1972). Behalwe dat lipodistrofie skendend is, word ook vermoed dat insu­ lien daar ingespuit, swak absorbeer en die streke kan gevolglik vir maande of jare nie gebruik word nie; keuse van inspuitingsplek. Die plekke moet maklik bereikbaar wees, die vel en vet moet los genoeg wees sodat dit met gemak opgelig kan word; die deel moet nie baie sensitief wees nie en daar moet nie groot senuwees wees wat beskadig kan word nie. Die dele wat gewoon- lik aanbeveel word is die dye, buik, skouerblaaie, bo- arms en boud (buitenste boonste kwart). Die bo-arm, skouerblaaie en boud kan natuurlik nie deur die pasient self gebruik word nie; dimpels of selfs diep holtes. Die presiese oorsaak hier- van is nie bekend nie maar dit hou verband met her- haaldelike inspuitings op dieselfde plek. Dit mag te wyte wees aan weefseltrouma en/of die biologiese uitwerking van die insulien, of ook aan die spuit van insulien in die onderhuidse vetlaag (Burke, 1972). Behalwe dat lipodistrofie skendend is, word ook vermoed dat insu­ lien daar ingespuit, swak absorbeer en die streke kan gevolglik vir maande of jare nie gebruik word nie; g g j g ; keuse van inspuitingsplek. Die plekke moet maklik bereikbaar wees, die vel en vet moet los genoeg wees sodat dit met gemak opgelig kan word; die deel moet nie baie sensitief wees nie en daar moet nie groot senuwees wees wat beskadig kan word nie. VOORLIG TING MET BETREKKING TOT DIEET- TERAPIE Alle diabete, of hulle nou insulien kry of nie, benodig dieetaanpassings en dit is dan ook 'n faktor wat hoë prioriteit moet geniet in die voorligtingsprogram. Die meeste hospitale beskik vandag oor 'n dieetkundige en sy sal op versoek van die saalsuster die nodige voorligting kom gee. Maar die verpleegster moet ook haaronontbeerlike deel bydra want sy is elke etenstyd by die pasiënt en sy moet dit benut as 'n waardevolle onderriggeleentheid. — insulieninspuitings kan atrofie en hipertrofie (lipodis- trofie in geval van beide reaksies) van onderhuidse weefsels tot gevolg hê maar indien die korrekte tegniek gebruik word, kan dit tot 'n groot mate voorkom word. Hipertrofie doen voor as harde of sponsagtige knoppe by die inspuitingsplekke en atrofie veroorsaak weer klein Inligting oor die volgende moet verskaf word: 27 September 1978 CURATIONIS — Hoekom moet die urine getoets word? Die toets vir glukose in die urine is ’n rowwe indeks van die bloed- glukosevlak en dus van die effektiw iteit van die behandeling. Dit word derhalwe tussen bloedtoetse as kontrolemaatreël gebruik. Die meerderheid toetse vir glukose sal negatief wees of dit sal slegs ’n kwart persent of minder bevat. Indien 2% glukose gereeld voorkom en veral as daar ook ketone in is, moet geneeskundige advies onmiddellik ingewin word. Ketone in die urine is ’n gevaarteken en dit sal die pasient goed verstaan in die lig van die fisiologie wat aan horn verduidelik is; — Hoekom moet die urine getoets word? Die toets vir glukose in die urine is ’n rowwe indeks van die bloed- glukosevlak en dus van die effektiw iteit van die behandeling. Dit word derhalwe tussen bloedtoetse as kontrolemaatreël gebruik. Die meerderheid toetse vir glukose sal negatief wees of dit sal slegs ’n kwart persent of minder bevat. Indien 2% glukose gereeld voorkom en veral as daar ook ketone in is, moet geneeskundige advies onmiddellik ingewin word. Ketone in die urine is ’n gevaarteken en dit sal die pasient goed verstaan in die lig van die fisiologie wat aan horn verduidelik is; dimpels of selfs diep holtes. Die presiese oorsaak hier- van is nie bekend nie maar dit hou verband met her- haaldelike inspuitings op dieselfde plek. Dit mag te wyte wees aan weefseltrouma en/of die biologiese uitwerking van die insulien, of ook aan die spuit van insulien in die onderhuidse vetlaag (Burke, 1972). VOORLIGTING M ET BETREKKING TOT URINE- ONTLEDING — enige rooiheid of swelling of verkleuring of sepsis moet onmiddellik geneeskundige aandag geniet; g g g g — skoene en kouse moet goed pas. Skoene moet nie sonder kouse gedra word nie omdat dit geneig is om te skaaf; Die goed ingeligte diabeet sal nie die toets van urine af en toe as 'n “ mors van tyd” beskou nie. Voorwaarde virsukses is egter dat hy sal weet wat die toets beteken en wat hy daarmee moet maak. skoene en kouse moet goed pas. Skoene moet nie sonder kouse gedra word nie omdat dit geneig is om te skaaf; — voete moet .dikwels gewas word en daar moet goed tussen die tone drooggemaak word. Daar moet teen g g g — voete moet .dikwels gewas word en daar moet goed tussen die tone drooggemaak word. Daar moet teen 28 CURATIONIS September 1978 Figuur 1 Koma as gevolg van diabetiese keto-asidose g g Weereens moet die diabeet verwys word na die patologie van sy siekte wat reeds aan hom verduidelik is. Dan moet hy ook weet wat die waarskuwende tekens is, wat die oorsake daarvan is en hoe dit voorkom kan word. Die tekens is soos van onbehandelde diabetes en is reeds bespreek. Die oorsaak is dikwels een of ander bakteriële — of virusinfeksie soos griep, brongitis, diaree, septiese veltoestande, ens. ’n Beser­ ing, skok of emosionele ontsteltenis of swangerskap kan dit ook presipiteer. Hierdie toestande veroorsaak ’n tydelike verergering van die diabetes wat nie altyd in verhouding staan tot die ems van die infeksie nie. So kan 'n ligte infeksie tot hewige diabetiese simptome aanleiding gee. Wat moet die diabeet hieromtrent doen? Hipoglukemie barsies gewaak word deur ’n goeie room aan te wend; — been- en voetoefeninge is van groot waarde om die bloedstoevoer na die voete te verbeter. Die fisioterapeut kan hier ’n waarde voile bydrae lewer; barsies gewaak word deur ’n goeie room aan te wend; — been- en voetoefeninge is van groot waarde om die bloedstoevoer na die voete te verbeter. Die fisioterapeut kan hier ’n waarde voile bydrae lewer; Hierdie is ’n baie gevaarlike en vinnig fatale komplikasie van diabetiese middels veral insulien. Gelukkig kan dit vin­ nig reggestel word en gewoonlik ook betyds herken word. Vroeë tekens is ’n honger gevoel, bewerigheid, sweting, palpitasies, visuele steumisse en verwardheid. Daama volg delirium, ataksie, konvulsies en koma. Die urine sal nie glukose bevat nie. Dit word gewoonlik veroorsaak deur die oorslaan van 'n maaltyd, ongewone fisiese inspanning, emo­ sionele ontsteltenis, wisseling van bloedglukosevlak in die sogenaamde onstabiele diabete, ’n oordosis insulien, of soms weens een of ander onbekende rede. Die orale diabetiese middels kan ook hipoglukemie tot gevolg hê, alhoewel mees al nie so erg nie. y — daar moet gewaak word teen enigiets wat die bloedsirku- lasie kan belemmer, bv. sit met gekruisde bene, kous- rekke en vormdrag met lang bene. Tone wat styf teen mekaar druk of op mekaar klim, moet met skaapwol beskerm word; ; — persone met swak sirkulasie in die bene moet 'n paar keer op ’n dag met die voete omhoog sit en die skoene uittrek; — selfs die geringste besering moet onmiddellik goed ontsmet word en dopgehou word tot dit genees het en in die geval van swak sirkulasie moet die persoon verkies- lik in die bed bly tot die wond genees het; Indien bogenoemde tekens in die diabeet opgemerk word, moet glukose onmiddellik ingeneem word en hy moet ook aangeraai word om altyd glukoselekkers of -poeier beskik­ baar te hou. Hulle moet verder ingelig word oor die waarde van 'n diabetes-identifikasie teken (H ow ells, 1969; Schweisheimer, 1968). y g — daar moet gewaarsku word teen die gebruik van ’n warmwatersak. Sensasie in die voete is dikwels weens ’n neuritis afgestomp en brandwonde kan maklik opge- doen word. Warm wolsokkies kan in die winter gedra word. (Wassermann, 1975; Schweisheimer, 1968). SLOTOPMERKINGS Diabete behoort op georganiseerde wyse in groepe of indiwidueel omtrent hul siekte en behandeling ingelig te word en hiervoor is die verpleegster die aangewese persoon. Diabete behoort op georganiseerde wyse in groepe of indiwidueel omtrent hul siekte en behandeling ingelig te word en hiervoor is die verpleegster die aangewese persoon. Die voorligting moet in alle gevalle opgevolg word met 'n toets om die vaardigheid en kennis van die pasiënt of sy naasbestaande om sy siekte tuis te hanteer. te bepaal. Moet nie aanvaar dat diabete wat al jare aan die siekte ly, goed ingelig is nie, maar toets eers hulle kennis en u sal in baie gevalle ontnugter word. Met behulp van goed deurdagte voorligting kan die verpleegster veel vermag om die lewens- verwagting van diabete te verleng. — win onmiddellik geneeskundige advies in tydens siekte van watter aard ook al. Infeksie moet tydig en deeglik behandel word. Moet nie wag tot tekens van pre-koma intree nie; — win onmiddellik geneeskundige advies in tydens siekte van watter aard ook al. Infeksie moet tydig en deeglik behandel word. Moet nie wag tot tekens van pre-koma intree nie; — gaan v.oort met die gewone diabetiese behandeling en as maaltye nie geneem kan word nie, drink versoete dranke; September 1978 BRO N N ELY S — toets die urine vir glukose en ketone ten minste drie keer per dag en hou rekord daarvan; Burke. Elizabeth L. Insulin injection. The site and the technique American Journal of Nursing. Decem ber 1972, 72:12 pp. 2194-2196. — indien tekens van pre-koma intree (2% glukose en ketone in urine) of vloeistof kan nie ingeneem word as gevolg van braking nie, moet mediese advies weer ingewin word en word hospitalisasie ’n vereiste. g , pp H ow ells, Leonard, Diabetic em ergencies in the home Nursing M irror and M idwives Journal, 7.11.69, 129:19 pp. 43-45. pp M acleod, John (Ed.) Davidson’s principles and practice of medicine. 1974. Churchill Livingstone. Edinburgh. g g M ayers, M arlene, G. Standard nursing care plans. 1974, K /P Co M edical Systems, Palo Alto, Calif. , M ullins, D .G . Hyperglycaemia: case history. Nursing M irror and M idwives Journal. 11.12.70; 131:21-24, p. 38. Afgesien van bogenoemde presipiterende hipergluke- miese toestande, moet diabete daarop gewys word dat keto- asidose ook sonder opvalleride oorsaak kan intree en dat insulien behoeftes met verloop van tyd kan verander. Hulle moet derhalwe gemaan word om 'n strenge roetine te hand- haaf wat betref oefening, dieet en gereelde besoeke aan ’n kliniek of geneesheer sodat bloedglukose bepalings gedoen kan word. Indien daarby gehou word, sal pre-koma of koma slegs by hoë uitsondering intree. p N ickerson, Donna. Teaching the hospitalised diabetic. American Journal o f Nursing, M ay 1972, 72:5 pp. 935-938 y pp Perks. Jenefer. Please nurse, what is diabetes? Nursing Times 22 1 1 73. 69:47 pp. 1585-1586. Schw eisheim er, W . Foot infections in diabetic patients, Nursing M irror and M idwives Journal, 23.8.68, 127:8. pp. 38-39. , , pp Skelton. Judith M. A diabetic teaching tool. The Canadian nurse. D ecem ber 1973. 69:12 pp. 35-38. 69 pp 35 38 W asserman, H P. Inleiding tot die interne Geneeskunde, 1975. Universiteitsuitgewers en -Boekhandelaars (Edm s) Bpk , Stellenbosch. e oe a de aa s ( d s) p , Ste e bosc . W est. T E A guide for patients the care of diabetes during illness. Nursing M irror and M idwives Journal, 22.4.76, 142:17 pp. 53-54. BRO N N ELY S 29 September 1978 CURATIONIS qj .0 eg ÏÏ oo < O UJ LU - J CL DC lú > G0 Q o w £ £ • o S > LU ï ï g U - qC c/ 5 c LU LU L Q_ O ' (■ C/3 f— c E , CH ( o-; <U V3 •O 3 C c 'a c o o s c 5 > -*.-3 0 c . — 5 /3 u 1/1 w _ «- <D -Q C w 'J i -O c ■' E ;s s> > • — i. — ín . Ë .S Í S Í 5 — í/5 • — 'O — - O 1a ~3 0 = 3 C r r T3 . C t_ * í (U :<U 0 0 — C u <L> 1 s . í s C =3 03 / “• > * 0 '-1' QJ {/• P Q jj il E h í > 1' c « ; CJj :0J 03 1 -5 ^ , O ra : c c l <d 1 ^ *2 : c ° I . —. 1) *■■' I "O <D w Í J E <u 0XJ c c 0 'C a j OJ .^í cc« c -C <D e OJ) c > c !/5 l - vi .X . -° 3 <U CJ ® D/j O0X) Q£ r3 c5 1/1 D . OJ <L) £ * ' 2 S. — | i i c "3 *“ S C O > O > _<£ O c 5 C Cíj 4J C 0 D. %Ti u / c •-I c C 71 OJ TJ * y. C/5 OJ c O . . 2 . í i > í 'í ✓ U yï r3 Q . u , £ i i í i <D <U ' t f P C O . =5 £ &* O ÍJ - ; 0 a . - i . r i o -■í o - • > L. U — 60 X ) _ _ 1 > c Í« ^ ^ u c > <u ^ ^ ^ CL'c ií C ^ C 00 <r. C CQ C T3 V G. September 1978 BRO N N ELY S Q > - / H LU LLl _J * 0 UJ 3É UJ H O /■ O/J c 5 o á c á s8 u © 5/5 ■O 2 -oc C3 O - J o > UJ o UJ H O < £ v UJ > • D - <U C c 3 c - a QJ 0 > - ° u 0 OJJ .JJ 0,1 S c c O <L) (U OÍJ OJ w u, «1 c c c =2 •U C/5 ^ >- . C3 x Q - cd — O0 : ai Q . c O — 1 E O > > ” O • ->-j OlJ <L) oj £ > ■“ -O . — <u C ■“ o o c O 2- *-* cu Q E *t3 * 2 ^ ^ E ï Q != :0J C . , C * <U JU ?■ g _ : ÏJJ "O Si 0x:uu.OU^Í c 0 ca c. Jé •5 — r~. ' j: /. <l) £ ■ 22 OJ *í CV O -E £ ■c 5-2 W)K Já <L) OÍJ1*- -° £ V •-> u ‘JZ o 5 (U U. -: ^ u u r* f ^ í ï -1 Ea::o Z ej LlJ m Cx.a, LUz =ïUJ a f-<Q « > c e c — c 0 00 <D ?3 O 0 s T3 •'* > Wi Uj ■-> c* cs 1 c■3 O 0 Sctm £ea J j O d . C- y s c /, ï Í ‘ “3 /C !— C Jií — eu c 1> G/J O V 5 r3 c 0 -c0 1 I I =3 -a OJ u 2 Í u O50 O E •3 ■a 0 e q I c 2 C3 -C 0 ■9 30 CURATI0NIS September 1978 30 CURATI0NIS September 1978 September 1978 C/3 ïï C/5 < O PJ UJ 0, QC UJ > 4 il c Q. 3 E - 5 i a = : ^ o " í •SP ae o, - - c -£ =3 £ - £ yj t- I I l í 2 - > Cij c:•$ 1 w / — o • o ? — o O £ Wi-9- c ^ : c i ° u ÍS -c <u 5 JS . BRO N N ELY S — — A i y i — X -3 T3 ^ - <U - I- 04) O c Í s :i ^ e l 1 ' Z i . * J -<= - -s «y t <y -C o “ "□ — <u <U •;* C "T^ q D- r» c: ^ i/i "O £ o ' ?! C c;0.1 U<u 13 ’ WJ - . S , ê r : < : > : -o 0J _ " I cu <C Z á -* "5 Í 5 Xl E c 60 > I.S -I «■o rt e g * c•j X* E bi) ca S» í" c «*’ c,0 O *- ; , Ë ■= ií í 5?J = 3 8 0 S — u _* JB S 21 o ■£ .2 ^ 0 -2 C S Wj.E 5 -q E o . ‘5 c cd <L> «S O ’O X3 “ g . Ë o .« J o •- 42 ■R K 2 - _ _í o -a _ a - u c u — ' ' C ■ n C *• C; <u ^ g & | s « ;„ ’«/<5 5 ■ - o t J c S u f f r c ✓; ^ > H 3 «_ T3 > CL) Z »— ■ — ra • O í/ j x ■ Q >■ Z H UJ UJ Oí O UJ o ' u t - Z O X. K ll aXJ cd : - $ i ) j £ — x l á i 5 W í c « O q ' o í; 0 s O Q un OÍJ e 2 O q 6 | j c 2 O q o -J o > tu o w H O < - í 0 5 c .2 « -73^ (d 53 &Z a ___* ztc c • ~ 2 y c C- OXj > ^ tu 5 .Sá X) -o c — <u 5 J=- _ •“ H <U lr> J> '3i C T3 V *-• OJ O V £ - Q. o * — '3 i« (/) > jb _ > C « (u 3 w ~ . S3 OJ m i>- «5 » .a % ? c - t > 5 : ra € . ~ n — > " - a - >..c Í = 5 c/j — . September 1978 BRO N N ELY S l 3 U — 1 á 3 « l Í J S l - 'S “ § - S - í « í : í | £ g -S 'g = M. S 'g -S -5 2 - i ^ ? S 5 J J S . a | 5 -C H bíjT3 T3 C w. H Sá o o — CJ - >•% / *o _ *- ctí <U -c a . <U — _c -c oj O Wj O ■ 4j ra > OJ ^ WJ * c - -:: O 4) o ~o r 'Z, ' Cl = > 2 ° .. -Q dj <D 4) _ ^ O * ».. ~ \J c. (U > - - “ -3 - *Js o c — o S-p-5 « 1 C « O 4) — _ . ' 0U.-> > ?a X T3 T3 E r; ^ t ?3 > — .C ^ CC3 ’n > .9* c *i—> &ÍJ X ,ij k_K <u .Z "5 *a M1— 0 'C C. í •— ^ §'§ *2 _ > o ÏI? Q. C C X . ° '5Í o * - i _ <D t/3 > O cd ^ > _c ^ c -C - c ciiiO “3 U c C 73 > LU LL] -J cc O ozCl CoJ z O 2 UJ a D H < Q Eo ■ WJ R í b0‘“ dj u Cj ^3 OJ ^ C .9 - M £ co •- i!OiJ c ra ou c _ <u jfi ra > J= y. -* , 0 September 1978 CURATIONIS 31 31 CURATIONIS

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/189/131

Afrikaans

DIE ADOLESSENTE STUDENT DIE ADOLESSENTE STUDENT Inieiding In die primitiewe maatskappy het die psigiese puberteit feitlik glad nie bestaan nie en het die geslagtelike rypwording dus eintlik volwassenheid beteken. By die agrariese vorm van maatskappy is die kind so gou moontlik in die werk van die gesinsgroep in- geskakel en is sy volwassenheid bespoedig. In die in­ dustries stadsmaatskappy het die kind egter ’n langer oefentydperk nodig om sy plek buite die gesinsgroep in te neem. O m by ’n dosentesimposium oor aspekte van tersiêre onderrig ook oor die adolessente student te besin, is geen toevallige keuse nie. Om sinvol te kan onderrig, moet tog seker eerstens geweet word wie onderrig moet word. Daarom sal in hierdie referaat eerstens verwys word na adolessensie as lewensfase waartydens ook aandag gegee sal word aan die sogenaamde kultuurpuberteit. Daarna moet ook na die adolessente student as mens verwys word, waarna onderskeidelik die psigiese en geestelike aspekte asook enkele fisiese aspekte van adolessensie behandel sal word. T en slo tte sal die p ro b le m a tie k w at die adolessente student i.v.m. vrees vir mislukking ervaar, behandel word. As gevolg van hierdie verskynsel van “ kultuur­ puberteit” word die tydperk van adolessensie, die ont- wikkeling wat volg op die puberteit tans meermale op die jare tussen 18 en 25 gestel - veel hoër as wat vroeër algemeen aanvaar is. In Nederland word byvoorbeeld aandag geskenk aan sogenaamde lewenskole vir werkende adolessente om hul koers en rigting in hul volwassenwordingsproses te gee. (Prof J Pieterse D. Phil (Pret) (Referaat gelewer by dosente simposium. Aspekte van Tersiêre Onderrig, Departement Verpleegkunde, Universiteit van Pretoria. 4 Julie 1980) September 1980 Adolessensie as lewensfase Wanneer na adolessensie as lewensfase verwys word, moet dit allermins as ’n verouderde faseologiese stand- punt van vasomlynde fases gesien word. Nietemin weet ons dat die mens se lewe in twee groot tydperke of fases verdeel kan word - die kinderjare en die grootmens- jare. Die jeugtydperk is min of meer die jare tussen hier­ die twee fases - die tydperk van op-weg-na- volw assendheid — w at gerieflikheidshalw e in puberteit en adolessensie ingedeel kan word, alhoewel ook hierdie twee tydperke nie in absolute sin geskei kan word nie en van mens tot mens verskil. Puberteit, die jare van geslagtelike rypwording, word gewoonlik as die tydperk van ongeveer 12, 13, 14 en miskien tot selfs 17 jaar gestel. Adolessensie, die tydperk wat volg op die puberteit, en wat in meerdere mate ’n tydperk van psigiese ryping is, val tussen die jare 17 tot 23, alhoewel sommige sielkundiges en opvoedkundiges dit selfs tot op 25 jaar stel. Eintlik vorm puberteit en adolessensie in so ’n mate ’n verbandhoudende geheel, dat die een nie sonder verwysing na die ander behandel kan word nie . Hierdie vertraagde volwassenheid word natuurlik ook veral in die hand gewerk deur die kloof of kluturele ga­ ping, “ cultural gap” , wat teenswoordig tussen die jonger en die ouer geslag bestaan. In hierdie verband wys prof J H van den Berg, die wêreldberoemde fenomenoloog daarop dat dit in die eerste instansie nie die kind nie, maar die volwassene en die wêreld van die volwassene is wat verander en sodanige gaping veroorsaak het. Hier­ die verar.dering is volgens hom veral drieërlei van aard. (Kruk, p p .15-16). Eerstens moet die oorsaak veral gesoek word in “ het polyvalent worden van vele maatschappelijke instel- lingen.” Tereg skryf hy soos volg: “ Elke behandeling, elke zaak en daarmee elk woord bezitten niet één maar steeds vele betekenissen. Het kind, dat naar deze pluriforme en polyvalente volwassenheid toegroeit, ont- moet haast onoverkomelijke moeilijkheden. Elke stap, die het doet om volwassen te worden, is een stap in de mist der polyvalenties” . Die adolessente student as mens Heel aan die begin het ek gestel dat dit ook nood- saaklik is om na die adolessente student as mens te ver- wys, met ander woorde om ’n bepaalde mensbeskouing te stel. Wat ’n mensbeskouing in die algemeen betref, en dus ook ’n beskouing van die adolessente student as mens in die besonder, is ons as Christene se uitgangs- punt dat die mens ’n skepsel van God is, en wel in ’n heel besondere sin, naamlik dat hy na die beeld van God geskape is en dat sy bestemming op God gerig is. (Cronje, pp. 1-2). Terselfdertyd ontdek hy homself - dit word die ont- dekking van die “ Ekheid” genoem. En hy probeer in ander ook daardie menslike waarvan hy so pas in homself var. bewus geword het, vind - om dan so dikwels ontnugter en teleurgestel te word. Daarom moet elke mens, ook elke student, met eerbeid en agting bejeën word - nie bloot omdat hy mens is nie, maar by uitstek omdat hy skepsel en beeld- draer van God is. Gepaard hiermee gaan ook die ontwakende besef van die behoefte aan die teenoorgestelde geslag, wat vir hom baie psigiese spanninge en skuldgevoelens besorg. Die mens is ’n fisiese, psigiese, geestelike wese. Die mens is van meet af aan ook ’n geestelike wese, en dus ook daartoe in staat om geestelike waardes sy eie te maak. Om hierdie rede is die mens nie net ’n individu, of ondeelbare geheel nie, maar ook ’n persoon. En die persoon is die geestelike kernpunt van die menslike in­ dividu wat hom gedurigdeur in bepaalde werklike omstandighede bevind waarby hy hom moet inskakel, en hierdeur ontwikkel hy tot ’n persoonlikheid. Hy kom voortdurend in situasies waarin hy keuses moet maak. Hy is egter vry om te kies soos hy wil, maar wel vry tot verantwoordelikheid. (Nel, pp. 14-18). Gedurende die jeugjare raak die mens ook meer krities teenoor dinge. Hy ontwikkel ’n eie opvatting en duld geen teenstand nie. Die gevolg is dat daar dikwels tussen hom en die gemeenskap wrywing ontstaan. In hierdie verband is dit belangrik om daarop te wys dat daar ten opsigte van die mate waarin die gesin die kind skool en afrig vir die lewe, aansienlike verande­ ringe ingetree het. (Nel, pp.34-99). W aar die lewe buite die gesin vroeër eintlik ’n voortsetting van die gesinsverhoudinge was, is die samelewing vandag nie meer ’n strukturele kontinui'teit nie. Die sogenaamde kultuurpuberteit In die tweede plek is die “ onsigbaarheid van die volwasse staat” ’n oorsaak van die vertraagde volwassewording. Die kind sien steeds minder van die lewe van die volwassene, veral op die gebied van die arbeid en die seksuele lewe. Geen duidelike norme word gestel nie. Daarop moet ook op gewys word dat die proses van volwassewording as gevolg van die nuwe sosiale kragte van ’n industriële stadsm aatskappy en die verlengde lewensduur van die mens, ’n langer en ’n uitgerekter proses as in vorige dekades geword het(Nel, p .89). 5 CURATIONIS tydperk ’n oorgangstydperk, en om die psigiese lewe van die jongmens te deurvors en te verstaan, is ’n moeilike taak. Liggaamlike veranderinge en verskeie ander faktore vertroebel sy gemoedslewe en maak dit vir hom moeilik om die geestesbelewing en gemoedstemminge met ander te bespreek. Dit is die jare waarin die jongmens sy verlore ewewig moet herwin, waarin gestreef word na sekerheid en selfstandigheid. Dit is die tyd van soeke en twyfel — ’n waardesin moet ontwikkel - helderheid moet verkry word aangaande fun- damentele lewenswaardes, en ’n lewensbeskouing moet vasgelê word. Omdat die jongmens homself teenoor die lewe probeer oriënteer, wonder hy dikwels oor die sin van die lewe. Die jongmens se lewe word na binne gerig — hy ontwikkel ’n innerlike lewe wat hy self nie ver­ staan en begryp nie, en wat hy te bang is om aan die buitewêreld te vertoon. Derdens moet as oorsaak gesien word die verandering in die wêreldbeeld. Die vanselfsprekendheid het uit die lewe verdwyn. Ons leef in ’n gerasionaliseerde wêreld, aanvaar nie meer die verskynsel as sodanig nie en pro- beer alles verklaar. En hierdie wêreld is vir die kind en jeugdige ontoeganklik en daarom word die kloof tussen jeugdige en volwassene nog groter. Die adolessente student as mens Aan die een kant word die intieme gesinslewe aangetref en aan die ander kant die onpersoonlike samelewing wat beheer word deur die beginsel van rasionalisasie en organisasie. Daarom word die konflikte nie meer in die eerste plek in die gesin aangetref en “ deurgewerk” nie, m aar ontstaan dit tussen jeugdige en samelewing. Dit is juis die menslike persoonlikheid, die geestelike kern wat die mens kan verhinder om ’n massamens te word. Anders as die psigo-analiste wat menswees meer- male slegs as gedrewe-wees beskou, beskou die Christen mens-wees as verantwoordelik-wees. Die proses van massifikasie, waardeur die massamens tot stand kom, beteken verlies van persoonlikheid. W aar jy dus as persoon en tot persoonlikheid opgevoed is, dus as ’n mens wat geestelike waardes sy eie gemaak het, het die massafikasieproses die uitwerking dat die mens van hierdie geestelike waardes begin prysgee. Die massajeug is die jeug wat ’n sekere vormloosheid en ’n gebrek aan persoonlikheid besit, wat gekenmerk word deur ’n gebrek aan bindinge en aan waardes, en wat minderwaardigheidsgevoelens het. Hierdie verskynsel word ook volgens die Duitse sosioloog, Schelsky, in die hand gewerk deur die ver- dwyning van die patriargale gesinstruktuur en van die wesenskenmerke van hierdie struktuur. In die moderne gesin het die patriargale stelsel plek gemaak vir ’n toe- stand van gelykberegting. Aan die een kant het die outoritêre vaderfiguur verdwyn, veral in die boonste maatskaplike lae, en aan die ander kant het die moeder op die voorgrond getree. Hiermee verdwyn dan ook die so belangrike konfliksituasie wat veral in die vorm van opstand van die seun teen die vader, wat die maatskaplike eise verteenwoordig, ontstaan het. En met die verdwyning van hierdie proteshouding van die jeug in die gesin, gaan ook die verdwyning van die identifikasiehouding van jeugdiges met die outoritêre vaderfiguur gepaard. Psigiese en Geestelike Aspekte W d Psigiese en Geestelike Aspekte W d As ouers in hierdie ver­ band ’n dubbele moraal gehandhaaf en nie ’n duidelike en helder voorbeeld aan hulle kinders gestel het nie, moet hulle weet dat dit ’n bron van groot frustrasie by die kinders sal wees. Daar is seker niks waarteen studente so heftig reageer as juis teen die dubbele moraal van ons tyd nie. Dit werk net eenvoudig nie by ’n jongmens om aan hom sekere eise te stel indien die gedrag van die persoon wat daardie eise stel se gedrag van die teenoorgestelde getuig nie. Nie alleen skiet hulle die skynheiligheid van ons volwassenes af nie, maar ver- nietig ook die moontlike invloed wat ons op hulle kan hê omdat hulle ons as “ straatengels” en “ huisduiwels” beskou. Die grootste enkele krisis vir die laat adolessent is waarskynlik: om ’n eie identiteit te vind en om dit te realiseer. Hy wil weet wie en wat hy is en watter betekenis hy in hierdie lewe het. Vir die vorming van ’n eie identiteit is die individu aangewese op sy medemens, sy integrasie van waardestelsels, godsdiens, seksualiteit en kulturele norme. Indien ’n individu hom vroeër in sy ouerhuis in ’n relatief afgebakende en beskermende omgewing bevind het, is hierdie faktore ook beperk afgebaken en relatief stereotiep. Hy het, met ander woorde, met ’n beskermende omgewing te doen waar sy identiteit feitlik vir hom op ’n skinkbord gegee word. Indien hy hom later in ’n meer amorfe sosiale struktuur van ’n universiteit sou bevind, is ook waardes, norme, godsdiensvorme en interper- soonlike verhoudings van ’n minder stereotiepe en meer heterogene aard. Hierdie struktuur kan uit die aard van die saak nie meer sy identiteit vir hom gee nie en hy is dan aangewese op reeds geïntegreerde en geïnter- naliseerde waardestelsels, norme en interpersoonlike verhoudings. Indien hierdie faktore nog diffuus en ongedefinieer is, kan die student in die aanpas- singsperiode op universiteit ernstige krisisse beleef wat sy identiteit en rol betref. Hierdie moontlikheid van die identiteitsproblematiek op universiteit word dikwels geignoreer, óf uit onkunde Of uit stereotiepe beskouings en onrealistiese vooroordeel teenoor die jeug. Die gevaar bestaan dat akademiese en ander sigbare prestasies die enigste norm vir beoordeling word en dat daar min insig in die problematiese lewensfase van die universiteitstudent is. My raad aan ouers is: In hierdie verband bly dit ons belangrikste taak om ’n lewende voorbeeld vir ons kinders te wees. Psigiese en Geestelike Aspekte W d W aar jeugdiges vroeër oor te veel gesag gekla het, is hul klagte vandag teen te min gesag - een van die redes waarom jeugdiges ook nie meer in dieselfde mate aan hul huise gebind is nie en waarom hulle hul behoeftes buite die huis wil bevredig. Gepaard hiermee gaan die protes van die jeug teen die oorgefunksionaliseerde en oorgeorganiseerde sam elewing wat ook in die gesinslewe ingedra word. “ By die jeug” , so skryf Nel, “ is daar ’n ontvlugting van die oororganisasie, oorfunk- sionalisasie, die gejaagdheid, die gebrek aan leiding en gesag in die gesin en daarom bevind hulle hulself op straat, waar hul besig is om ’n eie lewenshouding, ’n eie subkultuur te skep” . (Nel, p.36). A1 word godsdienstige probleme nie as van die belangrikste hier aangedui nie, weet ons dat die jongmens op hierdie gebied tog ernstige probleme ondervind. Die godsdiens waarin hy groot geword het, word getoets. Volgens dr W aterink kom die probleme in verband met godsdiens veral te voorskyn in die “ Weltschmerz” - ’n skuldbesef ontwaak en vergifnis word by God gesoek. Die behoefte aan aanraking met God tree sterk na vore en daar word veral na iets konkreets gesoek, hy raak krities, twyfel en worstel. Volgens gemelde ondersoek het 10,9 persent van die ondersoekgroep verklaar dat hul na godsdienstige sekerheid soek, 5,6 persent beskou hul as twyfelaars op godsdienstige gebied, 25,1 persent verklaar dat hul die godsdienstige vorme van hule kerk aanvaar het en dit as voldoende beskou en ’n verblydende 52,4 persent verklaar dat hul Jesus Christus as hul persoonlike Saligmaker en Verlosser aanvaar het. (Pieterse, p.15). Schelsky noem hierdie na-oorlogse jeug die “ skep- tiese geslag” . Hy wys ook tereg daarop dat uit die kameraadskaplike gelykberegtigde verhoudinge wat met die verdwyning van die outoritêre vaderfiguur geskep is die bespreking van pynlike onderwerpe wat moontlik juis die probleme vir jeugdiges skep, vermy word, ten einde die “ goeie verstandhouding” in die gesin te bly behou. Hierdeur word, wat Schelsky noem die “ tipiese geslotenheid” van die moderne jeug veroorsaak . . . hul gesels nie maklik met hul ouers of ander oor hul pro­ bleme nie. (Nel B F, p .38). Die hele aangeleentheid van aanvaarding en uitlewing van godsdienstige waardes skep vir die adolessente stu­ dent inderdaad ’n probleem. Psigiese en Geestelike Aspekte W d Wanneer nou aandag gegee word aan die psigiese en geestelike aspekte van die adolessente student, is die bedoeling nie om die twee begrippe geheel en al van mekaar te skei nie, m aar ek wil hulle tog onderskei in die sin dat die psigiese meer in die besonder te make het met aspekte soos die wilslewe, temperament, gevoel en in- tellek, terwyl die geestelike meer te make het met die eties-godsdienstige of religieuse. Elke kind en jeugdige wat op opvoeding aangewys is, het ook behoefte aan gesag en leiding en dus ook behoefte aan ’n identifikasiefiguur. “ Ten spyte van die vroeëre konfliksituasie in verband met die vaderfiguur Ook wat die psigiese lewe betref, is die adolessensie- CURATIONIS 6 September 1980 September 1980 . . . of, sal ons sê juis as ’n gevolg daarvan, . . . het die kind tog en veral lewensekerheid besit in die huis sowel as in die samelewing” . (Nel, p .36). W aar daar nou ’n behoefte by die jeug aan identifikasie bestaan, soek hul die identifikasie buite die huis, en meermale onder die massajeug. gedoen is om onder andere die bewuste probleme van jongmense in die jare 16 tot 25 vas te stel, is gevind dat die terreine waarop die jeug se grootste probleme in volgorde van belangrikheid lê, die volgende is: Beroeps- keuse en beroepsverrigting, finansies, die toekoms - vrees daarvoor, aanpassingsprobleme ten opsigte van sk o o l- en u n iv e rsite itsv a k k e , huw eliks- en gesinsprobleme, hofmakery, godsdienstige en morele vraagstukke, intermenslike verhoudings en sosiale wan- aanpassing, swak gesondheid en geslagsprobleme. (Pieterse, pp. 113-115). gedoen is om onder andere die bewuste probleme van jongmense in die jare 16 tot 25 vas te stel, is gevind dat die terreine waarop die jeug se grootste probleme in volgorde van belangrikheid lê, die volgende is: Beroeps- keuse en beroepsverrigting, finansies, die toekoms - vrees daarvoor, aanpassingsprobleme ten opsigte van sk o o l- en u n iv e rsite itsv a k k e , huw eliks- en gesinsprobleme, hofmakery, godsdienstige en morele vraagstukke, intermenslike verhoudings en sosiale wan- aanpassing, swak gesondheid en geslagsprobleme. (Pieterse, pp. 113-115). September 1980 Ten slotte: Die student en sy vrees vir mislukking Die behoefte om selfstandig te wees en onafhanklike besluite te neem, word nou miskien grootliks bevredig - die jongmens moet self besluit oor die hoeveelheid tyd wat hy aan ver­ skillende aktiwiteite gaan wy, hy moet self besluit by watter groepe hy gaan inskakel, wat die omvang van sy sport en sosiale bedrywighede gaan wees, hoe hy sy sakgeld gaan bestee, wat die aard van sy betrekkinge met die teenoorgestelde geslag gaan wees, hoe dikwels hy die bioskoop gaan besoek of hoe dikwels hy gaan klasse bywoon. Ongelukkig is dit so dat ouers dikwels direk, of nog erger, soms op ’n subtiele manier verwagtings van die kind sal hê waaraan hy nie altyd kan voldoen nie. Hoe dikwels hoor ons nie: “ Onthou my kind, ek gee jou hierdie een kans in jou lewe, en as jy hierdie jaar nie deurkom nie moet jy self sien om klaar te kom ” of “ Pappa kry finansieel swaar, maar ons sal tog vir jou betaal al kos dit ons meer as R3 000 per jaar - jy kan mos goed doen” . W anneer die student nou sy eerste toets druip, en dit gebeur nogal heel dikwels, ontstaan daar soveel angs vir mislukking dat die bose kringloop begin. Swak prestasie - vrees vir druip - spanning - konsentrasie neem af - verder druiping van toetse - vrees vir mislukkings - swakker prestasie - wat sal Ma-hulle sê - wat sal die mense sê - ek is besig om te misluk - ek is nie aanvaarbaar nie. In baie gevalle bring hierdie nuwe verant- woordelikhede benewens bevrediging egter ook ’n ele­ ment van onsekerheid mee wat na buite gemanifesteer word in die vorm van eksperimentering op die ver­ skillende terreine en na binne selfs in die vorm van angs. (Gouws, p .80). Nou kom die vraag wat die ouer en miskien ook die dosent kan doen om hierdie innerlike stryd van die kind wat in die meeste gevalle op ’n algehele druiping uitloop, te voorkom. Dit is oor en oor bewys dat ’n kind wie se ouers hom vertrou en aanvaar soos hy is, sonder die stel van subtiele en dubbelsinnige eise met minder spanning funksioneer en beter presteer. Die goue reel van vertroue en aanvaarding van jou kind, al presteer hy nie na jou verw agtings nie, m oet die ouer- studentverhouding oorkoepel. Ten slotte: Die student en sy vrees vir mislukking Die student en sy vrees vir mislukking Die meeste probleme waarmee studente na die Studentediensburo kom kan na ’n kernprobleem herlei word, naamlik ’n vrees vir mislukking. Ons lewe in ’n samelewing waarin sukses die vereistes vir die reg van menslike voortbestaan geword het. En een van die belangrikste vereistes vir sukses is prestasie. Die kind het geleer dat hy deur die ouer en samelewing aanvaar word solank hy presteer. Prestasie op intellektuele en nie- intellektuele vlak het vir die kind die norm geword waaraan hy sy gevoel van sukses en aanvaarding meet. Gedurende die skooljare kan die meeste kinders sodanig presteer dat hulle hulleself aanvaarbaar en suksesvol beleef. Die uitdagings op universiteit is egter veel groter. Hoër akademiese vereistes en ’n vreemde maatskaplike omgewing met groter verwagtings en uitdagings stel geweldige hoë vereistes aan die student. Hy kan nie altyd hierdie uitdagings te bowe kom soos op skool nie. Maar hy kan ook nie bekostig om daarin te misluk nie, want dan sal hy, binne die patroon waaraan hy gewoond geraak het, gevaar loop om homself as onsuksesvol en onaanvaarbaar te belewe. Fisiese Aspekte Soos die ad o lessen sie in psigiese sin ’n oorgangstydperk is, is dit ook en veral in fisiese sin ’n veranderende tydperk. Allereers moet gedink word aan die liggaamlike veranderinge wat die jongm ens ondergaan. Die kinderliggaam ontwikkel tot die volwasse gestalte, die kliere begin stowwe in die liggaam afskei wat die gemoedelikheid verstoor en onrus skep; by die seun breek die stem, sekondêre geslagskenmerke kom te voorskyn, ens. Die jeugtydperk beteken ook ’n oorskakeling van skool na universitêre of ander opleiding of na die beroepslewe. Dit bring ook mee dat die beskermde gesinsverbintenis verruil moet word vir ’n woonplek waar veel minder beskerming en geborgenheid, indien enige, geniet word. Verlating van die ouerhuis bring ’n aansienlike vermindering van eksterne dissipline en dikwels ook ’n verlies van sekuriteit mee. Ten slotte: Ten slotte: Die student en sy vrees vir mislukking voortdurende wisselwerking tussen die verskillende fasette - die een beïnvloed steeds die ander. En as die fisiese aspekte vervolgens kortliks aangeraak word, moet daar in gedagte gehou word dat dit ook in verband staan met die probleme waarna reeds verwys is. Psigiese en Geestelike Aspekte W d Ouers moet sorg dat hulle reg lewe en dan kan hulle dieselfde van hulle kinders verwag. Ook moet ons eerlik wees ten opsigte van ons tekortkominge en ons moet erken wanneer ons verkeerd is. Ons kan veel meer bereik deur verskoning te vra as om halsstarrig vol te hou dat ons reg is terwyl ons weet dat ons verkeerd is. Studente is intelligent, krities en wakker - dit werk nie om oneerlik met hulle te wees in ’n situasie waar hulle self baie feite het nie. Die studente sien en weet wat in ons ouerhuise aangaan en hulle kan dit beoordeel. Wees eerlik met hulle. Voer gesprek en ver- trou hulle. Wanneer die psigiese en geestelike probleme van die jongmens behandel word, moet onthou word dat dit steeds verband hou met die fisiese aspekte. Daar is ’n In ’n poging wat in ’n landswye ondersoek oor jeugaangeleenthede in die Republiek van Suid-Afrika 7 CURATIONIS September 1980 Ten slotte: Die student en sy vrees vir mislukking Dit is van die uiterste belang om te weet dat jou kind ’n eie unieke mens is met eie vermoens, belangstellings en doelwitte. Hy kan alleen die talente gebruik w aaroor hy beskik en hy moet as sodanig aanvaar word. Daar kan nie van hom verwag word om te wees wat ander is of wat jy wil hê hy moet wees nie. Hy het die reg om te wees wat hy kan wees en om sy doelwit te bereik soos hy dit kan, al doen hy dit anders as ander studente. Hierby moet in gedagte gehou word dat die student van die tagtigerjare van hierdie eeu hom in ’n tydsgees bevind wat dit nie vir hom maklik maak om sy voete te vind nie. Die tagtigerjare van hierdie eeu is ’n tydperk wat daarop ingestel is om die mens te verlaag tot ’n rat in die masjien; tot ’n lewelose en meganiese “ ding” . Ons leef in ’n tegniese wêreld, ’n wêreld waarin die wetenskap en tegniek die wel en die wee, dit wat die mens doen en dit wat hy nie doen nie, in ’n groot mate beïnvloed; ’n gejaagde verstedelikte materialistiese wêreld wat dreig om die mens van sy menslikheid te stroop. Daarby leef ons in ’n wêreld wat gekenmerk word deur botsende ideologieë, maar ook in ’n per- missiewe gemeenskap; ’n gemeenskap waarin al meer vergunnings gemaak word ten opsigte van die gedrag van die mens - vergunnings wat tot die verval van basiese beginsels en dus tot die vernietiging van die mens kan lei; ’n tyd waarin die leiers van die internasionale jeugrewolusie by die jongmens pleit om alle waardes en bindinge oorboord te gooi. W at vir akademiese sukses geld, geld ook op alle ander terreine van die kind se lewe. Gedurende die stu­ dent se studiejare is hy nie alleen in ’n proses van in­ tellektuele vorming nie, maar is hy ook besig om ’n per- soonlikheidsontwikkeling te ondergaan. Hy staan in 8 CURATIONIS September 1980 die frisheid, die oorspronklikheid en die sprankel van studentwees nie, sodat ons saam met Watermeyer moet uitroep: die frisheid, die oorspronklikheid en die sprankel van studentwees nie, sodat ons saam met Watermeyer moet uitroep: verhouding tot ander — sy sosiale verhouding, sy verhouding tot sy eie en die teenoorgestelde geslag en sy verhouding tot God moet op volwasse vlak vorm aan- neem. Ten slotte: Die student en sy vrees vir mislukking Julie wat die land se toekoms klop, Julie wat die trots van gister erf, Julie is die drang wat daadkrag word. Julie wat die land se toekoms klop, Julie wat die trots van gister erf, Julie is die drang wat daadkrag word. Ook hierin speel vertroue en aanvaarding ’n belangrike rol. Aanvaar u student as ’n unieke individu wat in sy maatskaplike omgewing homself moet kan wees en handhaaf. U kan nie van hom maak wat ander of uself is nie. Hy sal leer dat ander hom aanvaar soos hy is as u hom so aanvaar. Wanneer hy glo dat God hom lief het soos God hom gemaak het, sal hy glo dat ander hom ook so sal liefhê. Verwysings Nel, B.F. Cronje, G. red 1965 Pieterse, J.E. red 1968 Gouws, D.J. 1957 Verwysings Nel, B.F. ’n Modern - Pedagogiese benadering van jeugprobleme Serie Verdiepte Inzicht. Deel IX. In opdracht van de Stichting Onderwys Oriëntatie, Amsterdam, Nederland. Begeleiding der volwassewording Serie Verdiepte Inzicht. Deel IX. In opdracht van de Stichting Onderwys Oriëntatie, Amsterdam, Nederland. Professionele Maatskaplike Werk Pretoria Van Schaik. Jeug en Godsdiens Verslag van jeugondersoek. Deel IV. Johannesburg. Voortrek- kerpers pp. 113-115. Die akademiese vordering en aanpassing van eerste-jaar univer- siteits studente ’n Statistiese kliniese studie, Ongepubliseerde D. Phil-proefskrif U.P. W atter heerlike uitdaging is dit nie om met studente te kan werk nie. Juis omdat die lewensfase waarin hulle verkeer soveel problematiek inhou, skep dit ook soveel geleenthede om te kan skep en te kan vorm. En watter bevrediging bied dit nie om te kan sien hoe die student groei en ontwikkel nie. Maar bowenal, watter bevrediging bied dit nie om te kan werk en geniet van die varsheid,. CURATIONIS 9 September 1980 September 1980

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/242/184

Afrikaans

Summary Vo deu suk v c ons we ged vaa d a kw kom sig hoe van gcs In a a we res ’n p la sis Da o p stu spc en Di 19 bet we no lee gro Da sc vc ev vc 1 9 S a Gu O ’ & Summary The fact that clinical evaluation is a difficult and complex task of nursing education has been emphasized in the nursing literature since the early seventies. It is, nevertheless, a most important component of the teaching-learning process of nursing students and it has definite advantages. It: * contributes to the improvement of the standard of nursing care * helps to identify problem areas for research and * contributes to high level professional preparation. In the light of these factors the aims of the study were to: * determine and describe the position of clinical evaluation as a component of the teaching of undergraduate students in departments of nursing at universities in Southern Africa; * draw up a proto-theoretical model for clinical evaluation. The second aim will be fully discussed in a follow-up article. The empirical data showed that nursing educationists in Southern Africa are not entirely up to standard regarding the skills required for clinical evaluation. Opsomming Reeds vanaf die vroeë sewentigerjare tot vandag, word daar in die verpleegliteratuur daarop gewys dat kliniese evaluering ’n moeilike cn 'n komplekse taak van verpleegonderwys is. Kliniese evaluering is egter ’n uiters belangrike komponent van die onderrig-leerproses van studentverpleegkundiges en dit hou definitiewe voordele in. Dit: * lewer ’n bydrae tot die verhoging van die standaard van verpleegsorg; * help met die identiftsering van probleemareas vir navorsing; en * lewer ’n bydrae tot hoëvlakberoepsvoorbereiding. In die lig van bogenoemde was die doelstellings van die studie om: * die stand van kliniese evaluering as onderrigkomponent van voorgraadse studente van Departemente van Verpleegkunde aan Suider-Afrikaanse universiteite te bepaal, en te beskryf; * ’n proto-teoretiese model vir kliniese evaluermg op te stel. Die tweede doelstelling word volledig in ’n opvolgartikel bespreek. Curationis Vol 15 No 1 1992 Vol looi ng van professionele oplciding word nie deur al Ic w erkgew ers as ’n bew ys van sukscsvolle kliniese praktykopleiding van v crp lecg k u n d ig cs beskou nie. H ierdie onsekcrheid word dikwels bevestig wanneer werkgewers vind dat pas gegradueerdes of gediplomeerdes nie oor die nodige kliniese vaardighede beskik nie. Summary Opvoedkundiges d a a re n te e n , e rv a a r dat die opstel van kw alitatiew e ev alu erin g sin strum en te ’n komplckse taak is en dat kliniese evaluering op sigsclf subjektief van aard is. Studente ervaar hoe spanningsvlakke tydens evaluering en is van mening dat dit nie betroubaar cn regverdig gcskicd nie. The fact that clinical evaluation is a difficult and complex task of nursing education has been emphasized in the nursing literature since the early seventies. It is, nevertheless, a most important component of the teaching-learning process of nursing students and it has definite advantages. It: * determine and describe the position of clinical evaluation as a component of the teaching of undergraduate students in departments of nursing at universities in Southern Africa; In d ie lig van h ie rd ie en so o rtg ely k e a a n g c lc cn th ed e , is o p v o ed k u n d ig es en werkgewers toenemend daarvan oortuig dat die resuluite van die opvoedkundige ondervinding ’n tasbare bewys moet wees dat leer wel p la a sg ev in d het en dat dit v o lg en s ’n sistematiese en objektiewe wyse gemeet is. Daarom dat verpleegopvoedkundiges, en o p v o e d k u n d ig e s op v crsk eie ander studietcrrcine al hoc meer hul aandag op die spcsifieke vaardighede wat gemcct moet word en die evaluasiemetodes, en-tegnieke fokus. * draw up a proto-theoretical model for clinical evaluation. Reeds vanaf die vroeë sewentigerjare tot vandag, word daar in die verpleegliteratuur daarop gewys dat kliniese evaluering ’n moeilike cn 'n komplekse taak van verpleegonderwys is. Kliniese evaluering is egter ’n uiters belangrike komponent van die onderrig-leerproses van studentverpleegkundiges en dit hou definitiewe voordele in. Dit: Ditblykookduidelikuitdieliteratuur(Lenburg, 1978:259) dat sodra allc onduidelikheid met betrekki ng tot die verwagte bevoegdhede ui t die weg gcruim is en die evalueringstrategieë noukeurig beplan is, kliniese evaluering ’n leerondcrvinding word waartydens die student groci cn ontwikkel. NAVORSING NAVORSING DIE STAND VAN KLINIESE EVALUERING AAN SUIDER-AFRIKAANSE UNIVERSITEITE Magda Mulder en Marlene Viljoen A annam e 2 Genoemde Departemente van Verpleegkunde se onderrigdoelstellings en doelwitte is in ooreenstemming met die programdoelstellings so o s v o o rg e sk ry f d eu r die b etro k k e professionele statutêre liggame. Twee vraelyste is dus gebruik: Vraelys I vir afdelingshoofde of verantwoordelike personc en Vraelys II vir die res van die personeel wat aktief by kliniese evaluering betrokke is. Die doelstellings van die studie was om: Die doelstellings van die studie was om: a) die stand van kliniese evaluering as onderrigkompomponent van voorgraadse stu d e n te van D ep artem en te van Verpleegkunde aan Suider-A frikaanse1 universiteite2 te bepaal, en te beskryf. * Om onduidclikheid uit te skakel het elke respondent ’n Afrikaanse en Engelse vraelys ontvang. * K onsepte w at m oontlik onbekend of verwarrend mag wees is omskryf en saam met die vraelys uitgestuur. b) O m ’n model vir kliniese evaluering te konstrueer. b) O m ’n model vir kliniese evaluering te konstrueer. NAVORSINGSINSTRUM ENT Gestruktureerde posvraelyste was geskik as dataversamelingstegniek omdat ditin termc van geld en tyd koste-effektief is en omdat die aard van data wat versamel is, nie indringende onderhoudvocring sou verg nie. Vir ’n ander opvoedkundige is evaluering weer ’n "...mysterious area o f nursing education" (Woolley, 1977:308). Kliniese evaluering is egter ’n uiters belangrike komponent van die onderrig-leerproses van studentverplecgkundigesen dit hou dcfinitiewe voordele in. Dit: A annam e 1 * lewer ’n bydrae tot die verhoging van die standaard van verpleegsorg; K lin iese e v a lu e rin g is deel van die o n d e rrig k o m p o n e n t van v o o rg ra a d se studentverpleegkundiges wat ’n geintcgreerde g ra a d k u rsu s in V e rp leeg k u n d e aan Suider-Afrikaanse universiteite volg. * help m et d ie id e n tifise rin g van probleemareas vir navorsing; en Meer persoonlike en opiniegerigte inligting (sienings, probleme, aanbevelings, aktiwiteite rondom kliniese evaluering, sosiobiografiese data en so meer) is van alle respondente verkry. * lew er ’n bydrae tot hoëvlakbcroeps- voorbereiding. * lew er ’n bydrae tot hoëvlakbcroeps- voorbereiding. Summary Daar word egter deurgaans vanaf die vroeë sc w c n tig e rja re to t v an d ag , in die vcrplccglitcratuur daarop gewys dat klinicsc evaluering ’n mocilikc en komplckse taak van vcrpleegonderrig is(Litwack, Sakata & Wykle, 1 9 7 2 :1 4 1 ; M organ & Irby, 1978:xi; S a c h s,1980:63; Loustou et al. 1980:10, Guilbcrt, 1981:212; Sweeney, Hcdstrom & O ’Malley, 1982a:5; Wood, 1982:11 en 12; Kolb & Shugart, 1984:84). Curationis, Vol. 15, No. 1, 1992 29 * wat die respondente se siening en mening met betrekking tot kliniese evaluering is * wat die respondente se siening en mening met betrekking tot kliniese evaluering is * wat die respondente se siening en mening met betrekking tot kliniese evaluering is * wat die respondente se siening en mening met betrekking tot kliniese evaluering is Verskeie opvoedkundiges het hulle dan ook stcrk oor die aangeleenthcid uitgesprcek onder andcre: vcrwysingsraamwerk vir die empiriese studie gedien en later ook vir die samestclling van die model vir kliniese evaluering. * watter probleme met kliniese evaluering ondervind word en watter oplossings in die verband aanbeveel word Evaluation of student clinical performance has created headaches for nursing educators for decades (Sommerfeld & Accola, 1978:432). A annam e 3 Die vraelyste van die studie is eerlik, objektief en sonder vooroordeel voltooi. * A anvanklik is navorsingsdoelw itte en tem a s, m et die lite ra tu u rstu d ie as vcrwysingsraamwerk, gei'dcntifiseer. DIE AANNAM ES VAN DIE NAVORSING Data met betrekking tot die organisering van kliniese evaluering is slegs by die hoofde (of verantwoordelike persoon) van elke afdeling van verpleegkunde ingesamel om sodoende onnodige duplisering van data uit te skakel. REUSE VAN NAVORSINGSONDERW ERP Jarclange worsteling met die problematiek van kliniese evaluering in Verpleegkunde en ’n bew uswording van die belangrikheid van hierdie aspek van die kliniese onderrigproses, het die navorscr oorreed om ’n intensiewe studie te doen na die stand van kliniese evaluering in Verpleegkunde D ie n a v o rser het die v o lg en d e stappe geimplementeer om aan die eise van inhouds- en gesigsgeldigheid te voldoen: FO l’ULASIE D ie studie slu it alle D epartem ente van Verpleegkunde (N = 16) aan Suider-Afrikaanse universiteite in. Slegs personeel wat aktief by die kliniese evaluering van voorgraadse stu d e n te in a lg e m e n e v erp leeg k u n d e, psigiatriese verpleegkunde, verloskunde en gemeenskapsverpleegkunde betrokke was, is by die studie betrek. * hoe kliniese evaluering beplan word * v o lg en s w a tte r w yse k lin ie se evalueringsinstrumente opgestel en getoets word * v o lg en s w a tte r w yse k lin ie se evalueringsinstrumente opgestel en getoets word The evaluation of educational outcom es remains one of the stubborn problems facing education today (Lynch, 1974:1). * v o lg en s w a tte r w yse w ord k lin ie se evalueri ng geimplementeer. * v o lg en s w a tte r w yse w ord k lin ie se evalueri ng geimplementeer. Clinical evaluation has long been accorded considerable importance by nurse educators, but has presented chronic frustrations for our profession (Abbot et al. 1988:219). Weens die omvang van die studie word slegs die belangrikste resultate van die eerste drie doelwitte in hierdie artikel bespreek. Die tw eede h o o fd o e lste llin g , n aam lik ’n voorgestelde model vir kliniese evaluering word in ’n opvolgartikel behandel. DOELSTELLINGS VAN DIE STUDIE Die kliniese evalueerder se professionele opleiding en ervaring stel haar in staat om haar mening oor verskeie aspekte van kliniese evaluering uit tespreek, en haar mening word in gevalle waar gcen andcr aanduiding van die veranderlike bcskikbaar is nie, as’n aanduiding van die veranderlike bcskou. * Daarna is voldoende vrae opgestel om die doelwitte te beantwoord. 2 D ep artem en te v an V erp leeg k u n d e aan d ie v o lg en d e u n iv ersiteite is h y d ie o p n am estu d ie betrek : U n iv ersiteite van P retoria. W irw aiersran d , P o tch efstro o m . O ran je-V ry staat, S tellen b o sch . K aapstad, W esK aap lan d , Port E lizabeth, N atal. F ort H are. N o o rd e. M ed u n sa. B op h u th atsw an * . Z o elo elan d . N am ib ie en K andsc A f r ik u n s e U niv ersiteit. 3 V ier afd elin g sh o o fd e en agt k lin iese d o s e n te ( N * l2 ) van 'n B lo em fo n tein se Verpieegop1eiding>ko*llege is v ir die lo o d sstu d ie g e b ru ik . 1 V if die d o clcin d es van h ierd ie aiudie b et S u id e r-A frik a d ie v o lg en d e geo g rafiese g eh ied gedek: d»e Q ran je-V ry slaat. T ran sv aal. N atal en K aap p ro v in sie; die o n a fh an k lik e rcp u h iiek e T ran sk ei, R o p h u th atsw an a, V enda en C iskei en d ie se m i-o n afh an k lik e se lfreg eren d e g eb ied e K w aZ ulu. L eh o w a, G azan k u lu . K aN gw ane. K w aN d eb ele en Q w aq w a. asook N am ib ié. 2 D ep artem en te v an V erp leeg k u n d e aan d ie v o lg en d e u n iv ersiteite is h y d ie o p n am estu d ie betrek : U n iv ersiteite van P retoria. W irw aiersran d , P o tch efstro o m . O ran je-V ry staat, S tellen b o sch . K aapstad, W esK aap lan d , Port E lizabeth, N atal. F ort H are. N o o rd e. M ed u n sa. B op h u th atsw an * . Z o elo elan d . N am ib ie en K andsc A f r ik u n s e U niv ersiteit. S u id e r-A frik a d ie v o lg en d e geo g rafiese g eh ied gedek: d»e Q ran je-V ry slaat. T ran sv aal. N atal en K aap p ro v in sie; die o n a fh an k lik e rcp u h iiek e T ran sk ei, R o p h u th atsw an a, V enda eg eren d e g eb ied e K w aZ ulu. L eh o w a, G azan k u lu . K aN gw ane. K w aN d eb ele en Q w aq w a. asook N am ib ié. 2 D ep artem en te v an V erp leeg k u n d e aan d ie v o lg en d e u n iv ersiteite is h y d ie o p n am estu d ie betrek : U n iv ersiteite van P retoria. W irw aiersran d , P o tch efstro o m . O E lizabeth, N atal. F ort H are. N o o rd e. M ed u n sa. B op h u th atsw an * . Z o elo elan d . N am ib ie en K andsc A f r ik u n s e U niv ersiteit. ie v o lg en d e u n iv ersiteite is h y d ie o p n am estu d ie betrek : U n iv ersiteite van P retoria. W irw aiersran d , P o tch efstro o m . O ran je-V ry staat, S tellen b o sch . K aapstad, W esK aap lan d , Port d u n sa. B op h u th atsw an * . Z o elo elan d . N am ib ie en K andsc A f r ik u n s e U niv ersiteit. 1 V if die d o clcin d es van h ierd ie aiudie b et S u id e r-A frik a d ie v o lg en d e geo g rafiese g eh ied gedek: d»e Q ran je-V ry slaat. T ran sv aal. N atal en K aap p ro v in sie; die o n a fh an en C iskei en d ie se m i-o n afh an k lik e se lfreg eren d e g eb ied e K w aZ ulu. L eh o w a, G azan k u lu . K aN gw ane. K w aN d eb ele en Q w aq w a. asook N am ib ié. RESULTATE P ro fe ssio n e le a g te rg ro n d van k lin iese evalueerders. Figuur 2 Professionele Registrasies van die respondente (N=104)1 M ETODOLOGIE EN ONTW ERP VAN DIE STUDIE * Die vraelyste is deur sewe deskundiges (meesal senior verpleegopvoedkundiges m et etlik e ja re v erp lceg p rak ty k - en vcrpleegonderwyservaring) beoordeel. Die eerste doelstelling is in die volgende doelwitte uitgebou. Daar is gepoog om vas te stel: ’n Beskrywende studie in die vorm van ’n opname is binne die raamwerk van ’n nie eksperimentcle navorsingsontwerp gedoen. * w at die professionele agtergrond van kliniese evalueerders is * Die vraelyste is daarna in ’n loodsstudie op ’n g ro ep v e rp le e g o p v o e d k u n d ig e s * Die vraelyste is daarna in ’n loodsstudie op ’n g ro ep v e rp le e g o p v o e d k u n d ig e s ’n Intensiewe litcratuurstudie met kliniese e v a lu e rin g as ho oftem a het as Curationis, Vol. 15, No. 1, 1992 30 Figuur 1 Grafiese Voorsetlling van die hoogste akademlese kwalifikasie in verpleegkunde van die respondente (n=103) PRESENTASIE VAN RESPONDENTE VERKLARING Diploma Baccalaureusgraad Honneursgraad Magistergraad Doktorsgraad HOOGSTE AKADEMIESE KWALIFIKASIE Figuur 2 Professionele Registrasies van die respondente (N=104)1 % VAN RESPONDENTE 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 PROFESSIONELE REGISTRASIES Aigemene verpleegkunde Psigiatriese verpleegkunde Gemeenskapsverpleegkunde Verioskunde Verpteegonderwys Operasiesaaltegniek Pediatriese verpleegkunde Verpleegadministrasie Kritieke sorg Kliniese verpleegkunde, gesondheidsberaming, behandeling en sorg Gevorderde verioskunde en neonatale verpleegkunde Figuur 1 Grafiese Voorsetlling van die hoogste akademlese kwalifikasie in verpleegkunde van die respondente (n=103) Figuur 1 Grafiese Voorsetlling van die hoogste akademlese kwalifikasie in verpleegkunde van die respondente (n=103) uitgestuur w aarvan 112 terugontvang is. Aangesienagt vraelyste onvolledigvoltooi was, is slegs 104 vraelyste (75.3%) vir die opname studie gebruik. Figuur 1 Grafiese Voorsetlling van die hoogste akademlese kwalifikasie in verpleegkunde van die respondente (n=103) PRESENTASIE VAN RESPONDENTE VERKLARING Diploma Baccalaureusgraad Honneursgraad Magistergraad Doktorsgraad HOOGSTE AKADEMIESE KWALIFIKASIE Die vraelyste is van al 16 Departemente van V erp lee g k u n d e aan S u id e r-A frik aan se universiteite ontvang. Veertig (62.5%) van die 64 vraelyste wat aan afdelingshoofde uitgestuur is, 64 (86.4%) vraelyste van die 74 wat aan dosente/vakkundige beamptes/kliniese susters uitgestuur is, is terugontvang. DATAVERW ERKING Die SPSS x 2 rekenaarprogram is gebruik om e e n rig tin g - en tw e e rig tin g frek w en sie verspreidings te bepaal. HOOGSTE AKADEMIESE KWALIFIKASIE Figuur 2 Professionele Registrasies van die respondente (N=104)1 % VAN RESPONDENTE 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 PROFESSIONELE REGISTRASIES Aigemene verpleegkunde Psigiatriese verpleegkunde Gemeenskapsverpleegkunde Verioskunde Verpteegonderwys Operasiesaaltegniek Pediatriese verpleegkunde Verpleegadministrasie Kritieke sorg Kliniese verpleegkunde, gesondheidsberaming, behandeling en sorg Gevorderde verioskunde en neonatale verpleegkunde ekw ivalent aan die ontledingseenheid3 getoets. * Die navorser het gcdceltelike anonimiteit verseker in dié sin dat alhoew el die respondente nie hulle identiteit bekend moes maak nie, is die Departemente deur middel van ’n kode b o -aan die v ra ely s gei'dentifiseer. H onderd a g t-e n -d e rtig p o sv ra ely ste is H oogste akadem iese k w alifikasie in Verpleegkunde % VAN RESPONDENTE 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 PROFESSIONELE REGISTRASIES ’n Profiel van die respondente se hoogste akadem iese kwalifikasie in Verpleegkunde word in Figuur 1 gei'llustreer. Uit figuur 1 blyk dit dat 11 (10.7%) respondente slegs ’n Diploma in Verpleegkunde gehad het. In geheel gesien het die meerderheid van respondente oor die volgende akademiese k w alifik asies in V erpleegkunde beskik: Baccalaureus - 21 (20.4%), ’n Honneurs - 33 (32%) of ’n Magistergraad 29 (28.2%). Slegs nege (8.7%) respondente het ’n doktorsgraad in Verpleegkunde gehad. 1 A lIc resp o n d en te het m eer a s een p ro fessio n ele reg istrasie gehad. Spesiale opleiding in kliniese evaluering Hierdie vraag is slegs aan die afdelingshoofde g ev ra (N = 4 0 ). S leg s 11 (2 7 .5 % ) afdel i ngshoofde het aangetoon dat di e personeel in hul afdelings spesiale opleiding in kliniese evaluering ontvang. RESPONDENTE SE MENING MET BETREKKING TO T KLINIESE EVALUERING Figuur 4 Aantal jare Verpleegonderwys-ervarlng van respondente (N=104) g Aantal jare Verpleegonderwys-ervarlng van respondente (N=104) g Aantal jare Verpleegonderwys-ervarlng van respondente (N=104) g Aantal jare Verpleegonderwys-ervarlng van respondente (N=104) g Aantal jare Verpleegonderwys-ervarln Dit is interessant om daarop te let dat volgens tabel 1 was 66 (63.4%) respondente van mening dat kliniese evaluering ’n komplekse taak is. Drie-en-sewentig (70.6%) respondente was van mening dat kliniese evaluering een van die moeilikste probleme van vcrpleegonderwys is. Hierdie opvatting stem met dié van verskeie buitelandse verpleegopvoedkundiges ooreen (Woolley, 1977:308; Wood, 1982:11; Pavlish, 1987:338 en Abbot, 1988:219). Uit ’n analise van die frekwensie en mediant soos in tabeel 1 aangetoon, kan afgclei word dat die meerderheid van die respondente ten spyte daarvan tog kliniese evaluering positief beleef. Dit is ook bemoedigend om daarop te let dat sleg s 23 (2 2 .3 % ) resp o n d en te kliniese evaluering as ’n frustrerende taak beleef het en slegs een respondent het dit as ’n hopelose taak gesien. Figuur 5 Respondente se tevredenheid met standaard van kliniese evaluering (N=104) Respondente se tevredenheid met standaard van kliniese evaluering (N=104) Nege-en-veertig (48.6%) respondente was egter van mening dat kliniese evaluering tot ’n groot mate subjektief van aard is. Veertig (38.9%) respondente was van mening dat dit gevoelens van onsekerheid by die dosent wek. Hieruit kan afgelei word dat spesiale opleiding moontlik hierdie onsekerheid uit die weg kon ruim en subjektiwiteit in onpartydigheid verander. 4 3 2 .7 % ♦ 52.«)% « 8 5.6% . Professionele registrasies in Verpleegkunde ’n Analise van die persentasies soos in figuur 2 aangcdui, toon die volgende met betrekking tot die vicr basiese registrasies: * a 11 e re sp o n d e n te (N = 1 0 4 ) het ’n professionele registrasie in aigem ene verpleegkunde; Aigemene verpleegkunde Psigiatriese verpleegkunde Gemeenskapsverpleegkunde Verioskunde Verpteegonderwys Operasiesaaltegniek Pediatriese verpleegkunde Verpleegadministrasie Kritieke sorg Kliniese verpleegkunde, gesondheidsberaming, behandeling en sorg Gevorderde verioskunde en neonatale verpleegkunde Aigemene verpleegkunde Psigiatriese verpleegkunde Gemeenskapsverpleegkunde Verioskunde Verpteegonderwys Operasiesaaltegniek Pediatriese verpleegkunde Verpleegadministrasie Kritieke sorg Kliniese verpleegkunde, gesondheidsberaming, behandeling en sorg Gevorderde verioskunde en neonatale verpleegkunde * slegs 59 (56.7% ) w as geregistreerde psigiatriese verpleegkundiges; * 86 (8 2 .7 % ) w as g e re g istre e rd e gemeenskapsverpleegkundiges; en * 100 (9 6 .2 % ) w as as v erlo sk u n d ig es geregistreer. Wat na-basies registrasies betref het dit geblyk dat: Wat na-basies registrasies betref het dit geblyk dat: ekw ivalent aan die ontledingseenheid3 getoets. maak nie, is die Departemente deur middel van ’n kode b o -aan die v ra ely s gei'dentifiseer. maak nie, is die Departemente deur middel van ’n kode b o -aan die v ra ely s gei'dentifiseer. * nie alle respondente 79 (76% ) wat by kliniese evalu erin g betrokke w as, ’n professionele registrasie in verpleeg- onderwys gehad nie; * nie alle respondente 79 (76% ) wat by kliniese evalu erin g betrokke w as, ’n professionele registrasie in verpleeg- onderwys gehad nie; * Die navorser het gcdceltelike anonimiteit verseker in dié sin dat alhoew el die respondente nie hulle identiteit bekend moes * Die navorser het gcdceltelike anonimiteit verseker in dié sin dat alhoew el die respondente nie hulle identiteit bekend moes H onderd a g t-e n -d e rtig p o sv ra ely ste is gedurende die tw eede sem ester in 1990 Curationis, Vol. 15, No. 1, 1992 31 Figuur 3 Aantal jare Verpleegpraktyk-ondervinding van respondente (N=104) Figuur 4 Aantal jare Verpleegonderwys-ervarlng van respondente (N=104) Figuur 5 Respondente se tevredenheid met standaard van kliniese evaluering (N=104) Figuur 3 Aantal jare Verpleegpraktyk-ondervinding van respondente (N=104) Aantal jare verpleegonderwys-ervaring Volgens figuur 4 is dit duidelik dat 35 (33.7%) respondente minder as vyf jaar verpleeg­ onderwys-ervaring gehad het, terwyl 25 (24%) meer as 10 jaar verpleegonderwyservaring gehad het. TEVREDENHEID M ET STANDAARD VAN KLINIESE EVALUERING * baie meer respondente 40 (38.5%) oor die registrasie verpleegadministrasie beskik, as oor alle kliniese registrasies behalwe die vier basiese kliniese registrasies; * baie meer respondente 40 (38.5%) oor die registrasie verpleegadministrasie beskik, as oor alle kliniese registrasies behalwe die vier basiese kliniese registrasies; o ftalm o lo g iese v erp leeg k u n d e, g esins- bcplanning, ortopediese verpleegkunde, en gevorderde psigiatricse verpleegkunde. Slegs tw ee resp o n d en te het ’n reg istrasie in onkologicse verpleegkunde gehad. o ftalm o lo g iese v erp leeg k u n d e, g esins- bcplanning, ortopediese verpleegkunde, en gevorderde psigiatricse verpleegkunde. Slegs tw ee resp o n d en te het ’n reg istrasie in onkologicse verpleegkunde gehad. Uit die grafiese voorstelling in figuur 5 is dit duidelik dat 89 (85.6%)4 van die respondente nie altyd met die standaard van kliniese evaluering in hulle betrokke afdeling van verpleegkunde tevrede was nie. Slegs 15 respondente (14.4% ) w as altyd met die standaard van kliniese evaluering in hulle betrokke afdelings van Verpleegkunde tevrede. * geen respondent het ’n registrasie in geriatriese of gevorderde pediatriese en neonatale verpleegkunde gehad nie. Verpleegpraktyk-ondervinding VERKLARINQ: A Hoë Werkslading B PersoneeKekort C Gebrek aan motivering D ‘n Gebrek aan kennis met betrekking tot kliniese evaluering E Gebrek aan ervaring in kliniese evaluering F Grootstudentgetalle G Persoonlike studies H Gebrek aan samewerking tussen personeel I Swak interpersoonlike verhoudings J Gebrek aan finansies om nodige toerusting en apparaat vir kliniese evalueringsdoeleindes aan te skaf K Geografiese ligging VERKLARINQ: A Hoë Werkslading B PersoneeKekort C Gebrek aan motivering D ‘n Gebrek aan kennis met betrekking tot kliniese evaluering E Gebrek aan ervaring in kliniese evaluering F Grootstudentgetalle G Persoonlike studies H Gebrek aan samewerking tussen personeel I Swak interpersoonlike verhoudings J Gebrek aan finansies om nodige toerusting en apparaat vir kliniese evalueringsdoeleindes aan te skaf K Geografiese ligging Volgens die oplossings wat vir kategorie ses (personeel van opleidingskool) voorgestel iswil dit blyk asof die kern van die probleem deels swak personeelbestuur is en nie net ’n tekort aan personeel nie. Die tipc probleme wat in kategori e 10 (geregi streerde verpl eegkundige i n die kliniese praktyk) geklassifiseer is, is ook baie goed in die buitelandse literatuur beskryf (Schweer en Gebbie, 1976:183; Kehoe & M arker, 1979:47-50, 87-80; R obertson, 1980:30-37; Field et al., 1984:19 en Infante, 1986:94-96) Die afleiding kan dus gemaak word dal die sta n d a a rd van k lin iese ev alu e rin g in Suider-Afrika kan verbeter. Gesien in die lig van die huidigc finansiele klimaat (verminderde staatsubsidicring aan universiteite) is dit verbasend dat slegs 24 (28.6%) respondente ’n gebrek aan finansies as ’n faktor vir ontevredenheid met die standaard van kliniese evaluering gei'dentifiseer het. FAKTORE W AT STANDAARD VAN KLINIESE EVALUERING BEÏNVLOED Volgens di e empi riese bevi ndi ngs het dil geblyk dat d ie S u id -A frik a a n se verp leeg - opvocdkundige se bekwaamheid, wat kliniese evaluering betref, nie volkome op standaard is nie. t Nege»<n-Ugbg respondente m oet na aanleiding van hul respons op die vraaj: hierdie v r u g hcanrwoord. Slegs 84 het d il hcantwoord. Verpleegpraktyk-ondervinding Figuur 3 toon dat amper die hcll'te 47 (45.1%) van die respondente m inder as vyf jaar verpleegpraktyk-ondervinding gehad het. Slegs een respondent het ’n registrasie in elk van die volgende professionele registrasie gehad: Curationis, Vol. 15, No, 1,1992 32 Figuur 6 Faktore wat volgens respondente standaard van kliniese evaluering beinvloed (N=104)1 VERKLARING FAKTORE VERKLARINQ: A Hoë Werkslading B PersoneeKekort C Gebrek aan motivering D ‘n Gebrek aan kennis met betrekking tot kliniese evaluering E Gebrek aan ervaring in kliniese evaluering F Grootstudentgetalle G Persoonlike studies H Gebrek aan samewerking tussen personeel I Swak interpersoonlike verhoudings J Gebrek aan finansies om nodige toerusting en apparaat vir kliniese evalueringsdoeleindes aan te skaf K Geografiese ligging Die afleiding kan dus gemaak word dal die sta n d a a rd van k lin iese ev alu e rin g in Gesien in die lig van die huidigc finansiele klimaat (verminderde staatsubsidicring aan (23.8%) met die evalueerder se bevoegheid en ingesieldhcid teenoor kliniese evaluering. (23.8%) met die evalueerder se bevoegheid en ingesieldhcid teenoor kliniese evaluering. Figuur 6 Faktore wat volgens respondente standaard van kliniese evaluering beinvloed (N=104)1 VERKLARING FAKTORE Twee ander kategorieë waaronder ook hcclwat probleme geklassifiseer is, was studentgetalle en die geregistreerde verpleegkundige in die kliniese praktyk. Slegs 20 probleme (5.0%) het met gebrekkige evalueringsm etodes en/of -tegnieke verband gehou. Volgens Tabel 2 is dit ook praktiese oplossings vir sommige probleme voorgestel. ’n Paar v o o rg e stc ld c o p lo ssin g s w as eg ter onnadenkend. (B yvoorbeeid dat minder opleidingsposte gevul moet word, terwyl daar reeds ’n tekort aan verpleegkundiges in Suider-Afrika is). Dit is inieressant om daarop te let dat van die oplossings met kliniese onderrig verband hou. Dit beklem toon weercens die feit dat kliniese evaluering ’n o n lo sm a a k lik e k o m p o n en t van die onderrig-leerproses is. Uit die oplossings wat vir katcgorie drie (die evalueerder) voorgestel word, word die kem van die probleem , naam lik onbevoegde evalueerders wat reeds aangestel is, nie aangcspreek nie. I’ROBLEM E MET KLINIESE EVALUERING 1, 1992 T A B E L 1 OPVA7TING VAN RESPONDENTE MET BETREKKING TOT KLINIESE EVALUERING T A B E L 1 OPVA7TING VAN RESPONDENTE MET BETREKKING TOT KLINIESE EVALUERING STELLING OPVATTING Stem beslis ••am 1 Sum Mam 2 Staan neutraal 3 Stem nie saam nia 4 Stem beslis nie saam nie 5 Kliniese evaluering: N f(%) f<%) f(%) f(%) f<%) Me* Mo* is vir die dosent 'n komplekse (ingewikkelde) taak 104 30(28.8) 36(34.6) 12(11.5) 21 (20.2) 5(4.8) 2 2 is vir die dosent 'n opwindende ervaring 104 33(31.7) 39(37.7) 18(17.3) 11(10.6) 3(2.9) 2 2 verbeter die interpersoonlike verhouding tussen dosent en student 104 52(50) 36(34.6) 8(7.7) 5(4.8) 3(2.9) 1 15 is tot 'n groot mate subjektief van aard 101 6(6.0) 43(43) 13(13) 31(31) 7(7) 2 3 voorsien aan 'n dosent werksbevrediging 104 22(21.2) 54(51.9) 14(13.5) 11(10.6) 3(2.9) 2 2 is een van die moeilikste probleme waarmee verpleegonderwys vandag te doen het 103 39(37.9) 34(33) 12(11.7) 17(16.5) 1(1.0) 1 2 bied 'n uitdaging aan die dosent se kreatiwiteit 104 57(54.8) 35(33.7) 7(6.7) 3(2.9) 2(1.9) 1 1 wek gevoelens van onsekerheid by dosent 103 8(7.8) 32(31.1) 18(17.5) 34(33) 11(10.7) 4 3 is 'n ontwikkelingsproses vir die dosent 103 45(43.7) 53(51.5) 1(1.0) 3(2.9) 1(1.0) 2 2 is vir die dosent 'n frustrerende taak 103 7(6.8) 16(15.5) 27(26.2) 33(32) 20(19.4) 4 4 is 'n hopelose taak 103 — 1(1.0) 4(3.9) 30(29.1) 68(66) 5 5 is deel van professionele sosialisering 100 47(47) 45(45) 3(3) 3(3) 2(2) 1 2 T A B E L 2 PROBLEME MET KLINIESE EVALUERING KATEGORlEa VAN PROBLEME KORT OMSKRYWING VAN AARD VAN PROBLEME KORT OMSKRYWING VAN VOORGESTELDE OPLOSSING 1. Studentgetalle Te veel studente in verhouding tot aantal evalueerders. Keur studente voor toelating; vul minder opleidingsposte. 2. Ligging van universiteit V ervoerproblem e; bep erk te kontak m et u n iv ersiteite; ver g e le ë vanaf gesondheidsorginslansies waar studente hulle praktika voltooi. S tu d en te m oet o n d errig in 'n lokaal naby die gesondheidsorginstansie ontvang; beter beplanning van lesing- en werkstye. Interdepartementele skakeling met betrekking tot kliniese evaluering; forum vir kliniese evaluering; nuusbrief en gereelde werkswinkels. 3. Evalueerder Gebrek aan motivering, objektiwiteit, kennis, ondervinding en vaardigheid in psigomotoriese vaardighede. Onsekerheid met betrekking tot standaard wat tydens kliniese evaluering gehandhaaf m oet word. W eerstand teen verandering. Geen eenvormigheid. Het geen oriënteríng ten opsigte van kliniese evaluering ontvang nie. I’ROBLEM E MET KLINIESE EVALUERING Soos blyk uit figuur 6 het meer as die helfie van die respondente ’n hoc werkslading 59(70.2%) p e rso n e e lte k o ri 51 (6 0 .7 % ) en grool stu d c n tg e ta lle 44 (52.4 % ) as faktore geïdentifiseer wat die standaard van kliniese evaluering by hul betrokkc afdelings van verpleegkunde beinvloed. Sestien (15.4%) respondente het geen probleme met kliniese evaluering ondervind nie. In die lig hiervan wil die navorserdie volgende aanbevelings maak: Slegs ses (5.8%) het altyd probleme ondervind en 82(78.8%) respondente het met tye probleme ondervind. * Pcrsoneelaanstcllings moet met groter omsigtigheid gedoen word, ’n Suksesvolle evalueerder moet in die lig van die eise wat tydens kliniese evaluering aan honVhaar gestel word aan ten minste die volgende vereistes voldoen, naamlik beskik oor: Diegene wat wcl probleme ondervind, het 400 probleme aangcmcld. Die navorscr het die probleme en voorgestcldc oplossings in 10 katcgoriee gcklassifiseer (kyk label 2). Faktore wat in verpleegopvoedkundiges as sulks gesctel is, is ook dcur respondente as moontlike redes vir ontevredenheid met die stan d a a rd van k lin iese ev alu e rin g gei'dentifiseer. Byvoorbeeid ’n gebrek aan m o tiv erin g 20 (2 3 .8 % ), g ebrek aan samewerking 35 (41.7%), gebrek aan kennis met betrekking tot kl iniese eval ueri ng 26 (31 %), gebrek aan ervaring in kliniese ervaring 26(31%) en persoonlike studies 9 (10.7%). gestel word aan ten minste die volgende vereistes voldoen, naamlik beskik oor: — ’n baccalaureus-graad in Verpleegkunde; — die v ie r b a sie se re g istra sie s in Verpleegkunde (of dan ten minste drie registrasies); — ’n baccalaureus-graad in Verpleegkunde; Dit is inicressant om daarop te let dat probleme wat verband hou met die personeel van die opleidingskool en spcsi fick die eval ueerder self, die grootste katcgoriee was. ’n Kwart van die probleme 102(25.5%)het met die personeel van die opleidingskool verband gehou en 95 — die v ie r b a sie se re g istra sie s in Verpleegkunde (of dan ten minste drie registrasies); Verpleegkunde (of dan ten minste drie registrasies); — vyfjaar praktykervaring in kliniese verpleegkunde; en — ’n kwalifikasies in verpleegonderwys. 33 Curationis, Vol. 15, No. Die waarde van die Me of Mo stem met die numeriese waarde van die responskategorieë ooreen. KORT OMSKRYWING VAN VOORGESTELDE OPLOSSING Evalueringsinstrum ente m oet kognitiewe, affektiewe en p sig o -m o to rie se dom ein g esam en tlik e v alu e er. Evalueringsinstrumente moet meer gereeld hersien word. Simbole moet in die plek van persentasies vir puntetoekenning gebruik word. Evalueringsinstrumente moet deur al die personeel gesamentlik opgestel word. Graderingskale moet verbeter word. (Kriteriumgerigte skale). Korreleer metodes en tegnieke volgens kliniese doelwitte. Gebruik meer gevallestudies. Toets instrumente se geldigheid en betroubaarheid. Ondemeem begrondingstudies met betrekking tot basiese konsepte wat in verpleegkunde gebruik word. N o rm g ro ep g erig te e v a lu e rin g ; b e te r bep lan n in g ; bemeesteringsleer; terugvoer moet aan student verskaf word - vormende evaluering; opsommende evaluering - slegs kritieke aspekte; Departemente moet meer outonomie (onafhanklikheid van universiteite) kry; kliniese onderrig moet probleem- en pasiënt georiënteerd wees; daar moet meer klem geplaas word op die kliniese prosedure as 'n middel tot selfstandige ontwikkeling van die pasiënt en sy gesin; klemverskuiwing van kuratief na voorkomend en rehabilitatief. Gesondheidsinstansies moet poste skep vir kliniese evalueerders; studente moet aan kliniese evalueerders toegewys word sodat werksverdeling regverdig is; meer personeel moet aangestel word; beter verspreiding van werkslading; gebruik na-basiese studente of finale jaar studente om met kliniese evaluering te help. Onderrig studente slegs in basiese beginsels van kliniese praktyk; stu d e n tse lfe v a lu e rin g ; b esk ik b are fasiliteite en gesondheidsorginstansies moet optimaal benut word; studente moet nie deel van werkkrag wees nie (botallig); voldoende geleentheid kry om vaardig te raak; gemengde hospitale - toelating van anderskleuriges; meer interaksie tussen dosent en student; deeglike oriëntering van studente ten opsigte van kliniese evaluering. Dit dien geen doel om nog steeds die geykte standpunt in te neem dat kliniese evaluering b u ite n d ie n deel van die k lin iese verpleegpraktisyn se taak is nie en intussen realiseer kliniese evaluering in die kliniese praktyk nie na wense nie. * D ie in h o u d van b estaan d e Verpleegonderwyskurrikula moet krities beoordeel word om seker te maak dat kliniese evaluering as komponent van die onderrig-leerproses deeglik gedek word. * D ie in h o u d van b estaan d e Verpleegonderwyskurrikula moet krities beoordeel word om seker te maak dat kliniese evaluering as komponent van die onderrig-leerproses deeglik gedek word. I’ROBLEM E MET KLINIESE EVALUERING Noukeurige keuring van personeel voor aanstelling; motiveer evalueerder; vereis m eer kliniese praktykondervinding. Spesialisasie in vakgebied moet aangemoedig word. T A B E L 2 PROBLEME MET KLINIESE EVALUERING T A B E L 2 PROBLEME MET KLINIESE EVALUERING Curationis, Vol. 15, No. 1,1992 34 Tabol 2 Probleme met Kliniese Evaluering (Vervolg ...) Tabol 2 Probleme met Kliniese Evaluering (Vervolg ...) KATEGORIEe VAN PROBLEME KORT OMSKRYWING VAN AARD VAN PROBLEME KORT OMSKRYWING VAN VOORGESTELDE OPLOSSING 4. Evalueringsmetodes en -tegnieke G ebrek aan geldige en b etro u b are evalueringsinstrumente. Evalueringsinstrum ente m oet kognitiewe, affektiewe en p sig o -m o to rie se dom ein g esam en tlik e v alu e er. Evalueringsinstrumente moet meer gereeld hersien word. Simbole moet in die plek van persentasies vir puntetoekenning gebruik word. Evalueringsinstrumente moet deur al die personeel gesamentlik opgestel word. Graderingskale moet verbeter word. (Kriteriumgerigte skale). Korreleer metodes en tegnieke volgens kliniese doelwitte. Gebruik meer gevallestudies. Toets instrumente se geldigheid en betroubaarheid. Ondemeem begrondingstudies met betrekking tot basiese konsepte wat in verpleegkunde gebruik word. 5. Kliniese evaluering Prosedure georiënteerd; evalueer slegs in g e sim u leerd e op set; word nie as 'n vormingsgeleentheid vir die student benut nie; geen plan of skedule word gebruik nie; te min tyd vir kliniese evaluering; H aw thorn-effek; affektiewe domein word nie geëvalueer nie. N o rm g ro ep g erig te e v a lu e rin g ; b e te r bep lan n in g ; bemeesteringsleer; terugvoer moet aan student verskaf word - vormende evaluering; opsommende evaluering - slegs kritieke aspekte; Departemente moet meer outonomie (onafhanklikheid van universiteite) kry; kliniese onderrig moet probleem- en pasiënt georiënteerd wees; daar moet meer klem geplaas word op die kliniese prosedure as 'n middel tot selfstandige ontwikkeling van die pasiënt en sy gesin; klemverskuiwing van kuratief na voorkomend en rehabilitatief. 6. Personeel van opleidingskool P erson eeltekort; hoë w erkslading; swak personeelbestuur. Gesondheidsinstansies moet poste skep vir kliniese evalueerders; studente moet aan kliniese evalueerders toegewys word sodat werksverdeling regverdig is; meer personeel moet aangestel word; beter verspreiding van werkslading; gebruik na-basiese studente of finale jaar studente om met kliniese evaluering te help. 7. Studente Hoë spanningvlakke; gebrek aan voldoende leergeleenthede; nie aktief by kliniese evaluering betrokke nie; gebrek aan motivering; word as werkkragte in gesondheidsorginstansies gebruik; nie bekend m et inhoud van kliniese evalueringsinstrumente nie. I’ROBLEM E MET KLINIESE EVALUERING Onderrig studente slegs in basiese beginsels van kliniese praktyk; stu d e n tse lfe v a lu e rin g ; b esk ik b are fasiliteite en gesondheidsorginstansies moet optimaal benut word; studente moet nie deel van werkkrag wees nie (botallig); voldoende geleentheid kry om vaardig te raak; gemengde hospitale - toelating van anderskleuriges; meer interaksie tussen dosent en student; deeglike oriëntering van studente ten opsigte van kliniese evaluering. 8. Finansies Gebrek aan finansies; gebrek aan toerusting en apparaat vir simuleringslaboratoria. 'Apartheid' moet afgeskaf word. 9. 'Apartheid' moet afgeskaf word. Werklike kliniese praktyk werksarea te besig, kan nie kliniese evaluering toepas nie; oorbenutting van pasiënte vir kliniese evaluering. Simulering. 10. Geregistreerde verpleegkundige in Kliniese Praktyk Gebrek aan samewerking met opleidingskool; geen ondersteuning van studente; aanvaar nie verantwoordelikheid vir kliniese evaluering nie; fu n k sio n ele w erkstoew ysing; klem op psigom otoriese domein; voorsien nie aan s tu d e n te die g e lee n th e id om bestuursvaardigheid in te oefen nie; swak rolmodel; negatiewe houding jeens kliniese evaluering. V erpleegopvoedkundige m oet praktykbegeleiding doen; geregistreerde verpleegkundige in die praktyk moet gewys word op haar invloed as rolmodel, beter skakeling tussen opleidingskool en gesondheidsorginstansie moet aangemoedig word. * B estaan d e p erso n eel en a 11 e nuw e aanstcllings moet ’n opknappingskursus in kliniese evaluering deurloop. D r Magda M ulder G V .W .G W e n PV M.Soc.Sc.(Kritieke sorg en verpleegonderwys) D.Soc.Sc. (Verpleegkunde) Universiteit van Oranje-Vrystaat Departement van Verpleegkunde Bloemfontein Professor M arlene Viljoen M .Cur (Intensiewe Verpleegkunde) M .Cur (Verpleegadministrasie) Universiteit van Oranje-Vrystaat Bloemfontein KORT OMSKRYWING VAN VOORGESTELDE OPLOSSING * Verpleegopleidlngskole wat in ’n bepaalde geografiese area geleë is, kan ’n kliniese evalueringswerksgroep stig. Declname aan die bespreking en aktewitcite van so ’n werksgroep kan die ideale Icergeleentheid vir jong, onervare evalueerders bied. K liniese evalueringsinstrum ente kan gesamentlik opgestel word; probleme met kliniese evaluering kan aan die groep voorgelê word vir moontlike aanbevelings; nuwe ontwikkeling en navoringsbevindinge kan deurlopend aan die lede voorgchou word. * Baie universiteite vereis nou van hul personeel om hulsclf beter te bckwaam op nagraadse vlak. M eer navorsing en publikasies word as ’n voorvereiste gestel. Om aan hierdie eise te voldocn, nog steeds klinies bevocgd te bly en effektiewe kliniese onderrig en evaluering te vcrseker, is dit noodsaaklik dat ander persone (byvoorbeeld die gercgistrcerdc verpleegkundige in die kliniese praktyk)ook doelbewus by kliniese evaluering betrek word. Aangesien studente buitendien as werkkragte diens doen, is die navorser van mening dat gesondheidsorgi nstansies ook ’n verpligting het om ’n bydrae te lewer tot hoevlakberoeps- voorbcreiding en indirek ’n hoe standaard van verpleegsorg. Gesondheidsorginstansics moet spcsiale poste skep vir kliniese evalueerders of sekerc personeel virdie doel afsonder. Hierdie persone Curationis, Vol. 15, No. 1, 1992 35 Journal o f Nursing Education, Vol. 23, no. 2, February, pp. 84-86. Journal o f Nursing Education, Vol. 23, no. 2, February, pp. 84-86. SOMMERFIELD, D P. AND ACCOLA, K.M. 1978. Evaluating students’ performance. Nursing Outlook. Vol. 26, no. 7, July, pp. 432-436. moet spesiaal déur die betrokke opleidingskool vir hierdie taak opgelei word en ook aktief tydensdie beraming en beplanning van kliniese evaluering betrek word. LENBURG, C.B. 1978. Nursing. The New York regents external degrecs-assessment model. In Evaluating clinical competence in the health professions. Comp, by M.K. Morgan and D.M. Irby. Saint Louis: The C.V. Mosby Company, pp. 259-270. SW EENEY, M.A., HEDSTROM, B. AND O ’MALLEY, M. 1982. Process evaluation: A second look at psychom otor skills. Journal o f Nursing Education, vol. 21, no. 2, pp. 4-17. Die navorser voorsien dat hicrdie personeel dan ’n groter bewuswording sal toon ten opsigte van hulle verantwoordelikheid as ’n professionele rolmodel en hul taak as evalueerder in ’n nuwe lig sal sien. LITWACK, L. SAKATA, R. AND WYKLE, M. 1972. Counseling, Evaluation and Student Development in Nursing Education. Philadelphia: W.B. Saunders Company. WOOD, V. 1982. Evaluation of student nurse clinical performance - a continuing problem. International Nursing Review, vol. 29, no. 1, pp. 11-18. KORT OMSKRYWING VAN VOORGESTELDE OPLOSSING S oos v ro eër genoem w ord die tw eede hoofdoelstelling, naamlik ’n model vir kliniese evaluering, as die hoofaanbevelings in ’n opvolgartikel bespreek. L O U ST A U , A ., LEN TZ, M ., LEE, K., MCKENNA, M., HIRAKO, S., WALKER, W.F. AND GOLDSM ITH, J.W . 1980. Evaluating students’ clinical performance: Using videotape to establish rater reliability. Journal o f Nursing Education, Vol. 19, no. 7, September, pp. 10-17. WOOLLEY, A.S. 1977. The long and tortured history of clinical evaluation. Nursing Outlook, vol. 25, no. 5, May, pp. 308-315. Erkennings Die navorser wil erkenning verleen aan Elzabé Gleeson vir die tik van die manuskrip en Mej. M.V. Vermaak vir die taalkundige versorging. Die navorser wil erkenning verleen aan Elzabé Gleeson vir die tik van die manuskrip en Mej. M.V. Vermaak vir die taalkundige versorging. LYNCH, E.A. 1974. The "What", "Why" and "W hen" o f e v a lu a tio n . In F a cu lty - Curriculum Development. Part II. New York: National League for Nursing, pp. 1-7. (Pub. no. 15-1530). Die navorsing, onder leiding van Professor M.J. V iljoen, is as prim êre vereiste vir graad D.Soc.Sc. voltooi. M O R G A N , M .K. & IRBY, D M. 1978. Evaluating clinical competence in health professions. Saint Louis: The C.V. Mosby Company. SLOTSOM Die navorser wil aanbeveel dat addisionele n av o rsin g m et b e tre k k in g to t k lin iese evaluering voorrang geniet. Kliniese navorsing is b e la n g rik m aar in die lig van gesondheidsorgkoste wat die hoogtes inskiet, ’n afnam e in d ie v o o rsie n in g van verpleegkundiges, ’n toename in die koste van tersiêre o p leid in g en ’n afnam e in die baccalaureur-verpleeginskrywings moet die p ro fe ssie bew ys dat ’n b a c c a la u re u s- v erp lee g o p leid in g ’n k lin ies bevoegde praktisyn lew er wat aan die eise van ’n professionele verpleegkundige voldoen. BIBLIOGRAF1E MULDER, M. 1990. ’n Ondersoek na kliniese ev a lu e rin g in V erp le e g k u n d e aan S u id e r-A frik a a n se u n iv e rsite ite . B loem fontein: U n iv ersiteit van die Oranje-Vrystaat. ABBATT, F. AND MCMAHON, R. 1985. Teaching health-care workers. A practical guide. London: MacMillan. GUILBERT, J.J. 1981. Educational handbook for health personnel. New York: Springer Publishing Company. SACHS, L.P. 1980. Performance evaluation. In Measurement and evaluation in nursing education. New York: National League for Nursing, pp. 61-64 (Pub.no. 17-1807). KOLB, S.E. AND SHUGART, E.B. 1984. Evaluation: Is simulation the answer? Curationis, Vol. 15, No. 1, 1992 36

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/349/289

Afrikaans

S.W. Booyens, BCur (I et A)(UP), MACur (Unisa), GAV, VV, GGV, Intensiewe Verpleegkundige, Dosent, Verpleegadministrateur. Senior Lek- trise, Departement Verpleegkunde, Unisa. INLEIDING weergee van die ondersoek wat hulle onderneem het na die houding wat die geregistreerde verpleeglui te Addington-hospitaal jeens hulle professie koester. Vraelyste is aan 700 geregistreerde verpleegkundiges, verbonde aan hierdie geselekteerde steekproef van provinsiale hospitale, gestuur, en 501 voltooide vraelyste is terug ontvang, gekodeer en deur die rekenaar statistics ontleed. In ’n artikel in Curationis (vol. 6 no. 1, Maart 1983), beweer Venter dat daar nog weinig navorsing gedoen is oor die faktore wat geregistreerde verpleegkundiges in die RSA bei'n- vloed om uit die beroep te tree. Gedurende 1983 is daar ook deur die skryfster ’n navorsingsprojek geloods waarin die probleem van ’n tekort aan verpleegpersoneel in Transvaalse provinsiale hospitale herondersoek is. Verskeie redes vir ontevredenheid met hul werkstoe- stande en -omgewing is onder ver­ pleeglui gei'dentifiseer. Dit sal ge- volglik interessant wees om sekere van die bevindinge van hierdie laas- genoemde ondersoek met dié van die genoemde vorige ondersoeke te vergelyk, asook om n paar van die ander belangrikste oorsake vir on­ tevredenheid aan te dui. Hier volg nou ’n bespreking van die bevindinge uit hierdie onder- soek wat met dié van vorige onder­ soeke gekontrasteer of gekorreleer kan word. Daar moet op gewys word dat Searle reeds in die vroeë vyftiger- jare ’n ondersoek geloods het na die probleem van ’n tekort aan ver- pleegpersoneel in Transvaalse pro- vinsiale hospitale, waarin redes vir tekorte identifiseer is. Meer on- langs was daar ook die navorsing deur Cilliers (1983), na die beroeps- patroon van geregistreerde ver­ pleegkundiges, wat in ’n mate ook bogenoemde probleem ondersoek. In 1982 verskyn daar ook ’n artikel in Curationis (vol. 5, no. 3), waarin ’n groep navorsers, naamlik Schie­ busch en andere, hul bevindinge SUMMARY The author investigated reasons for the shortage of nursing personnel in Transvaal provincial hospitals during 1983. Her findings are discussed in comparison with the findings of previous investigations into nursing shortages. The author found inter alia, that nurses enjoyed a high degree of job satisfaction. This verified the findings of other re­ searchers. As in the studies of Venter, Schlebush, Searle and Cilliers. A large percentage of the respondents indicated that the irregular hours of duty were a source of dissatisfaction. Many nurses were in favour of higher remuneration for unpopular shifts. In correlation with Venter and Schiebusch the author found that nurses believed that they were underpaid. She also found that nurses were of the opinion that there was insufficient salary differentiation for varying responsibilities. Further significant areas of dissatisfaction were poor support from nursing service managers, insufficient opportunities for promotion and for participation in decision-making. Junior studente Die ondersoek wat deur die skryfster onderneem is, is gedoen onder ’n verteenw oordigende steekproef van alle tipes provinsiale hospitale in Transvaal, te wete hos- pitale vir Blankes asook dié vir an- derkleuriges, akademiese en nie- akademies hospitale, asook stede- like en p lattelan d se hospitale. Daar is bevind dat die meerderheid van die geregistreerde verpleegkun­ diges die junior verpleegkundige in hul eenhede meer as ’n las dan ’n hulp beskou. Hulle staan glad nie ’n toename in die getalle van hierdie kategorie verpleegkundige in hul eenhede voor nie. 16 CURATIONIS MARCH 1985 kundiges bevrediging kry wanneer hul werk ’n uitdaging vir hulle inhou, wanneer hulle selfbeskik- king gegun word, wanneer hulle ’n gevoel ervaar dat hulle iets bereik het, wanneer daar harmonieuse werktoestande heers en deur die menslike kontak wat hulle met hul pasiënte bewerkstellig. Sy sê voorts dat verpleegkundiges klagtes oor hul werkomgewing het, maar dat dit nie die pasiënt is wat die verpleeg­ kundige uit haar beroep dryf nie (Colavecchio, 1982: 21). Hierteenoor, het Searle in 1951 bevind dat ’n tekort aan junior ver- pleegpersoneel in hospitaaleenhede juis as een van die redes vir die mo- biliteit van geregisteerde verpleeg- lui aangevoer kan word. (Searle, 1951: 156-157). georganiseerde diensuurskofte en oormatige ure van werk twee van die redes vir hul ontevredenheid met hul werksituasie was (Searle, 1951: 157). Cilliers bevind in haar ondersoek dat naas swangerskap, ongerieflike werkure en die versorging van klein kinders tuis van die belangrikste redes was waarom verpleegkun­ diges die beroep verlaat het (Cil­ liers, 1983: 53). Die meeste respondente was die mening toegedaan dat die taak van die geregistreerde verpleegkundige bemoeilik word deur die junior stu­ dent se vlak van verpleegkennis. Hierdie respons stem ook ooreen met Searle se bevindinge in 1951, toe 66,6% van die respondente in haar ondersoekgroep te kenne gegee het dat die kwaliteit van junior verpleegpersoneel een van die redes vir die tekort aan verpleeglui in Transvaalse provinsi- ale hospitale is (Searle, 1951: 157). In die ondersoek onder bespre- king was ’n totaal van 80,4% van die respondente die mening toege­ daan dat daar nie van die geregis­ treerde verpleegkundige (wat in ’n provinsiale hospitaal werk) verwag kan word om haar sonder m eer met ongereelde diensure te versoen nie. D aar was 79,0% respondente wat aangetoon het d at ongereelde diensure groot o n tev red en h eid onder verpleegpersoneel skep. Junior studente Dit wil dus voorkom of die bo- staande stelling ook op die Suid- Afrikaanse verpleegkundige van toepassing is. Sowel V enter as Cil- liers het in die bevindinge van hul navorsing tot dieselfde gevolgtrek- king gekom — naamlik dat ver­ pleegkundiges nie die beroep ver- laat weens ’n gebrek aan werkbe­ vrediging nie (Venter, 1983: 35; Cil- liers, 1983: 54). Dissipline en interpersoonlike verhoudings Venter stel voor dat . . . hoër sa- larisse o f toelaes betaal behoort te word aan diegene wat bereid is om in die ongewilde tye te werk . . . Venter stel voor dat . . . hoër sa- larisse o f toelaes betaal behoort te word aan diegene wat bereid is om in die ongewilde tye te werk . . . (Venter, 1983: 36). Ook Schlebusch en sy medewerkers beveel aan dat ’n bonusstelsel miskien ingestel moet word om vir dienste tydens o n populêre skofte te vergoed (Schlebusch et al., 1982: 16). In ooreenstemming met Venter se bevindinge, is daar ook deur die skryfster ondervind dat ’n relatief groot persentasie respondente, te wete 68,5%, ’n absolute gehoor- sa a m h e id a a n v e rp le e g d ie n s - bestuurders en ’n streng dissipline voorstaan en oënskynlik hierdeur tot goeie diens gemotiveer word. Diensure Cilliers bevind in haar ondersoek dat ’n relatief klein persentasie van die respondente, (een uit elke vyf), swak salarisse as die belangrikste bron van ontevredenheid met hul beroep beskou (Cilliers, 1983: 54). In teenstelling hiermee, bevind Venter dat swak salarisse deur die respondente in haar ondersoek­ groep as een van die twee belang­ rikste redes beskou word waarom verpleegkundiges die beroep ver­ laat (Venter, 1983: 34). Venter beweer ook dat sy bewyse gevind het van salariso n tev red en h eid Cilliers bevind in haar ondersoek dat ’n relatief klein persentasie van die respondente, (een uit elke vyf), swak salarisse as die belangrikste bron van ontevredenheid met hul beroep beskou (Cilliers, 1983: 54). Venter toon in haar ondersoek aan dat respektiewelik 60% en 65% van die respondente vóór en ná die sa- larisverhoging aangedui het dat swak diensure een van die hoof- redes is waarom hulle die diens ver- laat (Venter, 1983: 35). Selfbeskikking (Outonomie) Venter beveel aan dat ’n groter mate van outonomie aan verpleeg­ kundiges gegee moet word (Venter, 1983: 37). Ook die skryfster het bevind dat daar nie genoeg seggenskap aan verpleegkundiges verleen w ord wanneer beleid, wat hulle in die daaglikse uitvoer van hulle pligte ten nouste raak, geformuleer word nie. (Die geregistreerde verpleeg­ kundige word egter oor die alge­ meen geredelik geraadpleeg wan­ neer pasiëntsorgprosedures gewysig word.) Die skryfster se ondersoek het aangetoon dat 89,4% van die res­ pondente die instelling van hoër be- soldiging vir die ongewilde skofte, dit wil sê skofte ná 16h00, nagdiens- skofte, werk op vakansiedae en oor naweke, voorstaan en beslis aanbe- veel. In Venter se bevindinge het baie min respondente aangetoon dat hulle probleme met interpersoon­ like verhoudings ondervind. In teenstelling hiermee het die geregis­ treerde verpleegkundiges in Trans­ vaalse provinsiale hospitale aange­ toon dat hulle op verre na nie by matrones (hoofverpleegkundiges en verpleegdiensbestuurders, uitge- sonderd die h o o fv erp leeg d ien s- bestuurder) genoeg erkenning vir hulle pogings kry nie. Werkbevrediging In teenstelling hiermee, bevind Venter dat swak salarisse deur die respondente in haar ondersoek­ groep as een van die twee belang­ rikste redes beskou word waarom verpleegkundiges die beroep ver­ laat (Venter, 1983: 34). Venter beweer ook dat sy bewyse gevind het van salariso n tev red en h eid Die skryfster het bevind dat ver­ pleegkundiges oor die algemeen ’n hoë mate van werkbevrediging geniet in die uitvoer van hul dag- taak. Dit is dus oënskynlik nie ’n gebrek aan werkbevrediging wat hul uit die beroep of hospitaal dryf nie. Schlebusch en sy medewerkers bevind ook in húlle ondersoek dat moeilike en onbuigbare werkure een van die drie hoofredes vir onte- vredenheid met hul beroep onder die verpleeglui te Addington-hospi- taal is (Schlebusch et al. 1982: 16). In 1951, toon 98,9% van Searle se ondersoekgroep aan dat swak Die Amerikaanse skryfster, Co- lavecchio, wys daarop dat verpleeg- Vervolg op p.43 17 CURATIONIS V 0 L 8 N 0 1 V 0 L 8 N 0 1

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/477/417

Afrikaans

SUMMARY In offering support to mourners one should be there, allow them to express their emotions in their own way and to talk about the deceased and their feelings of guilt. One should also lead them to understand that their reaction is normal and that the work of mourning must be completed. After considerable time sensi­ tive attempts may be made to direct the mourner to the future. Normale treursmart Dit is die nor­ male fisiese en psigiese reaksies wat ’n persoon tydens die afsterwe van ’n dierbare beleef. Normale treursmart Dit is die nor­ male fisiese en psigiese reaksies wat ’n persoon tydens die afsterwe van ’n dierbare beleef. Dit is belangrik om daarop te let dat rou nie net tot die dierbares beperk is wat direk aan die ster- wende verwant is nie. Die ster- wende persoon treur self asook sy familie, vriende, geneeshere en ver- pleegkundiges, predikante en ander gesondheidswerkers wat in sy ver­ sorging betrokke is, en in sommige gevalle gemeenskappe en die same- lewing in die geheel (bv. tydens groot rampe en die dood van ’n Staatsleier) (Barton, ibid: 107). Abnormaal verlengde rouproses wat dikwels met ’n intensifisering van een of meer van die manifestasies van normale treursmart gepaard gaan, soos oormatige skuld en iden- tifiseringsimptome. ’n Verkorte rouproses. n Kort, deur- leefde rousmart wat eg is, weens die onmiddellike verplasing van die ver­ lore dierbare (soos in die geval van ’n nuwe huwelik kort na afsterwe van die eggenoot/e). SUMMARY Die rouproses is ’n normale en uni- versele reaksie op verlies, wat inhe­ rent in menswees is. Terwyl die ma- nifestasies verskil van persoon tot persoon, van familie tot familie, en in verskillende sosiale en kulturele verbande, is die proses van rou ’n noodsaaklike deel, of die reaksie op, alle vlakke van verlies, (dood ingesluit) (Barton, 1977:107). V er­ lies is ’n natuurlike deel van ons be- staan : ons verloor byvoorbeeld troeteldiere, vriende, besittings, lig- gaamsdele, werk, en ’n dierbare deur die dood of egskeidings. Elkeen van hierdie verliese het ’n impak op die mens en sal in min- dere of meerdere mate treursmart m e e b rin g . D ie b e te k e n is en omvang van die verlies is hoogs ver- anderlik en gei'ndividualiseerd af- hangende van die individualiteit en tipe persoonlikheid van die treu- rende, die verlore verhouding en verwantskap, die sosiale milieu en die kultuur waarin hy hom bevind (Hospice Education Program for Nurses, 1981:129). The mourning process is a normal and universal reaction to loss. Awareness of the loss, confrontation and adaption are the main phases of the mourning pro­ cess, although each mourner’s reactions are highly individulised. , g g y Mourning can be regarded as essential “work” — which can never be escaped. The bond with the deceased must be untied, the mourner must adapt to the new environment without the loved one and then form new relationships. In offering support to mourners one should be there, allow them to express their emotions in their own way and to talk about the deceased and their feelings of guilt. One should also lead them to understand that their reaction is normal and that the work of mourning must be completed. After considerable time sensi­ tive attempts may be made to direct the mourner to the future. Mourning can be regarded as essential “work” — which can never be escaped. The bond with the deceased must be untied, the mourner must adapt to the new environment without the loved one and then form new relationships. The bond with the deceased must be untied, the mourner must adapt to the new environment without the loved one and then form new relationships. DIE VERSKILLENDE TIPES VAN ROU-REAKSIES Navorsers onderskei dikwels tussen variante van rou-reaksies soos onder andere normale rousmart, abnormale of patalogiese rousmart, tipiese of a-tipiese. Dit is egter be­ langrik om te onthou dat die onder- skeie variante so nou vervleg is dat dit dikwels baie moeilik is om hulle in aparte entiteite te onderskei. Dit is duidelik dat daar ’n baie fyn grens tussen normale en patalogiese rou­ smart bestaan en dat baie van die manifestasies van patalogiese rou­ smart dikwels net ’n intensifisering, verlenging, of distorsie van die gewone en verwagte rouproses is. Barton (ibid: 115) verwys na Engel wat eerder die begrip onge- kompliseerde rouproses gebruik as om na normale rousmart te verwys. Hoe dit ook al is, rousmart kan ge- kompliseer raak. Daar is voldoende feite wat daarop dui dat die rou­ proses dikwels met fisiese en/of psi- giese disfunksies gepaard gaan. Navorsers onderskei dikwels tussen variante van rou-reaksies soos onder andere normale rousmart, abnormale of patalogiese rousmart, tipiese of a-tipiese. Dit is egter be­ langrik om te onthou dat die onder- skeie variante so nou vervleg is dat dit dikwels baie moeilik is om hulle in aparte entiteite te onderskei. Dit is duidelik dat daar ’n baie fyn grens tussen normale en patalogiese rou­ smart bestaan en dat baie van die manifestasies van patalogiese rou­ smart dikwels net ’n intensifisering, verlenging, of distorsie van die gewone en verwagte rouproses is. Dit impliseer dat elke persoon se rouproses uniek is en dat dit nie ge- konformeer kan word tot ’n sekere konseptuele model van manifesta- sies en ’n bepaalde tydsverloop nie. In die proses van rou is daar egter sekere fenomenale verskynsels wat universeel in alle treurendes tot uit- drukking sal kom. Die wyse waarop uitdrukking hieraan gegee word en intrapersoonlike, interpersoonlike, sosiokulturele faktore en die mens se behoeftes bepaal die uiteindelike aanpassings- of wanaanpassings- kwaliteite van die prognose van die rouproses. Onderdrukte rousmart. Daar is veral ’n onderdrukking van baie van die emosionele reaksies van normale rousmart, maar veral liggaamlike klagtes kom te voorskyn (Hospice educational program for nurses, ibid: 143). Onderdrukte rousmart. Daar is veral ’n onderdrukking van baie van die emosionele reaksies van normale rousmart, maar veral liggaamlike klagtes kom te voorskyn (Hospice educational program for nurses, ibid: 143). Vertraagde of uitgestelde treursmart. Die vertraging of uitstelling kan wissel vanaf ’n kort tydperk tot twee jaar (Lindemann, 1944:141-148). Antisiperende treursmart. DIE VERSKILLENDE TIPES VAN ROU-REAKSIES Treur­ smart vind nie net plaas na die af­ sterwe van ’n geliefde nie. Dit kom ook voor in voorbereiding vir die dood, jou eie dood of dié van ’n ster- wende dierbare. Die rouproses begin wanneer die komende verlies van die dierbare erken word en dit strek dan tot die periode na die afsterwe (Hos­ pice educational program for nurses, ibid: 143; Barton, ibid: 116). Barton (ibid: 115) verwys na Engel wat eerder die begrip onge- kompliseerde rouproses gebruik as om na normale rousmart te verwys. Hoe dit ook al is, rousmart kan ge- kompliseer raak. Daar is voldoende feite wat daarop dui dat die rou­ proses dikwels met fisiese en/of psi- giese disfunksies gepaard gaan. Prof F.M.J. de Villiers, BA (Unisa) B.Ed (Rau), MEd (Unisa), DEd (PU vir CHO), GAV, GVV, DVO. DVA, GGV. Hoof, Departement Verpleeg­ kunde, Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. 38 CURATIONIS SEPTEMBER 1985 SEPTEMBER 1985 Bowlbys Bowlbys (1961) differensieer sy teorie ook in drie fases. • Die eerste fase is die protes-fase w at g e k e n m e rk w o rd d e u r woede, hunkering na die afge- storwe dierbare, ontkenning en ween. • Woede en opstandigheid • Onderhandeling • Die tweede fase is die desorgani- serende fase waarin daar wan- hoop en terneergedruktheid is. • Terneergedruktheid • Aanvaarding. p g • Die derde fase is die herorganise- ringsfase waartydens die treu­ rende persoon hom ontkoppel van sy bindinge met die afgestor­ wene dierbare en begin om nuwe bindinge aan te gaan. Parkes Parkes het gedurende 1970 die psigo-emosionele aspekte van die rouproses beskryf as ’n fase-proses wat begin met die gevoelloosheid- fase. Dit word gevolg deur die tweede fase wat bestaan uit ’n hun­ kering en ’n soeke na die afgestor­ wene dierbare en protes, wat verge- stalt in die rusteloosheid en gei'rre- teerdheid met homself of m et ander. Hiermee gepaard is daar ook huile- righeid, angs, spanning en ’n nei- ging om baie waarde te heg aan herinneringe aan die ontslapene. Die derde fase is die desorganise- rende fase wat gekenmerk word deur onvermoë om na die toekoms te kyk of om enige doel in die lewe te sien. H ierna is daar ’n geleidelike terugkeer van belangstellings en eetlus. Aan die ander kant het hierdie eensydige kritiek teenoor die fase- teorie ook tot die misinterpretering van die doel van die teorie gelei. Al die wisselende kognitiewe en affek- tiewe reaksies is gesistematiseer in ’n konseptuele model, en voorsien ’n algemene en bruikbare beeld/pa- troon (Hospice program , ibid: 138; Gram, 1982). Dit is ’n fase van verwarring wat met gevoelens van skok, ontken­ ning, ongeloof en onwerklikheid gepaard gaan. Aangesien elke treursmart uniek is en elke individu dus op sy eie manier treur sal ween- reaksies by sommige op die voor- grond staan, ander sal moontlik his- teries raak of flou word, terwyl ander moontlik sal swyg in geskokte ongeloof. De Klerk (1966:126-127) wys daarop dat alles verwarrend en flitsend is — wat verbystering, gela- tenheid of wanhoop tot gevolg kan hê. Dit word veral duidelik met uit- drukkings soos: hy kan nie dood wees nie, dit kan nie waar wees nie, wat sal ek doen?, asook klein kort gesprekke wat rondom die geliefde persoon sentreer. Die verloop van die rouproses Die bewuswordende fase Rousmart begin op die moment wanneer kennis van die naderende dood óf die afsterwe van ’n geliefde persoon geneem word. Die wyse waarop dit meegedeel word, die wyse waarop hy/sy gesterf het en die graad van betrokkenheid van die gesin in die versorging asook die kwaliteit van die verhouding met die oorledene, en die teenwoordig- heid of afwesigheid by die sterfbed, beinvloed in mindere of meerdere mate die familie se rouproses. Kubler-Ross Elizabeth Kiibler-Ross (1969) het tussen vyf fases in die sterwensdina- mika onderskei, haar fasemodel word ook gebruik om die rouproses in treurende individue te identifi­ seer: Daar is ’n groot verskeidenheid konseptuele modelle van die dina- mika wat die rouproses ten grond- slag lê. Alhoewel hierdie teorië of modelle in uitgangspunte, termino- logië en so m eer verskil, fokus almal op die verskynsel verlies en die reaksies daarop. So kry ons die sogenaamde fase -teorie, wát tans skerp onder die loep staan. Die grootste kritiek wat rondom die fase-teorie sentreer is dat fases ko- noteer dat daar ’n nie-variante en sekwensiële proses bestaan. H ier­ die fase-teorie word ook deur talle gesondheidswerkers misbruik — deur die treurende en sterwende mens in die verskillende fases te wil forseer in plaas daarvan om die fase-teorie te gebruik om ’n beter begrip van die betrokke individue te verkry. D aar m oet onthou word dat elke sterfbed en elke rousmart uniek is. Die een mens kan daarom nie m et ’n ander vergelyk word nie en nog minder mag dit tot norm verhef word waarteenoor ander geëvalueer word. • Ontkenning en isolasie, wat ’n fase van skok is en as ’n buffer teen die oorweldiging van die realiteit van die situasie dien en dan geleidelik die weg tot minder radikale verdedigingsm ega- nismes baan. DIE DINAMIKA VAN TREURSMART/DIE ROUPROSES • Die derde fase is die resolusie van die rouproses wat geken­ merk word deur die geleidelike terugkeer na die daaglikse akti­ witeite van die lewe en ’n toene- mende afname in die beheptheid met die beeld van die geliefde. • Die derde fase is die resolusie van die rouproses wat geken­ merk word deur die geleidelike terugkeer na die daaglikse akti­ witeite van die lewe en ’n toene- mende afname in die beheptheid met die beeld van die geliefde. Lindman Lindman (1944) beskryf drie fases Lindman (1944) beskryf drie fases • Die inisiële fase is een van skok en ongeloof. Dit word geken- merk deur ’n onvermoë om die verlies te aanvaar en by tye die absolute ontkenning dat die ver­ lies plaasgevind het. Kavanaugh Kavanaugh het gedurende 1972 sewe fases in sy rouprosesmodel onderskei: • Die tweede fase is die akute treursmart-fase wat gekenmerk word deur die aanvaarding van die verlies, verlies aan belang- stelling in daaglikse aktiwiteite, ween, gevoelens van eensaam- heid, slapeloosheid, en verlies van eetlus. D aar is ’n intense preokkupasie m et die beeld van die afgestorwene. Die heraanpassing W anneer die treurende die hede en die verlede deurworstel het dan is hy eers gereed om hom op die toe- koms te rig. Gedurende hierdie fase is daar ’n geleidelike afname in die treursmart en die intensiteit van die vorige fases verswak. Akute aan- valle van hartseer kan egter nog voorkom, maar tree geleidelik op die agtergrond en die verlangde emosie tree weer op die voorgrond. De Klerk (ibid: 128) wys daarop dat die treurende familie emosio­ neel deurtastend in verskillende rig- tings soek, talle situasies rakende die oorledene word weer beleef en oor en oor herhaal. Daar word veral baie waarde aan sy laaste woorde of opdragte geheg. Hulle soek ook emosioneel deurtastend na die sin van die gebeure en vir die gelowige staan die godsdienstige in die soeke voorop. ’n Algemene uit- drukking tydens hierdie fase is Wat was God se wil met hierdie gebeure, waarom juis hy? Woede en opstandigheid is ook ’n normale reaksie tydens die rou­ proses. Hierdie opstandigheid en woede word dikwels geprojekteer op God, geneeshere, verpleeg- kundiges, predikante, die afge- storwe dierbare. Dikwels word daar in treurendes se smart en verdriet gehoor: Ja, hy is nou weg en hier sit ek alleen met al die ellende, hulle voel só hartseer, só skuldig en dan verkwalik hulle nog hul geliefde wat nie meer daar is nie. Die woede kan ook op hulleself gerig word weens die skuldgevoelens, die frustrasie en verlies van beheer. Hierdie fase kan oor weke en maande strek. Daar is ’n geleidelike verskuiwing van die gerigtheid op die gestorwene, na gerigtheid op die toekoms en ander mense. Die emosionele verbintenis met die dierbare word geleidelik losge- knoop. Die werklikheid sonder die geliefde persoon word aanvaar en ten spyte daarvan dat die pyn en verlange mettertyd gestel word (De Klerk, ibid: 12), word die geliefde persoon nooit vergeet nie — hy/sy word net op ’n spesiale plekkie in hulle hart gebêre. Die treurende word ook bevry om nuwe bindinge aan te gaan sonder om patalogies aan die ou bande gebind te wees (Hospice educational program for nurses, ibid: 141). Die aanpassing en aanvaarding word geleidelik af- gerond, daar kom ’n heen wending tot die lewe en balans in die per- soonlikheid (De Klerk, ibid: 129). • Skok • Skok • Desorganisasie • Wisselende gevoelens van woede en vyandigheid • Skuld Barton (ibid: 109) is van mening dat hierdie intense emosionele bele- wenisse ’n tipe van ’n vloedgolf reaksie het wat telkens neig om die treurendes emosioneel te oorspoel. • Eensaamheid en verlorenheid • Eensaamheid en verlorenheid • Verligting • Verligting • Hervestiging 39 CURATIONIS VOL8 NO3 Dit moet egter onthou word dat skuldgevoelens ’n normale reaksie van die rouproses is. Selfs in die mees ideale verhoudinge tussen mense is daar altyd ’n mate van am- bivalensie (daar is altyd positiewe en negatiewe gevoelens teenwoor- dig). Daar sal ook altyd iets wees wat ons vir die ander persoon kon gedoen het. Dit is as gevolg van ons sondeval en die gebroke werklik- heid waarin ons lewe. Dit is dus ’n algemene neiging om na die af­ sterwe van ’n dierbare te dink oor wat gedoen kon word en wat be- hoort te gewees het. D aar sal altyd skuldgevoelens wees oor die nega­ tiewe (gevoelens) wat in die ambi- valente gevoelens van elke mens bestaan (Hospice educational pro­ gram for nurses, ibid: 139). Lindemann (ibid.T41-148) verwys ook na liggaamlike simptome wat soos golwe oor hulle heen spoel, o.a. sugtende asemhaling, uitput- ting, ’n gebrek aan sterkte, verlies van eetlus, slegte spysvertering, slapeloosheid, ens. D aar is ook ’n emosionele distansiëring van ander en ’n merkbare beheptheid met die gestalte van die gestorwe dierbare. Verskeie navorsers wys ook daarop dat baie van die treurendes kort na die afsterwe van hul dierbare ’n gevoel van verligting ervaar, soms in so ’n mate dat dit die smartgevoel vir ’n kort tydjie oorskadu. Hierdie bevindinge korreleer met talle be- droefde persone w aarm ee die skrywer te doen het asook met haar eie ondervinding tydens die af­ sterwe van haar vader. Dit wat ge- vrees was het nou gebeur — die ge- beure van dood is verby. Almal is dankbaar dat die geliefde persoon uit sy lyding verlos is. Daar is ook ’n verlies aan warmte in hulle verhoudinge en ’n neiging tot gei'rriteerdheid, hulle wil ook nie deur ander gehinder word nie. Hulle is rusteloos en soek altyd iets om hulle mee besig te hou. Hulle het ook ’n gevoel van nie in staat wees om roetine-aktiwiteite mee te begin of om te handhaaf nie. Die fase van konfrontasie In dié fase ontwikkel ’n toene­ mende bewuswording van die ver- lies Dan is hy werklik dood. Waarom juis hy? is algemene uit- drukkings tydens hierdie fase (Was- serman, 1972:10). In hierdie hoogs emosionele fase word treursmart intens beleef. Die treurende per- soon/e is minder geskok en deurleef talle nuwe reaksies wat ontstaan uit die konfrontasie met die verlies deur afsterwe en die implikasies daarvan (Hospice educational program for nurses, ibid: 139). Daar is ook individue wat skuldig sal voel oor die uiting van hulle ge­ voelens tydens afsterwe van ’n dierbare — hulle voel dat hulle beheer oor hul gevoelens verloor het. Dit is ’n basiese behoefte van die mens om te praat en uiting te gee aan iets wat ons gelukkig of on- gelukkig en hartseer maak. Ons moet ook onthou dat waar daar liefde is sal daar altyd hartseer wees, voor die sterwe, daartydens en ook daarna (Fox, 1969:75). • Skok Elke taak lê soos ’n berg voor hulle en die geringste takie word met groot moeite afgehandel. Behoeftes van die treurende dierbares Fase 4: Depressiwiteit op drie maande tot op, maar nie ingesluit, agt maande. Die mediaantelling van die ongunstige houdings teen­ oor die dood: 2.80, 2.70, 2.80 en 2.70 toon respektiewelik, ’n fase v a n t e r n e e r g e d r u k t h e i d / depressiwiteit vir ongeveer vyf maande. Die fluktuasies in die me- diaantellings toon fluktuasie in die gedagteprosesse ged u ren d e die depressiewe fase. deel was, aan te pas. Die aanknoop van nuwe verhoudinge binne of buite hierdie omgewing speel ook ’n rol in die temporale dimensie. Ver- dere veranderlikes in die duur van die rouproses is, onder andere, die ouderdom van die treurende, emo­ sionele verhouding, die verhouding met die gestorwene en die treu­ rende se algemene houding teenoor die dood. • ’n Behoefte om te treur, te ween en te praat oor wat hulle rou­ smart ten grondslag lê • ’n behoefte om vertroos te word • ’n behoefte om uiting aan al hulle emosies te gee • ’n behoefte om nuwe binding aan te gaan • ’n behoefte om hulle geloof te versterk. p Fase 5: H ero rg an iserin g /aan - vaarding op agt maande en langer. Vanaf ongeveer die agste maand begin die treurende individu die dood van sy dierbare aanvaar. Die mediaantelling, alhoewel dit effens fluktueer vanaf die agtste maand plat af tot ’n mediaantelling van 3.0. Die treurende sien sy verlies van die dierbare nou in ’n nuwe perspek- tief. Hy kan nou ook duidelik onderskei tussen die verlede en die toekoms. Sommige ervaar ’n gevoel van verligting noudat hulle die rouproses deurwerk het. Hy is nou gereed om die toekoms en sy lewe sonder sy geliefde voort te sit. Vol­ gens hierdie temporale model is dit dus duidelik dat die akute rou­ proses tot ongeveer die agtste maand strek. Kennis van hierdie wisse- lende fases bring ons tot ’n beter besef van die gevoelens en reaksies van die treurendes. Die tydsfaktor is nie die belangrikste as sodanig nie, maar wel die fluktuasies van skok, tot valse aanvaarding, tot valse herorganisering, tot terneer- gedruktheid, en dan uiteindelik die finale herorganisering en aanvaar­ ding. Dit stel ons in staat om hulle gedrag te verstaan sodat ons hulle gedurende hierdie fases van die rouproses kan help. Dit stel ons ook in staat om onsself ook beter te ver­ staan. Behoeftes van die treurende dierbares In die ontwerp van die model het Paul en Bowlby ’n houdingskaal ge­ bruik wat ontwerp is om die hou­ ding teenoor die dood objektief te meet oor ’n tydsverloop van dertien maande. Hulle het tot die gevolg- trekking gekom dat nam ate ’n per­ soon deur die rouproses vorder, sy houdings teenoor die dood ook ver­ ander. Van die inligting wat hulle gedurende die ondersoek verkry het konseptualiseer hulle dat die rouproses geïdenifiseer kan word as bestaande uit ’n reeks van vyf fases wat ongeveer agt maande duur voordat herorganisasie of aanvaar­ ding van die dood van ’n dierbare identifiseer kan word. Die heraanpassing Wanneer die familie eers die ver- skriklike en hartseer gebeure van die nou ondersoek en deurleef het is hulle gereed om hulle ondersoeke op die verlede te werp. Nou neem hulle hul verhouding met die oorle­ dene in oënskou en baie gou vind hulle allerlei redes waaroor hulle hulself verwyt, soos waarom hulle nie vir hom veel meer gedoen het nie, waarom hulle hom so verwaar- loos het en so meer. Dit veroorsaak allerlei skuldgevoelens en in som- mige gevalle is daar werklike redes en die ergste van alles is dat daar geen tyd vir restitusie is nie. T ern eerg ed ru k th eid en wan- hoop, angs en spanning is ook alge­ mene reaksies. Dit lei tot onttrek- king, apatie, afhanklikheid, gevoel- loosheid, hulpeloosheid, eensaam- heid, ’n gebrek aan konsentrasie, verwarring, ’n gevoel van verlaten- heid, onpersoonlikheid en ’n gevoel van verlies van vreugde en blyd- skap, hartseer en gedisorganiseerde optrede. 40 SEPTEMBER 1985 SEPTEMBER 1985 CURATIONIS DIE TEM PO R ELE DIMENSIE/ TYD SVERLO O P VAN DIE ROUPRO SES Lindemann (ibid: 141-148) is van mening dat die duur of tydsverloop van die rouproses afhang van die sukses waarmee ’n treurende per­ soon sy treurwerk doen, naamlik: • emansipasie van die gebonden- heid aan die oorlede dierbare • heraanpassing tot die omgewing sonder die geliefde persoon • vorming van nuwe bindinge/ver- houdinge. Fase 1: Skok/ontkenning kom voor vanaf die periode van dood, op tot een maand, m aar nie die maand insluitend nie. Die mediaan- telling van 2,90 van die houding teenoor die dood is ’n aanduiding van onaanvaarding van die dood van ’n dierbare — vandaar die ge- skokte ongeloof en ontkenning. Hierdie treurw erk verg beide fi­ siese en emosionele energie, net soos enige ander werk. Die feit dat die rouproses nie oor die algemeen as werk beskou word nie, veroor- saak dikwels problem e vir die treu- rendes. Hulle is dikwels nie gereed vir die intensiteit van hulle gevoe- lens of reaksies nie, en besef ook nie die belangrikheid om dit te aan- vaar en uitdrukking daaraan te gee nie. Al te dikwels is hulle geneig om die intense ontsteltenis te probeer vermy. Hulle kry ook dikwels nie die sosiale en emosionele onder- steuning wat noodsaaklik is gedu­ rende hulle treurw erk en rousm art nie, om dat hulle dierbares en vriende ook daarvan onbewus is dat treur werk is. Fase 2: Valse aanvaarding kom voor vir een m aand, op tot, maar nie ingeslote, die tweede maand. Die mediaantelling van 3.00 dui ’n gemiddelde houding aan teenoor die dood. Dit kan verder beskryf word as ’n waarskynlike aanvaar­ ding van die dood. D ie treurende se houding het verbeter in vergelyking met die eerste fase, m aar omrede die fases wat volg kan hierdie fase die beste beskryf word as valse aan­ vaarding. Die sterwensmoment Hulle moet nooit alleen gelaat word nie en indien ons eie gemoed ons vol- skiet, moet ons nie bang wees dat ons oë dof word van die trane by die aanskoue van die smart en lyding van ons medemens nie. Om mens te wees is geen wandaad nie. Dit is ook belangrik om te onthou dat wanneer mens herhaaldelik met sterwende en treurende mense in aanraking kom daar ook ’n ekspan- sie in die empatiese horisonne is. D aar is ’n innerlike meegevoel sonder uiterlike vertoon. Riglyne wat hier van belang is, is dat die begeleier/hulpverlener be- skikbaar moet wees en die familie asook die sterwende dierbare, hulle in hul wisselende gevoelens en emo­ sies volg en die uitdrukking daarvan aanmoedig. Daar moet egter nie getrag word om hulle te oorreed om die onvermydelike nou al te aan- vaar nie, geen mens sal op hierdie stadium daarvoor gereed wees nie. Daar moet egter gewaak word teen verharding en koudheid, want dit is veroordeelbaar. Ons moet onthou dat geen smart so groot is dat ons nie die Man van smarte daaragter kan sien nie. Al gaan ons ook deur rousmart of die dal van doodskaduwee hoef ons geen ont- heil te vrees nie, want Hy verseker ons dat Hy ons nooit sal begewe of verlaat nie. Die ondersoek spreekbaar maak van vrese is nodig. Die onsekerheid oor die toekoms, die gevoel van hulpeloosheid en angs oor die ko- mende verlies van die dierbare, die vrees vir die sterwensgebeure as so- danig — al hierdie dinge open die hart van die een mens vir ’n ander, en bied ’n brug om liefde en hoop en geloof te herwin. Beklemtoning van lewe en hoop vir die toekoms, en die hulp, bystand en lyding van ons Hemelse Vader is by alle per­ sone wat by die probleme van sterwe en rou betrokke is, nood- saaklik. Met die tyd sal die kennis en erva- ring van die liefdevoile, versor- gende, luisterende en beskikbare p e rso o n d ie n o d i g e v e r t r o u e , ondersteuning en onderskraging bied wat die treurendes tydens die oorweldigende hartseer en emosio- nele ontwrigting nodig het. Die sterwensmoment By die intrede van die sterwensmo­ ment is die skaal van reaksies uit- eenlopend. Baie van die familie wil die afgestorwe dierbare sien, som- mige wil die liggaam soen of lief- koos, praat, wegloop en terugkom asof hulle dit nie kan glo nie, som- mige wil hulle nie van die sterwende se bed wegskeur nie. Dit is ’n moment van totale betrokkenheid met die sterwende (Fox 1969:79). Die ideaal is dat die hantering van treursmart wat met terminaal siekes geassosieër word reeds begin voor die dood ingetree het. Gedurende hierdie fase is die begeleier in staat om die voorbereidingswerk te doen vir die vrye uitdrukking van gevoe­ lens en emosies wat aan treursmart, verwant is. Sy kan ook eerlike oop gesprekke voer, die legimiteit van die proses van rousmart bevestig en aan die treurende familie die doel- treffendheid van ’n deernisvolle en caring verhouding demonstreer ten einde hulle by te staan gedu­ rende hulle aanpassing by die ver­ lies van hulle geliefde. Dit bevorder ook die proses van antisiperende treursmart, en daardeur berei dit die sterwende persoon asook sy fa­ milie voor om met die rouproses te begin. W anneer dit voor die aktuele dood gebeur vorder die familie na afsterwe van hul dierbare meer na- tuurlik deur die rouproses. Gepaard hiermee is ’n stadiger, maar toenemende betrokkenheid in die versorging van die sterwende dierbare baie belangrik. Dikwels voel die familie baie ambivalent hieroor — aan die een kant wil hulle graag iets doen maar aan die ander kant is hulle bang en onseker. Hulle kan hul geliefde gemaklik maak, sy rug-en-drukdele vryf, help om hom te voed en te bad wanneer hy swak en hulpeloos is. Dit skep brúe wat mense verbind namate die sterwensproses vorder. D eur hier­ die take verkry die familie gelykty- dig vaardigheid en vertroue, en voel ook nie so hulpeloos en hopeloos nie. Hulle besef ook dikwels dat die wêreld van verantwoordelikheid wat hulle betree nie so vreesvol is as wat hulle dit verwag het nie. Hulle grootste konflik kom aan die einde wanneer hulle hul nie van die ster­ wende se bed wil wegskeur nie. Dit lei tot totale betrokkenheid met hom/haar. Dit is dan vir almal be­ langrik om ten spyte van uitputting weens liggaamlike spanning, naby mekaar te wees (Kutscher, 1969: 78). Hierdie gebeurlikheid om die sterfbed moet ongehinderd en pri- vaat begelei word, want dit is deel van die ontkoppelingsproses. HULP AAN DIE TREURENDES Ter inleiding moet daarop gewys word dat die begeleiers oor ’n ge- stalte van liefde sal beskik, die liefde van Christus wat ons ganse wese deurstraal. D aar moet ook onthou word dat die rouproses ’n baie ingewikkelde gebeure is wat die mens in totaliteit tref— na gees, siel en liggaam — asook die feit dat elke rouproses uniek is, daar elke mens op sy eie unieke manier sal treur. Fase 3: Valse reorganisasie op twee maande, tot op, maar nie inge- sluit, die derde maand. Die medi­ aantelling gedurende hierdie tyd­ span is deurgaans hoog naamlik 3.10. In hierdie fase blyk dit asof die treurende sy/haar lewe herorga- niseer het. Die inligting toon egter dat die gevoelens tydens hierdie fase net tydelik is. H ardt (1979:134-137) verwys na Paul en Bowlby se konseptualise- ring van die tydsverloop van die rouproses. Dit is duidelik dat met die verloop van tyd, ook heling van die wonde van rousm art kom. Hoe lank hierdie tydspan is blyk afhank­ lik te wees van die individu se vermoë om by die omgewing waar- van die gestorwe dierbare vroeër VOL8 NO3 41 CURATIONIS maak van die emosionele dilemma waarin hulle hul bevind. Die sterwensmoment Die sterwensmoment Die ge- borgenheid wat hulle in so ’n ver- trouensverhouding en situasie belewe verskaf aan hulle ’n gevoel van veiligheid en sekuriteit, wat vrye gesprek en uitdrukking aan emosies en oorweldigende gevoe­ lens moontlik maak. Dit is van groot terapeutiese waarde vir almal (Barton, ibid: 118). Nadat afskeid geneem is is die hartseer soms so diep dat dit lyk asof niks behalwe ’n gevoel van lief- devolle aanraking deurdring nie. Dit is soms nodig om die bedroefde in jou arms te hou, te vertroos soos ’n moeder haar kind, medelydend mee te gaan, teer en geduldig met hulle om te gaan en nie die vryelike vloei van emosies direk na afsterwe te verhinder nie. Hulle moet ook aangemoedig word om te ween. Indien dit moontlik is, moet die familie aangemoedig word om tot die einde toe by die sterwende te bly. Die afwesigheid by die sterfbed kan skuldgevoelens verskerp. Vir die uiteindelike verwerking van rousmart is dit ook soms van waarde as die sterwe meegemaak is — dit is instrum ented vir die besef v a n d ie v e r l i e s ( D e K l e r k , ibid: 181). Daar moet egter getrag word om histerie te bekamp. D aar moet gereik word na geliefdes — raak hulle teer aan, plaas u arm om hulle en help so om die bedroefdes deur die inisiële moment wat op die dood volg te begelei (Fox, ibid:80). Daar vind ook toename in inner- like groei plaas wat betref die treu­ rendes se oopheid in die spreekbaar 42 CURATIONIS CURATIONIS SEPTEMBER 1985 Na die vrylike vloei van emosies kan die gelowige vriend, predikant, versorgers/begeleiers ’n Bybelversie genuanseerd gebruik om hulle te troos en te versterk, asook ’n kort gebed doen om aan die familie mee- gevoel te betuig en vertroosting in Christus te soek. D it is sinvol om vir enkele oomblikke oor die positiewe aspekte van die dood te praat. Roep aanmerkings wat deur die af- gestorwe dierbare gemaak is en wat van besondere betekenis vir die fa­ milie kan wees in herinnering. D ik­ wels heg die naasbestaandes groot waarde aan, en put hulle troos uit, die laaste woorde en belydenisse van die afgestorwene (De Klerck, ibid: 186). rouproses konstruktief te verwerk. Die sterwensmoment Dit impliseer dat hulle die ongemak en al die ander emosionele erva- ringe en fisiese ongemak wat deur die dood van ’n dierbare opgewek word moet aanvaar en realisties na die verlies moet kyk. Die treurende moet aangemoedig word om aktief deel te neem in die verwerking van die rouproses in plaas daarvan om te probeer om dit te ontken of dit te ontsnap. Hy moet besef dat die rou- periode tot ’n mate vertraag maar nooit uitgestel kan word nie, daar dit direk of indirek steeds voort- gaan. Fisiese en emosionele ondersteu- ning deur die totale rouproses is noodsaaklik. Dit is egter veral van kardinale belang in die periode wanneer die ware implikasies en realiteit van die verlies van hul dierbare tot treurendes se voile be- wussyn deurdring. Dit kan weke of maande na afsterwe plaasvind. Dit is die tyd wanneer meeste van die sosiale ondersteuning na die begraf- nis verdwyn het en baie mense ver- onderstel dat die familie oor die ergste is. Vir baie treurendes is hierdie periode een van die moei- likste tye in hulle lewe. Dan is die belewing van pyn en treursm art die akuutste want hulle word nou let- terlik geforseer om die lewe sonder hul dierbare tegemoet te gaan en voort te sit (Hospice educational program for nurses, ibid: 156-157). Lindeman (1944) het die vol- gende riglyne gegee oor hoe die treurendes hulle verlies en treur­ smart moet konfronteer: ondersteu- ning en gerusstelling voorsien nie voldoende bystand in die mens se rouwerk nie. Hulle m oet hul ver­ houding met die ontslape geliefde in heroorweging neem en m oet ver- troud raak met die veranderinge in hulle eie modus van emosionele reaksies. Hulle vrees vir kranksin- nigheid, en die vrees om die verras- sende verandering in hulle gevoe­ lens te aanvaar, veral die oorweldi- gende gevoelens van vyandigheid en o p stan d , m oet deu rg ew erk word. Hulle moet uiting gee aan hulle hartseer en treursm art, asook die gevoel van verlies van hulle dierbare. Hulle sal ook uiting aan gevoelens van skuld en opstandig­ heid moet gee, asook nuwe persone vind met wie emosionele bindinge aangeknoop kan word. Hulle sal ook ’n aanvaarbare formulering van hul toekomstige verhouding m et die oorledene moet vind. Voortgesette hulpverlening W at treurende persone die meeste benodig is om toegelaat te word om die treuremosies as normaal te aan- vaar en om uiting daaraan te gee. Hulle moet dus hul treursm art kan verwoord en hul verhouding met die afgestorwe dierbare hersien. Pogings om die familie in rigtings weg van die afgestorwe dierbare te beweeg moet dus baie sensitief en op die regte moment gedoen word om van enige waarde te wees. W eer eens is dit net die stille teenwoor- digheid van die begeleier en ak- tiewe luisteraar wat in hierdie sta­ dium van groot terapeutiese waarde is in die vordering van die rou­ proses. Die sterwensmoment W anneer alles wat moontlik is, gedoen is om die sterwensproses ’n periode van groei in liefde en be- g r y p i n g te m a a k , sal h i e r d i e moment vir die familie ’n nuwe toe- koms inhou — ’n tyd van hoop ten spyte van hartseer. Dit moet onthou word daar is altyd, of dit hartseer of vreugde is, die drang om sterk emosionele ervarings met iemand wat sal verstaan te deel. Die bedroefde familie benodig dus ’n voile m aat van m edem enslike gevoel en medelye veral na die be- grafnis. Die familie onthou ook nie altyd die tegniese en kliniese vaar­ dighede nie, m aar wel die warmte, deernis en liefde wat hulle tydens hierdie groot beproewing ontvang, dit is ook dikwels die m aatstaf waarmee die kwaliteit van die be­ trokke dienste mee gemeet word. • Ondersteun hulle in die aanvaar­ ding, uiting en identifisering van ge­ voelens. Daar moet egter gewaak word teen premature pogings om die treurende familie se aandag op ander bedrywighede, werksaam- hede, sosiale interaksies, en so meer te fokus, of om hulle te pro­ beer forseer om te vergeet en om aan te gaan. Dikwels hoor ons mense sê jy moet vergeet want wat verby is is verby, en die lewe moet voortgaan. Sodanige optrede kan met aggressie en woede aangehoor word, selfs met verontwaardiging, want geen mens is op hierdie sta­ dium daarvoor gereed nie. Dit kan ook vertroebeling van die ver- trouensverhouding teweegbring wat die onderlinge verhoudinge en ge- spreksvoering kan rem. Basiese riglyne vir verdere hulp­ verlening Sekere drogerye mag die treurende toelaat om die smart en hartseer van die rouproses te vermy of te onder­ druk, en dit dus rem en sodoende verleng. Die oordeelkundige ge­ bruik van klein dosisse van kal- meermiddels en slaapmiddels kan van groot terapeutiese waarde wees veral gedurende die vroeë fase van die rouproses. Indien behoorlike begeleiding van die sterwendes en hulle familie in die kurrikula van die professionele gesondheidwer- kers geïntegreer word dan sal die hand van die geneesheer nie so dik­ wels uitreik na ’n voorskrif nie, maar sal daar eerder aandag aan die beginsels van begeleiding gegee word. Daar moet ook rekening gehou word met die feit dat sommige treu­ rendes by tye alleen wil wees, om alleen en stil oor hulle gevoelens, herinneringe en toekoms te besin. Begeleiers moet hiermee rekening hou en hulle ook die geleentheid bied om alleen te wees. Verseker hulle egter van u beskikbaarheid en gewilligheid om te help, indien hulle dit sou benodig (Barton, ibid: 118-120). • Voorsien die treurendes van kennis oor die dinamika van die rouproses, sodat hulle insig in hulle gedrag kan kry. Dit vergemaklik die normale proses van rou en voor­ kom ’n distorsie/verdraaiing daar­ van. Verduidelik aan hulle dat daar in elke verhouding ’n mate van am- bivalensie is. Moedig hulle ook aan om oor hulle skuldgevoelens en op- standigheid te praat. Afgesien daar­ van dat dit ook kenmerkend van die treursmart is, kan hulle ook gewys word op die vergifnis wat daar in Christus is. Volgens 1 Joh. 1:9, sal die Here wat getrou en regverdig is jou sondes vergewe en jou van alle ongeregtigheid reinig as jy jou sonde bely. Hulle moet dit in die geloof aanvaar, en hulself ook ver­ gewe. • Nie-veroordelende luister en on- voorwaardelike aanvaarding sodat die treurendes uiting aan hulle emo- sies kan gee sonder die vrees van verwerping. Dit is baie belangrik aangesien baie van die emosies sosi- aal onaanvaarbaar is en dit ook skuldgevoelens by die treurendes opwek — daarom is dit noodsaaklik dat uiting daaraan gegee moet word. Daar sal dan eerder van die tera­ peutiese verhouding en gesprek ge­ bruik gemaak word as ’n middel om die treurende persone te help om uiting aan hulle gevoelens te gee en hulp te verleen in die hantering daarvan. Daar moet egter op gewys word dat die gebruik van medikasie in patalogiese rousmart geregverdig is. Basiese riglyne vir verdere hulp­ verlening • Die begeleiers moet fisies sowel as emosioneel teenwoordig wees om onderskraging en sekuriteit aan die treurendes te verleen. Veral ge- durende die vroeë periode van skok en desoriëntering sal dit waardevol wees indien iemand sommige van die roetinetake en verantwoordelik- hede kan oorneem soos die voorsie- ning van maaltye. Dit is ook tera- peuties indien rigting vir die treu­ rende familie gegee kan word oor sekere besluite en optredes. Hulle is soms nie in staat om dit self te doen nie. Jackson (1975) skryf in sy boek, Understanding Grief, dat die doel van die begeleier se hulp en onder- steuning daarop gerig m oet wees om die treurende mens te help in die ontkoppeling van die emosio­ nele bindinge met die ontslape dierbare ten spyte van die hartseer en treursm art wat hulle belewe en om uiteindelik die tipe van interak­ sie wat verlore is te verplaas. Indivi- due moet ook oorreed word om die D ie h u lp v erlen ers/b eg eleiers moet onthou dat die treurende fa­ milie ’n breë spektrum van uiteen- lopende gedrag toon. Sommige sal uitbarstings van vyandigheid, woede en intense uiting van hart­ seer in die vorm van ween toon; ander weer sal nie hulle emosies op 43 CURATIONIS VOL8 NO3 ons dood. Indien hulle nie uiting gee aan al hierdie gevoelens en emosies nie, kan dit vir jare duur. Vanweë die verwaarlosing van die treurende familie in ons gesond- heidsdienssisteem kry ons talle mense met reste van ondeurge- werkte rousmart. voorvereistes vir die rouwerk effek- tief te voltooi. Om te ween en te praat oor alles wat gebeur het en hulle geliefde persoon, dra by tot die besef dat hy werklik dood is. By die herhaling van die gebeure ver- loor die treurproses ook ’n bietjie van sy die emosionele komponent. ’n intense wyse tot uitdrukking laat kom nie, maar op ’n stille wyse treur en ween. Daar moet onthou word dat elke mens ’n individuele krisishanteringstyl het. Moenie die persoon wat stilweg treur probeer forseer om op ’n meer intense wyse aan sy hartseer-emosies uiting te gee nie, of andersom, die persoon wat vryelik uiting gee probeer be- dwing nie — vir hulle is dit normaal. • Laat ons egte besorgdheid en versorging en deernis tog sigbaar wees. Basiese riglyne vir verdere hulp­ verlening Aangesien die dood van ’n dierbare so ’n ongelooflike gebeure is, en die familie dit nie kan glo nie, wil sommige van hulle die liggaam van die ontslapene in die lykshuis of by die begrafnisondernemers gaan sien — want om te sien is te glo. Indien dit hulle wens is moet hulle nie teëgehou word nie. Hierdie finale afskeid dra ook by tot die realisering van die dood. Die teen- deel is ook waar. Geen persoon moet forseer word om na die ontsla­ pene te gaan indien dit nie hul be­ geerte is nie. Hulle het ander ma- niere van aanvaarding en integre- ring van die afsterwe. • Moedig die treurende familie aan om nie ongeduldig met hulself te wees nie, en om nie aanvanklik teveel van hulself te verwag nie. Wys hulle egter op hul verantwoor- delikheid om te besluit oor wat hulle met hul rouproses gaan maak. Hulle kan dit op ’n gesonde of on- gesonde manier verwerk, hulle kan toelaat dat hulle in verbitterde en ontnugterde mense ontwikkel of hulle kan in hul geloof in ons He- melse Vader versterk, vernuwe en gesuiwer word tot groter diensbaar- heid aan hulle God en medemens — ’n mens wat innerlik deur ons Meester genees is. Die hulpverleners se houding teenoor die dood, rou, die uitdruk­ king van gevoelens in die algemeen, en hulle gevoelens om trent die treu­ rende individu se partikuliere styl van uiting en hantering van sy treursmart kan ’n belangrike rol in die bevordering of remming van die rouproses speel. Sommige kan on- gemaklik voel met die intense uiting van gevoelens, sommige begeleiers sal hulle nie net onttrek nie maar selfs probeer om hierdie belangrike gevoelens te onderdruk in ’n poging om die ongemak wat dit veroorsaak te voorkom. Onverdraagsaamheid teenoor die spesifieke treursmart hanteringstyle kan die familie se neiging om ’n sekere aanpassings- modus te vermy versterk en so- doende die rouproses erg rem. • Moedig die treurendes aan om oor die afgestorwe dierbare te praat, dit is van groot belang dat hulle oor die negatiewe aspekte sowel as die positiewe sal praat, asook oor hulle wedersydse verhou­ ding. In die normale gang van sake word al die negatiewe aspekte op die agtergrond gestoot en al die goeie aspekte van hul dierbare word verabsoluteer. g • Die gebruik van medikasie in die hantering van die rouproses bly nog steeds ’n debateerbare punt. Basiese riglyne vir verdere hulp­ verlening Dit sluit egter nog nie die bege- leidende aspekte uit nie (Barton, ibid: 119-121). Die treurende familie het ’n be­ hoefte om te praat en te praat, te ween en te ween, om ’n terugblik te werp op die oorledene en alles in verband daarmee, en om alles in hersiening te neem. Hierdie pro­ sesse is van kardinale belang om die treurendes in staat te stel om die Dit is ook belangrik dat hulle oor hulle opstandigheid sal praat, op- standigheid teenoor die ontslapene of teenoor hulle God, want na alles is Hy die beskikker oor ons lewe en (Vervolg op p 56) 44 CURATIONIS SEPTEMBER 1985

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/616/555

Afrikaans

SUMMARY Mental health is an umbrella-like concept encompassing the psychological, emotional and social equilibrium of an indi­ vidual. Today we are confronted with an ever increasing incidence of mental illness. The individual is unable to adapt and his reactions are unacceptable, inappropriate and inadequate. The community nurse plays a very important role in the prevention of mental illness and the promotion of mental health. The community nurse comes into contact with many people in the community such as the infants, school chil­ dren, mothers as well as the aged. She is in the position to identify the earliest signs of mental illness and she is also in the ideal position to promote mental health. She plays a role at the primary, secondary and tertiary levels of prevention and must therefore be adequately trained and prepared for this very important function. INLEIDING Tabel 1: Opnames in psigiatriese hospitale van die Departement Gesondheid, Welsyn en Pensioene (1978-1980) 1978 Eerste opnames 16 268 Heropnam es 9 358 Totaal 25 626 1979 1980 15 886 16 809 9 557 9 880 25 443 26 689 Tabel 1: Opnames in psigiatriese hospitale van die Departement Gesondheid, Welsyn en Pensioene (1978-1980) D ie W êreldgesondheidsorganisasie definieer gesondheid as die fisiese, psigiese en sosiale welsyn van die indi- vidu. Om geestesgesond te wees is net so belangrik as om fisies gesond te wees en dit is uiters belangrik om te besef dat ons nie die fisiese en psigiese gesond­ heid van m ekaar kan skei nie — die een het ’n invloed op die ander. Die m eeste mense beskou geestes- siekte as iets wat nie m et hulle of hul ge- sinne kan gebeur nie. DIE ROL VAN DIE GEMEENSKAPSVERPLEEGKUNDIGE IN GEESTESGESONDHEID LOUISE OLIVIER (B. Cur(UP) DVO (UP)) ORGANISEERDER VAN VERPLEEGDIENSTE — DEPARTEMENT GESONDHEID, WELSYN EN PENSIOENE DIE GEMEENSKAPSVERPLEEG- KUNDIGE Die gemeenskapsverpleegkundige is die persoon wat met die publiek te doen kry van die pasgeborene tot die bejaarde en sy kan ’n baie belangrike rol in die voor­ koming van geestesongesteldheid asook die vroeë identifikasie van verdagte simptome speel. Vroeë tekens en simptome — Gebrekkige kilojoule-inname lei tot algemene apatie wat ’n verlaagde psigologiese stimulasie kan veroor­ saak wat op sy beurt weer tot gees­ te sv ertraag d h eid aan leid in g kan gee. Dit is nie slegs vir die gem eenskapsver­ pleegkundige belangrik om die oorsake van geestesongesteldheid te ken nie, maar sy moet ook die vroeë tekens en simptome kan herken. — Die tireoïedhorm one speel ’n be­ langrike rol in breinfunksie aange- sien ’n gebrekkige afskeiding by die pasgeborene aanleiding gee tot gees­ tesvertraagdheid, en by die volwas- sene verwardheid en psigotiese toe­ stande veroorsaak. Daar is verskeie waarskuwingstekens wat of fisies of psigies kan wees. Fisiese simptome kan insluit bors- pyne, hartkloppings, diaree, slegte spysvertering, hoofpyne, siaaploosheid, aanhoudende moegheid asook verskeie ander simptome wat eintlik op geestes­ ongesteldheid dui. — ’n Langdurige oorm aat van AKTH gee aanleiding tot ’n toestand van euforie of ’n tipiese depressiewe toestand met rusteloosheid, depres- sie en hallusinasies. Op die psigiese vlak is daar ook simp­ tome wat as waarskuwing kan dien, soos ’n onvermoë om te konsentreer, vergeetagtigheid, gebrek aan wilskrag, impulsiewe gedrag, onverm oë om te ontspan, ongeduld, onverdraagsaam- heid, gevoelens van jaloesie, selfbejam- mering, frustrasie, w anhoop, angs, vyandigheid, skuld, w antroue, misnoeë, eensaamheid en afhanklikheid. Af- hanklikheid van alkohol en geneesmid- dels asook ’n geneigdheid tot misdaad kan tekens van geestesongesteldheid wees. — D aar is ook chemiese bestanddele soos am fetam ien. L.S.D. Cannabis en alkohol wat sekere emosionele en gedragsveranderinge teweegbring. — D aar is ook chemiese bestanddele soos am fetam ien. L.S.D. Cannabis en alkohol wat sekere emosionele en gedragsveranderinge teweegbring. Organiese toestande: Fisiese toestande soos breingewasse, traum atiese brein- beserings en sifilis kan tot geestesonge­ steldheid lei. Die omvang van die probleem: omvang van geestesongesteldheid en dit is verblydend dat die Geestesgesond- heidstigting onlangs van stapel gestuur is met Regter M .J. Steyn as die erepre- sident. G root getalle pasiënte word ook deur privaatgeneeshere en by provinsiale hospitale behandel. Die statistiek van die D epartem ent G e­ sondheid, W elsyn en Pensioene is ’n aanduiding van die aantal pasiënte wat in departem entele psigiatriese hospitale behandeling ontvang het. Die syfers vir opnames in departem entele psigiatriese hospitale word in Tabel 1 aangedui en statistiek oor gem eenskapspsigiatriese dienste in Tabel 2. Dan kan daar ook met sekerheid aan- geneem word dat ’n groot persentasie van die bevolking hulp nodig het maar nog geen behandeling ontvang het nie. Die doel van die stigting is hoofsaak­ lik om die publiek op te voed en by geestesgesondheid, die insameling van fondse vir geestesgesondheids- verenigings en die beskikbaarstelling van beurse vir die opleiding van profes- sionele persone te betrek. In die pers kan daar daagliks gelees word van die publiek se kom m er oor die Tabel 2: Gemeenskapspsigiatriese dienste van die Departement Gesondheid, Welsyn en Pensioene (1978-1980) 1978 1979 1980 Aantal kliniekbesoeke 696 303 399 329 467 892 Aantal tuisbesoeke 40 037 37 870 39 951 Tabel 2: Gemeenskapspsigiatriese dienste van die Departement Gesondheid, Welsyn en Pensioene (1978-1980) Tabel 2: Gemeenskapspsigiatriese dienste van die Departement Gesondheid, Welsyn en Pensioene (1978-1980) 1978 1979 1980 Aantal kliniekbesoeke 696 303 399 329 467 892 Aantal tuisbesoeke 40 037 37 870 39 951 Dit is uiters noodsaaklik dat elkeen verantwoordelikheid vir sy eie geestes­ gesondheid aanvaar. In die moderne wêreld is ons daagliks, weens al die spanning waaraan ons blootgestel word, besig om te stry om geestesgesond te bly. In die kom peterende lewe van vandag ondervind ons spanning in ons gesinne, skole, universiteite, werksitua- sies en selfs nadat ons afgetree het. 29 — ’n Gebrek aan suurstof verswak die oordeelsvermoë. Kulturele faktore: Verskeie waardes en idees word deur sy kultuur by die indi­ vidu ingeprent en hy m oet sy lewe lank daarby aanpas. D aar word selfs geslags- waardes aan kleure, meubels, beroep en stokperdjies gekoppel en rolverwar- ring tussen die geslagte speel ’n belang­ rike rol in die geestesgesondheid van die betrokke persone. — ’n Gebrek aan suurstof verswak die oordeelsvermoë. GEESTESGESONDHEID Vir elkeen van ons en veral vir die ver­ pleegkundige in die gemeenskap is dit dus noodsaaklik om te weet wat gees- tesgesondheid is. — Die brein is baie sensitief vir ’n ab- normale konsentrasie van glukose. Hiperglukemie kan vergeetagtig- heid, prikkelbaarheid en buierigheid veroorsaak, terwyl ’n erge hipogluk- emie onherstelbare breinskade kan veroorsaak. In die literatuur is daar verskillende sienings van wat ’n geestesgesonde per- soon is, maar in wese kan dit hoofsaak- lik beskou word in term e van die drie verhoudingsvlakke, naamlik die verhou- ding met die self; met ander en met die omgewing. Die geestesgesonde persoon is iemand wat oor selfkennis beskik, wat van homself hou en homself aanvaar en respekteer. Hy erken sy beperkinge en probeer om hom te verbeter. Hy res­ pekteer ander en kan positiewe verhou- dings aanknoop en in stand hou. Hy aanvaar ook die verantwoordelikheid om skadelike verhoudings te beëindig en hy kommunikeer direk op verbale en nie-verbale wyse. In sy verhouding met sy omgewing is die geestesgesonde per­ soon in staat om sy omgewing te organi- seer en om beheer daaroor uit te oefen en kan hy hom ook by veranderinge aanpas. Ons moet egter versigtig wees en nie by die afwesigheid van een van die kriteria die persoon as geestesiek beskou nie, m aar aanneem dat dit op ’n area van onbekwaamheid dui waarop verbeter kan word. Voorkoming van geestesonge­ steldheid Psigogeniese faktore: Dit behels hoof- saaklik die persoon se subjektiewe en emosionele gevoelens oor homself en sluit in gevoelens soos eiewaarde, seku- rite it, w elsyn, selfverw esenliking, skuldgevoelens en minderwaardigheid. Die belangrikste rol van die verpleeg­ kundige in die gem eenskap is om gees­ tesongesteldheid te voorkom en om geestesgesondheid te bevorder. Dit is belangrik dat die gemeen­ skapsverpleegkundige sal weet wat die oorsake van geestesongesteldheid is, want dit is binne hierdie raamwerk dat sy haar belangrike voorkomingstaak vervul. Dit is dus nodig dat ons slegs kortliks daarna sal kyk. Voorkoming van geestesongesteld­ heid is baie kompleks en vind op drie vlakke plaas, naamlik prim êre, sekon- dêre en tersiêre voorkoming. W anneer ’n persoon situasies moet hanteer wat hom negatief teenoor hom­ self instel, maak hy van verdedigings- meganismes gebruik. Primêre voorkoming is daarop gerig om geestesongesteldheid te verm inder en te voorkom en is die belangrikste vlak van voorkoming. Tydens die ver­ skillende lewensfases van elke individu kan verskeie faktore hom sodanig beinvloed dat die een of ander vorm van geestesongesteldheid ontstaan. Tydens al hierdie fases kan die gem een­ skapsverpleegkundige ’n besondere rol speel. Indien hierdie negatiewe gevoelens voortduur, veroorsaak dit al hoe meer angs met die gevolg dat die individu al hoe meer van noukeurige verdedigings- meganismes gebruik maak wat later ook nie m eer slaag nie. Oorsake van geestesongesteld­ heid Genetiese faktore: Verskeie psigiatriese ongesteldhede word toegeskryf aan eienskappe wat tydens bevrugting oor- gedra word, ’n Paar voorbeelde van ge- neties o o rd ra ag b a re to estan d e is manies-depressiewe psigose; skisofre- nie, Huntingtonchorea, epilepsie en geestesvertraagdheid. Genetiese faktore: Verskeie psigiatriese ongesteldhede word toegeskryf aan eienskappe wat tydens bevrugting oor- gedra word, ’n Paar voorbeelde van ge- neties o o rd ra ag b a re to estan d e is manies-depressiewe psigose; skisofre- nie, Huntingtonchorea, epilepsie en geestesvertraagdheid. Ouderdomsverwante faktore: D aar is sekere periodes in die lewensiklus van die individu wanneer hy emosioneel meer kwesbaar is as gewoonlik, soos die adolessente jare, oorgangsjare en die tydperk van bejaardheid. D eur middel van gesinsbeplanning kan ongewenste swangerskappe voor­ kom word en met goeie voorgeboorte- sorg kan daar in ’n groot mate verseker word dat ’n normale baba sonder enige komplikasies gebore word. Interpersoonlike faktore: Die vroeë verhoudings in die gesin, veral met die ouers, beinvloed die individu se vermoë om die probleme van die volwasse lewe baas te raak. Chemiese faktore: Enige chemiese be- standdeel wat die funksionering van die brein beinvloed, kan ook geestesonge­ steldheid veroorsaak. ’n Paar voor­ beelde word kortliks genoem. Die nageboorteperiode sluit die indi­ vidu se hele lewensloop in en dit word gekenmerk deur verskeie lewenskrisisse 30 wat beskou word as em osie-belaaide, onverwagte en dreigende gebeurtenisse waar die reeds bekende m etodes van p ro b lee m o p lo ssin g n ie w erk nie. Rolveranderinge wat krisisse kan ver- oorsaak is geboortes, skool, adolessen- sie, skoolverlating, huwelik, swanger- skap, die geboorte van kinders asook ouderdom en aftrede. wat beskou word as em osie-belaaide, onverwagte en dreigende gebeurtenisse waar die reeds bekende m etodes van p ro b lee m o p lo ssin g n ie w erk nie. Rolveranderinge wat krisisse kan ver- oorsaak is geboortes, skool, adolessen- sie, skoolverlating, huwelik, swanger- skap, die geboorte van kinders asook ouderdom en aftrede. voorkom, deur die vroeë opsporing van fisiese siektes, vroeë identifikasie van moontlike fisiese en emosionele mis- handeling van kinders, asook deur voorligting te verskaf ten einde ’n vei- lige omgewing tuis, by die werk en op die paaie te skep. die geestesongestelde persoon in. Re­ habilitasie is die proses waardeur die persoon gehelp word om volgens sy eie kenmerke en vermoëns weer die maksi- mum aktiwiteit te bereik. Oorsake van geestesongesteld­ heid Hierdie proses begin reeds tydens hospitalisasie en word in die gemeenskap voortgesit. g p g Dit is uiters noodsaaklik dat die pa- siënt reeds gedurende die hospitalisasie- program vir ontslag voorberei word, sodat hy sy beroep kan hervat en kontak met die buitelewe en familie behou. D ie g em een sk ap sv erp leeg ­ kundige kan hier ’n belangrike rol speel deur die familie tydens hospitalisasie van die pasiënt te ondersteun en hulle ook vir die ontslag van die pasiënt voor te berei. Dit is dus baie duidelik dat die ver­ pleegkundige se rol op primêre vlak hoofsaaklik gemik is op gesondheids­ voorligting en die toepassing van emo­ sionele eerstehulp. D it is gerusstellend vir die gemeenskapsverpleegkundige om te besef dat elke persoon wat ’n krisis beleef nie noodwendig hulp nodig sal hê of geestesongesteld sal raak nie. Dit bemoeilik egter haar taak in die sin dat sy die vaardigheid moet ontwikkel om te identifiseer watter persone haar hulp nodig het. Krisisse kan byvoorbeeld ontstaan as ’n geliefde afsterf, as daar van werk of woonplek verander w ord, as die per- soon se selfbeeld geraak word, soos wanneer sy gesondheid verswak of hy ’n ledem aat of sy gesig of gehoor verloor. Persone wat weens swak gesondheid of omrede van die een of ander chirurgie in die hospitaal is, en selfs die fami- lielede van die pasiënt is hoërisikoge- valle. Na ontslag is haar rol hoofsaaklik om emosionele ondersteuning aan die fami­ lie te verskaf. H aar doel is om ’n terug- val te voorkom en te verseker dat die pasiënt nie sosiaal geïsoleerd raak en hom van sy omgewing afsluit nie. Die pasiënte moet hulself versorg en ’n aan- deel hê in die instandhouding van hul omgewing en die handhawing van goeie in terp erso o n lik e v erhoudings w aar almal hul eie gevoelens kan lug en bydra tot die vermindering van die stigma van geestesongesteldheid. Die verpleegkundige kan ’n belang- rike rol speel in die werklike voorko- ming van geestesongesteldheid. Sy moet haar gem eenskap ken en die hoë- risikogevalle kan identifiseer. Op die sekondêre vlak van voorko­ ming kan die gemeenskapsverpleeg­ kundige ook ’n belangrike rol speel. Sekondêre voorkoming sluit in die vroeë herkenning en kortterm ynbehan- deling van geestesongesteldheid. SLOT Dit wek kommer dat daar in die basiese opleiding nie genoeg aandag geskenk word aan die begrip geestesgesondheid nie. In die praktyk word verpleegstu- dente na psigiatriese hospitale vir die praktika ten opsigte van geestesgesond­ heid gestuur. Hier kry hulle egter slegs met die patologie te doen. D aar is dus ’n gebrek aan onderrig ten opsigte van die vaardighede en gesindhede wat vir werk in die gemeenskap benodig word. D aar is ’n behoefte aan voorligting by professionele groepe soos geneeshere, regters, onderwysers en vele ander om hul houding te verander. In ’n poging om geestesongesteldheid te voorkom, m oet die gemeenskapsver- pleegkundige in haar professionele beeld ook ’n besorgdheid vir haar pa- siënte aankweek en vaardighede ont- wikkel om ’n om vattende diens aan haar pasiënte te lewer. Dit beteken ’n gedissiplineerde, m aar tog ’n intieme en persoonlike kontak, waar die pasiënt die vrymoedigheid het om gevoelens van verlies, skuld, woede en vyandig- heid te verwoord en waar die verpleeg­ kundige ook die pasiënt kan help om hulp te aanvaar. Dit is noodsaaklik dat die gem een­ skap sv erp leeg k u n d ig e die vroegste tekens en simptome en die oorsake van geestesongesteldheid sal ken. Sy moet ook haar gem eenskapsbronne ken en sy moet ’n netwerk van ondersteuningstel- sels opbou w aarheen sy pasiënte kan verwys, hulp vir die gesinne, asook oplossings vir problem e wat geesteson­ gesteldheid vererger, kan kry. Sy moet gevoelig wees vir die geestestoestand van elke pasiënt en m oet nie slegs op fi­ siese simptome konsentreer nie. D ie D ep artem en t G eso n d h eid , Welsyn en Pensioene is in samewerking met verskeie ander opleidingsinstansies reeds besig om aandag aan hierdie saak te gee. D ie D ep artem en t G eso n d h eid , Welsyn en Pensioene is in samewerking met verskeie ander opleidingsinstansies reeds besig om aandag aan hierdie saak te gee. Oorsake van geestesongesteld­ heid Deur daar te wees, om te gee, vir die persoon te sorg en ander persone of or- ganisasies tot hulpverlening te aktiveer, kan sy ’n belangrike bydrae lewer. H aar taak is dus om die pasiënt se ongesteldheid betyds te herken en hom na die regte instansie vir behandeling en opvolging te verwys. G edurende die krisis m oet sy ’n kli- maat skep waarin die pasiënt die vry- moedigheid het om sy probleem te be- spreek, sy m oet kan em patiseer en dan saam m et die persoon die werklikheid van die krisis in die oë kyk. Dikwels word die fout gem aak om aan die per­ soon in ’n krisis kalmeermiddels voor te skryf sonder om hom te help om die werklikheid te besef, m et die gevolg dat baie van hierdie persone onbepaalde tye lank met die medikasie voortgaan. Die pasiënte met sigbare simptome van geestesongesteldheid word gewoon- lik deur die persone direk om hulle ge- dwing om behandeling te ondergaan. Baie persone se problem e word dikwels vir die eerste keer deur leke geïdentifi- seer. Dit is die verpleegkundige se taak om die gemeenskap korrek in te lig sodat hulle op m oontlike problem e bedag kan wees en hulle kan identifi­ seer. Eerstens is haar opvoedingstaak teenoor die gesinne onder haar sorg en tweedens teenoor die groter publiek deur groepe soos skoolkinders, vroue- klubs en baie ander toe te spreek. Een van haar belangrikste funksies gedu­ rende hierdie voorligtingsessies is om die stigma wat aan geestesongesteldheid kleef, te verwyder. Die verpleegkundige speel ook ’n rol in die inskakeling van die pasiënt by so- siale groepe, moontlike beroepsgroepe en ander aktiwiteite en m oet sy die beste maak van die pasiënt se huidige omgewing. Die pasiënt moet aangemoedig word om sy geneesheer te besoek, klinieke by te woon en sy medikasie te neem. Die pasiënt word vir enige newe-effekte van die medikasie in die oog gehou. Risikogroepe m oet geidentifiseer word en hiervolgens kan die verpleeg­ kundige voorkom ende voorligting en raad gee, soos in die gevalle van ver- wagteride m oeders, persone wat af- treeouderdom nader, asook persone wat chirurgie m oet ondergaan. Die ver­ pleegkundige wat in die gemeenskap werk, kom daagliks met hierdie risiko- persone in aanraking. 5. M ereness, D .A ., Taylor, C .M . Essentials o f psychiatric nursing. C .V . Mosby. Saint Louis. 1978. BIBLIOGRAFIE 1. D epartem ent G esondheid, W elsyn en Pensioene. Jaar- verslag 1980. 2. Evans, F.M .C . The role o f the nurse in com m unity mental 2. Evans, F.M .C . The role o f the nurse in com m unity mental health. M acM illan. New Y ork. 1968. health. M acM illan. New Y ork. 1968. 3. Gillis, L.S. Guidelines in psychiatry. David Philip. Cape Town. 1977. 4. Kreigh, H .Z ., Perko, J. Psychiatric and mental health nursing: com m itm ent to care and concern. Reston. Vir­ ginia. 1979. Die verpleegkundige speel ook ’n be­ langrike rol in die voorkoming van gees­ tesongesteldheid deur infeksies te help Die tersiêre vlak van voorkoming sluit hoofsaaklik die rehabilitasie van g 5. M ereness, D .A ., Taylor, C .M . Essentials o f psychiatric nursing. C .V . Mosby. Saint Louis. 1978. 31

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/726/664

Afrikaans

KOMMUNIKASIE Goeie kom m unikasie is die hoeksteen van die verpleeg- beroep sê Eve Tiltman met reg in die artikel waarmee sy die 1983 skryfkompetisie gewen het. Drie van die wenners se artikels wat handel oor kommunikasie in verpleging verskyn in hierdie uitgawe. Die inskrywings getuig oor die algemeen daarvan dat die deelnemers werklik oor hierdie belangrike aspek van verpleging besin het — en ook leemtes geïdentifiseer het. G ood com m unication is the keystone o f the nursing pro ­ fession Eve Tiltman rightly said in the article with which she won the 1983 writing competition. Three of the winning articles dealing with communication in nursing are published in this issue. In general the entries show that the entrants really reflected on this important aspect of nursing — and also identified various problem areas. Dit is opvallend dat twee van die wenartikels, dié van E Pretorius en van J L James, daarop wys dat die hui- dige verpleegrekordstelsel ontoereikend is as kommu- nikasiemiddel. It is significant that in two of the winning articles, those of E Pretorius and of J L James, it was pointed out that the present nursing record system was inade­ quate as a communication medium. In haar artikel “D ie pasiëntvorderingsverslag as kom - m unikasiem iddel in verpleegpraktyk” sê E Pretorius: Die pasiëntvorderingsverslag is die groepskom m unika- siemiddel tussen verpleegpersoneel, dié m iddel wat ef- fektiewe kom m unikasie oor en m et die pasiënt m oontlik maak. In her article, Die pasiëntvorderingsverslag as kom - m unikasiem iddel in verpleegpraktyk E Pretorius says that the patient progress report is the group com­ munication medium amongst nurses, the medium which enables effective communication about and with the patient. Verpleging is ’n diens wat vir 24 uur elke dag en sewe dae per week voorsien word — en wel deur verpleeg- kundiges op verskillende skofte. Verpleegrekords is die enigste middel waardeur kontinuïteit in sorg verseker kan word. Indien hulle ontoereikend is, is totale pa- siëntsorg van 'n hoë gehalte onmoontlik. Nursing is a service provided 24 hours a day and for seven days a week. Nursing records are the only means by which continuity of care can be assured. If they should be inadequate, high quality total patient care would be impossible. KOMMUNIKASIE (Continued on p 4) (Vervolg op p 4) CURATIONIS—THE SOUTH AFRICAN JOURNAL OF NURSING The quarterly journal for professionals in nursing SUBSCRIPTION FORM I would like to subscribe to Curationis for □ One year (R10,00) □ Two years (R18,00) and enclose the subscription fee of R ................................................................................................................ Surname and full first names ............................................................................................................................. Address .................................................................................................................................................................... ................................................................... Post code .......................... SANA Membership No ......................................................................... □ I am not a member Post to: Curationis, SANA, P.O. Box 1280, Pretoria, 0001. CURATIONIS—THE SOUTH AFRICAN JOURNAL OF NURSING The quarterly journal for professionals in nursing SUBSCRIPTION FORM 3 MARCH 1984 Both E Pretorius and J L James in her article Nurse- D octor com m unication stated that in many respects re­ cords were characterised by incompleteness and the no­ torious vague statements such as Satisfactory, Slept well, and so on. In her research J L James also found that doctors were of the opinion that nursing records were not a reliable source of information on their patients. Beide E Pretorius en J L James in haar artikel Nurse- D octor C om m unication wys daarop dat rekords in baie opsigte gekenmerk word deur onvolledige inligting en die welbekende vae stellings soos Bevredigend, G oed geslaap, en so meer. In haar navorsing het J L James ook gevind dat geneeshere meen dat verpleegrekords nie ’n betroubare bron van inligting oor hulle pasiënte is nie. It thus appears that there are serious shortcomings in our most important channel of communication and we as professional nurses should no longer tolerate such a state of affairs. Daar blyk dus ernstige gebreke in ons belangrikste kommunikasiekanaal te wees en ons as professionele verpleegkundiges kan nie langer met hierdie toedrag van sake tevrede wees nie. In many hospitals throughout the country the nursing process approach and the use of nursing care plans have already been instituted. This could and has already brought about great improvements. Prof Kotzé how­ ever warns in her article Professionele vorm ing van die studentverpleegkundige against the possibility that the use of standard care plans may degenerate into another form of stereotype approach to nursing care. The stan­ dard plans must be supplemented by an individual plan in each patient care situation. In baie hospitale dwarsdeur die land is die verpleeg- prosesbenadering en verpleegsorgplanne reeds inge- stel. Dit kan en het reeds groot verbetering meege- bring. Prof W J Kotzé waarsku egter in haar artikel Professionele vorm ing van die studenteverpleegkundige teen die moontlikheid dat die gebruik van standaard- sorgplanne ontaard in nog ’n vorm van 'n stereotipe verpleegbenadering. Die standaardplanne moet in elke pasiëntsituasie met ’n individuele plan aangevul word. In baie hospitale word verpleegsorgplanne egter nog nie gebruik nie en om verskeie redes gaan dit nie binne- kort in werking gestel word nie. Vir hierdie situasies beskryf E Pretorius in haar artikel ’n eenvoudige manier om die huidige kardexstelsel aan te vul om ver­ pleegrekords te verander in ’n werklik doeltreffende kommunikasiemedium. CURATIONIS—THE SOUTH AFRICAN JOURNAL OF NURSING The quarterly journal for professionals in nursing SUBSCRIPTION FORM In many hospitals nursing care plans are however not yet being used and will, for various reasons, not be im­ plemented in the near future. For these situations E Pretorius describes a simple way in which the kardex system can be supplemented to change nursing records into a truly effective communication medium. CURATIONIS— DIE SUID-AFRIKAANSE TYDSKRIF VIR VERPLEEGKUNDE Die kwartaallikse tydskrif vir professionele verpleeglui INTEKENVORM Ek wil graag inteken op Curationis vir: □ een jaar (RIO,00) □ twee jaar (R18,00) en sluit die intekengeld van R ............................................................................................................................................. Van en voile voorname ........................................................................................................................................................ Adres ..................................................................................... ......................................................................................................................................................... Poskode SAVV-Lidnommer ........................................................................................................................................ □ Ek is nie ’n lid nie Pos aan: Curationis, S A W , Posbus 1280, Pretoria, 0001. 4 VOL. 7 NO. 1

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/750/688

Afrikaans

Opsomming Die doel van die studie is om die profiel van die afgestudeerde B.Cur.-studente wat in 1997 hul studies aan die Randse Afrikaanse Universiteit voltooi h e t, te beskryf. The purpose of this study is to describe the profile of the B.Cur. graduates who completed their studies in 1997 at the Rand Arikaans University. Theoretical points of departures were used, such as Muller’s career management description (Muller, 1998: 353-362) and Northeastern University’s five-step model career services (Northeastern University, sa: 1). Daar is gebruik gemaak van die volgende teoretiese vertrekpunte, naam lik M uller se beskrywing van loopbaanbestuur (Muller, 1998: 353-362) en Northeast­ ern University se vyf-stap-model van loopbaandienste (Northeastern University, sa: 1). After taking all the factors into consideration that play a role in career management, the researcher will be able to compile a complete profile of the B.Cur. graduates of 1997. It is important to the nursing education institu­ tion to know the profile of the graduates, in order to adapt the programme to the needs of the students. Deur al die bepaalde faktore in ag te neem wat ‘n rol in loopbaanbestuur speel, kan ‘n volledige profiel van die afgestudeerde B.Cur.-student van 1997 saamgestel word. Dit is verder belangrik vir die verpleegonderwys- instelling om kennis te dra van die profiel van afgestudeerdes ten einde die program volgens die behoeftes van die leerder aan te pas. With a quantitative survey design, data was gathered telephonicaly, through a self-composed questionnaire. With a quantitative survey design, data was gathered telephonicaly, through a self-composed questionnaire. With a quantitative survey design, data was gathered telephonicaly, through a self-composed questionnaire. The structured questionnaire has content validity in terms of conceptualisation. Of the thirty-one students, data was gathered on twenty-nine of them. Descriptive statistics were used to analise the data. The structured questionnaire has content validity in terms of conceptualisation. Of the thirty-one students, data was gathered on twenty-nine of them. Descriptive statistics were used to analise the data. Met ‘n kwantitatiewe opname-ontwerp is data telefonies aan die hand van ‘n selfopgestelde vraelys ingesamel. Die gestruktureerde vraelys het inhoudsgeldigheid op grond van die konseptualisering. Data van nege-en- twintig van die een-en-dertig studente is ingesamel. Beskrywende statistiek is gebruik in die analise van die data. The profile of the graduates is described according to fourteen factors from the questionnaire. Die profiel van die afgestudeerde studente is volgens veertien faktore uit die vraelys beskryf. Profiel van afgestudeerde B.Cur studente van 1997 Volgens M oore (in Walters, 1997:1) is alle p bestuurders wat hul eie belange rig en hul eie lewens Dit is dus duidelik dat die verpleegkundige, die best van haar eie loopbaan is. Daar word na hierdie pros bestuur as loopbaanbestuur verwys. Muller (199 verw ys daarna as die proses w aarvolgen verpleegpraktisyn loopbaandoelw itte stel en ‘ identifiseer waarvolgens sy hierdie doelwitte kan re Alle volwassenes gaan deur vyf sikliese stappe tyde keuse van ‘n nuwe loopbaan of met die verwisseli Cura Profiel van afgestudeerde B.Cur studente van 1997 S Ballack, B.Cur; Departement Verpleegkunde, RAU A Botes, D.Cur; wyle Professor, Departement Verpleegkunde, RAU otes, Cu ; y e o Opsomming Die doel van die studie is om afgestudeerde B.Cur.-studente w aan die Randse Afrikaanse Univ beskryf. Daar is gebruik gemaak van di vertrekpunte, naam lik M uller loopbaanbestuur (Muller, 1998: ern University se vyf-stap-mode (Northeastern University, sa: 1) Deur al die bepaalde faktore in a loopbaanbestuur speel, kan ‘n vo afgestudeerde B.Cur.-student van Dit is verder belangrik vir di instelling om kennis te dra afgestudeerdes ten einde die behoeftes van die leerder aan te Met ‘n kwantitatiewe opname-on aan die hand van ‘n selfopgestel Die gestruktureerde vraelys het grond van die konseptualiserin twintig van die een-en-dertig s Beskrywende statistiek is gebrui data. Die profiel van die afgestudeerd veertien faktore uit die vraelys b Inleiding en probeemstelling Die doel van die studie is om afgestudeerde B.Cur.-studente wa voltooi het, te beskryf. Volgens M oore (in Walters, 199 bestuurders wat hul eie belange rig en Dit is dus duidelik dat die verpleegk van haar eie loopbaan is. Daar word bestuur as loopbaanbestuur verwys verw ys daarna as die proses verpleegpraktisyn loopbaandoelw identifiseer waarvolgens sy hierdie d Alle volwassenes gaan deur vyf sikl keuse van ‘n nuwe loopbaan of met Opsomming Die doel van die studie is om die profiel v afgestudeerde B.Cur.-studente wat in 1997 hul aan die Randse Afrikaanse Universiteit voltooi beskryf. Daar is gebruik gemaak van die volgende teo vertrekpunte, naam lik M uller se beskrywin loopbaanbestuur (Muller, 1998: 353-362) en Nor ern University se vyf-stap-model van loopbaan (Northeastern University, sa: 1). Deur al die bepaalde faktore in ag te neem wat ‘ loopbaanbestuur speel, kan ‘n volledige profiel afgestudeerde B.Cur.-student van 1997 saamgeste Dit is verder belangrik vir die verpleegond instelling om kennis te dra van die profi afgestudeerdes ten einde die program volge behoeftes van die leerder aan te pas. Met ‘n kwantitatiewe opname-ontwerp is data tel aan die hand van ‘n selfopgestelde vraelys inge Die gestruktureerde vraelys het inhoudsgeldigh grond van die konseptualisering. Data van ne twintig van die een-en-dertig studente is inge Beskrywende statistiek is gebruik in die analise data. Die profiel van die afgestudeerde studente is v veertien faktore uit die vraelys beskryf. Inleiding en probeemstelling Die doel van die studie is om die profiel v afgestudeerde B.Cur.-studente wat hul studies in voltooi het, te beskryf. Verduideliking van sentrale konsepte Verduideliking van sentrale konsepte ‘n “Afgestudeerde student” verwys na alle studente wat hul studies aan dié hoëronderwys instelling in die jaar 1997 voltooi het. Dus beteken dit dat hul aan al die leeruitkomste en assesseringskriteria van die graad B accalureus Curationis voldoen om as “afgestudeerde” geklassifiseer te word. Die doel van die program word soos volg weergegee: “Die leerder demonstreer die vermoëns om as onafhanklike, beginner- en omvattende verpleegkundige (algemeen, psigiatrie, gemeenskaps), en vroedvrou te praktiseer in die beraming, diagnosering, beplanning, implementering en evaluering van gesondheidsorg aan die individu, gesin, groep en gemeenskap as lid van die gesondheidspan, binne die eties-wetlike raamwerk van verpleging in Suid-Afrika” (RAU, 2001: 4). Kimmel (1998:2) noem egter dat dit belangrik is dat die individu persoonlike en professionele doelwitte stel om sodoende as algemene riglyne te dien. Hierdie doelwitte stel die verpleegkundige in staat om alle aksies te rig. Met die oog op die keuse van ‘n nuwe of ander loopbaan noem Northeastern University (sa: 1) egter dat dit belangrik is dat die individu oor die nodige onderhoudsvaardighede beskik en dat die individu haar/sy skryfvaardighede hersien of ontwikkel. Northeastern University (sa: 1) vermeld egter ook dat dit belangrik is dat die organisering en kulture van die organisasie verstaan word, dat die individu ‘n mentor vind en dat strategieë ontwikkel word wat waarde aan ‘n organisasie gee. Binne hierdie studie word daar gepoog om die uitsonderlike eienskappe van die afgestudeerde B.Cur student uit te beeld. Om ‘n profiel te kan weergee, is dit dus noodsaaklik om ‘n begrip te hê van die uitsonderlike eienskappe wat ‘n rol in die loopbaanbestuur van die afgestudeerde B.Cur.-student speel. In hierdie studie was studente almal vroulik. Dit is belangrik dat effektiewe loopbaanbestuur plaasvind, want volgens Reitman (2001:1) is dit die een sleutel wat tot verwesenliking en bevrediging lei. ‘n Profiel verwys na ‘n versameling van data in ‘n geskrewe of grafiese voorstelling wat ‘n uitsonderlike eienskap, naamlik loopbaanbestuur uitbeeld (Webster, 2001: 1). Deur al die bepaalde faktore in ag te neem wat ‘n rol in loopbaanbestuur speel, sal die navorser in staat wees om ‘n volledige profiel van die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 saam te stel. Dit is verder belangrik vir die verpleegonderwysinstelling om kennis te dra van die profiel van die afgestudeerde ten einde die program volgens die behoeftes van die leerder aan te pas. Verduideliking van sentrale konsepte Weens die feit dat daar tans geen inligting beskikbaar is oor die afgestudeerde B.Cur student nie, word die vraag gevra: Loopbaanbestuur as teoretiese vertrekpunt Daar is gebruik gemaak van die volgende teoretiese vertrekpunte, naam lik M uller se beskryw ing van loopbaanbestuur (Muller, 1998: 353-362) en Northeastern University se vyf-stap-model van loopbaandienste (North­ eastern University, sa: 1). Hierdie teoretiese vertrekpunte word gebruik omrede die student verpleegkundige as volw assene in ‘n proses van loopbaanontw ikkeling aanspreek. Wat is die profiel van die afgestudeerde B.Cur.-studente wat hul studies aan ‘n bepaalde hoëronderwysinstansie in die jaar 1997 voltooi het? Doelstelling van die navorsing V olgens N ortheastern U niversity (s a :l) gaan alle volwassenes deur ‘n vyf-stap-siklus tydens die keuse van ‘n loopbaan of wanneer hul van loopbaan verander. Met betrekking hiermee, het Northeastern University ‘n vyf-stap- m odel vir loopbaandienste gei'dentifiseer, naam lik selfberam ing, loopbaanverkenning, besluitnem ing, beroepsoektog en loopbaanbestuur. Die doel van die studie is: Om die profiel van die afgestudeerde B.Cur.-student wat haar studie in die jaar 1997 aan ‘n bepaalde hoëronderwysinstelling voltooi het, te beskryf. Inleiding en probeemstelling loopbane. (Northeastern University, sa: 1). Hierbenewens verwys Muller (1998:357) ook na ‘n aantal beginsels binne loopbaanbestuur, naamlik selfkennis, vryheid van keuse, drome en doelw itte, planne van aksie, evaluasie en herbeplanning. Dit is duidelik dat die verpleegkundige deur sekere stappe gaan om haar loopbaan te bestuur of dat daar bepaalde faktore is wat haar keuse van loopbaan beïnvloed. Die doel van die studie is om die profiel van die afgestudeerde B.Cur.-studente wat hul studies in 1997 voltooi het, te beskryf. Volgens M oore (in Walters, 1997:1) is alle persone bestuurders wat hul eie belange rig en hul eie lewens beheer. Dit is dus duidelik dat die verpleegkundige, die bestuurder van haar eie loopbaan is. Daar word na hierdie proses van bestuur as loopbaanbestuur verwys. Muller (1998:354) verw ys daarna as die proses w aarvolgens die verpleegpraktisyn loopbaandoelw itte stel en ‘n weg identifiseer waarvolgens sy hierdie doelwitte kan realiseer. Dit sluit onder andere selfkennis en familie-aangeleenthede in. Muller (1998:357) identifiseer selfkennis as die “proses w aartydens die verpleegpraktisyn haar begeertes en verwagtinge bepaal sowel as om haar unieke karaktertrekke te identifiseer”. Verder noem Muller (1998:360) ook dat familie ‘n rol sal speel tydens loopbaankeuse weens die feit dat vrouens 97% van die arbeidskrag binne verpleging uitmaak. ‘n Verdere faktor is loopbaan- en studiegeleenthede. Die opsies binne verpleegkunde is eindeloos (Kimmel, 1998: Alle volwassenes gaan deur vyf sikliese stappe tydens die keuse van ‘n nuwe loopbaan of met die verwisseling van 60 Curationis November 2003 1). Dit is dus nodig dat die verpleegkundige kennis dra van, en navorsing doen oor die verskeidenheid van loopbane wat beskikbaar is. Die veranderinge in die werksomgewing vereis dat die verpleegkundige nuwe vaardighede moet aanleer (Northeastern University, sa: 1). Data-insameling Die data is ingesamel by wyse van ‘n telefoniese onderhoud aan die hand van ‘n gestruktureerde vraelys (Brink, 1996: 148). Vir die doel van die studie is daar gebruik gemaak van ‘n selfopgestelde vraelys (Brink, 1996: 153). Die vraelys is geformuleer vanuit die konseptualisering en beskik dus oor inhoudsgeldigheid. Die volgende aspekte is in die vraelys ingesluit. • Huwelikstatus • Aantal kinders • Ouderdom van kinders • Werkstatus • Aantal werke • Loopbaanstatus • Huidige werk en posbenaming • Werksbevrediging • Oorsese verpleegondervinding • Nagraadse studie • Toekomsvisie • Loopbaankeuse Definisie van sentrale konsepte en teoretiese begronding ■ Lewenslange leer dui op die individu se huidige kwalifikasies deur nagraadse kursusse om sodoende op hoogte te bly met die nuutste wetenskaplike verpleging binne haar veld. ■ Gesinsverpligtinge wat dui op die huwelikstatus van die individu, haar aantal kinders en die ouderdom van die kinders. ■ Gesinsverpligtinge wat dui op die huwelikstatus van die individu, haar aantal kinders en die ouderdom van die kinders. Tydens die steekproefneming is daar ook gebruik gemaak van die spesiale tegniek, naamlik sneeubalsteekproeftrek- king wat behels dat deelnemers gekies word op grond van bystand in die opsporing en verkryging van ander lede. Dus in die geval van die studie is daar gebruik gemaak van sneeubalsteekproeftrekking om in aanraking te kom met ander afgestudeerde studente waarvan die kontaknommers onbekend is, deur die studente waarvan die kontaknommers wel bekend is (Brink, 1996: 141). ■ Selfkennis waaoor die individu beskik vir genoeg- same kennis met betrekking tot haar eie belange en vaardighede, sowel as persoonlikheidsprofiel, om sodoende ‘n loopbaan of werk te kies waarin sy/hy gelukkig kan wees en waarbinne sy professioneel en persoonlik kan ontwikkel. Loopbaangeleenthede en loopbaanstatus fokus op die volgende, naamlik of die individu steeds binne verpleging en indien wel, in watter area van verple- ging-werk sy tans? Werk die individu op nasionale of intemasionale vlak? Gryp sy leierskapsaange- leenthede binne haar loopbaan aan ter wille van professionele ontwikkeling? Voel die individu dat sy die regte loopbaankeuse gemaak het? Navorsingsontwerp en - metodes Die ontwerp wat tydens die studie gebruik is kan beskryf word as ‘n kwantitatiewe, nie-eksperimentele ontwerp (Brink, 1996: 108). Die nie-eksperimentele ontwerp wat gevolg is, kan as ‘n beskrywende opname geklassifiseer word. Weens die feit dat die navorser bloot gesoek het vir akkurate inligting oor die karakteristieke van die bepaalde deelnemers, is hierdie benadering gekies (Brink, 1996: 109). Die vraelys bevat 14 vrae wat ‘n tydperk van + 10-15 minute vat om te beantwoord. Die vraelys is saamgestel uit beide geslote en oop vrae, waarvan die antw oorde op ‘n antwoordblad opgeteken is (Brink, 1996: 154-157). Data-analise Die teikenpopulasie word beskryf as alle afgestudeerde B .C ur studente w at hul studie aan ‘n bepaalde hoëronderwysinstelling het in die jaar 1997 voltooi. Die teikenpopulasie sluit die totaal van 32 vroulike deelnemers/ studente in. Ter analisering van data is daar gebruik gemaak van beskryw ende statistiek (frekw ensies, eenvoudige beskrywende statistiek en persentasies) (Brink, 1996: 180 & 183). Die bereikbare populasie kan geïdentifiseer word as die deelnemers met wie die navorser telefonies in verbinding getree het of wat gewillig was om aan die studie deel te neem en sluit 29 deelnemers/studente in. Definisie van sentrale konsepte en teoretiese begronding Vir die doel van hierdie studie is Northeastern University (sa:l) se model vir loopbaandienste, geherorganiseer in kombinasie met Muller (1998:353-362) se raamwerk vir loopbaanbestuur. Die stappe van loopbaanbestuur vir doeleindes van die studie kan soos volg bekryf word, naamlik: Tydens die konseptualisering is daar op die volgende aspekte gefokus: Tydens die konseptualisering is daar op die volgende aspekte gefokus: • Stap 1 - selfkennis en familie • Stap 2 - loopbaan- en studiegeleenthede • Stap 3 - besluitneming en doelstellings • Stap 4 - werksoektog • Stap 5 - lewenslange leer. • Stap 1 - selfkennis en familie • Uitklaring van sentrale konsepte • Loopbaanbestuur as teoretiese konsep waarop die vraelys gegrond is. 61 Curationis November 2003 61 Curationis November 2003 61 Curationis November 2003 Daar is gebruik gemaak van ‘n nie-waarskynlikheid- steekproef, wat beteken dat die deelnem ers van die populasie, nie-ewekansig gekies is. Die metode van steekproefneming is ‘n gerieflikheidsteekproef, wat behels dat die deelnemers van die studie gekies is op grond van beskikbaarheid van die lede. Die steekproef het dus bestaan uit die 29 lede waarmee daar telefonies in verbinding getree is (Brink, 1996: 140). Na aanleiding van bogenoem de word die volgende hoofpunte geïdentifiseer wat moontlik ‘n invloed kan hê op die profiel van die afgestudeerde B.Cur.-student wat sy/ haar studie in die jaar 1997 voltooi het. Die hoofpunte is in die vraelys vervat om die profiel van die afgestudeerde te beskryf. ■ Gesinsverpligtinge wat dui op die huwelikstatus van die individu, haar aantal kinders en die ouderdom van die kinders. ■ Selfkennis waaoor die individu beskik vir genoeg- same kennis met betrekking tot haar eie belange en vaardighede, sowel as persoonlikheidsprofiel, om sodoende ‘n loopbaan of werk te kies waarin sy/hy gelukkig kan wees en waarbinne sy professioneel en persoonlik kan ontwikkel. ■ Loopbaangeleenthede en loopbaanstatus fokus op die volgende, naamlik of die individu steeds binne verpleging en indien wel, in watter area van verple- ging-werk sy tans? Werk die individu op nasionale of intemasionale vlak? Gryp sy leierskapsaange- leenthede binne haar loopbaan aan ter wille van professionele ontwikkeling? Voel die individu dat sy die regte loopbaankeuse gemaak het? ■ Besluitneming en doelstelling fokus op die individu se bepaalde doelstellings wat haar handelinge en besluitneming rig. ■ Werksoektog dui op die aantal werk wat die individu gehad het en of die individu tans werk. Etiese oorwegings Om die regte van die deelnemers te beskerm, is die etiese standaarde van die Universiteit gebruik (RAU, 2001). Van die vyf afgestudeerde studente wat wel kinders het, wissel die ouderdom van een kind onder ses maande, geen kinders onder die ouderdom van een jaar nie en drie kinders tussen die ouderdom van een tot vyf jaar. Die netto verskil van een, verwys na een van die afgestudeerde studente met wie daar nie direk in verbinding getree is nie, maar deur haar familie, wat onseker was oor die ouderdom van haar kinders (Watkins et al., 1998: 1). Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Elke vraag binne die vraelys se bevindings word afsonderlik bespreek en frekwensies en persentasies word weergegee. Hierbenewens is dit dus duidelik dat die minderheid van die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 wel kinders het. Familieverpligtinge speel ‘n belangrike rol omdat vrouens die meerderheid van menslike hulpbronne in verpleging uitmaak. Navorsing het reeds gewys dat “huwelik” een van die familieverpligtinge is wat ‘n rol in die individu se loopbaanbestuur speel (Watkins etal., 1998: 1). Na die identifisering van die biografiese data van die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 is daar gekyk na hul werksgeskiedenis, om sodoende ‘n volledige profiel saam te stel. Uit figuur 1 is dit duidelik dat sewentien uit die nege-en- twintig (58.60 %) afgestudeerde studente getroud is en twaalf uit die nege-en-twintig (41.40%) nie. Daar kan dus afgelei word dat die meerderheid van die studente wel getroud is. Van die individue wat getroud is, is daar slegs twee wat nie ‘n bepaalde beroep beklee nie. Uit die 29 lede van die 32 met wie daar telefonies in verbinding getree is, werk 27 (91%) en 2 (6.99 %) nie. Van die twee afgestudeerde studente wat nie werk nie, beklee een die rol van huisvrou en die ander die rol van student binne die mediese veld van geneeskunde. Dit is dus duidelik dat die meerderheid van die afgestudeerde studente steeds werk (Muller, 1998: 360-361). Amerikaanse navorsing, soos reeds gemeld, het ook gewys dat die aantal kinders wat ‘n individu het ook ‘n invloed het op die balans tussen familie en loopbaan (Watkins et al., 1998:1). Bogenoemde word hieronder in figuur 3.2 bespreek. Volgens Walters het Frahm en Rinehart (1991:39-40;77) genoem dat selfkennis ‘n belangrike rol speel in die voorkeur van ‘n spesifieke werk. In dié geval sal die aantal werke wat die individu alreeds gehad het ‘n aanduiding wees van haar selfkennis (Walters, 1997:51). Vyf uit die nege-en-twintig (17.20%) afgestudeerde B.Cur.- studente het wel kinders, terwyl vier-en-twintig uit die nege- en-twintig (82.80%) nie kinders het nie (Watkins et al., 1998:1). Aan die ander kant het Muller (1998:354) ook genoem dat lo opbaanbestuur die proses is w aartydens ‘n verpleegpraktisyn sekere loopbaandoelwitte stel en ‘n weg identifiseer waarlangs sy of hy die doelwitte kan realiseer. Geldigheid en betroubaarheid Metingsgeldigheid verwys volgens Brink (1996:106) na die mate waartoe ‘n instrument akkurate metings gee van dit 62 Curationis November 2003 62 Curationis November 2003 Curationis November 2003 wat dit veronderstel is om te m eet, binne die gegew e konteks waarin dit toegepas word, soos reeds bespreek. Die data-insamelingsinstru- ment het inhoudsgeldigeheid op grond van die konsep- tualisering. ngs rs te beskerm, is die etiese gebruik (RAU, 2001). het Harmon (1967) die feit dat sommige moeders “terugkeer na die arbeidsm ag, w anneer hul kinders ouer is”, ge'identifiseer as een van die vrou se loopbaanpatrone (Miller, 1986: 1). Interne geldigheid is binne die studie verkry deur gebruik te maak van triangulering van bronne. Met ander woorde, daar is gebruik gemaak van ‘n verskeidenheid bronne binne die literatuurstudie ten einde m eervoudige perspektiew e van die bepaalde verskynsel te verkry. het Harmon (1967) die feit dat sommige moeders “terugkeer na die arbeidsm ag, w anneer hul kinders ouer is”, ge'identifiseer as een van die vrou se loopbaanpatrone (Miller, 1986: 1). Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Hierbenewens word elke individu se posbenaming ook bespreek en kan sodoende vir die navorser ‘n aanduiding gee van w atter individue bestuursposisies of onderrigposisies beklee (Webster, 2001: 1). Die netto verskil van een verwys na ‘n afgestudeerde stu­ dent met wie daar nie direk in kontak getree is nie maar via ‘n vriendin, wat onseker was oor die aantal beroepe wat die individu reeds beklee het. Volgens C ardilo (2000:1) is loopbaanbestuur ‘n voortdurende proses wat ‘n invloed het op die bevordering van die individu se huidige en toekomstige loopbaan Tabel 1 gee ‘n beskrywing van die verskeidenheid werke wat onder die hoofdissiplines geklassifiseer is, sowel as bestuurs- en onderrigposisies wat deur die individue binne die bereikbare populasie beklee word. Die meerderheid van die afgestudeerde B.Cur.-studente verkeer steeds binne verpleging. Negentien (65.50%) van die nege-en-twintig studente praktiseer steeds binne verpleging, terwyl tien (34.5%) van die afgestudeerde studente ander loopbane volg. Die rede hoekom die netto totaal van 29 oorskry is omdat ‘n aantal van die afgestudeerde studente van 1997 meer as een beroep beklee of ‘n beroep beklee, wat onder meer as een van die hoofareas geklassifiseer kan word, bv. ‘n individu kan ‘n werk binne algemene verpleging beklee maar kan ook ‘n bestuursposisie hê, waar sy in die geval beide onder algemene verpleging en bestuur geklassifiseer sal word. So ook dieselfde met die posbenaming. Soos reeds genoem kan die verpleegkundige beide op nasionale en intemasionele vlak werk (Denosa, 2001). Die meerderheid van die afgestudeerde studente van 1997 werk op nasionale vlak. Vyf-en-twintig uit die nege-en-twintig (86.20%) afgestudeerde studente van 1997 werk tans nasionaal terwyl twee uit die nege-en-twintig (6.90%) intemasionaal werk. Die balans van 6.90%, verwys na een student wat tans oorsee bly, maar wat nie binne verpleging praktiseer nie en ‘n ander student wat tans op nasionale vlak besig is met studie in die mediese veld en nie binne verpleging werk nie (Denosa, 2001). Uit tabel 1 is dit dus duidelik dat vyf van die nege-en-twintig afgestudeerde B .C ur.-studente van 1997 binne gem eenskapsverpleging in gem eenskapsgesondheids- klinieke werk. Binne psigiatriese verpleging is daar egter geen studente nie. (Wilson & Kniesel, 1996: 8 ). In verloskundige verpleging is daar ‘n totaal van vier afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 (Nolte, 1998: 3). Op nasionale vlak kan die verpleegkundige egter ook in die openbare of privaat sektor werk (Muller, 1998: 354). Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing As bogenoemde in ag geneem word, kan die aantal werke Navorsing wys egter nie net dat die aantal kinders van ‘n individu (Watkins etal., 1998: 1) ‘n rol speel in die loopbaan nie, maar ook die ouderdom van die kinders. Volgens Miller 63 Curationis November 2003 Tab eM : Werksgebied & posbenaming WERKSAREA AANTAL GEMEENSKAPSVERPLEGING 5 Skoolgesondheid 0 Beroepsgesondheid 0 Primêre gesondheidsorg 5 PSIGIATRIESE VERPLEGING 0 Rehabilitasie 0 Gemeenskapspsigiatrie 0 Geestesgestremdheid 0 VERLOSKUNDIGE VERPLEGING 4 ALGEMENE VERPLEGING 7 Trauma 1 Intensiewesorgverpleging 2 Neonatale intensiewe sorg verpleging 1 Operatiewe verpleging (Teater) 2 Mediese Chirurgiese verpleging 0 Ortopedies 1 PATOLOGIE 2 BESTUUR 7 Skofleier 1 Bevelsuster 3 Bestuurder 3 ONDERRIG 1 Mentor 1 PRIVAAT PRAKTYK 3 Babamassering 1 Verloskundekliniek 1 Gemeenskapsgesondheidskliniek 1 ANDER 9 Mediese verteenwoordiger 5 Gevallebestuurder 1 Professionele Gesondheidsorgadviseur 1 Krisiskonsultant 1 Finansiële kontroleerder 1 van ‘n individu moontlik na die “weg” wys waarlangs die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 hul doelwitte realiseer. Nege van die studente het slegs een pos beklee vandat hul afgestudeer het en negentien, meer as een pos. Van die negentien is daar nege wat reeds twee poste beklee het, sewe wat drie poste beklee het twee wat vier poste beklee Nege van die studente het slegs een pos beklee vandat hul afgestudeer het en negentien, meer as een pos. Van die negentien is daar nege wat reeds twee poste beklee het, sewe wat drie poste beklee het, twee wat vier poste beklee het en een wat vyf poste beklee het. Hieruit kan dus afgelei word dat die meerderheid van die afgestudeerde studente Nege van die studente het slegs een pos beklee vandat hul afgestudeer het en negentien, meer as een pos. Van die negentien is daar nege wat reeds twee poste beklee het, sewe wat drie poste beklee het, twee wat vier poste beklee het en een wat vyf poste beklee het. Hieruit kan dus afgelei word dat die meerderheid van die afgestudeerde studente van ‘n individu moontlik na die “weg” wys waarlangs die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 hul doelwitte realiseer. A1 die afgestudeerde B .C ur.-studente, wat in 1997 afgestudeer het, reeds ‘n pos van een of ander aard beklee. 64 Curationis November 2003 reeds van beroep verander het (Muller, 1998: 357). reeds van beroep verander het (Muller, 1998: 357). werke wat deur die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 binne elke hoofdissipline beklee word, in meer detail bespreek word. Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Van die individue wat werksaam is binne die nasionale sektor is die verspreiding soos volg: openbare sektor een uit vyf-en- twintig (4%) en privaat sektor vier-en-twintig uit vyf-en- twintig (96%). Dit is dus duidelik dat die meerderheid van die studente binne die privaat sektor werksaam is. Die 4% verwys na ‘n enkele individu wat tans werksaam is binne ‘n bepaalde weermagbasis, waar sy die rang van luitenant beklee en as bestuurderes van die siekeboeg optree (Muller, 1998: 354). Sewe afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 praktiseer binne algemene verpleging, maar die verspreiding is egter wyd - een binne traum a, tw ee binne intensiew e- sorgverpleging (IC U ), een binne neonatale intensiewesorgverpleging (NICU), twee individue binne operasiesaalverpleging (Teater), geen binne mediese/ chirurgiese verpleging nie en een binne ortopedies (Wilson &Kniesl, 1996:41). Twee uit die nege-en-twintig afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 werk binne patologie (Muller, 1998:355). Binne hierdie twee sektore, openbare en privaat sektore, identifiseer Muller (1998:354) egter ook vier hoofdissiplines, naam lik algem ene, psig iatriese, gem eenskap en verloskundige verpleging, soos reeds bespreek. Van die nege-en-twintig afgestudeerde studente van 1997 is daar sewe wat bestuursposisies beklee, een as skofleier binne algemene verpleging, soos reeds genoem, drie as bevelsusters binne 'n privaat gem eenskapsgesond- heid sk lin iek , ortopedie en binne ‘n openbare gemeenskapsgesondheidskliniek en drie as bestuurders binne hulle eie privaat klinieke (Muller, 1998: 131). Verspreiding van die verpleegkundiges (respondente) is volgens die vier hoofdissiplines, naamlik psigiatriese verpleging, algemene verpleging, gemeenskapsverpleging en verloskundige verpleging, sowel as patalogie. Twee individue is nie binne ‘n bepaalde werksarea betrokke nie. Die een het die titel van student en die ander dié van huisvrou. Een van die individue beklee die beroep van mentor binne intensiewesorgverpleging, geklassifiseer onder die veld van onderrig (Muller, 1998: 355). Geen (0% ) individue praktiseer binne psigiatriese verpleegkunde nie, sewe (24.1% ) binne algem ene verpleging, vyf (17,2%) binne gemeenskapsverpleging, vier (13,8%) binne verloskundige verpleging, terwyl nege (31 %) van die individue ander beroepe beklee met ‘n balans van twee (6.9%) individue wat nie werk nie (Muller, 1998: 354). Om ‘n volledige profiel saam te stel is dit egter nodig dat die Drie van die totale afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 besit hul eie privaat praktyk. Hierdie privaat praktyke dek onder andere: babamassering, ‘n verloskundige kliniek en ‘n gemeenskapsgesondheidskliniek. Ander beroepe word deur nege van die nege-en-twintig individue gevolg. Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Daar is ‘n duidelike aanduiding van die aantal afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 wat reeds hul studie bevorder het. Vier (13.3%) uit die nege-en-twintig afgestudeerde studente het reeds nagraadse studie onderneem, wat beteken dat hul begin studeer het, maar nog nie hul studie voltooi het nie. Vyftien (51.7%) uit die nege-en-twintig afgestudeerde B .C ur.-studente van 1997 het reeds nagraadse studie voltooi terwyl tien (35%) individue nog geen studie onderneem het of voltooi, het vandat hul in 1997 afgestudeerhet nie. Hierbenewens word die algemene rigting van die afgestudeerde studente in figuur 2 bespreek (Muller, 1998: 357). Dit is belangrik om te bepaal tot watter mate die individue gelukkig of ongelukkig is in die pos wat hul tansbeklee, dus hul werksbevrediging. Uit die nege-en-twintig individue is daar een-en-twintig (72.4%) wat genoem het dat hul wel gelukkig is en vier (13.8%) dat hul ongelukkig is. Die balans van vier (13.8%) individue, verwys na drie individue met wie daar nie direk kontak gemaak is nie, maar waarvan data vanaf ‘n naasbestaande of vriendin verkry is en persoonlike data, soos bogenoemde dus nie verkry kon word nie. Die ander een individu is tans ‘n student en beklee dus nie ‘n bepaalde pos nie. Van die individue wat nie gelukkig binne hulle beroep is nie, werkdrie binne verpleging (Muller, 1998: 357). Soos reeds bespreek, is daar negentien uit die nege-en- twintig afgestudeerde B.Cur.-studente wat of nagraadse studie onderneem het of voltooi het vandat hul in 1997 afgestudeer het. Die totaal binne bogenoemde grafiek oorskry egter negentien omdat van die afgestudeerde studente na-graadse studie in meer as een studieveld onderneem het. Figuur 2 gee die uiteensetting van die moontlike areas van studie (Muller, 1998: 357). ‘n Weergawe van die aantal afgestudeerde studente van 1997 wat verpleegondervinding op internasionale vlak opgedoen het, is gemaak. Van die nege-en-twintig individue binne die bereikbare populasie het twee (6.90%) individue oorsese verpleegondervinding terwyl sewe-en-twintig (91 %) geen verpleegondervinding op internasionale vlak het nie (Denosa, 2001). Die twee individue wat wel oorsee werk, sluit een in wat beide binne trauma werk sowel as haar studies oorsee bevorder, terw yl die ander individu tans binne verloskundige verpleging in Soedi Arabië werk (Denosa, 2001). Nege uit die negentien individue het ‘n bepaalde spesialiseringsdiplom a onderneem of voltooi (RAU, Fakulteit Opvoedkunde en Verpleegkunde, 2001: 9-13). Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Hierdie werke en posbenamings is soos 65 Curationis November 2003 65 65 Curationis November 2003 Curationis November 2003 Figuur 2: Studiemoontlikhede 10 I C3sjD a ''B C ‘C<u U U UJ s ëu CQ Studiemoontlikheid paal tot watter mate die individue in die pos wat hul tansbeklee, dus it die nege-en-twintig individue is 4%) wat genoem het dat hul wel ) dat hul ongelukkig is. Die balans ue, verwys na drie individue met gemaak is nie, maar waarvan data vriendin verkry is en persoonlike us nie verkry kon word nie. Die s ‘n student en beklee dus nie ‘n individue wat nie gelukkig binne ie binne verpleging (Muller, 1998: Daar is ‘n duidelike aanduiding van die aantal afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 wat reeds hul studie bevorder het. Vier (13.3%) uit die nege-en-twintig afgestudeerde studente het reeds nagraadse studie onderneem, wat beteken dat hul begin studeer het, maar nog nie hul studie voltooi het nie. Vyftien (51.7%) uit die nege-en-twintig afgestudeerde B .C ur.-studente van 1997 het reeds nagraadse studie voltooi terwyl tien (35%) individue nog geen studie onderneem het of voltooi, het vandat hul in 1997 afgestudeerhet nie. Hierbenewens word die algemene rigting van die afgestudeerde studente in figuur 2 bespreek (Muller, 1998: 357). volg - vyf as mediese v erteenw oordig ers, een as gevallebestuur, een as professionele gesondheidssorgadviseur, een as krisiskonsultant en een as finansiële kontroleerder. Figuur 2: Studiemoontlikhede 10 I C3sjD a ''B C ‘C<u U U UJ s ëu CQ Studiemoontlikheid Om dus op te som, dit is duidelik dat veertien van die afgestudeerde B .Cur.-studente van 1997 oor die posbenam ing van g eregistreerde ver- pleegkundige beskik, vier die van vroedvrou, een die van skofleier, drie die van bevel- suster, drie die van bestuurder, een die van mentor en nege die van “ander”, soos hierbo genoem. Daar is ‘n duidelike aanduiding van die aantal afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 wat reeds hul studie bevorder het. Vier (13.3%) uit die nege-en-twintig afgestudeerde studente het reeds nagraadse studie onderneem, wat beteken dat hul begin studeer het, maar nog nie hul studie voltooi het nie. Vyftien (51.7%) uit die nege-en-twintig afgestudeerde B .C ur.-studente van 1997 het reeds nagraadse studie voltooi terwyl tien (35%) individue nog geen studie onderneem het of voltooi, het vandat hul in 1997 afgestudeerhet nie. Hierbenewens word die algemene rigting van die afgestudeerde studente in figuur 2 bespreek (Muller, 1998: 357). Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Twee afgestudeerde studente het egter genoem hul oorsee (intemasionaal) wil gaan. Terwyl een stud onseker was oor hoe sy haarself sien oor die volgende jaar (Muller, 1998:356). Figuur 15 gee ‘n duidelike weergaw e van hoev afgestudeerde studente van 1997 van mening was dat h die regte loopbaankeuse gemaak het en dié wat gevoel dat hulle die verkeerde loopbaankeuse gemaak het. Negentien (65.50%) van die nege-en-twintig studente genoem dat hulle voel dat hulle die regte loopbaanke gemaak het, terwyl sewe (24.10%) uit die afgestudee B.Cur.-studente gemeen het dat hul nie die regte ke gemaak het. nie. Van die sewe wat van mening was dat die verkeerde loopbaankeuse gemaak het, is drie indivi steeds binne verpleging, terwyl vier tans nie meer binne verpleegprofessie praktiseer nie. Die balans van 10. verwys na drie individue met wie daar nie direk telefo kontak gemaak is nie, maar van wie inligting verkry is ‘n naasbestaande of vriendin wat vrae van die aard dus kon beantwoord nie (Muller, 1998: 357). Samevattende gevolgtrekking Figuur 3: Toekomsvisie 12 10 oa e '5b <U <U > <D cc T3UtD <u Ma> c/3eO Geidentiflseerde areas kortterm yndoel witte vir hom/haarself stel. Die individu moet dus ‘n toekomsvisie hê wat haar/sy handelinge rig. Hierdie studie gee ‘n aanduiding van die hooftemas wat binne die individu se doelw itte oor ‘n tydperk van 1 0 jaar ge'identifiseer is (Muller, 1998: 356). <u Ma> c/3eO Tien uit die nege-en- twintig afgestudeerde studente van 1997 se doelwitte was gefokus op die bevordering of vordering binne haar/ sy loopbaan. Sewe uit die nege-en-tw intig individue wou of studie onderneem of voltooi. Agt uit die nege-en-twintig afge­ studeerde studente van 1997 wou uit verpleging gaan en van loopbaan verander. Een van die individue het genoem dat sy haarself oor die volgende 1 0 jaar steeds binne verpleging sien. Twee afgestudeerde studente het egter genoem dat hul oorsee (intemasionaal) wil gaan. Terwyl een student onseker was oor hoe sy haarself sien oor die volgende tien jaar (Muller, 1998:356). • Peri-natale selfonderrig - 3 individue • Gevorderde ICU - 1 individu • Gevorderde verloskunde - 1 individu • Gevorderde ortopedie -1 individu Vier uit die negentien individue het ‘n graad ondemeem of voltooi in B.Cur. Ed. et Admin. Drie van die negentien afgestudeerde studente van 1997 het die graad M.Cur. ondemeem of voltooi, terwyl geen individue hul D.Cur.- graad onderneem of voltooi het nie. Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Uit die negentien individue is daar egter een wat ‘n kombinasieberoep volg, ‘n student wat die basiese graad van B.Cur voltooi het en tans ‘n graad in die mediese rigting onderneem (Muller, 1998: 357). Figuur 15 gee ‘n duidelike weergaw e van hoeveel afgestudeerde studente van 1997 van mening was dat hulle die regte loopbaankeuse gemaak het en dié wat gevoel het dat hulle die verkeerde loopbaankeuse gemaak het. Negentien (65.50%) van die nege-en-twintig studente het genoem dat hulle voel dat hulle die regte loopbaankeuse gemaak het, terwyl sewe (24.10%) uit die afgestudeerde B.Cur.-studente gemeen het dat hul nie die regte keuse gemaak het. nie. Van die sewe wat van mening was dat hul die verkeerde loopbaankeuse gemaak het, is drie individue steeds binne verpleging, terwyl vier tans nie meer binne die verpleegprofessie praktiseer nie. Die balans van 10.4 % verwys na drie individue met wie daar nie direk telefonies kontak gemaak is nie, maar van wie inligting verkry is van ‘n naasbestaande of vriendin wat vrae van die aard dus nie kon beantwoord nie (Muller, 1998: 357). Die “ander” binne die grafiek verwys na kursusse wat deur die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 gevolg is of voltooi is, wat nie binne ‘n spesifieke spesialiseringsveld gekategoriseer kan word nie. Die kursusse sluit onder meer die volgende in: • Traumakursus (gestudeer op intemasionale vlak) • KPR (Kardiopulmonale resitasie) - instrukteurs- kursus • Intemasionale erkende babamasseringskursus • MIV-kursus • Verskeie kursusse wat deur die individu se werk self voorgeskryf is Bevindings en gevolgtrekkings van die navorsing Die aard van die spesialiseringsdiploma en die aantal individue kan soos volg uiteengesit word: Ingesluit by die 91% wat geen oorsese verpleegon­ dervinding het nie, is daar wel individue wat intemasionaal verkeer het maar nie binne die verpleegprofessie nie. Hul beskik dus nie oor oorsese verpleegondervinding nie. Dit sluit in drie individue van die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997, een wat tans permanent in Frankryk woon en twee wat au pair-werk gedoen het. • Primêre gesondheidsorg, diagnose en behandeling - 1 individu • Primêre gesondheidsorg, kliniese evaluering - 1 individu kryk woon en • Primêre gesondheidsorg, “Reproductive Health” - 1 individu Primêre gesondheidsorg, “Reproductive Health” - 1 individu Curationis November 2003 Figuur 3: Toekomsvisie 12 10 oa e '5b <U <U > <D cc T3UtD <u Ma> c/3eO Geidentiflseerde areas • Peri-natale selfonderrig - 3 individue • Gevorderde ICU - 1 individu • Gevorderde verloskunde - 1 individu • Gevorderde ortopedie -1 individu Vier uit die negentien individue het ‘n graad ondemeem of voltooi in B.Cur. Ed. et Admin. Drie van die negentien afgestudeerde studente van 1997 het die graad M.Cur. ondemeem of voltooi, terwyl geen individue hul D.Cur.- graad onderneem of voltooi het nie. Uit die negentien individue is daar egter een wat ‘n kombinasieberoep volg, ‘n student wat die basiese graad van B.Cur voltooi het en tans ‘n graad in die mediese rigting onderneem (Muller, 1998: 357). Die “ander” binne die grafiek verwys na kursusse wat deur die afgestudeerde B.Cur.-studente van 1997 gevolg is of voltooi is, wat nie binne ‘n spesifieke spesialiseringsveld gekategoriseer kan word nie. Die kursusse sluit onder meer die volgende in: • Traumakursus (gestudeer op intemasionale vlak) • KPR (Kardiopulmonale resitasie) - instrukteurs- kursus • Intemasionale erkende babamasseringskursus • MIV-kursus • Verskeie kursusse wat deur die individu se werk self voorgeskryf is • Kursus binne koste-ingeneurswese • Besigheidsbestuurskursus kortterm yndoel w vir hom/haarself Die individu moet ‘n toekomsvisie hê haar/sy handelinge Hierdie studie gee aanduiding van hooftemas wat bi die individu doelw itte oor tydperk van 1 0 j ge'identifiseer (Muller, 1998: 356) Tien uit die nege twintig afgestudee studente van 1997 doelwitte was gefo op die bevordering vordering binne h sy loopbaan. Sewe die nege-en-tw in individue wou studie onderneem voltooi. Agt uit nege-en-twintig a studeerde stude van 1997 wou verpleging gaan en loopbaan verander. Een van die individue het genoem sy haarself oor die volgende 1 0 jaar steeds binne verpleg sien. RAU (Randse Afrikaanse Universiteit), FAKULTEIT OPVOEDKUNDE EN VERPLEEGKUNDE 2001: Voorgraads. Johannesburg RAU (Randse Afrikaanse Universiteit), DEPARTEMENT V ER PLEEG K U N D E 2001: S tudiehandleiding Verpleegkunde 4: Verplegingsdinamika. Johannesburg. RAU (Randse Afrikaanse Universiteit), DEPARTEMENT • Verpleegkundiges moet eienaarskap neem van die besluite wat hulle in die bestuur van hulle loopbane neem. • Verpleegkundiges moet eienaarskap neem van die besluite wat hulle in die bestuur van hulle loopbane neem. V ER PLEEG K U N D E 2001: S tudiehandleiding Verpleegkunde 4: Verplegingsdinamika. Johannesburg. • Verskeie inligtingstelsels is vir werwing van verpleegkundiges beskikbaar. Entrepeneurskap moet egter nie uit die oog verloor word nie. REITMAN,A 2001: Basics of Career Self-management. [Web:] http://www.thingamajob.com/career/articles/reit.../ 010115_career_self_manage.htm [05 Augustus 2001] • Professionele voortgesette leer is ‘n lewenslange proses wat tot suksesvolle loopbaanbestuur kan bydra. WALTERS, I.E. 1997. Self-knowledge for career manage­ m ent: An educational psychological m odel. Johannesburg:RAU. (Thesis- D.Ed. (Psych.)) Samevattende gevolgtrekking • Kursus binne koste-ingeneurswese • Besigheidsbestuurskursus Soos reeds genoem, is dit volgens M uller (1998:358) belangrik dat elke individu langterm yn- en Die stappe van loopbaanbestuur behoort meer aandag in die verpleegkundige se werksomgewing te geniet. 67 67 Curationis November 2003 67 Curationis November 2003 Curationis November 2003 NORTHEASTERN UNIVERSITY DIVISION OF COOP­ ERATIVE EDUCATION sa. 2001: Students-Career Services Five Step Model. [Web:] http://www.coop.neu.edu/stu- dent/fivestep.html [05 Augustus 2001] Beperkings en aanbevelings WATKINS, RM, HERRIN, M & MCDONALD, LR 1998: The Juxtaposition of Career and Family: A Dilemma for Professional Women. Advancing Women, 1(2). [Web:] h ttp ://w w w .ad v an cin g w o m en .co m /aw l/w in ter9 8 / awlv2_watkins5 [05 Augustus 2001] Die studie het egter beperkings deurdat die bevindings slegs van toepassing is op ‘n bepaalde jaargroep, dié van 1997, en sodoende kan die bevindings nie veralgemeen word naanderjaargroepe nie (Brink, 1996: 200). WEBSTER, M. 2001. Profile. [Web:] http://www.m-w.com/ cgi-bin/dictionary [27 0ktober2001] Met inagneming van bogenoemde word daar dus aanbeveel dat die studie toegepas word op verdere jaargroepe. Dit sal, soos reeds genoem aan die verpleegonderwys-instelling kennis verskaf aangaande die profiel van die afgestudeerdes, ten einde die program volgens die behoeftes van die leerders aan te pas. WILSON, HS& KNIESL,CR 1996: Psychiatric Nursing. Fith edition. United States of America:Addison-Wesley Nursing Bronnelys BRINK, HI 1996: Fundamentals of Research Methodol­ ogy for Health Care Professionals. Soth Africa: Juta & Com­ pany, Ltd. BRINK, HI 1996: Fundamentals of Research Methodol­ ogy for Health Care Professionals. Soth Africa: Juta & Com­ pany, Ltd. DENOSA 2001: Recruitment. Nursing update, 25(2). Pretoria: Penta Publications (Pty) Ltd. KIMMEL, LH 1998: Just got your pin? These tips can help you hit the ground running in your career, (in nurs­ ing). N ursing, M ay 1998. [W eb:] h ttp :// www.findarticles.com /cf 0/m3231/n5 v28/20650820/ print.intml [05 Augustus 2001]. MILLER, JV 1986: The family-career connection. Over­ view. Eric Digest, 52. [Web:] http://www.ed.gov/ databases/ERIC_digests/ [05 Augustus 2001] MULLER, M 1998: Nursing Dynamics. Second edition Sandton:Heineman. NOLTE, AGW 1998: A textbook for midwives. First edi­ tion Pretoria:J.L. van Schaik Publishers. 68 Curationis November 2003 68 Curationis November 2003

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/836/773

Afrikaans

INLEIDING siënte met betrekking tot kliniese vaar­ dighede en hulle herstel ondervind nie. In die lig hiervan en die feit dat die sterwende persoon behoefte het aan iemand wat sy eensaamheid en afson- dering kan deurbreek en in staat is om met hom te kommunikeer is dit nodig om kommunikasie in perspektief te plaas. Dikwels is dit juis een van die grootste struikelblokke in ons verhou- ding met die sterwende, omdat ons nie weet wat om te sê o f hoe om dit te sê nie. Sterwensbegeleiding, wat sterwenshulp, naamlik die fisiese versorging soos ver- ligting van pyn en ongemak insluit, het ’n bykomende aspek wat impliseer: die aanknoping van ’n vertrouensverhou- ding waarby tot ’n ontmoeting met die sterwende mens gekom word om hom met waardigheid en ’n empatiese gedul- dige meegaan te begelei, met hom eer- like en oop gesprekke te voer met die doel om die dodende afloop van die siekte en van die gevoelens van onse- kerheid, twyfel, angs, opstandigheid, eensaam heid, skuld en verdriet wat daarmee gepaard gaan spreekbaar te m aak, en hom7haar te ondersteun, be- moedig en te onderrig met die oog op sy/haar vertroosting en berusting en om mee te help met die afronding van sy lewe sodat hy sy eie dood met waardig­ heid kan sterwe en die vind van gebor- genheid en verlossing in Jesus Christus (Sporken, 1972:59; De Klerk 1971; Venter, 1972:111). Hierdie dimensie geld ipso facto vir die familiebetrek- kinge van die sterwende mens. Om met ’n sterwende pasiënt te gesels bied egter in totale ander uitda- ging waarvoor die meeste personeel nie toegerus is nie. M eeste voel hulself on- bevoeg daartoe en baie vind dit ook moelik om hulle rol van genesing te ver- ander na ’n rol van ondersteuner (com­ forter). Die vermoë om te kommunikeer is ’n komplekse proses. Verbale en nie-ver­ bale kommunikasie word in 'n kulturele situasie geleer. D aar is ongetwyfeld in­ dividuele verskille tussen gesondheids- werkers — sommige blyk oor meer kommunikasievermoëns as ander te beskik. Dit beteken egter nie dat dié wat minder bevoegd is nie hulle kom- munikasievermoëns kan ontwikkel en verbeter nie. Navorsing het getoon dat dit wel moontlik is om die omvang van kommunikasievaardighede deur onder­ rig te verbeter (Clark, 1981:12). Professionaliste betoog ook dikwels dat dit hulle rem in hulle vermoë om die persoon te versorg, indien hulle te be- trokke raak met die pasiënte. INLEIDING Ons be- skerm onsself dikwels deur ons betrok- kenheid met sterwende pasiënte en hulle families te beperk en in sommige gevalle onsself te onttrek. Ons moet onthou dat elke mens in­ tense gevoelens het wanneer hy met sterwende mense en hulle familie ge- konfronteer word. Professionele distan- siëring beskerm ons teen hierdie bedrei- gende gevoelens in onsself. Indien ons die gevoelens van hulpeloosheid, angs, woede, skuld, hartseer, en dies meer in onsself kan erken en in die gesig staar, en dit ten voile ervaar en aan onsself erken dat dit reg is om te voel soos ons voel, sal ons ook in staat wees om soort- gelyke gevoelens met die sterwende mens en sy dierbares te deel. Veral wanneer ons dit uit die geloof deur Christus wat ons krag gee doen, dan sal ons ’n diepte van begrip en deernis en erbarming verkry om die lydendes rondom ons te onderskraag en saam met hulle te w'aak. D it kan vir ons ’n er- varing van psigiese en geestelike groei word. SUMMARY Psychological and spiritual support of the dying patient involves establishing a relationship of trust, which requires special communication skills. Health professionals are not usually trained in these skills and they tend to dissociate themselves from dying patients and their relatives. An analysis of the communication proses enables us to improve our own pattern of communication. Firstly, counselling re­ quires that we direct our attention — by eye contact, our position, listening and conversation. Various techniques may be used to improve conversation, such as the use of open and closed questions and paraphrasing. One must also be aware of the role of non-verbal communication. Secondly, confrontation is a technique used to stimulate exploration of topics which the patient is avoiding. p g The dying person is still a living human being and we should talk to him about the same things and for the same reasons we would talk to anyone else — because we are interested in him as a person. PROBLEME IN KOMMUNIKA­ SIE MET DIE STERWENDE Die totale versorging van die ster­ wende mens (na siel, gees en liggaam) verg dus onvermydelik voortdurende en intieme kontak met die sterwende en sy dierbares, wat gevolglik van ons vermoë om effektief te kommunikeer afhanklik is. Vanuit die totale spektrum van pro­ bleme sal vir die doel van hierdie artikel net op ’n paar van die belangrikste punte gefokus word. Prof F.M .J. de Villiers, BA(Unisa), BEd(Rau), Med(Unisa), DEd(PU vir CHO), GAV, GVV, DVO, DVA, GGV. Hoof, Departement Verpleegkunde, Pot- chefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. Luister Luister is ’n aktiewe en skeppende proses wat die uiterste betrokkenheid en konsentrasie verg. W anneer ons met ’n sterwende mens praat is luister net so belangrik indien nie meer nie as praat. Meeste van ons het swak luisterge- woontes gekweek, of ons kan selfs te veel praat, of selfs die sterwende (en sy dierbares) onderbreek terwyl hulle praat. Ons moet egter onthou dat die sterwende persoon moontlik nie so baie of so min as ons wil praat nie. Ons moet ons voortdurend beywer om ons luis- tervermoëns te verbeter en te verfyn, ons moet luister en interpreteer wat tydens die gesprek plaasvind (Travel- bee. 1971:112). Die eerste komponent van aandag toespitsing is luister en waarneming. Deur te luister leer ons wat gesê word en deur waarneming evalueer ons wat die sterwende mens voel en belewe. Soos, byvoorbeeld, by die persoon wat sê dat dit goed gaan en tog lê met ’n trek van pyn op sy gesig en moontlik ook nog liggies oor die pynlike deel vryf. Daar is dikwels ’n digotomie tussen wat die sterwende sê en wat hy voel. Lig- gaamstaal, wat boodskappe kommuni­ keer, mag van sy kant af onbewus wees maar is onder die belangrikste sinjale wat ons m oet evalueer. AANDAG TOESPITSING Die aanvaarde sosiale afstand tussen Individue verskil tussen kulture. Hulp- verleners moet ’n sensitiwiteit omtrent die lydende mens en sy familie se ruim- telike gebied ontwikkel en leer om nie hierdie ruimte te oortree deur te naby aan hulle te sit nie. Ten einde ons aandag toe te spits moet ons eerstens die faktore wat die energie, wat vereis word om die nodige aandag te gee, dreineer, soos geraas, dagdro- mery, kam er tem peratuur, moontlike onderbrekings en dwalende gedagtes beheer. Terwyl ons aandag gefokus word m oet ons sensitief wees vir wat die pasiënt en sy familie sê, en hoe dit gesê word en watter nie-verbale faktore teenwoordig is wat dit wat gesê word staaf of weerspreek. Liggaamshouding Liggaamstaal verbeeld uitstekende sin­ jale oor wat die mens voel. Spesifieke b o o d s k a p p e w o rd m a k lik d e u r liggaamshoudings en -gebare gekom- munikeer. Oogkontak Die familie is dikwels angstig wanneer daar m et die sterwende geliefde oor sy naderende dood gepraat moet word, hulle is bang dat dit hom sal ontstel. Na- tuurlik sal hy ontsteld raak. M aar wat so dikwels vergeet word, is die feit dat hy alreeds onsteld is en om met hom daar- oor te praat sal dit nie noodwendig ver- erger nie. Na alles, moes hy sy gevoe- lens onderdruk en het waarskynlik nie- mand gehad wat gewillig was om dit met hom te deel nie. Sulke gevoelens doen m eer kwaad as dit opgekrop word as wanneer daaraan uiting gegee word. Oogkontak met die persoon op wie ons, ons aandag fokus word gemaak en ge- handhaaf. ’n Volgehoue oogkontak kan egter ook bedreigend of ongemaklik wees, vir beide die sterwende en sy fa­ milie, daarom is dit nodig om die oog­ kontak periodiek vir verligting van spanning te breek. Oogkontak met die persoon op wie ons, ons aandag fokus word gemaak en ge- handhaaf. ’n Volgehoue oogkontak kan egter ook bedreigend of ongemaklik wees, vir beide die sterwende en sy fa­ milie, daarom is dit nodig om die oog­ kontak periodiek vir verligting van spanning te breek. Die gesondheidsprofessies Prof F.M .J. de Villiers, BA(Unisa), BEd(Rau), Med(Unisa), DEd(PU vir CHO), GAV, GVV, DVO, DVA, GGV. Hoof, Departement Verpleegkunde, Pot- chefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. Kurrikulums vir die onderskeie profes- sies rus hulle geledere hoofsaaklik met wetenskaplike kennis en kliniese vaar- digheid toe. Gewoonlik word geen problem e in gesprekvoering met pa- 30 DECEMBER 1984 DECEMBER 1984 CURATIONIS -tegnieke konsentreer en in die proses vergeet om op die sterwende en sy dierbares te fokus nie. Die doel is dat deur die kennis en beoefening van die verskillende tegnieke ons daardeur ons eie styl m oet verbeter. Dit is belangrik om te onthou dat om doeltreffend te kom m unikeer sal ons moet wakker wees, energiek voel, belangstel in die mens en ook op die situasie, asook op sy God ingestel wees. Oogkontak DIE BEGELEIER Begeleiers benodig 'n hart wat deur die liefde en erbarm ing van Christus aange- raak is. Sterwende mense sal on waar­ skynlik hulle hartsbehoeftes op onsim- patieke ore uitstort. Hierdie liefde wat vir ons in 1 Korinthiërs 13 uitgespel word moet ’n gestalte in ons aanneem en deur ons ganse wese straal: deur die blik in ons oë, die luister in ons ore, die woorde van ons mond, die gesindheid wat deur ons straal, ons stem toon asook deur ons liefdevolle aanraking. Die sterwende mens Die sterwende mens Wat die sterwende mens aanbetref is sy grootste preokkupasie volgens Kiibler- Ross (1965:41) nie die dood nie, maar eerder die gevaar van progressiewe iso- lasie, die ontwikkeling van ’n gevoel van alleenheid en eensaam heid en vrees van om alleen gelaat te word om te sterf, pyn en versmoring. Dit blyk dus duidelik hoe belangrik kommunikasie vir hierdie persone is. Tereg wys Born- mann (Bornm ann; Bornm ann, 1972:15) daarop dat I f you can’t find anybody who is willing to listen to what you say, you are essentially abandoned already. Die begeleier moet dus gemaklik sit en half vooroor leun na die persoon met wie gepraat word, — dit verbeeld be- langstelling en aandag. Dit moet ’n na- tuurlike en gemaklike posisie wees en nie staties of rigied nie. Die posisie moet ook periodiek gedurende die inter- aksie verander word. Die volgende analise van die kommu­ nikasieproses in die verskillende kom- ponente is op die mikroraadgewing (microcounseling), Allen & Gluckstein (1974: 11976), gebaseer. Die kommunikasieproses E lke kom m unikasieproses sluit ’n sender, ’n boodskap, ’n ontvanger en ’n terugvoering in. Vir die doel van die ar- tikel sal daar nie verder hierop ingegaan word nie. BASIESE KOMMUNIKASIE- VAARDIGHEDE ’n Analise van die kommunikasieproses sal ons help om ons eie kommunikasie- patroon te verbeter. Ons moet egter onthou dat alle gedrag in die teenwoor- digheid van ander kommunikasie is, en dat alle kommunikasie gedrag beïn- vloed. Dus sal ons gebare, liggaams­ houding, kleredrag, die wyse waarop ons beweeg, praat, ons gedra of nalaat om sekere gedragsaktiwiteite soos die knik van die kop uit te voer, verstaan- bare kommunikasie-sinjale vir iemand voorsien, wat dit op sy beurt weer moet dekodifiseer om vir hom betekenisvol te wees. Luister is ook ’n vinniger proses as praat. Die meeste sinne kan geraai word alvorens dit voltooi is. In die bege- leidingsituasie moet ons aandagtig luis­ ter dwarsdeur die voile lengte van elke sin in plaas daarvan dat ons raai of ver- onderstel wat aan ons gesê gaan word (Murray & Zentner, 1979:77). Dit is egter belangrik vir ons om te onthou dat ons as begeleiers ook lig- gaamstaal of nie-verbale sinjale ver- beeld soos die gesigsuitdrukking, gebare, liggaamshouding en oogkontak wat ons gebruik. Vandaar dan ook die noodsaaklik- heid om in twee rigtings te luister — na God en na die mens. Ons innerlike per- sepsie is waardevol, m aar nie onfeilbaar nie. Dit kan van groot waarde wees om Die tweede kom ponent van aandag- toespitsing, is om aan die sterwende en sy dierbares te kommunikeer dat ons luister en waarneem. Dit word vervol- gens uiteengesit. Ons moet in ons kommunikasie met die sterwende en sy familie egter nie net op ’n lys van kommunikasiemetodes en 31 CURATIONIS V O L7 N O 4 die keuse van woorde in die gesprek nie. W oorde wat deur ons gebruik word kan hoopvol, hulpvol, ontspan- nend, aangenaam , vertroostend en hoflik wees, of dit kan selfs ontstel- lend en onpersoonlik vir die ster­ wende wees. Die woorde en spreek- styl wat ons gebruik moet dus vir ons kan werk (O ’Brien, 1974:31-32). van die gesprek te doen, met ander woorde net met die feite en niks met die emosionele gevoelens nie. die situasie te ontleed, maar diepe af- hanklikheid van die Heilige Gees is noodsaaklik vir ware insig in die ster­ wende persoon se persoonlike pro­ bleme. Die tweede deel van Spreuke 28:5 sê maar die wat die Here soek ver- staan alles. Die doel van parafrasering is om te verseker dat daar nie misverstande of verdraaide veronderstellings tussen die gesprekvoerders ontstaan nie. Reflektering of terugkaatsing van gevoelens Tydens ons gesprek en waarneming is dit noodsaaklik om die essensie van wat die pasiënt of familie sê te ontdek en dit aan hulle terug te kaats. Voorbeelde van refleksie van gevoelens is: — dit lyk my jy voel hartseer . . — dit lyk my jy voel hartseer . . BASIESE KOMMUNIKASIE- VAARDIGHEDE Dit stel ook die pasiënt en familie in staat om reg te stel wat gesê was of om dit anders uit te druk. Die wysheid van die Here stel ons in staat om te onderskei tussen wat reg en verkeerd is, en om die regte besluite te vind. Om só te luister sal ons dan gelei word om die probleme te verstaan en om die situasie gevolglik volgens By- belse beginsels te hanteer. W anneer ons Heiland na die mens luister, gee Hy dien- ooreenkomstig advies. God se luister is dus nooit passief nie. Dit was veron- derstel deur die Psalm-digter toe hy tot God geroep het om te hoor en deur dit te doen het hy verwag dat God hom moet antwoord en iets omtrent die si­ tuasie sal doen. Psalm 6:9 sê . . . . want die Here het die stem van my geween gehoor en vers 10 Die Here het my smeking gehoor; die Here neem my gebed aan, en vers 11 A l my vyande sal beskaamd staan en baie verskrik word Die skrywer het egter nog nooit ’n woord met groter terapeutiese waarde as juis die W oord van God teëgekom het nie. Dit is die ware trooswoord. Hierdie W oord moet ook ryklik in ons woon, dit verg ’n toegewyde lewe aan ons M eester sodat Hy ons die regte woord op die regte tyd kan laat spreek. Ope of geslote vrae of opmerkings — dit lyk vir my of jy vandag meer hoopvol is . . . Ope vrae gee die pasiënt ruimte om te reageer en aan hulle gevoelens en be- langstellings uitdrukking te gee. G e­ slote vrae vra vir feitlike informasie/in- ligting en kan met ’n paar woorde of net met ’n ja of nee beantwoord word. — sê jy dat jy onseker is . . .? — sê jy dat jy onseker is . . .? Met die reflektering van gevoelens beoog ons om aan die pasiënt/familie te kommunikeer dat die uitdrukking van gevoelens op ’n nie-veroordelende wyse aanvaar word, en om hulle te laat besef dat gevoelens en emosies ’n normale deel van die mens self is. Dit help ook in die spreekbaar maak van gevoelens en emosies wat die pasiënt moeilik mag vind om te verbaliseer en dit help bege­ leiers ook om die geldigheid van hulle waarneming van gevoelens te bepaal. M urray en Zentner (1979:67) wys daarop dat ons nie net van die verbale sinjale wat die sterwende mag gee nie sensitief en bewus moet wees nie, maar ook van die nie-verbale sinjale soos ’n glimlag, 'n frons, trane of ’n geklemde vuis, wat moonlik tekens van angs, vrees, bekommernis en dies meer mag wees. Ope vrae begin met woorde of op­ merkings soos: — hoe voel jy vandag? — vertel my meer daarvan — kan u my ’n voorbeeld daarvan gee? — en dan . . .? Ope vrae word gewoonlik gebruik tydens eksplorering van die pasiënt en sy familie se gevoelens en belangstel- lings. Dit is ook waardevol met die aan- vang van ’n onderhoud, asook wanneer die begeleier meer agtergrond om trent ’n bepaalde aspek wil hê. Die gesprek Deur refleksie van gevoelens word aan die sterwende of sy familie die ge- leentheid gegee om oor hulle gevoelens te praat. Al die betrokkenes ondersoek dan die m oontlike onderliggende oor- saak van die gevoelens. Op grond van die kennis wat verkry is, word dan beplan watter aksies nodig is om die ontsteltenis te verlig. Deur ons verbale respons kommunikeer ons aan die sterwende mens en sy fami- lie dat luister en waarneming plaasge- vind het. Dit is egter belangrik dat die begeleiers akkuraat sal reflekteer wat die pasiënt en sy familie gesê het en wat waargeneem was. Dit moet ook onthou word dat die sterwende en sy familie nooit onderbreek moet word tydens die verloop van hul gesprek nie, en ook dat wanneer hulle ’n onderwerp aanraak hulle graag daaroor wil praat, en dit moet nie verdring word deur ’n onder­ werp wat na u mening, eerder geëksplo- reer behoort te word nie. Geslote vrae begin dikwels met woorde soos: — voel jy moeg? — kom jou familie vandag? Implisiet in die refleksie van gevoe­ lens is die konsepte van em patie, geduld en liefde. Om effektief te kan reflekteer moet die begeleiers ook van hulle eie gevoelens en emosies bewus wees en in staat wees om uitdrukking daaraan te gee. Ons moenie wegskram van emosio­ nele gesprekvoering nie. Dikwels is ons so diep geraak deur die aanskoue van die lyding van ons medemens dat ons nie ons gevoelens kan verwoord nie. Ons moenie bang wees om tydens sulke intieme m om ente onsteld te wees nie, of as ons oë verdof van ’n traan. — waar woon hulle? — hoe lank voel jy al so? Geslote vrae vra nie uitgebreide ver- klarings van die pasiënt nie, dit is waar­ devol wanneer die pasiënt angstig of uit- geput is, asook wanneer op ’n spesifieke punt gefokus of spesifieke inligting ver- lang word. D aar is verskillende faktore wat die gesprek beïnvloed, soos Vermy egter om te veel klem op hoekom of waarom vrae omdat dit be- dreigend vir die pasiënt of sy familie kan wees. • Die toon en modulasie van die stem. Die toon en modulasie van die stem verleen gewig en betekenis aan die woorde wat uitgespreek word. Dit moet ook ons spontaneïteit, liefde, empatie en deernis openbaar. Tegnieke wat gesprek kan bevorder — is dit moontlik dat jy ’n skuldgevoel het . . .? Hierdie tegnieke kan as riglyne beskou word om die sterwende en sy dierbares aan te moedig om hulle gevoelens en gedagtes te verwoord. — is dit moontlik dat jy terneergedruk voel . . .? — miskien voel jy opstandig . . . Parafrasering Dit is die vertolking van die betekenis van wat die sterwende en sy familie gesê het. Dit het net met kognitiewe inhoud Met die herhaalde ervaring van sulke situasies kom daar ’n verbreding in ons • Die mag van woorde. Die grootte van die woordeskat is nie so belangrik as CURATIONIS DESEMBER 1984 DESEMBER 1984 32 empatiese horisonne, wat impliseer dat ons innerlik met die noodlydendes kan saamvoel sonder uiterlike vertoon. Ons moet ook daarteen waak om nie in die proses verhard te raak nie — daar is geen lyding so groot dat ons nie die Man van smarte daaragter kan sien nie, wie ons verseker dat Hy ons nooit sal ver- laat of begewe nie. sterwensnood 'n troos mee wat woorde nooit kan kom m unikeer nie (Venter, ibid:211, 138-139). — gebruik konfrontasie alleen wanneer vertroue en empatie tussen die bege­ leier en pasiënt gerealiseer het. Die nie-verbale aanwysings van die mens in sy sterwensnood kan ons help om hom te verstaan, en om te besluit hoe om hom te benader. Sy gebare, ge- woontes en gedrag gee ’n aanduiding van hoe hy voel — byvoorbeeld ’n glim- lag kan warmte, vreugde, opregtheid of senuagtigheid uitbeeld. Trane kan ’n bewys van pyn, smart, vreugde of frus- trasie wees. Ons moet ook versigtig wees om nie deur ons nie-verbale gedrag onaangenaam te kommunikeer nie, soos met ’n frons, ’n blik, ’n houd- ing of ’n sug nie. — konfronteer spesifieke. konkrete gedrag wat die pasiënt in staat is om te verander. Konfrontasie kan van waarde wees in ’n situasie waar ’n pasiënt se nie-verbale gedrag iets anders kommunikeer as waaroor die pasiënt praat of kla. Hy kan byvoorbeeld praat oor die fisiese ongemak, en terselfdertyd neem die be­ geleier die liggaamshouding waar, die hartseer blik in die oe, die ongeduld in sy stemtoon, die lae en monotone stem- toon, die vroetelende vingers. Deur ’n aanmerking dit val my op dat jy baie hartseer en ongelukkig voel, reageer die begeleier op die nie-verbale kommuni­ kasie eerder as op die verbale. Die opsetlike gebruik van clichés ’n Cliché is ’n alledaagse geykte uit- drukking. Die geykte uitdrukkings kan doelbewus gebruik word as ’n brug- of oorgangsaanmerking aan die begin van ’n gesprek. Byvoorbeeld. hoe voel jy , het jy goed geslaap, het jy jou kos geëet? kan waardevolle inligting verskaf. Dit verg egter dat ons sal tyd neem om te luister, en dat die lydende ons belang- stelling ervaar. Sommige nie-verbale handelinge is meer effektief as woorde om die ster­ wende te laat verstaan hoe ons oor hom voel. Aanraking moet egter oordeel- kundig aangewend word en moet nooit op iemand afgedwing word nie. In som­ mige kulture word aanraking as magies en helend gesien, terwyl in ander daar weer ’n groot mate van vermyding is. Parafrasering Effens rooi oe, bewende lippe, aanhoudende knip van die ooglede, 'n bewing in die stem, snuif en die soek na ’n sakdoek, is ’n aanduiding dat die pasiënt se gemoed vol is en hy op die punt is om te ween, ’n Simpatieke konfrontasie soos jy lyk asof jy op die punt is om te huil mag die drumpelwaarde van huil verlaag en die pasiënt die geleentheid bied om uiting aan sy opgekropte gevoelens van ver- twyfeling, troosteloosheid. angs. vrees en opstandigheid te gee. Trane kom ook dikwels wanneer woorde nie kom nie. KONFRONTASIE In die sterwensituasie moet ons dus besondere aandag aan die stiltes skenk en dit probeer verklaar — byvoorbeeld of dit ’n stilte is wat deur ontkenning, opstandigheid of terneergedruktheid veroorsaak word, en of dit ’n stilte van gelowige aanvaarding na die deurwerk- ing van die verskillende fases in die di- namika van die sterwensbelewing is. (Venter, 1972:139). Konfrontasie, nie in die negatiewe sin van die woord nie, is die doelgerigte in­ teraksie wat deur die begeleier aange- voer word om die sterwende mens te stimuleer om byvoorbeeld ’n saak waar- oor hy ongemaklik voel of wat hy pro­ beer vermy te eksploreer. Konfrontasie is nie ’n aanval of ’n betigting of straf- maatreël nie. Konfrontasie ondersteun die lydende mens om daardie dinge wat pynlik of konflikterend is te eksploreer, om die verdedigingsmeganismes wat hy gebruik te verstaan. om hom te help om sy eie gedrag en gevoelens te analiseer en verantwoordelikheid daarvoor te aanvaar. Dit dem onstreer ook die be- sorgdheid van die begeleier. Hierdeur trag ons om gedrag te verander in ’n poging om balans te bewerkstellig. In die sterwensituasie is dit dan nood- saaklik dat ons wakker en waaksaam moet wees, gereed om te handel en vinnig om te begryp. Ons moet op die verbale en nie-verbale sinjale van die sterwende en sy dierbares kan ant­ woord. Ons moet ook leer wanneer om te praat, wanneer om stil te wees, wan­ neer om goed te luister, en wanneer om die sterwende 'n kans te gee om met ons in gesprek te tree. Soms praat hulle on- middellik, soms wag ons baie lank. Stilte as ’n tegniek In gesprekvoering word baie klem gelê op die vermoë om woorde, gebare of handelinge doeltreffend te gebruik. Min aandag word egter aan die gebruik van stilte in gesprek bestee. Stilte wat korrek gebruik word, kan net so effek- tief en ondersteunend as woorde wees. Daar is m om ente in die sterwensbege- leidingsituasie waar die sterwende on- bevoeg is om gedagtes en gevoelens te kommunikeer. Soms het ons ook nie woorde om te verwoord wat ons voel en belewe nie. D aardie stil, troue teen- woordig wees, is wat O 'B rien (1974:55) so treffend stel: Just to be with one an­ other at such moments is sharing at its highest level. Talle g esondheidsorgw erkers het begin met die oplê van hande en gebed in kombinasie met ander vorme van wetenskaplike behandeling (Murray & Zentner, 1979:71-75). ’n G root mate van aanmoediging, bemoediging, gerus- stelling en sorg kan tussen twee persone oorgedra word wanneer hulle mekaar aanraak. Die hou van die hand, die druk daarvan en die plaas van die arm om die skouer. moedig nabyheid en kommunikasie tussen die begeleier en die sterwende pasiënt aan. Ween is van groot terapeutiese waarde vir die sterwende en sy familie. Wanneer die begeleier taktvol en sensi- tief optree sal die pasiënt ook nie verleë of skaam voel dat hy toegelaat is om aan sy emosies uiting te gee nie. Dit sal ook ’n gevoel van wedersydse vertroue be­ werkstellig. W aardevolle inligting word ook dikwels verkry nadat hy uiting aan sy emosies gegee het. Die nie-verbale kommunikasie Die nie-verbale of stiltaal kommunika­ sie kan m et tye net so effektief as w oorde w ees. D ie sterw en situ asie wentel sterk random gevoelens wat nie geverbaliseer of uitgespreek word nie. Dikwels is dit net daardie liefdevolle tere aanraking wat die versekering gee dat die mens nie in die sterwensoom- blikke alleen gelaat word nie. Die liefko- sende aanraking is die mees fundamen- tele nie-verbale tegniek om 'n geliefde te troos — dit deel aan die mens in sy NOU? Te dikwels vergeet ons dat die ster­ wende mens nog steeds ’n lewende mens is. Hy het beide 'n verlede en 'n hede, asook toekomsaspirasies, sy eie Vervolg op p. 40 Riglyne vir effektiewe konfrontasie is die volgende: — moenie beskuldig. aanval of bestraf- fend wees nie 33 CURATIONIS VO L7 N O 4 VO L7 N O 4

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/933/870

Afrikaans

* Inougurele rede gelewer deur prof. dr. C. P. van der Walt, op 4 Junie 1965, by die aanvaarding van ’n professoraat in Staatsleer aan die P.U. vir C.H.O. 'n Vraagstuk van Vryheid en Beheer* Die onderwerp wat vir bespreking by hierdie geleentheid gekies is, staan in verband met die sake van ons eie tyd en ons eie land. Ons eie tydsomstandighede kom ter sprake deurdat die verskynsel van die semi-staatsinstellinge kenmerkend van die twintigste eeu is. Dit het naamlik betrekking op die huidige staatstaak, en dien as voorbeeld van die aanpassing en uit- bouing van die staat se organisasie om dié taak te kan uit- voer. Gesien die belangrike rol wat die staat tans speel, be- hoort die soeklig op sy werksaamhede en organisasie na my mening by te dra tot ’n beter begrip van die tyd en die wêreld waarin ons lewe. Ten opsigte van genoemde sake het Suid-Afrika nie buite die stroom van die wêreldgebeure gebly nie. Ook hier te lande moes die owerheid aktief aan die landsontwikkeling deelneem, met die gevolg dat daar op ’n verskeidenheid van terreine ’n ryke oes van genoemde instellinge bestaan. In die ontwikkeling van ons land tot volwaardige moderne staat het hulle ’n betekenisvolle rol gespeel; en vandag nog is hulle onontbeerlik vir die ordelike funksionering van die staat en vir die welsyn van sy inwoners. Soos met nuwe skeppinge verwag kan word, kom daar op hierdie gebied ook aanpassingsprobleme voor, die belangrikste waarvan die verhouding van die nuwe en andersoortige instel­ linge tot die staat en sy tradisionele organe is. Op staatsreg- telike vlak dus ook weer die eeue-oue botsing tussen die oue en die nuwe! Op die gebied van die Staatsleer is dit die kern- vraagstuk m.b.t. die semi-staatsinstellinge, en daarom sal dit (soos in die subtitel aangedui) besondere aandag geniet. En hiermee is terselfdertyd ’n aanduiding van ons ver- dere skema van behandeling gegee, naamlik: En hiermee is terselfdertyd ’n aanduiding van ons ver- dere skema van behandeling gegee, naamlik: Eerstens ’n saaklike uiteensetting van die twintigste-eeuse g g g , Eerstens ’n saaklike uiteensetting van die twintigste-eeuse 62 omstandighede wat bepalend op die staatstaak en -organisasie ingewerk het; tweedens ’n kort oorsig van die ontw ikkelinge en toestand in Suid-Afrika; en derdens die probleem van vryheid en beheer. omstandighede wat bepalend op die staatstaak en -organisasie ingewerk het; tweedens ’n kort oorsig van die ontw ikkelinge en toestand in Suid-Afrika; en I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat Deur bevoegde kenners word allerweë gekonstateer dat die veranderinge van ons tyd wat onder die versamelnaam „rewo- lusie van die twintigste eeu” saamgevat word, t.o.v. omvang, ingrypende aard, snelheid en intensiteit sonder weerga in die geskiedenis is, sodat daar selfs van die ,,nuwe wêreld” van die tweede helfte van hierdie eeu gepraat word. g p 'n Behandeling van die rewolusie in al sy fasette is by hierdie geleentheid ondoenlik, en ook nie ter sake nie. Wat vir ons onderwerp van belang is, is hoe die staat daardeur geraak is en geraak word. Dat dit wel die geval sal wees, lyk byna vanselfsprekend. Die verskil tussen die staat van die vorige eeu en dié van ons tyd spreek duidelik uit die volgende twee aanhalings. Die eerste, ’n uitspraak van Tom Paine (1737—1809), is ver- teenwoordigend van die teorie en praktyk van die liberale staat: „Society in every state is a blessing, but Government even in the best states is but a necessary evil”.1) Synde ’n „noodsaaklike euwel” moes die staatsoptrede beperk bly tot buitelandse sake, verdediging, polisiediens en regspraak — tot regshandhawing in die enger betekenis van die woord. g g g Hierteenoor staan die tipering van die staat deur Fried­ mann, na ’n omvattende studie van die moderne welsynstaat, as „the main directive force in the shaping of the economic and social life of the nation”.2) Dit stel die saak egter nog nie in sy voile omvang nie, want afgesien van die sosiaal-eko- nomiese lewe (die terrein wat deur Friedmann in die be- sonder bestudeer is) speel die hedendaagse staat ook ’n rol van toenemende belang op ’n nuwe gebied, naamlik dié van die wetenskap. Ek meen dat die staat se toetrede tot en aanvaarding van verantwoordelikhede t.o.v. die sosiaal-ekonomiese lewe teen dié tyd as algemeen bekend aanvaar kan word; daarom hoef daar nie breedvoerig oor uitgewei te word nie. As oorsake kan o.a. aangestip word: die voortgaande 63 industrialisasie en gepaardgaande verstedeliking as gevolg waarvan ’n m eer gedifferensieerde en ingewikkelde sosiaal- ekonomiese struktuur ontstaan het; en in aansluiting daarby die ontwikkeling van georganiseerde belange- en magsgroepe van werkgewers en werknemers, produsente en verbruikers, professionele organisasies, ens. ens. Dit alles het sentrale beheer en beplanning — dus staatsoptrede — noodsaaklik gemaak. I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat g Verder het die geboorte van die welsynstaat bykomende verantwoordelikhede gebring, onder meer vir indiensneming, behuising, gesondheidsdienste, toelaes en pensioene, en wat nie alles nie — die bekende staatsorg „van die wieg tot die graf". Die ram pe van ons eeu, ekonomiese onstabiliteit en die twee wêreldoorloë, sowel as die „koue oorlog” van die afge- lope twee dekades het verder bygedra tot die staatsoptrede oor ’n wye front van die sosiaal-ekonomiese lewe. Vir ons doel is die belangrike dat die staatsoptrede nie tot beheer, ondersteuning, leiding en beplanning beperk is nie: ten opsigte van sekere noodsaaklike dienste, meer bepaald op die gebied van die handel en nywerheid, tree die staat selfs as ondernemer (entrepreneur) op, in welke geval daar in die reël dan spesiale liggame, die sogenaamde staatsbeheerde kor- porasies, vir die behartiging van die besondere take in die lewe geroep word. Voorbeelde van hierdie besondere vorm van semi-staatsinstelling sal verstrek word in die gedeelte wat oor Suid-Afrika handel. Die eintlike rewolusie van ons tyd, w aardeur die mensheid nog as 't ware in ’n staat van verbystering verkeer, is die wetenskaplik-tegnologiese. Hierby moet ietwat langer stilge- staan word. In die proses van volgehoue opeenvolging van nuwe uit- vindings wat gedurende die eerste dekades van die eeu die wêreld telkens verras het, selfs verbaas het — dink m aar aan die m otor, die lugvaart, radio, filmwese, televisie, ens. — het daar m et die Tweede W êreldoorlog en die jare daarna so ’n vaartversnelling ingetree, en by name op die gebied van kern- krag en die ruim tevaart, dat dit was asof die mens meteens oor die drum pel van ’n nuwe tydperk in sy geskiedenis gebars het. The Dawn of a New Age is dan ook die sprekende titel van ’n resente werk waarin die betekenis van hierdie ontwik- kelinge behandel word.3) 64 Die uitwerking en betekenis van hierdie jongste maar allesoortreffende rewolusie is in 'n verklaring van 1958 deur die American Association for the Advancement of Science in treffende taal soos volg gestel: „The scientific revolution will totally dwarf the Industrial Revolution and other historical instances of great social change. I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat It will be more compelling, and will pose more urgent problems, because of both the pace and the mag­ nitude of the changes which now impend.” 4) Die versoeking is byna onweerstaanbaar om op grond van die aktualiteit en die erns van die saak en na aanleiding van werke wat in groter wordende getalle uit die drukperse stroom, breedvoeriger hierop in te gaan. Dit kan ongelukkig nie by hierdie geleentheid gebeur nie. Gesigspunte wat vir ons doel van belang is, is die volgende: Eerstens: Met die mens se beheer oor magte wat hom in staat stel om selfs alle lewe op die aarde uit te wis, en die toepassing daarvan vir militêre doeleindes, het die wetenskaps- beoefening ’n saak van grimmige erns geword. Die stryd om selfbehoud, nasionale eer of internasionale leierskap wat voorheen tot die verowering van grondgebied, kolonies of strategiese basisse gelei het, het nou 'n wedloop om weten- skaplik-tegnologiese voorrang geword; en die internasionale magstryd het ’n blywende alliansie tussen militêre stratege, politieke leiers en natuurwetenskaplikes bewerkstellig. Tweedens: Die natuurwetenskaplike wat voorheen in die stille afsondering van die laboratorium met die raaisels van die lewe en die wondere van die skepping geworstel het, het nou op die „woel’ge werf en weë" van die openbare lewe be- land. Die geleerdes is op alle vlakke van die staat se bestuurs- apparaat ingeskakel om as adviseurs en lede van talle kom- missies en rade met beleidsbepaling behulpsaam te wees; maar ook met die uitvoering daarvan as bekleërs van senior admi- nistratiewe poste, selfs as diplomate. Die natuurwetenskaplike het, in die taal van die Amerikaners, tot die geledere van die regerende élite toegetree! Der dens, en vir ons doel die belangrikste: Die staat moes ter wille van die nasionale welsyn en veiligheid verantwoor- delikheid ten opsigte van die wetenskap as een van die land 65 se waardevolste „hulpbronne” aanvaar soos voorheen in ver- band met die sosiaal-ekonomiese lewe. Soos ander samele- wingsektore het die wetenskapsbeoefening finansieel van die staat afhanklik geword; en soos bekend, is die bedrae wat in dié verband bestee word, indrukwekkend. (In die V.S.A. sell s meer as die to tale landsbegroting van vóór die Tweede W êreldoorlog). Want afgesien van die installasies en apparaat moet dit alles ook deur ’n ewe magtige adm inistratiewe struk- tuur bestuur en onderskraag word. In die V.S.A. I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat is daar dan ook reeds naas die bekende ,,big business” sprake van „big science”.5) Afgesien van die finansiële ondersteuning moet die staat ook as ,,beoefenaar” of organiseerder van die wetenskap op- tree, o.a. deur die oprigting en instandhouding van weten- skaplike en navorsingsinstellinge. Hierdie aangeleentheid sal by die behandeling van die Suid-Afrikaanse situasie verdere aandag geniet. Wat was nou die uitwérking van die nuwe take van die staat in die veranderde wêreld op sy organisasie? Die ant- woord is dat daar ’n veelheid en verskeidenheid van organe ont- wiklcel het wat aan ons bekend is onder name soos rade, kommissies, buro’s, ens. Die organisasie van die moderne staat het inderdaad net so omvattend en ingewikkeld soos sy werk- saamhede geword. Op grond van die besondere, die m eer gespesialiseerde aard van die sosiaal-ekonomiese en die natuurw etenskaplike funksie moes andersoortige instellinge in die lewe geroep word. Die semi-staatsinstellinge is, soos van die naam afgelei kan word, nie deel van die staat se gewone adm inistratiewe appa­ raat (soos byvoorbeeld ’n staatsdepartem ent) nie, m aar self- standige instellinge onder eie bestuursrade. Maar as werk- tuie van die staat vir die behartiging van bepaalde funksies is hulle tog ook aan staatsbeheer onderworpe, hoewel in min- dere m ate en op ’n ander wyse as ’n staatsdepartem ent. Dit bring ons by die kwessie van vryheid en beheer. Om egter meer konkreet oor die vraagstuk te kan handel en om te verstaan dat die aangeleentheid op die oomblik in ons eie land van aktuele belang is, sal eers kortliks nagegaan word hoe' die voorafgaande ontwikkelinge hulle neerslag in Suid- Afrika gevind het. 66 II Die Suid-Afrikaanse Semi-slaatsinslellinge II Die Suid-Afrikaanse Semi-slaatsinslellinge ’n Oortuigende bewys dat Suid-Afrika ten opsigte van die twee sake wat in die twintigste eeu van kardinale belang vir die staat is, die ekonomie en die wetenskap, nie uit pas met die ontwikkelinge elders in die wêreld is nie, is die bestaan van die Ekonomiese Adviesraad en die W etenskaplike Advies- raad van die Eerste Minister. Betekenisvol is veral die feil dat dié twee liggame op die hoogste vlak van beleidsbepaling met die Regering skakel. Maar ook deur die skepping van ’n aantal semi-staats- instellinge op dié twee gebiede het die owerheid deur die jare aktief deelgeneem aan die sosiaal-ekonomiese en weten skaplike ontwikkeling van die jong staat. Die oorsig sal hier tot die meer verteenwoordigende voorbeelde beperk word. I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat g p Op ekonomiese gebied, waar dié instellinge as staatsbe- heerde korporasies bekend staan, vind ons die volgende: Die oudste voorbeeld dateer uit die jare nog vóór die Unifikasie. Gedurende die jare 1907—1909 is van staatsweë instellinge vir kredietvoorsiening aan die landboubedryf in die lewe geroep. Na die Unifikasie het deur ’n amalgamasie van die afsonderlike instellinge in 1912 die Land- en Landboubank van Suid-Afrika tot stand gekom. Vandag, na meer as ’n halfeeu, vervul dit nog sy onmisbare funksie om in die eie- soortige kredietbehoeites van die landboubedryf te voorsien. Die ekonomies-finansiële noodtoestande tydens en ná die Eerste Wêreldoorlog was verantwoordelik vir die oprigting van die Suid-Afrikaanse Reserwebank in 1920; en daarmee het ’n noodsaaklike instelling in die bank- en geldwese van enige jnoderne staat tot stand gekom, met as hooffunksie die be­ heer van nootuitgifte, kredietskepping, wisselkoerse, ens. Ook op nywerheidsgebied is daar goed uit die kwaad van die oorlog gebore. Deurdat Suid-Afrika van sy buitelandse voorradebronne afgesny is, is die noodsaaklikheid van die ontwikkeling van sekondêre nywerhede besef. Essensiële ver- eistes in dié verband is o.a. voldoende en goedkoop elektrisi- teit en yster en staal. In die behoefte hieraan is met staats- hulp voorsien deur die skepping van die Elektrisiteit-voor- sieningskommissie (Evkom) in 1922 en Yskor in 1928. Die Tweede Wêreldoorlog het opnuut die noodsaaklikheid van die ontwikkeling van die land se hulpbronne beklemtoon, en as gevolg daarvan is o.a. die Nywerheid-ontwikkelingskor- porasie (N.O.K.) in 1940 in die lewe geroep, hoofsaaklik vir 67 kapitaalvoorsiening aan die sekondêre nywerheid. In ons gemeganiseerde beskawing is vloeibare brandstof ewe onmisbaar as elektrisiteit en staal. Deur die oprigting van Sasol in 1950 is gepoog om Suid-Afrika ten opsigte hiervan minder van die buiteland afhanklik te maak — iets wat ook deur die onsekere en gespanne internasionale toestand ná die oorlog beklemtoon is. In die naoorlogse jare het die sosio-ekonomiese ontwikke­ ling van die nie-blankes ewe-eens ’n dringende nasionale taak geword. Om hieraan gevolg te gee is die Bantoe-beleggingskor- porasie (B.B.K.) in 1959 in die lewe geroep en die Kleurling- ontwikkelingskorporasie in 1962, terwyl ’n soortgelyke instel- ling vir die Indiërs in die nabye toekoms verwag kan word. Dit behoort duidelik te wees dat met hierdie laaste voor- beelde die gebruik van die staatsbeheerde korporasie na ’n heeltemal nuwe terrein uitgebrei is. I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat Dit was ook die geval met 'n verdere instelling van 1962, naamlik die Suid-Afrikaanse Ontxvikkelingskorporasie vir Uitvindings, 'n filiaal van die W.N.N.R., vir die ontwikkeling en inbedryfstelling (kommer- sialisering) van uitvindings, veral dié van die moederliggaam. En hiermee kan daar na die semi-staatsinstellinge op natuurwetenskaplik-tegnologiese gebied oorgeskakel word. Die eerste roersele op hierdie terrein, wat soos soveel andere gedurende en ná die Eerste Wêreldoorlog voorgekom het,6) moet by hierdie geleentheid ongelukkig oorgeslaan word, ’n Betekenisvolle ontwikkeling uit die oogpunt van ons onder- werp het in 1930 plaasgevind met die oprigting van die Brand- stof-navorsingsinstituut as ’n selfstandige instelling, los van die staatsdiens. Die Tweede Wêreldoorlog het, soos elders in die wêreld, die besef laat posvat dat die staat t.o.v. natuurwetenskaplike navorsing en aanverwante sake nie afsydig durf staan nie. As resultaat hiervan is die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde en die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (W.N.N.R.) — albei in 1945 ('n veelseggende jaartal!) — in die lewe ge­ roep. Die naam en funksie van beide instellinge dui op 'n noue skakeling tussen die wetenskap en die nywerheid, en as sodanig sluit dit aan by die vroeëre pogings op hierdie ge­ bied in die jare rondom 1920; verder staan dit ook in verband met die besondere landsomstandighede, t.w. die behoefte aan nywerheidsontwikkeling wat in dié jare besonder sterk aan- gevoel is.7) 68 Volledig in die teken van die nuwe era wat met die Tweede Wêreldoorlog ’n aanvang geneem het, was die stigting van die Raad op Atoomkrag in 1948. Sy aanvanklike militêr-strategiese karakter het mettertyd vervaag en dit het ’n navorsingsorgani- sasie vir die vredestydse aanwending van kernkrag geword. y g g g Dis duidelik dat die navorsingsliggame in vergelyking met die instellinge op ekonomiese gebied ietwat yl vertoon. Dat hulle in die komende jare in aantal en belangrikheid mag toe- neem, skyn my nie ’n baie gewaagde voorspelling te wees nie. Die vlugtige oorsig laat ongelukkig nie genoegsaam blyk, soos by meer volledige uiteensetting wel die geval kan wees, in welke mate die semi-staatsinstellinge met die nasionale groei van ons land verweef is nie.8) Tog meen ek dat selfs die blote opsomming enigsins ’n indruk behoort te gee van die sleutelposisies wat hulle beklee op grond van kapitaalvoor- siening aan private instansies sowel as deur die lewering van noodsaaklike dienste op bedryfsekonomiese en natuurweten- skaplik-tegnologiese gebied. As sodanig is hulle onmisbaar vir die doeltreffende funksionering van ’n geordende moderne staatsgemeenskap. I Die Rewolusie van die Twintigste Eeu en die Staat Maar afgesien van hulle inherente belangrikheid is hulle ook van betekenis omrede van die vraagstuk waarvan hulle die oorsaak is, naamlik hulle verhouding tot die staat: moet dit een van vryheid of beheer wees? III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer Die vryheid van die semi-staatsinstellinge waardeur die aksent op die eerste gedeelte van die samestelling geplaas word, kan eerste aan die orde gestel word. Daar is reeds na die uitwerking van die moderne om- standighede op die staatsorganisasie verwys. Op hierdie ge­ bied het die proses bekend as „funksionele desentralisasie” aansienlike veld gewen. Daaronder word verstaan die skep- ping van spesiale organe vir besondere take, met ’n sekere mate van selfstandigheid teenoor die staatsorganisasie. Dié selfstandigheid bestaan daarin dat hulle onder die toesig van hulle eie bestuursliggame funksioneer en hulle werk- nemers gevolglik ook nie as staatsamptenare gereken word nie. Verder is eie fondse en die vrye beskikking daaroor in die reël ’n verdere kenmerk, want vir daadwerklike selfstan­ digheid bly die beskikking oor 'n eie beurs altyd ’n vereiste. Afgesien van die administratiewe selfstandigheid (deurdat 69 hulle buite die raam werk van die gewone staatsadm inistrasie bestaan), het die instellinge ook juridies ’n eie bestaan, en wel deur die besit van regspersoonlikheid. Die benaming „korpo- rasie” in die geval van die ekonomiese ondernemings dui juis op dié feit. Ook dit is ’n essensiële vereiste vir die vervulling van hulle funksies, want soos dit in die reel in die stigtings- wette van hierdie instellinge bewoord word, verleen dit die bevoegdheid om as eiser en verweerder in regte op te tree; eiendom te besit en te verhandel; en voorts om alle sodanige handelinge te verrig as wat nodig is vir die verwesenliking van hulle doelstellinge of oogmerke. Op w atter gronde berus die losmaking van hierdie soort instellinge uit die bande van die staatsadm inistrasie? Die ant- woord kan kortliks so saamgevat word: Die prosedure van die Staatsdiens is omslagtig en onbuigsaam, veral deur die be- hecrfunksies van die Tesourie t.o.v. finansies en die Staats- dienskommissie m.b.t. personeelaangeleenthede. Afgesien van die feit dat die meul stadig maal, is daar ook nog die strewe na uniform iteit en ’n algemene gees van versigtigheid. Meer positief, uit die bcsondere behoeftes van hierdie instellinge, is die saak belig toe die waarnemende Eerste M inister t.o.v. die te stigte W.N.N.R. III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer in 1945 verklaar het: ,,Research, especially in so far as universities and industries are concerned, requires elastic conditions of control and development”.9) Met die stigting van die Raad op Atoomkrag in 1948 het die M inister van Mynwese dit meer konkreet ge- stel deur daarop te wys dat die Staatsdiensregulasies die in- diensneming van geskikte, d.w.s. deskundige, personeel sal bemoeilik; en verder word dit ook noodsaaklik gemaak deur die besondere aard van die werk van so ’n hoogsgespesialiseer- de liggaam.10) Hierdie opmerkings geld ongewysigd ook van die finan- siële en nywerheidsondernemings. In hulle geval is daar egter ook nog die bykomende oorweging dat die gewone metode van staatsfinansiering, d.w.s. deur die jaarlikse bewilliging van fondse deur die Parlement, onbevredigend is. Hulle moet naam- lik sekerheid van kapitaalbeskikking hê met die oog op lang- termynbeplanning; hulle moet in staat wees om reserwefondse op te bou; en in die algemeen oor ’n redelike mate van finan- siële outonomie beskik — wat alles nie moontlik is met die gebruiklike hand-na-die-mond metode van die staat nie. Enkele voorbeelde kan ter opheldering aangehaal word. 70 Ten spyte van die feit dat die Poskantoor as besonder geskik vir bestuur as departementele onderneming beskou word, omdat dit dienste van ’n min of meer roetine-aard lewer, moes die Posmeester-Generaal in van sy jongste verslae telkens kla dat die beheerstelsel in stryd is met die Poskantoor se eiesoortigheid, „wat verhinder dat hy as dienslewerende besig- heidsorganisasie volgens gewone eenvoi'mige staatsdiensstan- daarde bestuur kan w ord” (Jaarverslag 1961—1962). Dis ook wel ’n aanduiding dat die Poskantoor besig is om meer tegnies georiënteerd te raak. Nog interessanter is die feit dat selfs die W.N.N.R., wat buite die gewone Staatsdiens funksioneer, soortgelyke klagte het. Dis 'n gevolg van die feit dat dié liggaam (soos die Buro vir Standaarde en die Raad op Atoomkrag) sy fondse gedeeltelik van die Parlement ontvang en sy rekeninge ge- volglik deur die Kontroleur- en Ouditeur-Generaal geouditeer word. Ook word die soepelheid wat ’n vereiste by dié soort instelling is, ondermyn deur „die geleidelike oplegging van beperkende maatreëls waarmee die administratiewe werk- saamhede van ’n staatsdiens gewoonlik gepaard gaan”. (Sestiende Jaarverslag, 1960—1961). g g p g (Sestiende Jaarverslag, 1960—1961). ( g ) Gelukkig is die saak blykbaar darem nie sonder ’n keersy nie, want volgens ’n brokkie getuienis uit die V.S.A. III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer kan die staatsadm inistrasie ook wel die heilsame invloed van die wetenskaplikes ondergaan: „They (die wetenskaplikes) have introduced into the stodgy and responsible channels of bu­ reaucracy the amiable disorder of a university faculty meeting”.11) Verwant aan die nadele van inskakeling by die Staatsdiens is ook die onwenslikheid om aan die gewone, nougesette be- heermetodes van die Parlement onderworpe te wees. Hierop word later weer teruggekom. Uit die voorafgaande kan reeds afgelei word dat al die instellinge nie ewe los van die staat staan nie. Die wisselende grade van afhanklikheid/selfstandigheid word bepaal o.a. deur die mate waarin die instellinge finansieel van die staat af- hanklik is, of hulle werksaamhede die regeringsbeleid raak, of hulle vir die landsveiligheid van belang is, ens. Van die voorbeelde wat in dié verband beskikbaar is, sal volstaan word met een t.o.v. die veiligheid van die staat, om­ dat dit in ons onveilige wêreld ’n faktor van allesoorheersen- de belang geword het. Die bestuursraad van die Raad op 71 Atoomkrag het naamlik die Minister van Mynwese as voor- sitter en die Sekretaris van die Departement Mynwese sowel as die Sekretaris van Buitelandse Sake as lede. Hierdie noue skakeling met die staat is ’n heel besondere en buitengewone toestand. Maar hiermee het ons reeds by die beheervraagstuk aan- geland. Enersyds die behoefte aan vryheid en andersyds die nood- saaklikheid van beheer; of anders gestel: die versoening van korporatiewe outonomie en politieke verantwoordelikheid — dis die fundamentele dilemma m.b.t. die semi-staatsinstellinge. Die byna vanselfsprekendheid van beheer is ’n gevolg van die feit dat die semi-staatsinstellinge (met die aksent nou op die tweede deel van die samestelling) openbare instel- linge is wat deur die staat vir doeleindes van algemene lands- belang in die lewe geroep is. Hierdie aspek is mettertyd so beklemtoon dat die eertydse benaminge vir die korporasies soos „semi-outonome” of „staatsondersteunde” instellinge plek moes maak vir dié van „staatsbeheerde". „ Die feit dat die aksentverskuiwing in die laat-dertiger- en vroeë veertigerjare plaasgevind het, dui die oorsake aan, naam­ lik die Wêrelddepressie en die Tweede Wêreldoorlog, daardie twee groot katalisators van die twintigste eeu. Meer in be- sonderhede gestel, was dit ’n gevolg van die feit dat dié kata- strofale gebeurtenisse die noodsaaklikheid van gekoordineerde beleid en optrede beklemtoon het, nie alleen om versteurings in bepaalde sektore te voorkom nie, maar ook ter wille van die ewewigtige ontwikkeling van die landsekonomie en die gemeenskapslewe. III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer Op grond van die sleutelposisie wat die semi-staatsinstellinge op die gebied van die ekonomie en die wetenskap beklee, speel hulle in hierdie verband ’n uiters belangrike rol om sodanige beleid en optrede te laat slaag of misluk. Hieruit is die twee groot vereistes van ons tyd gebore, naamlik beplanning en beleid. In hoe ’n mate dit die ken- merk van ons tyd geword het, is onlangs deur ’n Vastelandse kenner in ’n epogmakende referaat gestel toe hy beweer het dat, soos daar voorheen aan wette maak gedink is, word daar tans aan beleid en beplanning gedink.12) Die skepping van ’n Departement van Beplanning in ons eie land in 1964 lewer ook bewys hiervan. Beleid en beplanning vereis omvattende op­ trede en kragdadige deurvoering; en dit verklaar verder waar- 72 om die semi-staatsinstellinge steeds meer binne die sfeer van die staatsoptrede betrek is. Ten slotte het die instellinge se finansiële afhanklikheid van die staat, waarna reeds verwys is, ook ’n bydrae tot die verskerpte beheer gelewer, want dis ’n onontwykbare reël dat diegene wat die middele voorsien, ook seggenskap in die be- steding daarvan opeis. Hierdie internasionale verskynsel van verskerpte beheer oor die semi-staatsinstellinge is ook merkbaar in Suid-Afrika, en het ongetwyfeld sy klimaks in 1959 bereik met die oprigting van die Bantoe-beleggingskorporasie. Om te verseker dat die Regering se Bantoebeleid, waarmee dit nóu skakel, deur die Korporasie in ag geneem en uitgevoer word, bepaal die stig- tingswet dat by wyse van regulasie neergelê kan word watter sake aan die Minister vir beslissing voorgelê moet word; en sodanige beslissings is klaarblyklik bindend op die Korpora­ sie. Die gelykluidende bepalings t.o.v. die Kleurling-ontwikke- lingskorporasie het ewe-eens ten doel, volgens verduideliking in die Volksraadsdebat, om te „verhoed dat die raad van die Korporasie hom sal begewe op beleidsgronde sonder dat die goedkeuring van die Minister verkry is".13) Dit stel in duidelike taal hoe intiem die verband tans tussen die oorheersende be- lang van die staatsbeleid en die verskerpte staatsbeheer is. g p Hoe ver daar inderdaad van die vooroorlogse beklemto- ning van die vryheid van hierdie instellinge afgewyk is, is des te meer opvallend as dit vergelyk word met ’n uitspraak soos dié van dr. H. J. III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer van der Bijl in 1927, toe hy voor die Gekose Komitee oor die Yskor-wetsontwerp oor die beperkte bevoegd- hede gekla het en toe gesê het: „Hulle (die raad van direk- teure) behoort die bevoegdheid te hê om hulle bestuur te stig sonder enige kontrole of inmenging”.14) Vandag klink dit na ’n stem uit die verre verlede. 'n Ander magsverskuiwing wat t.o.v. die semi-staatsinstel­ linge plaasgevind het, is die verplasing van die beheer van die Parlement na die uitvoerende gesag. Ook dit is in oor- eenstemming met ’n algemene beweging van ons tyd. Volgens die gangbare en gevestigde demokratiese opvat- ting behoort seggenskap oor openbare instellinge nie aan die Parlement ontsê te word nie. Die vraag t.o.v. die semi-staats­ instellinge is egter op welke wyse en in watter mate dit moet geskied. Die probleem bestaan veral daarin dat die Parlement 73 kragtens eie aard nie vir die beheerfunksie geskik is nie. As groot vergadering van nie-deskundiges kan dit moeilik sake van tegniese aard (op handels- en nywerheidsgebied sowel as t.o.v. wetenskaplik-tegnologiese aangeleenthede) hanteer. As gevolg van ’n swaargelaaide werkprogram en omslagtige prosedure beskik dit ook nie oor voldoende tyd en aandag vir dié soort sake nie; terwyl die partyverdeeldheid en -stryd verantwoordelik is vir „a maximum of debate and a minimum of legislative action” (Friedm an). Verder is dit ook onwenslik om sake wat om een of ander rede van vertroulike aard is, aan ’n openbare debat te onderwerp, En laastens hou dit ook die gevaar van politieke beïnvloeding in. Hierdie is op die oomblik een van die moeilikste par- lementêre probleme, en daar word voortdurend en ernstig na ’n oplossing gesoek. Volgens die huidige stand van sake skyn dit asof die Parlement hom met die gedagte van beperkte seggenskap sal moet versoen deur sake op hierdie terrein slegs periodiek in oënskou te neem, hoofsaaklik aan die hand van verslae en finansiële state wat ingevolge statutêre ver- pligtinge voorgelê word. Ter aanvulling hiervan en veral ter verskerping van die parlem entêre beheer word in sommige kringe aan die skepping van ’n spesiale gekose komitee min of meer volgens die voor- beeld van die Gekose Komitee vir Openbare Rekeninge ge- dink. III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer Blykens die ervaring tot dusver in Engeland met so- danige komitee lyk dit egter nie of dit die begeerde oplossing sal bring nie.15) Daarom sal die Parlement waarskynlik tevrede moet wees dat die beheer in hoofsaak by die uitvoerende gesag moet berus. Maar dan is die vraag of die beginsel van ministeriële verantwoordelikheid teenoor die Parlem ent in hierdie geval gehandhaaf moet word. W ant w atter waarborg is daar anders dat die betrokke m inister sy bevoegdhede binne perke sal uitoefen? Word die beginsel gehandhaaf, kan dit nietemin tot ’n verdere gevaar lei, naamlik dat die Parlem ent by gebrek aan die nodige selfbeheersing ook kan bydra tot die vemieti- ging van die vryheid wat die bestaansrede is van hierdie organisasies as semi-staatsinstellinge. Hier het ons dus weer eens ’n dilemma wat by geleentheid oor *n aanverwante saak deur ’n Volksraadslid kernagtig ge- stel is, naamlik „dat enige voorsorgmaatreël om die konsti- tusionele beginsels van die Parlement te beveilig, indien dit 74 doeltreffend is, strem m end sou wees, en indien ondoeltreffend, oorbodig sou wees”.16) Dit alles beklemtoon die twintigste-eeuse situasie op staats- regtelike gebied, dat die tradisionele staatsm asjinerie wat voor- heen vir andersoortige sake ontwikkel is, nie in alle opsigte vir die hantering van die nuwe vraagstukke geskik is nie; en dit is die oorsaak van die aanpassingsprobleme waarna aan die begin verwys is. Hopelik sal dit nou duidelik wees dat ’n studie van die semi-staatsinstellinge veel meer as die paar staatsbeheerde korporasies en navorsingsliggame as sodanig behels. Hoeveel fasette van die twintigste-eeuse problem atiek is nie daarin saamgetrek nie: die revolusie t.o.v. die sosiaal-ekonomiese lewe, die verbluffende opkoms van die natuurw etenskap en tegniek, die veranderde staatstaak wat tot die ontstaan van nuwe staatsinstellinge gelei het, terwyl die oues kraak onder die eise van die nuwe tydsomstandighede. Maar meer nog. Die onderwerp raak en belig ook die kernprobleem van die hui- dige staatsteorie en -praktyk, te wete die vraag hoe om die tradisionele instellinge en kosbare waardes van konstitusio- nele regering en die demokratiese staat, gebaseer op die be- ginsels van vryheid en die oppergesag van die Parlement, te handhaaf in die gesentraliseerde sosiaal-ekonomiese en poli- tieke orde met sy vereiste van doeltreffende adm inistrasie vir die kragtige deurvoering van die owerheidsbeleid met die oog op maatskaplike en ekonomiese welsyn en wetenskaplike voor- uitgang. 1. Aangehaal deur W. Banning in Hedendaagse Sociale Bewegingen, Arnhem, 1957, p. 38. 2. W. Friedmann: Law in a Changing Society, Berkeley, 1959, p. 298. 3. Eugene Rabinowitch: The Dawn of a New Age — Reflections on Science and Human Affairs, Chicago, 1963. 4. Aangehaal in Robert Gilpin and Christopher Wright (eds.): Scientists and National Policy-making, New York, 1964, pp. 110—111. 5. Vgl. die titel van die werk van Derek J. de Solla Price, Little Science, Big Science, New York, 1963. 6 Vgl. C. P. van der Walt: Die Staatsbeheerde Korporasies vir Ekono­ miese Ontwikkeling, 1902—1962. (Ongepubliseerde D.Phil.-proefskrif, P.U. vir C.H.O., 1964), pp. 48—50. III. Die Vraagstuk van Vryheid en Beheer Kernagtig gestel: die probleem van die behoud en verwesenliking van die ou waardes in die nuwe milieu.17) 6 Vgl. C. P. van der Walt: Die Staatsbeheerde Korporasies vir Ekono­ miese Ontwikkeling, 1902—1962. (Ongepubliseerde D.Phil.-proefskrif, P.U. vir C.H.O., 1964), pp. 48—50. VERWYSINGS: 75 7. Ibid., pp. 56—64, 82—«9. pp 8. Ibid, hoofstukke 3—7. , 9. Debates of the House of Assembly, vol. 53, col. 7382. 10. Debatte van die Volksraad, deel 64, koll. 750— 11. Gilpin and Wright: op. cit., p. 37. p g p 12. B ertrand de Jouvenel: „The Principate”, Political Quarterly, Vol. 36, No. 1, p. 40. p 13. Debatte van die Volksraad, 1962, kol. 345. 14. S.C. 9 — ’27: Verslag van die Gekose Komitee op die Yster- en Staalnywerheid W etsontwerp, p. 68. (Onderstreping deur skrywer). 15. Vgl. Van der Walt, op. cit., pp. 249—252. 14. S.C. 9 — ’27: Verslag van die Gekose Komitee op die Yster- en Staalnywerheid W etsontwerp, p. 68. (Onderstreping deur skrywer). y p, p ( 15. Vgl. Van der Walt, op. cit., pp. 249—252. g p pp 16. S.C. 17 — '48: Verslag van die Gekose Komitee oor Gedelegeerde Wet- gewing, p. xii. (M emorandum van dr. J. H. Steyn). g g p 17. Vgl. De Jouvenel, op. cit., p. 39. 17. Vgl. De Jouvenel, op. cit., p. 39. M. A. Sieghart: Government by Decree, London, 1950, pp. 311—312. M. A. Sieghart: Government by Decree, London, 1950, pp. 311—312. 76

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1350/1456

Afrikaans

Figure S5 Figure S5 Figure S5 A) Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP TCP-driven gene signature (N=244) Induction in AML cell lines Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP SNKO-1 U937 B) TCP-driven genes (N=244) Expression in Patients 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 Baseline Treated Baseline Treated Responders Non Responders Baseline Treated Responders Baseline Treated Non Responders Gene Expression (RPKM) Gene Expression (RPKM) C) D) p-value < 0.01 A) Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP TCP-driven gene s Induction in A SNKO-1 U 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 A) Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP TCP-driven gene signature (N=244) Induction in AML cell lines Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP SNKO-1 U937 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 TCP-driven gene signature (N=244) Induction in AML cell lines A) e signature (N=244) n AML cell lines Cntrl ATRA TCP ATRA-TCP U937 B) TCP-driven genes (N=244) Expression in Patients 1.6 -0.8 -1.6 0.8 0 Baseline Treated Baseline Treated Responders Non Responders Baseline Treated Responders Gene Expression (RPKM) C) p-value < 0.01 B) C) D) Baseline Treated Non Responders Gene Expression (RPKM) D) Figure S5 E) F) ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP G) E) ATRA Ctrl TCP A-TCP ATRA Ctrl TCP A-TCP F) ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP G) F) ATRA ATRA ATRA Ctrl TCP TCP ATRA Ctrl TCP TCP F) ATRA ATRA ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP ATRA Ctrl TCP ATRA-TCP G) G)

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Figure_S5_from_Clinical_Responsiveness_to_All-trans_Retinoic_Acid_Is_Potentiated_by_LSD1_Inhibition_and_Associated_with_a_Quiescent_Transcriptome_in_Myeloid_Malignancies/22481375/1/files/39932885.pdf

Afrikaans

I. Onafhanklike kerke? Die vraag oor die verhouding tussen die sg. ou en jong kerke het veral sedert 1945 baie aktueel in die Protestantse Sending geword, want terwyl sedert ongeveer 1850 as sending- doel gestel is die ontwikkeling van selfstandige kerke, het baie van hierdie jong kerke veral vanweë die onafhanklikwording van die betrokke nie-blanke lande selfstandig geword, hoewel die destyds gangbare beskouing van die Protestantse sending was dat hulle eintlik nog nie daarvoor ryp was nie. g yp Sedertdien is byna algemeen tot die Skrifbeskouing terug- gekeer dat ’n gemeente van Christus selfstandig is sodra dit gestig is, m aar die verhoudingsvraagstuk is tot dusver nog nie opgelos nie. Die ,,ou” en ,,jong” kerke is in die reël onaf- hanklik van m ekaar en sonder kerklike verband met mekaar. Ons wil by die lig van die Skrif probeer nagaan of ’n mens wel van m ekaar as onafhanklike kerke kan spreek en hoe die verband moet wees. Sedertdien is byna algemeen tot die Skrifbeskouing terug- gekeer dat ’n gemeente van Christus selfstandig is sodra dit gestig is, m aar die verhoudingsvraagstuk is tot dusver nog nie opgelos nie. Die ,,ou” en ,,jong” kerke is in die reël onaf- hanklik van m ekaar en sonder kerklike verband met mekaar. Ons wil by die lig van die Skrif probeer nagaan of ’n mens wel van m ekaar as onafhanklike kerke kan spreek en hoe die verband moet wees. II. Die eenheid, universaliteit en verskeidenheid van die kerk Om dit te doen wil ons uitgaan van die universaliteit, die eenheid en die verskeidenheid van die kerk van Christus, en probeer aantoon wat dit vir ons onderwerp inhou. Omdat die kerk in sy volheid (plerom a) die nuwe, die ware mensheid is waarin die beeld van God gesien word en die Drieënige God self ’n veibondsdrieëenheid is in die ver­ skeidenheid en eenheid van die drie Persone, en God die universele Here is van die hele wêreld en die hele mensheid, is daar eenheid, universaliteit en verskeidenheid in die kerk van die Here. Daarom is die skepping van die mens as beeld van God ook daarop gerig om die een mensheid van God in sy univer­ saliteit verskeidenheid en eenheid te openbaar en te verwesen- lik. Indien die sondeval nie ingetree het nie, sou die een mens­ heid in sy verskeidenheid en universaliteit in ’n organiese geheel van volke oor die hele wêreld versprei het, m aar met die sondeval is dit ’n eskatologiese werklikheid wat eers met die voleinding ten voile gerealiseer sal word. g g Om dit ten uitvoer te bring is die Drieëenheid onderling 28 aan mekaar verbind en tree al drie die Persone in die geskie- denis op: God die Vader in die eerste plek in die skepping en voorsienigheid, die Here wat alles in die geskiedenis tot die bestemde doel lei; die Seun wat gestuur word om die mens- heid te verlos, en die Heilige Gees om die volk van God tot aan die voleinding te bewaar, om aan die volk die nuwe lewe te skenk en dit te bring tot die volheid van die bestemming van die mensheid. Dit dan wat betref die Trinitariese fundering, m aar daar is ook die Christologiese l’undering, want wat eers met die voleinding ten voile verwesenlik sal word, is reeds in beginsel deur Christus tot stand gebring, sodat daar in Hom reeds die een nuwe mensheid is, die mensheid in sy eenheid, sy universaliteit en sy verskeidenheid. Van hierdie werklikheid moet daar reeds nou ’n weerspieëling gesien word in die kerk van die Here op aarde. Daar is ten slotte ook nog die eskatalogiese fundering — die eskatalogiese volheidsbestemming van die mensheid moet reeds nou in ’n sekere mate in die volk van die Here gesien word, in al die verhoudinge en terreine waarin die gelowiges te staan kom. II. Die eenheid, universaliteit en verskeidenheid van die kerk Die kerk moet op weg wees na die volheid, dit moet daarheen groei en beweeg. Uit die mensheid word die volk van God uit alle volke geroep om in Christus ’n voorlopige realisering van die alles te openbaar. Al kan al die volke nie in een en dieselfde insti- tutêre kerkverband verteenwoordig wees nie, moet daar tog in beginsel iets daarvan gesien en weerspieël word. g g p Dit dan baie kortliks wat betref die Trinitaries, Christolo­ giese en eskatalogiese fundering van hierdie drievoudigheid van eenheid, universaliteit en verskeidenheid. Ons wil nou verder oor elkeen van die drie aspekte afsonderlik handel. 1. Die eenheid van die kerk In die eerste plek moet voorop staan dat die eenheid van die kerk van die Here reeds ’n werklikheid in Christus is. Dit is dus nie iets wat nog gefabriseer moet word nie. Dit is die eenheid van die nuwe mensheid in Christus. Hoewel die realisering van daardie eenheid in die volk van die Here ook moet groei tot die volheid (pleroma) van die bestemming wat God vir sy volk in die vooruitsig stel (Ef. 1 : 2, 3; 3 : 19, Kol. 2 : 9) en Christus bid dat sy volk een mag wees (Joh. 29 17 : 21), moet die werklike, die eintlike eenheid nie nog ver- wesenlik word nie en kan dit nie deur menslike toedoen be- werk word nie, want dit is reeds ’n werklikheid in Christus. Om dit te bewerk het Christus versoening vir die sondes ge- doen en is Hy die Hoof van sy gemeente wat sy liggaam (Ef. 5 : 22—-23) is; sy gemeente is ’n gebou, ’n geestelike tempel waarvan Christus die hoeksteen is (Ef. 2 : 20); Hy is die wynstok en die gelowiges die lote (Joh. 15 : 5). Omdat die eenheid ’n werklikheid in Christus is, moet daar ook nou iets daarvan in die kerklike instituut aan die lig tree, in die eerste plek in die plaaslike gemeente. Eenheid word egter nie bewerk deurdat die lidmate van dieselfde plek tot die stigting van ’n gemeente oorgaan nie, m aar omdat die gelowiges lidmate is van die een liggaam van Christus moet daar ook ’n openbaring van die een liggaam in die plaaslike gemeente wees, moet die lidmate in ’n nadere verband met m ekaar in dieselfde plaaslike gemeente tree. Hierin het die lidmate nie ’n keuse nie, m aar vanweë die eenheid in Christus en vanweë hulle roeping as gelowiges is hulle verplig om oor te gaan tot kerkinstitutering. Kuyper stel die menslike faktor te veel op die voorgrond met sy bewe- ring dat daar vir dergelike instituering die wilsdaad van die gelowiges tot aaneensluiting nodig is {Tractaat van de Refor- matie, Amsterdam, 1884, p. 29). p Kerkverband hou egter nie by die plaaslike gemeente op nie, m aar omdat die verskillende plaaslike gemeentes van die verskillende plekke openbaringe is van dieselfde liggaam, van die een universele kerk wat reeds in Christus ’n werklikheid is, is daar ook ’n wyere kerkverband as net in die plaaslike gemeentes. 1. Die eenheid van die kerk Maar ook in hierdie gcval word daar nie ’n eenheid bewerk deur die saamsnoering van die verskillende gemeentes nie. Die eenheid is reeds daar en iets daarvan moet nou in die kerkverband gesien word: ,,Niet eerst door het leggen van dezen band komen ze (die gemeentes) bijeen te hooren, m aar omdat zij bijeen hooren, moet ook deze band uitwendig wor­ den aangelegd” (A. Kuyper: Dictaat, Dogmatiek, Kampen, De Ecclesia, p. 259). Die Skriftuurlike kerkbegrip kom nie daarop neer dat die dele (die gemeentes) in die geheel opgaan nie (Rooms-Kato- lisisme), ook nie dat die geheel in die dele opgaan nie (Inde- pendentism e) en ook nie dat die geheel uit die dele saamgestel word nie (Kollegialisme). Ons kry, soos W. J. Snyman sê, nie 30 ’n inmekaar ol' teenmekaar of naasmekaar nie, m aar ’n na- m ekaar (Koers, Feb. 1949, p. 123): die algemene kerk gaan aan die plaaslike vooraf. Volgens Herman Ridderbos vloei as vanself uit die Nieu-Testamentiese kerkbegrip voort dat nie die samevoeging of optelling van die afsonderlike gemeentes die kerk as geheel tot stand bring nie, m aar dat in elke plaas­ like kerk, al is dit nog so klein, die kerk as geheel hom open- baar. Die kerk is ’n organiese grootheid waarvan die geheel aan die dele, die eenheid aan die veelheid voorafgaan. „Ener- zijds wordt hier door de gedachte uitgesloten als zou de plaat- selijke gemeente slechts een onderafdeling in haar geheel zijn ... Het is veelmeer het ene lichaam van Christus, het ene volk Gods, dat in de plaatselijke gemeente leeft en zich open- baart en haar binnen dit ene lichaam haar zelfstandigheid en vrijheid geeft. Anderzijds vormen niet de plaatselijke gemeen- ten de constituerende delen van de kerk, die daardoor slechts een federatief karakter zou dragen welker eenheids-openbaring slechts van secundaire en conditionele betekenis zou zijn" (N. H. Ridderbos in De Apostolische Kerk, Kampen, 1954, p. 94). Ook dr. H. Bavinck verskil nie van hierdie opvatting nie: „de ecclesia catholica is er eerst, zij heeft haar bestand in Christus, kwam in de dagen des N.T. het eerste tot openbaring in de kerk te Jeruzalem en breidde zich van daar in andere plaatsen uit. Elke ecclesia particularis (localis) is daar ter plaatse, waar zij optreedt, eene openbaring van de ecclesia ca­ tholica, van het volk Gods ... De ecclesiae particulares ... 1. Die eenheid van die kerk zijn plaatselijke openbaringen van het eene mystieke lichaam van Christus, zijn daarom geestelijk een, staan krachtens haar historische oorsprong met elkander in verband en zijn tot het onderhouden der gemeenschap met alien, die hetzelfde geloof deelachtig zijn, van ’s Heeren wege verplicht. Elke plaatselijke kerk is daarom tegelijkertijd een zelfstandige open­ baring van het lichaam van Christus en een deel van een groter geheel” (H. Bavinck: Dogmatiek, IV, Kampen, 1911, p. 407—9). „Wijl de gemeente een organisme is, gaat het hoofd aan de leden en die ecclesia universalis aan die ecclesia particu- laris vooraf (H. Bavinck, a.w., p. 407). „Elke gemeente is een zelfstandige openbaring van het lichaam van Christus en een deel van een grooter geheel” — dit kom dus daarop neer dat hoewel ’n gemeente selfstandig is, dit nooit onafhanklik van ander gemeentes is nie. Omdat 31 al die gemeentes op gelyke wyse aan Christus verbind is en almal openbarings is van dieselfde liggaam van Christus (Ef. 5 : 13), is al die gemeentes in kerkverband met mekaar. g Uit bostaande volg verder dat die kerk van Christus nie uiteenval en opgebreek mag word in verskillende van me­ kaar onafhanklike lands- of provinsiale kerke nie, elkeen met sy eie sinode wat dan weer saam in een algemene sinode wat bo oor al die ander sinodes staan, opgeneem word om op hierdie m anier ’n eenheid te vorm nie. Dan kry ons verskil­ lende afsonderiike ,,kerke” elkeen met sy eie sinode. Nou moet hierdie kerke ’n eenheid word deur die saambinding in een algemene sinode. Die dele word saamgevoeg om ’n geheel- eenheid te vorm. Dit is heeltemal teenstrydig met die Skrif- tuurlike kerkbegrip. Dit is deur en deur kollegialisme. Dit kom daarop neer dat in die sinode die eintlike kerk gesien word en die verskillende kerke verenig nou tot een kerk in een algemene sinode waarvan die verskillende kerke vertakkinge is. Die Skrif ken egter nie ’n lands-, volks- of provinsiale kerk nie. Die Skrif gebruik die woord kerk (ekklesia) net vir die plaaslike gemeente en die universele kerk. Hoewel verskil­ lende gemeentes van een landstreek soms saamgegroepeer word, word daar nooit in die Skrif van ’n landskerk gespreek nie. Paulus spreek bv. nie van die kerk van Galasië of die kerk van Judea of van Asië ens. nie, m aar van die kerke (ge­ m eentes) van Galasië (1 Kor. 16 : 1, Gal. 1. Die eenheid van die kerk 1 : 22), van Asië (1 Kor. 16 : 19), van Judea (Gal. 1 : 22). Die verskillende gemeentes was in die apostoliese tyd wel nie verbind in ’n institutêre verband nie, m aar daar was wel 'n hegte eenheidsband tussen die verskillende gemeentes. Hierdie eenheid is op baie m aniere geopenbaar. In die apostels wat die leiding in die gemeente gehad het en wie se leer die fondam ent van die kerk geword het, was al die gemeentes een. Hulle was die grondleggers van die kerk en het in hulle persone die universele kerk verteenwoordig. Paulus het die band met die gemeentes bewaar, hulle gereeld besoek, met hulle gekorrespondeer, briewe tot hulle gerig wat in die ere- dienste voorgelees moes word, hy bring die groete van die verskillende gemeentes aan m ekaar oor. Die een gemeente dra vir sy onderhoud by, terwyl hy in ’n ander een arbei. Die gemeentes uit die heidene hou ’n kollekte vir die armes van Jerusalem ens. Daar was eenheid van belydenis, almal was saamverbind in dieselfde evangelie. Daar was ’n lewendige 32 besef dat al die gdowiges lede is van die ecn volk van God. Hoewel daar nie ’n institutêre kerkverband was nie, was die kerk tog ’n instituut vanweë die band in die apostels »n die afgrensing na buite deur die doop. Daarbenewens het die geestelike gemeenskap tussen die verskillende gemeentes, soos dr. H. Bavinck sê, die eenheid heerliker en mooier as die beste reglemenl geopenbaar. (H. Bavinck: De Katholiciteit van Christendom en kerk, Kampen, 1888). besef dat al die gdowiges lede is van die ecn volk van God. Hoewel daar nie ’n institutêre kerkverband was nie, was die kerk tog ’n instituut vanweë die band in die apostels »n die afgrensing na buite deur die doop. Daarbenewens het die geestelike gemeenskap tussen die verskillende gemeentes, soos dr. H. Bavinck sê, die eenheid heerliker en mooier as die beste reglemenl geopenbaar. (H. Bavinck: De Katholiciteit van Christendom en kerk, Kampen, 1888). p Die bewaring van die eenheid was onder destydse omstan- dighede ’n moeilike saak en dit is veral bemoeilik deur die Judaïstiese rigting in en buite die kerk. Daar was diep ge- wortelde verskille tussen die verskillende etniese groepe. En tog was daar ’n heerlike eenheid. 1. Die eenheid van die kerk Die gemeentes van die eerste eeu was verskillend in herkoms, in woonplek, in beskawing, nasionaliteit, ’n eeueoue verlede, ’n heeltemal ander geskie- denis, verskillende kultuur, ’n m uur van afskeiding, ’n diep gewortelde vyandskap. In die kerk was daar Samaritane, die aartsvyande van die Jode wat hulle baie diep verag het, daar was die onbesnede Grieke en Romeine, Jode wat met die wet van Moses groot geword het en wat Israel as die uitver- kore en eintlike volk van God beskou het waarin die heidene opgeneem moes word om lede van die volk van God te word. Ons kan ons moeilik voorstel hoe moeilik, hoe menslik on- moontlik dit was om onder die destydse omstandighede een­ heid te handhaaf. Ten spyte van al hierdie verskille en verskeidenhede en botsende belange het Paulus of die lidmate nooit daaraan gedink om aparte kerke te stig nie. Altyd is die kerk as ’n eenheid gesien, die liggaam van Christus: „Dit is een geloof, een doop, een God en Vader” (Ef. 4 : A—6). Daar is net die een kerk van die Here en hierdie een kerk kan onmoontlik in twee of meer kerk opgebreek word nie. Vir Paulus was hierdie eenheid ’n uiters noodsaaklike en altyd dringende aangeleentheid. Dit was vir hom ’n lewen- saak. Dit was ’n eenheid wat veral op die eenheid van die bely- denis gebaseer moet wees en daarin tot openbaring moet kom. Almal moet in dieselfde evangelie aan m ekaar verbind wees: vervloek is elkeen wat ’n ander evangelie as myne bring, sê Paulus (Gal. 1 : 8 ) . Omdat die eenheid ’n werklikheid in Christus is, het dit ook in die kerk tot uiting gekom. Dit was ’n werklikheid waarvoor Paulus God telkens loof en dank: dit is ’n groot m isterie dat nl. Jood en nie-Jood nie alleen in en 33 deur Christus met m ekaar versoen is nie, m aar dat hulle saam lede is van die een liggaam van Christus (Ef. 2 : 16), dat hulle saam in die een gebou (die kerk) ingebou word (Ef. 2 : 19—21) en saam opgebou word tot ’n woning van God (Ef. 2 : 22). Hierdie m isterie was al die eeue verborge, sê Paulus, m aar is nou geopenbaar (Ef. 3 : 1—6). 1. Die eenheid van die kerk , g p ( ) Hoe skerp steek die huidige versplintering van die kerk in baie kerke nie af by die eenheid van die Nieu-Testamentiese kerk. Die ideaal sou wees dat daar op elke plek net een plaaslike gemeent^' moet wees en dat al die plaaslike gemeentes in een kerkverband verbind word. Dit kan egter nie gebeur nie, want ’n onm isbare vereiste is die eenheid in belydenis. Daar kan alleen sprake wees van kerkverband van gemeentes wat een is in die belydenis, want die kerk van die Here word gebou op die belydenis van die apostels en profete (Ef. 2 : 20); omdat dit so is, moet die verskillende gemeentes van die- selfde belydenis ook in kerkverband wees, om op hierdie wyse iets te laat sien van die eenheid van die universele kerk van Christus. Daarop moet die lewe en denke van die gelowiges gerig wees, so moet hulle die universele eenheid beleef en ervaar en gestalte laat kry. In hierdie verband is die eenheidsband van die gemeentes onder die nie-blankes met dié onder die blankes van baie groot betekenis veral vir eersgenoemdes, want in die geval van sulke jong, onervare en m inder goed ingeligte gemeentes is die gevaar nie uitgesluit dat hulle vanweë onkunde of ander oorsake prinsipieel van die waarheid kan afwyk en selfs kan uiteenskeur in verskillende aparte kerke nie. Vanweë die eenheid in Christus, wat ook insluit dat die gemeentes saam opgebou word tot die woning van God (Ef. 2 : 22), saam in die een kerk ingebou word (Ef. 2 : 19—21) en saam moet groei tot die eenheid van die geloof en die kennis van die Seun van God (Ef. 4 : 13), moet die gemeentes op m ekaar toesien, moet hulle saamgebind word deur dieselfde belydenis, saam optree in gemeenskaplike belange, saam besluit oor die nodige wysiginge of byvoeginge in die belydenis ens. Daarom is die kerkverband tussen blanke en nie-blanke gemeentes só be- langrik. Maar dit is nie die eintlike motief vir die kerkverband nie. Dit is nie daarom dat tot die instituering van ’n kerkver­ band oorgegaan moet word nie, want daar word eenvoudig nie tot ’n kerkverband oorgegaan nie. Sodra ’n gemeente 34 onder die nie-blankes of blankes gestig word is dit reeds in kerkverband. 1. Die eenheid van die kerk Hierdie kerkverband moet dan net nader ge- reël word, ’n Gemeente onder die nie-blankes is kragtens die eenheid in Christus, kragtens die historiese ontstaan van die gemeente en kragtens die eenheid in belydenis reeds in kerk­ verband met ander gemeentes van dieselfde belydenis. Die kerkverband moet dan net nader gereël word. Die gemeentes wat een is in belydenis — en hieronder verstaan ons 'n fundamentele eenheid in belydenis, kerkrege- ring en erediens — moet dus ook in nadere institutêre verband tree. Die eenheid wat daar in Christus is moet ook in die institutêre verband tot openbaring kom. Gemeentes wat bv. as gevolg van die sendingwerk van die Gereformeerde Kerk gestig is, is vanselfsprekend Gereformeerde gemeentes en daarom moet die institutêre verband tussen hulle ook gereël en in werking gestel word. 2. Die universaliteit van die kerk Op die vraag wat verstaan moet word onder die heilige algemene (katolieke) kerk, antwoord die Heidelbergse Kate- gismus in Sondag 21 dat die „Seun van God uit die ganse menslike geslag vir Horn 'n gemeente, wat tot die ewige lewe verkies is deur sy Gees en Woord in die eenheid van die ware geloof van die begin van die wêreld af tot aan die einde toe vergader, beskerm en onderhou”, en die Nederlandse Geloofsbelydenis verklaar in art. 27 dat „hierdie heilige kerk nie geleë is in, gebonde aan of bepaal tot sekere plekke of tot sekere persone nie, m aar dit is verspreid en verstrooid oor die hele wêreld”. In sy rektorale rede in 1888 oor De Katholiciteit van Christendom en kerk, gebruik dr. H. Bavinck die woord kato- liek ook nog in 'n tweede betekenis, nl. in die kwalitatiewe betekenis van die heiliging van die hele aardse werklikheid. Die katolisiteit van die kerk kom daarin aan die lig dat nie alleen geen enkele land buite die evangelie moet bly nie, m aar ook dat geen enkele lew enstruktuur (gesin, staat, sosiale ver- houdinge ens.) aan die beslag van die Woord van God onttrek kan word nie (p. 44 e.v.). Dit het dus ook betrekking op wat in die Gereformeerde teologie die kerk as organisme ge- noem word. God moet soewerein wees op alle lewensterreine. (Dr. H. Berkhof gebruik in sy De Katholiciteit der kerk die 35 woord ook in hierdie tweevoudige betekenis, ook Herman Ridderbos in De Apostolische kerk, p. 71—72). p , p ) Om die twee betekenisse saam te vat wil ons egter liewer spreek van die universaliteit van die kerk van Christus. Die kerk is universee!, want Christus is die Verlosser van die hele wêreld (2 Kor. 5 : 15; Joh. 3 : 16; 4 : 14 ens.); in Christus is alle dinge in die hemel en op die aarde met God versoen (Kol. 1 : 20) en onder Horn word alles tot een vergader (Ef. 1 : 12); God het Christus as Hoof bo alle dinge aan die ge- m eente gegee wat sy liggaam is, die volheid van Horn wat alles in almal vervul (Ef. 1 : 23); daar kom ’n nuwe hemel en aarde waarin geregtigheid woon (2 Petrus 3 : 13); Christus is die Verlosser van die nuwe mensheid waarvan Hy as tweede Adam die Hoof is (Rom. 2. Die universaliteit van die kerk 6 : 12—21); dit is die nuwe mensheid uit al die volke; alle volke gaan na Jerusalem om daar die wet van die Here te leer (Jes. 2 : 2), en die Here van die leërskare sal op hierdie berg (Sinaï) vir al die volke ’n maaltyd berei (Jes. 25 ; 61). Dit is 'n universaliteit wat alle volke omvat en betrekking het op die hele lewe en al die lewensterreine. Om dit gestalte te laat aanneem het Christus alle mag in hemel en op aarde ontvang en daarom dra Hy aan sy kerk op om dissipels van alle nasies te maak, asook om hulle te leer om alles te onder- hou wat Hy sy dissipels beveel het (M atth. 28 : 18—19). Hierdie opdrag het nie alleen betrekking op die uitbreiding van die kerk onder al die volke nie, m aar ook op die open- baring en die werklikheid van die koninkryk van God en die koningskap van Christus as Pantokrator op alle terreine van die lewe, want op al die lewensterreine en onder alle volke moet van toepassing gemaak word alles wat Christus geleer het en in al hierdie betrekkinge moet die volheid van Christus in die lewe van die gelowiges onder alle volke geopenbaar word (vgl. Ef. 4—6 : 1). Geen volk of ras mag dus oorgeslaan word nie: onder alle volke moet die werklikheid van die koninkryk van God geopenbaar word en moet daar ’n weerspieëling wees van die komende koninkryk in heerlikheid. Dit moet gebeur deur die verkondiging van die Woord van God, die onderrig en deur die planting van gemeentes, en iets daarvan moet gesien w ord in die lewe van die gelowiges in die hele lewe en op alle lewensterreine. 36 Van volk tot volk moet die Woord van God aan alle nasies verkondig word, van Jerusalem af en verder in Judea en daarvandaan verder in Samaria en tot aan die eindes van die aarde (Luk. 24 : 47, Hand. 1 : 8 ) . Dit is ’n allesomvattende opdrag wat aanhou tot aan die voleinding; eers wanneer hierdie taak volbring is, sal die einde daar wees (Matth. 24 : 14, Mark. 2. Die universaliteit van die kerk 13 : 10), m aar die kerk moet nie net geografies uitbrei tot aan die einde van die aarde nie en kwantitatief groei tot die volheid van die liggaam van Christus, totdat al die stene in die gebou ingevoeg is nie (Ef. 2), m aar dit moet ook kwalitatief groei, „totdat ons almal kom tot die eenheid van geloof en van die kennis van die Seun van God” (Ef. 4 : 13), d.w.s. al die gelowiges moet groei tot die eenheid waarin almal in alles en in die hele lewe in niks toegee aan die sonde, die leuen en die valse leer nie, m aar in alles buig vir die Woord van die Koning van die koninkryk en die Hoof van die kerk. Ons moet ons steeds m inder laat voorsê deur die wêreldmagte en winde van leer om ons geheel en al oor te gee aan die belofte en leiding van ons Hoof (vgl. H. Berkhof: De Katho- liciteit der kerk, p. 84). Uit bostaande volg dus in die eerste plek dat die kerk as instituut en organisme onder alle volke geopenbaar moet word, in die tweede plek dat hierin daar reeds nou iets gesien moet word van ’n openbaring van die werklikheid van die koninkryk van God en ’n weerspieëling van die eskatologiese volheid en heerlikheid van die koninkryk van God, asook van die uiteindelike bestemming van die mens en die volke, wanneer die eer en heerlikheid van die volke in die nuwe Jerusalem ingebring sal word (Openb. 21 : 26). Die aanvank- like realisering van die koninkryk asook die uiteindelike be­ stemming van die mens, die volke, die mensheid — daarvan moet dus nou reeds iets geopenbaar word onder alle volke. Daarvoor het Christus alle mag ontvang en laat Hy ons saam- groei en saamwerk tot die eenheid van die geloof en van die kennis van die Seun van God (Ef. 4 : 13), tot die opgroeiing in Horn wat die Hoof is, nl. Christus (vs. 15), tot die op- bouing van die liggaam van Christus (vs. 12) wat alles tot volheid bring (vs. 10). Daarom kan die kerkverband nie by die nasionale grense ophou nie; om dat die kerk ekumenies is, moet die kerkverband ook ekumenies wees. Die verpligting tot korrespondensie tus- sen die gemeentes of „konfederasie” van die gemeente vloei 37 volgens dr. Kuyper voort uit die aard van „het kerkelijk we- zen”. 2. Die universaliteit van die kerk Hierdie eis bly volgens hom onder alle omstandighede staan, selfs waar so 'n samelewing nog nie moontlik is nie: ,,Juist daarom mag deze eisch niet beperkt worden tot de kerken van één zelfde land, m aar gaat door voor alle kerken op aarde, en het ideaal zou eerst dan bereikt zijn, indien alle kerken op aarde in ééne confederatie saamleefden, in één concilie de kerkelijke macht konden saambrengen; en in één zelfde confessie zich konden uitspreken” (Locus de Ecclesin, p. 252—253). p ) Dr. Bouwman laat hom as volg hieroor uit: „Een Generale Synode waarheen de kerken van eene belijdenis — waar ter wereld ook — hare afgevaardigden hadden gezonden, is het ideaal van de Gereformeerde kerken geweest. Zij beschouwden de kerk niet beperkt tot één volk, m aar zij hebben steeds be- doeld de zuiverste en edelste openbaring van de bruid Christi op aarde te wezen ... Uit kracht van deze belijdenis konden de Gereformeerden niet anders dan trachten overal de begin- selen, die zij de ware achten, te verbreiden, en de eenheid te zoeken van al de Gereformeerde belijders ... In 1536 is er, volgens de Corte Memoriën, sprake geweest van de bijeen- roeping van eene Synode Oecumenica, m aar zij kwam niet tot stand” (H. Bouwman: Geref. Kerkrecht II, Kampen, 1928, p. 197). Ook dr. K. Dijk laat hieroor geen onsekere geluid hoor nie: „Hier moge alleen opgem erkt worden dat de eis der Schrift en de nood der tijden” ons dwingen om de toenadering te zoeken in de enigheid van het ware geloof: een eenheid die geen vrede kan hebben met de moderne oecumenisiteit, m aar allereerst begeerd moet worden in samenbinding van de gereformeerde gezindte, eerst in ons vaderland, en dan ook daarbuiten, in geheel de wereld, de apostoliciteit moet met deze cathalociteit gepaard gaan” (K. Dijk: De Apostolische kerk, Kampen, 1954, p. 174). Ook die Algemene Sinode van die Gereformeerde Kerk in S.A. het besluit dat dit wenslik is dat daar ’n ekumeniese ver- band van Geref. Kerke moet wees. In 1955 het die sinode nl. op die vraag of die kerkverband verder strek as die nasio- nale en of territoriale grense bevestigend geantwoord: „Gere- formeerde Kerke in verskillende lande wat een is in belydenis en kerkregering (Ned. Gel. Bel., art. 29) kan saamkom as ’n gewone ekumeniese sinode na analogie van art. 2. Die universaliteit van die kerk 30 K.O.” Weens 38 praktiese besware besluit die sinode egter om te volstaan met die huidige Geref. Ekumeniese Sinode. Hierdie vergade­ ring is egter nie in die voile betekenis van die woord ’n sinode nie en die ledekcrke is ook nie almal een in leer, diens en tug nie. Die besluit van die sinode kom, wat betref die kerkverband tussen die Geref. kerke onder verskillende volke, dus daarop neer dat berus word in wat dr. A. Kuyper noem die swakkere vorm van kerkverband, nl. die van korrespon- densie (Kuyper, a.w., p. 253). Sodanige korrespondensie is ook nodig en ook belangrik, maar dan moet dit, veral waar ons soos in Suid-Afrika verskil­ lende volke binne dieselfde landsgrense het, verder uitgebrei word en nouer wees as wat gewoonlik deur korrespondensie onderhou word. Deputate van gemeente tot gemeente en meer- dere vergadering tot meerdere vergadering moet gereeld ge- samentlik vergader oor sake van gemeenskaplike belang en wanneer advies en leiding nodig is. Dit asook 'n Algemene Sinode waarop meerdere verga- derings onder verskillende volke in een Algemene Sinode ver­ gader, is geen nuwe beginsel in die Gereformeerde Kerk nie, want dit is al in die 16e eeu in Nederland toegepas. In hierdie geval het ons aparte Waalssprekende gemeentes gehad met hulle eie meerdere vergaderings tot op ’n Partikuliere Sinode, m aar al die gemeentes was weer saam verbind in een Gene- rale Sinode (Kerkorde van Dordrecht, 1618—1619, art. 51 en Kerkorde, Dordrecht 1578, art. 31). Ook insake die nouerc vorm van korrespondensie dui die Kerkorde van Dordrecht (1618—1619) die weg aan deur die bepaling in art. 52 „dat in dc steden daar de voorsz. Walsche Kercken zijn, alle maenden sommighe Dienaren ende ouder- lingen van beyde zydens vergaderen zullen om goede aan- dacht ende correspondentie met malcanderen te houden, ende zoveel moghelijk is na geleghenheyt des noodts met rade malcanderen by te staen”. 3. Die verskeidenheid. Die noodsaaklikheid van ekumeniese kerkverband is dus na wat in die voorafgaande gesê is vanselfsprekend, en dit is dus ook vanselfsprekend dal terwyl daar bv. ook nie-blanke Gereformeerde gemeentes is, hulle ook in een Algemene Sinode ingeskakel moet word. Dit volg uit die beginsel dat 39 dit wenslik is dat al die kerke van dieselfde belydenis in die verskillende lande en onder die verskillende volke in een ekumeniese sinodeverband moet wees. Dit behoort nie 'n probleem te wees nie. Daarmee is egter nog nie die vraag afdocnde beantwoord waarom daar aparte gemeentes onder die nie-blankes in die­ selfde land moet wees nie en waarom hierdie gemeentes in aparte meerdere vergaderings byeenkom. Om hierop te ant- woord en om die betekenis van die verskeidenheid aan te dui sal ons nader op die verskeidenheidsaspek moet ingaan. Ons spreek van verskeidenheid in die kerk en nie van eiesoortigheid nie, omdat eiesoortigheid daarop dui dat ons te doen het met wesenlik andersoortigheid tussen verskil­ lende volke of rasse. So iets ken die Skrif nie. Ons vermy ook liewer die woord „pluriformiteit” van die kerk omdat veral deur die betekenis wat Kuyper daaraan geheg het, dat daar nl. pluriformiteit van kerke kan wees wat self in belydenis met mekaar kan verskil, die woord in ’n slegte reuk te staan gekom het. g Om die saak in die regte perspektief te sien, kom ons weer terug op die teologiese fundering. Terwyl daar verskei­ denheid in die Drie-eenheid is, het God ook ’n verskeidenheid gelê in die mensheid wat Hy na sy beeld geskape het. Daar sou ’n verskeidenheid van volke in die eenheid van die mens­ heid gewees het indien die sonde nie ingetree het nie, want „God het uit een bloed al die nasies van die mensdom gemaak om oor die hele aarde te woon, terwyl Hy vooraf bepaalde tye en die grense van hulle woonplek vasgestel het sodat hulle die Here mag soek” (Hand. 1 : 26, 27). Daarom is daar in die nuwe mensheid, wat die liggaam van Christus is, ’n ryke verskeidenheid. Dit volg ook uit die aard van 'n organisme soos wat die liggaam van Christus is. Dit is 'n liggaam, sê Paulus, wat goed „saamgevoeg en saamverbonde is deur die ondersteuning wat elke lid gee volgens die werking van elke afsonderlike deel in sy mate” (Ef. 4 : 16). 3. Die verskeidenheid. Daar is ver­ skeidenheid in die liggaam van Christus en nie 'n doodse enersheid nie, want „as die hele liggaam oog was, waar sou die gehoor wees? As dit geheel en al oor was, waar sou die reuk w ees?. .. As almal een lid was, waar sou die liggaam wees?” (1 Kor. 12 : 17, 19). In hierdie verband is die eskatologiese verskeidenheid in die nuwe Jerusalem waarin al die nasies hulle eer en heerlik- 40 neid sal inbring (Openb. 21 : 26) van groot betekenis. Van daardie verskeidenheid moet daar reeds nou ’n weerkaatsing, 'n voorafskaduwing in die kerk onder die volke gesien word. g g Benewens hierdie teologiese fundering is daar nog ander baie belangrike faktore wat meebring dat verskeidenheid van- selfsprekend in die kerklike lewe moet volg. Daar moet in die eerste plek rekening gehou word met die feit dat elke volk sy eie probleme, geskiedenis en kultuur het. In die besondere situasie van elke volk en onder die besondere omstandighede van elke volk moet die koninkryk van God asook die uitein- delike bestemming van die gelowiges as individue m aar ook as verteenwoordigers van die betrokke volke in die besondere verhoudinge en probleme, en teenoor die besondere heiden- dom en ongeloof, geopenbaar word, en in hierdie besondere omgewing van elke volk moet die kerk groei tot die volheid in Christus, tot die eenheid van die geloof en die kennis van die Seun van God (Ef. 4 : 13). As die „Evangelie onder telkens weer anders geaarde volkeren gestalte krijgt”, sê dr. H. Berkhof, „geschiedt dit steeds weer in een strijd tussen het Evangelie, dat „niet is naar de mens” (Gal. 1 : 11) en het natuurlike denken dezer verschillende cultuurgroepen. Het Evangelie was voor de Joden een ergernis en voor de Grieken een dwaasheid. Elke denkvorm moet eerst door de openbaring worden gekruisigd om op te kunnen staan tot dienstbaarheid aan het heil. W aar dat geschiedt en in zoverre dat geschiedt w ordt de traditie der kerk met een nieuw verstaan van het Evangelie verrijkt” (De Katholiciteit der kerk, p. 78, 79). 3. Die verskeidenheid. p Die Here het self ook met Pinkster aangetoon dat daar in die kerk gereken moet word met die bestaan van aparte tale en dus ook aparte nasies, want toe het almal wat m et die geleentheid byeen was die verkondiging van die groot dade van God elkeen in sy eie taal gehoor. Stauffer sê dienaangaande die volgende: „Daar w aar dieselfde Logos onder alle volke in dieselfde taal verkondig word, en daar waar in verskil- lende tale verskillende logoi verkondig word, daar is die Gees nie. W aar egter dieselfde Logos in baie tale verkondig word, w aar die Boodskap van die een Naam onder die hemel aan elke volk in sy eie taal kom, daar is die Gees aan die w erk” (E. Stauffer: Die Theologie des N.T., Giitersloh, 1948, p. 174). Dit is dan ook vanselfsprekend dat die gemeente die Woord in sy eie taal moet hoor; alleen hierom is daar al 41 aparte gemeentes nodig, anders is die bediening van die Woord kragteloos. Dit moet so wees selfs waar lede van een volk onder ’n ander volk woon met wie hulle nie kan of wil assimileer nie. Verskeidenheid in die kerk volg ook daaruit dat dit in die Skrif nie bloot gaan om die redding van individue nie, m aar om die mensheid en in die mensheid om die volk Israel en alle nasies wat in hulle gelowiges gered word (Luk. 22 : 14, Rom. 9—11, Jes. 66 : 12, Dan. 12 : 1). Die universaliteit van die kerk is nie ’n universaliteit van geatomiseerde individue nie, m aar dit is ’n universaliteit wat alle volke as volke in- sluit, die ware volk in elke volk wat uit die gelowiges in elke volk bestaan. ’n Verskeidenheid in die kerk van die Here vol- gens die verskeidenheid van volke. Daarom sê Stauffer heel- temal tereg dat die kerk nóg volkskerk, nóg wêreldkerk kan wees, m aar volkerekerk. Met Pinkster word die uitm ekaar verskeurde volkerewêreld in ’n nuwe eenheid versamel, die eenheid van die volkerekerk (E. Stauffer, a.w., p. 174). Ons kan hier byvoeg dat ons ook nie spreek van 'n rassekerk nie, waarin die verdeling volgens die verskillende rasse gaan. So ’n begrip ken die Skrif nie. Dit sou daarop neerkom dat die huidskleur bepalend is in die kerk van die Here. 3. Die verskeidenheid. Ons spreek van ’n volkerekerk, waarvan die verskeidenheid en die univer­ saliteit veral daarin geopenbaar word dat dit ’n kerk is onder alle volke. Uit die bestaan van aparte gemeentes volg vanself dat daar ook tot op nasionale vlak aparte institutêre verband moet wees. Ook die aardse bande „van tot een natie behoo- ren”, sê Kuyper, oefen oorwegend invloed uit in die kerkver­ band. (A. Kuyper: Uit het Woord, VI, Amsterdam, 1886, p. 47). Dit regverdig egter nog nie ’n kerkverband net tot by die nasionale grense nie. Dan sou daar van m ekaar onafhanklike kerke onder die verskillende volke wees. Dan sou ons ver- skeidenhede kry, m aar geen eenheid in die verskeidenheid nie, nie ’n eenheid van verskeidenheid nie. Die universaliteit van die kerk onder die volke, die verskeidenheid en eenheid moet geopenbaar word in ’n volkerekerk. Dit word vandag algemeen in die Protestantse sending erken dat daar ’n verskeidenheid in die kerke onder die nie- blankes moet wees. Die kerke moet soos gesê word verin- heems word. Ook in Afrika pleit nie-blanke kerklike leiers daarvoor dat die kerk ’n inheemse karakter moet dra. Soos die 42 kerke nou is word hulle aangevoel as vreemde Westerse instellings. Hieraan wil hierdie mense nou verandering bring. In die reël volg die vreemdheid van die kerk egter hoofsaaklik uit die feit dat afgewyk is van die suiwerheid en eenvoudigheid van die Skrifwaarhede, en die gevaar is dat indien te veel by die volksaard en denke aangepas word, nog verder in hierdie verkeerde rigting gegaan sal word, 'n Verdere gevaar is dat ’n te groot nadruk op verskeidenheid die verdere deurwerking van die gedagte van onafhanklike kerke in die hand kan werk. kerke nou is word hulle aangevoel as vreemde Westerse instellings. Hieraan wil hierdie mense nou verandering bring. In die reël volg die vreemdheid van die kerk egter hoofsaaklik uit die feit dat afgewyk is van die suiwerheid en eenvoudigheid van die Skrifwaarhede, en die gevaar is dat indien te veel by die volksaard en denke aangepas word, nog verder in hierdie verkeerde rigting gegaan sal word, 'n Verdere gevaar is dat ’n te groot nadruk op verskeidenheid die verdere deurwerking van die gedagte van onafhanklike kerke in die hand kan werk. 3. Die verskeidenheid. Desnieteenstaande moet vanweë die verskillende hierbo genoemde faktore en omstandighede die verskeidenheid in die liggaam van Christus ook in die kerk van die Here onder die verskillende volke geopenbaar word. Daar kan in ’n sekere mate variasie in belydenis, kerkregering en erediens wees, m aar ’n essensiële vereiste is dat daar ’n wesenlike en funda- mentele eenheid in Skrifgebondenheid moet wees, en wat die Gereformeerde kerkverband betref, moet daar ’n oorname wees van die waarhede wat die Geref. Kerke in die loop van die geskiedenis in leer, diens en tug uit die Skrif geput het, uit- drukking gebring kan word. „Schakeering in uiting der lippen (belijdenis) en uiting der aanbidding (culte) is mogelijk. Voor vele dingen zijn geen bepaalde voorschriften in het Woord; daarom is bij behoud der beginselen en de daaruit getrokken hoofdlijnen, rijkdom van schakeering naar tijd, toestand, volkskarakter enz. gewenscht” (A. Kuyper: Acta Zending-Congres 1890, p. 9). Ook Calvyn het ’n ope oog gehad vir die verskeidenheids- gedagte in die kerk. Insake die erediens bv. sê hy dat daar in alles orde en reel moet wees, maar, terwyl God wat die uitwendige orde en seremonies betref, nie 'n besondere voor- skrif wou gee van wat ons daarin moet volg nie (om dat Hy deursien het dat dit afhang van die geleentheid van die tye, en ook geoordeel het dat diesel fde vorme nie in alle tye pas nie), so moet ons hier die toevlug neem tot die deur Horn gegewe algemene reëls, en daarvolgens al die instellinge skik, wat die behoefte van die kerk tot die bewaring van die orde en eerbaarheid sal vorder. Eindelik, terwyl Hy dus daarvan niks uitdrukliks geleer het nie, omdat dit vir die saligheid nie nodig is nie en ooreenkomstig die sedes van elke volk en elke tyd onderskeidelik toegepas moet word tot opbou van die kerk, so mag mens sowel die gebruiklike verander en 43 afskaf as nuwes instel, soos die nut van die kerk vereis" (J. Calvyn, Institusie, IV, 10, 30). afskaf as nuwes instel, soos die nut van die kerk vereis" (J. Calvyn, Institusie, IV, 10, 30). afskaf as nuwes instel, soos die nut van die kerk vereis" (J. Calvyn, Institusie, IV, 10, 30). III. Die kerkverband in werking Uit die voorafgaande blyk dat sowel uit die eenheid as die verskeidenheid en universaliteit van die kerk volg (a) dat daar aparte gemeentes onder die verskillende volke moet wees; (b) dat die kerkverband van die gemeentes moet deur- gaan tot op nasionale vlak; (c) dat dit egter nie hier kan eindig nie, m aar oor die volksgrense moet gaan, daar moet ’n ekumeniese kerkverband wees. Enige ander weg as die suiwer Skriftuurlike lei tot ver- kragting van een of m eer van die drie aspekte van universa­ liteit, verskeidenheid en eenheid. W aar bv. ’n veelrassige kerk die reel is word geweld aangedoen aan die verskeidenheid m aar ook aan die eenheid en universaliteit van die kerk, en van m ekaar onafhanklike kerke onder verskillende volke kom daarop neer dat die eenheid nie tot sy reg kom nie. Die Geref. Ekumeniese Sinode 1963 het dan ook heeltemal tereg verklaar dat wanneer daar ’n organisatoriese verband is tussen die gemeentes onder die verskillende volke, die een kerk van Christus in sy universaliteit, sy eenheid en sy pluriform iteit in toenemende mate geopenbaar sal word. Die aanbevelings van die deputate ad hoc aan die algemene sinodes van die Geref. Kerk in S.A. (1958, 1961 en 1964) en die besluite van die Sinodes van 1961 en 1964 wat daarop neerkom dat die verskillende taal- en volksgroepe plaaslik hulle eie kerke institueer asook hulle eie kerkverband tot op nasio­ nale vlak; dat die kerkverband oor die nasionale grense nood- saaklik is om die geestelike eenheid tot openbaring te bring en dat die onderlinge verband voorts gehandhaaf moet word deur deputate van gemeentes en m eerdere vergaderings, is, soos uit die voorafgaande duidelik is, heeltemal in ooreen- stemming met die Skrif en belydenis asook met die tradi- sionele Geref. opvatting en praktyk (vgl. o.a. die reeds ge- noemde besluite van die Algemene Sinode 1955 en van die Geref. Ekumeniese Sinode 1963 asook die Dordtse Kerkordes van 1578 en 1618—1619). Die handhawing van die onderlinge verband deur deputate sal, soos die Sinode (1964) verklaar het, meebring dat die gesamentlike sinode nie te dikwels en gereeld hoef te vergader nie. 44 Die Geref. kerkverband ooreenkomstig etniese verdelings is reeds in Suid-Afrika in werking en die eerste „Algemene Sinode van Geref. Kerke in Suidelike Afrika” het op 28—30 Junie op Potchefstroom vergader. Mag dit die voorloper wees van ’n Geref. Ekumeniese Sinode waarop al die Geref. III. Die kerkverband in werking kerke oor die hele wêreld, wat fundamenteel een is in belydenis, kerkorde en liturgie verteenwoordig word. H. du Plessis. P.U. vir C.H.O. 45 45

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1347/1453

Afrikaans

Deurvoering van die Hervorming in Skotland. word voëlvry verklaar, net soos Knox ’n paar dae vroeër. Die Protestante was intussen nog te Perth gemonster. Op 11 Mei bestyg Knox die preekstoel van die St. Johns- kerk en in ’n vurige preek ontmasker hy die afgodediens van die Roomse Kerk en lê veral klem op die mis. Na die diens, toe die meeste alreeds huis- waarts gekeer het, dwing ’n priester homself na vore en begin die mis te bedien. ’n Jong seun maak ’n opmer- king, die priester gee hom ’n oorveeg en op sy beurt slinger die seun ’n klip wat een van die beelde in die kerk tref. Toe was die gort gaar. Die beelde- storm van Perth het begin en die „rascal multitude” soos Knox hulle noem, ruk hande uit. Soos ’n vinnige veldbrand is al die kerke en kloosters in die omgewing bestorm. Knox land in Skotland op 2 Mei 1559 in die hitte van die stryd, of soos hy dit self noem „in the brunt of the battle”. Maria die regentes het nou openlik haar ware kleure gewys en sy dagvaar die Protestantse predikers Harlow, Douglas en Willock om op 10 Mei in die kasteel van Stirling te ver- skyn (Fleming, p. 42). John Knox neem horn voor om self daar teenwoordig te wees om, soos hy skryf, deur sy lewe of deur sy dood God se Naam te verheerlik (Laing, p. 21). Die nuus van die dapper Hervormer se aankoms in Skotland was so ’n groot verskrikking vir die Papiste dat hulle vergadering in Edinburgh vergoed ver- daag het (Wodrow Misc., p. 56). Vanaf Dundee vergesel Knox voorts die gedagvaarde predikers na Stirling, maar om nie die opmars in ’n opstand om te sit nie, word die Protestantse edelman Erksine vooruit gestuur om met Maria te onderhandel. In ’n brief aan haar word sy deur die ,,professouris of Christis Evangell in the realme of Scotland” weereens opgeroep tot bewa­ ring van God se Woord en tot verwer- ping van alle afgodery (Fleming, p. 44). Kenmerkend is die onderskeiding wat in hierdie brief tussen Kerk en Staat gemaak word. Duidelik sien ons Calvyn se invloed. Die koningin-regentes het nou ’n uit- stekende kans gehad en sy het nie op haar laat wag nie. Met haar Franse en Skotse troepe is die opmars teen die Protestante begin. R E E F O R M A S I E John Knox, die Skotse Calvinis 3 Deurvoering van die Hervorming in Skotland. Deurvoering van die Hervorming in Skotland. Aan beide kante word daar na die swaard gegryp en die Hervorming kry ’n radikale karakter. Eintlik het dit meer na ’n rewolusie as na ’n Hervorming gelyk. Knox het hom egter nie van stryk laat bring nie. Hy was nog elke oom- blik oortuig dat die Protestante se saak reg is en sy prediking weerklink nou heftiger as ooit in plekke soos Crail en Anstruther en hy is selfs op pad na St. Andrews, die plek waarvan hy op die galeiskip gesê het: „Where God first in public opened my mouth to his glory” (Croft Dickinson, i, p. 109). Die regentes het beloof om die dag- varing van die predikers te herroep, maar spoedig het dit geblyk ’n klomp mooi woorde te wees. Die predikers KOERS 397 Protestante weer spoedig die wyk neem. Protestante weer spoedig die wyk neem. St. Andrews was die sterk vesting van die aartsbiskop Hamilton. Maar ten spyte van sy honderd speerdraers om Knox buite te hou, verskyn die Hervor- mer op 11 Junie en die volgende drie dae op die kansel. Die inwoners is so deur sy prediking besiel, dat St. Andrews van al sy voorwerpe van afgodery en bygeloof gereinig is. Op die plek waar Walter Mill, die laaste martelaar, verbrand is, het hierdie onrein maaksels in rook opgegaan (Appreciations by United Original Seceders, p. 42). Engelse hulp het egter teen die middel van 15G0 opgedaag en dit het ’n gunstige wending gegee. Kort daarna sterf Maria en haar plek sou later in die jaar deur haar dogter, die reeds gekroon- de Maria wat nog altyd in Frankryk was, ingeneem word. Intussen vergader die Skotse Parle- ment in Augustus 1560. Knox preek nou elke dag in Edinburgh en verklaar die profesie van Haggai — die heropbou van die tempel. St. Giles-katedraal word die brandpunt waar die Woord gehoor word, en Knox staan aan die spits van die ongeëwenaarde beweging om die mag van Rome uit Skotland te ban. Die konflik tussen die owerheid en die Protestante, bekend as die „Congre- gation”, het al heftiger geword. Maria met haar Franse troepe het geleidelik die oorhand begin kry. Die Protestante het by Engeland, waar Elizabeth nou regeer het, hulp gesoek (Lindsay, ii, p. 294). Die toestand het uiters kritiek geword vir die saak van die Hervorming. Maar hoe donkerder die stryd, hoe sterker het Knox se geloof na vore gekom. Onver- poosd preek hy. So skryf hy op die 23ste J u n ie :..................for now, forty days and more, had my God used my tongue in my native country, to the manifestation of His glory” (Hay Fleming, p. 53). In die hitte van die stryd het hy feitlik nie meer tyd om sy korrespondensie te doen nie. ,,In twen­ ty-four hours, I have not four free to natural rest . . . . KOERS I write with sleeping eyes.” Tydens hierdie Parlementsitting word ’n petisie ingehandig deur Knox en die Protestante waarin gevra word ..freedom and liberty of conscience with a godly reformation of abuses.” Hulle pleit voorts dat die suiwere bediening van God se Woord en Sakramente vol- gens die Skrif en die handhawing van die kerklike tug deur wetgewing van die Parlement weer moet ingestel word (Croft Dickinson, i, p. 336). Die Confession of Faith wat deur John Knox en 'n paar helpers binne vier dae daarna opgestel is, word deur die Parlement aanvaar en so word die Rooms-Katolieke hiërargie vergoed om- vergewerp en die Gereformeerde gods- diens deur die Staat aangeneem. Skotland het finaal ’n Protestantse land geword met ’n Calvinistiese belydenis, ,,that doctrine . . . . for the which we have sustained infamy and danger” (Croft Dickinson, ii, p. 257). Intussen het die „Congregation” Edinburgh binnegetrek. Op 13 Julie word Knox as die predikant van Edin­ burgh verkies en die organisasie van die Kerk sou begin. Maar deur die sterk magte van die regentes moes die KOERS KOERS 398 Maar die Kerk moes van sy fonda- mente af gebou en georganiseer word. Daarvoor was nodig die Book of Disci­ pline (Ibid, p. 280). Onder andere word hierin maatreëls vir die Christelike onderwys neergelê, die handhawing van die kerklike tug en die goeie orde van die samelewing uiteengesit. Om dit alles te verkry sou die nuut gereformeerde Kerk veel stryd kos. En veral vir Knox sou die volgende dekade wat ook sy laaste lewensjare sou wees, ’n tydperk van intense worsteling beteken. Hierdie stryd het weer eens in ’n openlike kon- flik tussen die Protestante en Rome ontbrand toe die jong koningin van Skotland, Maria, vanuit Frankryk teen die einde van 1560 gekom het. word, vrees ek meer as tienduisend gewapende vyande wat hier land om die godsdiens te onderdruk!” Nou het die eintlike stryd verder sentreer om die konflik tussen die jong sjarmante Roomsgesinde koningin van Holyrood-paleis en die Calvinistiese pre­ diker van Edinburgh. ’n Paar dae na Maria se aankoms, daag sy John Knox om voor haar te verskyn. Onder andere beskuldig sy hom van opstand en rebellie, dat hy ’n boek teen haar geskryf het en dat hy in Engeland oproer veroorsaak het. KOERS Maar wat van Paulus gegeld het, was in 'n sekere sin ook van toepassing op John K n o x :..............hy is vir My ’n uitver- kore werktuig om My Naam te dra voor nasies en konings” (Hand. 9:15). So verdedig die Skotse Hervormer dan sy standpunt in die paleis: „As die predi­ king van die goddelike waarheid en die oproep van die volk tot ’n suiwer Skrif- tuurlike godsdiens opstand is, dan pleit ek skuldig.” Maria se koms het baie moeilikhede veroorsaak. Sy is natuurlik al reeds vroeg in haar jeug met ’n doel na Frank­ ryk gestuur. Daar sou sy aan die Franse hof opgevoed word in die gods- diens van Rome. Toe sy nog maar ’n klein dogtertjie was het ’n Franse skip haar kom haal „that in her youth she should drink of that liquor that should remain with her all her lifetime, for a plaque of this realm . . .” soos Knox dit uitgedruk het (Croft Dickinson, i, p. 103). ’n Reeks konflikte tussen Maria en Knox het gevolg en elke keer was die Hervormer se verdedigingsredes ’n skit- terende triomf. Politieke intriges met Rooms-Katolieke skemas en sameswe- rings het sake vir die gevestigde Pro- testantse Kerk uiters moeilik gemaak. In besonder het Knox vervolging ver- duur. Terwyl hy een aand besig was met studie, is ’n koeël selfs deur sy venster van buite af gevuur. Hierdie jong koningin sou van die begin af as ’n instrument van die Pous haar rol begin speel. Dadelik na haar aankoms laat sy die mis in die paleis vier. Maar John Knox was nie ’n man om uit te tart nie, selfs nie eers deur ’n koningin nie. Die vurige prediker, die „Thundering Scot”, soos sommige hom noem, laat dit in duidelike taal van die preekstoel van St. Giles weergalm: „Dat die Roomse mis in Skotland gevier Maar ten spyte van al die teenstand is die Hervormi-ng sodanig deurgevoer in die Kerk dat Knox self kon verklaar: ,,For, as touching the doctrine taught by our ministers, and as touching the administration of Sacraments used in 399 KOERS our Churches, we are bold to affirm that there is no realm this day upon the face of the earth, that hath them in greater purity” (Croft Dickinson, ii, p.3). Op Sondag, 9 November 1572, het Knox sy laaste preek waargeneem toe hy Lawso-n as sy opvolger bevestig het en op 24 November is hy na ’n moei- same lyding oorlede. Gedurende sy siekbed moes sy vrou telkens gedeeltes uit die Skrif en ook van Calvyn se preke uit Efesiërs voorlees. „Go read where I cast my first anchor” het hy gesê, en sy het na die sewentiende hoofstuk van die Evangelie van Johannes geblaai. Die aandskemering van Knox se lewe sou egter aanbreek. Die liggaamskrag- te wat alreeds so vroeg op die wrede galeiskip geknak is en van toe af nog deurgaans ’n aanhoudende spanning moes verduur, het by die nadering van die ouderdom eensklaps vinnig agteruit- gegaan. In Oktober 1570 kry hy ’n aan- val van beroerte. Dit was duidelik dat die einde nie meer baie jare ver is nie. Maar as Knox se teenstanders hulle oor sy liggaamlike terugslag sou verheug, sou hulle spoedig teleurgesteld wees. Hoewel die liggaam feitlik uitgebrand was, het sy gees nog ’n geweldige vuur vertoon. Selfs uit sy prediking het daar tot op die laaste ’n dinamiese krag gestraal. Luister wat sê iemand wat hom in sy laaste lewensjaar hoor preek het: as Hervormer. Die bekende skrywer Thomas Carlyle het gesê: , , . . . . (what) Knox did for his nation, I say, we may really call a resurrection as from death............. He is the one Scotchman to whom, of all others, his country and the world owe a debt” (Hero Worship, p. 134). Voor alles was John Knox ’n man van die daad. Daarby was hy radikaal en uitgesproke . . . . ’n karaktereien- skap wat ons soms by ’n waardering van sy werk verleë laat staan. Maar dit is Knox. Hy was die regte man op die regte plek. Hy was SKOTLAND se Hervormer. Juis Skotland waar die toestand van die Kerk allerellendigs was (vgl. eerste artikel) en waar chaos naderhand totale oorhand gehad het, juis daar word John Knox geroep. Die nood van die land het feitlik geëis dat die Hervormer niemand anders as juis Knox kon wees nie . . . . die praktiese, radikale, nugtere, „narrow-minded” Skot, die man wat inderdaad kon sê: Veni, vidi, vici. Vir hom was alles kon- kreet en reël. W aar hy gepreek het, het altyd iets gebeur, want dit was die duidelike aktuele Woord, die „plain Word of God” soos hy dit noem. Hy was „Ek het probeer om sy preke uit Daniël neer te skryf. In die verklaring van sy teks wat omtrent ’n halfuur geduur het, was sy voordrag baie kalm. Maar sodra hy sy toepassing begin het het hy my behoorlik so laat bewe dat ek nie meer die pen kon vashou nie” (M’Crie, p. 264). Dit was ook in Knox se laaste dae dat die verskriklike bloedbad van St. Barthelomeusnag bekend geword het. Dit het die groot Hervormer nog dieper gewond as sy liggaamlike krankheid. Maar hy was nog sterk genoeg om in ’n vurige preek voor die Franse Ambas- sadeur Le Croc hierdie verskriklike skanddaad van Frankryk te ontmasker (M’Crie, p. 269). KOERS KOERS 400 nie geleerd soos die uitnemende teoloog van Geneve nie en hy het ook nie die talente van ’n Luther besit nie, maar Knox was by uitstek die man wat gedoen het wat sy hand gevind het om te doen, en dit op sy eie kenmerkende manier. „uiterlik” bedoel ons nie dat dit die inhoud verwerp nie). Knox was inder- daad ’n Puritein. Maar ten spyte van ’n ander beklem­ toning as Calvyn, was John Knox tog CALVINIS! as Hervormer. En as Calvinis het hy sy grootste bydrae gelewer in die Hervor- ming van Skotland. Die leerskool van Genêve en die Institusie van sy leer­ meester het hom in staat gestel om in die Confession of Faith en in die Book of Discipline die Calvinistiese riglyne neer te lê. In leer, diens en tug het die Skotse kerk ’n Calvinistiese Kerk geword. En hoewel daar (soos ook in ander Calvinistiese lande) in die eeue wat gevolg het, weer verval en afdwa- ling ingetree het, is daar vandag nog in Skotland ’n bolwerk van Calvinisme. Die stryd is uiters hard en in baie opsigte moeiliker as by ons in Suid- Afrika, maar die „oorblyfsel” is daar! En al sou die kerkgebou waar John Knox met soveel vuur die suiwere Waarheid verkondig het, vandag vir hom onherkenbaar wees, is daar in Skotland nog duisendes wat sy Calvinis­ tiese beginsels huldig, (Die kerkgebou waarna ons hier verwys is verskeie kere deur die skrywer van hierdie artikel besoek en met leedwese moet ons kon- stateer dat daar vandag alles behalwe ’n Calvinistiese gees in prediking en erediens geopenbaar word. Dit is die St. Giles-katedraal). Knox se arbeid as Hervormer word by uitstek gekenmerk deur die sterk fomele aard daarvan. Deut. 4:2 word feitlik die rigsnoer van sy reformatorie- se beleid („Julie mag by die Woord wat Ek julle beveel, niks byvoeg nie, en julle mag daarvan niks weglaat nie”). In een van sy verdedigingsredes sê Knox dan ook: „A11 worshipping, honouring or ser­ vice invented by the brain of man in the religion of God, without his own express commandment, is idolatry” (Laing, ii, p. 34). Laat ons ’n enkele voorbeeld noem van hoe hy hierdie beginsel toepas: As hy die Roomse mis as afgodery bestry, doen hy dit nie met di« gewone mate- riële argument van die ander Hervor- mers, nl. kreatuurvergoding, nie, maar met die formele argumente dat dit nie in die Skrif beveel is nie (Vgl. Laing, iii, pp. 33-70). Sonder om in besonder- hede te gaan, lê dit voor die hand dat hierdie rigting soms ’n baie gevaarlike pad kan wees. Dit is dan juis ook in die sterk beklemtoning van die formele waarin John Knox van sy leermeester Calvyn verskil. Calvyn se eerste geskrif is die ,,Institutio religionis christianae”. Dit gaan in die eerste plek vir Calvyn om die „doctrina”. By Knox is dit egter anders. as Hervormer. Hy omhels die voile waarheid teenoor die valsheid van Rome, hy hand- liaaf die „doctrina”, maar die beklem­ toning kry ’n „uiterlike” karakter. (Met Ten suide van die St. Giles-kate­ draal in Edinburgh, lê daar in die straat van ..Parliament Square” ’n klein vier- kantige ysterplaatjie van ongeveer 6 duim by 6 duim. Daarop staan: I.K. 1572. Hierdie plaatjie dui die plek van John Knox se graf aan. Toe die lig- 401 KOERS D. H ay F lem ing: The Scottish Reform ation, Edinburgh, 1926 (agste druk). gaam van die groot Hervormer die dag daar weggelê is, het die regent Morton gesê: David L aing: The W orks of John Knox (6 dele), Edinburgh, 1846-1864. „Here lies one who neither flattered nor feared any flesh.” Maar uit die lewe van John Knox leer ons dat daar by hom ’n ander ,,vrees” was. En hierin kan ons hom maar navolg: Thom as M’Crie: L ife of John Knox, E din­ burgh, 1855. P . J. K rom sigt: John K nox als K erkher- vormer, U trecht, 1895. „Vrees God en hou Sy gebooie; want dit geld vir alle mense” (Pred. 12:13). T hom as Carlyle: H ero-W orship, London, 1904. T. M. Lindsay: A H istory of the R eform a­ tion (D eel 2), Edinburgh, 1956. W. Croft D ickinson: John K nox’s H istory of the R eform ation in Scotland, London, 1949. G ER A A D PLEEG D E W E R K E : V. E. D’ASSONVILLE. (Slot). A ppreciations by U nited O riginal Seceders (lesings oor K nox), Edinburgh, 1905. G ER A A D PLEEG D E W E R K E : G ER A A D PLEEG D E W E R K E : The M iscellany of the W odrow Society (Deel The M iscellany of the W odrow Society (Deel 1), Edinburgh, 1844. 1), Edinburgh, 1844.

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1713/1810

Afrikaans

DIE KORPS „VERITAS VINCET” EN SY VERBAND MET DIE TEOLOGIESE SKOOL. Verdere getuienis hiervoor is dat ’n versoek deur die Senaat aan Korps gerig word (10 November 1916) om ook geld in te samel vir die Jubileumfonds; hulle moet veral werk onder studente en oud-studente. In die vroeëre jare is ook steeds stukke geskryf deur lede van Korps wat in die „M aandbode” en later in die „Kerkblad” gepubliseer is. Na die onderbreking van Korps se werk- saamhede tydens die Goudoorlog is hierdie gebruik egter gestaak. Die temas in die blaaie behandel, was nieesal lesings voor Korps gehou. Gaan ons die onderwerpe na w aaroor in Korpsvergaderings ge- liandcl is, dan sal daar van die allerverskeidenste aangetref word. In die besproke problem meen ons ’n spieëlbeeld te sien van die algemene gang van belangstelling van die studente van die respektiewe tye. Interessant is dan ook die miskien gew aagde stelling dat dit ons meteen die algemene belangstelling van die tyd en meer spesifiek van ons voorgangers op die Skool kenskets. Hiérdie temas is spesiaal aangepak en behandel en nie ander nie. Die notuleboek van Korps kan dan ook so vir ons ’n beeld gee van die sake wat besondere aandag geniet het. Ons noem ’n paar: 28 Sept. 1894— J. A. van Rooy o o r:: ,,ls het behoud van onze taal van be- lang voor de Gereformeerde Gezindheid”?; 16 Okt. 1896— P. Snyman: ,,Taalkwestie in Zuid-Afrika” ; 17 Sept. 1897: J. D. du Toit: „Is de Kerk verantwoordelijk voor de Wetenschappelijke opleiding harer Dienaren”? 23 Okt. 1908: C. van Rooy: „Kerk en Staat.” Van belang ook in die be- handeling van die onderwerpe is dat bronne wat geraadpleeg word, name is soos Witsius, Kuyper, Bavinck. Dit toon vir ons egter ook dat die studente hulself nie alleen in die studiesaal wou bekwaam en hul begin- selgrondslag vaslê nie, maar ook onder hulself die sake wou ondersoek en verantwoording doen van hul opvatting. Manne van naam is dan ook vandag oud-lede van Korps. Die primêre doel van Korps was om as vereniging studie-werksaam- heid te doen. Die verwesenliking van sy doestelling (vgl. hierbo) was gerig op: (a) hoofsaaklik in'eie kring; (b ) in gehele studentekring; (c) in soverre dit pas en moontlik is na buite. Hieroor val nou in tweërlei sin te spreek: eerstens of dit sy plig in enger kring nagekom het en tweedens in breër kring. DIE KORPS „VERITAS VINCET” EN SY VERBAND MET DIE TEOLOGIESE SKOOL. Korps V.V. was nie die eerste studente-vereniging aan die Teologiese Skool nie. Ander het horn naamlik voorafgegaan bv. die „Studente- Letterkundige-Vereniging (in 1892 gestig). Dat Korps V.V. egter vandag nog bestaan en ook reeds sy vyftigjarige bestaan kon vier, is getuienis dat sy stigting lewensvatbaarheid gehad het en dat sy beginsels suiwer is. Op 18 Mei 1894 het die studente van die hoëre klasse van die T.S., na voorafgaande samekomste, weereens. vergader en besluit om op 1 Junie bym ekaar te kom om hulself om te vorm tot ’n „Corps.” Hulle gaan dan oor tot die konstituering van „Het Gereformeerde Studenten Corps, onder de zinspreuk: :„Veritas Vincet,” met ’n totale ledetal van 5. Ds. J. A. v. Rooy (stigter en eerste Voors.) in sy boodskap aan Korps met die Fees in 1944 sê: „Dit (die stigting) het sy oorsaak in en staan in verband met algemene omstandighede en besondere gebeurtenisse van daardie tyd; meer bepaald wat betref ons studentelewe en sosiale omgang, in nou verband met ons Skool en Kerk se belange; met doelstelling: eens- wording, saambinding, onderlinge vorming, goeie verstandhouding, hart­ like vertroui; om op mekaar te kan reken vir saam staan en medewerking by toekomstige optrede tot vervulling van die Goddelike lewensroeping.’ Sy Eerw. beskryf die algemene gees van sy tyd as ’n „sm oorslaap van uit- heemsnaáperige, soeterig-metodistiese onnasionalism e” en hierdie stigting as deel van ’n frisse, varse gees van selfbewuste Afrikanerskap. D aar het Korps sy intrede gem aak in die lewe van die Skool— met ’n doelstelling om Gereformeerde beginsels aan te kw eek en voort te plant op godsdiens- tige en staatkundige gebied— en dit het veral van daadwerklike betekenis gebly tot die skeiding van die T.S. en die P.U.K. (1920). Dit is ook vernaamlik wat in die stuk betrag word. Soos blyk uit die stigting van Korps het dit in noue betrekking gestaan tot die hele Skoollewe. Dié karakter het hy dan ook deurgaans bewaar. Jaarliks is met die sitting van die Kuratore ’n jaarvergadering gehou, w aartoe die erelede uitgenooi is. Dan is ’n onderwerp voorgedra deur 113 een van die Kuratore of een van die lede en daarna het gewoonlik interes- sante bespreking gevolg. Die doel van die vergadering was om die ge- dane werk na te gaan en om die Kuratore te ontmoet, sodat hulle meteen kan sien w at deur die studente gedoen word. DIE KORPS „VERITAS VINCET” EN SY VERBAND MET DIE TEOLOGIESE SKOOL. Aanvanklik was Korps net studiCvereniging— daarom ook die eis dat sy lede reeds matrikulasic moes afgelê het— maar met die uit- breiding van die gétalle van die studente neem ook sy werksaamhede toe. En in 1914 kom daar verandering deurdat gesi w ord: „Dit Corps stelt zicli 114 ten doel voor zijn deel: (a ) orgaan te zijn van de studentenwereld aan de Theologische School; (b) zijn leden te vormen voor hun toekomstige loop- b aan.” 28 M aart, 1914). Dit wil dus sê dat Korps nie meer ’n blote ver- eniging is nie, m aar ’n studenteverteenwoordigende liggaam. Dit gaan eers nie deur nie, m aar nadat die M atriekklas afgeskei is in 1916 en by die Voorbereidende Departement (nou Potche'fstroomse Gimnasium) ge- voeg is, tree Korps op as die offisiële studentevereniging. As sodanig word dit ook deur die Senaat erken (6 Mei 1916). Later word nog ’n funksie by- gevoeg deurdat Korps ’n tak word van die A.S.B. (Afrik. Studentebond— later A.N.S.). Allerlei funksies moet nou deur Korps verrig word— o.a. die vasstelling van kleure, ontgroeningsake en daarby gee hulle nog die blad „Veritas Vincet” uit. Dis te veel en die eintlike Korpswerksaam- hede begin skade ly. In 1918 word ’n aparte A.S.B.-tak gestig. Dan kom die inkorporasie van die P.U.K. en die skeiding van die twee inrigtings, wat ook weer moeilikhede meebring. ten doel voor zijn deel: (a ) orgaan te zijn van de studentenwereld aan de Theologische School; (b) zijn leden te vormen voor hun toekomstige loop- b aan.” 28 M aart, 1914). Dit wil dus sê dat Korps nie meer ’n blote ver- eniging is nie, m aar ’n studenteverteenwoordigende liggaam. Dit gaan eers nie deur nie, m aar nadat die M atriekklas afgeskei is in 1916 en by die Voorbereidende Departement (nou Potche'fstroomse Gimnasium) ge- voeg is, tree Korps op as die offisiële studentevereniging. As sodanig word dit ook deur die Senaat erken (6 Mei 1916). Later word nog ’n funksie by- gevoeg deurdat Korps ’n tak word van die A.S.B. (Afrik. Studentebond— later A.N.S.). Allerlei funksies moet nou deur Korps verrig word— o.a. die vasstelling van kleure, ontgroeningsake en daarby gee hulle nog die blad „Veritas Vincet” uit. Dis te veel en die eintlike Korpswerksaam- hede begin skade ly. In 1918 word ’n aparte A.S.B.-tak gestig. Dan kom die inkorporasie van die P.U.K. DIE KORPS „VERITAS VINCET” EN SY VERBAND MET DIE TEOLOGIESE SKOOL. en die skeiding van die twee inrigtings, wat ook weer moeilikhede meebring. Korpsbestuur is eers S.V.R., later word daarby gevoeg die praetores van die P.U.K. en T.S., m aar in 1924 w ord die S.V.R. apart ge- kies en Korps keer weer terug tot sy ou bestaan soos in die jare 1894— 1914. Daarm ee hou Korps op om offisiële liggaam van die Teologiese studente te wees, wat dit tog in sekere sin was vanaf 1894. Korps gaan voort met sy werksaamhede, m aar sy direkte verband met die Skool is hiermee ook ten einde. T og staan dit vandag nog in sy Konstitusie: „daar bestaan aan die P.U.K. vir C.H.O. en Teologiese Skool . . . . ’n Gereformeerde Studentekorps.” Nog dien Korps om die studente te be- kwaam en beginselgrondslag te gee. Korps het egtur ook ’n taak in breër kring gehad, wat miskien nie so direk met die T.S. saam hang nie, m aar tog genoem moet word, aangesien dit toon hoe die studente hul wyere taak ook ingesien het. Sy vormende invloed op die P.U.K. wil ons deur twee voorbeelde s te l: Op 26 Febr. 1904 spreek prof. F. Postm a Korps toe oor s.g. ideae innatae (aangebore ideë) en sê dan o.a. dat die siel geen aangebore kennis het nie, omdat alleen „In Uw licht zien wij het licht.” En die kleure van die P.U.K. is die kleure van Korps. Sy roeping teenoor ons taal het Korps besef. Op 16 Okt. 1896 lewer J. D. du Toit ’n’ lesing oor: „De Bybelvertaling in ’t Afrikaansch” en hy beskou dit as wenslik en noodsaaklik. En op 27 Februarie 1915 vra die Voors. die vergadering goedkeuring vir die Komi- teebesluit: Mnr. L. J. du Plessis ’n kans te geven zijn werk i n ’t Afrikaans te leveren, en de bespreking ook in Afrikaans te doen toegaan— dis alge- meen aangeneem en ’n lesing word gelewer oor: „Digter en natuur in S.A.” D aarna is Afrikaans ook erken as die offlsiële tá&l van Korps. T or die jong Afrikaners in die Suide begin organiseer het in die W erda- 115 komitee was Korps ook by— ’n afgevaardigde is gestuur na die Heldedag- viering te Stellenbosch in begin 1916 en later is ’n kommissie gekies wat sake vanuit Korps hier in Transvaal moes organiseer vir W erda-komitees. Die lede hiervan w as; C. W. M. du Toit, D. DIE KORPS „VERITAS VINCET” EN SY VERBAND MET DIE TEOLOGIESE SKOOL. J. v. Rooy en J. C. v. Rooy. So is die A.S.B. gestig. M aar ook om ons Calvinistiese beginsels die volkslewe in te dra het Korps sy werk gedoen: steeds het hy gepropagéer vir die christelike karakter van ons skole, vir C.N.O., daar is al» in 1907 oijdersoek ingestel na die stigting van ’n Calvinistiese Bond en in 1927 word gespreek oor die moontlike oprigting van ’n Calvinistiese Pers. En Korps het ook later meegewerk aan die F.C.S.V.-publikasies— dink m aar net aan, die stel „Koers-in-die-Krisis.” Meer getuienis is onnodig. Korps het ’n taak gehad in en aan die Teologiese Skool (later is P.U.K. vir C.H.O. by) en dit het hy vervul. Saam met die Skool het hy gegroei, gely en gestry. M aar alleen met die leuse: Veritas Vincet! DION. KEMPFF.

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1870/1963

Afrikaans

CHRISTELIKE ONDERWYS. Aan die begin van 1948 het die Instituut vir Christelik-Nasionale Onderwys, ’n stigting van die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereni- ginge na jarelange intensiewe studie ’n Beleid vir ons Christelik-nasionale Onderwys gepubliseer. Hierdie Beleid is saamgestel deur ’n groep manne uit alle vertakkinge van ons Christelik-nasionale volkslewe: uit aldrie ons Afrikaanse kerke en uit verskillende professies soos die onder­ wys, die reg, die kerk en die staat. Na publikasie van die Beleid is dit as die norm vir ons C.N.O. aanvaar deur ons drie Afrikaanse Kerke, ons vier Afrikaanse Onderwysersvereniginge, deur allerlei Afrikaanse Kultuurorganisasies. Die Beleid verteenwoordig dus die diepgvoelde oortuiging van die grootste deel van ons Afrikaners. In alle vrede is dit aanvaar, en dit het geskyn of die vrede op die gebied van ons C.N.O. bereik is. Maar, die jaar 1949 het anders getuig. Heel aan die begin van 1949 is die Beleid van verskillende kante aangeval. Die aanvallers was en is nog deur die bank manne en vroue wat of nie Afrikaansgesind is nie óf nie lidmate van die drie Afrikaanse kerke nie. In die reël is die aanval gevoer deur ons Engelssprekende mede-Suid-Afrikaners en veral deur Afrikaanssprekendes wat nie meer nasionaal voel nie en wat of nie Christelik-gereformeerd is nie of in godsdienstige opsig vrywel liberaal dink. Nou kan ons hulle dit nie kwalik neem dat hulle nie met ons 10 saamstem nie, maar wát ons hulle wel kan kwalik neem is dat hulle ons Beleid op ’n uiters vyandige wyse aangeval het en nog aanval. In ons Beleid word niemand van watter rigting ook al aangeval nie. Daarin word net positief en saaklik gestel wat ons C.N.O.-mense verlang insake die onderwys en opvoeding van ons kinders. Dit was en is inderdaad pynlik verrassend dat en hoe ons Beleid aangeval word. Die kritiek was en is deurgaans vyandig, vernietigend en negatief. Nergens word onder- soek of ons ’n reg het om so ’n Beleid vir die onderwys en opvoeding van ons kinders saani te stel nie. Nergens word ondersoek of die Beleid ’n konstruktiewe bydrae is nie. En nergens is dit ondersoek of die Beleid ’n konsekwente en eerlike deurdenking is van ons bepaalde standpunt. Indien ’n man die onderwysbeleid van ’n persoon of ’n groep persone wil beoordeel, moet jy tog in die eerste plek seker maak wat die lewens- en wêreldbeskouing van die persoon of groep is. CHRISTELIKE ONDERWYS. ’n Onderwysbeleid is tog, soos selfs die moderne liberale opvoedkundige John Dewey dit in sy ..Democracy and Education” sê, gegrond op ’n bepaalde lewenskeuse: jou lewenskeuse bepaal jou onderwys en op­ voeding. En in die Beleid het ons presies niks anders gedoen as om ’n onderwysbeleid uit te werk op grond van ons C.N. lewens- en wêreld- beskouing nie. Dat ander mense— denkers en daders— met ons beleid nie saamstem nie— dit is hul saak en ons gun hulle dit. Hulle mag sê dat dit nie hul beginsel en beleid is nie, maar hulle mag as weldenkende mense nie so teen ons te kere gaan nie. Hulle moes liefs naas ons Beleid ’n eie Beleid saamgestel en gepropageer het. Hulle mag wel skerp teen ’n beleid ingaan as dit die staatslewe sou vernietig of die openbare sedes bederf— en ons Beleid doen nog die een nog die ander. Nou, waarom val Engelssprekendes, Engelsgesinde Afrikaners, libe- raalgesinde en selfs vrysinnfge mense ons Beleid dan so vuur-warm aan? Ek vind slegs een verklaring vir hul optrede: die Engelssprekendes meen dat ons deur die Beleid van hulle Afrikaners wil maak en die liberaal- gesindes weer dat ons van hulle gereformeerde Christene wil maak. Nou is nog die een nog die ander korrek. Ons het ’n Beleid ontwikkel vir die onderwys en opvoeding van die ruim 1 1/8 miljoen Afrikaners wat nog aan een van ons drie Afrikaanse kerke behoort. W at die Engelsspre­ kendes en die Iiberaal-gesindes vir die onderwys en opvoeding van hul kinders wil hê, is hul saak. Ons sal hulle niks in die weg lê om ’n onder­ wys en opvoeding te kry ooreenkomstig hul lewenskeuse nie. Van dwang op andersdenkendes is daar in ons Beleid— en in ons optrede om die Beleid te verwesenlik in die praktyk van die opvoeding— nie die minste tekens nie. Daarenteen, ons is liefhebbers van die vryheid, en wat 11 ons vir onsself vra, is ons bereid om aan andere te gun. Die agtergrond van die agitasie teen ons C.N.O.-Beleid is vrees en nie opvoedkundige belangstelling nie. Die aanval rig horn teen ons verklaring van albei die terme: nasionaal en Christelik en selfs teen die gekoppelde term: Christelik-nasionaal. CHRISTELIKE ONDERWYS. 12 Ten slotte is daar welmenende maar ook laat dunkende mense wat so dat daar nie so iets as „Christelike” onderwys kan wees nie, en selfs nie mag wees nie. Hulle sê in die eerste plek dat onderwys nou eenmaal maar net onderwys is. Hierin is hulle na ons mening verkeerd. Onderwys is nooit maar net onderwys nie; dit is maar altyd net ’n middel tot die totale opvoeding van die kind. As ons aan ’n kind onderwys gee, dan voed ons hom gelyktydig ook op. Daarmee wil ons net sê dat die vorming van hoof en hand, soos die deur die opsetlike onderwys geskied, altyd ook die hart, ja, die hele mens vorm en voed en grootmaak. Elke stukkie onder­ wys wat ek gee, vorm ’n inherente deel van die algemene opvoeding van die kind. Ons hou dus vol dat alle onderwys prinsipieel bepaal is. Ons lewens- en wêreldbeskouing bepaal dus ons hele onderwys. Selfs ’n vrysinnige denker soos John Dewey erken dit ruiterlik: daarom pleit hy vanuit sy standpunt vir ’n demokratiese onderwys (en opvoeding). Maar daarom pleit ons vanuit ons Christelike standpunt vir ’n Christelike onderwys (en opvoeding). Van meet af moet daar dus vir Christene ’n Christelike onderwys en opvoeding wees, en vir gereformeerde Christene ’n gereformeerd-Christelike onderwys en opvoeding. „Christelik” en onderwys kan dus nie teenstrydige begrippe uit bloot prinsipiële oogpunt wees nie: hulle vorm ’n eenheid vir die Christen, sy onderwys kan en mag niks anders as Christelik wees nie. Maar nou kom ons teenstanders met die eenvoudige bewering dat ’n feit ’n feit is, bv. 2 + 2=4 is ’n feit en nie ’n Christelike feit nie; ’n feit is dieselfde vir Christen en nie-Christen. Nou wel, daaroor gaan die ook nie. Christene beweer nie dat die feite sgn. Christelike „feite,” in boge- noemde sin, is nie. Daar is natuurlik die Christelike heilsfeite soos die geboorte, lyde en sterwe van Christus Jesus, sy versoening en verlossing. Maar die sgn. „sekulêre” feite waarvan 2 + 2=4 ’n voorbeeld is, is as sodanig nie Christelik nie. Maar, dit gaan nie om die feite as sodanig nie. Dit gaan om ons houding en interpretasie. Die houding van die ongelowige by die vasstelling en ontdekking van ’n feit is ’n houding van selfverheerliking: Ek, die grote, het hierdie feit gevind; en daarom roep hy uit: eureka— ek het gevind! CHRISTELIKE ONDERWYS. Ek laat nou vir die huidige die aanval op ons term „nasionaal” daar, en gaan my verder beperk tot die aanval op ons term „Christelik.” Sowel deur Engelssprekende mede-Christene as deur liberaal- voelende Christene en heeltnial vrysinnige denkers is ons Beleid bestenipel as „on-Christelik.” Die idee agter die bestempeling is in die eerste plek nie dat ons definisie van Christelik on-Christelik is nie, maar dat dit on- Christelik is om enige Beleid op andersdenkendes af te dwing. Daar stem ons met ons kritici volkome saam. As ons ons C.N.O.-Beleid op andere wou afdwing, sou die handeling inderdaad on-Christelik gewees het. Maar daar ons nie die minste idee het om ons beskouing op andere af te dwing nie, verval hierdie punt van kritiek. Ons Beleid is saamgestel om te dien as dokument van wat ons vir ons kinders wil hê. Andersden­ kendes kan ’n soortgelyke beleid vir hul kinders formuleer— en ons beskou dit nie alleen as hul reg nie maar ook as hul plig. ’n Ander aanval op ons bepaling van die begrip word weergegee in die volgende sinsnede wat deur ’n liberaal-Christelike Afrikaner ergens gebesig is. Hy sê naamlik dit: „Ek huldig die standpunt dat om Chris­ telik te omskryf as .Godsopenbaring in die Bybel soos dit in die Belyde- nisskrifte van ons drie Afrikaanse kerke uitgedruk is’ blote onsin is.” Nou, hier het ons ’n uiterste geval van iemand wat homself liberaal noem maar wat die standpunt van andersdenkendes bestenipel as onsin! Hierdie man ken nog nie eers die eerste beginsels van liberalisnie nie. ’n Eerlike denker sal nooit die ernstige oortuiginge van iemand anders as onsin bestenipel nie; hy sal hoogstens net sê dat dit nie sy standpunt is nie. Nou het ons in ons Beleid baie duidelik gesê wat ons onder „Christelik” verstaan, en wel die bekende gereformeerde standpunt van ons voor- vaders. Maar daarniee wil ons vir geen enkele oomblik sê dat daar geen ander Christene is as net die gereformeerde Christene nie. Nee, ons weet beter. Ons weet daar is Rooms-Katolieke en Protestantse Christene, daar is Anglikaanse, Lutherse en Calvinistiese Christene, daar is selfs Baptis- tiese, Sewende-Dag-Adventistiese en andere Christene. Moet ons nou soos hierdie kritikus al die andersdenkende Christene as „onsinnig” be- stenipel! Nee, ons doen dit nie. Ons sê maar net duidelikheidshalwe wat ons in ons Beleid onder „Christelik” verstaan en verstaan wil hé. CHRISTELIKE ONDERWYS. Die houding van die gelowige Christen is heel anders: nie Ek nie maar God! Dit is nie Ek wat die feit gevind het nie maar dit is God wat dit aan my geopenbaar het. Maar daar is ook ’n verskil in interpretasie en aanwending. Let maar net op die verskil tussen die gelowige Christen en die ongelowige ten opsigte van die verstaan en gebruik van die kennis en vaardigheid deur onder­ wys verkry. Die ongelowige se hoogste ideaal met sy kennis en vaardig­ heid is sosiale bruikbaarheid in die allergunstige geval en persoonlike 13 voordeel in die meeste gevalle. Die kennis en vaardigheid wat die ongelowige deur die onderwys verkry het, verstaan en gebruik hy in die reël in diens van die mens en van homself. Om dit op sy ergste uit te druk: deur die onderwys wil hy in die wêreld vorentoe kom. Hy wil horn vir ’n betalende „job” bekwaam. Daarteenoor staan die gelowige Christen heeltemal anders teen die verwerwing van en die verwerfde kennis en vaardigheid. Hy sien die onderwys as ’n middel wat God tot sy beskikking gestel het om hom te bekwaam vir die „roeping” waarin God hom wil stel. Sy toekomstige werk is nie om homself nie maar alleen om God, want sy hele lewensroeping is om te leef tot die eer van sy God. Daarom benader die gelowige Christen die onderwys van die sgn. sekulêre feite heeltemal anders as die ongelowige, en daarom ver­ staan en gebruik hy die feite ook heeltemal anders. Ook uit hierdie kardinale hoek beskou, is Christelike onderwys essensieel, en essensieel anders as nie-Christelike onderwys. In die Christelike onderwys inter- preteer ons die sgn. sekulêre feite in die lig van die ewigheid: in U lig sien ons alleen die lig. Geen enkele sekulêre feit is (of kan wees) in stryd met die geopenbaarde Woord van God nie. Daarom gee ons al ons onderwys in volkome onderworpenheid aan die Evangelie van Jesus Christus. Daarom is al ons onderwys— in die godsdienstige en in die wêreldlike vakke— Christelike onderwys. Christelike onderwys is nie alleen roeping van die Christen nie maar dit is ook die hoogste moontlikheid vir die Christen. J. CHR. COETZEE.

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1920/2014

Afrikaans

Boekaankondigings/Publication Notice Boekaankondigings/Publication Notice Koers 58(3) 1993:387-388 Boekaankondigings/Publication Notice BROODRYK, M. 1992. Die Kaapse Noordgrensoorloë, 1868-1879 Pretoria : Die Staatsdrukker. In Argiefjaarboek, Jaargang 55, p. 169-563. BROODRYK, M. 1992. Die Kaapse Noordgrensoorloë, 1868-1879 Pretoria : Die Staatsdrukker. In Argiefjaarboek, Jaargang 55, p. 169-563. Die doelwit met hierdie studie was om die oorsake, verloop en gevolge van die konfliksitasie op die noordwestelike grens van die Kaapkolonie (1868-1879) te beskryf en te ontleed. Die vemaamste rolspelers in hierdie situasie van onrus, botsing en stryd was die Kaapse koloniale regering wat die rondtrekkende blanke en Basterveeboere binne die koloniale gebied verteenwoordig het en die verskillende Koranagroepe wat op die oewers van die Oranje en in die omgewing van die huidige Upington woonagtig was. Veeboere wat om ekonomiese redes al dieper die binneland ingetrek het, die verskuiwing van die noordelike grens van die Kaapkolonie, die gevolglike besetting van Boesmanland en die noordelike gedeelte van Namakwaland, en die onvermoë van die Kaapse owerheid om die onnissituasie te ontlont en die toe- stand te stabiliseer het onafwendbaar op '11 krisis afgestuur. In hierdie studie word aangetoon hoe aspekte soos die Boesmans en Koranas se verlies van grondgebied en lewensmimte, die versteuring van die inheemse be- volking se tradisionele lewenswyse en die gebrek aan stabiliteit aan die noord- grensgebied uiteindelik tot twee oorloë gelei het. Hierdie publikasie van Broodryk is '11 waardevolle navorsingsbydrae tot die ontsluiting van hierdie spesifieke periode in die Suid-Afrikaanse geskiedenis. WARREN, D. 1992 M erchants, Commisioners and Wardmasters: Municipal and Colonial Politics in Cape Town 1840-1854. Pretoria : The Government Printer In Archives Year Book for South African History. Vol 55 p. 1-163B. M erchants, C om m isioners and Warmasters: M unicipal and C olonial Politics in Cape Town 1840-1854 explores the social, political and economic changes and conflict that helped to determine Cape Town’s evolution in the mid nineteenth century. The focus lies on the dominant classes who were involved in municipal and colonial affairs. This study critically examines the thesis first pronounced by Tony Kirk, of class rivalry between Cape Town’s ‘aristocracy’, the mercantile 387 Koers 58(3) 1993:387-388 Boekaankondigings/Ptiblication Notice élite, and the rising commercial middle class which dominated the municipal executive. This study also investigates the intra-institutional relations between the municipal commissioners (the executive) and wardmasters (members of the junior board of the municipality), and the role played by the municipality in Cape politics. Koers 58(3) 1993:387-388 Boekaankondigings/Publication Notice In filling a gap that exists in the growing body of academic research on the history of Cape Town, this dissertation aims to make an original contribution to the field of South African urban history. 388 Koers 58(3) 1993:387-388 388

http://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/717/830

Afrikaans

Inleiding Dit is belangrik om in ’n bedeling waarin die mens hom aan die skouspelagtighede en die toekomsmoontlikhede van sy kultuur vergaap en daar vreesbevange oor raak, ook duide- Iikheid te verkry oor die funksies van die Filosofie in die huidige en verderstrekkende kultuursituasies. Filosowe het die neiging om baie te praat en min te sê. Omdat ek m aar ’n paar dinge te sê het, sal ek probeer om ook min te praat. Ek gee u ’n kort bloemlesing van my ge- dagtes oor Filosofie, kultuur en toekoms. 1. Filosofie Filosofie het hoofsaaklik twee gedaantes: Filosofie as studievak aan die universiteit en filosofie as lewenskyk.1 Filosofie en Wysbegeerte het dieselfde betekenis. Filosofie as ’n wetenskap naas andere kan ons ook Wysbegeerte noem. Hierdie Filosofie kan ons gerieflikheidshalwe met ’n hooflet- ter „F” skryf, terwyl filosofie met ’n klein letter „f” ons lewensbeskouing of lewens- en wêreldbeskouing kan aandui. lewensbeskouing of lewens- en wêreldbeskouing kan aandui. Ons is nie almal beoefenaars van die Wysbegeerte nie en ook daarom is nie alle mense Filosowe nie. Andersyds is elke mens ’n filosoof in die sin dat elke mens een of ander beskouing van en houding teenoor die lewe het. Dit is ’n naïewe alledaagse kyk op alles: God, wêreld, politiek, medemens, kultuur, wet, kennis, geld, geleerdheid, sport. Dit is ’n oor- tuiging wat ons vorm en opdoen in ons daaglikse konfron- tasie met lewensprobleme, in ons omgang met die natuur, met mense en in ons opvoeding van moedersknie af. Daarvoor hoef ons geen lesings op universiteit te volg nie. Voordat ons Wysbegeerte begin bestudeer, het ons al ’n filosofie as ’n soort voorkennis om trent alle bestaande en gewaande dinge. Ons lewensfilosofie word in en aan ons lewenswandel ge­ sien, in ons politieke dade, in ons onderlinge omgang met mekaar, in ons kuns, in ons kultuurprestasies. Dit is nie soos die Wysbegeerte ’n sistematies-metodiese naspeur van veron- derstellings en die kritiese ondervraging van die vanselfspre- kende nie — nee, die filosofie (m et die klein letter) is eerder die formulering of uitdrukking van die vanselfsprekende in g g Ons is nie almal beoefenaars van die Wysbegeerte nie en ook daarom is nie alle mense Filosowe nie. Andersyds is elke mens ’n filosoof in die sin dat elke mens een of ander beskouing van en houding teenoor die lewe het. Dit is ’n naïewe alledaagse kyk op alles: God, wêreld, politiek, medemens, kultuur, wet, kennis, geld, geleerdheid, sport. Dit is ’n oor- tuiging wat ons vorm en opdoen in ons daaglikse konfron- tasie met lewensprobleme, in ons omgang met die natuur, met mense en in ons opvoeding van moedersknie af. Daarvoor hoef ons geen lesings op universiteit te volg nie. Voordat ons Wysbegeerte begin bestudeer, het ons al ’n filosofie as ’n soort voorkennis om trent alle bestaande en gewaande dinge. 1. Filosofie Ons lewensfilosofie word in en aan ons lewenswandel ge­ sien, in ons politieke dade, in ons onderlinge omgang met mekaar, in ons kuns, in ons kultuurprestasies. Dit is nie soos die Wysbegeerte ’n sistematies-metodiese naspeur van veron- derstellings en die kritiese ondervraging van die vanselfspre- kende nie — nee, die filosofie (m et die klein letter) is eerder die formulering of uitdrukking van die vanselfsprekende in 274 die lewe en wêreld van so ’n persoon en sy gemeenskap. Wysbegeerte is ’n doelgerigte ontwerp ter sistematiese be- gronding en beredenering en omlyning van die plek en sin en verhouding van dinge in die lewe en die wêreld. Filosofie (met die klein letter) as ’n totaalreaksie van die mens op die werklikheid is wesenlik deel van die studieterrein van die Wysbegeerte. Daarom sien ek dit as 'n taak van die Wysbegeerte om ’n studie te maak van die gestaltes van ons lewensfilosofie, ons lewens- en wêreldbeskouing in die kultuur met sy talle sektore. In die Kultuurfilosofie maak die Wysbegeerte ’n studie van die filosofie as leefwyse en as denkwyse binne die kultuur of binne ’n bepaalde kultuursektor. So is daar hedendaags byvoorbeeld die volgende filosofieë as „way of life” wat wag op teoretiese strukturering en ordenende interpretasie deur die Wysbegeerte: Calvinisme, kompromisme, materialisme, ,.permissiveness”, provotarisme, humanisme, sekularisme, teg- nisisme, indifferentisme. In sy teoretiese benadering van die verskillende filosofieë as leefwyses en denkwyses in die kultuur tree die element van kreatiewe transformasie baie sterk na vore. Die oorsit van sy terrein van ondersoek in ’n begrippestruktuur geskied uit aandrif tot ontdekkende interpretasie van, tot omskepping van en tot begrypende omgang met die terrein van onder­ soek. Wysbegeerte sal nie slegs die ordelike samehange en ver- skeidenhede in die leef- en denkwyses definieer en sistematies noteer nie. As teoretiese sisteem beteken Wysbegeerte ook die konstruksie, die sintese, die positivering van nuwe orde­ like samehange. Daar waar ons ’n lewensfilosofie tot veld van ondersoek maak, stig ons ’n sisteem in ons teoretiese aanwys van samehange en van verskille. Die Wysbegeerte hou dus nie sonder meer ’n kennisname van die lewensbeskouings in nie; die Wysbegeerte impliseer ook ’n ontplooiing, ’n om- duiding van die lewensbeskouings. Ons wysgerige analises bring ook die verborge veronderstellings van ons naïewe er- varing en van ons wetenskaplike teorieë tot ontsluiting. Ons het hierbo gesê dat Calvinisme as „way of life” ook wag op bestudering. Prognose 1 Met erns waag ek om te sê dat ’n nuwe dinamiek in die Calvinisme gaan kom waar doelbewus gepoog word om die Calvinistiese sisteem juis Calvinistiese praktyk te maak. Ten einde byvoorbeeld saam met ons jongmense treffende antwoorde op knellende lewensprobleme te vind, of ten einde effektiewe oorredingswerk te kan doen, sal ons voortaan ons lewens- en wêreldbeskouing op meer sistematies-verantwoorde wyse vir ons eie mense en teenoor andersdenkendes moet formuleer. Gesprek met andersdenkendes sal nie meer net uit die ongeskrewe voorwetenskaplike lewens- en wêreldbeskouing gevoer kan word nie. In die toekoms sal dit veelal moet ge­ skied uit 'n wetenskaplike strukturering daarvan. En ons kan dit alleen doen as ons wetenskappe die inkarnasie van geloof en studie is, as ons wetenskappe verwerkliking en implemen- tering van ons lewens- en wêreldbeskouing is. 1. Filosofie Dit beteken dat Calvinisme deur sowel die vakwetenskap- likes as die wysgere tot ’n sisteem gekalibreer moet word. 275 Die Calvinis onder Afrikanergeledere ondervind reeds dal Calvinisme as leefwyse voortstu na uitbreiding van kennis, na die ontginning van nuwe wetenskapsterreine. Tans kan ons aan die Calvinisme van die Afrikaner twee duidelike omlynde komponente onderskei, t.w. Calvinisme as praktyk en Calvinis­ me as sisteem. Die sisteem volg uit die praktyk. 2. Kultuur Ons het gestel dat die Wysbegeerte o.a. ’n studie maak van filosofieë in die kultuur. Maar die Wysbegeerte is self ook kultuur en die Wysbegeerte stig ook kultuur. Die woord ..kultuur" wek deesdae oor die algemeen meer negatiewe assosiasie as positiewe beelde. Koerante het dikwels berigte oor ons Westerse kultuur wat dreig om onder te gaan in misdaad en in oormaat, in onsekerheid en in oormoed. Baie politici, kunstenaars, wysgere en teoloë is pessimisties gestem oor die toekoms van die mens, aangesien terreur en provotarisme en permissiviteit en onsekerheid en ongeloof in ons Westerse kultuur en beskawing die toon sou aangee. Die- gene wat op die een of ander wyse iets van ’n goeie kultuur wil behou en uitbou, word al meer deur onverskilliges en sg. 276 kultuurveragters bespot. kultuurveragters bespot. g p Die 17e, 18e en 19e eeu het ’n optimisme oor die kultuur geken. Dis veral die eerste helfte van ons eeu wat boeke oor kultuurpessimisme en boeke met ’n ondergangstemming op- gelewer het. Die tweede helfte van ons eeu ken oorwegend ’n rewolusionêre onverskilligheid teenoor die bestaande kul­ tuur. Hoe sien die Afrikaanse Jan Publiek deesdae die betekenis van kultuur? Vir baie hou dit verband met: skilderkuns, toneel, musiek, letterkunde, taal, volksfeeste, Rapportryers, volkspele en miskien ook met onderwys en ons geskiedenis. Maar vir diegene hou dit nie verband met die Noodhulpliga, welsynsorganisasies, dansklub, belastingbetalersvereniging, verkeer, landbou, kankervereniging, regspraak of dalk die politiek nie. Die Engelsman sien kultuur gewoonlik só: dis die ver- fyning van sosiale gedragskodes; die beoefening en kennis van die musiek en ander kunste; ’n universitêre vorming — ver- kieslik aan Oxbridge. Sodoende word mens ’n ..cultured person” wat dan aanspraak maak op die kwalifikasie „gentle- m an” en „lady". 2.1. Kultuur en meer as natuur Kom ons let kortliks hoe die Calvinisme kultuur belyn. Etimologies dui kultuur, Latyns: colere, op versorging, om- ploeg, opkweek, bebou, versier, omvorm, aanbid. Oral waar die mens besig is om in te werk op die wêreld en homself, skep hy kultuur. En steeds moet ons onthou dat kultuur ook daar ontstaan waar op bestaande kultuur inge- werk word. Kultuur ontstaan ook daar waar die mens kreatief en vindingryk omgaan met die natuur en die kultuur. Kultuur is nie slegs ’n stryd teen of ’n oorwinning van die natuur soos Toynbee, Eksistensialiste e.a. wil nie. Kultuur is ook 'n eksploiteer en ’n ontplooi van die natuur. Die na­ tuur geld ook as werkplek van die mens. Daarom is die teen- stelling tussen die sg. dekadente kultuur en die sg. gawe natuur by kultuurpessimiste ’n valse teenstelling: die ver- lange na ’n louter natuurlike lewe teenoor 'n sedebederwende kultuur is steeds ’n kulturele verlange. Kultuur is ook om- gang m et en versorg van en selfs in baie gevalle ’n uitbreiding van die natuur — opdat mens en natuur des te glorieryker 277 aan hulle doel sal beantwoord. Die inwerk op natuur, kultuur, mens, wêreld bewys dat kultuur nie net met die kuns of die taal te make het nie; kultuur het ook 'n nasionale en politieke en ekonomiese en tiese element. Die eerste hoofstukke van Genesis praat agter- eenvolgens van landbou, veeteelt, aanroep van die naam van die Here, maak van wapens en musiekinstrumente. Kultuur is ’n gewoon menslike verskynsel en nie slegs iets van mu­ seums, kunstenaars, taalhandhawers en rykes nie. Kultuur verskyn binne die alledaagse menslike wêreld. K ultuur is nie iets vreemds aan die mens nie. En omgekeerd tree die mens ook in sy kultuur as mens na vore; hy vertoon hom as mens binne ’n kultuurwêreld. 2.2. Kultuuraksie en kultuurprodukte Tot dusver het ons kultuur gesien as ’n daad van ombou, versorg, versier. Kultuur sluit ook die resultaat van die be- trokke aksie in. Deur elke betrokke daad bring die mens iets tot stand. K ultuur is tegelyk ’n teken van die mens se ant- woord op God se roepstem om Hom te dien en dit is ook die resultaat van die diene. Kultuurgoedere soos boeke, ’n graaf, die bank, 'n vulpen hoort wesenlik tot kultuur. „Wat bedoelen we als we spreken over de Griekse, de Hellenistische, de Romeinse cultuur? We denken dan aan de resultaten van culturele activiteit bij een bepaald volk in een bepaald eeuw. Deze resultaten liggen niet in ëên sector. Ze behoren tot het artistieke, wetenschappelijke, wijsgerige, economiche, staat- kundige, etc. leven. Ze staan niet los van elkaar. Er is samen- hang, zodat we kunnen zeggen, dat zulk een cultuur eigen gelaatstrekken vertoont, onderscheiden van de trekken van een andere cultuur. Elke tijd heeft zijn eigen maatschappelijke, politieke, wijsgerige, wetenschappelijke vragen en aandriften. En elke tijd komt met een zeker geheel van antwoorden op die vragen, die min of m eer samenhangen en verwantschap vertonen. Dit alles maakt het zinvol van culturen te spreken, die historisch en geografisch bepaald zijn en een typerende geesteshouding tot uitdrukking brengen”.2 2.3. Kultuurbestemming, sondeval en verlossing Vir die Skrifgelowige is die eer van God die bestemming 2.3. Kultuurbestemming, sondeval en verlossing Vir die Skrifgelowige is die eer van God die bestemming 278 van kultuur as daad en as resultaat. Ons mag nie Dy die aksie en die resultaat bly staan en dié verabsoluteer nie. Met ons dade en ons bousels moet ons God aanbid, nié die mens of sy tegniek of sy kuns nie. Ons kultuur moet die karakter dra van goeie werke, dit wil sê werke verrig uit dankbaarheid vir die verlossing in Christus. Die sondeval het die kultuur op talle fronte verderf. Die bestemming van kultuur is menigmaal weg van God gerig sodat die heerlike Naam van God die Here dikwels met ’n vloek of met die naam van die mens vervang word; die heer­ like roeping word dikwels ’n lastige plig; die skone arbeids- veld word vol dorings en distels en spanninge. Die Christen mag sy kultuurstryd en sy kultuurprestasies in die perspektief van sy roeping as verloste sien en ook as onvermydelike taak op die weg van heiligmaking. 2.2. Kultuuraksie en kultuurprodukte Die moderne kultuur is ook moontlik op grond van die verlossingswerk van Jesus Christus. Menigmaal buite eie wete en erkenning om, bou die mens die aarde om tot bewoonde aarde, versorg hy plant en dier en medemens. Al hierdie sake is „tekenen van de verlossing, dat is de verzoening van de schepping met God door het werk van Christus, zodat deze weer op de weg van haar bestemming zou komen".3 Natuurlik sal die toekomstige kultuur — ook van die Afrikaner — nog die tekens van afval in hom vertoon. Alle kultuur — ook van die Afrikaner — het sy positiewe en nega- tiewe kenmerke; dit is ’n interaksie van opponerende tenden- sies. „But this fact does not imply that there are two separate co-existent cultures. They are moments of one cultural de­ velopment; completion, acquisition and demolition”.4 Prognose 2 Elke tyd het en verkry grotendeels die kultuur wat die mens uitwerk. Sit ons vroeg tot laat en lamenteer — dan kry ons ’n klaagkultuur. Is ons as Christene nie dalk geneig om alles in die wêreld, wetenskap, mode, ekonomie, ontspanning, maanlanding, hartoorplanting te veroordeel sonder om die feit van die verlossing in al die dinge raak te sien nie? Waar- heen beweeg ons kultuur? Omdat die God-gerigte-bestemming verlaat word, stuur ons kultuur af op ’n toestand waarin die verskillende kultuursektore hul bestemming binnewêrelds in 279 een van die sektore self vind. In die plek van die desakralise- ring, die ontmitologisering, die ontwyding, die ontgoddeliking van die kultuur tree dan ’n vergoddeliking of verabsolutering van ’n bepaalde kultuursektor. Ons sien dit as ’n toekomstaak van die Christen-Afrikaner dat hy die natuur, kultuur, samelewing, wetenskap, taal, kuns, spel, sport, kleding en so meer uit ’n ander binnewêreldse lewensbeginsel sal betrag: uit Jesus Christus wat as die Heerlikheid van God in hierdie wêreld gekom het. Daarom het ons nie behoefte om die een kultuursektor in terme van die ander te verklaar nie. Daarom soek ons wel na vervleg- tinge en onverbreeklike koordinasies, m aar ons herlei nie die verskeidenheid van lewensuitinge tot mekaar nie. g Laat die Christen-Afrikaner ook dit as ’n toekomsroeping sien: om sake in die kultuur te koórdineer op basis van die andersheid en uniekheid en onherleibaarheid van daardie kultuursake. 3. Toekoms Daar is talle soorte filosofieë oor die toekoms in omloop: bv. die positivistiese, kommunistiese, eksistensialistiese en pragmatistiese. Vir ons is dit sinvol om oor die toekoms van ons kultuur te spreek, en wel uit die volgende gesindheid: p g g Ons bemoeienis met die toekoms is nie die van 'n speku- latiewe voorspelling van komende gebeure nie. Dis eerder 'n aftasting en uitwerking van die voelbaarheid, van die aan- wesigheid van die tekens van die toekoms. Bemoeienis met die toekoms moet ’n alledaagse verantwoordelikheid wees. Elke dag se doen en dink is reeds ’n willige of onwillige be­ moeienis met die toekoms. Die toekoms is min of meer ook in elke dag se praktyk voelbaar; m aar ons kan dit nie eksakt voorspel nie, want dis geen onverbiddelike konsekwensie van die hede of verlede nie. „ . . . one thing is certain: the future cannot be let alone. To be concerned with it, is the essence of life. We buy refreshm ents because of expected company; we plan to expand our business or to let our child attend school".5 Ons wil die toekoms dus nie fatalisties sit en afwag nie of spekulatief probeer ontsyfer nie of humanisties probeer determ ineer nie.6 Ons verdiskonteer die toekoms deur ons 280 daaglikse daadwerklike getrouheid aan ons roeping ooreen- komstig gawes, omstandighede en duidelikhede. Ja, selfs die fatalis of die spekulativis of die positivis is magteloos, kan nie die toekoms onaangeraak laat of voorspel of determineer nie. Ten diepste is hulle almal teen eie insig en bedoeling in besig om aan hul toekoms te arbei. Wat moet die Christen-Afrikaner se houding in die toe­ koms ten opsigte van kultuur wees? Saam met so baie Calvinistiese wetenskaplikes onderskei ons die volgende moontlikhede: Verset teen kultuur as iets boos. Dié houding is egter tevergeefs en foutief en skep in sy verset self 'n kultuur. Aanpassing, toegewing en kompromie ten opsigte van die heersende kultuur. Ook dié houding is foutief, veral omdat dit vergeet om positief self aan die werk te spring en verkeer- delik meen dat vernuwing kom deur toegewings. Afsondering van die heersende kultuur. Dit kan hoogstens in uitsonderlike omstandighede die aangewese houding wees en is te eng om as basis van algemene optrede te dien, aan- gesien dit ons roeping is om ook ’n soutende sout vir die heersende kultuur te wees. 1 Vgl. Du Plessis, P- G. W.: Filosofie binne en buite die universiteit. Randse Afrikaanse Universiteit-publikasiereeks, A10, Johannesburg, 1969, bis. 8 e.v. 3. Toekoms Afstand doen van enige Christelike aksie buite die kerk deur slegs te evangeliseer. Só ’n houding antesipeer ’n tyd wat nog nie daar is nie en verder is dit ons oortuiging dat ’n Christelike aksie juis die ander terreine help evangeliseer. Laat ons in deemoed, in bewoëndheid en in hoop 'n toe- komsverwagting koester op grond van ’n vrese des Heeren, ’n beperkte kennis van die verlede, van die hede en van die uiteindelike doel van die menslike kultuur. P. G. W. du Plessis. 2 Popma, S. J. in: Christelijke Encyclopedie, deel II, tweede druk, Kok, Kampen, 1957, sub voce: cuttuur. 3 Van Riessen, H.: De invloed van de twintigste eeuwse cuttuur op 1 Vgl. Du Plessis, P- G. W.: Filosofie binne en buite die universiteit. Randse Afrikaanse Universiteit-publikasiereeks, A10, Johannesburg, 1969, bis. 8 e.v. 2 Popma, S. J. in: Christelijke Encyclopedie, deel II, tweede druk, Kok, Kampen, 1957, sub voce: cuttuur. 3 Van Riessen, H.: De invloed van de twintigste eeuwse cuttuur op de kerk. Intem asionale Raad van Christelijke kerken, Amsterdam, 1961, bis. 3-4. 4 Van Riessen, H.: The society of the future■ The Presbyterian and Reformed Publishing Co., Philadelphia, 1954, bis. 31—32. 5 Ibid, bis. 18. 6 Contra Polak, F. L.: Prognostica, deel I & II, Kluver, Deventer, 1968. , 6 Contra Polak, F. L.: Prognostica, deel I & II, Kluver, Deventer, 1968. de kerk. Intem asionale Raad van Christelijke kerken, Amsterdam, 1961, bis. 3-4. 4 Van Riessen, H.: The society of the future■ The Presbyterian and Reformed Publishing Co., Philadelphia, 1954, bis. 31—32. VOETNOTE 281 282 282

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1331/1437

Afrikaans

1. Herondersoek van basiese begrippe is noodsaaklik vir ’n jong wetenskap In elke wetenskap, maar veral in ’n jong wetenskap soos die Opvoedkunde, is dit noodsaaklik dat omskrywings van veral basiese begrippe van tyd tot tyd herondersoek word ten einde hulle geldigheid te verseker en daardeur moontlike afdwaling te verhoed. Veral ’n wetenskap soos die Opvoedkunde, wat as studie- veld ’n intieme, tussen-menslike gebeure onder steeds veran- derende omstandighede het, moet noodwendig aan toetsing van die houdbaarheid van sy begrippe aandag gee; te meer aangesien sy ontstaan nog maar van onlangse datum is, sodat sy termino- logie nog nie die tyd gehad het om uit te kristalliseer tot sim- bole vir redelik afgebakende inhoude nie. 2. Die resentheid van die Opvoedkunde as wetenskap Hoewel opvoeding ’n gebeure so oud soos die mensheid self is en hoewel opvoeders seker van betreklik vroeg af oor die opvoeding nagedink en selfs daaroor geskryf het, is die Opvoedkunde van baie resente ontstaan. Die rede hiervoor is hoofsaaklik dat opvoeding en onder­ wys eeue lank in diens van die godsdiens gestaan het. (Om- streeks 3,000 v.C. was die Akkadiese woord vir ’n rekenkundige bewerking byvoorbeeld dieselfde as vir die uitvoer van ’n rituele handeling).’ Uit die religie het naamlik ’n bepaalde mensbe- skouing voortgevloei en die opvoeding is ingeskakel om dié mensideaal te verwerklik. Dat dié noue band tussen religie of filosofie en opvoeding vandag nog bestaan, word weerspieël deur die feit dat die opvoeding in die huidige tyd van religieuse en filosofiese verwarring ook in onsekerheid en rigtingloosheid verval. Die band wat tradisioneel ook tussen die Christelike gods­ diens en die opvoeding bestaan het, het verhoed dat die opvoe­ ding in emstige mate ontspoor, maar uit die oogpunt van die Opvoedkunde het dit dié ernstige nadeel gehad dat dit verhinder het dat die Opvoedkunde vroeg reeds tot ’n outonome wetenskap naas die ander menswetenskappe soos etiek, teologie en filo- 27 sofie kon ontwikkel. In wese was die opvoedkundige gedagtes van dié tyd slegs resepte om teologiese en wysgerige voorskrifte in die praktyk te laat geld. Selfs die diepsinnigste gedagtes van beroemde opvoeders soos Plato, Quintilianus, Augustinus en Comenius kan nie sonder meer as opvoedkundig-wetenskaplik kwalifiseer nie aangesien dit hoofsaaklik die toepassing van die bevindinge van ander wetenskappe gegeld het. Die Opvoedkunde was toe nog nie ’n wetenskap nie omdat dit, onder meer, nie ’n eie studiegebied en ondersoekmetodes gehad het nie. g g Dit is eers in die 20e eeu, toe pogings aangewend is om moraal onafhanklik van die godsdiens te fundeer en toe die teorie van die outonome moraal op die opvoedingsleer oorgedra is,2 dat Opvoedkunde nie meer aan teologie en filosofie onder- horig was nie en tot ’n outonome wetenskap uitgebou kon word. In die heersende sekularisasie-proses verskuif die Opvoedkunde se belangstellingsveld van die teologie na die antropologie; dit deel in die mens se „mondigwording” wat met die Renaissance begin het. „Im 20. Jahrhundert neu einsetzendes Denken, pha- nomenologisch der Methode und anthropologisch seiner Richtung nach, gibt dem Erziehungswissenschaftler Moglichkeiten, einen neuen Versuch zu wagen, gibt ihm nicht nur Werkzeuge in die Hand, sondern stellt ihm auch eine grundlegende Problematik zur Verfligung, die ihn ... 2. Die resentheid van die Opvoedkunde as wetenskap an die historische Stelle zuriickfuhrt, wo das Denken iiber das Kind sich zum ersten Male als Grund- problem anmeldete”.3 Eers toe die mens — en dus wat die opvoeding betref, die kind — in die sentrum van die denke te staan gekom het, het Opvoedkunde die wetenskap begin word wat dit tans is in plaas van blote besinning oor skoolpraktyk.4 Om die wetenskaplikheid van die Opvoedkunde bo verden- king te probeer stel, is die fenomenologiese metode aangegryp. In sekere sin het die begeerte tot onbetwisbare wetenskaplik­ heid egter tot ’n oordrewe aandrang op objektiwiteit en ’n on- houdbare skeiding tussen die kennende en die waarderende bewussyn aanleiding gegee.5 Die fenomenologiese metode behels, op die opvoeding toe- gepas, basis ’n aanskou van die opvoedingsverskynsel wat nou as die besondere en uitsluitlike studiegebied van dié jong we­ tenskap aanvaar word.* Hierdeur word die blik op die sigbare, kenbare en beskryfbare daar-heid van die verskynsel gerig, terwyl dit voorheen die abstrakte, waardeverwesenlikende kom- ponent van die opvoeding was wat die^hoof-aandag gekry het. 28 Die klem verskuif met ander woorde van wat behoort te wees na wat is en sluit daarmee by die na-Middeleeuse voortgaande verdiesseitigungsproses aan. Die fenomenologie, wat op die intensionaliteit van die bewussyn berus, gaan uit van die siening dat menswees ’n in-die-wêreld-wees beteken. Die mens is altyd binne ’n konkrete situasie op ander betrokke: hy is alles wat hy is deur die wêreld, wat self deurdring is van menslike teen- woordigheid. Daarom moet die fenomenoloog — en ook die op­ voedkundige wat fenomenologies te werk gaan — luister na wat die verskynsels aan hom sê om daardeur, ontdaan van a priori teoretiese bespiegelinge, die eksistensiële samehang van die sin-gewende subjek en die tot-sin-uitnodigende objek te belewe.1 Hierdie wedersydse betrokkenheid van subjek en ob­ jek is ooreenkomstig hierdie siening die enigste bron van ware kennis. Hierdie metode behels dus ’n voortgaande dialektiese beweging tussen mens en wêreld, tussen ondersoeker en onder- soekte (verskynsel), waarin laasgenoemde hom al hoe meer openbaar deur self tot spreke te kom. (Hierdie toenemende ken­ nis van wat die verskynsel is, maak vanselfsprekend verandering in die omskrywing of be-tekening van die verskynsel nodig). Die ondersoekveld is met ander woorde (die verskynsel self en nie wat ander wetenskappe meen dat die verskynsel behoort te wees nie. 2. Die resentheid van die Opvoedkunde as wetenskap Die verskynsel self is in sy ontplooiing (in dialoog met die ondersoeker) die enigste toelaatbare bron van kennis omtrent die verskynsel, want „daar lê niks agter die verskynsel nie”. Vanselfsprekend word dit dus nodig dat die opvoedings- verskynsel, en daarmee die studieveld van die Opvoedkunde, so helder as moontlik omskryf en afgebaken moet word: dit is immers noodsaaklik dat niks mag meespreek wat nie tot die opvoedingsverskynsel behoort nie en dat ál die aspekte van die verskynsel tot spreke moet kom. 3. Die begrip „Opvoeding” Die student van die hedendaagse Opvoedkunde word dan ook oorweldig deur die duiselingwekkende veelheid en inge- wikkeldheid van definisies van wat die begrip opvoeding pre- sies dek.‘ Al hierdie pogings tot begrensing van die verskynsel wat die studieveld van die Opvoedkunde vorm, kan egter afge- kook word tot die eenvoudige omskrywing: Opvoeding is die hulp wat ’n volwassene aan ’n kind verleen om hom te help sodat 29 hy ook volwasse kan word,.' Ons sou hierby wou voeg: .. . en die kind se aanvaarding en verwerking van daardie hulp, want dit moet nie uit die oog verloor word dat hulp wat nie deur die kind aanvaar is nie, nie op opvoeding uitgeloop het nie maar vergeefse bemoeienis van die volwassene was. In die tussen- menslike gebeure wat die opvoeding is, bly die kind se aandeel hoofsaak: dis hý wat volwasse word, en die opvoeder verleen hom slegs hulp daartoe. Opvoeding het inderwaarheid nie min­ der as vier aspekte nie wat almal teenwoordig moet wees eerdat opvoeding hoegenaamd plaasvind.10 Dis ’n lewende, dialogiese gebeure tussen mense waarin hulp gevra, gebied, aanvaar en verwerk word. Dit behels die kind se hulpbehoewendheid weens sy betreklike onvolwassenheid, die opvoeder se antwoordende steungewing uit sy relatief meer gevorderde volwassenheid en die kind se bereiking van ’n hoër „trap” van volwassenheid deur aanvaarding en gebruikmaking van bepaalde aspekte van die aangebode hulp. hy ook volwasse kan word,.' Ons sou hierby wou voeg: .. . en die kind se aanvaarding en verwerking van daardie hulp, want dit moet nie uit die oog verloor word dat hulp wat nie deur die kind aanvaar is nie, nie op opvoeding uitgeloop het nie maar vergeefse bemoeienis van die volwassene was. In die tussen- menslike gebeure wat die opvoeding is, bly die kind se aandeel hoofsaak: dis hý wat volwasse word, en die opvoeder verleen hom slegs hulp daartoe. Opvoeding het inderwaarheid nie min­ der as vier aspekte nie wat almal teenwoordig moet wees eerdat opvoeding hoegenaamd plaasvind.10 Dis ’n lewende, dialogiese gebeure tussen mense waarin hulp gevra, gebied, aanvaar en verwerk word. Dit behels die kind se hulpbehoewendheid weens sy betreklike onvolwassenheid, die opvoeder se antwoordende steungewing uit sy relatief meer gevorderde volwassenheid en die kind se bereiking van ’n hoër „trap” van volwassenheid deur aanvaarding en gebruikmaking van bepaalde aspekte van die aangebode hulp. 3. Die begrip „Opvoeding” Waar opvoeding ’n tussen-menslike gebeure van dialogiese aard is waardeur die kind in volwassenheid toeneem, tree die komplikasie aan die lig dat feitlik elke aspek van ’n mens se lewe direk of indirek gerig is op ander mense of op ’n wêreld waarin mense lewe en waaraan die mens sin en in baie gevalle vorm gee. Nogtans beslaan die opvoedingsverskynsel nie die hele lewe nie. Die opvoeding moet dus subtiel en versigtig afge- grens word van ander invloede waardeur die kind ook meer volwasse word en van die inter-persoonlike beïnvloeding wat nie tot hoër volwassenheid lei nie. Uiteraard is hierdie vae randgebied van die opvoeding ’n area wat telkens weer ondersoek sal moet word om vas te stel of die bakens wat tevore geplant is in die lig van nuwe kennis om trent die verskynsel nog suiwer staan. In ’n jong wetenskap soos die Opvoedkunde sou dit trouens verbasing en selfs kommer wek as nadere besinning nie die nodigheid van ’n mate van grensverlegging aan die lig bring nie. En aangesien die feno- menologie geen kennis erken wat nie binne die verskynsel self lê nie, sou dit tot ’n gevaarlike tekort of ’n skewe aksent in ons kennis van wat opvoeding is kon lei as daar by die basiese afbakening dalk ’n belangrike deel van die opvoedingsverskynsel uitgesluit is omdat ons oorspronklike definisie nie heeltemal korrek was nie. Dat dit wel kan gebeur, het reeds tot ons vermoede deur- gedring na aanleiding van die hierbo aangehaalde definisie 30 van opvoeding wat aan Perquin ontleen is maar wat onses insiens nie voldoende klem op die kind se aandeel in die op- voedingsgebeure laat val nie. Hierdie besondere versuim lei dan ook tot uitsprake soos: „Opvoeding moet (wanneer die kind vol- wasse geword het) oorgaan in selfopvoeding”. In wese is alle opvoeding egter van die begin af gekenmerk deur ’n element van selfopvoeding in die sin dat opvoeding slegs dan plaasvind wanneer die kind aktief daarby betrokke is en die aangebode hulp aanvaar." Ook wanneer die jeugdige „volwasse” geword het in die sin dat hy voortaan vir sy vorming self verantwoor- delikheid aanvaar, kies hy nog uit die hulp wat ander, meer volwasse persone horn bied, sy dit direk of indirek. Opvoeding word omskryf as die hulp wat ’n volwassene aan 3. Die begrip „Opvoeding” Dit begin aan die lig kom dat ons in die Opvoedkunde grense getrek het — dit moés gedoen word om die studieveld te struktureer en te verhoed dat in die oewerlose verdwaal word — wat nie altyd houdbaar is nie. Ons staan hier naamlik voor ’n onontkombare probleem wat veral die menswetenskappe betref: kennis het altyd ’n horisonstruktuur, en nuwe kennis bring nie alleen nuwe horisonte nie maar ook ander lig op vroeëre kennis. As ons kennis nie in ’n struktuurlose en chaotiese massa moet verval nie en ons studieveld nie tot in die oneindige en onoorsigtelike moet uitdien nie, moet daar grense getrek word. Maar dit mag nie uit die oog verloor word dat dit teoretiese grense is wat geen werklike bestaan in die konkrete het nie: dit is grense wat altyd vaag en relatief is, blote hipotese. Omdat die trek van grense, soos hoër-op reeds gestel is, die gevaar van verskraling en selfs ’n foutiewe vertolking van die resultate waartoe ons kom, tot gevolg kan hê, is dit noodsaaklik om die teodoliet van die kritiese denke telkens weer aan te lê om die juistheid van die bakens te bepaal waardeur die studieveld van die Opvoedkunde begrens word. Dit is dan ook die doel met hierdie artikel. (a) Die leeftyd van die persone wat m et mekaar in dialoog verkeer (b) Die subjek van wie die béïnvloeding uitgaan (b) Die subjek van wie die béïnvloeding uitgaan Opvoeding word omskryf as die hulp wat ’n volwassene, ’n persoon, bied, in teëstelling met nie-menslike invloede wat ook ’n uitwerking op die kind se volwassewording mag hê. Die vraag ontstaan waar die grens tussen persoonlike en nie-per- soonlike invloede getrek moet word in ’n wêreld wat, ooreen- komstig die opvatting van die mens en die wêreld se weder- sydse afgestemdheid op mekaar, uiteraard ’n menslike wêreld is. Om konkreet te wees: die raad wat ’n ouer persoonlik aan sy kind gee, is die aanloop tot opvoeding. Dit geld ook van ’n brief wat hy aan sy kind skryf. Geld dit ook van die invloed wat uitgaan van ’n brief of ’n boek wat deur ’n reeds afge- storwene geskryf is? Ressorteer ’n portret van die ouer, wat miskien ’n diepgaande invloed op die kind het, ook onder op­ voeding, of nie? Sou die positiewe beïnvloeding van massas deur middel van radio of televisie met sy eenrigting-kontak as opvoeding kwalifiseer, of nie? Met die oog op die beoogde instelling van beeldradio in die skool en met die toenemende aandag wat aan die programmering van onderwys gegee word, lê hier ’n belangrike veld van besinning. Dié probleem word hier egter net genoem en daar gelaat. 4. Nadere begrensing van die opvoedingsverskynsel Om opvoeding af te grens van die omvattender begrip vorming (wat self miskien nie ’n baie gelukkig-gekose term is nie met sý misleidende konnotasie van passiewe ondergaan van invloede), is daar veral vier grense of maatstawwe wat tans geld. Opvoeding word omskryf as die hulp wat ’n volwassene aan 31 ’n kind bied. Aangesien niemand ooit volkome volwassenheid bereik nie, is hierdie grens uiteraard vaag. Dit is egter nie hier direk ter sprake nie. (d) Die normatiewe Opvoeding staan altyd in diens van wat as waardevol be- skou word: dit moet die kind help om ’n beter mens te word, en daarom kom opvattings van die goeie (die sedelike of etiese) aan die kern van die opvoeding te staan. Ooreenkomstig die fenomenologiese benadering mag denk- beelde oor die goeie of waardevolle egter nooit die uitgangs- punt vir opvoedkundige besinning wees nie: dié beperk hom tot studie van die verskynsel soos-hy-daar-is. Die opvattinge oor wat waardevol is, kom eers ná die«fenomenologiese analise as „na-wetenskaplike” toevoeging by. Oor hierdie eis dat die ondersoeker se lewensbeskouing ,.tussen hakies” geplaas moet word, is daar diepgaande verskil. Die vraag word geopper nie alleen of dit moontlik is nie, m aar ook of dit wenslik is, aange­ sien die ondersoeker se kennisname van die verskynsel in ’n 32 belangrike mate van sy eie ingesteldheid afhanklik is. Daar word verder op gewys dat die vorm wat die verskynsel aanneem deur die onderliggende doel bepaal word waarmee dit in werking tree, vir sover dit doelbewus in werking gestel word. So sal die doel wat met die onderwys nagestreef word, byvoorbeeld die keuse van die leerstof sowel as die oordragmetode bepaal. Hier- volgens sou nie die verskynsel self nie maar die doel wat daar- mee nagestreef word primêr wees en sou die verskynsel self sonder kennis van die doel wat dit in werking laat tree het, nie begryplik wees nie. Ook hierdie probleem word hier net genoem en nie nader beskou nie. (d) Die bewustheid van die ingryping Langeveld, die Nederlandse baanbreker van die opvoed- kundige denkrigting wat tans in Suid-Afrika toonaangewend is, lê sterk klem op die bewustheid van die opvoeder se in- gryping, waardeur ’n omgangsituasie in ’n opvoedingsituasie sou oorgaan. „ ... Het kind is niet altijd en overal ,opvoedeling’. Maar de omgang kan elk ogenblik omslaan in opvoeden en is dus een ,paedagogisch gepraeformeerd veld’ ”.12 Oberholzer, wat langs dieselfde lyne dink, gebruik ewe- eens die maatstaf van intensionaliteit (doelbewustheid) om op- voeding van omgang af te grens: „Hierdie opsetlike, gerigte en intensionele vormende invloede word onder die begrip opvoe- ding saamgevat”.13 Dit is ook die standpunt wat Gunter in sy „Opvoedingsfilosofieë” inneem. Die toespitsing op die bewussyn en die intellek van nie alleen die opvoeder nie maar ook die kind, met daaraan ver- bonde die bewering dat daar eers werklik van opvoeding sprake kan wees wanneer die kind gesag bevms kan volg, bring mee dat opvoeding eers ’n aanvang kan neem wanneer die bewussyn of intellek reeds betreklik ontwikkel is, en dit word met die vaardigheid om taal te beheers in verband gebring.” By verskillende opvoedkundiges het die vraag egter reeds ontstaan of hier nie ’n kunsmatige en ongeoorloofde grens ge- trek word nie. So beskou Perquin nie bewuste ingryping as die kern van opvoeding nie, maar die saamlewe in ’n pedagogiese situasie." Sonnekus erken eweneens ’n nie-bewuste dimensie van die opvoeding. Hy wys enersyds op die regstreekse, doelbe- wuste, intensionele handeling van die opvoeder, maar hy reken andersyds die kind se identifikasie met die opvoeder se voor- 33 beeld ook as opvoeding. Vir hom is dit dus veral die verandering ten goede wat as gevolg van die aanvaarding van waardes by die kind intree wat die wese van opvoeding konstitueer, en nie die intensionaliteit van die ingryping of die gesagsvolging nie.1' Dit kan nie ontken word nie dat ’n onberekenbaar belang- rike deel van die kind se opvoeding plaasvind voordat die kind bewus op opvoedingsgesag kan antwoord en sonder dat die opvoeder bewus ingryp. In die (ook onbewuste) voorbeeld van die opvoeder kry die goeie in die wêreld vir die kind gestalte, en identifikasie met die voorbeeld van hierdie vertrouensper- soon het ’n veel sterker eenheidswerking op sy persoonlikheid as dié wat van doelbewuste ingryping uitgaan. (d) Die bewustheid van die ingryping Die laasgenoemde kan naamlik die kind se persoonlikheid in ’n gehoorsamende en ’n hom-versettende deel splyt." Hiermee wil geensins beweer word dat die genoemde op- voedkundiges die waarde van die onbewuste inwerking op die kind se persoonlikheid ontken nie, maar vir hulle val dit buite die grense van die opvoeding, omdat dit nie bewus is nie. Die sielkunde leer dat die belangrikste „vorming” in die eerste twee lewensjare in die gesinsituasie plaasvind, maar volgens die maatstaf van die bewustheid van die ingryping sou dit nie as opvoeding kwalifiseer nie. Gesien die belangrikheid van die gebied wat ooreenkomstig hierdie siening uitgesluit word, is herbesinning hier ongetwyfeld nodig.1” 5. Gesag as noodsaaklike aspek van die opvoedingsverhou- ding By die bewustheid van die opvoeding sluit die teenwoor- digheid van gesag in sekere sin aan. Die opvoeder gryp bewus in die gebeurende in omdat hy bewus is van bepaalde waardes wat in die gedrang kom en wat gesag dra, dit wil sê wat be- hoort te sê (voor te skryf) hoe die kind behoort te handel om volwasse te word. Op grond van sy eie gehoorsaamheid aan bepaalde waardes het die opvoeder dan ook opvoedingsgesag. Hierdie gesag moet dien om die kind se volwassewording moont- lik te maak deur hom teen nadelige invloede buite en binne homself te beskerm, sodat sy vryheid om homself te word daar- deur gewaarborg kan word.1" Vir Langeveld, en vir die heersende opvoedkundige denke in Suid-Afrika, is gesag een van die voorvereistes, indien nie 34 die belangrikste nie, vir die intree van die opvoedingsverskyn- sel. In Gunter se woorde is dit „die onvermydelike en nood- saaklike voorwaarde van die opvoeding”.20 Langeveld stel: „Tot eigenlijke gehoorzaamheid (en opvoeding kan beskryf word as opvoeding tot gehoorsaamheid aan waardes — P.) is het kind pas gekomen, wanneer het en in zoverre het in staat is om gezag te erkennen. Met ongeveer 3£ jaar begint dit in de meest primi- tieve vorm te komen . . .” 21 Oberholzer fundeer opvoeding so sterk in gesag (wat die onmisbare geborgenheid of veilige ruimte moet waarborg waar- sonder die kind nie homself kan word nie), dat hy die kind ,,’n bedelaar om gesag” noem.22 Vir Gunter is opvoeding „essensieel ’n gesagsverhouding”, die een is gesagsdraer, die ander gesagsvolgeling.23 Ook Perquin beklemtoon die noodsaak- likheid van gesag en wys tereg daarop dat die jeug dit uit hoof- de van sy hulpbehoewendheid en onsekerheid net so nodig het soos sy daaglikse brood.M Langeveld vind dit nodig om die besondere aard van opvoe- dingsgesag nader te kwalifiseer en beklemtoon dit dat hierdie gesag bereid moet wees om homself te motiveer en dat dit gekenmerk moet wees deur die intensie om in die belang van die gesagsvolgeling te handel.25 In 1960 skryf Oberholzer: ,,’n Derde voorwaarde en kenmerk is dié van Gesagserkenning, Ge- sagsaanvaarding en Gesagsuitoefening... Hierdie deurdrongen- heid met behoorlikheidseise lei tot bemoeienis met die lewe van keuses van ’n ander... genoot is. genoot is. Siende dat gesag in die gewone betekenis van die woord op afstand en andersheid berus, kom die vraag hier vanself na vore of ons, al hierdie kwalifiserende terme in ag genome, hier wesenlik met gesag te doen het of met iets diepers wat onder andere ook in opvoedingsgesag gestalte aanneem en daar- van gebruik maak om die kind tot volwassenheid te help. 6. ’n Dieper grond van die opvoeding? As ons vermoede juis blyk, sou dit beteken dat nie gesag nie maar iets anders en meer fundamenteels die essensiële ondergrond en „die noodsaaklike voorwaarde” van die opvoe­ ding is — en dit sou die hele opvoedingsverskynsel in ’n ander lig kon stel deurdat daar nie ’n wesenlike kenmerk van die opvoedingsverskynsel sou meespreek wat vroeër nie raakgesien is nie. As mens noukeuriger kyk na die opvoedingsverskynsel — die moeder met haar suigeling, die ouer se offervaardigheid ter wille van sy opgroeiende kind — is die antwoord eintlik vanselfsprekend: Daar is ’n dieper, ryker grond waaruit die opvoeding voortkom, en dié grond is die liefde.“ Waar gesag wesenlik op afstand berus en die gesagsonder- daan tot ’n algemene en kenbare eenheid wil herlei om hom te kan beheer, rig die liefde hom tot die besondere, die unieke, die onherhaalbare en onsistematiseerbare.™ Dit sien die kind in sy kosbaarheid en onvervangbaarheid en verhoed dat hy as ’n utiliteitsvoorwerp beskou en gemanipuleer sal word. Die liefde is onmisbaar vir alle diepgaande kennis,3’ en veral vir die kennis van wat hierdie besondere kind is en wat noodsaaklik is om hom tot sy besondere vorm van volwassenheid te help kom. 5. Gesag as noodsaaklike aspek van die opvoedingsverhou- ding Die pedagogiese tree dus dáár aan die lig waar sprake is van simpatieke gesagsleiding”.26 In ’n meer resente opsteF beklemtoon dieselfde skrywer weer die noodsaaklikheid dat die gesagsleiding van ’n simpatieke aard moet wees, ’n Rigoristiese benadering kan kontak met die opvoedeling belemmer „omdat dit hom aan die praktiese as simpatiese ontbreek ... Dit is slegs hy wat die kind in sy eie wêreld raaksien en verstaan, en in daardie wêreld waarin nood belewe word, kan ontmoet, wat hom inderdaad die verlangde steun kan gee, deur hom nie alleen die verlangde weg aan te wys nie, maar daardie weg met hom bewandel deur die simpa­ tieke bondgenoot van die nog-nie-volwassene in sy lewe van val en opstaan te wees”.2" Hier is dus ’n besondere soort gesag ter sprake, so eiesoortig dat dit spesiaal en omvattend gekwalifiseer moet word. Dis ’n gesag wat vryheid waarborg, vertroue verseker, beveilig, sim- patiek is, die kind raaksien en verstaan, steun gee en sy bond- 35 7. Die mens as skepping van God se liefde Hier wil ons nou, sy dit dan in „na-wetenskaplike” sin, kortliks aandag gee aan die Christelike mensbeskouing, wat juis die wesenlike van die liefde beklemtoon. Hiervolgens is die mens God se skepsel en kind, geskape om geen begryplike rede nie maar enkel uit sy liefde. Hy is beeld van dié God wat Homself in Christus as liefde openbaar het. Die wesenlike in die mens, waaruit sy band met God blyk, is dat hy die produk van die liefde is: twee mense se liefde vir mekaar, God se liefde vir die mens. Hy vind sy ware wese en dus ware 36 geluk slegs in liefdebetoon, en daarom stel Christus dan ook die liefdegebod in.3! g Deur vrywillig ’n rigting weg van God af te kies, het die mens God se liefde met haat en minagting beantwoord en hom- self deur dié sondeval in die kern van sy wese vermink. Hy het nietemin nie opgehou om mens te wees nie en daarom is die hunkering na liefde ’n blywende deel van sy wese, watter ver- wronge en afstootlike vorms dit ook mag aanneem deur die aanvreting van die sonde. God stuur in sy genade vir Christus, die inkarnasie van sy liefde, om die Goddelike straf op die mens se oortreding te dra en om die in-sonde-gevalle mens weer na God en sy medemens terug te lei en hom vir hulle oop te stel deur hom weer liefde te leer.” Christus is die Verlosser, die skenker en die leermeester van die liefde, en liefde is die kernkomponent van die mens se lewe: daardeur is hy God se mens; liefde is die band tussen hom en sy Maker wat hom as mens, as liefdebetoner en -ont- vanger, geskep het. Daarom bring geloof in Christus ’n volledige herskepping van die sondige mensehart mee en word hy weer werklik mens. Deur liefde vir God ontdek die mens die vergete waarheid dat die medemens God se ander kind is; daardeur weet hy van die misterie van die Maker in die medemens en die waardig- heid wat die ander op grond van sy Godgeskapenheid het. En daardeur weet hy van sy eie liefdesverantwoordelikheid om daardie waardigheid te beskerm en te help uitbou — en dit is die ware grond van die opvoeding. selfstandig te word. g Uit Christelike oogpunt is geen mens uit sy eie tot liefde- betoon in staat nie: die moontlikheid is deur die sonde verwoes. Hy kan slegs dan liefhê as God hom dit deur persoonlike ge- loofskontak met Christus skenk. Dan word dit ’n fontein van lewende water wat opspring in sy binneste. p p g y Opvoeding is daarmee basies opvoeding tot gelowigheid, dit wil sê die aankweek van gevoeligheid vir God se aanspre- king, vir sy liefde. Eeue van toespitsing op die bewysbare, die logiese rede en die manipulasie van die materie het in die Westerse beskawing hierdie geloofskontak egter grootliks laat atrofeer. Miljoene mense „weet” vandag nie meer van God nie, omdat die geloof- sintuig by hulle nie ontwikkel het nie. En ’n belangrike rede hiervoor is ’n gebrekkige en eensydige opvoeding, want op­ voeding is een van die belangrikste genademiddele wat God in die mens se hand gelê het om die breuk tussen Hom en die mens te help oorbrug. Waar opvoeding volwaardige menswording as doel het, sal dit die moderne, onsekere mens moet help om weer te ontdek tine hy werklik is, om God weer te ontdek, sodat hy langs dié weg weer homself kan vind. Dit beteken dat daar in die opvoe­ ding nie met die ontwikkeling van die rede volstaan kan word nie, maar dat ook die fyner „sintuie van die siel”, waarvan liefde en geloof die belangrikste is, ontwikkel moet word. Die diepste kennis van die bestaan, die betekenis en die bestemming van die mens is vir die nugtere verstand alleen nie toeganklik nie: dit bly op grond van sy Godgeskapenheid ’n misterie wat net vir die geloof toeganklik is. Daarom moet die verstand so hoog as moontlik ontwikkel word, want dit is een van God se grootste gawes aan die mens, maar wanneer die verstand sy grense bereik het, moet die mens met die luisterende denke wat die geloof is, uitstyg bo die bewysbare om God en homself te leer ken. Eers dan sal hy weet wie hy werklik is en wat sy opvoe- dingsdoel moet wees. 7. Die mens as skepping van God se liefde Liefde is ’n „sintuig” waardeur die mens bo-redelik van die verborge moontlikhede in die medemens weet, en daardeur alleen kry hy die onont- beerlike insig wat vir ’n kreatiewe ontwikkeling van die enke- ling en die samelewing nodig is. „No one can become fully aware of the very essence of another human being unless he loves him . .. he sees that which is potential in him”.M Net soos die opvoeding is liefde op die ontdekking en verwerking van moontlikhede gerig. Die ontredderende gevolge van ’n gebrek aan liefde in die behandeling van die jong kind is dan ook begryplik: die opvoeder het blind gebly vir die kind se moontlikhede en het dit dus nie help ontwikkel nie, — en sonder hulp word die mens nie opgevoed nie, word sy moont­ likhede nie werklikheid nie. Liefde is voorts ook by die kind onontbeerlik om die vertroue en oopheid te kan hê wat hom in staat sal stel om veilig te voel, te eksploreer, te waag en 37 selfstandig te word. selfstandig te word. selfstandig te word. Die huidige skool en veral die middelbare skool, se uitge- sproke en eensydige beklemtoning van* die intellek en die be­ wysbare is op die ontwikkeling van ’n waardevolle maar be- grensde en betreklik growwe sintuig alleen ingestel; dit kweek juis ’n kritiese ingesteldheid en wantroue in plaas van die ver- troue en geloof waarsonder die mens nie van sy Skepper bewus is nie en waarsonder hy ook nie van sý aandeel in die vervol- 38 making van die skepping weet en dus kreatief kan dink en handel nie. As die opvoeding die kind weer die weg moet wys tot ware mens-wees, sal die kind tot gevoeligheid vir liefde en tot daad- werklike liefde-betoon opgevoed moet word as basis van alles wat sy opvoeding insluit. Hierdie opvoeding tot liefde is van so ’n subtiele aard dat dit nooit georganiseer kan word nie — liefdebetoon is immers op die unieke gerig en is derhalwe nie sistematiseerbaar en voorskryfbaar nie. Die hoofsaak sal hierin ook nie bewuste en doelbewuste ingryping wees nie: die kind se gevoeligheid vir liefde kan slegs deur die liefdebetoon van die opvoeder self gewek en ontwikkel word. Geen mens kan ’n ander tot liefde lei as hy nie self liefde betoon nie: liefde is die uitgangspunt sowel as die doel van die opvoeding. Dit is nie alleen die basiese voorwaarde vir die opvoeding nie maar sy lewende kern en tewens die enigste waarborg vir die opvoeding: die liefde van die opvoeder vir die kind is die enigste bindende versekering dat hy hom hulp sal verleen tot volwassewording en dat hierdie hulp die be- kwaamste en die mees toegewyde sal wees waartoe hy in staat is. As keersy is dit slegs die liefde van die kind vir die opvoeder wat meebring dat hy die aangebode hulp sal aanvaar en daar- mee die dialogiese handeling wat die opvoeding is, voltooi. Nie die volging van gesag is dus die hoeksteen van die opvoeding nie, maar dat die mens met liefde op liefdebetoon antwoord. Opvoedingsgesag is dan die uitvloeisel daarvan dat die volwassene met liefde en verantwoordelikheid-aanvaarding vir die kind op God se liefde antwoord. Die opvoeder moet soos Christus éérste liefhê en tot die dood toe, en hy kan dit slegs doen deur geloofskontak met Christus, die inkarnasie van God se liefde. Laat dit hier duidelikheidshalwe pertinent gestel word dat gesag as voorwaarde vir die opvoeding hiermee geensins verwerp word nie. 8. Implikasies van die voorgaande bevinding As liefde in plaas van gesag die ware grond van die opvoe­ ding is, kan ons verwag dat dit belangrike aksentverskuiwings en grensverskuiwings in ons opvoedkundige denke moet bring. Enkele van die belangrikste moet hier genoem word. selfstandig te word. Sonder gesag om leiding te gee en die kind se vryheid te waarborg sodat hy nie aan invloede buite hom of sy eie willekeur en boosheid ten prooi val nie, kan daar van opvoeding geen sprake wees nie. Maar die besondere soort gesag wat vir die opvoeding onmisbaar is, is nie die diepste grond van mens-wees en die tussen-menslike handeling wat die opvoeding is nie. Hierdie gesag is ’n uitspruitsel van die liefde en sou daarsonder sy besondere aard en opvoedkundige bete- kenis onmiddellik verloor. Die opvoeder aanvaar verantwoor- 39 delikheid vir die kind, nie omdat gesag hom daartoe verplig nie, maar omdat God se liefde hom oproep om aan die kind liefde te betoon. En die hoogste liefdedaad wat ’n volwassene aan ’n kind kan bewys, is om hom in kontak met God se liefde te help kom. (a) Die opvoeder Omdat die menslike opvoeder op grond van sy in-sonde- gevallenheid nie uit eie krag die bemiddelaar van die liefde kan wees nie, beteken dit dat ware opvoeding tot volwaardige mens-wees as kind-van-God-wees en suiwer-beeld-van-God-word slegs deur geloof in Christus, die Godgestuurde Middelaar, moontlik is. Daarom moet die opvoeder om werklik te kan opvoed, ’n gelowige wees. Dit hou verder in dat die menslike opvoeder nie uit eie beslissings en op eie gesag handel nie, maar slegs die bemidde­ laar van God se liefde vir die kind is: hy moet vir die kind as ’n kanaal na Christus dien. Christus is nie alleen deur die werking van die Heilige Gees self die Groot Opvoeder nie, maar vergestalt ook die doel van die opvoeding: die mens moet naamlik kom tot „een- heid van die kennis van die Seun van God, tot ’n volwasse man, tot die mate van die voile grootte van Christus”." Die mens van God moet volkome wees, vir elke goeie werk volkome toegerus.3” Die opvoeding bestaan daarin dat Christus in die gelowige toenemend suiwer gestalte kry, dat die mens suiwer- der beeld van God word. Om tot kennis van Christus te kom en dus van wat die mens behoort te wees, is die logiese rede nie voldoende nie. Opvoe­ ding moet om dié oorkoepelende doel *te bereik, veral geloof en liefde betrek, want net daardeur kan die mens tot ware kennis kom: „En dit bid ek dat julle liefde nog meer en meer oorvloedig mag word in kennis en alle ervaring, om die dinge waar dit op aankom, te onderskei. . " Die hoogste doel van die opvoeding is ooreenkomstig hier- 40 die siening die daarstelling van persoonlike geloofskontak met Christus. Maar dit kan nooit as die einddoel beskou word wat nagestreef word nadat ander, meer materiële doeleindes bereik is nie: die geloofskontak met Christus is die kanaal waardeur God se liefde verhelderend en sin-gewend en tot-alle-goeie- werke-toerustend die mens se lewe binnestroom en hom in staat stel om sy Maker, sy medemens en die skepping lief te hê en dus te ken. Dit is dus wesenlik die eerste en alles-oor-koepelende doel wat nagestreef moet word. (b) Tydgrense van die opvoeding As liefde in plaas van gesag as die grond van die opvoeding erken word, impliseer dit voorts dat die heersende beskouing oor die tydgrense van die opvoeding ingrypend gewysig sal moet word. Die hele lewe word nou opvoedingstyd met Christus self as leermeester, en ware volwassenheid en kennis word eers in die hiernamaals bereik.3' Op aarde word die gelowige nooit mondig, nooit volkome volwasse nie. Die mens se hele bestaan, van sy geboorte tot sy dood, staan in die teken van toenemende bewuswording en verwerkliking van sy beeldskap van Christus, en dit is wat in Christelike sin onder opvoeding verstaan word as die gedagte van opvoeding tot liefdebetoon na sy konsekwensies deurgetrek word. In sy kern is opvoeding en die lewe self onafskeibaar op grond van die mens se nooit-vol- tooid-wees en sy voortdurende onderweg-wees na sy volkome volwassenheid. In elke situasie waarin die mens leer om sui- werder lief te hê vind hierdie opvoeding as navolging van Christus plaas. Streng gesproke is die huidige begrensing van die opvoe- dingsverskynsel uit Christelike oogpunt dus nie houdbaar nie. Om nie in die perkelose te verdwaal nie, is dit nietemin nood- saaklik dat daar grense aan die studieveld gestel word. Dit moet egter steeds voor oë gehou word dat hierdie „grense” bloot hipoteties is en geen werklike bestaan het nie: dit word aangelê bloot om oorsigtelikheid en begrip te vergemaklik en moet altyd weer „uitgevee” word om nie ’n valse beeld van wat opvoeding is, te laat ontstaan nie.3* Hoewel die opvoedingsverskynsel vir die doel van weten- skaplike studie kunsmatig begrens moet word, is opvoeding in die sin van toenemende beeld-van-God-wording so ’n eie- soortige en kenmerkende uiting van die menslike in die mens 41 as wordende en op God betrokke wese, dat dit eenvoudig móét voortduur so lank die mens mens is. Die mens kan nie nie- opgevoed word en nog mens bly nie. Hy is as beeld van God op God betrokke en hierdie betrokkenheid dra die kenmerke van ’n opvoedingsverhouding. p g g As ons die opvoedingsverskynsel werklik in die diepte en die voile omvang van sy betekenis wil verstaan, sal ons dit teen hierdie magtige transendente agtergrond moet beskou. 9. Slotsom Uit die voorgaande besinning kom die vraag na vore of ons, opvoeders en opvoedkundiges van ’n volk wat hom onomwonde op die Christelike standpunt stel, nie emstige herbesinning moet doen oor wat onder opvoeding verstaan word, watter doel daarmee nagestreef moet word, waar die grense van die studieveld lê en watter metodes van ondersoek toegepas moet word om dié verskynsel te deurgrond nie. P. Pistorius. NOT AS EN VERWYSINGS: 28 Loc. cit. 27 Oberholzer: Pedagogiese kategorieë, in S.A. Tydskrif vir die Ped gogiek, Vol. I, no. 2, Desember 1967, p. 68. gogiek, Vol. I, no. 2, Desember 1967, p. 68. g g , , , , p 28 Loc. cit. 29 In ’n aanhaling uit Ligthart noem Oberholzer dit trouens s Inleiding tot die prinsipiële opvoedkunde, p. 28. 30 Vgl. Murphy: De geestelijke evolutie van de mens, p. 126. 31 Soos weerspieël word deur die feit dat dikwels slegs die moeder nie moeite ondervind om tussen ’n ..identiese” (eeneiige) tweeling te onderskei nie. 32 Matth. 22 : 37—Í0. 32 Matth. 22 : 37—Í0. 33 Hier word net die hooftrekke van die Christelike mensbeskouing aangedui. Sien Pistorius: Kaart en Kompas vir ’n vollediger uiteen- setting. 34 Frankl: Man’s search for meaning, p. 113. 35 Efes. 4 : 13. 35 Efes. 4 : 13. 36 2 Tim. 3 : 15—17. 36 2 Tim. 3 : 15—17. 37 Filip. 1 : 9—10. 38 1 Kor. 13 : 12. 39 Boman: Das hebráische Denken, p. 138. NOT AS EN VERWYSINGS: 1 Vgl. Childe: What happened in history, p. 144. 2 Vgl. Perquin: Pedagogiek, p. 9. 3 Langeveld: Studien zur Anthropologie des Kindes, p. 1. 4 Vgl. Perquin: Op zoek naar een pedagogisch denken, p. 14. l. Perquin: Op zoek naar een pedagogisch denken, 5 Soos o.i. byvoorbeeld by Oberholzer: Inleiding in die prinsipiële opvoedkunde, p. 61—62. p p 6 Vgl. Oberholzer: Die betekenis van die fenomenologie vir pedago- giese denke, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek. Vol. I, no. 1, Julie 1967. 7 Bakker: De geschiedenis van het fenomenologisch denken, p. 25. 8 Lees die oorsig op pp. 35—49 in Oberholzer: Inleiding in die prin- sipiële opvoedkunde. 9 Perquin: Pedagogiek, p. 38. 10 Vgl. ook Gunter: Opvoedingsfilosofieë, p.,6. 11 Lees oor die kind se aandeel aan die opvoedingsgebeure Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 23—24: Perquin: Pedagogiek, p. 34, 37. 11 Lees oor die kind se aandeel aan die opvoedingsgebeure Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 23—24: Perquin: Pedagogiek, p. 34, 37. Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 27 13 Oberholzer: Inleiding, p. 31. Vgl. ook ibid., p. 18, asook van die- selfde skrywer: Die betekenis van die fenomenologie, in S.A. Tyd­ skrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 1, Julie 1967, p. 92. 13 Oberholzer: Inleiding, p. 31. Vgl. ook ibid., p. 18, asook van die- selfde skrywer: Die betekenis van die fenomenologie, in S.A. Tyd­ skrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 1, Julie 1967, p. 92. 42 14 Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 34. g g g 15 Perquin: De pedagogische verantwoordelijkheid van de samenle- ving, p. 92. Vgl. van dieselfde skrywer: Op zoek naar een pedago- gisch denken, p. 24. g p 16 Sonnekus: Intelligensie-implementering, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 1, Julie 1967, p. 50. g g 17 Buber: Reden iiber Erziehung, p. 24. 18 Vgl. Perquin: Pedagogiek, p. 35. 19 Vgl. Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 33. 20 Gunter: Aspekte van die teoretiese Opvoedkunde, p. 131. 1 Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 22 Oberholzer: Pedagogiese kategorieë, in S.A. Tydskrif vir die Peda­ gogiek, Vol. I, no. 2, p. 68. 23 Gunter: Aspekte, p. 131. p p 24 Perquin: Pedagogiek, p. 171. 24 Perquin: Pedagogiek, p. 171. 25 Langeveld: Beknopte theoretische paedagogiek, p. 35. Vgl. Perquin: Pedagogiek, p. 168 e.v. 26 Oberholzer: Die pedagogiese, p. 4. 27 Oberholzer: Pedagogiese kategorieë, in S.A. Tydskrif vir die Peda­ gogiek, Vol. I, no. 2, Desember 1967, p. 68. BRONNELYS: 1 Bakker, R.: De geschiedenis van het fenomenologische denken. Het Spectrum Utrecht, 1964. 1 Bakker, R.: De geschiedenis van het fenomenologische denken. Het Spectrum Utrecht, 1964. 2 Boman, T.: Das hebráische Denken im Vergleich mit dem griechi- schen. Vandenhoeck en Ruprecht, Gottingen, 1954. 2 Boman, T.: Das hebráische Denken im Vergleich 2 Boman, T.: Das hebráische Denken im Vergleich mit dem griechi- schen. Vandenhoeck en Ruprecht, Gottingen, 1954. schen. Vandenhoeck en Ruprecht, Gottingen, 1954 3 Buber, M.: Ueber das Erzieherische, in Reden iiber Erziehung. Lam­ bert Schneider, Heidelberg, 1962. 3 Buber, M.: Ueber das Erzieherische, in Reden iiber Erziehung. Lam­ bert Schneider, Heidelberg, 1962. 5 Frankl, V. E.: Man’s search for meaning, an intr therapy. Hodder & Stoughton, Londen, 1964. therapy. Hodder & Stoughton, Londen, 1964. py g , , 6 Gunter, C. F. G.: Aspekte van die Teoretiese Opvoedkunde. Univer- 43 siteitsuitgewers en -boekhandelaars, Stellenbosch en Grahamstad, 1965. siteitsuitgewers en -boekhandelaars, Stellenbosch en Grahamstad, 1965. 7 G t C F G O di fil fi ë U i it it it b k 7 Gunter, C. F. G.: Opvoedingsfilosofieë. Universiteits-uitgewers en boek­ handelaars, Stellenbosch en Grahamstad, 1964. 7 Gunter, C. F. G.: Opvoedingsfilosofieë. Universite handelaars, Stellenbosch en Grahamstad, 1964. handelaars, Stellenbosch en Grahamstad, 1964. 8 Langeveld, M. J.: Beknopte theoretische paedagogiek. J. B. Wolters, Groningen, 1952. g 9 Langeveld, M. J.: Studien zur Anthropologie des Kindes. Max Niemeyer, TUbingen, 1956. y g 10 Murphy, G.: De geestelijke evolutie van de mens. Aula, Utrecht, 1961. 11 Oberholzer, C. K.: Die betekenis van die fenomenologie vir pedago- giese denke, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 1, Julie 1967. r, C. K.: Die pedagogiese. Herdruk uit Extra Mura, J 12 Oberholzer, C. K.: Die pedagogiese. Herdruk uit Extra Mura, 1960. J 2 Oberholzer, C. K.: Die pedagogiese. Herdruk uit E 13 Oberholzer, C. K.: Inleiding in die prinsipiële opvoedkunde. J. J. Moreau & Kie., Pretoria en Brugge, 1954. , gg , 14 Oberholzer, C. K.: Pedagogiese kategorieë, hulle fundering en ont- werp, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 2, Des. 1967. , gg , 14 Oberholzer, C. K.: Pedagogiese kategorieë, hulle fundering en ont- werp, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 2, Des. 1967. 15 Perquin, N.: De pedagogische verantwoordelijkheid van de samen- leving. Romen & Zonen, Roermond en Maaseik, 1966. werp, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 2, Des. BRONNELYS: 1967. 15 Perquin, N.: De pedagogische verantwoordelijkheid van de samen- leving. Romen & Zonen, Roermond en Maaseik, 1966. p, y g g , , , 15 Perquin, N.: De pedagogische verantwoordelijkheid van d leving. Romen & Zonen, Roermond en Maaseik, 1966. g 16 Perquin, N. (red.): Op zoek naar een pedagogisch denken. Romen & Zonen, Roermond en Maaseik, 1958. 17 Perquin, N.: Pedagogiek. Romen & Zonen, Roermond en Maaseik, ’62. Perquin, N.: Pedagogiek. Romen & Zonen, Roermond 18 Pistorius, P.: Kaart en kompas van die opvoeding. Pro Rege, Pot­ chefstroom, 1969. 19 Sonnekus, M. C. H.: Intelligensie-implementering en evaluering van intelligensieprestasies, in S.A. Tydskrif vir die Pedagogiek, Vol. I, no. 1, Julie 1967. 44

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1288/1394

Afrikaans

REG EN ETIEK - ENKELE IMPLIKASIES 1. PROBLEEMSTELLING: S d i k lik d Sodra enige wetenskaplike die etiek as sodanig, of die regs- wetenskaplike die etiek in sy samehang met die regsweten- skap wil gaan besien, kan hy seker wees dat hy vir homself ’n turksvy gepluk het. Dit ontneem horn egter nie sy wetenskap­ like verantwoordelikheid om hierdie turksvy te probeer af- skil nie. Die kernprobleem is geleë in die meersinnige betekening wat Jie begrip etiek en die etiese telkens te beurt val. Ses en twin- tig eeue se geskiedenis van die Westerse wysbegeerte is stom getuies van ’n gegoël met begrippe soos sedelik, die sedelike, moraal, sedes, moraliteit en die etiek — as hierdie gespring van klip tot klip dan enigsings (funksioneel) simptomaties kan wees van die verwarring wat heers. ’n Mens kom wel agter dat etiek iets met menslike handele of optrede te doen moet hê sy dit ’n handelswyse wat, gepaard met ’n bepaalde teg- niese vaardigheid, menslike geluksaligheid kan verseker (Sok- rates) of handelinge wat by ons dadelik hulle verhouding tot ’n bepaalde wet of enige soort wet voor die gees roep (John Locke) of handelinge geinspireer deur ’n louter respek vir ’n onvoorwaardelike, katogeriese imperatief sonder die bybring van eksterne motiewe (Kant) of ’n handeling wat vanuit hom­ self beoordeelbaar is sonder die aanlê van eksterne maatstaw- we en met die oog slegs gerig op die situasie waarop daardie handeling sigself toespits (die hedendaagse irrasionalisme). Ons merk verder dat al die voorgaande beskouings in hulle- self iets van ’n maatstaf of normatiwiteit (of ’n negasie van sodanige maatstaf of normatiwiteit) akkomodeer. Daarom wil dit met die eerste oogopslag korrek voorkom om te verklaar: “Ethiek is de leer van het menselijke hande- len onder de leiding van die zedeljke norm.”1) Hiermee is die probleem egter nog nie eens naastenby gesystap nie.2) Want ’n definisie soos die voorgaande is in ’n sekere sin tautologies: dit definieer die vakwetenskap etiek in terme van die werk- likheidsgewens wat ons die sedelike of die etiese kan noem sonder om af te duik na die probleematise dieptes van die vraag: “Wat is die etiese? :: In wat hierop volg is dit nie die bedoeling om enigsins te poog om ’n (adekwaat) gesaghebbende antwoord op hierdie 220 vraag te bied nie. REG EN ETIEK - ENKELE IMPLIKASIES Buiten vir die feit dat so ’n preten.ie binne die beperkte kaders van ’n relatief kort bespreking voorbarig sou wees, is die toespitsing (uit hoofde van ons selgestelde oogmerk) nie soseer op die etiek qua etiek nie maar op die vloeibaarhede en geskakeerdhede van die verhouding tussen die reg en die etiek. En juis hierdie verhouding kan ’n prinsi- piële aanpak van enkele probleme rondom die etiese moont- lik ’n verhelderende knooppunt vind. Die leser moet ab initio daarop bedag wees dat dit hierin nie soseer sal gaan om die etiese norm of die etiek as normsisteem nie maar (en dit moet beklemtoon word) om die etiese as werklik- heidsgegewene wat ’n bepaalde (nuwe) dimensie van menslike syns- of ervaringswyse na vore bring. Ons sal die maksimum voordeel uit ons gegewe situasie kan put indien ons (plasties gestel) die wa voor die osse gaan span. Gewoonweg sou v. mens, in ’n ondersoek na die ver­ houding tussen die rep en die etiek, die eie-aard van elkeen gaan probeer vaspen en daama, met behulp van ’n kosmiese totaliteitsvisie, die tweerigtingeverkeer tussen die eie-aardige juridiese en -eie-aardige etiese (rekonsiliërend? ) gaan pro­ beer naspeur. Span ’n mens egter die wa voor die osse, dan is ’n gegewe situasie die wegspringblok vir ’n ontrafelende ge- delf na die verhouding tussen reg en etiek en die vasgryp van (iets van) die essentialia van elk. Inderwaarheid staan ons hier voor ’n keuse tussen deduksie (met die osse voor die wa) en induksie (met die wa voor die osse). In beginsel hoef hierdie twee metodes mekaar nie te weerspreek nie en is hulle gelykwaardig: die een beweeg van. punt X na punt Y en die ander van punt Y na punt X. In hierdie sin is die ernstigste en relevantste verskille tussen die twee metodes gewoon aksentverskille. Waarom dit met soveel oortuiging verklaar? Omdat ons kan aanvaar dat in die wetenskaplike aktiewe di­ mensie van menslike ervaring reeds blyke van die gegenera- liseerde vertrekpunt van deduksie én van die gei'ndividuali- seerde vertrekpunt van induksie, nesskrop.3) Sowel die akademiese as professionele regspraktyk in Suid- Afrika vertoon ’n referensiekader van probleemstellings wat die voorgaande stelling in ’n besondere mate regverdig. Lig ons vlugtig die deksel van die kissie van die professionele Pan­ dora, dan peul daar meteen ’n hele paar lastighede uit. REG EN ETIEK - ENKELE IMPLIKASIES Hier­ die lastighede betref almal die regspraktisyn se omgaan met mense wat genoeg probleme het om sy kliënte genoem te 221 word. En dan weet hy (uit ervaring) welke van hierdie lastige onheiltjies (of onheilige lastigheidjies) hy met ’n etiese lat kan hokslaan. Die kissie van die akademiese Pandora akkomodeer ’n aantal nog astranter lastighede. Benewens die feit dat hy met die professionele praktisyn se kopsere in ’n wetenskaplike uni­ form te doen kry, hoor hy ook ’n koor van stemme wat vir hom sê dat hy, vanuit die regswetenskap, moet opkyk, na die etiek en dáár sy aksiale oordele oor die (wenslikheid of onwenslikheid van) die inhoude van die regstelsel wat hy be- studeer, moet probeer opspoor. Sou ons tradisioneel regsetiese probleme genusgewys in krale gaan injaag en met die skalpel van wetenskaplike analise vlugtig ’n paar dissekterende dwarsnitte maak, mag dit dalk net moontlik wees dat ons enkele sketse kan diagnoseer en binne bereik van ’n helende prognose kan bring. Daarom die voorhandene: ’n opspoor van daardie vraagstukke wat by die akademiese en professionele regspraktisyns gewoonweg ’n regsetiese etiket omgehang word. Ek sou meen dat ’n drietal saamhorende groepe probleme hier in die spel kom: I di t l k di bl b p — In die eerste plek die probleem van beroeps- en professionele etiek rondom die regsprofessie. Hi di bl di j idi i p g p — Hiemaas die probleem van die verjuridisering van etiese opvattings; dit wil sê die positivering tot reg van ’n opvatting oor wat sedelik goed en wat sedelik sleg is. g — Ten slotte die probleem van die etiese as behorens- maatstaf vir die (inhoude van die) gepositiveerde regsnorme of, anders gestel, die veretisering van die reg. Vanuit hierdie relatief ongekompliseerde “voorgronde” kan ons probeer induik in die spinnerakke van die gekompli- seerde “agtergronde.” Daarom vireers die tradisionele op- tredes van die etiek in die regspraktyk. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti Vir die regspraktisyn sou, meer bepaald wat betref die be- roepsaspekte (contra die professionele aspekte) van sy professie, dieselfde etiese beginsels as t.a.v. (by wyse van spreke) die hande-arbeider geld. As ’n (vir die Christen) god- 222 delike roeping besit alle vorme van arbeid of beroepsuit- oefening, ’n arbeidsetiese dimensie van gelykwaardigheid. Op hierdie fasette, hoe relevant ookal, gaan ons hier nie ver- der in nie omdat die aangeleenthede wat hier in die gesigsveld tree, die ganse terrein van die beroeps- of arbeidsetiek be- stryk. Ons kan dus nie vanuit hierdie veld van ondersoek toe- kom aan die finesses van die verhouding tussen reg en etiek wat aan bepaaldelik ’n eiesoortige, professionele regsetiek ontspring nie. delike roeping besit alle vorme van arbeid of beroepsuit- oefening, ’n arbeidsetiese dimensie van gelykwaardigheid. Op hierdie fasette, hoe relevant ookal, gaan ons hier nie ver- der in nie omdat die aangeleenthede wat hier in die gesigsveld tree, die ganse terrein van die beroeps- of arbeidsetiek be- stryk. Ons kan dus nie vanuit hierdie veld van ondersoek toe- kom aan die finesses van die verhouding tussen reg en etiek wat aan bepaaldelik ’n eiesoortige, professionele regsetiek ontspring nie. Van meerdere relevansie, met die oog op ons besondere dis- kussie, is die oopdek van die eie-aard en agtergronde van die besondere soort professionele etiek wat vir juriste in hulle alledaagse regspraktyk geld. Elke vorm van beroepsetiek dra in sigself ’n unieke dimensie. Hierdie dimensie ontleen sy uniekheid aan die ryk voedings bron van die veelheid eiesoortige situasies waarmee die pro- fessionalis in die uitoefening van sy besondere professie, ge- konfronteer word. Daar sal dus soveel (professionele) etiese kodes wees as wat daar professies is. A1 hierdie etiese kodes vertoon m.i. egter uit die aard van hulle professionele ge- rigtheid, een grootste gemene deler as professioneel onder- skeidende kenmerk. Ek verwys hier na die strewe na betrou- baarheid. Professionele mense staan in ’n besondere vertrouensver- houding teenoor diegene wat van hulle dienste gebruik maak. Dink hier maar aan die geneesheer wat (enersyds) ’n dikwels grondige kennis van sy pasient se mees intieme doen en late moet verkry en (andersyds) beslissings moet vel wat sy pasiënt se lewe ingrypend kan verander. Hoewel die professionele juris in geheel ’n ander lewenssfeer as die geneesheer beweeg. het hy ook sy “pasiënte” met hulle skete en kwale wat juri- diese prognoses verg. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti In die proses van omgaan met hierdie skete en kwale, moet die professionele juris (my regsverteen woordiger) vertrou kan word om net maar my belange met die grootste toewyding denkbaar te behartig. Hierby eindig dit egter nie. As ek ’n oneerlike mjns is kan ek vir my regsver- teenwoordiger talle valstrikke gaan stel. My belange kan af- keurenswaardig of (sagkens gestel) eties onhoudbaar wees. So is daar die geval waar ek, as deurtrapete skem, stafregte- like (of privaatregtelike) aanspreeklikhied met behulp van 223 goed gemanipuleerde leuens wil ontduik. Of die geval waar ek, volgens die letter van die reg, met die hulp van my ver- teenwoordiger weerlose mense ’n finansiële genadeslag kan toedien. Bogemelde probleemstellings roep nog nie eens vir ons die ge- valle van professionele beskeidenheid of terughoudendheid voor die oog nie. Mens kan jouself maar net die talle onwens- like situasies indink wat sal ontstaan indien die regspraktisyn sy dienste aan die hoogste bieder (of teen die laagste prys) op die straathoeke gaan staan en uitveil! Die sentrale tema van alle eise van hierdie aard wat aan die professionele juris (en aan die beoefenaars van alle professies) gestel word, is een van betroubaarheid. Ek stel as beoefenaar van ’n professie ’n besondere soort vaardigheid tot die beskik- king van wie ookal daarvan gebruik wil (of moet) maak. Sou iemand my hulp in hierdie berband benodig, dan verwag hy van my dat hy my sal kan vertrou — dat ek dus betroubaar sal wees. Beslissings wat ek moet neem (en gewoon my optrede oor die algemeen) het veel te sê vir die verdere lewensloop van hom wat my dienste benodig en kan selfs bepalend wees vir sy toekomstige geluk of ongeluk. Die eiesoortige etiese dimen- sie van naasteliefde is hier (intuitief en soms onwille- keurig) op ’n besondere wyse vir die Christen in die regspro- fessie op die spel. Vir prokureurs en advokate staan hierdie eise tot betroubaar­ heid in etiese kodes van hulle onderskeie professie uitgespel. Die etiese kodes as sodanig, skep bloot vanweë die feit dat hulle bestaan, ’n verdere betroubaarheidsdimensie. Ek as pro­ fessionele juris moet ook vertrou kan word dat ek hierdie etiese reëlings sal nakom en eerbiedig. Vir die regspraktisyn geld die gesegde “speel volgens die reëls van die spel” in ’n besondere mate. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti (En dan nie net die reëls van die eties-ge- kodifiseerde spel nie maar ook die “reëls van die reg” oor die algemeen.) Ek wil hier nie verder uitwei oor die inhoud en bepalings van die onderskeie etiese kodes nie. Dit is die veld van ondersoek vir ’n selfstandige studie. Net maar wil ek die unieke dimensie van betroubaarheid in (ook) die regsprofes- sie onderstreep. As betroubaarheid ’n eis is wat aan regspraktisyne gestel word, dan is dit ’n eis wat by uitnemendheid aan resprekende 224 amptenare (landdroste en regters) en aanklaers gestel word, ’n Landdros of ’n regter moet vertrou kan word dat hy on- partydig sal wees — nie ’n onpartydige masjien nie maar ’n onpartydige mens. So radikaal is hierdie eis en so essensieël is die betroubaarheid van die regsprekende amptenaar in hierdie verband, dat slegs ’n skyn van vooroordeel of ’n sweem van menslike motiverings tot vooroordeel, die regsprekende amp­ tenaar moet noop homself aan beoordeling van die situa- sie waarop hierdie oënskynlike vooroordeel betrekking het, te onthou. Aanklaers het ’n besondere soort gesag wat hulle vir ’n be- sondere doel moet aanwend. Hulle is, op heel eiesoortige wyse, beskermers en handhawers van vrede en "orde in die staatlike samelewing. In die eerste plek moet hulle vertrou kan word dat hulle met toewyding hierdie funksie sal vervul. Maar in die tweede plek moet ek, as “onskuldige burger,” hulle ook op besondere wyse kan vertrou: ek mort weet dat ek nie slagoffer sal word van ’n kwelsugtige vervolgingsmanie nie. Net soos wat o ~ skuld van ’n werklike oortreder vir die aanklaer swaar moet weeg, so moet ook die onskuld van die sogenaamde “wetsgehoorsame burger” deur die aanklaer tot sy verantwoordelikheid gereken word. Hierdie tweeledige eis van én vervolg én waaksaam wees, kan alleen in sy konse* kwensies realiseer indien aanklaers betroubaar is. Wat is ons gevolgtrekking oor die verhouding tussen die reg en die etiek n.a.v. hierdie vir die juris alledaagse probleme wat ons hierbo vlugtig probeer aanstip het? Sou ek gelyk gegee kan word in my konklusie dat die etiese eis tot betroubaar- baarheid sentraal figureer (en daarmee word natuurlik nog nie ander etiese momente per se uitgesluit nie), dan sekerlik, in die eerste plek, dat die etiek qua etiek (of andersinds dan die ’’ongeskonde etiese”) net so in die alledaagse regswerk- likheid terug te vind is. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti Daarmee bedoel ons dat die juris wat andersinds in sy alledaagse lewe ’n betroubare (of onbetrou- bare! ) mens is, vanuit hierdie innerlike (etiese) instelling van hom, in die professionele praktyk voile geleentheid kry om sy betroubaarheid (of onbetroubaarheid) aktief te laat reali­ seer — dit “uit te leef.” Hier is nog nie veel sprake van ’n verjuridisering van die etiese nie: die betroubaar juris is be­ troubaar bloot omdat hy ’n betroubare mens is. Nog minder konstitueer hierdie gegewendheid vir ons ’n veretisering van 225 die juridiese: die etiek skryf nog niks vir die reg voor nie en nog minder gaan plaas dit die regswerklikheid in ’n speelhok met etiese grense. ’n Etiese gegewens vind bloot sy situatiewe neerslag in nog ’n aspek van ons volop geskakeerde werklik- heid: as ek ’n betroubare (professionele) juris is, dan kan daardie betroubaarheid (ook nog) my lewe as sakeman, kerk- man, gesinsman, d.w.s. ander aspekte van my omgang met mense bestryk (en motiveer! ) Die neerslag wat hierdie betroubaarheidseis in afdwingbare, etiese kodes van die onderskeie regsprofessies vind, aksen- tueer ’n ander faset van die verhouding tussen (en die aange- wesenheid op mekaar van) die reg Qn die etiek: In die eerste plek, ter wille van die gladde verloop van die regspleging, is dit bepaald nodig dat juriste aan etiese eise gehoor sal gee. In hierdie sin vestig die juris as’t ware sy (juridiese) vergrootglas op die etiek terwille van hulp wat hy noodsaaklikerwys be- nodig — die reg is dus aangewys op die etiek. Hier wil ons vooraf waarsku teen die opvatting dat die reg sy behorens- maatstawwe uit die etiek gaan put. Ons deurtrap hierdie aan- geleentheid later vollediger. Een van die tentakels van die regswerklikheid, omsluit egter ook (in ’n proses van verjudisering) etiese gegewenhede in ’n baie ferm greep. Ons verwys hier na daardie allerbelang- rike moment van juridiese gesag (die swaardmag) wat in alle regsvorme ingebou is. Ons bevind onsself in ’n gebroke werk- likheid en almal van ons het een of ander tyd daardie sterk arm van juridiese gesag nodig om ons met beslistheid attent te maak op die talle dorings en distels wat ons weg deur die lewe besaair-Daarom open die bestaan van etiese kodes vir ons ’n ander baie belangrike perspektief naamlik dié van die verjuridisering van die etiese of die positivering (tot geldende reg) van wat as eties navolgingswaardig beskou word. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti Hierdie faset die reg-etiek verhouding plaas ons on- middellik midde-in ’n baie aktuele probleemveld wat ons vervolgens vanuit enkele ander gesigspunte ook wil gaan toe- lig- g 3. DIE VERJUDISERING VAN DIE ETIESE. ’ O d k hi di k l l ’n Ondersoek van hierdie verskynsel plaas ons méteen mid- ae-in ’n veelheid kontroverse. Die vraag is nie hier of etiese konsepsies ’n juridiese baadjie van gesagvolle owerheidsdwang kan aantrek nie (dit gebeur veelal) maar die eintlike probleem 226 sentreer rondom die snit (of mode) van die baadjie wat aange- trek word en die plekke waarheen en die geleenthede waar- op die baadjie gedra behoort te word. Gelukkig hoef ons ons- self oor hierdie laasgenoemde aspek nie alte druk te maak en kategoriese oordele (wat haas onmoontlik voorkom) uit te spreek nie. Vir ons doeleindes is van meer belang ’n fokus op die formele verhouding tussen reg en etiek. Daarmee kan ons natuurlik nie alle verantwoordelikheid m.b.t. hierdie uiters essiensiële saak sommer so guedsmoeds van ons skouers afskuif nie. Ons moet uiteindelik sommige van hierdie kon- troverse ten minste gaan omkeer en ’n sydelingse hou pro­ beer inkry na die talle skerpioene wat mag uitpeul. Miskien nie so baie kontroversieël nie (maar tog ook nie bo alle moontlike diskussie verhewe nie) is die wysbegeerte van die wetsidee (en dan by name Dooyeweerd en Hommes) se koppeling van die juridiese skuldprinsipe aan ’n etiese stam- boom. Op die wyse van koppeling lewer ons in ’n volgende paragraaf kritiese kommentaar. Hier net (vireers) die vraag waarom die skuldbegrip as verjuriseerde etiese gegewene beskou kan word. Dooyeweerd gee geen eksplisiete antwoord op hierdie vraag nie.4) Wei kontrasteer hy die verskynsel van deliktuele en strafregtelike skuldaanspreeklikhied noukeurig met die (veral Germaansregtelike en vroeg Romeinsregtolike) vorme van ongedifferensieerde Erfolgshaftung maar veel ver- der as dit kom hy nie.S) Selfs Hommes, met sy genuanseerde uitwerk van relevante vraagstukke, bring mens nie veel nader aan ’n oplossing nie, hoewel die probleem van kleurlose skuldaanspreeklikheid wat hy aansny, ons dalk op warmer spore kan plaas.6) Hommes het dit naamlik teen die streng psigologietiese inter- pretasie van die skuldbegrip wat bloot afgestem is op die in- nerlike, psigiese motivering van die dader as aanleidende oorsaak(ake) tot deliktuele of strafbare (onregmatige) han- delinge. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti Handelinge word blootweg gesien as “gewilde” pier- bewegings.” Tereg toon Hommes aan dat by die beantwoor- ding van die vraag of ’n dader skuld gehad het al dan nie, óók gelet moet word op die normatiewe wederregtelikheidskarak- ter van sy handeling. So gesien sou nie slegs ’n gewilde han- deling opset konstitueer nie maar hierdie handeling moet ook gemik wees op ’n transendering van ’n deur regsnorme vasge- legde grens of grense. Hommes se betoog bevat egter geen 227 verdere aanduidings van ’n antwoord op die vraag waarom skuld as ’n regsetiese probleem gesien moet word nie. Met die oog op die besondere konkretisering wat Hommes aan die skuldprobleem gaan verleen, wil dit voorkom asof die regsetiese moment in die skuldbegrip, gesoek moet word in ’n (juridies afgedwonge) verantwoordelikheisbesef wat by die regsubjek ingeskerp word. By wyse van spreke sal ons kan verklaar dat enige regsubjek kan doen wat hy wil maar dan slegs binne die grense wat deur die juridiese vergestalting van die etiese verantwoordelikheidsprinsipe getrek word. Hierdie “vergestalting” vind sy beslag in die afdwingbare skuldpritisiep op so ’n wyse dat die belange van die naaste met behulp van ’n juridiese regmatigheids- (of onregmatig- heids-) kriterium, afgegrens word. Opset sou dan daarin bestaan dat die dader, vanuit innerlike motiverings, gedring word tot ’n (onetiese) transendering van die daargestelde grens. Hierdie regsetiese verantwoordelikheidseis eis vind ’n nog meer geraffineerde neerslag in die juridiese inhoude van na- latigheid as skuldvorm. Nie alleen moet ek die belange van my naaste só hoog ag dat ek nie willens en wetens daarop in- breuk sal gaan maak nie, maar ek moet ook sorg dra dat my naaste nie vanweë my onagsaamheid (my traak-my-nie- agtigheid) skade of leed sal moet verduur nie. So ’n beskouing van nalatigheid dui al dadelik vir ons daarop dat die gewilde “rede like man"- toets, uit regsetiese oogpunt moeilik verant- woord kan word en dat daarom ons huidige opvattings oor nalatigheid, bes moontlik ’n revalusie behoef. Daarom hou, vanuit ’n regsetiese oogpunt gesien, die argumente van De Wet en Swanepoel7) oor die aanlê van ’n toets van on­ agsaamheid ter konstituering van nalatigheid as skuldvorm, wel steek. Die toets van die redelike man, wat gewoonweg in ons reg as nalatigheidskriterium geld, is té objektief om werklik kennis te neem van die (etiese) gesindheid waarmee ’n (besondere) dader iemand anders benadeel het. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti lets van die regsetiese verantwoordelikstelling teenoor mederegsubjekte gaan met die aanwending van so ’n toets wat verwys na die sorgsaamheid van ’n fiktiewe, redelike man (wat eintlik nie bestaan nie), verlore. Hommes wil ook risiko-aanspreeklikheid (as vorm van skuld- lose aanspreeklikheid) regseties gaan fundeer.8) Die reg, so 228 argumenteer Hommes, ontleen die billikheidsprinsipe aan die juridiese moraal en op grond van hierdie billikheid en redelikheid word ’n persoon aanspreeklik gehou vir skadelike gevolge van sy handelinge indien daardie handelinge, afgesien van die dader se skuld, die objektiewe moontlikheid van skade vir andere verhoog het. Ek hou bv ’n kwaai hond by my huis aan. Die feit dat ek ’n kwaai hond aanhou verhoog die objektiewe moontlikheid van gevaar andere. Sou die hond, op ’n goeie dag, my buurman inderdaad aanval (moontlik nog op sy eie werf) en sy duur pak klere verflen- ter, dan kan hy my vir die skade wat hy gely het, met die actio de pauperie aanspreek. Die vraag of ek self skuld ge- had het aan die skade wat my buurman gely het, is irrele­ vant. Ek is aanspreeklik bloot op grond van die feit dat dit my hond is wat die skade veroorsaak het. In ons hedendaagse tegnologiese samelewing met sy veelheid riskante aktiwiteite waarin (“onskuldige”) mense hulleself dikwels (moet, begeef, tree die figuur van risiko-aanspreeklik- heid al hoe sterker op die voorgrond. Daarom het dit hoog tyd geword dat ons onsself deeglik sal besin oor die teore- tiese verantwoordbaarheid van hierdie aanspreeklikheidsvorm. Hommes is myns insiens in die Kol as hy betoog vir die hand- hawing van die onderskeid tussen risiko- en skuldaanspreek- likheid op grond van di' '"“it dat eersgenoemde voortvloei uit ’n dadigheid wat die objektiewe moontlikheid vir die in- trede van ’n skadelike gevolg verhoog, terwyl laasgenoemde ontspring aan ’n oorskryding van die wederregtelikheids- grens. Om billikheid en redelikheid egter as die relevante, grondliggende etiese prinsipes in gevalle van risiko-aanspreek- likheid te gaan aanmerk, is om jou kop onnodiglik in ’n bynes in te steek. Beide segswyses (en dan veral billikheid) is met soveel emosie belaai en so vaag omlyn, dat hulle nouliks vir wetenskaplike betekening vatbaar kan wees. Hommes trap sommer ook oopoë in hierdie slagyster deurdat hy nie eens poog om die begrippe billikheid en redelikheid verder te gaan omskryf nie. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti Ek meen dat met vrug geargumenteer kan word dat risiko- aanspreeklikheid ’n voortvloeisel is van dieselfde verant- woordelikstelling teenoor die naaste wat ons in die geval van skuldaanspreeklikheid aantref. Die situasies waarin hierdie onderskeibare vorme van aanspreeklikheid aangetref word, 229 verskil. In die een geval het ons te doen met ’n transendering van ’n regmatigheidsgrens; in die ander geval met die objek- tiewe verhoging van gevaar. Hierin is die onderskeid tussen die twee aanspreeklikheidsvorme geleë. Die etiese prinsipe wat op die spel kom, is telkens egter die van verantwoordelik- heidstelling. Die meeste juriste sou miskien wou verklaar dat die huidige regsposisie in verband met risiko-aanspreeklikheid, billik is maar so ’n verklaring sê niks meer nie as dat dit bloot ’n be- paalde vooronderstellige instelling van ’n beoordelaar wil weerspieël. ’n Ander beoordelaar sou miskien (met misnoë) gaan verklaar dat die geldende reg insake risiko-aanspreeklik­ heid, onbillik is. Hierdie vooronderstellige (of dan beskoulike of religieuse) trekke in die oordele van beoordelaars, open vir ons die poor- te tot ’n ander probleemveld wat ons weldra met meer om- sigtigheid sal probeer betree. Laat ons hier net vlugtig let op die relevante aspekte van hierdie vraagstuk wat ons reeds in bespreking van die skuldprobleem aantref. Ons is weer terug by die kwessie van kleurlose skuldaanspreeklikheid wat ons hierbo in die verbygaan aangesny het. Die vraag is of, as ons sê dat by skuldaanspreeklikheid dit gaan om die verant- woordelikstelling van ’n dader teenoor andere, hierdie segs- wyse geldig sal wees t.a.v. van ’n regsteoretikus (of ’n reg- stelsel) wat op die fondamente van “kleurlose skuld” ’n skuldteorie gaan opbou. Ek sou meen van ja. Hier word die verantwoordelikstelling teenoor andere net maar baie eng geinterpreteer juis vanweë ’n soort deterministiese mensbe- skouing wat slegs ’n oog het vir psigiese magte en drifte wat die mens in al sy handel en wandel voorstu. Die mens word nie gesien as synde aangewese (ook) op sy medemens nie. Hy is primer die masjien van sy eie wil. ’n Psigologistiese skuldopvatting is dus nie a-eties (miskien selfs oneties) nie maar die etiese element daarin is beoordeelbaar as bevredi- gend of onbevredigend (eties goed of eties sleg) vanuit 'n be- paalde werklikheidsvisie. 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti As ons dus ’n eenheidsvisie op die mens nahou (en dit konskewent doen), dan sal dit vir ons moontlik wees om van ’n psigologistiese skuldteorie te ver­ klaar dat dit verengend (en eensydig is) deurdat dit die etiese verantwoordelikheidselement by skuld, ondergeskik wil stel aan die psigiese wilselement. Op hierdie aangeleentheid van 230 beoordeling vanuit die etiese kom ons hieronder breedvoerig- er terug. Let egter voorlopig daarop dat wat ons in hierdie ge­ val vel nie in die eerste plek ’n etiese oordeel is nie maar veel eerder ’n (wat mens byna kan noem) antropologiese (’n “mensbeskoulike”) oordeel. beoordeling vanuit die etiese kom ons hieronder breedvoerig- er terug. Let egter voorlopig daarop dat wat ons in hierdie ge­ val vel nie in die eerste plek ’n etiese oordeel is nie maar veel eerder ’n (wat mens byna kan noem) antropologiese (’n “mensbeskoulike”) oordeel. Daar bestaan veelvuldige voorbeelde van gevalle waar die ver- juridisering van die etiese werklik problematies word. Laat ons met ’n mate van willekeur kortliks op enkele van hierdie gevalle gaan let. Dooyeweerd meen dat die probleem van for- malisme teenoor die soeke na ’n geoorloofde causa (of aan- leidende oorsaak) by kontraksluiting, wesenlik ’n regsetiese probleem is.9) Die verskynsel van ’n eties verantwoordbare causa word in ons reg uitgespel as ex turpi causa non oritur actio. Ingevolge hierdie stelreël sou dan o.a. die volgende kon- trakte onafdwingbaar wees: ’n koopkontrak op ’n Sondag gesluit,10) ’n kontrak waarin daar ooreengekom word tot die aanvang van een of ander onwettigheid bv. die pleeg van ’n misdryf11) en ’n kontrak waarvan die doel met die oog waarop die kontrak aangegaan word, onwettig is soos in die geval van ’n ooreenkoms om te deel in die verliese wat uit diamanttransaksies mag voortvloei.12) Sou ’n party reeds prestasie ingevolge so ’n onwettige kontrak gelewer het, dan sou hy dit wat hy reeds gepresteer het nie kan terugeis nie (op grond van die stelreël in pari delicto potior est con­ ditio defendentis)behalwe as die weliswaar vae maatstaf van “simple justice between man and man” daarop sou dui dat dit billik sal wees om aan die seiser ’n regresreg te verleen.1 3) Vir ons is die vraag, heel eenvoudig, as ons hier met regse­ tiese probleme te doen het, wat is dan die maatstawwe wat ons behoort aan te lê vir die positivering van ’n etiese konsepsie tot reg? 2. PROFESSIONELE ETIEK. Vi di kti Net so aktueel word hierdie vraag wanneer ons onsself op die tenrein van seksuele misdrywe gaan waag: behoort owerspel in ons reg ’n misdryf te wees en indien wel op welke gronde;14) in hoeverre moet (welke vorme van) aborsie op straf verbied word1 6) in ons Ontugwet (Wet nr. 23 van 1957) en dan veral artikel 26 daarvan wat ontug tussen blank en nie- blank verbied, in alle opsigte houdbaar en verdedigbaar? 16) Kortom, onder watter omstandighede mag ’n etiese konsep­ sie omvorm word tot reg en welke oorwegings behoort in 231 iodanige gevalle in die spel te kom? Veel moeiliker nog: vie se etiese opvattings kom telkens in die gedrang by ’n aepaling van wat juridies omvormingswaardig is? Voordat ons hierdie soort probleemstelling onder die oë kan sien, moet ons vervolgens eers aan ’n ander baie aktuele aan- geleentheid aandag skenk. Ons het dit hier naamlik oor wat ons kan noem die veretisering van die juridiese. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Kan die etiek qua etiek as beoordelingsmaatstaf vir die in- houdelike strekkings van bepalings van die bestaande (posi- tiewe) reg aangewend word? Ons wil hier nie soseer ingaan op die blatante verabsolutering van die etiese as synde ver- eenselwigbaar met die “goeie,” dit “wat reg is” of “dit wat (behoorlik, sus of so behoort te wees nie;” ons interesseer onsself met groter nadruk veral in die slaggate waarin die meer geraffineerde vorme van sodanige veretisering ons laat beland. ’n Blatante veretisering van die reg sou daarop neerkom dat die reg gesien word as onderdeel van die etiek (of ’n etiese orde) en dat regsnorme bygevolg in etiese norme opgaan.1 7) Hierdeur word die (radikale) eie-aardigheid of eiesoortigheid van die reg en die etiek (die juridiese en die etiese) genegeer. Reg en etiek is twee werklikheidsgegewens wat (myns in- siens) vir hulle bestaan nie noodsaaklikerwys op mekaar aangewese is nie. Om dit te kan aanvaar m,oet ’n mens jouself op die standpunt stel dat ons werklikheid ryklik geskakeerd is — dat daar ’n onderlinge onherleibaarheid van die een werK- likheidsgegewene ten aansien van alle ander werklikheids­ gegewens bestaan. Die feit dat werklikheidgegewens (soos die reg en die etiek) wel vir bepaalde doeleindes op mekaar aangewese is, kan ons nog nie lei tot die goedskikse konklusie dat hulle ident is nie. Konsekwente erkenning (of dan ’n oën- skynlik konsekwente erkenning) word binne die ontologiese kaders van die wysbegeerte van die wetsidee aan hierdie opvatting van ’n geskakeerde werklikheid, verleen. Ons wil glad nie al die implikasies van hierdie wysgerige sisteem in hulle finesses gaan deurtrap nie maar slegs poog om met enkele kensketsende opmerkings die relevante essensie van dié sisteem aan te stip. 232 Dooyeweerd (die vader van die wysbegeerte van die wets- idee) se konstruksie van ’n werklikheid wat sigself ontplooi in ’n verskeidenheid onderskeibare bestaans- of synniveau’s is moontlik goed bekend. Om hierdie konstruksie van hom te laat realiseer, maak Dooyeweerd gebruik van sy bekende wetskringleer (of modaliteiteleer). Elke aspek of modaliteit in die werklikheid vind sy beslag in wat Dooyeweerd ’n wets- kring noem. So ’n wetskring behels of omvat die betrokke modaliteit self, die wette wat vir daardie modaliteit geld en die subjekte (en objekte) wat aan daardie wette onderworpe is. Elke wetskring bevat ook in homself iets wat hom eiesoor- tig en onderskeibaar maak van alle ander wetskringe te wete ’n gefikseerde (d.w.s. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f ’n nie-logies deurdenkbare) sinkem wat die grondslag vorm vir ’n leer van soewereiniteit in eie kring. Een van die wetskringe wat Dooyeweerd onderskei is die juridiese wetskring en in die grootste gedeelte van sy Ency­ clopaedic der rechtswetenschap gaan ondersoek Dooyeweerd hierdie wetskring in sy uniekheid maar ook in sy samehang met die res van die werklikheid (d.w.s. ander wetskringe) w.o. die etiese _ l d d li i k i l dik l Hoewel Dooyeweerd se modaliteite- en wetskringleer dikwels as een van die uitstaande kenmerke van sy wysgerige sisteem aangemerk word, moet ons onthou dat die modaliteiteleer slegs maar ’n neerslag is van Dooyeweerd se veel meer om- vattende transendentale metode wat op sy beurt weer ’n ant- woord probeer bied op die vraag na die universele en nood- saaklike voorwaardes waaronder wysbegeerte (en bygevolg ook vakwetenskappe) beoefen kan word.18) Hierdie sentrale probleemstelling lei Dooyeweerd tot die formulering van be­ paalde transendentale probleemvrae:19) i) In die eerste plek vra hy welke kenmerke wetenskaplike denke van voorwetenskaplike (of nai'ewe) denke onder­ skei.2 0) ii) T d d di l k lik ) ii) Tweedens word die vraag gestel waarvan wetenskaplike denke ’n abstraksie maak en hoe sodanige abstraksie moontlik is.21) iii) Di kill d k di klikh id i “ iii) Die verskillende aspekte van die werklikheid is “. . . sepa­ rated and opposed to one another in the antithetic rela­ tion.” Die derde transendentale probleemvraag sentreer dan rondom die bestaanbaarheid van ’n beginpunt waar- vandaan ’n integraal sintetiese visie van die verskillende aspekte van die werklikheid verkry kan word.2 2) 233 iv) Die laaste transendentale probleemvraag wat aan die orde gestel word is hoedat selfkennis moontlik is en wat die aard van sodanige selfkennis is.23> Vir die ondersoek van ons besondere probleem is veral die antwoord wat Dooyeweerd op die derde en vierde probleem- stelling formuleer, hoogs ter sake. Die antwoord op die vraag na die integraal sintetiese visie op die verskillende aspekte van die werklikheid, lei Dooyeweerd tot die ontwerp van die grondslae van sy modaliteiteleer. Hiervan het ons reeds hierbo ’n heel kriptiese aanduiding pro­ beer gee. In sy antwoord op die vraag na die moontlikheid van selfken­ nis, kom Dooyeweerd tot die gevolgtrekking dat selfkennis in wese alleen moontlik is uit hoofde van ’n (religieuse) Gods- kennis. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Die bo-tydelike, menslike hart as sin- (of werklik- heids-) totaliteit, wys dus voortdurend heen na God as sy Oorsprong. Die mens is egter sentrum van die kosmos (met die menslike hart as saamtrek-of fokuspunt)24) sodateen- tueel -geheel die geskape werklikheid (met sy verskeidenheid) ’n rustelose, heenwysende neiging na die Alleroorsprong van alle dinge vertoon.25) Die verskillende aspekte van die werk­ likheid wys uiteindelik dus ook na mekaar toe heen en só word dan die verhouding tussen die verskillende modaliteite, met die oog op die raakpunte wat hulle vertoon, teoreties verantwoord.26 > Binne hierdie kader akkomodeer Dooye­ weerd sy analogieleer wat vir die verstaan van die regsbegrip (dit is die eie aard en wese van die reg soos wat ons dit by wyse van ’n definisie analities kan gaan begryp), uiters es- sensieel is. Dooyeweerd definieer die reg in terme van die analogieë van daardie wetskringe wat noodsaaklikerwys deur die juridiese wetskring veronderstel word. Die reg, soos wat dit in ’n logiese definisie omvat kan word, moet dus as’t ware steun op die analogieë wat as sogenaamde grondbegrippe van die regs- wetenskap aan al die aan die juridiese wetskring voorafgaande wetskringe (vanaf die aritmetiese tot en met die estetiese) ontleen word. Op hierdie wyse konstrueer Dooyeweerd ’n model wat op alle regstelsels as ’n soort algemeen geldige definisie toegepas kan word.2 7 * 234 Dit is met die eerste oogopslag duidelik dat hierdie regsbe- grip van Dooyeweerd nie die etiese en pistiese modaliteite met hulle samehangende wetskringe akkomodeer nie. Dit is dan ook nie Dooyeweerd se intensie om etiese en pistiese “analogieë” in sy definisie van die regsbegrip te gaan omvat nie. Vir hierdie doel ontwerp hy sy leerstuk van die regs- idee.28> Hierdie opvatting van Dooyeweerd is later in meer besonderhede uitgewerk deur Hommes rondom die vraagstuk van wat hy noem “juridische moraal.”29) Hoewel Hommes in ’n sekere sin die regulatiwiteit wat Dooyeweerd aan die regs- idee koppel gaan radikaliseer deur dit in ’n leerstuk oor regu- latiewe regsbeginsels in te kapsel,30) vertoon Hommes se wyse van argumentasie oor die regverdigbaarheid (en nood- saak) van die regsidee as regulatiewe prinsipe, geen wesens- verskille met die van Dooyeweerd nie sodat ons in ons hier- opvolgende bespreking slegs die opvatting van Dooyeweerd weergee. Die regsidee behels vir Dooyeweerd in essensie ’n ontsluiting of sinsverdieping van die reg tot groter vervolmaking (of “verbetering”) van ’n bepaalde regstelsel. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f In ’n proses van vooruitwysing of heenwysing na sy superstraatkringe (naam- lik die etiese en die pistiese), word vir die juridiese wetskring hierdie moontlikheid tot verwesenliking van ’n meer vol- maakte regstelsel geskep. “Goeie” reg of “slegte” reg word dus beoordeel aan die hand van die vraag in welke mate die juridiese wetskring sigself reeds antisiperend ontsluit het. Hierdie ontsluitingsproses van die juridiese wetskring geskied op basis van ’n proses van historiese ontwikkeling. Ons moet in gedagte hou dat Dooyeweerd die historiese gaan sien as ’n modaliteit waarin die mens ’n aktiewe rol vervul (teenoor stoflike dinge, plante, diere wat as objekte van historiese ontwikkeling gesien word.) Vanuit die historiese wetskring (as substraat van die juridiese wetskring) kan aangeleenthede soos die dinamiek van kulturele voortgang en eventueel ook die begrip beskawing (wat Dooyeweerd vir die doeleindes van sy argument in die Encylopaedie gaan aanmerk as die wesens- kenmerk of sinkern van die historiese wetskring) hulle be- slag vind. Die verskynsel van sinsverdieping of vervolmaking van ’n reg- sisteem, berus dus in beginsel op die beskawingspeil wat be- 235 reik is deur diegene vir wie daardie sisteem geld (en bygevolg) ook hulle wetgewer of wetgewers). Dooyeweerd illustreer sy opvatting m.b.v. die voorbeelde van skuld en die geoorloofde causa by konstraksluiting, soos volg;1^ Erfolgshaftung (dit wil sê aanspreeklikheid slegs op grond van veroorsaakte skade) is toonbeeld van ’n regsisteem in sy starre, restriktiewe of nog onontslote fase. Daarom dat in die primitiewe reg- stelsels, waar juridiese aanspreeklikheid slegs gegrond word op ’n beheersende prinsipe van natuurkousaliteit, hierdie ver- skynsel algemeen voorkom. Met beskawingsontwikkeling gaan gepaard die eis tot individualisering van aanspreeklik­ heid in die skuldbegrip. Verder, vanweë ’n relatief ongedifferensieerde samelewings- patroon in primitiewe gemeenskappe, word daar nie duidelik onderskei tussen aanspreeklikheid op grond van onregmatige daad en aanspreeklikheid op grond van misdaad nie — die privaatregtelike en publiekregtelike karakter van aanspreek­ likheid word dus ongedifferensieerd gelaat. Differensiasie tree eers in sodra ’n bepaalde beskawingspeil bereik word. Net so word die primitiewe kontraktereg beheers deur uiters formalistiese trekke wat nie ruimte laat vir die akkomodasie van ’n beoordeling van die aanleidende causa tot kontrak- sluiting nie. In ’n beskaafde en goed ontwikkelde regstelsel word daar egter wel ruimte vir sodanige beoordeling gelaat sodat bepaalde regsgevolge geheg kan word aan ’n kontrak op grond van die ongeoorloofde causa wat aanleiding gegee het tot die ontstaan van die kontrak. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Wat wil Dooyeweerd in essensie by ons probeer tuisbring? In die eerste plek dat die beskawingsontwikkeling van ’n registeem (noodwendig) verbetering van daardie sisteem behels. In die tweede-plek dat die aksiale oordele wat t.a.v. die inhoude van die positiewe reg, vanuit onder andere etiese oorwegins gevel word. Wat Dooyeweerd se eerste kontensie betref, het hy dit skyn- baar fout. Die “verbetering” of vervolmaking van ’n regsis­ teem hang nie net maar saam met historiese ontwikkeling nie. Veel eerder moet in aanmerking kom die religieuse voedingsbronne waaraan positiewe regsreëls ontspring. Sou hierdie bronne sogenaamd “goed” wees (in aksiale sin), dan is ook die regstelsel “goed”. Bowendien kom by die beoor- 236 deling van goed-sleg ook die beoordelaar se eie voorkeure in die gedrang. Dit is wel so dat sogenaamd primitiewe samelewings ander trekke vertoon as beskaafde, ontwikkelde samelewings en dat bygevolge ook die regstelsels wat vir daardie samelewings geld, eiesoortige kenmerke sal vertoon. Vel ons egter ‘n ak- siale oordeel van “sleg” oor die primitiewe reg, dan vel ons daarmee terselfdertyd ’n soortgelyke oordeel oor die same lewingsvorme. Is ons eietydse gedifferensieerde samelewing noodwendig ’n (aksiale) verbetering op primitiewe same- lewensvorme of is dit bloot maar ’n aanpassing by eiesoortige omstandighede (afgesien van die goed-sleg vraag)? Dit is goedskiks moontlik dat hedendaagse juriste hulself gedronge sou voel om in ieder geval nie verlief te neem met byvoorbeeld Erfolgshaftung as aanspreeklikheidsvorm of die negasie van die geoorloofde causa by kontraksluiting nie (en ’n weiering om te konformeer is heel geregverdig). Alles in ag genome sou dit egter nog gevaarlik wees om sonder meer aanklank te probeer vind by Dooyeweerd se tweede kontensie nl. dat die etiese aangewend moet word as aksiale beoordelingsmaatstaf vir die gang en/of trant en/of inhoude van ’n (positiewe) regsisteem. Die fout wat Dooyeweerd klaarblyklik maak is om nie behoorlik te onderskei tussen die etiese en die a-etiese (of slegs eties teenoor oneties) ener- syds en andersyds die aksiale vraag na wat eties goed en wat eties sleg is nie.3 2) Met die formele verhouding wat hy tussen die reg en die etiek gaan aanlê, doen Dooyeweerd sy eie pre- tensie as sou hy die onderlinge onherleibaarheid van die onderskeie (modale) gegewenes tot mekaar steeds handhaaf, geweld aan deurdat hy effektief (hoewel baie subtiel) die reg in die etiese behore laat opgaan. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Dit wil voorkom asof geen regstelsel ooit werklik a-eties kan weësin dié sin dat dit geheel en al nie rekening hou met ’n etiese sisteem nie. Selfs die sogenaamd primitiewe opvattings i.v.m. Erfolgshaftung en die onbeoordeelbaarheid van ’n aanleidende causa tot kontraksluiting, is in hulle wese verjuridiseerde etiese oordele (net soos bv. ’n regsreël wat op skuldaanspreeklikheid berus, dit is). Net soos wat Dooye­ weerd noodsaaklikerwyse aritmetiese, ruimtelike, energetiese, fisiese, biotiese, psigiese, analitiese, historiese, linguale, sosiale 237 ekonomiese en estetiese analogië betrek by sy definisie van die regsbegrip, kan hy binne die kaders van sy eie skema, dieselfde met etiese (en miskien slegs pistiese) analogieë doen. Daar bestaan altyd ’n noodsaaklike aangewesenheid van die reg en die etiek op mekaar (net soos wat die reg altyd, in sy uniekheid, op alle ander werklikheidsaspekte aangewys is). Die reg staan in ’n bepaalde verhouding tot die etiek as werklikheidsgegewene en nie die etiek as ’n sisteem van aksiale behorensmaatstawwe nie. ekonomiese en estetiese analogië betrek by sy definisie van die regsbegrip, kan hy binne die kaders van sy eie skema, dieselfde met etiese (en miskien slegs pistiese) analogieë doen. Daar bestaan altyd ’n noodsaaklike aangewesenheid van die reg en die etiek op mekaar (net soos wat die reg altyd, in sy uniekheid, op alle ander werklikheidsaspekte aangewys is). Die reg staan in ’n bepaalde verhouding tot die etiek as werklikheidsgegewene en nie die etiek as ’n sisteem van aksiale behorensmaatstawwe nie. Maar nou, as die reg nie op die etiek as beoordelingsmaatstaf aangewys is nie, wat wend ons dan aan vir die askiale beoor- deling van die positiewe reg? Voordat ons onsself,, in hierdie wag-’n-bietjie bos begewe, moet ons na my gevoel eers poog om ons situasie perspektiwies te waardeer. Dit sou ons goed- skiks kon doen aan die hand van die vraag na die relevansie van ’n eie-aardige etiese vir die reg. Watter sin het dit dus om, met die oog op die eie-aard van die etiese te verklaar dat daar ’n verhouding tussen reg en etiek bestaan? In ons voorgaande uiteensetting jet het hierdie vraag probeer beantwoord met verwysing na selfevidente voorbeelde van gevalle waar die verhouding tussen die reg en die etiek in die gedrang kom. Vervolgens moet ons poog om abstraherend be­ paalde prinsipiële riglyne te trek. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f In dieselfde asem sal ons dan ook gereed wees vir die beantwoording van die vraag na die aard, oorsprong, struktuur en inhoude van die askiale oordele wat vir elke regstelsel noodsaaklik is. 5. ’N EIE-AARDIGE ETIESE - RELEVANT VIR DIE REG? Om binne die bestek van ’n kort artikel ’n gesaghebbende mening oor die eie aard van die etiese te gaan pro beer waag, sou, soos ons reeds gesê het, voorbarig wees. Hierdie pro­ bleem kan homself nie loswikkel uit sy onmiskenbaar his- toriese bindings nie en aangesien ons nie daaraan toegekom het om hierdie probleem van ’n eie-aardige etiese wysgerig- histories te ondersoek nie, sou enige poging ter vaspenning van die eie-aard van die etiese noodwending prejudiserend ge- oogklap wees. Ons probleemstelling is die verhouding tussen reg en etiek. Daarom sou dit geregverdig wees om vanuit hierdie probleem- stellige vertrekpunt ’n eie blik op die etiek te verkry in die ondubbelsinnige veronderstelling egter dat ’n aldus vasge- 238 pende etiese, nie vir alle doeleindes bruikbaar sal (of hoef te) wees nie. In hierdie sin ontkom ons aan ’n ander probleem: ’n mens vind naamlik telkens dat opvattings oor die etiek en die etiese ingekapsel word in die breëre raamwerk van ’n ontologie of kosmologie. Die betekening wat die etiese ontvang hang dan saam met die algemene trant waarin wysge- rige probleme binne die synskaders van so ’n ontologie of kosmologie geartikuleer word. Ek wil hier geen ontologiese voorkeure laat blyk nie. Alle ontologieë of kosmologieë be- vat bepaalde gebreke wat eers aangesuiwer moet word al- vorens daar op ’n (vir die persoonlike voorkeure) bevredi- gende wyse met die resultate van die werklikheidsvisie wat vanuit die omvattende sinskonstruksie blyk, omgegaan kan word. Ek beperk my in my bespreking tot die referensie- kader wat Christelike werklikheidsvisies beide om, vir sover daar vir Christen filosowe eenstemmigheid bestaan oor die wetenskaplike relevansie van Gods Skrifopenbaring vir die (regs —) wetenskap, te probeer inplons in dieper liggende agtergronde van die hoofprobleemstellings wat tot dusver in ons bespreking uitgelig is. Uit wat ons sover i.v.m. die verhouding tussen die reg en die etiek te wete gekom het, kon ons vasstel dat, met die oog op besondere omstandighede van die regsprofessie en met ver- wysing na die verskynsel van skuldaanspreeklikheid, die §tiek onder andere vir die reg die begrippe betroubaarheid en verantwoordelikheid as juridies bruikbare werktuie ter hand stel. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Die etiese bestaan egter uit veel meer as gewoon betroubaarheid en verantwoordelikheid. Tog word in haas elke opvatting oor die etiese die noodsaaklike dimensie van aangewesenheid en betrokkenheid op die naaste (of mede mens) op die een of ander wyse aangestip. Hierdie aange­ wesenheid of betrokkenheid is ipso facto ingebou by die be- troubaarheids- en verantwoordelikheidseise wat ons reeds vantevore deursien het. Kom ons let vlugtig op enkele betekenismomente wat die eie-aardige etiese vir verskillende denkers voor die gees roep. Dooyeweerd sien die sinkern van die etiese wetskring (en bygevolg die eiesoortigheid van die etiese) as synde geleë in liefde en meer bepaald naasteliefde.33) Hierdie liefde is egter nie dieselfde as die religieus gesentreerde, bo tydelike naasteliefde wat ontspring aan Christus se bevel tot (onder 239 andere ook) liefde vir die naaste nie. Ons kan in verband met die etiese spreek van liefde in tydelike betrekkinge — liefde soos wat dit aangetref sal word in die verskillende menslike samelewingsverhoudinge. Liefde soos tussen ouers en kinders, sosiale liefde soos vir die medemens, ens. is dus die eiesoortige kenmerk van die etiese. Vollenhoven, Pop- ma en Taljaard artikuleer hierdie opvatting van Dooyeweerd teen ’n ietwat beperkter klankbord deur ” . . trou in huwelik en vriendskap” as die eie-aard van die etiese aan te dui.34) Stoker, met as selfgestelde oogmerk die intensie om ’n defi- nisie vir die etiese te vind wat sowel die eties goeie as die eties slegte sal omvat, sien die eie-aard van die etiese as synde geleë in persoonsbehartiging.3 6) Stoker meen dat elke ver­ houding tot die medemens onafwendbaar hierdie dimensie van persoonsbehartiging in sigself omdra. Soos P G W du Plessis tereg aantoon, hoef die verskillende nuanses wat ons in die voorgaande beskouings aantref, nie mee te bring dat hierdie beskouings mekaar noodwendig uitsluit nie.36) Elke definisie beklemtoon telkens maar net’n ander aspek van die terrein wat deur etiese norme bestryk word. Afgesien van die besondere moontlikhede wat beskouings soos die voorgaande met die oog op die verhouding tussen reg en etiek inhou, sou ons graag, vir die doeleindes van af- ronding van die probleemstellings waarmee ons vanuit ons veld van ondersoek gekonfronteer is, aansluiting wou vind by die besonder prikkelende gedagtes wat Helmut Thielicke i.v.m. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f ’n Christelike etiek by ons wil tuisbring.3 7} Thielicke verklaar dat (vir doeleindes van die etiek) die Christen nie maar net staan onder die diktatuur van ’n wettiese “jy sal” (Du-sollst) nie. Hy staan ook meteen in die kragveld van Christelike vryheid onder die volmag van ’n “jy mag” (Du-darfst). Wil ons aksiale oordele gaan vel oor die wenlikheid van sekere verjuridiseerde etiese opvattings, is hierdie onderskeid van Thielicke besonder betekenisvol. Dit behoort vir ons teen hierdie tyd baie duidelik te wees dat aksiale oordele oor ’n verjuridiseerde etiese opvatting, nie kan ontspring uit die eie- aard van die etiese nie. Hierdie oordele ontspring aan dieself­ de bron as die inhoude van ’n etiese opvatting. 240 Laat ons dit by wyse van ’n voorbeeld illustreer. Ons moet ’n aksiale oordeel vel oor die wenslikheid van ’n verbod op ontug tussen blank en nie-blank. Afgesien van moontlike juridiese anomalieë wat aan die ontugwet as gebrekkige, menslike skepping mag kleef, sal ons in ons beoordeling daarvan vir onsself die vraag móét uitmaak wat ons eie houding teenoor ontug as voorhuwelikse, vleeslike gemeenskap is — keur ons dit goed of keur ons dit af? Hierdie “eie houding” kleur ons (etiese) opvatting oor ontug en dit word ontleen aan ’n buite-etiese (beskoulike) bron. In ons beoordeling van die wesenlikheid van ’n maatreël wat ontug verbied, put ons ons “oordele” uit hierdie buite-etiese bron. Hierdie bron van beskoulike houdings of oordele, word in die Calvinistiese wysbegeerte populêrweg die religie genoem. Die religie is daardie allesoorspannende, allesomvattende ge- loof van ’n mens in God of ’n afgod. Religie berus in ’n be- paalde soort geloof en die inhoude van hierdie “geloof” kan nie m.b.v. logiese argumente by iemand tuisgebring word nie. Dit is, soos Dooyeweerd dit sal stel, ’n saak van die hart welke hart die uitgange van die lewe rig en bepaal. Die religie vind sy neerslag in geheel die geskakeerde spektrum van ’n mens se lewe en dus ook in sy godsdienstige lewe wat gesien word as ’n enger, direkte verering van ’n God of afgod op ’n wyse wat deur die onderskeie (kultiese) godsdiensvorme be­ paal word. Uit voorgaande blyk meteen die onderskeid tussen religie en godsiens. Die religie as stukrag agter ’n werklikheidsvisie of lewens- en wereldbeskouing, voer die mens tot sy oordele van wat eties goed en wat eties sleg is. Hiermee is die prentjie egter nog nie voltooi nie. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Die vraag is nou in hoeverre behoort wie se opvatting van wat eties goed en wat eties sleg is, tot reg gepositiveer te word. Hierdie is ’n veel omstrede vraag waarmee dikwels op erg polemise- rende wyse geworstel word. Ek meen dat die riglyne wat Thielicke vir ons trek i.v.m. ’n Christelike houding teenoor (en in) die etiek, by die beant- woordig van hierdie vraag vir ten minste die Christen juris waardevolle perspektiewe open. Gryp ons vas aan die Du- darfst-yisie van Christelike vryheid, dan behoort dit vir ons duidelik te wees dat die Christen me as uitganspunt moet 241 stel die etiese onheile wat hy graag met sanksie van die swaardmag verbied wil sien nie. Eerder moet hy vra in hoeverre die positiewe regstelsel waaronder hy homself be- vind, vir hom die moontlikheid bied om te doen wat hy mag (of sterker gestel durf) doen. Die belangrikste veldslae vir die Koninkryk van God, word nie in en deur verengende petisies, gerig aan die adres van ’n staatlike owerheid, be- slis nie. Die slagveld is in die eerste plek die terrein wat die Christelike vryheid onder ons voete stel. Sou die Christen met hierdie benadering die slagveld kon be- tree, dan het hy al veel vir sy hand gevind om te doen. Eers wanneer hy sy taak van (wat mens byna kan noem). Evan- gelisasie op die terrein van die positiewe Du-darfst volvloer het, kan hy daaraan begin dink om ’n appél te maak op die owerheid om sy sterk arm uit te strek oor terreine wat wemel van (na sy oordeel) Godonterende etiese verskynsels. Ons moet egter in gedagte hou dat die owerheid nooit werk- lik daarin sal kan slaag — al is hy ook hoe “Christelik” -om die eties goeie soos voorgeskryf in die heilige Skrif, met dwang te laat seëvier nie. Die etiek het hiervoor té veel met gesindhede te doen en ons menslike regstelsels en regsreëlings is té gebrekkig om gesindhede effektief te reguleer. Slegs daardie gesindhede wat neerslag gevind het in dade, kan met die skerp punt van die owerheid se swaardmag hok geslaan word. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f In kort sal die sentrale taakstelling vir die Christen juris dus nie wees “wat moet gedoen word nie” maar eerder “wat het ek, in my relasie van persoonlike verantwoordelikheid voor God (of ek en my medegelowiges in ons relasie van kollek- tiewe verantwoordelikheid voor God), reeds gedoen met ons Christelike vryheid wat aan ons gegee is.” Hierdie vryheid stel die Christen in staat om homself (as dit nodig is) teenoor die hele werêld en teenoor alle bestaande samelewingsvorme (om Christus ontwil) op te stel. Daarom sou ’n pleidooi hier nie wees vir meer petisies met die oog op ’n “wet maak teen . . . ” allerlei en nog wat onwenslik- hede nie. Die opgaaf is: meer be-lewing (en uitlewing) van al daardie ontsaglike dinamiese trekke wat in Christelike vryheid opge-' sluit lê. 242 6. KONKLUSIE - WAT HET ONS MET ONS VOOR- GAANDE UITEENSETTING AAN DIE LIG GEBRING? Weliswaar (en dit word sommer ten aanvang toegegee) slegs breë riglyne. Oplossings in die sin van towerformules lê nie voor die hand nie. Dit hoef ons egter nie te ontmoedig nie. Die wetenskaplike se “op weg was na” die formulering van ’n antwoord vorm die kern van daardie groot avontuur wat in elke vorm van wetenskapsbeoefening opgesluit lê. 6. KONKLUSIE - WAT HET ONS MET ONS VOOR- GAANDE UITEENSETTING AAN DIE LIG GEBRING? Weliswaar (en dit word sommer ten aanvang toegegee) slegs breë riglyne. Oplossings in die sin van towerformules lê nie voor die hand nie. Dit hoef ons egter nie te ontmoedig nie. Die wetenskaplike se “op weg was na” die formulering van ’n antwoord vorm die kern van daardie groot avontuur wat in elke vorm van wetenskapsbeoefening opgesluit lê. Alle konkretiserings wat die gegewens reg en etiek en reg- etiek in die regswetenskaplike se wye spektrum van ervarings- dimensies vind, hoef egter nie (al is ons “op weg”) vaag te wees nie. Wat ek meen in ieder geval uit die voorgaande bespreking van die (problematiese) verhouding tussen reg en etiek blyk, is dat hierdie aangeleentheid nie sogenaamd “neutraal” be- nader kan word nie. Hierdie is geen poging van my kant af om die ou koei van Christelike versus neutrale wetenskap uit die sloot te grawe nie. Ek meen dat dit uit ons bespreking vas staan dat die a-neutraliteit van sogenaamde “regsetiese oor- dele,” sigself as die enigste (onafwendbare) konklusie aan ons voordoen. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Wat dus miskien as kleurlose (a-religieuse) oor- dele beskou kan word, is inderdaad oordele wat ontspring aan ’n geloofs- of religieuse betrokkenheid. Ons beweeg hier op ’n vlak waar “gesonde verstand” net nie meer as middel tot oortuigingskrag aangewend kan word nie — soos Dooye­ weerd op skerpsinnige wyse aantoon.38) Dit verklaar vir ons waarom dispute oor die wyse waarop die bestaande reg (en veral dan wetgewing) etiese opvattings met ’n kragtige, juridiese arm ondersteun en implimenteer, met soveel dikwels ongebreidelde emosie gepaard gaan. Dink hier maar aan die bekende slaansakke soos artikel 16 van die Ontugwet, die verbod op gemengde huwelike, die voorge- stelde wetgewing oor aborsies, die (praktiese) kragteloosstel- ling van die skuldvereiste in wette soos die Wet op Terroris- me, die (minder resente) vraag of owerspel as misdaad be- hou moes gewees het — en die onderwerpe op hierdie lysie - kan gerieflik vermenigvuldig word. As ons almal blootweg maar nudum etiese oordele oor hierdie aangeleenthede vel, waarom kan ons mekaar dan nie vanuit die etiek as etiek (wat by alle mense tog ’n sekere gelykwaardigheid sal besit) oor- tuig nie? Die antwoord is, soos gesê, onafwendbaar: Ons 243 243 sogenaamd “suiwer etiese” oordele is nie neutraal nie (soos trouens geheel ons regswetenskap nie neutraal kan wees nie). Daarom, as ons nie aan die a-neutraliteit van regsetiese oor­ dele kan ontkom nie, moet ons vir onsself rekenskap gee aangaande ons vertrekpunte of dan ons allesoorspannende (religieuse) geloof in God of ’n afgod, met alle implikasies wat dit in sigself meedra. Vandaar my konklusie dat ’n Christelike werklikheidsvisie veel te sê het vir die verhouding tussen reg en etiek. Hiermee saam moet natuurlik bely word dat die riglyne wat hierbo getrek is nie baie genuanseerd is met die oog op alle verskillende situasies waarin probleme van ’n regsetiese aard mag opduik nie. Die cliché dat hierdie situatiewe probleme nog die nadere uitwerking van Christen regswetenskaplikes behoef, is in hierdie geval iets meer as ’n cliché: dit is die konstatering van ’n aangeleentheid wat dringend aandag verg. Intussen kan ons (myns insiens) vasgryp aan die dimensie van Christelike vryheid wat vanuit ’n oorskouing van die etiese, in ons regswetenskaplike visier gebring word. As alle wet- gewers en onderdane “volmaak Christelik” kon gewees het en die konsekwensies van Evangeliese eise op elke lewens- terrein met die eerste oogopslag kon deursien, sou ons geen probleme meer gehad het nie. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f 13)J jb C i 1939 AD 537 ) y p 13)Jajbay v Cassim 1939 AD 537. 14) G Fi ld 1914 AD 88 j y 14) Green v Fitzgerald 1914 AD 88. 15) V l hi D h B Ab i ) g 15) Vgl hier Duvenhage B, Aborsie — ja of nee? KVV-studiestuk Februarie 1974. 16) I ll b k id h id k i 16) In alle beskeidenheid sou ek graag wou verwys na my eie worste- ling in ’n artikeltjie Enkele Prinsipiële implikasies van artikel 16 di O i di B b 45 71 76 1971 16) In alle beskeidenheid sou ek graag wou verwys na my eie worste- ling in ’n artikeltjie Enkele Prinsipiële implikasies van artikel 16 van die Ontugwet, in die Besembos 45 71-76 1971. 17) V l i hi di b d d d di t d t t i g 17) Vgl in hierdie verband onder andere die standpunt wat ingeneem word deur Hooykaas JP, Ethiek en recht in Handelingen van de Vereniging voor Wijsbegeerte des Rechts 34 (1) pp 3-11 1949. 18) Vi ’ l ti f di it tti l D d T g g j g pp 18) Vir ’n relatief eenvoudige uiteensetting vlg Dooyeweerd se Trans­ cendental problems of philsophic thought In afgerolde vorm 2. 19) O i 6 16 k T l ELH Th Ch i i hili h f l p p p g g 19) Op cit 6-16 asook Taylor ELH, The Christian philiosophy of law, politics and the state New Jersey 1966 67-81. 20) T d l bl 6 p 20) Transcendental problems 6. 21) O i 7 p 20) Transcendental problems 6. 21) O i 7 ) 21) Op cit 7. 22) O i 9 ) p 22) Op cit 9. 23) O i 14 ) p 23) Op cit 14. 24) V l hi di p 24) Vgl hierdie uiteensetting van Dooyeweerd se antropologie in sy artikel What is man? in In the twilight of Western thought New Jersey 1968 137-197. 25) A iti l 11 y 25) A new critique l 11. 26) V l k S i JM A 26) Vgl ook Spier JM, An introduction to Christian philosophy New Jersey 1966 3. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f Ons gebroke werklikheid noop ’n Christen egter om vas te gryp aan alle konsekwensies van sy Christelike vryheid. Hier- deur (soos voorheen geblyk het) word alle neigings tot groot- doenerige imperialisme by die wortel afgesny. L M DUPLESSIS PU virCHO L M DUPLESSIS PU virCHO 244 1)Vgl Schippers R, Ethiek, in Grosheide FW en Van Itterzon GP (reds) Christelijke ensiklopedie Bd 2 Kampen 1957 645-648 645. 2) S S hi k d i ( ) j p 2) Soos Schippers ook tereg aandui. 3) Ek i d i hi di b d ) pp g 3) Ek vind in hierdie verband graag aansluiting by die verhelderende analise van Van Riessen Ir H, Wijsbegeerte Kampen 1970 100. 4} Dooyeweerd H Encyclopaedie der rechtswetenschap Deel II Am­ sterdam (Nie in die handel verkrvgbaar) 136. 5) l k d A i i f h i l h h ) pp g 3) Ek vind in hierdie verband graag aansluiting by die verhelderende analise van Van Riessen Ir H, Wijsbegeerte Kampen 1970 100. 4} D d H E l di d h h D l II A , j g p 4} Dooyeweerd H Encyclopaedie der rechtswetenschap Deel II Am­ sterdam (Nie in die handel verkrvgbaar) 136. 5) V l k D d H A i i f h i l h h } y y p sterdam (Nie in die handel verkrvgbaar) 136. 5) V l k D d H A i i f ( g ) 5) Vgl ook Dooyeweerd H, A new critique of theoretical thought Bd 2 The Presbyterian and Reformed Publishing Co 1969 140 ev. 6) H HJ E D l i db i d h 6) Hommes HJ van E, De elementaire grondbegrippen der rechts- wetenskap Deventer 1972 1972 524 ev. ) C S l i S id Af ik f d p 7) De Wet JC en Swanepoel HL, Die Suid-Afrikaanse strafreg Tweede uitgawe Durban 1960 139-145. 8) H i 543 u tgawe u ba 960 8) Hommes op cit 543. 9) E l di 1 136 ) p 9) Encyclopadie 1 136. 10) C i d G y p 10) Cape Dairy and General Livestock Auctioneers V Sim 1024 AD 167. 11)I i i J i i i 3 19 24 11)Institutiones Justiniani 3 19 24. 12) K d S k 1936 CPD ) 12) Kennedy v Steenkamp 1936 CPD 113. 4. DIE VERETISERING VAN DIE JURIDIESE K di i k i k b d li f 27) T l it 302 d id liki hi di i d y 27) Taylor op cit 302 se verduideliking van hierdie manier van doen van Dooyeweerd, is nogal taamlik verhelderend. 28) V l E l di 1 23 l II 127 y g 28) Vgl Encyclopaedie 1 23 ev en veral II 127 ev. 29) H i 481 547 y g 28) Vgl Encyclopaedie 1 23 ev en veral II 127 ev. 29) H i 481 547 g y p 29) Hommes op cit 481-547. 30) H HJ l t ) p 30) Hommes HJ van lets over rechtsbeginselen in Tydskrif vir Christelike wetenskap le kwartaal 1969 ev. 31) E l di II 136 ) p 30) Hommes HJ van lets over rechtsbeginselen in Tydskrif vir Christelike wetenskap le kwartaal 1969 ev. 31) E l di II 136 p 31) Encyclopaedie II 136. 245 32) Vgl Du Plessis PGW, Opskorting van die etiese? Potchefstroom 1965. Sien ook de Graaf J, De ethiek van het immoralisme Nijkerk 1967. 33) N iti 1 48 49 96 33) New critique 1 48 en 49. 34) D Pl i PGW it 189 33) New critique 1 48 en 49. 34) D Pl i PGW i 189 ) q 34) Du Plessis PGW op cit 189. 35) S k HG O ) q 34) Du Plessis PGW op cit 189. 35) S k HG O ) p 35) Stoker HG, Oorsprong en rigting Bd 1 Kaapstad 1974 250 ev. 36) Du Plessis op cit 189. 37) Thi li k H Ei f h i di h i li h E hik Mii h 1963 7 ) p 35) Stoker HG, Oorsprong en rigting Bd 1 Kaapstad 1974 250 ev. 36) D Pl i i 189 ) p 35) Stoker HG, Oorsprong en rigting Bd 1 Kaap 36) D Pl i i 189 ) , p g 36) Du Plessis op cit 189. 37) Thi li k H Ei f h p 37) Thielicke H, Einfuhrung in die chrisliche Ethik Miincehn 1963 7 Ev. _ 38) Si T d t l P bl 1 37) Thielicke H, Einfuhrung in die chrisliche Ethik Miincehn 1963 7 Ev Ev. _ 38) Sien sy Transcendental Problems 1 ev. _ 38) Sien sy Transcendental Problems 1 ev. 246

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1271/1377

Afrikaans

Teacher education in South Africa: noteworthy aspects from other systems Teacher education in South Africa, as part of the educational system, has been subjected to radical reform since 1994, as part of the reconstruction of society and of the education sys- tem. Deliberations about this aspect of the system have re- sulted in a number of significant policy documents and practical changes. The question arose whether South African theory and practice, with specific reference to teacher education, could learn in any way from the systems and practices of other countries. To find an answer to this question, a comparison of the teacher education systems of ten other countries and federal states including two developing countries and federal states, was made. The comparison, based on a particular philo- sophical-theoretical framework, revealed that the South African teacher education system compared well in theory and practice with the other systems. The study also revealed a few lacunae in both South African and foreign theory and practice. J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter Fakulteit Opvoedingswetenskappe Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] [email protected] [email protected] J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter Fakulteit Opvoedingswetenskappe Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] [email protected] [email protected] Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Onderwysersopleiding in Suid-Afrika, as ’n onderdeel van die land se onderwysstelsel, is sedert 1994 onderworpe aan radi- kale hervorming, as deel van die algehele rekonstruksie van die samelewing. Beraadslaging oor hierdie faset van die stelsel het Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 87 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels uitgeloop op ’n aantal betekenisvolle publikasies sowel as veranderings in die praktyk daarvan. Die vraag ontstaan egter of die Suid-Afrikaanse teorie en praktyk met betrekking tot onderwysersopleiding enigiets kan leer uit die stelsels en praktyke van ander lande. Om hierdie vraag te beantwoord, is ’n vergelykende ondersoek van stapel gestuur wat die onder- wysersopleidingstelsels van tien ander lande of deelstate be- hels het, insluitend dié van twee ontwikkelende lande. Die ver- gelyking is gebaseer op ’n filosofies-teoretiese raamwerk. Die vergelyking toon dat die Suid-Afrikaanse onderwysersoplei- dingstelsel ten opsigte van teorie en praktyk inderdaad goed met dié van ander vergelyk, maar ook dat daar enkele leemtes in die teorie en praktyk van die Suid-Afrikaanse sowel as ander stelsels bestaan. 2. Doel van die ondersoek waaroor hier verslag gedoen word Die inhoud van hierdie artikel is die neerslag van navorsing en be- sinning oor die vraag of Suid-Afrikaanse onderwysersopleidingbe- planners en onderwysersopleiers moontlik kan leer uit die teorieë en praktyke aangaande onderwysersopleiding in ’n aantal ander lande of stelsels. In die proses moes ook vasgestel word of die Suid-Afri- kaanse en ander stelsels uitdrukking gee aan, of as beliggaming be- skou kan word van fundamentele vrae wat na aanleiding van on- derwysersopleiding gestel kan word. Besinning oor hierdie aange- leentheid is tans van groot belang in die lig van die hervormings wat die totale Suid-Afrikaanse onderwysstelsel sedert 1994 ondergaan en vir die afsienbare toekoms nog sal ondergaan – ook op die terrein van onderwysersopleiding. Onderwysersopleiding vorm slegs een onderdeel van die totale on- derwysstelsel van ’n land. Dit is egter ’n belangrike onderdeel, aan- gesien die filosofie wat dit begrond ’n weerspieëling is van die ant- woorde wat die land/stelsel/owerhede/onderwysersopleiers verskaf op die aktuele probleme waarmee ’n betrokke land en sy mense worstel. Die doel van die navorsing was dus om eers ’n filosofiese, konseptuele, teoretiese raamwerk te bou aan die hand waarvan vrae aan onderwysstelsels oor onderwysersopleiding gestel kan word, ’n aantal onderwysersopleidingstelsels van naderby te onder- soek ten einde verdiepte insigte te verkry oor hoe die filosofiese vrae beantwoord (kan) word en hoe die Suid-Afrikaanse onderwy- sersopleidingstelsel dan aan die hand van sulke nuwe insigte verbeter kan word. 1. Inleidende opmerking Die woelinge in ’n onderwysstelsel is altyd simptomaties van die politieke dinamika in ’n land. In Suid-Afrika was dit nog altyd die geval: voor die Engelse oorname in 1806 was daar heelwat woe- linge aan die Kaap rondom die akkommodering van die slawe, die inheemse bevolkings en Franse (en ander) immigrante (1688); ná die oorname was daar woelinge rondom die verengelsingsbeleid, die akkommodering van die swart inheemse volke en die Groot Trek; tydens die negentiende eeu was daar woelinge in die Boere- republieke en die twee Britse kolonies tot en met Uniewording in 1910; dit is gevolg deur woelinge rondom die toenemende groei in die apartheidsbenadering tussen 1910 en 1976; die toenemende verset teen die apartheidsbenadering in die onderwys tussen 1976 en 1994; en die aanbreek van demokrasie in 1994. Die situasie in die onderwysstelsel om die tekortkomings en gebreke van die apart- heidsbedeling sedertdien uit die weg te ruim, word eweneens deur allerlei woelinge gekenmerk. Die vraag waarmee ’n mens in al hierdie sosio-ekonomies-politieke woelinge te doen kry (nie net in Suid-Afrika nie, maar ook elders), is of die onderwysstelsel nie bloot reaktief ontplooi word nie – met ander woorde, of die onderwysstelselbeplanners nie bloot reageer op ’n stelsel uit ’n vorige sosiopolitieke bedeling nie; en of die her- vorming van die stelsel inderdaad bedink word op grondslag van erkende onderwysstelselbeginsels en die ervaring van die buiteland (natuurlik met verdiskontering van kontekstuele ooreenkomste en verskille tussen die eie en die verskillende ander lande). Die begryp van, evaluering en verbetering van die eie (en ook buitelandse) on- derwysstelsels word beskou as een van die groot waardes van ver- Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 88 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter gelykend-opvoedkundige navorsing (Wolhuter, 2008:15-22). Onder- wysersopleiding vorm ’n kernfaset van alle onderwysstelsels. Dit wat daar rondom besin en geïmplementeer word, is simptomaties van die denke en dinamika van die hele onderwysstelsel. 1 Die universele pool vind dikwels uitdrukking in woorde soos eenheid, gemeen- skaplikheid, generisiteit, algemeenheid, globaliteit, uniformiteit, ’n enkele “waarheid” of “idee” wat nagenoeg op dieselfde wyse op alle instansies van die bepaalde verskynsel van toepassing is, ’n algemene idee. Die partikuliere, daarteenoor, vind uitdrukking in terme soos diversiteit, kontingensie, lokali- teit/plaaslikheid, spesifisiteit/besonderheid, individualiteit, verskil, variasie/ver- skeidenheid, variante, afwisseling, relatiwiteit, die ding op sigself, ’n ding wat heeltemal anders is as alle ander dinge (vgl. ook Van Niekerk, 2005:28-29; Woolfenden, 2008; Knight, 2008; Jansen, 2008). 3. Metode van ondersoek Potgieter & C.C. Wolhuter Hierdie seleksie van stelsels omsluit dié van sowel ontwikkelde as ontwikkelende lande. Die VSA, Engeland, Skotland en die EU is ge- bruik omdat hulle volgens onderwysstelselkundige taksonomieë uit- gesonder word as van die mees gevorderde stelsels ter wêreld (Wolhuter, 1997). Die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel het bowen- dien sterk historiese bande met sowel Engeland as Skotland, en dit deel ’n koloniale verlede met Australië. Hoewel dit verkieslik sou gewees het om meer van die stelsels van ontwikkelende lande in te sluit weens hulle kontekstuele ooreenkomste met Suid-Afrika, is dit ’n probleem dat die meeste van hierdie lande (soos Kenia, Maleisië en Indonesië) nog nie oor kwalifikasieraamwerke beskik nie – hulle werk tans aan die ontwikkeling daarvan. Sommige ander, soos Namibië, is besig om kriteria te ontwikkel aan die hand waarvan die evaluering en akkreditering van onderwysersopleidingsprogramme gedoen kan word. ’n Verdere metodologiese probleem waarmee die ondersoeker van onderwysstelsels te doen het, is die lewensbeskoulike perspektief waaruit die ondersoek geloods word. Taljaard (1976) het reeds meer as vier dekades gelede daarop gewys dat die ondersoeker deur ’n bepaalde lewensbeskoulike of filosofiese lens kyk as hy/sy die werklikheid (in hierdie geval die onderwysstelsels) ondersoek – ’n feit wat onlangs herbevestig is deur Van der Walt (2008:2). Gegewe die grondwetlike situasie in Suid-Afrika (sowel as in ander lande) is dit tans nie moontlik om ’n onderwysstelsel of ’n onderwysersoplei- dingsmodel op net een bepaalde lewensbeskoulike grondslag aan te beveel nie, aangesien dit sou neerkom op ’n verbreking van ander mense se grondwetlike reg tot vryheid van godsdiens, oortuiging en spraak. Om hierdie probleem die hoof te bied, het Alexander (2006:206) na vore gekom met die gedagte dat elke ondersoeker werk met ’n “view from somewhere, even if we cannot come to agreement concerning where that view is from or what vantage point it allows”. Die pro- bleem kan, volgens Alexander, uit die weg geruim word deur die aanvaarding van ’n metodologiese standpunt, bekend as “transen- dentale pragmatisme”. Die transendentale hou verband met dit wat buite die ondersoeker se beperkte ervaringsveld lê, byvoorbeeld in sy/haar godsdienstige (religieuse) en lewensbeskoulike oortuigings – die sogenaamde “view from somewhere” (Alexander, 2006:214). 3. Metode van ondersoek Die bevindings van ’n vergelyking ten opsigte van die situasies in ander lande kan nie normatief gebruik word nie. Die resultate van so ’n vergelyking is hoogstens informatief – die ondersoeker stel daar- mee vas hoe opvoedkundige denkers in die ander stelsels ant- woorde op hulle plaaslike vergestaltings van opvoeding en onder- wys (opvoedende onderwys) as ontisiteit of werklikheidsgegewe gevind het. Alle kundiges van onderwysstelsels kry met hierdie on- tisiteit te doen: enersyds as ontisiteit met sekere essensies of grond- Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 89 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels liggende werklikheidstrekke of universele eienskappe, en ander- syds, as kontingente (plaaslike, hier en nou) vergestaltings van daardie ontisiteit.1 Laasgenoemde word aangetref in ’n bepaalde gemeenskap, streek of land. Plaaslike vergestaltings word gevorm en bepaal deur kontekstuele faktore soos die geografie, demografie, sosio-ekonomiese situasie, stand van tegnologiese ontwikkeling van die samelewing, politieke sisteem en lewensopvatlik-religieuse sis- teem. Omdat alle onderwysstelselkundiges met dieselfde ontisiteit te doen kry, kan hulle wel by en van mekaar leer. Omgekeerd het hulle ook te doen met die plaaslike vergestaltings van die ontisiteit en dit verklaar die verskille tussen stelsels – die uniekhede wat in stelsels aangetref word. Wanneer vergelykings getref word, moet konteks- tuele ooreenkomste en verskille tussen verskillende stelsels ver- reken word. Hierdie metodologiese insig kan met ’n beeld verduidelik word: hoewel ons die bestaan van die ontisiteit boom erken, kan ons dit net aantref in bepaalde soorte bome soos dennebome of wilger- bome. Die verskynsel boom as sodanig bestaan nie. Hoewel ons verder die bestaan van die ontisiteit perskeboom erken, kan ons dit net aantref in die gedaante van ’n bepaalde perskeboom, byvoor- beeld die een wat nou hier voor my studeerkamer in my agtertuin staan (Stoker, 1967:256-257). Die enigste manier om werklik insig te verkry in boomwees is om ’n bepaalde boom in diepte te bestudeer, dit so ver moontlik met ander bome te vergelyk, en dan gevolgtrek- kings oor die syn (die wese) en die sin (die betekenis) van boom- wees te maak. Dieselfde geld vir insig in onderwysersopleiding- stelsels. Daarom word in hierdie artikel verslag gedoen oor fasette van onderwysersopleiding in die Australiese deelstate Victoria en Nieu-Suid-Wallis, in Engeland, Skotland, ander lande in die Euro- pese Unie (EU), die Amerikaanse deelstaat Florida, die Verenigde State van Amerika (VSA) in die algemeen asook Namibië en Botswana. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 90 J.L. van der Walt, F.J. 3. Metode van ondersoek Die pragmatiese het te doen met die bevordering van die beswil van die individu en die mensdom in die algemeen, “the best available formulation of the good, at least as we are given to understand it for now, but assuming that there could always be a better way or a Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 91 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels more compelling perspective” (Alexander, 2006:214). Christenop- voedkundiges huldig byvoorbeeld sekere Skrifgefundeerde opvat- tings oor wat tot die beswil van die mens, die hele mensdom, die uit- bouing van die koninkryk van God en die verheerliking van God sou dien. Persone met ander lewensopvattings huldig op hulle beurt weer soortgelyke of verskillende oortuigings. Elke onderwysstelselkundige, asook elke onderwysersopleier be- hoort dus die resultate wat hieronder gerapporteer word, te beoor- deel in terme van die eie transendentaal-pragmatiese standpunt. 4. Onderwysersopleiding in Suid-Afrika sedert 1994: ’n bondige historiese oorsig Die belangrikste onlangse ontwikkeling in verband met onderwy- sersopleiding in Suid-Afrika is die verskuiwing daarvan in Januarie 2001 vanaf onderwyskolleges na universiteite en die daaropvol- gende kontroversiële sluiting van die meeste van die kolleges. ’n Verdere ontwikkeling was die publikasie van die Hersiene nasionale kurrikulumverklaring in Oktober 2002 (RSA, 2002), wat die skool- vakke wat voornemende onderwysers moet onderrig omlyn het. On- derwysersopleiding in Suid-Afrika word verder gereguleer deur die Grondwet van die land (Wet 108 van 1996; RSA, 1996b), die Wet op Openbare Dienste (Proklamasie 103 van 1994; RSA, 1994), die Wet op Arbeidsverhoudinge (Wet 66 van 1995; RSA, 1995a), die Wet op die Suid-Afrikaanse Kwalifikasieraamwerk (Wet 58 van 1995; RSA, 1995b), die Hoër Onderwyswet (Wet 101 van 1997; RSA, 1997), die Nasionale Skolewet (Wet 84 van 1996; RSA, 1996a), die Nasionale Beleid oor Godsdiens in die Onderwys (Wet 27 van 1996, soos uitgebrei op 12 September 2003; RSA, 2003), die Wet op Vaardig- heidsontwikkeling (Wet 97 van 1998; RSA, 1998a), die Wet op Gelyke Indiensneming (Wet 55 van 1998; RSA, 1998b), die Wet op Indiensneming van Opvoeders (Wet 76 van 1998; RSA, 1998c), die Wet op Vaardigheidsontwikkelingsheffings (Wet 9 van 1999; RSA, 1999), die Manifesto on Values, Education and Democracy (Augus- tus 2001; RSA, 2001), en dan veral die twee beleidsdokumente van die nasionale Onderwysdepartement, onderskeidelik getitel Norms and standards for educators (’n onderdeel van die vermelde Wet 27 van 1996, soos uitgebrei op 4 Februarie 2000; RSA, 2000; 2003), en A national framework for teacher education in South Africa (16 Junie 2005, later opgedateer in die Staatskoerant 502(29832), 26 April 2007; RSA, 2005; 2007). Die ondersoek van die Education Labour Relations Council in 2005 oor die werkslading van Suid-Afrikaanse Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 92 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter onderwysers werp ook heelwat lig op die situasies waarop voornemende onderwysers voorberei moet word. ’n Ontleding van al hierdie beleidsdokumentasie toon dat Suid-Afrika oor ’n gesofistikeerde onderwysersopleidingsbeleid beskik. Suid- Afrika kan egter nog steeds by ander stelsels leer. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek Die praktyk van onderwysersopleiding aan opleidingsinstansies be- rus op die een of ander filosofiese basis, hetsy dit voorgeskryf is deur die owerhede (soos ’n onderwysdepartement) en blindweg- lojaal/krities-ontledend gevolg en toegepas word, óf deur die be- trokke opleidingsinstansie en opleiers self ontwikkel is. Die filosofie wat ’n onderwysersopleier of ’n onderwysersopleidingsinstansie hul- dig, blyk uit die (tentatiewe) antwoorde wat hulle op vrae soos die volgende verstrek (vgl. Phillips, 2008:2 vir nog meer sodanige vrae): • Waarom sou iemand hom-/haarself aanmeld vir opleiding as on- derwyser? Hierdie vraag het te doen met hoe die betrokke persoon die roeping tot die beroep van onderwyser gehoor het, dit verstaan en daarop reageer. Op watter manier kan die oplei- dingsinstansie die voornemende onderwyser help om uitdrukking te gee aan die geroepenheid? • Hoe lank sou dit neem om ’n persoon op te lei om bekwaam en toegerus te wees vir die doeltreffende beoefening van die be- roep? Die antwoorde op hierdie vraag word bepaal deur die oogmerke wat met die beroep bereik behoort te word, sowel as die kontingente omstandighede – in ’n pioniersgeselskap kan ie- mand met slegs graad 8 as ’n onderwyser optree, maar in ’n hoogsontwikkelde en gesofistikeerde samelewing is dit moontlik dat vier jaar opleiding na graad 12 nie eens voldoende sal wees nie. • Wat behoort die spesialistaak van die onderwyser in die skool te wees? Moet hy/sy verantwoordelikheid neem vir ’n betrokke graad, ’n bepaalde skoolfase (soos pre-primêre of sekondêre on- derwys) of vir ’n bepaalde vakgebied of leerarea? Die antwoord op hierdie vraag is rigtinggewend vir: die vakinhoudelike sowel as die vakdidaktiek of -metodiek wat deur die voornemende onder- wyser bemeester moet word. • Wat behoort die bevoegdhede, bekwaamhede en vaardighede van die goed-opgeleide onderwyser te wees? Die antwoorde op • Wat behoort die bevoegdhede, bekwaamhede en vaardighede van die goed-opgeleide onderwyser te wees? Die antwoorde op Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 93 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels hierdie vraag is rigtinggewend vir die uitkomste of die vaardig- hede wat die voornemende onderwyser behoort te bemeester. hierdie vraag is rigtinggewend vir die uitkomste of die vaardig- hede wat die voornemende onderwyser behoort te bemeester. • Wat is die rol en taak van die skool as samelewingsverband in die betrokke samelewing waarin dit staan? Die voornemende on- derwyser moet voorberei word om ’n sinvolle bydrae te kan lewer tot hierdie samelewingsrol en -taak. 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek Waghid (2007:104) verdui- delik dat die opleiding van ’n onderwyser op die een of ander manier verband hou met wat dit beteken om ’n kollektiewe iden- titeit te hê, ten spyte van die feit dat die samelewing verdeeld is volgens taal-, etniese en godsdienstige foutlyne. Breedweg ge- sproke bestaan daar tans die volgende sienings (teorieë) oor die skool, sy aard, struktuur, rol en verhoudings in die samelewing: − Die skool het ’n kultuurbevestigende rol en taak: Die doel van die skool is om die leerders voor te berei vir hulle plek, rol en funksie in die samelewing en die kulturele ontplooiing daarvan (om uitdrukking te gee aan die gedagte van die “opgevoede burger”). Kinders moet gelei word om as volwassenes hulle plek in die kultuur van die betrokke samelewing te kan inneem en vol te staan. In hierdie scenario geniet die skool die ver- troue en die gebruik van die hulpbronne van die omliggende samelewing (Caldwell, 2003:4). Waghid (2007:105) verduidelik in ’n ander verband dat die doel en funksie van die skool in hierdie opset is om die gemeenskap(pe) verder uit te bou, on- der meer as deel van sy burgerlike taak. Hierdie siening van die rol en taak van die skool het tot gevolg dat onderwysers- opleiding ook ’n kultuurbevestigende karakter kry. Die reaksie van die Kanadese British Columbia-onderwysstelsel en -skole op die aanbevelings van die Royal Commission on Education van 1988 is ’n voorbeeld van hierdie benadering: die stelsel en die skole het die veranderings in die samelewing gevolg (nuwe rol van die vrou, nuwe gesinstrukture, groter kulturele diversi- teit, veranderings in politieke en ekonomiese patrone, tegnolo- giese vooruitgang gepaard met kommer oor die omgewing en volhoubare ekonomiese ontwikkeling) (Grimmet & D’Amico, 2008). − Die skool het ’n kultuurverbeterende rol en taak: afgesien daar- van dat die skool dalk ’n kultuurbevestigende rol en taak het, is die skool ook die samelewingsmeganisme waarmee sekere euwels, gebreke en tekortkomings reggestel en uit die weg geruim word. Hierdie siening van die rol en taak van die skool lei daartoe dat die regstelling van sosiale euwels ’n pertinente deel van onderwysersopleiding vorm: kennis van (die bestry- − Die skool het ’n kultuurverbeterende rol en taak: afgesien daar- van dat die skool dalk ’n kultuurbevestigende rol en taak het, is die skool ook die samelewingsmeganisme waarmee sekere euwels, gebreke en tekortkomings reggestel en uit die weg geruim word. 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek Hierdie siening van die rol en taak van die skool lei daartoe dat die regstelling van sosiale euwels ’n pertinente deel van onderwysersopleiding vorm: kennis van (die bestry- Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 94 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter ding van) HIV en VIGS, verkeersveiligheid, agterstraatabor- sies, xenofobie, regstellende aksie, korrupsie, nepotisme en dies meer. Heelwat aspekte van hierdie benadering kan her- ken word in die Manifesto on values, education and democracy (2001) van die Suid-Afrikaanse Ministerie van Onderwys (RSA, 2001). − Die skool het ’n krities-emansipatoriese taak: vanuit hierdie op- tiek het die skool die taak om die samelewing krities te ontleed en die ongelykhede en onregte daarin aan die kaak te stel. So byvoorbeeld moet enige vorm van klasse-ongelykheid of -on- derdrukking bestry en uit die weg geruim word. Waghid (2007: 106), ’n pleitbesorger vir ’n krities-pedagogiese geestesinstel- ling in skole, stel byvoorbeeld dat die onderwyser se verant- woordelikheid en kritiese optrede die onderliggende rasionaal bied vir sosiale geregtigheid, vir kritiese denke en op grond daarvan vir die vestiging van ’n kritiese pedagogiek in die skole. Die onderwyser, meen hy, behoort by te dra tot die kultivering van sosiale geregtigheid in die skole. Vir hierdie doel behoort onderwysers selfs blootgestel te word aan tekste wat wetenskaplik, filosofies en, in terme van die verbeelding, as subversief beskou kan word (Waghid, 2007:107). ’n Bybels- reformatoriese standpunt werp soortgelyke dog ’n heeltemal ander lig op dieselfde probleem: enige sosiale en ander on- geregtighede wat die medemens benadeel en wat nie tot die diens en uitbouing van die koninkryk van God is nie, behoort aan die kaak gestel en so ver moontlik uit die weg geruim te word – in alle samelewingskontekste, dus ook die skool. Chris- tus bring bevryding vir die menslike lewe in sy volheid, ook in die volheid van menseverhoudings. Sy versoeningswerk werk bevrydend in elke faset van die menslike lewe en verhoudings, insluitende die sosiale lewe (Fowler, 1995:153). − Die skool word bloot as ’n samelewingsinstrument beskou. Wanneer die skool sodanig gesien word, is dit belangrik om ’n innoveringskultuur daarin te vestig (Caldwell, 2003:8-9). Cheng se skooltransformasieteorie, soos aangehaal deur Caldwell (2003:2), gaan van die veronderstelling uit dat die skool be- hoort te transformeer weens omgewingsfaktore soos globalise- ring, lokalisering en individualisering. 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek Volgens Cheng kan die omgewing van die skool vereis om in die loop van die vol- gende dekade of twee sy tradisionele standplaasgebaseerde paradigma te laat vaar en nuwe paradigmata te ontwikkel. Twee hiervan sal herskoling/voortsetting van die status quo in − Die skool word bloot as ’n samelewingsinstrument beskou. Wanneer die skool sodanig gesien word, is dit belangrik om ’n innoveringskultuur daarin te vestig (Caldwell, 2003:8-9). Cheng se skooltransformasieteorie, soos aangehaal deur Caldwell (2003:2), gaan van die veronderstelling uit dat die skool be- hoort te transformeer weens omgewingsfaktore soos globalise- ring, lokalisering en individualisering. Volgens Cheng kan die omgewing van die skool vereis om in die loop van die vol- gende dekade of twee sy tradisionele standplaasgebaseerde paradigma te laat vaar en nuwe paradigmata te ontwikkel. Twee hiervan sal herskoling/voortsetting van die status quo in Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 95 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels nuwe gedaantes en daadwerklike ontskoling, deïnstitusionali- sering of netwerking van leergeleenthede behels (Caldwell, 2003:3, 5). Albei hierdie paradigmaveranderings gaan ’n in- vloed hê op die eienskappe van die onderwysprofessie (Cald- well, 2003:4), maar onderwysers sal die ontskolingsopsie as uiters negatief ervaar, en dit kan meebring dat hulle die on- derwys sal verlaat (Caldwell, 2003:6). Caldwell self is egter eerder daarvan oortuig dat die herskolingsopsie die mees waarskynlike sal wees. − Die skool as gefragmenteerde samelewingsverband: Volgens Phillips (2008:4) is skole deesdae só gefragmenteerd dat dit nie meer moontlik is om enige sistemiese skoolbenadering te volg nie. Sommige van die rolspelers in die skool vervul be- stuursrolle, ander vervul pastorale rolle, sommige vervul albei hierdie rolle en ander het gekombineerde rolle. Volgens haar staan die hedendaagse organisasiebeginsels van skole in die weg van goeie onderrig en leer wat dit vir die deelnemers moeilik maak om ’n holistiese benadering tot hulle werk te ontwikkel. − Die skool as gefragmenteerde samelewingsverband: Volgens Phillips (2008:4) is skole deesdae só gefragmenteerd dat dit nie meer moontlik is om enige sistemiese skoolbenadering te volg nie. Sommige van die rolspelers in die skool vervul be- stuursrolle, ander vervul pastorale rolle, sommige vervul albei hierdie rolle en ander het gekombineerde rolle. Volgens haar staan die hedendaagse organisasiebeginsels van skole in die weg van goeie onderrig en leer wat dit vir die deelnemers moeilik maak om ’n holistiese benadering tot hulle werk te ontwikkel. • Wat is die opvoedende onderwysrol van die onderwyser? 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek Die on- derwys, net soos ouerskap of kategese in die kerk, is ’n geleent- heid tot opvoeding van die opkomende geslag. Opvoeding is om die opkomende geslag toe te rus, te bemagtig (in staat te stel), te lei, te begelei en te dissiplineer (in die sin om dissipels, volge- linge, van die jongmense te maak). Die opvoedingsfilosofie wat deur die betrokke onderwysersopleidingsinstansie en die indivi- duele onderwysersopleiers daarin gehuldig word, sal bepaal hoe en tot watter mate die voornemende onderwyser vir sy/haar toe- komstige opvoedende onderwysrol voorberei en toegerus word. Waghid (2007:107) wys byvoorbeeld daarop dat die voorne- mende onderwyser toegerus en voorberei kan of behoort te word om “vir die wêreld” of die omgewing om te gee en om ver- antwoordelikheid vir “die wêreld” te aanvaar. • Het die voornemende onderwyser enige ander rol in die skool, benewens dié van onderriggewer en opvoeder? Die opleidings- instansie of die beleidmakers se antwoorde op hierdie vraag mag daartoe lei dat die onderwyser ook die rol van pastorale berader, beroepsvoorligter, die “plaasbekledende ouerrol” (in loco paren- tis) en dies meer ten aansien van die kind moet vervul. Moet hierdie rolle altyd dieselfde bly, of behoort hulle te verander soos (en indien) die skool getransformeer word? (Caldwell, 2003:2.) Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 96 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter • Word die onderwysberoep as ’n volwaardige professie in eie reg beskou? In sommige stelsels word dit as sodanig beskou; in ander nie, omdat dit nie (kan) voldoen aan al die eise van ’n professie nie – dit is byvoorbeeld nie outonoom nie, maar staan onder die hiel van die owerheid; die norme en standaarde daar- van word deur die staatsowerheid bepaal sowel as die salarisse en vergoeding. Caldwell (2003:6) is oortuig daarvan dat die toekomstige transformering van die skool groter eise aan die professionaliteit van die onderwyser gaan stel. Ongeag hoe die professionaliteit van die onderwyser gesien word, behoort voor- nemende onderwysers te doen te kry met die inhoud van toe- paslike etiese gedragskodes, riglyne vir professionele optrede, die tegniese aspekte van kennisbestuur, en ’n sogenaamde spe- sialiste-etos (Caldwell, 2003:8, 9). Nog ’n vraag waaraan deur- lopend aandag bestee behoort te word, is hoe die professionele ontwikkeling en die emosionele ondersteuning van die onder- wyser voortgesit moet word (Phillips, 2008:5-7). • Word die onderwysberoep as ’n volwaardige professie in eie reg beskou? 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek So ’n oefening is van belang in soos Suid-Afrika wat tans in ’n proses van nadenke en besin die aard van onderwysersopleiding verkeer. Dit is ook va belang vir individuele onderwysersopleidingsinstansies (te w fakulteite van opvoeding/onderwys aan Suid-Afrikaanse un te). 6. Die antwoorde wat ’n ontleding van die tien onderwysersopleidingstelsels oplewer ’n Ontleding van die onderwysstelsels van die vermelde la getoon dat antwoorde soos volg op bogenoemde reeks vra is. Omdat nie al bovermelde aspekte in elke beleidsd hanteer word nie, kan daar nie oor elke aspek ten opsigte stelsel gerapporteer word nie. 6.1 Uitdrukking gee aan die onderwyser se geroepenh ’n Mens vind relatief min verwysings in beleidsdokumente die aspek van onderwysersopleiding. In elk geval kom d roeping nie voor nie. Die General Teaching Council of S (2000:7) praat wel van professionele waardes en ’n per verbintenis (commitment) wat by die voornemende ond tuisgebring behoort te word. In Suid-Afrikaanse beleidsdo (RSA, 2000; 2006; 2007) word daar wel melding gemaak rolle wat die onderwyser in die samelewing moet vervul, m die onderwyser en onderwysprofessie binne die verhoud geroepenheid (gedefinieer deur Van Rensburg et al. (197 “... Iets of Iemand buite die mens wat hom aanspreek en op gehoorsaamheid”) is daar geen sprake nie nasionale onderwysersopleidingsfilosofie. Elke land/stelsel/instansie gee uiteraard sy eie antwoorde op hierdie vrae en probleme. Omdat daar egter in alle lande met mense in die onderwysstelsel en onder- wysersopleiding gewerk word, kan verwag word dat daar sekere uni- versele ooreenkomste tussen die antwoorde in verskillende lande/ stelsels/instansies sal wees, want die mens bly mens in alle om- standighede. Daar behoort egter ook sekere kontingente (konteks- tuele) verskille tussen die stelsels te wees, aangesien mense geneig is om op nasionale vlak antwoorde te gee wat bepaal word deur die unieke omstandighede wat in daardie omgewing/land geld. ’n Oorsig van die antwoorde wat deur ’n aantal nasionale/staats-/provinsiale onderwysersopleidingstelsels gebied word, bied met ander woorde interessante insigte in die determinante wat die aard van die be- trokke stelsels beheer. ’n Verdere uitvloeisel van so ’n oorsig is dat stelsels bymekaar kan leer. So ’n oefening is van belang in ’n land soos Suid-Afrika wat tans in ’n proses van nadenke en besinning oor die aard van onderwysersopleiding verkeer. Dit is ook van groot belang vir individuele onderwysersopleidingsinstansies (te wete die fakulteite van opvoeding/onderwys aan Suid-Afrikaanse universitei- te). 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek In sommige stelsels word dit as sodanig beskou; in ander nie, omdat dit nie (kan) voldoen aan al die eise van ’n professie nie – dit is byvoorbeeld nie outonoom nie, maar staan onder die hiel van die owerheid; die norme en standaarde daar- van word deur die staatsowerheid bepaal sowel as die salarisse en vergoeding. Caldwell (2003:6) is oortuig daarvan dat die toekomstige transformering van die skool groter eise aan die professionaliteit van die onderwyser gaan stel. Ongeag hoe die professionaliteit van die onderwyser gesien word, behoort voor- nemende onderwysers te doen te kry met die inhoud van toe- paslike etiese gedragskodes, riglyne vir professionele optrede, die tegniese aspekte van kennisbestuur, en ’n sogenaamde spe- sialiste-etos (Caldwell, 2003:8, 9). Nog ’n vraag waaraan deur- lopend aandag bestee behoort te word, is hoe die professionele ontwikkeling en die emosionele ondersteuning van die onder- wyser voortgesit moet word (Phillips, 2008:5-7). • Tot watter mate moet die voornemende onderwyser opgelei en voorberei word vir sy/haar interaksie met ander mense? Die antwoorde op hierdie vraag bepaal of die onderwysersopleidings- instansie opleiding insluit oor vraagstukke soos kollegialiteit en die handhawing van dissipline in die skool – veral in ’n mense- regte-omgewing. • Tot watter mate moet die voornemende onderwyser ’n begrip hê van die plek, rol en taak van die skool in die geheel van die be- trokke land of staat se nasionale onderwysstelsel? Die antwoord op hierdie vraag sal bepaal of onderwysersopleiding ook onder- wysstelselkundige leerinhoude sal insluit en/of gebruik gemaak word van die metode van onderwysstelselvergelyking. • Tot watter mate behoort die opvoedende onderwystaak van die onderwyser ook ekstrakurrikulêre of buitemuurse aktiwiteite in te sluit? Die antwoorde op hierdie vraag sal bepaal hoedanig die on- derwysersopleidingsinstansie die student toerus vir sy/haar toe- komstige taak as koorleier, sportafrigter of koshuistoesighouer. • Op voetsoolvlak behoort gevra te word na die infrastruktuur wat ’n onderwyser benodig vir die professionele uitvoering van sy/ haar taak. Dit sluit nie net die beskikbaarheid van toerusting in nie, maar ook die gebruik daarvan (Phillips, 2008:6). 6. Die antwoorde wat ’n ontleding van die tien onderwysersopleidingstelsels oplewer ’n Ontleding van die onderwysstelsels van die vermelde lande het getoon dat antwoorde soos volg op bogenoemde reeks vrae gegee is. Omdat nie al bovermelde aspekte in elke beleidsdokument hanteer word nie, kan daar nie oor elke aspek ten opsigte van elke stelsel gerapporteer word nie. 5. Filosofies-konseptueel-teoretiese basis van onderwyseropleiding: rasionaal van die ondersoek Bogenoemde is ’n bondige oorsig van die vrae wat onderwysers- opleidingsinstansies asook nasionale onderwysstelsels hulself afvra en probeer beantwoord met die oog op die ontwikkeling van ’n Bogenoemde is ’n bondige oorsig van die vrae wat onderwysers- opleidingsinstansies asook nasionale onderwysstelsels hulself afvra en probeer beantwoord met die oog op die ontwikkeling van ’n Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 97 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Onderwysersopleiding in Suid Afrika: leer nasionale onderwysersopleidings gee uiteraard sy eie antwoorde o daar egter in alle lande met men wysersopleiding gewerk word, ka versele ooreenkomste tussen d stelsels/instansies sal wees, wa standighede. Daar behoort egte tuele) verskille tussen die stelsel is om op nasionale vlak antwoor unieke omstandighede wat in da van die antwoorde wat deur ’n onderwysersopleidingstelsels ge interessante insigte in die deter trokke stelsels beheer. ’n Verder stelsels bymekaar kan leer. So soos Suid-Afrika wat tans in ’n pr die aard van onderwysersopleid belang vir individuele onderwyse fakulteite van opvoeding/onderw te). 6. Die antwoorde wat ’n on onderwysersopleidingste ’n Ontleding van die onderwyss getoon dat antwoorde soos volg is. Omdat nie al bovermelde hanteer word nie, kan daar nie o stelsel gerapporteer word nie. 6.1 Uitdrukking gee aan die o ’n Mens vind relatief min verwys die aspek van onderwysersople roeping nie voor nie. Die Gene (2000:7) praat wel van profess verbintenis (commitment) wat tuisgebring behoort te word. In (RSA, 2000; 2006; 2007) word rolle wat die onderwyser in die die onderwyser en onderwyspr geroepenheid (gedefinieer deur “... Iets of Iemand buite die men gehoorsaamheid”) is daar geen s y p g p nasionale onderwysersopleidingsfilosofie. Elke land/stelsel/i gee uiteraard sy eie antwoorde op hierdie vrae en probleme daar egter in alle lande met mense in die onderwysstelsel e wysersopleiding gewerk word, kan verwag word dat daar sek versele ooreenkomste tussen die antwoorde in verskillend stelsels/instansies sal wees, want die mens bly mens in standighede. Daar behoort egter ook sekere kontingente ( tuele) verskille tussen die stelsels te wees, aangesien mens is om op nasionale vlak antwoorde te gee wat bepaal word unieke omstandighede wat in daardie omgewing/land geld. ’ van die antwoorde wat deur ’n aantal nasionale/staats-/pro onderwysersopleidingstelsels gebied word, bied met ander interessante insigte in die determinante wat die aard van trokke stelsels beheer. ’n Verdere uitvloeisel van so ’n oors stelsels bymekaar kan leer. 6.1 Uitdrukking gee aan die onderwyser se geroepenheid ’n Mens vind relatief min verwysings in beleidsdokumente oor hier- die aspek van onderwysersopleiding. In elk geval kom die term roeping nie voor nie. Die General Teaching Council of Scotland (2000:7) praat wel van professionele waardes en ’n persoonlike verbintenis (commitment) wat by die voornemende onderwyser tuisgebring behoort te word. In Suid-Afrikaanse beleidsdokumente (RSA, 2000; 2006; 2007) word daar wel melding gemaak van die rolle wat die onderwyser in die samelewing moet vervul, maar van die onderwyser en onderwysprofessie binne die verhouding van geroepenheid (gedefinieer deur Van Rensburg et al. (1979:61) as “... Iets of Iemand buite die mens wat hom aanspreek en oproep tot gehoorsaamheid”) is daar geen sprake nie. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 98 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter 6.2 Die duur van inisiële onderwysersopleiding In die Australiese deelstate Victoria en Nieu-Suid-Wallis vind on- derwysersopleiding plaas deur middel van ’n drie- of vierjaar-bacca- laureusgraad wat sowel akademiese as professionele opleiding in- sluit, of ’n akademiese baccalaureusgraad gevolg deur ’n nagraadse onderwyssertifikaat (King, 2006). In die EU wissel die duur van programme vanaf kort kursusse (by- voorbeeld inisiële onderwysersopleiding vir beroeps-, handels- en tegniese skole) tot programme van vyf jaar en langer (byvoorbeeld in Frankryk, Duitsland en Spanje). Met enkele uitsonderings duur alle programme tans ’n minimum van drie jaar. Ander EU-stelsels hanteer ’n enkel- of dubbelfase-opleiding: • die suksesvolle deurloping van die enkelfase-opleidingsmodel stel die voornemende onderwyser in staat om aansoek te doen vir ’n onderwyspos; • in die tweefase-model moet die voornemende onderwyser eers (hoofsaaklik) teoretiese studie aan ’n onderwysersopleidingsin- stelling deurloop (fase 1), gevolg deur ’n tweede fase wat prak- tykopleiding behels. Voorbeelde hiervan is die Duitse Vorberei- tungsdienst en die Oostenrykse Unterrichtspraktikum. In hierdie stelsels eindig die tweede fase met ’n staatseksamen (Staats- prüfung). Die Bologna-verklaring en die Lissabon-doelstellings wat in 2007 deur die lidlande van die EU onderteken is en waarmee hulle hulle tot ’n ooreengekome eenvormige stelsel van hoëronderwys verbind, het tot gevolg gehad dat alle sekondêreskoolonderwysers oor ’n magistergraad met 60 ECTS (European Credit Transfer System) moet beskik (dus vyf jaar tersiêre opleiding, naamlik ’n vierjaar-bac- calaureusgraad, gevolg deur ’n eenjaarmeestersgraad) (Egido, 2009; Kilimci, 2009). In Namibië duur die baccalaureuskursus in Opvoedkunde vier jaar. ’n Tweede roete wat studente kan volg, is ’n driejaar-baccalaureus- graad (met twee skoolvakke tot op derdejaarvlak) gevolg deur ’n eenjaar-nagraadse sertifikaat in Opvoedkunde. Die vier onderwys- kolleges lei onderwysers vir grade 1 tot 10 op deur middel van ’n driejaar-diploma in Basiese Onderwys (Nyambe, 2001). In Botswana lei die Universiteit van Botswana onderwysers op deur middel van ’n vierjaar-baccalaureusgraad in primêre onderwys. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 99 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Voornemende sekondêreskoolonderwysers deurloop ’n eenjaar-na- graadse onderwysdiploma na die voltooiing van ’n driejaar-bacca- laureusgraad. Primêre- en juniorsekondêreskoolonderwysers kan ook hulle opleiding deurloop deur middel van ’n driejaar-onderwys- diploma by een van die ses onderwyskolleges in die land (Ndwapi, 2009). In Suid-Afrika is die opleidingstydperk vir onderwysers tans vier jaar (wat ’n vierjaar-B.Ed.-graad of ’n driejaar-B.-graad, gevolg deur ’n nagraadse diploma in onderwys kan wees). In die Minister van On- derwys se jongste beleidsverklaring word verklaar dat hierdie reëling onveranderd moet bly (RSA, 2006:23). 6.2 Die duur van inisiële onderwysersopleiding Uit die vergelyking met ander stelsels hierbo, blyk dit dat die opleidingsduur van onderwysers in Suid-Afrika nie so lank is soos dié van ontwikkelde lande nie, maar dat dit langer is as dié van ontwikkelende lande wat by die studie betrek is. Suid-Afrika en Zimbabwe is die enigste lande in Sub- Sahara Afrika waar alle onderwysers met graadkursusse aan uni- versiteite opgelei word (Smith & Motivans, 2007:371). 6.3 Die spesialistaak van die onderwyser Die etiese aspek kan egter nie duidelik geïdentifiseer word nie. Dit is bepaald ’n tekortkoming in die Suid-Afrikaanse onderwysers- opleiding dat die etiese raamwerk waarbinne die onderwyser sy spesialistaak moet verrig, nie eksplisiet aangetoon word nie. 6.3 Die spesialistaak van die onderwyser In die Australiese deelstaat Victoria, soos ook in feitlik alle ander stelsels wat ontleed is, word nadruk geplaas op vakkennis/kennis van die sleutelleerareas as die primêre of spesialistaak van die onderwyser. Die vakinhoudelike moet bemeester word en daarnaas ook die metode of metodiek van onderrig en die tegnologie wat daarby ter sprake kom – alles binne die opvoedkundige, etiese, professionele en organisatoriese konteks van die onderrig (Stan- dards Council of the Teaching Profession, Victoria, 2003:5-5; 7-9). Die Australiese deelstaat Nieu-Suid-Wallis lê eweneens nadruk op vakkennis en daarnaas professionele kennis en vaardighede (vgl. die verskillende elemente in New South Wales, 2006:203). Weens die aard van onderwys en onderwysersopleiding hoef dit ’n mens nie te verbaas nie dat dit ook die geval is in Skotland (General Teaching Council of Scotland, 2000:7), die Europese Unie (Buch- berger et al., 2000 – vgl. die ondervermelde TNTEE), Florida (waar vakgebiede, algemene kennis en professionele opleiding pertinent genoem word; Florida Department of Education, 2006), die VSA (in die “Voorwaardes 2 en 3”, word spesifiek verwys na die vakke wat onderrig word en die metode waarmee dit gedoen moet word en dat onderwysers ook verantwoordelik is vir effektiewe leer deur die leer- ders; National Board for Professional Teaching Standards, 2006b), Namibië (University of Namibia, 2006) en Botswana (University of Botswana, 2006). Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 100 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter In Suid-Afrika word die spesialistaak van die onderwyser omskryf in die volgende sewe rolle wat die onderwyser moet kan vervul: fasili- teerder van leer; interpreteerder en ontwerper van leerprogramme en -materiaal; leier, administrateur en bestuurder; leerder en le- wenslange navorser; gemeenskaps-, burgerlike en pastorale rol; as- sessor; en leerarea-/vak-/fase-spesialis. Soos in die buitelandse stelsels, omvat hierdie sewe rolle vakkennis en professionele ken- nis. Die etiese aspek kan egter nie duidelik geïdentifiseer word nie. Dit is bepaald ’n tekortkoming in die Suid-Afrikaanse onderwysers- opleiding dat die etiese raamwerk waarbinne die onderwyser sy spesialistaak moet verrig, nie eksplisiet aangetoon word nie. In Suid-Afrika word die spesialistaak van die onderwyser omskryf in die volgende sewe rolle wat die onderwyser moet kan vervul: fasili- teerder van leer; interpreteerder en ontwerper van leerprogramme en -materiaal; leier, administrateur en bestuurder; leerder en le- wenslange navorser; gemeenskaps-, burgerlike en pastorale rol; as- sessor; en leerarea-/vak-/fase-spesialis. Soos in die buitelandse stelsels, omvat hierdie sewe rolle vakkennis en professionele ken- nis. 6.4 Die kompetensies en uitkomste wat met onderwysers- opleiding bereik moet word Die vergelyking met ander stelsels toon dat opleiding nie meer ge- skied rondom sekere vakgebiede of leerinhoude wat belangrik geag word nie, maar dat dit eerder gerig is op die bereiking van die kompetensies of vaardighede waaroor professionele onderwysers behoort te beskik (Altbach, 1991:492; Schweisfurth, 1999:93). Dit is byvoorbeeld die geval in die Australiese deelstaat Victoria (vgl. die vereistes gestel deur die Standards Council of the Teaching Pro- fession, op gesag van die Education Standards Act, 1997; Stan- dards Council of the Teaching Profession, Victoria, 2003:7-9). Net soos Victoria, verwys die beleidsraamwerk in Nieu-Suid-Wallis nie na die “rolle” van die bevoegde onderwyser nie, maar na “elemente” waaraan opleiding reg moet laat geskied (New South Wales, 2006:2-3). Die Engelse stelsel stel ’n aantal “vereistes” waaraan die opleiding moet voldoen (Training and Development Agency for Schools, 2006a:63). Dieselfde geld die beleid aangaande onderwy- sersopleiding in Skotland (vgl. die General Teaching Council of Scotland se beleidsdokument getitel Standard for Initial Teacher Education; General Teaching Council of Scotland, 2000:7). In die VSA-deelstaat Florida vereis die amptelike publikasie, Com- petencies and skills required for teacher certification, eweneens ’n uitgebreide lys vaardighede en kennis op die gebiede van profes- sionele onderwys, algemene kennis en vakkennis (Florida Depart- ment of Education, 2006). Dieselfde geld die VSA se National Board of Professional Teaching Standards, wat onderwysers bemagtig om in enige deelstaat tot die onderwysprofessie toe te tree: vyf “kern- standaarde” word gestel vir die akkreditasie van onderwysersoplei- dingsprogramme (National Board for Professional Teaching Stan- dards, 2006a). 101 Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Namibië en Botswana het nog nie nasionale kwalifikasieraamwerke nie. Hulle owerhede het ook nog nie norme en standaarde vir on- derwysersopleiding vasgestel nie. Dus word voorlopig slegs die vakke genoem wat ’n voornemende onderwyser behoort te slaag (University of Namibia, 2006; University of Botswana, 2006). In die lande wat ondersoek is, word gewoonlik van onderwysers die volgende stel kennis en vaardighede vereis: • akademiese kennis van die vakke wat hulle beoog om te onderrig; • kennis van die onderrigmetodiek; • kennis van die onderrigmetodiek; • kennis van die opvoedkundenavorsingsmetodologie; en • professionele etiek. Hierdie neiging merk ’n mens ook in die Suid-Afrikaanse stelsel. Onderwysersopleiding moet geskied aan die hand van die sewe sentrale rolle wat ’n toekomstige onderwyser behoort te vervul (Brunton et al., 2003). 6.4 Die kompetensies en uitkomste wat met onderwysers- opleiding bereik moet word Ruimte laat nie toe dat al die rolle en kom- petensies volledig in hierdie artikel bespreek word nie. Indien hierdie aspek met die buitelandse stelsels vergelyk word, staan die leemte van professionele etiek in die Suid-Afrikaanse onderwysersopleiding weereens uit. 6.5 Hoe die skool as samelewingsagent gesien word ’n Ontleding van die dokumentasie oor onderwysersopleiding toon dat hierdie “filosofiese” aangeleentheid nie sistematies aan die orde gestel word nie. Daar is egter wel hier en daar tekens van ’n bewustheid van die feit dat oor die rol van die skool besin behoort te word. Die onderwysersopleidingsbeleid van die Australiese deel- staat Nieu-Suid-Wallis toon byvoorbeeld dat die beleidmakers ’n kultuurbevestigende benadering tot die rol, taak en plek van die skool huldig. Onderwysersopleiding moet geskied volgens die stan- daarde van die New South Wales Framework of Professional Teaching Standards, soos goedgekeur deur die Minister met die oog op akkreditering om in die deelstaat skool te hou (King, 2006). Hierdie Raamwerk beskryf drie onderwysdomeine en sewe ele- mente, waarvan die sewende betekenisvol is vir hierdie aspek van onderwysersopleiding, naamlik dat onderwysers aktiewe en betrok- ke lede moet wees van hulle professie asook van hulle skool en die breë gemeenskap (New South Wales, 2006:2-3). Die Skotse stelsel vereis ook van die voornemende onderwyser om verbind te wees tot Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 102 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter die gemeenskappe waarbinne hulle eendag gaan werk en woon (General Teaching Council of Scotland, 2000:7). In die EU word skynbaar ’n soortgelyke benadering gevolg. Enge- land se Training and Development Agency for Schools (2006b:17) stel byvoorbeeld kortweg dat aspirantonderwysers nie tot die beroep kan toetree indien hulle ’n misdaadrekord het wat hulle ongeskik sou maak vir werk met kinders en jongmense nie. In Duitsland word die voornemende onderwyser vir sy/haar werk in die skole en die ge- meenskap toegerus deur middel van die vak Bereichsdidaktik. Dit behels die metodiek van kruiskurrikulêre leerareas soos multikultu- rele onderwys, vredesonderwys, besigheidsadministrasie en omge- wingsopvoeding (Buchberger et al., 2000:95). Soos vermeld, is die Kanadese British Columbia-onderwysersoplei- dingstelsel ook ’n voorbeeld hiervan. Op grond van die aanbevelings van die Royal Commission on Education van 1988 moes voor- nemende onderwysers, soos alle onderwysers, bewus gemaak word van die veranderings in die samelewing (die rol van die vrou, die nuwe struktuur van die gesin, groter multikulturaliteit, politieke en ekonomiese veranderings, en groter besorgdheid oor die omgewing; Grimmet & D’Amico, 2008). Die General Teaching Council of Scot- land (2000:7) vereis iets soortgelyks wanneer dit stel dat die onder- wyser daartoe verbind behoort te wees (“show commitment”) om die gemeenskappe waarbinne hulle werk, te waardeer en te eerbiedig. 6.5 Hoe die skool as samelewingsagent gesien word In die geval van die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel word ten opsigte van die omskrywing van die onderwyser se gemeenskaps-, burgerlike en pastorale rolle gestel dat die onderwysstudent opgelei moet word om binne en buite die skool die waardes en bepalings van die Grondwet te kan uitleef. In die omskrywing van die onder- wyser se rol as bestuurder, leier en administrateur word ook gespe- sifiseer dat die onderwysstudent toegerus moet word om dié rol op ’n demokratiese wyse te vervul (RSA, 2000). 6.6 Hoe die opvoedende onderwysrol van die onderwyser gesien word ’n Ontleding van beleidsdokumente van die verskillende stelsels toon dat daar nie veel besinning plaasvind oor die opvoedende rol van die onderwyser nie. Die klem is feitlik deurgaans op die onderwysende rol, oftewel op die aspirantonderwyser se bemees- tering van ’n bepaalde vakgebied, leerarea of leerinhoude; vergelyk byvoorbeeld die R-2-vereiste gestel in die Training and Develop- ment Agency for Schools (2006b:17) van die Australiese deelstaat Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 103 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Victoria. Vergelyk ook die Standards Council of the Teaching Pro- fession, Victoria, Australië (2003:6). Die Australiese staat Nieu-Suid- Wallis se Institute of Teachers (New South Wales, 2006:2-3) stel egter duidelik ook die eis dat die onderwyser, benewens profes- sionele kennis van die skoolvak/leerinhoude, kennis van die peda- gogie/opvoeding moet besit. In terme van die hieronder vermelde sewe elemente van onderwysersopleiding, behoort ’n onderwyser kennis en insig te besit van die kulturele en sosio-ekonomiese om- standighede van die leerders en hoe hierdie omstandighede op die leerhandeling inwerk. Hulle moet ook die ontwikkelingseienskappe van kinders ken, kinders se benaderings tot die leerhandeling asook hulle besondere behoeftes verstaan. Verder behoort hulle ook effektief met hulle leerlinge te kan kommunikeer. In die EU, by name Duitsland, word pertinent ’n studie in die op- voedkunde en die opvoedingsfilosofie vereis in die inisiële opleiding van onderwysers (Buchberger et al., 2000:95). Volgens die VSA se National Board for Professional Teaching Standards (2006:2) word dieselfde regoor die hele VSA vereis: ’n voornemende onderwyser moet ’n deeglike kennis van die geskiedenis, die filosofie en die so- siologie van die opvoeding besit. Verder is een van die “kernpro- posisies” waaraan onderwysersopleiding moet voldoen, die eis dat onderwysers hulle leerders en die verskille tussen hulle moet ken, en hulle onderrig dienooreenkomstig moet kan inrig. Onderwysers moet ook leer om nóú met ouers in die opvoeding en onderwys van die kinders saam te werk. In die Namibiese onderwysersopleidingstelsel word die opvoedende faset van die onderwyser se professie nie pertinent genoem nie, hoewel daar in die verbygaan verwys word na “pedagogiese stra- tegieë gerig op onafhanklike denke en probleemoplossing” (Nyam- be, 2001:72). Die Botswana-onderwysersopleidingsprogram sluit ook kennis van die opvoedingsfilosofie, -geskiedenis en -sosiologie in, asook kennis van kontemporêre probleme soos mishandeling, toegang vir almal, gelykheid, gender en billikheid (University of Botswana, 2006). 6.6 Hoe die opvoedende onderwysrol van die onderwyser gesien word In Suid-Afrika word eweneens in die gemelde voorskrifte vir onderwysersopleiding niks vermeld oor die opvoedende rol van die onderwyser nie – nie eens in die indirekte (en onvoldoende) mate soos in Botswana of die VSA nie. Hierdie is tans ’n groot tekort- koming in onderwysersopleiding wêreldwyd. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 104 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter 6.7 Hoe enige ander rolle van die onderwyser gesien word Omdat onderwysers as skoolgebaseerde opvoeders gesien word, is dit in al tien die bestudeerde onderwysersopleidingstelsels die geval dat daar aan onderwysers rolle en take toegeken word wat as sekondêr tot die professionele onderrig van ’n bepaalde vak of spesialisleerarea in die klaskamer gereken kan word. In Botswana moet onderwysers byvoorbeeld kennis dra van die hantering van samelewingsprobleme soos HIV en VIGS, mishandeling, billike toe- gang en geslagsvraagstukke (University of Botswana, 2006). Dit is ’n aanduiding dat die skole en die onderwys in ’n mate gesien word as instansies waar samelewingseuwels bestry kan word, soos ook blyk uit die bespreking van die doel van die skool hierbo. In Namibië moet die onderwyser ook kennis hê van kuratiewe (gesondheids- bevorderende) ingrepe, inklusiewe onderwys, opvoedkundige navor- sing en statistiek (University of Namibia, 2006). In die VSA moet onderwysers toegerus wees om die hulpbronne in die gemeenskap raak te sien en te kan benut (National Board for Professional Teaching Standards, 2006a:1), terwyl die Australiese deelstaat Vic- toria vereis dat onderwysers selfs in staat moet wees om die geletterdheids-leerbehoeftes van die leerders te hanteer (Standards Council of the Teaching Profession, Victoria, 2003:7-9). In die lig van voorgaande is dit ironies dat politici, openbare me- ningsvormers, koerantredakteurs, samelewingsleiers en die breë pu- bliek (in die buiteland sowel as in Suid-Afrika) ernstig na die on- derwys opsien as ’n hoofinstrument om die ideale samelewing te skep en as ’n panasee vir die totale samelewingsproblematiek (vgl. Stromquist, 2005) – dit terwyl daar in die belangrike komponent van die onderwysstelsel, naamlik die voorskrifte vir onderwysersoplei- ding, niks van hierdie kultuurverbeterende taak van die onderwys in Suid-Afrika voorkom nie. Betreklik min kom ook in die buiteland voor, ondanks die sterk geloof in die samelewingsverheffende po- tensiaal van onderwys en skole. 6.8 Die professionele status van die onderwysberoep Die opleiding van die voornemende onderwyser vorm ’n belangrike deel van die uitbouing van die professie. Hoewel die onderwys dikwels nie as ’n “egte” professie beskou word nie (weens oorwe- gings wat nie hier bespreek hoef te word nie), skyn dit asof onder- wysersopleiers en -instansies oor die algemeen geneig is om die onderwyser as ’n professionele persoon te beskou en om hom/haar vir die beoefening van daardie professie voor te berei. In die Australiese deelstaat Victoria bepaal die Standards Council of the Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 105 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Teaching Profession (op gesag van die Education (Standards Coun- cil) Act van 1997) byvoorbeeld die professionele bevoegdheid om skool te hou. Hierdie Raad verwag dat die voornemende onder- wyser die profiel van ’n professionele beoefenaar van die beroep sal vertoon. Dit sluit in dat die student nie net opleiding in die betrokke akademiese skoolvak sal ondergaan nie, maar ook professionele opleiding om die vak in skole te kan onderrig. In die Australiese deelstaat Nieu-Suid-Wallis word hierdie vereistes eweneens deur die Framework of Professional Teaching Standards (King, 2006) gestel. Element 6 van hierdie raamwerk vereis dat onderwysers self sal sorg vir die verdere ontwikkeling van hulle professionele be- kwaamhede. Volgens element 7 is hulle gedrag ook aan ’n profes- sionele gedrags- en etiese kode onderworpe. In Engeland word soortgelyke riglyne vir die opleiding, verdere oplei- ding en etiese gedrag van die onderwyser as professionele be- oefenaar van die onderwysberoep gegee in die Handbook of gui- dance (Training and Development Agency for Schools, 2006a) en die dokument Qualifiying to teach: professional status and require- ments for initial teacher training (Training and Development Agency for Schools, 2006b) wat daarmee geassosieer word. Voornemende onderwysers moet die professionele kode van die General Teaching Council van Engeland handhaaf. Hierdie dokumente laat geen twyfel nie dat ’n onderwyser as ’n professionele beroepsbeoefenaar gesien word: die klem is voortdurend op professionele kennis, ontwikkeling, begrip, vaardighede, vermoëns, persoonlike waardes en persoonlike toewyding. Dieselfde merk ’n mens in die dokumentasie van die General Teaching Council of Scotland (2000), in die verslag van die EU-studie, Thematic network on teacher education in Europe (TNTEE) (Buchberger et al., 2000), in die VSA-deelstaat Florida se dokument, Competencies and skills required for teaching certifica- tion in Florida (11de weergawe, 18 April 2006), en in die VSA se Federale Raad se National Board for Professional Teaching Stan- dards (2006). 6.8 Die professionele status van die onderwysberoep Laasgenoemde dek die professionele veld aan die hand van vyf kernstellings (core propositions) waaruit afgelei kan word dat die professionele status van die onderwysberoep bo enige twyfel staan. In Suid-Afrika se buurlande staan die besinning oor hierdie aan- geleentheid nog nie sterk op die voorgrond nie (Kaimu, 2006). ’n Analise van Namibië se opleidingsprogramme (University of Nami- bia, 2006; Dahlström, 1999; Nyambe, 2001:72; Swarts, 2000) toon min tekens daarvan dat die professionaliteit van die onderwyser tans Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 106 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter op die voorgrond staan. Dieselfde skyn die geval te wees in Botswa- na (University of Botswana, 2006). In die Suid-Afrikaanse onderwysersopleidingvoorskrifte word daar ook nie melding gemaak dat die opleiding van ’n persoon tot die bou van die profiel van ’n professionele persoon behoort te lei nie. 6.9 Hoe die onderwyser voorberei word vir interaksie met ander belanghebbendes (kollegialiteit, en so meer) Volgens die Standards Council of the Teaching Profession, Victoria (1998:3) behoort voornemende onderwysers positief gemotiveerd te wees om kinders en adolessente te help leer en om hulle persoon- likhede te ontwikkel. In Nieu-Suid-Wallis moet die voornemende onderwyser kennis en eerbied hê vir die diverse sosiale, kulturele, etniese en godsdienstige agtergronde van die kinders, en ook weet hoe hierdie sake op die onderwys inspeel. Die behoeftes van die kinders moet vir die voornemende onderwyser sentraal staan, en hulle moet goed met hulle leerlinge kan kommunikeer (King, 2006). Dieselfde geld vir die Skotse stelsel (General Teaching Council of Scotland, 2000:7). Die Skotse stelsel vereis ook van die voornemen- de onderwyser om tot sosiale geregtigheid en inklusiwiteit verbind te wees, en om toegewyd te wees aan die gemeenskappe waarin hulle werk. Die Floridastelsel vereis van die voornemende onderwyser kennis van kulturele, taal- en leerstylverskille (Florida Department of Education, 2006). Dit is opvallend dat die meeste stelsels die voornemende onder- wyser se aandag vestig op goeie verhoudings met die leerlinge, met die ouers en met die gemeenskappe waarin hulle praktiseer (vgl. New South Wales, 2006:2-3), en nie eksplisiet op verhoudings met byvoorbeeld oorgeskiktes en kollegas nie. In die formulering van die sewe rolle in Suid-Afrika, is die aange- leentheid van kollegialiteit en interaksie met ondergeskiktes en oor- geskiktes oor die hoof gesien. 6.10 Hoe kennis van die onderwysstelsel bygebring word In al tien die stelsels wat bestudeer is, is daar enersyds ’n be- wustheid dat onderwysersopleiding ’n kernfaset van die onderwys- stelsel is. Daar is egter nie by almal die aandrang dat die voor- nemende onderwyser enige kennis behoort te dra van die stelsel waarin hy/sy werk nie. In die Skotse stelsel word die eis gestel dat die voornemende onderwyser kennis moet dra van die hooftrekke Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 107 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels van die Skotse sowel as ander onderwysstelsels en van die onder- wyser se professionele verantwoordelikhede daarin (General Teach- ing Council of Scotland, 2000:7). Buchberger et al. (2000:95) dui aan dat die voornemende onderwyser in Pole die stelsel sodanig be- hoort te ken dat hy/sy kan weet op watter plek in die stelsel gestu- deer kan word om ’n onderwyser te word – die verskillende plekke het ’n verskil in status. In Botswana word verwag dat die voor- nemende onderwyser die plaaslike onderwysstelsel deeglik moet ken (University of Botswana, 2006). In die geval van Suid-Afrika is die vraagstuk van kennis aangaande die hele onderwysstelsel ook oor die hoof gesien met die opstel van die sewe rolle waarvoor die onderwysstudent opgelei behoort te word. 6.11 Hoe die onderwyser vir ekstrakurrikulêre aktiwiteite toegerus word Die vergelyking bring feitlik niks na vore in hierdie verband nie. Een verklaring hiervoor is dat dit gewoonlik nie as deel van die profes- sionele pligsuitvoering van onderwysers beskou word nie. Hierdie verklaring klop met die bevindings van die Suid-Afrikaanse Edu- cation and Labour Relations Council se ondersoek in 2005 oor die werkslading van onderwysers. In die verslag (ELRC, 2005:166 e.v.) word byvoorbeeld aangedui dat onderwysers by buite- en ko- kurrikulêre aktiwiteite en fondsinsameling betrokke is, maar daar word nie gemeld hoeveel tyd onderwysers buite die normale onder- rigtyd aan hierdie aktiwiteite bestee nie. In sommige gevalle word tot 43% van die onderrigtyd daaraan bestee – wat die formele onder- rigtyd aansienlik inkort. Dieselfde geld vir fondsinsameling: tot 19% van onderrigtyd word in skole hieraan bestee. Melding word nie gemaak van tydsbesteding buite die onderrigtyd nie, wat die ver- moede laat ontstaan dat die ELRC ook nie ekstrakurrikulêre aktiwi- teite as deel van die onderwyser se professionele take beskou nie. Gesien in die lig van die groot hoeveelheid tyd van die onderwyser wat hierdie aktiwiteite in beslag neem, is dit onbegryplik dat geen voorsiening hoegenaamd hiervoor in onderwysersopleidingsvoor- skrifte gemaak word nie. 6.12 Hoe die onderwyser toegerus word om infrastruktuur en toerusting kundig te gebruik Die Nieu-Suid-Walliese stelsel maak eksplisiete melding van kennis en opleiding in die inligtings- en kommunikasietegnologie (New Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 108 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter South Wales, 2006:2-3). In Engeland word onderrig in die gebruik van onderwyshulpbronne pertinent as ’n professionele vaardigheid genoem (Training and Development Agency for Schools, 2006b:17). Die VSA se National Board for Professional Teaching Standards (2006) se vereistes in hierdie verband is van die mees eksplisiete: die onderwyser moet gebruik kan maak van assesseringsportefeul- jes, videobande, DVD’s en ander hulpmiddels. Onderwysersoplei- ding in Namibië behels ook die beheersing van statistiek en reke- naargeletterdheid (University of Namibia, 2006). In Botswana se stelsel word opleiding in onderrigmateriaal vir primêre skole uit- druklik vermeld (University of Botswana, 2006). Die feit dat hierdie aspek in sommige lande se beleidsdokumente nie vermeld word nie, kan moontlik toegeskryf word aan die van- selfsprekendheid daarvan as deel van die onderwyser se profes- sionele mondering. In die geval van Suid-Afrika word in die omlyning van die rolle van die onderwyser as leerfasiliteerder en ontwerper en interpreteerder van leerprogramme en -materiaal die verantwoordbare eis gestel dat die (Suid-Afrikaanse) onderwyser konteksrelevante strategieë, hulp- bronne en metodes moet kan gebruik. 7. Bespreking van die resultate van die ondersoek Die ontleding van die twaalf onderwysstelsels (dus insluitend dié van Suid-Afrika en British Columbia) bring ’n aantal gesigspunte na vore. Ten eerste is dit duidelik dat die besinning oor die aard, omvang en duur van onderwysersopleiding nooit ’n afgehandelde saak is nie. Daar is voortdurende besinning en die gepaardgaande publikasie van beleidsdokumente aan die hand waarvan onderwysersopleiding behoort te geskied. Ten tweede is dit duidelik dat onderwysers- opleiding ’n funksie is van ’n groot verskeidenheid veranderlikes of determinante. Hiervan is die onderliggende onderwysfilosofie en be- skouing oor die skool en sy taak in die samelewing, asook die sosio- ekonomiese en politieke klimaat in die land of deelstaat van die belangrikstes. Ook die aard, struktuur en doel van die omvattende onderwysstelsel is ’n belangrike determinant. Dieselfde geld vir die aard van die samelewing in ’n land. Anders gestel, die partikuliere, kontingente of kontekstuele gegewenhede waarmee onderwysers- opleiers te kampe het, vind uitdrukking in hoe hulle plaaslik vergestalting gee aan universaliteite. Dit het in die derde plek geblyk dat onderwysersopleiding in alle stel- sels ’n hoë mate van ooreenkoms toon. Dit hoef ’n mens nie te Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 109 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels verbaas nie, aangesien die mens (beleidmakers, onderwysers, on- derwysopleiers, leerders, ouers, die breë gemeenskap) ’n antro- pologiese konstante is en die onderwys op sigself ’n ontologiese konstante of universaliteit is. Verder bly die werklikheid (wat die inhoud van die kurrikulum en die aard van die infrastruktuur bepaal) ’n ontologies-kosmologiese konstante wat op naastenby dieselfde manier deur almal ervaar word (afgesien van plaaslike of kontin- gente variasies en variante wat mag voorkom). Ook bly menslike samelewings (wat die gemeenskap, en die skool as gemeenskap omsluit) konstantes, hoewel daar ook verskille op plaaslike vlak ervaar kan word. In die vierde plek val dit op dat daar nie in een van die stelsels juis diepgaande “filosofiese” of lewensopvatlike besinning is oor die doel, aard en struktuur van die onderwysstelsel en van die skool nie. As gevolg hiervan ook nie van onderwysersopleiding wat as funksie van die stelsel en die skool beskou kan word nie. Waar daar wel tekens daarvan is, kom dit voor asof die skool en gevolglik die onderwysersopleidingstelsel kultuurbevestigend of kultuurhervor- mend gesien word. Wat hierdie twaalf stelsels betref, is daar nie juis sprake van krities-emansipatoriese onderwysstelselkundige denke nie. 7. Bespreking van die resultate van die ondersoek Daar is ook nie veel tekens van die siening dat die skool, weens nuwe tegnologiese en samelewingsontwikkelings, besig is om ’n gefragmenteerde samelewingsverband te word nie. Weens die al- ombekende traagheidsfaktor rondom skoolwese is dit nie verbasend nie: die skool as samelewingsverband het in die afgelope vier of vyf eeue nie noemenswaardig in struktuur en werking verander nie – en die kanse dat dit in die afsienbare tyd gaan gebeur, is waarskynlik gering. Die opleiding van onderwysers sal nietemin toenemend moet reke- ning hou met die verwagte fragmentasie van die skool. Dit sluit ver- skynsels in soos tuisskoling, afstandsonderrig, skiktydonderrig, skoolgaan in die raamwerk van ander samelewingsverbande soos nywerhede en winkelsentrums, individuele onderrig, die groter in- skakeling van tegnologie soos E-leer, virtuele skole, demografiese verskuiwings, invoering van biogenetika, globale mededinging, die herdefiniëring van uitnemendheid, effektiwiteit en kwaliteit, groter in- dividualisering gepaardgaande met groter gemeenskapsbetrokken- heid, gedeïnstitusionaliseerde onderwys (onafhanklik van ’n be- paalde plek, tyd, of vakinhoudelike), mobiele leer, koöperatiewe en kollaboratiewe leer en dies meer. Die onderwysers van die toekoms sal dalk ander en meer rolle as tans moet beklee. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 110 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter Vyfdens is dit duidelik dat in al hierdie stelsels, dus ook die Suid- Afrikaanse stelsel, onderwysersopleiding om drie kernelemente wentel, naamlik gespesialiseerde kennis van die skoolvak of leer- area wat onderrig moet word, gespesialiseerde kennis van die metodiek of didaktiek van daardie vak of leerarea, en die vorming tot ’n professionele persoon (in die mate wat die onderwys as ’n pro- fessie beskou kan word). Ander aspekte wat meer periferaal is, maar ’n belangrike ondersteunende rol vervul, is die gebruik van in- frastruktuur, ander rolle wat die onderwyser moet vervul, kolle- gialiteit, en dies meer. Hierdie fasette verskil van stelsel tot stelsel. Dit is, in die laaste plek, kommerwekkend dat nie een van die twaalf stelsels wat ontleed is pertinent aandag gee aan die geroepenheid van die onderwyser nie. Die vraag wat ’n mens jouself afvra, is waarom iemand sou aanmeld vir hierdie beroep wat deesdae so veeleisend is – vergelyk in hierdie verband 2005 se verslag van die ELRC oor die werkslading van ’n onderwyser in Suid-Afrika, asook die stortvloed van mediaberigte oor die onaangename werkstoe- stande wat onderwysers moet verduur, insluitend die swak leerder- dissipline. Die antwoord is waarskynlik dat so ’n persoon geroepe moet voel tot die professie. 7. Bespreking van die resultate van die ondersoek In die lig hiervan sou ’n mens verwag dat besinning oor onderwysersopleiding ook nadenke oor geroepenheid sou insluit, maar dit is nie die geval nie. Dit is ook kommerwekkend dat nie een van die twaalf stelsels, Suid-Afrika ingesluit, in hulle voorskrifte van onderwysersopleiding erkenning gee aan die op- voedende rol van die onderwyser nie. 8. Slotsom Die navorsing waarop die inhoud van hierdie artikel berus, het aan die lig gebring dat die Suid-Afrikaanse onderwysersopleidingstelsel op papier – dus beleidsmatig en in teorie – gunstig vergelyk met dié van ander lande en deelstate waarmee dit vergelyk is. In sommige gevalle (as dit byvoorbeeld met dié van buurlande vergelyk word) is dit selfs meer gesofistikeerd. Opvolgnavorsing is nodig om vas te stel of hierdie status ook in die praktyk geld. Die feit dat die produkte van Suid-Afrikaanse onderwysersopleiding deur ander lande opge- raap word (soos Manik (2007) en Waghid, (2007) in hulle ondersoe- ke bevind het), is ’n aanduiding dat dit bes moontlik die geval mag wees. Die vergelyking van die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel met onder- wysstelsels in die buiteland en in buurlande was nuttig, al was dit net om aan te toon dat die plaaslike stelsel nie noodwendig veel van ander kan leer wat inhoud en omvang betref nie en ook dat daar 111 Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels sekere leemtes in al die stelsels bestaan. In die Suid-Afrikaanse onderwysersopleidingsvoorskrifte bestaan daar byvoorbeeld dui- delike leemtes met betrekking tot die onderwyser as professionele persoon, professionele etiek, opleiding ten opsigte van kollegialiteit en interaksie met ondergeskiktes en oorgeskiktes, asook kennis van die onderwysstelsel. In sowel die Suid-Afrikaanse as in die buite- landse stelsels bestaan leemtes wat betref voorskrifte rakende die voornemende onderwyser se geroepenheid tot die onderwys as pro- fessie, die opvoedende rol van die onderwyser en die bybring van ’n groter gevoeligheid (in onderwysersopleidingsprogramme) vir die kultuurverbeterende en selfs krities-emansipatoriese taak van die onderwys en van die skool. Geraadpleegde bronne ALEXANDER, H.A. 2006. A view from somewhere: explaining the paradigms of educational research. Journal of philosophy of education, 40(2):205-221. ALTBACH, P.G. 1991. Trends in comparative education. Comparative education review, 35:491-507. BRUNTON, C. et al. 2003. Policy handbook for education. s.l.: Education Labour Relations Council. BUCHBERGER, F., CAMPOS, B.P., KALLOS, D. & STEPHENSON, J. 2000. Green Paper on Teacher Education in Europe: high quality teacher education for high quality education and training. Umeà: Thematic Network on Teacher Education in Europe Office. http://tntee.vmu. se/publications/greenpaper.htm Date of access: 20 May 2006. CALDWELL, B.J. 2003. Mission impossible? A strategic view of efforts to lead the transformation of schools. Melbourne: University of Melbourne. www.edfact.unimelb.edu.au/dean/docs/ICP_Edinburgh.pdf Date of access: 5 Dec. 2008. Ö of DAHLSTRÖM, L. 1999. The BETD – an innovated teacher education project under attack: the continuation of the struggle. Reform forum, 2(3):37-42, Sept. p EDUCATION AND LABOUR RELATIONS COUNCIL. 2005. Educator workload in South Africa. Report prepared by the Human Sciences Research Council, August. , g EGIDO, I. 2009. Teacher’s training in Spain. (In Karras, K.G. & Wolhuter, C.C., eds. International handbook of teacher training. Nicosia: University of Nicosia Press. Forthcoming.) C see EDUCATION AND LABOUR RELATIONS COUNCIL FLORIDA DEPARTMENT OF EDUCATION. 2006. Competencies and skills required for teacher certification in Florida. http://www.firn.edu/ eduldoe/sas/ftce/ftecomp.htm Date of access: 24 May 2006. p y FOWLER, S. 1995. The oppression and liberation of modern Africa. Potchefstroom: PU for CHE. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 112 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter GENERAL TEACHING COUNCIL OF SCOTLAND. 2000. The standard for initial teacher education in Scotland: benchmark information. www. scotland.gov.uk Date of access: 18 May 2006. g y GRIMMET, P.P. & D’AMICO, L. 2008. Do British Columbia’s recent policy changes enhance professionalism among teachers? Canadian journal of educational administration and policy, 78, Jul. p y JANSEN, L 2008. Het verband tussen verbondenheid, verscheidenheid en verdraagzaamheid: onderwijsfilosofische concepties van een Canadees, Elmer J. Thiessen. DRS magazine, 36(1):14-16. g ( ) KAIMU, H. 2006. Namibian qualifications framework office. E-mail communication to authors, 23 May 2006. , y KILIMCI, S. 2009. Teacher education in Sweden and Turkey. (In Popov, N.P., Wolhuter, C.C., Leutwyler, B., Kysilka, M. & Ogunleye, J., eds. Compa- rative education, teacher training, education policy and social inclusion. Vol. 7. Forthcoming) KING, R. 2006. Senior policy officer, initial teacher education, New South Wales, Australia. E-mail communication to authors, 19 April 2006. KNIGHT, K. 2008. Universals. Catholic encyclopedia. http://www.newadvent. org/cathen/15182a.htm Date of access: 26 Dec. 2008. MANIK, S. 2007. To greener pastures: transnational teacher migration from South Africa. Perspectives in education, 25(2):55-65. NATIONAL BOARD FOR PROFESSIONAL TEACHING STANDARDS. 2006a. About NBPTS: five core propositions: what teachers should know and be able to do. http://www.nbpts.org/about/coreprops.cfm Date of access: 25 May 2006. y NATIONAL BOARD FOR PROFESSIONAL TEACHING STANDARDS. 2006b. Standards & National Board Certification/Standards. http://www.nbpts.org/ standards/stds.cfm Date of access: 25 May 2006. NDWAPI, G. 2009. Teacher training in Botswana. (In Karras, K.G. & Wolhuter, C.C., eds. International handbook of teacher training. Nicosia: University of Nicosia Press. Forthcoming.) NEW SOUTH WALES. Institute of Teachers. 2006. Framework of professional teaching standards. http://www.nswteachers.nsw.edu/2u Date of access: 1 Jun. 2008. NYAMBE, J. 2001. Teacher education under siege: the case of the basic education teacher’s diploma. NERA journal, 2001:72-84. PHILLIPS, P. 2008. Professional development as a critical component of continuing teacher quality. Australian journal of teacher education, 33(1):1- 9. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1994. Act on Public Services (Proclamatio 103 of 1994). Pretoria: Government Printer. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1995a. Labour Relations Act (Act 66 of 1995 Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1995b. see EDUCATION AND LABOUR RELATIONS COUNCIL Act on the South Africa Nation Qualifications Framework (Act 58 of 1995). Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1995b. Act on the South Africa National Qualifications Framework (Act 58 of 1995). Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1996a. South African Schools Act (Act 84 of 1996) Pretoria: Government Printer ( ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1996a. South African Schools Act (Act 84 o 1996). Pretoria: Government Printer. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1996b. The Constitution of the Republic o South Africa (Act 108 of 1996). Pretoria: Government Printer. ( ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1997. Higher Education Act (Act 101 of 1997). Pretoria: Government Printer. ( ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1997. Higher Education Act (Act 101 of 1997 Pretoria: Government Printer. 113 Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998a. Skills Development Act (Act 97 o 1998). Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998a. Skills Development Act (Act 97 of 1998). Pretoria: Government Printer. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998b. Equal Employment Act (Act 55 o 1998). Pretoria: Government Printer. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998b. Equal Employment Act (Act 55 of 1998). Pretoria: Government Printer. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998b. Equal Employment Act (Act 55 of 1998). Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998c. Act on the Employment of Educator (Act 76 of 1998). Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1998c. Act on the Employment of Educators (Act 76 of 1998). Pretoria: Government Printer. ( ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1999. Skills Development Levy Act (Act 9 of 1999). Pretoria: Government Printer. ( ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 1999. Skills Development Levy Act (Act 9 of 1999). Pretoria: Government Printer. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2000. Norms and Standards for Educators. Pretoria: Department of Education. ) REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2000. Norms and Standards for Educators. Pretoria: Department of Education. p REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2001. Manifesto on Values, Education and Democracy. Pretoria: Department of Education. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2001. Manifesto on Values, Education and Democracy. Pretoria: Department of Education. y p REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2002. Department of education: revised national curriculum statement. Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2003. National education policy act (Act 27 of 1996). Pretoria: Government Printer. ) REPULIC OF SOUTH AFRICA. 2005. see EDUCATION AND LABOUR RELATIONS COUNCIL Department of education: the national policy framework for teacher education and development in South Africa. Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2006. Department of education: the national policy framework for teacher education and development in South Africa. Pretoria: Government Printer. REPUBLIC OF SOUTH AFRICA. 2007. Department of education: the national policy framework for teacher education and development in South Africa. Pretoria: Government Printer. see REPUBLIC OF SOUTH AFRICA SCHWEISFURTH, M. 1999. Resilience, resistance and responsiveness: comparative and international education at United Kingdom universities. (In Alexander, R., Broadfoot, P. & Philips, D. Learning from comparating: new directions in comparative educational research: contexts, classrooms and outcomes, Vol. 1. Oxford: Symposium Books. p. 89-102.) SMITH, T. & MOTIVANS, A. 2007. Teacher quality and education for all in Sub- Saharan Africa. (In Baker, D.P. & Wiseman, A.W., eds. Education for all: global promises, national promises. Amsterdam: Elsevier. p. 363-394.) g p p p ) STANDARDS COUNCIL OF THE TEACHING PROFESSION, VICTORIA, AUSTRALIA. 1998. Guidelines for the evaluation of teacher education courses. www.vit.vic.edu.au Date of access: 4 Apr. 2006. p STANDARDS COUNCIL OF THE TEACHING PROFESSION, VICTORIA, AUSTRALIA. 2003. Guidelines for the evaluation of teacher education courses. www.vit.vic.edu.au Date of access: 4 Apr. 2006. STOKER, H.G. 1967. Oorsprong en rigting. Bd. 2. Kaapstad: Tafelberg. STOKER, H.G. 1967. Oorsprong en rigting. Bd. 2. Kaapstad: Tafelberg. STROMQUIST, N.P. 2005. Comparative and international education: a journey toward equity and equality. Harvard educational review, 75(1):89-111. STROMQUIST, N.P. 2005. Comparative and international education: a jo toward equity and equality. Harvard educational review, 75(1):89-11 SWARTS, P. 2000. Perspectives on recent developments in teacher-education in Namibia. (In Dahlström, L.O., ed. Perspectives on teacher education and transformation in Namibia. Windhoek: Macmillan. p. 4-15.) p ) TALJAARD, J.A.L. 1976. Polished lenses. Potchefstroom: Pro Rege. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 114 J.L. van der Walt, F.J. Potgieter & C.C. Wolhuter TRAINING AND DEVELOPMENT AGENCY FOR SCHOOLS (ENGLAND). 2006a. Handbook of guidance. 2006 ed. http://www.tda.gov.uk/upload/ resources/pdf/handbook_of_guidance_2006.pdf Date of access: 24 April 2006. TRAINING AND DEVELOPMENT AGENCY FOR SCHOOLS (ENGLAND). 2006b. Qualifying to teach: professional standards for qualified teacher status and requirements for initial teacher training. http://www.tda.gov.uk/ upload/resources/q/qualifying_to_teac.pdf Date of access: 24 Apr. 2006. p q q y g p p UNIVERSITY OF BOTSWANA. 2006. Academic programmes. http:www.ub.bw/ departments/common/programsall.cfm Date of access: 26 May 2006. UNIVERSITY OF NAMIBIA. 2006. Bachelor of education (senior secondary). http://www.unam.na/faculties/education/programmes/B_edu(sec)study.tm Date of access: 26 May 2006. y VAN DER WALT, B.J. 2008. The eye is the lamp of the body: worldviews and their impact. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. VAN NIEKERK, A. 2005. Contingency and universality in the Habermas-Rorty debate. Acta academica supplementum, 2005(2):21-41. VAN RENSBURG, C.J.J., KILIAN, C.J.G. & LANDMAN, W.A. 1979. Funda- menteel-pedagogiese begripsverklaringe: ’n inleidende oriëntering. Preto- ria: NG Kerkboekhandel. WAGHID, Y. 2007. Teacher mobility: a loss to South African schools? Perspectives in education, 25(2):101-108. see REPUBLIC OF SOUTH AFRICA WOLHUTER, C.C. 1997. Classification of national education systems: a multivariate approach. Comparative education review, 41(3):161-179. WOLHUTER, C.C. 1997. Classification of national education systems: a multivariate approach. Comparative education review, 41(3):161-179. pp p ( ) WOLHUTER, C.C. 2008. Aims, uses and significance of comparative education. (In Wolhuter, C.C., Lemmer, E.M. & De Wet, N.C., eds. Comparative education: education systems and contemporary issues. Pretoria: Van Schaik. p 13- 24.) WOOLFENDEN, 2008. Review of universals by Donald E. Brown. www.Ishkbooks.com Date of access: 26 Dec. 2008. WOOLFENDEN, 2008. Review of universals by Donald E. Brown. www.Ishkbooks.com Date of access: 26 Dec. 2008. Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 Kernbegrippe: Kernbegrippe: onderwysersopleiding onderwysstelsel vergelykende opvoedkunde Key concepts: comparative education education system teacher education Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 115 Onderwysersopleiding in Suid-Afrika: leersame aspekte van ander stelsels Koers 74(1 & 2) 2009:87-115 116

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/118/87

Afrikaans

Rede by geleentheid van ’n Leipoldt-aand, gereël deur die Potchefstroomse Werkgemeen- skap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en die departemente Afrikaans- Nederlands en Spraakleer en Drama van die PU vir CHO op 15 September 1980. LEIPOLDT IN 1980*> Jy kan hom ’n aktuele digter maak, want Leipoldt is ook oorlogsdigter, en as mens sy gedigte op die grens in die natuur lees tussen klippe waarop daar regte egte koggelmannetjies kom om fees te vier, kry dit ’n dimensie wat ek nie vanaand vir u hier ver verwyderd van die oorlog en die natuur kan herskep nie. totdat jy hom naderhand saam met Breytenbach in die tronk wil gaan stop. Jy kan hom homoseksueel verklaar. Jy kan hom die skrywer van gewilde luisterliedjies maak en Laurika Rauch dit laat sing. Daarvoor voel ek my ’n bietjie swak toegerus. Jy kan hom ’n aktuele digter maak, want Leipoldt is ook oorlogsdigter, en as mens sy gedigte op die grens in die natuur lees tussen klippe waarop daar regte egte koggelmannetjies kom om fees te vier, kry dit ’n dimensie wat ek nie vanaand vir u hier ver verwyderd van die oorlog en die natuur kan herskep nie. Hierdie maniere voel nie heeltemal gepas nie. Hulle is historisties. Maar ongelukkig, al is hulle hoe interessant, so word ’n ouer digter nie gered nie. Dit doen jy deur sy “vreemdheid” of “ouderwetsheid” te beklem toon, deur te wys op dit wat essen- sieel Leipoldt is, deur sy signatuur in sy werk bloot te lê - as jy kan. In dié ver- band skryf Culler (1977, p. 262): “It is precisely the traditional work, the work that could not be written today, that may most benefit from criticism, and the criticism which encounters the greatest success is one which attends to its strange­ ness, awakening in it a drama whose actors are all those assumptions and operations which make the text the work of another period” (my kursief). “ Assumptions and operations” kan ons vir ons doel hier vertaal met “gespreks- voorwaardes” . Louw (1972, p. 53) het al vasgestel dat die “ sentrale beginsel” van Leipoldt se werk “ ’n oormeesterende gevoel vir die vreemde” is. Hy skryf: “ Die vreemde is die kern van sy wêreldbeeld. Dit is die verwondering van die kind oor die wêreld wat hom omring: ’n gedurige verbasing oor die vreemdheid van wat vir ander reeds alledaags lyk, ’n verbasing oor die onbekende wat telkens weer ontdek word, en ’n uitreik na alles wat vreemd en nuut en ver is” (sy kursief). Anders gestel: hierdie vreemdheid is ’n sterk besef van die uniekheid van alle dinge. LEIPOLDT IN 1980*> H.M. Viljoen, Dept. Afrikaans-Nederlands, P.U. vir C.H.O. H.M. Viljoen, Dept. Afrikaans-Nederlands, P.U. vir C.H.O. (Bystand van die Sentrum vir Afrikaans van die KGN in verband met die verkryging van bronne- materiaal word met dank erkenj Oor Leipoldt se veelsydigheid hoef daar nie veel gésê te word nie. Hy was digter, dramaturg, romanskrywer, joemalis, geneesheer, kos- en wynkenner, filantroop, wêreldburger, maar bly tog vir ons in die eerste plek digter. Ons beeld van Leipoldt so oeuvre kan verander - daar is vanjaar al twee “nuwe” werke van hom ontdek - maar as daar iets van Leipoldt behoue sal bly, sal dit eerder sy poësie as sy drama, prosa, joemalistieke werk of kookboeke wees; so lyk dit altans op die oomblik. Daarom beperk ek my to t sy poësie en sal ek nie probeer om u totaalbeeld van sy ryk maar erg ongelyke oeuvre te gee nie. Die probleem met baie van Leipoldt se gedigte deesdae is dat ons dit te goed ken. As ons eers begin met Jou oë is nat met die trane van gister; Jo u siel is gemartel, deur smarte gepla; Van vrede en pret was jy vroeër ’n verkwister; En nou, wat bly oor van jou rykdomme? Ja, skakel ’n deel van ons brein outomaties af. Ek moet dus vanaand probeer om deur daardie outomatisme te breek en u weer vars en nuut na Leipoldt te laat kyk. Dit kan mens op verskeie maniere doen. Jy kan Leipoldt gaan modemiseer. Dit is betreklik maklik. Jy maak van hom ’n Ingrid Jonker of ’n Antjie Krog, deel van die kultus van die “blootsvoet kind” (Cloete, 1900, p. 150^ die spontane, die kinderlike, die nai'ewe in die poësie. Jy kan tot selfs van hom ’n surrealis maak. Jy kan van hom ’n versetsdigter maak - iemand wat skree teen ontkenning van menswaardigheid, wat staan vir die regte van die swakkeling en die onderdrukte - 143 totdat jy hom naderhand saam met Breytenbach in die tronk wil gaan stop. Jy kan hom homoseksueel verklaar. Jy kan hom die skrywer van gewilde luisterliedjies maak en Laurika Rauch dit laat sing. Daarvoor voel ek my ’n bietjie swak toegerus. LEIPOLDT IN 1980*> Dit verklaar die groot liefde vir die mooi, magiese naam wat ons in Leipoldt se poe- sie aantref. Leipoldt self het hierdie beginsel geformuleer in die gedig wat Mulder (1942, p. 25) bestempel het as “ Leipoldt se eintlike indiwidualistiese geloofs- belydenis”. Dit is die gedig “ By die vlei” (Leipoldt, 1980, p. 166, voortaan aange- haal as VG): Soek jy na suiwere waarheid, O Siel wat versteen staan? Wat is die waarheid wat suiwer as waarheid kan geld? Dit: dat jy staan, skoon jy enkel apart en alleen staan. Dit: dat jy is, en rondom jou die nag en die veld (M ulder se kursief). 144 Dit is nie net ’n individualisme van die digter of die mens nie; dit kan veralgemeen word na al die dinge wat in Leipoldt se poësie voorkom. Die gevolg van hierdie verbasing oor die alledaagse is dat Leipoldt se poisie so opgaan in die besonderhede dat die groot verband, die geheelbeeld verdwyn. Cloete het uitvoerig op hierdie saak ingegaan. Die slotsom van sy artikel oor “ Leipoldt as digter van besonderhe­ de” is: “ By Leipoldt ontbreek die groot verband, of verbande heeltemal” (Cloete, 1966, p. 55). Ek sal later ’n bietjie met hierdie slotsom polemiseer. Die uniekheid van die enkele ding slaan ook uit in die sinsboii van Leipoldt se gedigte, aldus Merwe Scholtz. Hy sê Leipoldt se poësie berus op ’n “tekskonvensie wat .. . die verskillende gegewens een vir een, in hulle afsonderlikheid te kenne wil gee” (Scholtz, 1966, p. 144). Ook hieruit blyk die belang van die unieke ding in Lei­ poldt se poësie. Die beginsel van die vreemde hou ook in dat alledaagse dinge in Leipoldt se poësie vreemd gemaak word deur hulle te ondervra of gesprekke met hulle aan te knoop. Dit getf aanleiding tot ’n soort ontologiese verbasing. Klokkies, ’n sekretarisvoïl, 'n ou boek, ’n kriekie, ’n apie, ’n seepkissie word ondervra of in ’n gesprek betrek. Op die manier het Leipoldt eintlik vir hom ’n reeks vlugvorme geskep waarin hy aan die gevaar van ’n te persoonlike poësie kon ontsnap,“dramatiese ekwivalente” vir sy emosie kon skep. Lindenberg (1962) het ook al op vreemdheid in Leipoldt se poésie gewys. Hy praat van “die duister Leipoldt”, en dit na aanleiding van een van Leipoldt se be- kendste gediggies, “ Kom gee vir my polfyntjie” (VG 286). Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Lindenberg breek deur die outomatisme deur te vra: wat beteken polfyntjie? Dis eintlik die eerste vraag wat ’n leser homself behoort af te vra. Dit het dan niks met die hak van skoen te doen nie en dis ook nie ’n watsim of ’n hoesim nie; Linden­ berg voer dit terug na filippientjie of filippyntjie, oorspronklik ’n amandel met ’n dubbele pit wat tussen mans en dames gebruik is met pandspeletjies. Daarom noem Lindenberg (1962, p. 51) hierdie gedig “ ’n bekoorlike en sjarmante pleidooi om ’n konkrete voorwerp as bewys van liefde”. Polfyntjie beteken dus “ aandenkinkie, liefdespandjie” . Maar dis nie al nie. Boshoff en Nienaber (1967, p. 511) omskryf polfyntjie as ’n bepaalde soort koekie, ’n nooientjie, ’n pand by pandspeletjies of as ’n aandenking. In die derde geval is die verband met filippientjie, wat Lindenberg trouens terug- voer na Duits Vielliebchen, seker onmiskenbaar, al ag Boshoff-hulle dit bloot “m oontlik” . Maar hoe gemaak met die koekie? Bosman-hulle voer dit terug na pol, polle, Nederlands vir ’n klein, harde koekie. Of berus hierdie betekenis van polfyntjie bloot maar op Leipoldt se eie boek, Polfyntjies vir die proe? - ’n boek waarin hy, na my wete, die woord nêrens gebruik nie; hy skryf daarin trouens nêrens eers oor koekies nie. Gelukkig hoef die leser nie te vreeslik te wonder oor die betekenis van polfyntjie nie. Dit is hoogstens ’n onbekende faktor, ’n X, aan die begin van die gedig waar­ deur die leser se aandag geboei word. Die gedig het, soos Elize Lindes gesê het, sy eie inligtingstelsel(Lindes, 1956, p. 100). Die hele gediggie word eintlik daaraan gewy om die woord polfyntjie te omskryf. En wat my interesseer, is hóé dit gedoen word. Die gedig noem ’n aantal fasette van die polfyntjie op: dit kan som- mer enigiets wees, dis klein en nietig, en die klankherhaling onderskryf hierdie nietigheid. Die /y/, die klank van polfyntjie en van klein, “beklemtoon aanvanklik die nietigheid van die gevraagde voorwerp” (Lindenberg 1962: 49). Die polfyntjie kan verder op enige plek gekoop word: dis iets grilligs of irrasioneels. Jy kan dit selfs in Krismiskouse kry. Juis die grilligheid daarvan word nader bepaal deur die ongewone, grillige rym van smotise met Krismiskouse. Twee gans uiteenlopende wêrelde, die wêrelde van Mordechai en Christus, word hier in die klank saamge- trek. LEIPOLDT IN 1980*> Kom gee vir my polfyntjie, Dit maak nie saak nie wat, Die kleinste, nietigste lyntjie Waardeer ek as ’n skat. Koop waar jy wil, by smouse Penswinkeltjies, net wat Jy kry in Krismiskouse - Dit bly vir my ’n skat. Net iets wat jy as joue Betrag het, gee my dit - Ek neem dit aan as goue Gesteente tot besit. En as jy eenmaal sterwe, Dan pryk dit nog by my, Kom gee vir my polfyntjie, Dit maak nie saak nie wat, Die kleinste, nietigste lyntjie Waardeer ek as ’n skat. Koop waar jy wil, by smouse, Penswinkeltjies, net wat Jy kry in Krismiskouse - Dit bly vir my ’n skat. Penswinkeltjies, net wat Jy kry in Krismiskouse - Net iets wat jy as joue Betrag het, gee my dit - Ek neem dit aan as goue Gesteente tot besit. En as jy eenmaal sterwe, Dan pryk dit nog by my, En as jy eenmaal sterwe, Dan pryk dit nog by my, 145 Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. ’n Polfyntjie is ook ’n skat - iets kosbaars, maar ook iets wat van die gewer ’n skat maak (vgl. Lindenberg, 1962, 50). Die voorwerp wat egter die waarskynlik- ste aan hierdie beskrywing sal beantwoord, word in die gedig aangedui met die woord lyntjie - met ’n y. Dit bied verskeie moontlikhede: toutjie, versreëltjie, 146 maar die ding wat mens wel by smouse of penswinkeltjies kan gaan koop, is ’n lintjie - verkleinwoord v an /:wí, aldus Lindeberg (1962, p. 51). maar die ding wat mens wel by smouse of penswinkeltjies kan gaan koop, is ’n lintjie - verkleinwoord v an /:wí, aldus Lindeberg (1962, p. 51). Lindenberg (1962, p. 49) sê die /y/ kry later “ ’n meer nadruklike klank”. Die nietige voorwerpie word in die tweede strofe iets besonder eie aan die geliefde en die spreker in die gedig begin dit ervaar as iets groots en belangriks - goue gesteen- te, iets wat kan pryk, uiteindelik ’n liefdeblyk. Hierdie liefdeblyk is nie geërwe nie, maar gegee en gekry. Mens kan sê Leipoldt, wat dikwels so slordig met sy ryni- woorde werk, het hier per ongeluk die regte een gekry om die spontaneiteit, willekeurigheid en irrasionaliteit van die aandenkinkie mee uit te druk. Met dit alles is polfyntjie eintlik ’n woord met ’n veel ryker betekenis as bloot “liefdes- blyk” ; die vlag dek nie die lading nie. Polfyntjie bly vir die leser raaiselagtig, prikkelend. U sien due, dames en here, Leipoldt gee nie vir ons ’n reeks dinge wat gelyk staan met die polfyntjie nie, m.a.w. nie ’n reeks metafore om die aard daarvan te ver- duidelik nie. Hy gee ’n reeks eienskappe, ’n reeks fasette van die polfyntjie. Elkeen vorm ’n deel van die groot, saamgestelde betekenis van polfyntjie. Daar is dus ’n metonimiese verband tussen polfyntjie en sy verskillende betekeniskomponente. Metonimia kan gedefinieer word as ’n verband tussen twee dinge wat nie op oor- eenkoms of kontras berus nie. Hierdie siening berus op ’n teorie van Jakobson (1975, p. 69 - 96). Volgens hom kom taal tot stand deur twee ordeningsbeginsels, naamlik kombinasie en seleksie. ’n Spreker kombineer foneme tot woorde, woorde to t sinne, sinne tot paragrawe, ens. Terselfdertyd selekteer hy die elemente wat hy kombineer uit die versameling moontlike altem atiewe wat die taal hom bied. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Dié twee prosesse kry omtrent ewe veel klem, maar elke spreker neig tog op grond van persoonlikheid en kultuur ietwat na een van dié twee pole. As een persoon ’n stimuluswoord soos hoed gegee word, sal hy bv. antwoord met hoofdekscl, sal hy m.a.w. antwoord met ’n ekwi- valente term geselekteer uit die taalskat. ’n Ander persoon sal weer sê My pa dra nog hoed, d.w.s. die gegewe woord met ander element kombineer tot ’n sin. Skrywers kan op grond hiervan ingedeel word in diegene by wie seleksie oorheers en diegene by wie kombinasie oorheers (Ohmann, 1970, p. 210). Dit lyk vir my of kombinasie by Leipoldt oorheers of sterker ontwikkel is as seleksie. IIy is dus nie soseer ingestel op oorcenkomste tussen die uiteenlopende dinge wat hy byvoor- beeld in “ Kom gee vir my polfyntjie” noem nie, maar op die geheel wat uit die verskillende onderdele opgebou word. I Iy moet, volgens hierdie teorie ook ’n voorkeur toon vir metonimia i.p.v. m etafoor, want matafoor en metonimia is vir 147 Jakobson onderskeidelik die mees gekonsentreerde uitings van die twee pole selek- sie en kombinasie. Daarom kry ’n mens, volgens hom, metafore veral in poësie en metonimia veral in prosa, meer spesifiek realistiese prosa. Met metonimia het ons daarom miskien uitgekom by ’n baie basiese strategic of “ operation” in Lei­ poldt se werk. Voordat ek hierdie verskynsel in drie van sy gedigte nagaan, gaan ek eers ’n paar ander gespreksvoorwaardes vir Leipoldt se poësie noem soos dit na vore kom in ’n klompie kunsteoretiese gediggies wat onder die sg. slampamper- liedjies tel (vgl. Strydom, 1969). Niemand weet juis mooi wat ’n slampamper- liedjie nou eintlik is nie, maar dit is so eie aan Leipoldt soos polfyntjie. Die slam- pamperliedjies is dan ook Leipoldt se mees kenmerkende bydrae tot ons letter- kunde. ’n Voorwaarde of uitgangspunt vir Leipoldt se poësie is blykbaar verbeelding. Leipoldt se definisie daarvan in die slampamperliedjie “As ek van verbeelding praat” (VG, p. 194) bevat ’n baie sterk irrasionele element, nes “ Kom gee vir my polfyntjie” : As ek van verbeelding praat, Dan glo ek maar ek preek van ’n paradys Waarheen net ’n engel te perd kan reis, Want daar is geen gids wat die weg kan wys - En hoe vroeg jy opsaal, jy kom te laat. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Hierdie paradys is met die verstand heeltemal onbereikbaar, en hou daarom vir die modeme leser heelwat bekoring in. Die beeld van die engel te perd is skynbaar aan ’n resep ontleen. Later vanaand sal u vals engele-te-perd te ete kry, gebaseer op die resep van Leipoldt in Kos vir die kenner. Die ware jakob het oesters in plaas van lewer in, en dan smaak dit seker, soos die Hollanders sê, “of een engeltje op je tong piest”. Dis in so ’n verbinding van die kookkuns en die digkuns dat ons die genialiteit van Leipoldt se verbeelding erken. Verveelding hou verband met ander gespreksvoorwaardes wat o.m. blyk uit die slampamperliedjie “Jy sê vir my: ‘Ou boetjie, w at moveer jou’ ” (VG. p. 52): Nou goed, ou boet; ek skrywe nie vir jou nie. Die windswael sing - nou, waarvoor moet hy sing? Vir jou en my? Nee, wragtie, vir homselwe - Net om hy iets moet sê - iets, iets m oet bring! 148 Soos die windswael sing, so skryf die digter versies. Let op hoe die singery nage- boots word deur die herhaling van iets. Albei hierdie dinge is dinge wat moet; nie ter wille van die gehoor nie, maar vir die spreker of sanger self, uit ’n soort innerlike noodwendigheid. Dis bowendien by uitstek iets natuurliks, spontaars en naiëfs. Op baie plekke in Leipoldt se poësie kry mens trouens hierdie klem op die spontane, natuurlike uiting. So iets is versies maak ook (vgl. Dekker, 1934, p. 97 - 8). Leipoldt praat hier effens geringskattend van “versies” . Sy geringskatting van sy werk is legendaries. Sy slordigheid ook. Oor die finale versorging van sy werk het hy hom nooit juis veel bekommer nie (vgl. Kannemeyer, 1977). Toe ’n uitgewer hom daarop gewys het dat een van sy sonnette net dertien reels het, het hy glo gesê die teksversorger moet maar self ’n veertiende reel byskryf. Sy gepubliseer- de gedigte is daarom ook vol slordighede soos anglisismes, lomp sinswendings, swak woordkeuses. Soms gebruik hy sommer die eerste die beste rymwoord. Sy gedigte is vol rymdwang, stoplappe en oormatige taalverwringing. Dit lyk soms na volslae onmag. Sekere lastige gewoontes soos die gee my- of daar . . . waar-mode en die woordjie orals kom baie dikwels in sy poësie voor (vgl. Louw, 1958). Al hierdie dinge kan eintlik toegeskryf word aan sy opvatting dat poësie spontaan en natuurlik moet wees. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. In ’n sekere sin is hierdie geringskatting van sy poësie maar skyn. Dit is m.i. verge- lykbaar met wat ons ook by ons jonger digters kry, nl. ’n neiging om die waarde van hulle werk en van die poësie in die algemeen te relativeer, dit nie emstig op te neem nie (Cloete, 1980, p. 116-7). “Op my ou ramkietjie” (VG. p. 196) kan ook beskou word as ’n kunsteoretiese gedig. Hier tref ons ’n tipies boheemse digtersfiguur aan. Op sy eensnarige, volkse instrum ent maak hy liedjies wat vir die mense onverstaanbaar is. En dit boonop nog in die maanskyn. G’n wonder die mense sê hy’s halfpad mal of selfs heeltemal mal nie. Dit dui ’n derde gespreksvoorwaarde aan, naamlik die besetenheid van die digter, die furor poeticus wat al sedert die tyd van Plato aan die digter toege­ skryf word. Volgens hierdie opvatting moet die digter eers deur die een of ander goddelike wese ingeblaas of besete wees voordat hy kan skep (Shipley, 1972, p. 227-229). In sy artikel oor Leipoldt as digter, wat ’n mens soms nogal baie aan Kloos se beroemde Inleiding van 1881 herinner, skryf Dekker ook oor hierdie aspek van Leipoldt se poësie. Hy noem dit Leipoldt se hartstog (Dekker, 1934, p. 92). Maar in die geval van Leipoldt, nes by enige ander digter, is dit goed om die Franse digter Paul Valéry se woorde in gedagte te hou: (The poet) is no longer 149 the dishevelled madman who writes a whole poem in the course of one feverish night; he is a cool scientist, almost an algebraist, in the service of a subtle dream er” (Valéry, 1958, p. 315). ’n Laaste gespreksvoorwaarde vir Leipoldt se poësie is dat hy gewone alledaagse praat-Afrikaans in sy gedigte gebruik. Verwey (1921, p. 101) het dit so gestel: “ Deze poëzie is een bloem van spraak, zoals zij in zijn meest bewogen dagen, uit het hart en op die lippen van een dichter ontloken is”. Van Wyk Louw skryf weer oor “die innige verhewigde praat wat Leipoldt se krag is” (Louw, 1972, p. 70). Ook dit is ’n spontane en natuurlike uiting van die mens; so natuurlik soos die windswael se sing. Een van Leipoldt se bekendste kunsteoretiese gediggies is “ Ek sing van die wind” (VG. p. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Elkeen van dié dinge is eiesoortig, en hulle eiesoortigheid word beklemtoon deur dat elkeen gekoppel word aan sy eie, spesifieke natuurlike handeling: die wind gaan te keer, reën val, blomme bloei by die wal, water bruis oor die klippe, duikers dr-af oor die vlei, voëls sing in die bossies. Elke eiesoortige handeling vind ook op ’n spesifieke plek plaas. Selfs Karooland kry drie sterk verbesonderende bepalings by: “ons vaal ou Karooland”. Daar is eintlik geen verband tussen dié dinge nie, behalwe dat hulle almal natuurdinge is wat elk sy eie kenmerkende na- tuurhandeling uitvoer. En hierdie verbandloosheid dien juis om die spontaneiteit van sing te illustreer. Die eiesoortige handelings kan ook dien as tekens van hierdie verskynsels se volledigC natuurlewe, maar jy kan hulle ook gaan lees as ’n lysie landskapselemente. Dan word daar ’n hele landskap met naam en al geskep, pol- send van lewe: ons vaal ou Karooland met sy wind, reën, blomme, water, veld, duikers en voëls in die bossies. So gesien is ’n sinsstuk soos “by die wal” bloot ’n ander (miskien onbeholpe) manier om te sê: daar is ’n wal in hierdie landskap. Daar is dus ook klippe, bossies, veld in hierdie landskap. “ Er staat niet wat er staat”. So word die landskap van “ons vaal ou Karooland” metonimies opgebou. Tog dra die parallelisme in die sinsbou baie daartoe by dat ons die gedig (en die landskap) as ’n eenheid ervaar. ’n Ander ewe bckende gedig van Leipoldt, “ Oktobermaand” (VG, p. 11-2) is ook metonimies opgebou. Nes in “ Kom gee vir my polfyntie” word die groot geheel, die samevattende term aan die begin gegee: “ Dit is die maand Oktober” . Maar laat ons eerder stilstaan by ’n ander bekende natuurgedig van Leipoldt, nl. “ ’n Handvol gruis uit die Hantam” (VG, p. 193). ’n Handvol gruis uit die Hantam - My liewe lekker Hantam-wyk! 151 ’n Mens sou nou ook ’n sterk semantiese verband verwag; maar dit is nie die geval nie. Elkeen van dié dinge is eiesoortig, en hulle eiesoortigheid word beklemtoon deur dat elkeen gekoppel word aan sy eie, spesifieke natuurlike handeling: die wind gaan te keer, reën val, blomme bloei by die wal, water bruis oor die klippe, duikers dr-af oor die vlei, voëls sing in die bossies. Elke eiesoortige handeling vind ook op ’n spesifieke plek plaas. ’n Handvol gruis uit die Hantam - My liewe lekker Hantam-wyk! Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. 53): Ek sing van die wind wat te keer gaan; Ek sing van die reen wat daar val; Ek sing van ons vaal ou Karoo land; Van blomme wat bloei by die wal Van water wat bruis oor die klippe; Van duikers wat draf oor die veld; Van voëls wat daar sing in die bossies - Maar nooit nie, nee nooit nie, van geld! Vir my sing maar liewers van blomme; Van al wat die vlei laat verkleur; Van al wat die sonskyn laat spartel; Van voorjaar en najaar se geur; Vir my sing maar liefs van die 'vater; Van duikers wat draf oor die veld; Van rotse en branders en wolke - Maar nooit nie, nee nooit nie, van geld! Hier gee die spreker vir ons ’n hele reeks dinge waaroor hy sing. Dan rond hy die gedig af met dit waaroor hy nié sing nie, nl. geld - in skerp teenstelling net die voorafgaande. Al hierdie dinge - wind, reën, ons vaal ou Karooland, blomme, water, duikers, voëls - word geplaas in parallelle sinne: oor en oor word dieselfde sintaktiese patroontjie herhaal: 150 Ek sing van die wind wat te keer gaan Ek sing van die reën wat daar val (Ek sing) van blomme wat bloei by die wal (Ek sing) van water wat bruis oor die klippe. Ek sing van die wind wat te keer gaan Ek sing van die reën wat daar val (Ek sing) van blomme wat bloei by die wal (Ek sing) van water wat bruis oor die klippe. Sommige verse het nou wel ’n daar by - “ Ek sing van die reën wat daar val” - maar as ’n mens die gedig skandeer, blyk dat die daar ’n blote stoplap of metriese vulsel is: Dis bloot daar om die starre metriese patroontjie vol te maak en die verse dus metries ook volkome ekwivalent te maak. Sintakties en metries gesproke is daar dus ’n sterk verband tussen die verskillende dinge in die gedig. is daar dus ’n sterk verband tussen die verskillende dinge in die gedig. ’n Mens sou nou ook ’n sterk semantiese verband verwag; maar dit is nie die geval nie. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Selfs Karooland kry drie sterk verbesonderende bepalings by: “ons vaal ou Karooland”. Daar is eintlik geen verband tussen dié dinge nie, behalwe dat hulle almal natuurdinge is wat elk sy eie kenmerkende na- tuurhandeling uitvoer. En hierdie verbandloosheid dien juis om die spontaneiteit van sing te illustreer. Die eiesoortige handelings kan ook dien as tekens van hierdie verskynsels se volledigC natuurlewe, maar jy kan hulle ook gaan lees as ’n lysie landskapselemente. Dan word daar ’n hele landskap met naam en al geskep, pol- send van lewe: ons vaal ou Karooland met sy wind, reën, blomme, water, veld, duikers en voëls in die bossies. So gesien is ’n sinsstuk soos “by die wal” bloot ’n ander (miskien onbeholpe) manier om te sê: daar is ’n wal in hierdie landskap. Daar is dus ook klippe, bossies, veld in hierdie landskap. “ Er staat niet wat er staat”. So word die landskap van “ons vaal ou Karooland” metonimies opgebou. Tog dra die parallelisme in die sinsbou baie daartoe by dat ons die gedig (en die landskap) as ’n eenheid ervaar. ’n Ander ewe bckende gedig van Leipoldt, “ Oktobermaand” (VG, p. 11-2) is ook metonimies opgebou. Nes in “ Kom gee vir my polfyntie” word die groot geheel, die samevattende term aan die begin gegee: “ Dit is die maand Oktober” . Maar laat ons eerder stilstaan by ’n ander bekende natuurgedig van Leipoldt, nl. “ ’n Handvol gruis uit die Hantam” (VG, p. 193). ’n Handvol gruis uit die Hantam - My liewe lekker Hantam-wyk! 151 ’n Handvol gruis en gedroogde blare, Waboom-blare, ghnarrabos-blare! Arm was ek gister, en nou is ek ryk. ’n Handvol gruis en gedroogde blare, Waboom-blare, ghnarrabos-blare! Arm was ek gister, en nou is ek ryk. Arm in herinnering, arm in verbeelding, Arm in onthou van die vroeër jare Deurgebring in die Hantam-wyk. ’n "Handvol gras en gedroogde blare Maak my wat arm was, koning-ryk. Arm in herinnering, arm in verbeelding, Arm in onthou van die vroeër jare Deurgebring in die Hantam-wyk. ’n "Handvol gras en gedroogde blare Maak my wat arm was, koning-ryk. Ryk in herinnering, ryk in verbeelding, Ryk in onthou van die vroeër tyd Toe die Hantam-wêreld al die wêreld Vir my was in die vroeër tyd. ’n Handvol gruis en gedroogde blare Vertel so veel van die wonderjare In my liewe lekker Hantam-wyk - Waboom-blare, ghnarrabos-blare - Arm eergister en nou skatryk! Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Ryk in herinnering, ryk in verbeelding, Ryk in onthou van die vroeër tyd Toe die Hantam-wêreld al die wêreld Vir my was in die vroeër tyd. ’n Handvol gruis en gedroogde blare Vertel so veel van die wonderjare In my liewe lekker Hantam-wyk - Waboom-blare, ghnarrabos-blare - Arm eergister en nou skatryk! Weer nes in “ Kom gee vir my polfyntjie’ word die betekenis van die eerste reel in die loop van die gedig uitgebou, metonimies, stap vir stap. Die tweede vers, “My liewe, lekker Hantam-wyk”, is al ’n ontwikkeling van Hantam. Hier word ’n besonder innige emosie aan Hantam verbind. Die volgende twee verse gee vir ons meer besonderhede oor die handvol gruis: eers hoor ons dat dit ook uit gedroogde blare bestaan en dan presies watter soort blare: “Waboom-blare en ghnarrabos- blare”. Uit hierdie lyflike ervaring van die materie, wat tegelyk ook inkantasie met die mooi of unieke name self is, pntwikkel die digter in die volgende vers ’n formule om sy emosies mee vas te vat: “ Arm was ek gister, en nou is ek ryk”. In die eerste strofe is die temavers (die eerste vers) dan nou ontwikkel tot drie subtemas: die aard van die handvol gruis, die emosionele betekenis van Hantam en die tema van arm en ryk. Die volgende twee strofes is nou weer ’n verdere ontwikkeling van hierdie drie sub­ temas. Daardeur kry die gedig ’n soort musikale siruktuur. In strofe 2 word die arm-tema eers verder ontwikkel: daar word verduidelik hoekom die spreker arm is: Hy is “arm in herinnering, arm in verbeelding, arm in onthou van die vroeër jarc” . Die armoede het te doen met ’n gebrek aan ware, voile lewe. Die volgende vers verbind Hantam aan ’n vierde subtema: die vroeër jarc. So word die emosione- 152 le betekenis van liantam verder verduidelik. Ook word ’n nuwe element ingevoer wat later weer ontwikkel sal word. Nadat die omskrywing van die handvol gruis verder gevoer is tot “ ’n handvol gras en gedroogde blare” , sluit die strofe af met die teenstelling tussen arm en ryk ’n stappie verder gevoer: “Maak my, wat arm was, koning-ryk”. In strofe 3 word die ryk-tema nes die arm-tema in strofe 2 ontwikkel. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. So ryk is die spreker nou dat die Hantam-tema tot vier verse uitg'ebrei word: Toe die Hantam-wêreld al die wêreld Vir my was in die vroeer tyd Kn: Kn: Vertel so veel van die wonderjare In my liewe lekker Ilantam-wyk. Vertel so veel van die wonderjare In my liewe lekker Ilantam-wyk. Die rykdom kan hier dus amper gemeet word aan die aantal verse. En in die kon- teks van dié vier verse kry ook die sleutelvers, “ ’n handvol gruis en gedroogde blare” )‘n ander betekenis. Dit word nou a s ’t w are’n tolk - dit vertel nou, dit kry nou stem. Die gedig eindig weer met die kontras tussen arm en ryk, maar weer ’n stappie verder gevoer: “ Arm eergister en nou skatryk” . Die afstand tussen dié twee toestande is nou veel groter as voorheen. R yk is eers ontwikkel tot koning-ryk en uiteindelik tot skatryk; nes vroeër jare ontwikkel is to t vroeër tyd en uiteinde- lik tot wonderjare. Parallel daarmee loop ook ’n uitgroeiproses in die begrip Han- tam self: vanaf bloot net Hantam, na Hantam-wyk en uiteindelik Hantam-wêreld. Aan die einde word daar teruggekeer na Hantam-wyk en die gedig op 'n bevredi- gende manier voltooi deur twee verse uit die eerste strofe te herhaal: In my liewe lekker Hantam-wyk - Waboom-blare, ghnarrabos-blare - Waboom-blare, ghnarrabos-blare - Ilicrdie presiese, noukeurige ontwikkeling van die temas wat die eerste vers al vir ons ingee, maak tot leuen enige bewering dat Leipoldt nie ’n vormbewuste digter was nie. Hy was miskien ’n lui digter, of ’n digter vir wie die volmaakte vorm ■neestal ontwyk het, maar hier is hy “a cool scientist” by uitstek. Daarom kan ons hierdie gedig in sy geraffineerde gebruik van herhaling en teenstelling vergelyk met Egidius. 153 Nog ’n belangrike bydrae van Leipoldt tot ons letterkunde is sy oorlogsgedigte. “ Toe dit gelvk het asof ons as volk finaal vemeder en reddeloos verlore was” , skrvf Louw (1972, p. 84), "‘toe het Leipoldt gepraat, woorde gegee aan ons smart” , v^andag kan ons die oorlogsgedigte gaan lees as ’n aanklag teen alle vorms van onmenslikheid, wreedheid en geweld. Hulle bly aktueel vir ons tyd. Leipoldt het ook gedigte ocr die Tweede Wêreldoorlog geskryf, maar dit is in sy gedigte geihspireer deur die Tweede Vryheidsoorlog dat hy gestaltes geskep het wat vandag nog onvergeetlik bly. CLOETE, T.T. 1966. Leipoldt as digter van besonderhede. (In-. SMAL swaard en blink. 1966. Pretoria: Academica). Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Oom Gert van “Oom Gert vertel” is die heel eerste oor- tuigende karakter in die Afrikaanse letterkunde. En, hoewel minder groot, is die gestalte van die jong, verbitterde Afrikaner in Londen na die vredesluiting wat ons uit “Vrede-aand” leer ken, nie minder boeiend nie. Verbitterd, teleurgesteld, halfdronk.kan hy net sarkasties vra: Wat is ons land teenoor die aandeelmark? Wat is ’n kanarievoël teenoor ’n vark? ’n Lelieblom teenoor ’n stronk tabak? Ons nasie, wat so wild was, is nou mak En kan getrein word soos ’n jong bob’jaan. Die gebruik van die Engelse woord getrein is hier besonder ironies, want dit sugge- reer dat “ons nasie” nou volkome aan die wil van die Engelse onderwerp is. Die jong Afrikaner vind egter sy troos in ’n bottel soetwyn en in die gedagte aan die vrou se heldemoed tydens die oorlog, sodat die gedig uitloop op ’n pleidooi vir vroueregte wat verrassend modem klink: Dis vrede, ja! Wat sal ons nou begaan? Sal ons die vrou daar binne weer laat staan Om kos te kook, te braai, te stoof, te smoor? Nie meer haar steun verlang nie? nie meer hoor Haar stem wat in die onweer helder klink? Sal ons haar siel laat roes? Hier is Leipoldt die koskenner aan die woord. Maar sou dit te vergesog wees om te beweer dat dit is om dat Leipoldt hierdie gedig geskryf het dat meer vroue van­ dag in Suid-Afrika werk as bv. in Nederland? “ Aan ’n seepkissie” (VG, p. 30), die oorlogsgedig wat u vanaand al gehoor het, is eienaardig in dié opsig dat die spreker in die gedig die seepkissie gebruik as ’n soort “ objective correlative” of “dramatiesc rkwivalent” vir die pyn van die oorlog. 154 Die gedig ontwikkel ook metonimies. Die werklike betekenis van die seepkissie kom eers tot stand nadat die verhaaltjie van Klein Jannie en sy skielike dood ver- tel is. Tussendeur word die seepkissie aanhoudend aangespreek. Hier is daar ook sprake van verwondering oor die seepkissie en wat uiteindelik van hom word, maar dis ’n fel ironiese verwondering, gelaai met verontwaardiging en bitterheid. Die eintlike gruwel waaroor die spreker in die gedig hom verwonder, is egter die onvermydelikheid waarmee hierdie verhaaltjie afloop. Gegee meer as geërwe, As liefdeblyk gekry. Dié gruwel lê al opgesluit in die eerste twee verse, maar dis eers na afloop van die verhaaltjie dat die seep­ kissie sy werklik pregnante betekenis kry: Hulle het jou in Eng’land gemaak, seepkissie, Om hier vir ons kinders as doodkis te dien; Hulle het vir jou lykies gevinde, seepkissie, En ek het jou selwe as doodkis gesien. Om hier vir ons kinders as doodkis te dien; Dit is asof die Engelse opsetlik seepkissies vervaardig het wat bestem is of ontwerp is as doodkissies vir ons kinders. En dan soek hulle opsetlik - en vind ook! - lykies vir dié seepkissies. Wat dit nog meer diabolies maak, is dat die kinders niks- vermoedend met hierdie seepkissies speel! So word die seepkissie ’n diaboliese maaksel van die Engelse om ons kinders selfs ook nog die laaste eer van ’n waardige begrafnis te ontsê. Die seepkissie groei uit to t beeld van die hele Engelse volk en hulle kultuur. Dit word ’n skrikwekkende beeld van “.nan’s inhumanity to man”. Ten slotte: ’n Skrywer sal in sy honderdste geboortejaar seker verkies dat ’n mens nic lofredes op hom sing nie, maar eerder sy werk weer goed gaan lees. Mis- kien kom ons ’n bietjie verder met Leipoldt of kan ons ’n bietjie meer waarde aan hom heg as ons hom gaan lees as ’n realistiese digter wie se gedigte metonimies funksioneer en nie metafories nie. Dan gee ons sy werk dalk meer krediet vir gaaf- heid en heelheid en hou ook meer krediet vir sy strukturerende vermoë. BOSHOFF, S.P.E. en NIF.NABER, G.S. 1967. Afrikaanse ttimologieë. Pretoria: Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. BIBLIOGRAFIE BOSHOFF, S.P.E. en NIF.NABER, G.S. 1967. Afrikaanse ttimologieë. Pretoria: Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. BUDDINGH, C. 1977. Lexicon der poezie. Amsterdam: Arbeiderspeis. 155 155 CLOETE, T.T. 1980. Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Kaapstad: Nasou. CULLER, J. 1977, Structuralist poetics. London: Routledge & Kegan Paul. DEKKER, G. 1934. Leipoldt as digter. (In: Sy Causerie en kritiek. Pretoria: Van Schaik). FREEMAN, D.C. 1970. Linguistics and literary style. New York: Holt, Rine­ hart and Winston. JAKOBSON, R. 1975. Two aspects of language and two types of aphasic distur­ bances. (In: Jakobson, R. en Halle, M. 1975. Fundamentals of language. The Hague: Mouton). KANNEMEYER, J.S. 1977. Teksversorging by C. Louis Leipoldt. (In: Sy Kon- frontasies. Pretoria: Academica). LEIPOLDT, C.F.L. 1980. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg. LEIPOLDT, C.F.L. 1933. Kos vir die kenner. Kaapstad: Nasionale Pers. LINDBERG, E. 1962. Die duister Leipoldt. Standpunte, 40 (4-5) Apr - Jun 1962: 48-55. LINDES, E. 1956. Veelheid en binding. Amsterdam: Noord-Hollandsche U.M. LOUW, N.P. VAN WYK. 1972. Opstelle oor ons ouer digters. Kaapstad: Human en Rousseau. LOUW, W.E.G. 1958. Vormprobleme by Leipoldt. (in: Sy Ou wyn van vreugde. Kaapstad: Balkema). MULDER, H.A. 1942. Tweewêrelde. Pretoria: Van Schaik. OHMANN, R. 1970. Modes of order, (in: Freeman, D.C. 1970. Linguistics and literary style. New York: Holt, Rinehart and Winston: 209 - 242). SCHOLTZ, M. 1966. Bydrae tot ’n Leipoldt-topografie. (in: SMAL swaard en blink. Pretoria: Academia). 156 SHIPLEY, J.T. 1972. Dictionary of world literature. Totowa, N J.: Littlefield, Adams & Co. STRYDOM, L. 1969. ’n Studie van C. Louis Leipoldt se slampamperliedjies. M.A.-verhandeling, Stellenbosch. VALéRY, P. 1958. On literary technique. (In: Sy The art of poetry. London: Routledge & Kegan Paul). VERWEY, A. 1921. De poëzie van Zuid-Afrika. (In: Sy Proza I. Amsterdam: Van Holkema Sc Warendorf). ******************** 157

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1154/1263

Afrikaans

O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? O.J. van Schalkwyk Vollenhoven maak in sy werk Geschiedenis der Wijsbegeerte (1950, p. 40) die belangrike stelling dat alle skepsele sowel ’n universele (of algemeen- geldige) as ’n individuele sy vertoon, en dat dié twee sye altyd en oral tege- lyk voorkom as twee gelykwaardige kante. Elke skepscl vertoon dus die on- tiese grondtrek van universaliteit én individualiteit. Dit is een grondtrek met twee gelyktydige en gelykwaardige sye. Die universele of algemeen-geldige sy van ’n struktuur soos die staat dui op die onveranderbaarheid en konstantheid daarvan. Die staat bly altyd staat, die mens mens, die hond hond en die skool skool. Vir elke soort en tipe is daar universele en onveranderbare hoedanighede en beginsels gegee wat die eie-geaardheid en eie-soortigheid daarvan handhaaf. ’n Hond sal nooit ’n boom kan word nie, en ’n onderwysstelsel nooit ’n kerk nie. Die hoedanighede wat die identiteit daarvan bepaal, is universeel en algemeen- geldig: dit geld altyd en oral vir daardie skepsel. ’n Skool sal altyd en oral ’n skool bly ongeag of dit nou in die Middeleeue of twintigste eeu bestaan en of dit in Japan, Amerika of in Suid-Afrika voorkom. Die individuele of besondere sy van ’n skepsel dui op die veranderlike en aanpasbare kant daarvan. As gevolg van die wisselende omstandighede van plek en tyd word dieselfde soort op verskillende wyses geindividualiseer. Die universele hoedanighede van byvoorbeeld die mens is in elke mens anders vergestalt as gevolg van die verskil in oorerwing en omgewing. Ek is dus uni­ verseel én individueel: ek is ’n mens (my universeel-menslike hoedanighede) maar ek is ook ek (my besondere hoedanighede). Die Suid-Afrikaanse onder onderwysstelsel is tegelyk en gelykwaardig universeel én individueel omdat dit eerstens ’n onderwysstelsel is en tegelyk daarmee ook die Suid-Afrikaan­ se onderwysstelsel is. Die wetenskaplike soek onder andere altyd na die universele of algemeen- geldige (die wette, norme, eienskappe) van die strukture binne sy studieveld in hulle verskillende openbaringe en vergestaltinge oor die wêreld heen, dit wil sê na die universele én individuele sye as twee gelyktydige en gelykwaar­ dige kante daarvan. Die pedagoog vra na byvoorbeeld die universaliteit én individualiteit van die les, die opvoedeling, die kurrikulum, die werklikheid, die skool, die onderwysstelsel, ensovoorts; die fisikus na die universaliteit én individualiteit van onder andere elke tipe materie, die bioloog na die univer- 132 saliteit én individualiteit van onder andere elke plant- en diersoort, enso- voorts. O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? As die natuurwetenskaplike vasstel dat materie by verhitting uitsit of dat ’n verbinding van twee waterstofmolekules met een suurstofmolekuul altyd water vorm, dan ontdek hy daarmee ’n algemeen-geldige natuurwet. Uitsetting by verhitting is wetmatige gedrag,wat konstant en onveranderbaar onder dieselfde voorwaardes bly. Wanneer die pedagoog opmerk dat die on- derwysstelsel ’n vervlegtingstruktuur is, dan identifiseer hy ’n universele of algemeen-geldige struktuurkenm erk daarvan. Daardeur sé hy dat die onder- wysstelsel na sy aard ’n samestelling van verskeie soorte samelewingsver- bande is. Dit geld altyd en oral vir alle onderwysstelsels oor die wêreld heen: almal is vervlegtingstrukture. Merk hy voorts op dat die samehang van die verskeidenheid strukture die algemeen-geldige beginsel van die behoud van elkeen se soewereiniteit wat dit in eie kring besit geld, dan dui hy daarmee aan dat elke samelewingsverband binne die onderwysstelsel bepaalde grense ontvang het waarbinne dit sy moontlikhede met verantwoordelikheid moet vervul. Met ander woorde vir die staat, kerk, gesin, bedryf, skool, enso- voorts, geld bepaalde verantwoordelikhede wat dit ooreenkomstig die ge- struktureerdheid daarvan besit en wat dit nie mag oorskry nie. Doen die staat meer as waarvoor dit die nodige norme ontvang het deur byvoorbeeld aan die skool voor te skryf wat en hoe om te onderrig, dan oorskry dit sy grense en word daar dusdoende teen die skool se vryheid om in éie bevoegd- heid sy taak te verrig oortree. Of, word die ouers nie toegelaat om hulle reg tot medeseggenskap in die onderwys na te kom nie, dan word daar teen die soewereiniteit in eie kring van die gesin gesondig en word dit ten opsigte van die onderwys onvry. saliteit én individualiteit van onder andere elke plant- en diersoort, enso- voorts. As die natuurwetenskaplike vasstel dat materie by verhitting uitsit of dat ’n verbinding van twee waterstofmolekules met een suurstofmolekuul altyd water vorm, dan ontdek hy daarmee ’n algemeen-geldige natuurwet. Uitsetting by verhitting is wetmatige gedrag,wat konstant en onveranderbaar onder dieselfde voorwaardes bly. Wanneer die pedagoog opmerk dat die on- derwysstelsel ’n vervlegtingstruktuur is, dan identifiseer hy ’n universele of algemeen-geldige struktuurkenm erk daarvan. Daardeur sé hy dat die onder- wysstelsel na sy aard ’n samestelling van verskeie soorte samelewingsver- bande is. Dit geld altyd en oral vir alle onderwysstelsels oor die wêreld heen: almal is vervlegtingstrukture. O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? Merk hy voorts op dat die samehang van die verskeidenheid strukture die algemeen-geldige beginsel van die behoud van elkeen se soewereiniteit wat dit in eie kring besit geld, dan dui hy daarmee aan dat elke samelewingsverband binne die onderwysstelsel bepaalde grense ontvang het waarbinne dit sy moontlikhede met verantwoordelikheid moet vervul. Met ander woorde vir die staat, kerk, gesin, bedryf, skool, enso- voorts, geld bepaalde verantwoordelikhede wat dit ooreenkomstig die ge- struktureerdheid daarvan besit en wat dit nie mag oorskry nie. Doen die staat meer as waarvoor dit die nodige norme ontvang het deur byvoorbeeld aan die skool voor te skryf wat en hoe om te onderrig, dan oorskry dit sy grense en word daar dusdoende teen die skool se vryheid om in éie bevoegd- heid sy taak te verrig oortree. Of, word die ouers nie toegelaat om hulle reg tot medeseggenskap in die onderwys na te kom nie, dan word daar teen die soewereiniteit in eie kring van die gesin gesondig en word dit ten opsigte van die onderwys onvry. Maar waar en hoe vind die wetenskaplike die algemeen-geldige hoedanig- hede van die strukture? Hoe weet hy dat dit algemeen-geldig is? In sekere ge- valle is dit maklik vasstelbaar terwyl dit veral in die geesteswetenskaplike studies gewoonlik baie moeilik is. Selfs in natuurwetenskaplike ondersoeke stuit die mens dikwels op onbewysbare sake soos wanneer die lewe in die sel begin. Is dit iets wat byvoorbeeld spontaan begin wanneer die regte stowwe in die regte hoeveelhede onder optimaal gunstige omstandighede in aanra- king met mekaar gebring word (lewe uit dood), is dit so dat slegs lewe lewe kan wek, dit wil sê, lewe word van een lewende skepsel in ’n ander voortge- plant (lewe uit lewe)? Hier is dus sprake van verskillende sieninge en teorieë oor waarhede wat nie eksperimenteel bewysbaar is nie. Elkeen meen dat hy deur sy teorie die waarheid weergee, dit wil sê egte, outentieke, algemeen- geldige en universele kennis daarmee stel. Die kruks van die saak is dat wetenskap deur die mens bedryf word, en die mens is altyd subjektief in sy beskouinge en aannames. Die spreekwoord 133 lui tereg ook: soveel hoofde soveel sinne. As gevolg van sy hartsgerigtheid (die religieuse ingesteldheid van die selfheid) beskik elke wetenskaplike oor sekere aannames, insigte en „vanselfsprekendhede” wat gesamentlik bekend staan as sy voorveronderstellinge (in onderskeiding van sy vooroordele soos emosies, voor- en afkeure, verwagtinge, ensovoorts, wat wetenskap vervals). O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? Dit hou verband met beginsels. Bewus of onbewus opereer die wetenskap aan die hand daarvan. Vir die wetenskaplike is dit fundamenteel en leidend (Stoker, 1969, p. 31). Dit is regulatiewe ideê' (Hommes, 1972, p. 98) wat die wetenskaplike navorsing langs bepaalde w ef lei en dit op daardie wyse be vrug. Die navorsingsresultate (formuleringe, teorieê', skemas, modelle, uit- sprake, ensovoorts) word dus wesentlik bepaal deur die voorveronderstel- linge of beginsels wat die wetenskaplike huldig. Begrip van ’n wetenskaplike se bevinding vereis dus ’n begrip van sy voorveronderstellinge. Dit maak al die verskil. Die uniekheid en feitlik onbeperkte kwaliteite en moontlikhede van die mens en sy altyd anderse interpretasie van sake het tot gevolg die voortdurende veranderinge in insigte en teorieé'. Ofskoon elke teorie of be- skouing ’n poging is om die waarheid (die algemeen-geldige) weer te gee, is dit altyd partikulier, subjektief gekleurd, hipoteties, relatief. Deur die eeue van wetenskapsbeoefening het daar groot denkskole, stro- niinge, verwysingsraamwerke en dwaalleringe, ensovoorts, na vore gekom. Baie van hulle besit in ’n mindere of meerdere mate dele van die waarheid. Enkele daarvan is byvoorbeeld die Liberalisme, Eksistensialisme, Progmatis- me, Rasionalisme, Realisme, Marxisme, Positivisme, Calvinisme, ensovoorts. Geeneen van die denkskole en hulle teorieê' alleen het ’n absolute suiwer en volkome korrekte siening van sake nie. Dit is trouens dan ook nie vir die mens moontlik om so ’n ware kennis van sake te bekom nie — eenvoudig omdat dit die mens is wat wetenskap beoefen: afvallig, gebroke, in sonde ontvang en gebore, aards, vleeslik, sterflik, feilbaar en wat slegs ten dele ken. Daarmee kom ek by die wese van die vraag waarom dit hier gaan, naam- lik of die Calvinistiese beskouing van sake op algemeen-geldigheid aanspraak kan maak. Soos alle denkskole op bepaalde beginsels gebaseer is, so is die Calvinistiese skool op Skriftuurlike en dus Christelike beginsels gevestig. Op dié vraag kan ja en nee geantwoord word. Antwoord ons nee, dan is dit een­ voudig omdat ook die Calvinisme steeds ’n menslike interpretasie van die Bybel-beginsels bly, want dit word vandag op talle wyses geiiiterpreteer en ingesien. Daar bestaan talle variasies van Christelike denkskole en ook hier geld die vraag: Watter Christelike denkskool sien die waarheid die suiwerste? ’n Ja-antwoord m oet egter gekwalifiseer word. Dit hang daarvan af of die Calvinisme ’n suiwer en korrekte menslike interpretasie van die Goddelike beginsels is. O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? En nou is die vraag: Is die Christelike beginsels en norme die Deur die eeue van wetenskapsbeoefening het daar groot denkskole, stro- niinge, verwysingsraamwerke en dwaalleringe, ensovoorts, na vore gekom. Baie van hulle besit in ’n mindere of meerdere mate dele van die waarheid. Enkele daarvan is byvoorbeeld die Liberalisme, Eksistensialisme, Progmatis- me, Rasionalisme, Realisme, Marxisme, Positivisme, Calvinisme, ensovoorts. Geeneen van die denkskole en hulle teorieê' alleen het ’n absolute suiwer en volkome korrekte siening van sake nie. Dit is trouens dan ook nie vir die mens moontlik om so ’n ware kennis van sake te bekom nie — eenvoudig omdat dit die mens is wat wetenskap beoefen: afvallig, gebroke, in sonde ontvang en gebore, aards, vleeslik, sterflik, feilbaar en wat slegs ten dele ken. Daarmee kom ek by die wese van die vraag waarom dit hier gaan, naam- lik of die Calvinistiese beskouing van sake op algemeen-geldigheid aanspraak kan maak. Soos alle denkskole op bepaalde beginsels gebaseer is, so is die Calvinistiese skool op Skriftuurlike en dus Christelike beginsels gevestig. Op dié vraag kan ja en nee geantwoord word. Antwoord ons nee, dan is dit een­ voudig omdat ook die Calvinisme steeds ’n menslike interpretasie van die Bybel-beginsels bly, want dit word vandag op talle wyses geiiiterpreteer en ingesien. Daar bestaan talle variasies van Christelike denkskole en ook hier geld die vraag: Watter Christelike denkskool sien die waarheid die suiwerste? ’n Ja-antwoord m oet egter gekwalifiseer word. Dit hang daarvan af of die Calvinisme ’n suiwer en korrekte menslike interpretasie van die Goddelike beginsels is. En nou is die vraag: Is die Christelike beginsels en norme die 134 waarheid? — ongeag of dit ’n Christen of nie-Christen is wat daarmee werk? Is dit moontlik om aan die hand daarvan wel tot die waarheid te kom? Myns insiens is dit nie ’n saak van geloof alleen nie. Dit hoef nie alleen geglo te word nie; dit is ook bewysbaar; dit is sigbaar; dit is daar vir elke mens om self te toets en te beproef. En die een wat dit eenmaal raakgesien het, sal nooit weer oor die egtheid daarvan twyfel nie, want dit is al wat letterlik werk omdat dit so eg en natuurlik is en omdat dit in ooreenstemming is met die ware aard van die skepsele. Enkele voorbeelde behoort die saak genoeg- saam te verduidelik. O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? Die gebruik van die Bybel om daaruit die Christelike beginsels wat vir alle skepsele geld en as voorveronderstellinge in die wetenskap gebruik word af te lei, beteken nie dat die wetenskaplike nou alle ander boeke opsy gaan skuif nie. Inteen- deel, dit is „a spiritual eye-opening experience for returning to readin’, w ritin’, *rithmetic with renewed vision” (Spykman, 1977, p. 1). Slegs in die lig van Skrifbeginsels sien die mens die lig, die waarheid, die algemeen-gel- dige en Godbedoelde wese van die sake raak. In alle wetenskap gaan dit per slot van sake om die mens in sy roeping. Die mens mag nie verslaaf of onbeperk vrygemaak word sodat hy God nie m et volkomenheid kan dien nie. Word hy byvoorbeeld slaaf van die Sabbat (Sondagsverafgoding), dan kan hy God nie meer met ’n volkome liefde dien en Horn alleen bo alle dinge liefhê nie, terwyl hy hom ook nie van die Sabbat mag losmaak nie, om dat hy dan weer die wêreld dien. Die Sabbat is vir die mens gemaak en nie die mens vir die Sabbat nie (Markus 2:27). Die Calvinis gebruik die Bybel op ti bepaalde wyse. Dit is nie ’n resepte- boek nie, is nie voorskriftelik vir elke saak nie. Dit gee slegs perspektief op die werklikheid, le grondslae neer, stel beginsels, gee riglyne en daaruit maak hy gevolgtrekkinge wat hom in sy soeke na ware kennis m oet lei. „The stu­ dy of the Scriptures provides an understanding of the theme of the Creat­ ion, Fall, Redem ption, and the Kingdom of Christ, and of Man’s place and task in the world” (Steensma en Van Brummelen, 1977, p. 17). Die gebruik van die Bybel om daaruit die Christelike beginsels wat vir alle skepsele geld en as voorveronderstellinge in die wetenskap gebruik word af te lei, beteken nie dat die wetenskaplike nou alle ander boeke opsy gaan skuif nie. Inteen- deel, dit is „a spiritual eye-opening experience for returning to readin’, w ritin’, *rithmetic with renewed vision” (Spykman, 1977, p. 1). Slegs in die lig van Skrifbeginsels sien die mens die lig, die waarheid, die algemeen-gel- dige en Godbedoelde wese van die sake raak. O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? Eerstens: Teoriee oor die vryheid van die mens kan hoofsaaklik in drie groepe verdeel word, naamlik dié wat menslike vryheid hoegenaamd ontken (die universalisme), die wat sy vryheid as onbeperk beskou (die individualis- me) en die wat beide sy vryheid maar ook sy gebondenheid erken (Calvinis- me). In eersgenoemde geval word die mens se vryheid ontken; is hy slegs deel van die groter geheel (die gemeenskap), ’n massamens met geen seggen- skap oor sy eie lewe en sake nie, ondergeskik aan mense, magte en strukture wat oor hom gestel is en wat hy ongevraagd moet gehoorsaam. In die twee- de geval word hy as onbeperk vry beskou. Hy kan doen, sê en dink wat hy wil, is aan niks of niemand verantwoordelikheid verskuldig nie, besluit mate- loos self oor sake, is in voile beheer oor alles en bly heer en meester van sy eie lewe. Die vraag is of enige van die twee groepe teoriei oor die mens se vryheid algemeen-geldig kan wees. Die antwoord is voor-die-hand-liggend. Die mens wat van sy kosbaarste besitting, sy vryheid, beroof is, is diep on- gelukkig, kan nooit in sy ware element wees nie, kom nooit tot ware lewens- vervulling nie. Die mens wat weer mateloos vry is, kan ook nie ware mens wees nie — eintlik is hy onmens, ’n „dier” . Geeneen van die teoriee strook met die ware en natuurlike aard van die mens nie. Eers wanneer die mens sy vryheid ontvang maar gelyktydig en gelykwaardig daarmee ook aan bepaalde norme gebind word deur in alles dit altyd te gehoorsaam, hom daaromtrent te verantwoord, dan word hy waarlik mens, dan begin hy lewe, kom hy in sy element. Beantwoord hy aan sy ware aard en wese, bereik hy sy ware doel, kan hy sy lewe begin vervul. In die lig van die Calvinisme sal die wetenskaps- teorie oor die mens se vryheid eenvoudig moet lui: vryheid-tot-verantwoor- delikheid. ’n Tweede voorbeeld handel oor medemenslike liefde. Hoe moet die mens sy medemens liefhê? Wat is die bedoelde aard daarvan? Moet ek m y­ self as ’t ware haat en al my liefde op die ander uitstort (altruisme) of moet ek net myself liefhê (egoisme) of moet ek myself net so liefhê soos my naas- te (Christelike norm)? O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? Die antwoord is vanselfsprekend: Hy wat net vir die ander leef, word hulle slaaf, en hy wat net vir homself leef, word ’n diep on- 135 gelukkige mens wat homself in al sy verhoudinge vasloop. Wanneer die ewe- wig egter gehandhaaf word, dan kom ek én my naaste in lyn met God se be- doeling vir ons lewcns. So alleen leef ons in ooreenstemming met ons ware geaardheid. Dit werk, want dit is die waarheid. Dit hoef nie geglo te word nie. Almal kan dit sien. ’n Laaste voorbeeld: Watter staatsvorm is die geskikste vir die mens? ’n Demorkasie of ’n outokrasie? Die Bybel gee nie hierop ’n antwoord nie maar dit stel beginsels vir die mens se lewe, sy roeping en sy vryheid. Die vraag wat in die Iig daarvan beantwoord moet word, is binne watter staats­ vorm hy die ruimte gaan ontvang om God se doel met sy lewe die beste te vervul. Albei kan misluk. Binne die outokrasie is daar weinig ruimte vir vry­ heid en lewensvervulling. Wanneer die mens se vryheid nie aan behoorlik- heidseise binne die demokrasie gebind word nie, is ook dit ’n mislukking. Laasgenoemde bied die grootste ruimte, maar slegs wanneer hy sy verant­ woordelikheid ten voile aanvaar. In alle wetenskap gaan dit per slot van sake om die mens in sy roeping. Die mens mag nie verslaaf of onbeperk vrygemaak word sodat hy God nie m et volkomenheid kan dien nie. Word hy byvoorbeeld slaaf van die Sabbat (Sondagsverafgoding), dan kan hy God nie meer met ’n volkome liefde dien en Horn alleen bo alle dinge liefhê nie, terwyl hy hom ook nie van die Sabbat mag losmaak nie, om dat hy dan weer die wêreld dien. Die Sabbat is vir die mens gemaak en nie die mens vir die Sabbat nie (Markus 2:27). Die Calvinis gebruik die Bybel op ti bepaalde wyse. Dit is nie ’n resepte- boek nie, is nie voorskriftelik vir elke saak nie. Dit gee slegs perspektief op die werklikheid, le grondslae neer, stel beginsels, gee riglyne en daaruit maak hy gevolgtrekkinge wat hom in sy soeke na ware kennis m oet lei. „The stu­ dy of the Scriptures provides an understanding of the theme of the Creat­ ion, Fall, Redem ption, and the Kingdom of Christ, and of Man’s place and task in the world” (Steensma en Van Brummelen, 1977, p. 17). O.J. van Schalkwyk KAN CALVINISTIESE BEGINSELS TOT ALGEMEEN GELDIGE KENNIS LEI? Al is die Calvinisme dan ook slegs een van die menslike interpretasies van algemeen-geldige hoedanighede, dan glo, sien en weet ek dat die wetenskap aan die hand daarvan die getrouste weergawe van die ware, universele en al­ gemeen-geldige kennis van die stand van sake weergee. 136 SPYKMAN, G J., 1977. „The place and role of the Bible in the School”, in Shaping School Curriculum: a Biblical view, onder redaksie van G J. Steensma en H.W. van Brummelen. VOLLENHOVEN, D.H. Th. 1950. Geschiedenis der Wijsbegeerte 1, Franeker, Wever. HOMMES, HJ. VAN EIKEMA, 1972. De Elementaire Grondbegiippe der Rechtswe- tenschap. Deventer: Kluwer. BRONNE HOMMES, HJ. VAN EIKEMA, 1972. De Elementaire Grondbegiippe der Rechtswe- tenschap. Deventer: Kluwer. SPYKMAN, G J., 1977. „The place and role of the Bible in the School”, in Shaping School Curriculum: a Biblical view, onder redaksie van G J. Steensma en H.W. van Brummelen. STEENSMA, G J. & VAN BRUMMELEN, H.W., 1977. ..Directives for a Biblically grounded curriculum” in Shaping School Curriculum: a Biblical view onder redaksie van G J. Steensma en H.W. van Brummelen. STOKER, H.G. 1969. Beginsels en Metodes in die Wetenskap. Johannesburg: Boekhan- del Dc Jong (Edms) Bpk., Tweede onveranderde druk. VOLLENHOVEN, D.H. Th. 1950. Geschiedenis der Wijsbegeerte 1, Franeker, Wever. ** 137

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1109/1218

Afrikaans

Inleiding Die kemvrae van hierdie tema sentreer rondom die aanduidinge: ‘die lig van die Skrif’ en ‘alle wetenskappe’. Daarom begin ons met enkele opmer- kinge oor die aard van die Skrif-lig en vervolg dan met ’n besinning oor die betekenis daarvan vir die wetenskap. Biblisistiese siening van Skrif-lig ontoereikend Indien die gesag van die Skrif werklik afhanklik was van direkte uitsprake oor elke saak waarmee die Christenmens, ook in die wetenskap, te doen kan kry, sal juis hierdie uit- gangspunt direk daartoe aanleiding gee dat die werklike lewensomvattende gesag van die Bybel totaal ondergrawe word. Vóórdat derhalwe na vermeen- de Skrifgegewens gekyk kan word wat veronderstel is om vir hierdie of dáárdie prinsipiële riglyne te bied, moet allereers besin word of hierdie metodiek hoegenaamd aangewend mag word — altans indien eras gemaak wil word met die universele strekking van die Bybelboodskap! Biblisistiese siening van Skrif-lig ontoereikend Met die term ,,biblisisme” wil ons hier verwys na dáárdie opvatting wat meen dat die gesag van die Bybel slégs gehandhaaf kan word indien daar in die Bybel direkte uitsprake oor elke moontlike Christelike aktiwiteit gevind kan word — dergelike Skrifgegewens word maklik bestempel as Skrifbegin- sels vir die voile lewe van die mens. In onderskeiding van die egte Roomse Skolastiek (wat die verlossing in Christus afgeperk het tot die kerk as instituut) lê daar aan hierdie opvatting ’n Gereformeerd-skolastiese instelling ten grondslag wat nog in navolging van Aristoteles (Metaf. 996) en Thomas (weliswaar soms slegs implisiet) die teo­ logie verhef tot ‘koningin van die wetenskap’ waardeur die ‘rede’ van die mens ‘gebind’ word aan die lig van die Skrif’ deurdat die teoloog die ‘Skrif- tuurlike beginsels’ moet lewer waaraan die nie-kerklike en nie-teologiese aktiwiteite van die mens hulle moet oriënteer. Waar die Skolastiek die ‘lig van die Skrif’ binne die donker mure van die Roomse Kerk vasgepen het, het die Gereformeerde skolastiek (om Kuyper aan te haal) die ‘vensters oopge- maak sodat die “lamp deur Christelijke religie’ op al die ‘geledingen van ons menschelijk leven’ gewerp kan word (De Gemeene Gratie, 3de druk, Vol. II, p. 272). i di bibli i i k ld i i di li di b l (dik l Hierdie biblisisties-verskraalde siening van die lig van die Bybel (dikwels ondersteun deur ’n kerk-sentrisme of minstens ’n kerk-sentriese visie op die roeping van die Christen) is juis op die terrein van die wetenskap opvallend ontoereikend. Daar bestaan immers vandag dissiplines waaroor nog direk, nog indirek binne die konteks van sekere Bybeltekste enige inhoudelike in- sig of onderskeiding na vore gebring kan word. In sulke gevalle is daar slegs ’n algemeen-grondleggende Bybelse appel moontlik — waarop ons egter aan- 38 stons terugkom. Dink slegs aan dissiplines soos die algemene sisteem-teorie, die sibernetika of die biochemie — en u sal spoedig besef dat sogenaamde direkte Skrifberoep hier geen hulp sal bied nie. In die praktyk kom die biblisistiese ‘program’ dan ook slegs daarop neer dat bepaalde sake waaroor die Bybel wél een en ander sê, uitgelig word, terwyl al die sake waaroor daar geen direkte aanwysinge in die Skrif gevind word nie, rustig gelaat word bin­ ne die breë natuurlike sfeer van die mens se ‘gesonde verstand’ (behorende tot die terrein van die ‘algemene genade’). Wat is die onderskeidende kenmerk van wetenskap? Hierdie vraagstelling stel nie belang in al die kenmerke van wetenskaf) wat ook aanwesig is by nie-wetenskaplike aktiwiteite nie (soos sistematiek, metodologie, verifikasie/valsifikasie, en so meer), want dit wil rekenskap probeer gee van dit wat wetenskap onderskei van nie-wetenskap. Wetenskaplike denke is ’n bepaalde soort analities gestempelde aktiwiteit. Analise is ’n subjektief-logiese handeling wat ondermeer bepaal word deur die logiese norme van identiteit en teëspraak. In die lig van hierdie norm- bepaaldheid kan analise bestempel word as identifiserende onderskeiding (of: onderskeidende identifisering). Analise veronderstel egter skeppings- gegewens wat identifiseer-6aar en onderskei-baar is (dit wil sê gegewens wat logies objektiveerbaar is — waar logiese objektivering natuurlik altyd ’n sub­ jektief-logiese aktiwiteit is). Die besondere (onderskeidende) aard van wetenskaplike analise dui ons aan deur te sê dat wetenskap gesien moet word as modaal-abstraherende ana lise. In elke analitiese aktiwiteit (wat ingeweef is in logiese objektivering) kán daar gekom word (dit hoef natuurlik nie noodwendig te gebeur nie) tot ’n ‘konkrete’ of ’n modale abstrahering (afsien van), ’n Klein kindjie wat vir die eerste keer ’n duif sien, kan reeds konkreet abstraheer, byvoorbeeld wanneer hy ’n paar dae later na ’n mossie verwys as ’n duif. Hy dui dan die begrip voëltjie aan met die naarn „duif” — iets wat alleen moontlik is deur- dat die kindjie uit die konkrete sintuiglike waamemingsbeeld van ’n duif sekere tipiese voel-kenmerke geabstraheer het (byvoorbeeld ’n snaweltjie, pootjies, vlerke, vere) en tegelyk daarmee afgesien het van die spesifieke kenmerke van ’n duif in onderskeiding van ’n mossie. Hierdie tipe abstra­ hering betref egter nie die onderskeidende kenmerk van wetenskap nie, want daagliks verskyn sulke konkrete abstraherings in allerlei vorme van nie- wetenskaplike begripsvorming (dink slegs aan begrippe soos: plant, dier, mens, gereedskap, en so meer). k d di b h i ’ d l k Eers wanneer gekom word tot die abstrahering van ’n modale aspek (wat dan geidentifiseer en onderskei word, dit wil sê logies geobjektiveer word), ontmoet ons egte teoreties-logiese (dit is modaal-abstraherende) denke, wat tegelyk die toegangspoort bied tot ’n teoretiese analise óók van die tipiese totaalstrukture van individuele dinge, gebeurtenisse of same- lewingsverhoudinge. (Laasgenoemde entiteite besit trouens alma! ’n Radikaal-Bybelse instelling in die wetenskap ’n Egte Bybels-reformatoriese visie moet deurdring tot die lig wat Gods lewendmakende Gees in die wortel van die mens se bestaan ontsteek deur Christus se verlossingswerk, en wat vanuit daardie worteldiepte alle lewen- sektore (nie slegs sydelings vanuit die kem en/of teologie nie, maar radikaal en integraal) deurlig, sodat die Christenmens sy voile lewe kan laat opbloei in die verheerliking van God Drie-enig. Die “lig van die Skrif’ beteken dan die beligting van die mens se hart deur die sentrale en totale appêl van Gods Woord wat, as rigtinggewende dryfkrag, sy voile lewe in Christus tot eer van God laat ontplooi, gehoorsaam aan die wil van God — die diens van God met die héle hart. Hierdie sentrale, op God gerigte ingesteldheid wat die Bybel ook aan ons wetenskaplike denke verskaf, los geensins vanself enige intrinsiek-weten- skaplike probleem op nie — indien dit immers wél die geval sou wees, sou Christelike wetenskap slegs bestaan het uit geldige logiese deduksies uit bepaalde (relevantgeagte) Skrifgegewens. Die sentrale appel van die Bybel open veeleer aan ons verskeie sentrale perspektiewe, waaronder die insig dat ook die menslike wetenskaplike denke begrond word deur die orde van Gods skepping en derhalwe gehoorsaam behoort te wees aan die skeppings- gegewe eise wat vir die wetenskap geld. Op hierdie punt moet ons egter eers kortliks stilstaan by die tipiese aard van die wetenskap. 39 Wat is die onderskeidende kenmerk van wetenskap? Wat is die onderskeidende kenmerk van wetenskap? individuele subjeks-, respektiewelik subjeks- en objeksfunksies in alle werklikheidsas- pekte.) di d k dhi i l i i b di di i i di Met die woord aspek word hier, in aansluiting by die tradisie in die re­ formatoriese wysbegeerte, gedui op ’n grondleggende bestaanswyse (modus 40 quo) wat nooit vereenselwig mag word met enige konkreet-individuele enti- teit wat bloot in die verskillende bestaanswyses (modaliteite) funksioneer nie. Nie-wetenskaplike denke is altyd (nie-modaal-abstraherend) gerig op die alsydigheid van konkrete gegewens. In hierdie konkreet-alsydige ervaring is die modale funksies van dit wat ervaar word sekerlik geimpliseer, maar be- slis nog nie as sodanig (modaal) geabstraheer nie. Wanneer ons ’n duur motor opmerk, ervaar ons die ekonomiese aspek aan en in die waargenome motor sónder om oor te gaan tot die (modaal-abstraherende) ontwikkeling van ’n ekonomiese prysteorie! Net so ervaar ons die getalsaspek aan en in die hoeveelheid mense of diere wat ons opmerk, sonder om enigsins oor te gaan tot die abstrahering van hierdie aspek. Veronderstellinge in die wetenskap Uit die aard van wetenskaplike denke as teoreties-logiese (modaal- abstraherende) denke vloei belangrike konsekwensies voort. Ons het reeds opgemerk dat alle analise skeppingsgegewens veronderstel wat analiseer- baar (dit is identifiseerbaar en onderskeibaar) is. Analise veronderstel der- halwe ’n meer-as-logiese skeppingsverskeidenheid. Wie gevolglik wetenskap beoefen, word kragtens die struktuur van wetenskaplike denke verplig om (implisiet of eksplisiet) rekenskap te gee van die gegewe analiseerbare skep­ pingsverskeidenheid, en wel in die vorm van een of ander teoretiese same- hangsvisie op die gemelde verskeidenheid. Om egter sinvol rekenskap te gee van die aard van so ’n grondleggende samehangsvisie, moet ons eers saaklik stilstaan by die grense van weten­ skaplike begripsvorming. ’n Begrip kan omskryf word as ’n norm-bepaalde feitlike analitiese sin-figuur waarin onderskeie elemente analities geimpli- seer is wat in logiese oordele uitgelê kan word. (Indien oordele elemente ekspliseer wat nie analities in die betrokke begrip geimpliseer is nie, resul- teer on-logiese oordele — oortreding van die logiese norm van non-kontrak- diksie.) Die geiinpliseerde elemente wat analities in ’n begrip vervat is, is ge- identifiseerde en onderskeie (dit wil sê logies geobjektiveerde) gegewens. Daar bestaan egter talle gegewens wat nie self logies geobjektiveer kan word nie, maar wat nietemin slegs met betrekking tot logies-geobjektiveerde gegewens geken kan word. (Die term „ken” (kennis), dui dus veel méér aan as blote begrips-kennis.) Dft wat ons slegs kan ken in terme wat logies objektiveerbaar is, maar wat self logiese objektivering te bowe gaan, is derhalwe benaderbaar deur middel van ’n logiese objektiveringsaktiwiteit wat die denke verutys na gegewens wat buite die grense van logies begripsvorming val: daarvan kan 41 41 hoogstens ’n grensbegrip, ’n idee gevorm word, wat na sy aard verwysend en rigtinggewend (regulatief) is. Die Bybel openbaar God byvoorbeeld met be- trekking tot die skeppingsverskeidenheid wat logies objektiveerbaar is. maar verwys en rig die menslike denke daarmee in feite na iets wat alle be- grip te bowe gaan en gevolglik slegs benader kan word in ’n Gods -idee. Selfs die tydelike identiteit van enige individuele skepsel kan slegs benader word in ’n rigtinggewende grensbegrip en word daarom in hierdie regulatie- we sin as veronderstelde benodig, alvorens oorgegaan kan word tot ’n teo- retiese (dit is modaal-abstraherende) analise van die struktuur daarvan. Die- selfde geld ten opsigte van die onverbreeklike same hang waarin alle werklik- heidsaspekte gevoeg is. Veronderstellinge in die wetenskap Die kosmies-samehangende verskeidenheid aspekte en entiteite kan nooit in selfgenoegsaamheid in die skepping afgesluit word nie omdat dit slegs bestaan in afhanklike betrokkenheid op Christus in Wie alle dinge stand hou, en met verwysing na God Drie-enig as die Skepper van alle dinge (die skepping vertel immers die eer van God en verkondig die werk van sy hande). Elke teoretiese analise van die verskeidenheid aspekte en tipiese strukture in die werklikheid behoort gevolglik regulatief onderlê te word deur ’n By- bels-gefundeerde skeppingstdee wat opgeneem is in die omvattend-grond- leggende aard van ’n wysgerige grondidee waarin die samehang en verskei­ denheid, die volheid (totaliteit) én die Oorsprong van alle dinge verant- woord word. (Vergelyk oor die probleem: Skepper — skepping (met wetsy en feitlike sy) versus God, wet en kosmos my artikel: God. wet en kosmos in die Skrifmatige Ontologie van B J. van der Walt. Tydskrif vir Christelike We­ tenskap, lste kw. 1977.) Die wysgerige grondidee dien inderdaad as transendentale (grondleggen- de) voorwaarde van alle wetenskaplike denke, dit wil sê dit vorm die nood- saaklike teoretiese veronderstelling van teoreties-logiese denke in die sin dat dit laasgenoemde as sodanig eers móóntlik maak. Hierbenewens moet ons daarop wys dat die wysgerige grondidee, wat steeds ’n grondleggende teoretiese struktuur en funksie besit, self afhanklik is van en in die greep is van sentrale bo-teoretiese (in onderskeiding van voor-wetenskaplike of voor- teoretiese) uitgangspunte wat aan die teoretiese denke sy alles-beheersende rigting gee, hetsy op God, hetsy in diens van die afval. Dit mag illustratief wees om op hierdie punt eers twee voorbeelde kortliks te vermeld. Voorbeeld I Die ontdekking van irrasionale getalle in die Griekse wiskunde Die oudste Griekse wiskunde was in die eerste plek aritmetiek soos blyk Die ontdekking van irrasionale getalle in die Griekse wiskunde Die oudste Griekse wiskunde was in die eerste plek aritmetiek soos blyk Die ontdekking van irrasionale getalle in die Griekse wiskunde Die ontdekking van irrasionale getalle in die Griekse wiskunde Die oudste Griekse wiskunde was in die eerste plek aritmetiek soos blyk Die oudste Griekse wiskunde was in die eerste plek aritmetiek soos blyk 42 uit die karakteristieke wysgerige grondidee: alles is gctal. Volgens die Pytha- goreërs vind alle orde en harmonie in die kosmos hul wortel in getal. Die sentrale grondmotief van die Griekse denke (later deur Aristoteles tuisge- bring onder die benaming: vorm en materie) kan in hierdie stadium aange- dui word as die begrensde en onbegrensde (peras en apeiron die eerste van die tien teenstellinge van die Pythagoreërs). Uit die eenheid as oorsprong ontspring die getallereeks in sy onbegrensdheid (oneindigheid), wat tegelyk die kosmos begrens en maat en harmonie daarin teweegbring. Omdat alles in laaste instansie vir die Pythagoree'rs getal is, het hulle saam met ’n ou Griekse opvatting geglo dat ook alle lynstukke in die verhouding van heelge- talle tot mekaar staan, dat dit met ander woorde ’n gemeenskaplike maat (ratio, logos) besit en derhalwe kommensurabel is. (Ons sou sê dat hulle van mening was dat die lengte van enige lynstuk deur ’n rasionale getal aangegee kon word.) Toe Ilippasos van Metapontum (450 v.C.) egter (uit die aard van ’n reëlmatige vyfhoek) ontdek dat daar irrasionale (inkommensurabele) ge- talle bestaan, is die vormgewende en begrensende funksie van getal ernstig ondergrawe: dit het geblyk dat die vormmatig-begrensde skuinssy, byvoor­ beeld van ’n reghoekige driehoek met twee reghoeksye van lengtemaat 1, in sigself (aritmeties gesien) ’n oneindige (onbegrensde) reeks herberg. Met ander woorde: hier het die apeiron die begrensende funksie van die peras opgehef! Om hierdie konsekwensie te vermy, is ’n alternatiewe wysgerige grondidee ingevoer: alle algebraiese probleme (weliswaar het die Grieke nog geen algebra geken nie) is vertaal in ruimtelike terme waaruit die geome- trisering van die wiskunde gevolg het. Hieruit is dit oorduidelik hoedat die grondmotief van die Griekse denke integraal bepalend was vir die hele rigting waarin die Griekse wiskunde ontwikkel het! tiese siening. g Die veronderstelde struktuurlose afstammingskontinuum hoef egter nie noodwendig onder ’n fisiese noemer tuisgebring te word nie. Hoewel die Duitse bioloog, R. Woltereck, ’n emergensie-evolusionis is, wil hy tog in die biotiese feitlike sy ’n grondnoemer vind vir die evolusieproses (weliswaar dialekties gemotiveer vanuit die humanistiese vryheidsmotief wat vashou aan die biologiese messiasverwagting van ’n skeppend-vrye menslike gees!) Ook die holistiese biologie van A. Meyer kies ’n biotiese grondnoemer vir die (sprongsgewys ontwikkelende) afstammingslyn. Veral aanhangers van die organismiese biologie probeer die afstammingskontinuiteit versoen met ’n biotiese noemer. In die pan-psigisme van die bekende Duitse dierkundige, B. Rensch, word die evolusionêre kontinuum (in deterministiese sin) onder ’n psigiese noemer gebring. Indien daar geen gapings (diskontinuiteite) in die evolusionere afstammingslyn bestaan nie, moet laere diersoorte, plante en selfs die anorganiese sfeer sekere ooreenstemmende “psigiese’ komponente besit: “Here again it is difficult to assume the sudden origin of first psychic elements somewhere in this gradual ascent from non-living to living systems. It would not be impossible to ascribe “psychic’components to the realm of inorganic systems also, i.e. to credit nonliving matter with some basic and isolated kind of “parallel’processes” (Evolution above the species level, Lon­ don, 1959, p. 342). Vanuit die vergoddelikte psigiese werklikheidsaspek word die ryk van stoflike dinge en die planteryk ook met sensitiewe ver- moens bekroon! (Vergelyk my artikel: Evolusionisme en die vraag na ’n grondnoemer, in: Woord en Wetenskap, Bloemfontein 1977, pp. 248-273.) di d di b h dld d k idi k ’ Teen die agtergrond van die behandelde onderskeidinge kan ons tans ’n gespesifiseerde inhoud aan die onderwerp van bespreking gee deur positief te stel: Die kontinuiteitspostulaat van die humanistiese natuurwetenskapsideaal on­ der uiteenlopende grondnoemers in die moderne biologie Die moderne (neo-Darwinistiese) fisikalistiese evolusionisme ag alle le­ wende dinge gerangskik in ’n struktuurlose genetiese kontinuum (bewerk deur die kombinasie van mutasie en natuurlike seleksie). Hierdie afstam- mingsidee is uitdruklik nominalisties (in onderskeiding van die platonies- beinvloede idealistiese morfologie wat selfs vandag nog aanhangers in die biologie besit). Die natuurpool binne die humanistiese grondmotief van na- tuur en vryheid besit hier die onbetwiste voorrang — veral by die neo- Darwiniste wat alle egte menslike vryheid ophef in ’n fisikaal-determinis- 43 Die Skrif: inderdaad die lig vir alle wetenskappe! Indien dit waar is dat wetenskaplike denke teoreties-logiese (modaal- abstraherende) denke is, is dit ook waar dat élke wetenskaplike kragtens die aard van sy wetenskaplike denke bewus of onbewus arbei op die basis van ’n samehangsidee (wysgerige grondidee) wat op sý beurt ’n sentrale bo-teoretiese stellingname benodig. Hierdie sentrale stellingname sal sy teo- retiese denke rig via die transendentale grondidee. Die radikaal-Bybelse reformasie van alle wetenskappe is daarom ten diepste afhanklik van die vraag of die betrokke wetenskaplike ill die greep is van die voile en om- vattende appêl van Gods Woord. Hierdie Bybelse uitgangspunt van Christe­ like denke en wetenskap is ál waarvoor daar met reg onfeilbaarheid opge- 44 eis kan word. Die Bybelboodskap is immers nie ’n menslike vindsel nie, maar ’n Christusgegewe in die herbore hart! Hoewel in beginsel verlos en vryge- niaak tot die diens van God, ook in ons denke en wetenskap, bly elke faset van die Christen-wetenskaplike arbeid egter voorlopig en feilbaar en derhal­ we reformeerbaar! Tog verg die Bybelse uitgangspunt van Christelike denke dat noulet- tend gewaak sal word teen die vergoddeliking van enige skepselgegewe. So ’n vergoddeliking (verabsolutering) is immers die direkte gevolg van die sondeneiging van ons hart (ook by die herbore Christen!) om iets in die skepping aan die almag van God te wil onttrek deur dit in vermeende abso- luutheid op sigself te wil stel. Slegs in Christus word ons in beginsel van hier­ die afvalweg bevry — belangrik juis in die wetenskap waar elke dissipline sy eie geskiedenis van -ismes (vergoddelikings) kan ten toon stel. Egte -ismes in die wetenskap is altyd ’n kenteken van ’n verabsoluteerde grondnoemer in terme waar van die ganse skeppingsverskeidenheid (reduserend) verklaar wil word. Uit hierdie eienskap blyk dit egter ook dat die (hartsbepaalde) keuse van ’n bepaalde samehangsvisie (verabsoluteerde grondnomer of die erken- ning van geskapenheid van elke skepselgegewe na sy aard) allereers op teo­ retiese vlak na vore tree in wysgerige vorm. Slegs die wysbegeerte besit die taak om teoreties rekenskap te gee van die grondleggende skeppingsverskei­ denheid waarop elke vakwetenskap steeds vanuit sy besondere en begrensde studiegebied deurlopend stuit. Selfs die vraag wát wetenskap is (soos toege- spits op enige spesifieke vakwetenskap) kan nie vakwetenskaplik beant- woord word nie, want elke definisie van die studiegebied van ’n vakweten­ skap (die teologie ingesluit) sluit die betrokke definisie juis uit! Die Skrif: inderdaad die lig vir alle wetenskappe! (Daarom dat die dissipline: ensiklopedie van die teologie, ál die teologiese subdissiplines vermeld sonder om homself as één van die betrokke subdissiplines te klassi- fiseer.) Die wysgerige gefundeerdheid van alle vakwetenskappe bevestig slegs dat die innerlike reformasie van alle vakwetenskappe slegs kan geskied langs die weg van ’n radikaal-Bybelse reformasie van die wysbegeerte. Onder meer as gevolg van die korte geskiedenis van reformatories-wysgerige denke, wat reeds verskillende variante met hul eie aksente opgelewer het, is dit begryp- lik dat ons nie ooroptimisties moet wees oor die ver-Christeliking van die bestaande verskeidenheid vakwetenskappe nie, al moet tegelyk daaraan toe- gevoeg word dat aanknopingspunte sekerlik reeds in alle vakwetenskappe be­ staan — vertrekpunte wat in sommige vakwetenskappe reeds tot ’n geweldige gevorderde mate uitgewerk is. In werklikheid is die roeping wat op ons skouers binne die jonge reformatoriese tradisie geplaas word die volgende: om te midde van uiteenlopende aksente wat die wysgerige grondlegging be- 45 tref, die geesgenootlike denkgemeenskap in stand te hou sodat daar inder- daad ook op vakwetenskaplike gebiede ’n duidelik-herkenbare Christelik- wetenskaplike tradisie kan ontstaan waarop, in opeenvolgende geslagte, reformatories voortgebou kan word. Juis omdat die reformatoriese inset van só ’n tradisie reeds dikwels in Christelike kringe vir my besef belemmer en ontkrag is deur ’n bepaalde ge- reformeerd-skolastiese siening van ’n ‘lig van die Skrif’ met betrekking tot sogenaamde Skrifbeginsels, wil ek nog eens ten slotte my standpunt negatief daarteenoor afgrens. Skrifbeginsels? wat ons vandag nog ken, byvoorbeeld die monogame huwelik, word gekon- kludeér dat ons met ’n ‘Skrifbeginsel’ te doen het. A1 dáárdie positiveringe wat egter duidelik radikaal verskil van dit wat ons vandag ken, word sonder nadere verantwoording verontagsaam, hoewel ons dikwels nog gebind word aan positiveringe wat selfs in die Nuwe Testament agtergelaat is (vergelyk slegs die verskil tussen die Ou Testamentiese sabbatsheiliging en die viering van die Sondag in die nuwe bedeling). Omdat positiveringe in elke historiese tyd verskil, impliseer hierdie “prosedure’ tegelyk dat elke tyd sy eie Skrif- beginsels sal hê! g Sonder om hier nader in te gaan op die vraag hoe dit moontlik is om teo- reties te kom tot die blootlegging van die grondleggende skeppingsbeginsels vir ons voile lewe, moet tog beklemtoon word dat skeppingsbeginsels geen- sins inhoudlose formules is nie. Die voortskryding van die Ou bedeling na die Nuwe bedeling staan juis in die teken van die feit dat God se heilsplan met die mensheid onder meer daarop gemik is om weer»eens gestalte te gee aan ’n gehoorsaamheid aan dit wat God van skeppingsweë verorden het. Selfs die tien verbondswoorde moet daarom gesien word as die gepositiveer- de verbondswil van God vir Israel wat voorafskaduend heenwys na die ver- lossing in Christus wat ons in beginsel sou vrymaak tot die diens van God met die hele hart, gehoorsaam aan Sy lewensomvattende skeppingswet. Juis dáárom is die verlossingsperspektief van die Bybel deurslaggewend vir die korrekte waardering van die sinryke normatiewe inhoud van Gods skep­ pingswet, want die verskeidenheid skeppingsbeginsels is gelyklik saamgetrek in die eenheid en volheid van Gods wet, die sentrale liefdegebod. In hierdie sin bepaal die Bybel ons op Godgerigte insig in en gehoorsaamheid aan die skeppingsbeginsels wat vir alle lewensfasette gegee is. pp g g g g Soms word gesê dat die inhoud van die Bybel (in die voile sentrale harts- appél wat dit uitoefen op die mens) normerend is vir sy geloof (die Bybel word dan die norm vir die geloof genoem). Beteken dit dat die skepping geen geloofsnorme bevat nie omdat die norm van die geloof eers met die ontstaan van die Bybel gegee is? Skrifbeginsels? Om enige misverstand oor die term „beginsels” te vermy, is dit sinvol om allereers positiewe inhoud aan dié term te gee. ’n Beginsel kan ons saaklik omskryf as ’n universele behorenseis wat in sy taakstellende aard aan die menslike subjek ’n keusevryheid laat in sy toepassing (konkretisering, posi- tivering) daar van, maar wat tegelyk ook (as gevolg van die sondeval) oortree kan word. Géén beginsel geld vanself nie — dit is steeds aangewese op die mens as kultuurhistoriese maghebber om daar konkrete (eietydse) vorm aan te gee. Hierdie positivering kan of in ooreenstemming, of in stryd met die eise in die betrokke beginsel vervat, geskied. (Die oortreebaarheid van die Godge- gewe skeppingsbeginsels — ’n moontlikheid wat met die sondeval werklik­ heid geword het — blyk duidelik uit die talle teenstellinge wat ons in die ti- pies menslike fasette van die skepping aantref: logies — on-logies; histories — on-histories; ekonomies — on-ekonomies; eties — on-eties; geloof — on- geloof, en so meer.) Die fundamentele onderskeiding tussen beginsel en positivering is uiters noodsaaklik indien ontkom wil word aan die valstrikke van biblisisties-ver- meende ‘Skrifbeginsels’. Die biblisis is immers geneig om steeds bepaalde positiverings in die Ou en/of Nuwe Testament te wil verhef tot algemeen- geldige beginsels, vergetende dat die besondere konkrete omstandighede van elke positivering in die algemeen veroorsaak dat ’n positivering ’n unieke historiese karakter besit en derhalwe nie sonder meer van toepassing gemaak kan word op alle ánder historiese omstandighede wat uiteraard daarvan sal verskil nie. Die willekeur waarmee sekere positiveringe in die Bybel wél uitgelig en verhef word tot algemeen-geldige ‘Skrifbeginsels’ berus by nadere toesien op die volgende ‘eksegetiese prosedure’: Wanneer dit enigsins voorkom asof *n bepaalde positivering in die Bybel (grootliks) ooreenstem met ’n positivering 46 wat ons vandag nog ken, byvoorbeeld die monogame huwelik, word gekon- kludeér dat ons met ’n ‘Skrifbeginsel’ te doen het. A1 dáárdie positiveringe wat egter duidelik radikaal verskil van dit wat ons vandag ken, word sonder nadere verantwoording verontagsaam, hoewel ons dikwels nog gebind word aan positiveringe wat selfs in die Nuwe Testament agtergelaat is (vergelyk slegs die verskil tussen die Ou Testamentiese sabbatsheiliging en die viering van die Sondag in die nuwe bedeling). Omdat positiveringe in elke historiese tyd verskil, impliseer hierdie “prosedure’ tegelyk dat elke tyd sy eie Skrif- beginsels sal hê! Skrifbeginsels? Hierdie vraagstelling kan ons prakties- intuitief met die volgende weervraag benader: Ervaar die Christen-gelowige dit as ’n normatiewe eis dat sy geloofslewe lewenskragtig en Godvrugtig moet wees, dat sy geloof geloofsoffers verg, dat sy geloofslewe geloofsensi- tiwiteit (gevoeligheid) eis, wat die teendeel is van gevoelsgodsdiens en dwe- pery, dat sy geloofslewe geloofsonderskeiding en -identifisering vra, dat die geloofsimboliek van hom korrekte geloofsinterpretasie verlang, dat hy daag- liks die regte geloofstempo moet volhou en in ’n kontinue geloofstryd sy lewenswandel moet reformeer sodat hy steeds in geloofsharmonie en met ge- loofstrou en -regverdigheid as ’n geihtegreerde gelowige voor God kan staan? 47 Ek is oortuig daarvan dat élke Christen-gelowige sonder meer die normatiewe appêl van al hierdie beginsels vir sy geloofslewe sal ervaar — en tog betref hierdie beginsels die skeppingsgegewe moontlikhede wat tot die struktuur van die geloofsfaset van die werklikheid behoort en wat derhalwe in die ongeloof ook ’n afvallige en skeefgetrekte gestalte kan verwerf. ’n Teoretiese (transendentaal-empiriese) analise van die modale struktuur van die geloofsaspek toon immers dat elke onderstreepte koppelwoord die aan- duiding is van ’n (teoreties-benaderde) retrosiperende modale skeppingsbe- ginsel vir ons geloofslewe! Omdat die omvattende orde van Gods skepping óók die geloofsaspek insluit, is dit duidelik dat ons onverkort moet hand- haaf dat daar inderdaad geloofsnorme veranker is in die skepping! Ek is oortuig daarvan dat élke Christen-gelowige sonder meer die normatiewe appêl van al hierdie beginsels vir sy geloofslewe sal ervaar — en tog betref hierdie beginsels die skeppingsgegewe moontlikhede wat tot die struktuur van die geloofsfaset van die werklikheid behoort en wat derhalwe in die ongeloof ook ’n afvallige en skeefgetrekte gestalte kan verwerf. ’n Teoretiese (transendentaal-empiriese) analise van die modale struktuur van die geloofsaspek toon immers dat elke onderstreepte koppelwoord die aan- duiding is van ’n (teoreties-benaderde) retrosiperende modale skeppingsbe- ginsel vir ons geloofslewe! Omdat die omvattende orde van Gods skepping óók die geloofsaspek insluit, is dit duidelik dat ons onverkort moet hand- haaf dat daar inderdaad geloofsnorme veranker is in die skepping! Skrifbeginsels? Omdat daar telkens op hierdie punt ’n misverstand ontstaan (naamlik dat hierdie gedagte daarop neerkom dat die Bybel vervang word met die skep- pingsorde en dat ’n insig in die skeppingsbeginsel buiteom die Woordopen- baring verkry kan word), beklemtoon ons by herhaling dat die insig dát daar skeppingsbeginsels is, asook die blootlê of analisering daarvan, nooit buite­ om of onáfhanklik van die Bybel kan geskied nie, omdat slegs die Bybel aan ons openbaar dat God die Skepper van alle dinge is wat ook die mens on- derwerp het aan die normerende wet wat Hy gestel het. p y g Aangesien die ‘lig van die Skrif’ wel die Christusherbore hart open in ge- rigtheid op die gehoorsaming van dft wat God van skeppingsweë verorden het, maar waaraan die mens as gevolg van die sondeval ongehoorsaam ge- word het, is dit prinsipieel verantwoord om (selfs teoreties) te besin oor die aard van skeppingsbeginsels. In sy gesprek met die Fariseërs het Christus hierdie faset duidelik belig. Nadat aangevoer is dat Moses wel ’n skeibrief gegee het, antwoord Christus dat dit as gevolg van die hardheid (sondig- heid) van hul harte was en voeg dan daaraan toe dat dit nié van die begin af so was nie. In die begin het God hemel en aarde geskape — dit wil sê krag- tens die skepping in die begin, kragtens die skeppingsbeginsel wat geld vir die huwelik is dit ongeoorloof om te skei, maar as gevolg van die sondeval het die mens in die posisie geland dat hierdie antinormatiewe moontlikheid werklikheid geword het. Juis omdat die ontvouing van die Ou en Nuwe Testamentiese gebeure binne die orde van Gods skepping afspeel, spreek die Bybelse gehoorsaam- heidsappêl telkens tot ons in die uiteenlopende gehoorsaamheidsgestaltes wat ons in die Ou en Nuwe Testament aantref, sonder dat die Bybel daar­ mee gelyktydig aan ons allerlei skeppingsbeginsels (in ‘herdrukte’ vorm as ‘Skrifbeginsels’) blootlê. Bykomend'moet ons beklemtoon dat die bood- skap van die Bybel, in die volheid daarvan, normerend in die sin van be- palend is vir álle Christelike lewensuitinge van die mens en nie slégs vir sy 48 engere godsdienstige en gcloofslewe nie — die sentrale liefdegebod onder- lê immers ons ganse Christelike lewensroeping. Sonder twyfel word die feitelike inhoud van ons Christelike geloof ook deur die Bybel in Christus aan ons besorg. Skrifbeginsels? Hier sou ons ook kon sê dat die Bybel die inhoud van ons Christelike geloof bepaal — ’n spreekwyse wat waarskynlik beter is as om te sê dat die Bybel die norm vir ons geloof is, omdat laasgenoemde uit­ drukking in ons Protestantse tradisie so ’n sterk Gereformeerd-skolastiese verleidingskrag het — indien die Bybel die norm vir ons geloof is, word mak- lik die volgende tree gegee tot by die teoloog wat die ‘Skrifbeginsels’ moet uitdiep en deurgee aan die gelouiige, want slegs só sou laasgenoemde in sy verskillende lewensaktiwiteite Christelik kon handel. engere godsdienstige en gcloofslewe nie — die sentrale liefdegebod onder- lê immers ons ganse Christelike lewensroeping. Sonder twyfel word die feitelike inhoud van ons Christelike geloof ook deur die Bybel in Christus aan ons besorg. Hier sou ons ook kon sê dat die Bybel die inhoud van ons Christelike geloof bepaal — ’n spreekwyse wat waarskynlik beter is as om te sê dat die Bybel die norm vir ons geloof is, omdat laasgenoemde uit­ drukking in ons Protestantse tradisie so ’n sterk Gereformeerd-skolastiese verleidingskrag het — indien die Bybel die norm vir ons geloof is, word mak- lik die volgende tree gegee tot by die teoloog wat die ‘Skrifbeginsels’ moet uitdiep en deurgee aan die gelouiige, want slegs só sou laasgenoemde in sy verskillende lewensaktiwiteite Christelik kon handel. In die konteks van ons besinning oor die Skrif en die lig daarvan vir alle wetenskappe, sou hierdie Gereformeerd-skolastiese instelling onder meer impliseer dat die teoloog (of teologies-onderlegde predikant) die nodige ‘Skrifbeginsels’ moes deurgee wat ons wetenskaplike denke normeer. Met watter eksegetiese teksgimnastiek sou egter gekom kon word tot ’n ‘By- belse fundering’ van die verskillende logiese norme wat wetenskaplike denke reguleer? Watter Bybeltekste bied ’n struktuuranalise van die modale aard van die logiese aspek of van die modale logiese beginsels (soos die logiese beginsels van identiteit, teëspraak, uitgeslote derde, toereikende grond, denkekonomie, en so meer)? Bloot die stel van hierdie vrae dui reeds die ab- surditeit en onvrugbaarheid van ’n konsekwente biblisistiese benadering aan. Daarom is ek oortuig dat die effektiewe en sinvolle reformasie van álle wetenskappe slegs sal kan gedy indien ons konsekwent waak teen enige biblisistiese verskraling, en ons totale gehoorsaamheid betoon aan die lewensomvattende gehoorsaamheidsaanspraak van die Bybel, wat slegs in hierdie sentrale sin lig bied vir alle wetenskappe! Skrifbeginsels? In die konteks van ons besinning oor die Skrif en die lig daarvan vir alle wetenskappe, sou hierdie Gereformeerd-skolastiese instelling onder meer impliseer dat die teoloog (of teologies-onderlegde predikant) die nodige ‘Skrifbeginsels’ moes deurgee wat ons wetenskaplike denke normeer. Met watter eksegetiese teksgimnastiek sou egter gekom kon word tot ’n ‘By- belse fundering’ van die verskillende logiese norme wat wetenskaplike denke reguleer? Watter Bybeltekste bied ’n struktuuranalise van die modale aard van die logiese aspek of van die modale logiese beginsels (soos die logiese beginsels van identiteit, teëspraak, uitgeslote derde, toereikende grond, denkekonomie, en so meer)? Bloot die stel van hierdie vrae dui reeds die ab- surditeit en onvrugbaarheid van ’n konsekwente biblisistiese benadering aan. D i k t i dt di ff kti i ll f i áll Daarom is ek oortuig dat die effektiewe en sinvolle reformasie van álle wetenskappe slegs sal kan gedy indien ons konsekwent waak teen enige biblisistiese verskraling, en ons totale gehoorsaamheid betoon aan die lewensomvattende gehoorsaamheidsaanspraak van die Bybel, wat slegs in hierdie sentrale sin lig bied vir alle wetenskappe! * * 49 49

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1098/1207

Afrikaans

-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 Mean selection gradients for subpopulation B (one male/trial) Mean selection gradients for subpopulation A (two males/trial) Forster Coff’s Harbour Cooktown -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 Mean selection gradients for subpopulation B (one male/trial) Mean selection gradients for subpopulation A (two males/trial) Forster Coff’s Harbour Cooktown -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 Mean selection gradients for subpopulation B (one male/trial) Mean selection gradients for subpopulation A (two males/trial) Forster Coff’s Harbour Cooktown Mean selection gradients for subpopulation B (one male/trial)

https://figshare.com/ndownloader/files/1423204

Afrikaans

The Dutch Reformed Church and the South African Council of Churches The Dutch Reformed Church and the South African Council of Churches The General Missionary Conference which was founded in 1904 became the Christian Council of South Africa in 1936. In 1940 a founder member, viz. the Transvaal Synod of the Dutch Reformed Church withdrew from the council. In 1968 a change of name to the South African Council of Churches reflected a deeper involvement in social and political matters and it gradually also became more representative of the black Christian point of view. Despite various invitations, the Dutch Reformed Church has not rejoined the Council and relations have been very strained, but at its last synod in 1986 the Dutch Reformed Church decided that informal discussions could be held. C F A BORCHARDT C F A BORCHARDT 1. Die stigting van die Christenraad van Suid-Afrika Samewerking tussen kerke in Suid-Afrika het, soos elders in die wêreld, veral op die gebied van die sending plaasgevind. 0ns kan ook wys op die stigting in 1857 van 'n tak van die Evangeliese Alliansie in Kaapstad. Prof. N J Hofmeyr het twee jaar later by die opening van die Teologiese Seminarium in Stellenbosch gekla dat daar geen pogings aangewend is om al die Christene in die land byeen te bring nie. In 1860 is 'n groot in- terkerklike konferensie op inisiatief van die Ned. Geref. Kerk in Worcester gehou. 'n Geestelike opiewing het hieruit voortgespruit en aanleiding gegee tot verdere sending- en algemene konferensies oor die hele land.*’ Die American Board het die leiding geneem in 1881 met die stigting van 'n Natal Missionary Conference en 'n paar dekades later het hul inisiatief gelei tot die stigting van die Algemene Sendingkonferensie op 13 Julie 1904. Die lede van hierdie konferensie het as indiwidue deelge- neem en het nie hul sendinggenootskappe of kerke verteenwoordig nie. Predikante van sowel die Ned. Geref. Kerk in die Kaap as die Ned. Herv. of Geref. Kerk in Transvaal het hieraan deelgeneem.^’ Vanaf 1904 tot 1932 was agt byeenkomste van hierdie Algemene Sendingkonferensie gehou waartydens die klem geval het op evangeli- sasie, onderlinge samewerking en die belange van die swart mense. 1 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 Teen die einde van twintigerjare was J H Oldham en later dr. John R Mott van die Internasionale Sendingraad uitgenooi om Suid-Afrika te besoek.^’ Dr. Mott kon eers in 1934 hierheen kom en tydens sy laaste by- eenkoms op 15— 16 Mei 1934 in Bloemfontein het die aanwesiges besluit om die Christenraad van Suid-Afrika te stig. 'n Voortsettingskomitee van 29 lede is benoem waaronder die name voorkom van di. A F Louw (konvenor), J M N Breedt, W Nicol, J Reyneke, J G Strydom, G L van Heerde en A J van Wyk van die Ned. Geref. Kerke. Op die uitvoerende komitee van hierdie voortsettingskomitee het ds. A F Louw as voorsitter gedien en ook ds. W Nicol."" Na heelwat voorbereidingswerk het die Voortsettingskomitee op 24 Junie 1936 in Bloemfontein besluit om die Christenraad van Suid-Afrika te stig en op Donderdag 25 Junie is die eerste vergadering gehou. 1. Die stigting van die Christenraad van Suid-Afrika W Nicol is tot die eerste president verkies, J M du Toit as voltydse algemene sekretaris en op die uitvoerende komitee het J Reyneke ge­ d ie n .D ie president, W Nicol het, soos iemand dit uitgedruk het, '"n en- toesiastiese maar realistiese"®’ rede gehou. Hy het daarop gewys dat die byeenkoms nie buitengewoon was nie maar dat hulle voortgedra word op die gety van samewerking wat aan hierdie eeu eie is. Hy het voort- gegaan deur daarop te wys dat die Raad noodsaaklik was ter wille van 'n opname van die stand van die Christelike sending in Suid-Afrika en om oorvleueling tussen sendinge wat veronderstel is om vriendskaplik teen- oor mekaar ingestel te wees, uit te skakel. Die kerke sou ook veel meer invloed kon uitoefen as hulle hul onderlinge verskille kon uitstryk voordat hulle die regering nader oor sake wat die swart mense en sending raak. Ten opsigte van swart onderwys en mediese sending was nouer samewerking tussen die kerke dringend noodsaaklik. Hierdie Raad sou 'n wonderlike geleentheid bied om 'n verenigde getuienis te lewer ten behoewe van die Christendom in Suid-Afrika. Nicol het egter ook sekere probleme voorsien. Daar was ver- skillende menings ten opsigte van die vraag oor samewerking met ander rasse. Oor die politiek het hy verklaar dat hy as predikant dit nie wou aanraak nie maar het tog openlik verklaar dat hy 'n nasionalis was en in die bestaan van die Afrikanernasie met 'n eie taal en kultuur geglo het. Die Engelse was ook in hul hart nasionaliste "and I claim that we cannot proceed on any basis of sloppy internationalism but rather on the basis of a happy, confident, nationalism aware of itself yet granting an equal right of existence to its fellow". Ander struikelblokke op die weg van samewerking was verskille ten opsigte van die lobola-stelsel, die gebruik van "kafferbier” ;sook ander gebruike onder die swart mense. 'n Ander struikelblok volgens Nicol was dat die Christelike kerke "still reveal a pathetic lack of the spirit of DIE NGKERKEN DIE SA RAAD VAN KERKE 2 comity". Samevattend kon mens praat van die gebrek aan die ware Gees van Christus in die kerk of soos dr. Mott sou gesê het "the low temperature of the Churches". Die Christenraad sou hom nie vir organiese kerkvereniging beywer nie maar sou raadplegend en adviserend wees. 1. Die stigting van die Christenraad van Suid-Afrika Oor die taalmedium het hy veronderstel dat elke lid sy eie taal sou kon gebruik soos in die parle- ment. Hy het afgesluit met die woorde "the spiritual church dare not be isolated. Isolation is death". Die sekretaris van die Christenraad het kantoor no. 5 op die eerste vioer van die Voortrekker Gedenksaal van die Ned. Herv. of Geref. Kerk van Transvaal betrek.*’ Die tweede vergadering van die Christenraad wat op 21 Januarie 1937 begin het, is geopen met Skriflesing en gebed in Afrikaans deur ds. A J van Wyk, moderator van die Kaapse Ned. Geref. Kerk. Die president, ds. (later dr.) W Nicol het onder andere weer eens by die taalprobleem stilgestaan. "The Afrikander felt that his language is the indigenous form of European speech in South Africa." Hy het gewys op die gebruik van Afrikaans in skole, die parlement ens. en vervolg: "Afrikanders believed that in the course of another generation it would be the universal language of the Union." Hulle het nie daarop aangedring om in Afrikaans aangespreek te word nie behalwe wanneer hulle te doen gehad het met betaalde werknemers van die staat of ook hierdie Christenraad. Alle ander mense was vry om hul eie taal te gebruik. "It is not bi-lingualism that is demanded as a return for their hearty co­ operation; it is bi-auralism." Die Afrikaanssprekendes het gevoel dat "when they come here they are not understood; the Council listens to them with tolerant and admirable deafness." Hy het voorgestel dat elkeen in sy eie taal moes praat sonder 'n tolk en dat elke lid 'n ernstige poging moes aanwend om te verstaan wat deur die ander lede gesê is: "Verily, bi-lingualism is the cross of South Africa. That we cannot alter, but we can at least bear our cross handsomely". Nicol het 'n ernstige oproep op die Afrikaanse kerke en gemeenskap gedoen om nie vanweë die taalprobleem afsydig te staan teenoor die Christenraad nie. Die gebrek aan tweetaligheid is 'n verbygaande fase in die geskiedenis van Suid-Afrika. "The great task before us demands that nothing of a tem­ porary nature, not even tongues which will pass away, should prevent our co-operation." 'n Ander struikelblok was die verskillende opvattinge oor byna alle sake wat die swart mense geraak het. Vir sommige moes die Christenraad nie te vinnig beweeg nie, terwyl ander weer ongeduldig geraak het omdat die pas te stadig was. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 1. Die stigting van die Christenraad van Suid-Afrika Al bogenoemde mog ont- moedigend en hopeioos geklink het "to people who do not appreciate the genius of South Africa and do not know that all our best things have 3 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 been born out of conflict and strife.” Mense moes saamkom in die Christenraad om saam die probleme te bestudeer. Indiwiduele groepe was vry om onafhanklik op te tree as die besluite van die Cfiristenraad nie hiuile mening ten voile weerspieël het nie. "Some council of tfie kind was necessary in South Africa, if tfie Cfiristian Chiurchies were to give our na­ tion a true picture of Cfirist."®’ been born out of conflict and strife.” Mense moes saamkom in die Christenraad om saam die probleme te bestudeer. Indiwiduele groepe was vry om onafhanklik op te tree as die besluite van die Cfiristenraad nie hiuile mening ten voile weerspieël het nie. "Some council of tfie kind was necessary in South Africa, if tfie Cfiristian Chiurchies were to give our na­ tion a true picture of Cfirist."®’ Die Ned. Herv. of Geref. Kerk is verteenwoordig deur W Nicol en J Reyneke terwyl G B A Gerdener, A F Louw, G L van Heerde en A J van Wyk van die Kaapse Kerk gekoopteer is as geassosieerde lede. Tydens die openbare vergadering fiet Z R Mahabane vertel wat die swart mense van die Christenraad verwag het. "W e do not seek social equality with the European, nor do we ask for racial admixture, but we do consider that in religion and politics there should be equal opportunities for all sec­ tions of the population and that there should be no discrimination based on artificial structures." Op die Vrydagoggend het 'n leraar van die Her- mannsburg Evangelies Lutherse Kerk die verrigtinge begin met Skrifle- sing in Afrikaans en 'n gebed in Duits.“” Ek het uitvoerig ingegaan op die taalkwessie want dit sou uit- eindelik een van die belangrikste redes vir die onttrekking van die Afrikaanse kerke wees. Die doel van die Christenraad was om 'n assosiasie van kerke en sendinggenootskappe vir die uitbreiding van die koninkryk van God te wees. Daar was sewe komitees wat onderskeidelik verantwoordelik was vir evangelisasie (die sameroeper was ds. J Reyneke, sendingsekretaris van die Ned. Herv. of Geref. Kerk Transvaal), onderwys, literatuur, mediese werk, welsyn van die swart mense, vrouewerk en jeugbewegings. 2. Die houding van die Ned. Geref. Kerke Die Raad van Kerke het op sy vergadering in Mei 1935 'n aantal wysi- ginge aan die konsep-grondwet van die voorgestelde Nasionale Christen­ raad aangebring. 'n Voorstel van W Nicol en J M Louw, waarin die oor- tuiging uitgespreek is dat die stigting van 'n Algemene Sendingraad vir die Unie van Suid-Afrika tot nut van die koninkryk van God sou wees, is aanvaar. Verder moes die Gefedereerde Kerke betyds toesien dat indien so 'n sendingraad gestig sou word, die konstitusie van daardie raad be- vredigend sou wees vir die sendingbeleid van die Ned. Geref. Kerke en dat hulle in daardie geval by die sendingraad behoort aan te sluit.” ’ Let daarop dat hulle die voorgestelde raad 'n "sendingraad" genoem het. Tydens die sitting van die Kaapse sinode in Oktober 1936, was, na druk bespreking en 'n hele aantal voorstelle, besiuit dat hulle op dié tydstip geen vrymoedigheid gehad het om by die Christenraad aan te 4 DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE sluit nie, dog geneë was tot samewerking. Dit is aan die moderatuur opgedra cm na gelang van omstandighede handelend op te tree.*^’ Op die vergadering van die Raad van Kerke in Maart 1937 was aan- sluiting by die Christenraad wear eens ter sprake. Die sg. Naturellesake- kommissie het in hulle verslag daarop gewys dat hulle voorgestelde wysiginge aan die konsep konstitusie van die Christenraad wel nie woord vir woord aangebring is nie maar dat daar tog aan al hul wense voldoen is. Wat die kwessie van botsing met ons beleid betref, het hulle aange- toon dat die Christenraad kragtens sy konstitusie aan bepaalde beperk- ings onderhewig was, naamlik dat dit buite sy bevoegdheid was om vraagstukke in verband met geloof en toesig waarop kerklike verskil- punte berus, te behandel. Die Christenraad was ook nie bevoeg om kerke of liggame sonder hul toestemming tot enige beleid of optrede of enige geldelike verpligting te verbind nie. Die verteenwoordigers van die Ned. Geref. Kerke is ook met drie vermeerder sodat hulle tien sou hê. Die Kommissie vir Naturellesake wou dus dat die Raad van Kerke by al vier die Gefedereerde Kerke en die drie Sendingkerke aanbeveel dat hulle by die Christenraad aansluit. 2. Die houding van die Ned. Geref. Kerke Na heelwat bespreking wat oor twee dae gestrek het, het die Raad van Kerke besluit om by die sinodes van die Gefedereerde Kerke aan te beveel om vereers op grondslag van die sendingbeleid, soos neergelê in 1935, met die Christenraad saam te werk.‘^> Die Raad van Kerke het pas in 1935 'n eenvormige sendingbeleid goedgekeur, vandaar die aandrang op handhawing daarvan. Die sinode van die Ned. Herv. of Geref. Kerk in Transvaal het op 7 April 1937 met sy sitting begin. Die Sinodale Kommissie het gerapporteer dat hy op grond van die besluit van die Raad van Kerke van 1935 besluit het om voorlopig by die Christenraad aan te sluit en het die moderator (W Nicol) en die sendingsekretaris (J Reyneke) benoem as offisiële verteenwoordigers. Die Sendingkerk van Transvaal het ook besluit om by die Christenraad aan te sluit met die voorbehoud dat indien die moederkerk sou onttrek, hulle dit ook sou doen. Die sinode het die aan- sluiting by die Christenraad bekragtig.*'*’ Die Vrystaatse sinode, wat ook in April 1937 byeengekom het, het besluit dat hy nie sy weg oopsien om by die Christenraad aan te sluit nie omdat: a) dit nie uit die konstitusie van die liggaam geblyk het dat sy werksaamhede hom nie sou bepaal by die belange van die Sendingkerke nie; b) die basis van verteenwoordiging hom nie bevredig het nie (Anglikane 6, Metodiste 6 en N.G. Kerke en Sendingkerke 10); c) op grond van Artikel 11 van die konstitusie dit nie duidelik was wat sy uit- eindelike finansiële verpligting sou wees nie; d) daar nie 'n duidelik omiynde sendingbeleid in die konstitusie neergelê is wat kon vergelyk met die verklaarde sendingbeleid van die Gefedereerde Kerke nie.*^’ Die 5 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 Vrystaatse Kerk het ten minste 'n duidelike standpunt ingeneem. Wat sy eerste beswaar betref wil ek opmerk dat uit die omskrywing van die doe! en werksaamhede van die Christenraad blyk dat dit vir die Raad gegaan het om die doeltreffende voortplanting van die evangelie in die wydste betekenis van die woord. In die konstitusie is gepraat van die bevor- dering van broederskap tussen die kerke sodat 'n atmosfeer van onder- linge respek en vertroue geskep sou word sodat die land gelei sou word tot gesamentlike voorbidding, onderlinge gedagtewisseling en gesamentlike beraming van planne en eendragtige optrede. Formeel het die Vrystaatse sinode dus wel gelyk gehad. 2. Die houding van die Ned. Geref. Kerke Wat die derde beswaar betref was dit nie duidelik uitgespel in Artikel 10 van die konstitusie wat die verpligtinge sou wees nie. Elke kerk sou sy eie verteenwoordigers se onkoste moes dra maar daar sou ook voorsiening gennaak moes word vir reis- en kantoorkoste van die Uitvoerende Komitee en die sekretariaat. Die vierde beswaar oor die sendingbeleid was 'n groot probleem. 0ns moet onthou dat dit die Vrystaatse inisiatief in 1931 was wat uiteindelik gelei het tot die aanvaarding van 'n eenvormige sendingbeleid deur die Raad van Kerke in 1935. Daarteenoor was dit duidelik dat die Christenraad in 'n ander rigting beweeg het as die Ned. Geref. Kerke. g g g In briewe wat in Die Kerkbode verskyn het in die eerste halfjaar van In briewe wat in Die Kerkbode verskyn het in die eerste halfjaar van 1937, is daar steun uitgespreek vir die Christenraad soos byvoorbeeld G B A Gerdener en M W Retief, maar daar was ook briewe van kritiek.‘®> Op die vergadering van die Raad van Kerke in Maart 1939 het die Kommissie vir Naturellesake gerapporteer dat die kerk in Transvaal en hul Sendingkerk wel by die Christenraad aangesluit het en dat hulle (die R v K ) daarom 'n waaksaamheidskommissie aangestel het om in voe- In briewe wat in Die Kerkbode verskyn het in die eerste halfjaar van 1937, is daar steun uitgespreek vir die Christenraad soos byvoorbeeld G In briewe wat in Die Kerkbode verskyn het in die eerste halfjaar van 1937, is daar steun uitgespreek vir die Christenraad soos byvoorbeeld G B A Gerdener en M W Retief, maar daar was ook briewe van kritiek.‘®> Op die vergadering van die Raad van Kerke in Maart 1939 het die y j 937, is daar steun uitgespreek vir die Christenraad soos byvoorbeeld B A Gerdener en M W Retief, maar daar was ook briewe van kritiek.‘®> Op die vergadering van die Raad van Kerke in Maart 1939 het die Kommissie vir Naturellesake gerapporteer dat die kerk in Transvaal en hul Sendingkerk wel by die Christenraad aangesluit het en dat hulle (die R.v.K.) daarom 'n waaksaamheidskommissie aangestel het om in voe- ling met die Christenraad te bly. Hierdie kommissie het egter nog nie aktief opgetree nie.'^’ 'n Ander belangrike ontwikkeling was die totstandkoming van die Tussenkerklike Sendingraad. 2. Die houding van die Ned. Geref. Kerke Na aanleiding van die Uniale Sending- konferensie wat in 1938 in Bloemfontein gehou is, is daar voorgestel dat die sinodes van die Gefedereerde Kerke 'n tussenkerklike sendingraad daarstel. Die vergadering van die Raad van Kerke het die saak bespreek en besluit dat op voetspoor van die Algemene Armsorg 'n dergelike sen­ dingraad in die lewe geroep moes word om die Gefedereerde Kerke op sendinggebied te verteenwoordig. Hierdie voorgestelde raad sou die werksaamhede van die Kommissie vir Naturellesake oorneem.'®’ Al die sinodes het hiertoe ingestem en die Federale Sendingraad het in 1942 tot stand gekom. ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 3. Die Ned. Geref. Kerke onttrek rde voile vergadering van die Christenraad van Suid-Afrika is op 18 6 DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE 6 tot 20 April 1939 gehou. In sy presidentsrede het ds. Nicol, naas faktore wat meegewerk het tot samewerking, ook gewys op faktore wat in die pad gestaan het van samewerking, soos die polities-sosiale toepassing van die evangelie. Hy het ook melding gemaak van die feit dat mede- Christene 'n parallelle organisasie oorweeg het waar die ander taal die heersende medium sou wees en waarin die ander standpunt van die sosiale toepassing van die evangelie in die Suid-Afrikaanse toestande genoegsaam verteenwoordig sou word. Hy het voorts gesê dat ons begin het met twee rasse, gaandeweg twee tale erken het asook twee hoofstede en waarom sou ons nie twee nasionale rade hê nie? Die doel met die Christenraad is ook verkeerd verstaan. Dit was nie die spreekbuis van die kerk in Suid-Afrika nie maar is gestig om studie te vergemaklik. Elke kerk moes homself afvra of die boodskap wat hy preek die wil van God is en of hy dit moes heroorweeg in die lig van wat die susterkerke doen. Die Christenraad was soms ook "called upon to manifest such uni­ ty as does already exist among the churches. It will do that by its very ex­ istence." Ons geleenthede moet ons, aldus Nicol, bymekaarbring, onder andere die geleentheid tot evangelisasie en onderwys aangesien ons dieselfde lewe in Jesus Christus deel.’’ ’ tot 20 April 1939 gehou. In sy presidentsrede het ds. Nicol, naas faktore wat meegewerk het tot samewerking, ook gewys op faktore wat in die pad gestaan het van samewerking, soos die polities-sosiale toepassing van die evangelie. Hy het ook melding gemaak van die feit dat mede- Christene 'n parallelle organisasie oorweeg het waar die ander taal die heersende medium sou wees en waarin die ander standpunt van die sosiale toepassing van die evangelie in die Suid-Afrikaanse toestande genoegsaam verteenwoordig sou word. Hy het voorts gesê dat ons begin het met twee rasse, gaandeweg twee tale erken het asook twee hoofstede en waarom sou ons nie twee nasionale rade hê nie? Die doel met die Christenraad is ook verkeerd verstaan. Dit was nie die spreekbuis van die kerk in Suid-Afrika nie maar is gestig om studie te vergemaklik. 3. Die Ned. Geref. Kerke onttrek Kerke gestig gaan word, ver- volg het dat hoewel hy die Christenraad ondersteun het, hy nou teleurgesteld is om die volgende redes: a) die taalkwessie; b) die ver- skillende opvattinge oor die verhouding tussen blankes en swartes; c) dat hy min hoop het dat die ander Ned. Geref. Kerke sou aansluit. Hy meen daarom dat die Christenraad tevrede sal moet wees om die Engels- sprekende kerke te verteenwoordig terwyl die Afrikaanse kerke in die voorgestelde nuwe raad sal saamwerk. Nicol het die Ned. Herv. of Geref. Kerk se Sendingkommissie versoek om horn nie weer op die Christenraad aan te stel nie. Hy het sy brief afgesluit met die woorde: "I need hardly say dear Mr. Stakes, how it grieves me to take this step. A great body, uniting the voice of Protestant Christendom in South Africa, has been my dream for years. You and I are, however, not to see it, and we can but hope that the next generation will. Possibly the Federated Missionary Council and the Christian Council might in due time set up machinery for a measure of co-operation."^'* y p Die Christenraad het op 28 Junie 1940 'n buitengewone vergader- ing gehou en besluit om afvaardigings na die Kaapse en Transvaalse kerke te stuur. Die Kaapse afvaardiging wat die Christenraad se verteen- woordigers ontmoet het, het by monde van ds. A F Louw laat weet dat die Kaapse Kerk nader aan affiliasie was as ooit tevore maar dat die houding van die kerk in Transvaal die belangrikste struikelblok was in die weg tot aansluiting. Die Transvaalse afvaardiging, onder leiding van ds. Nicol, het op sy beurt aan die verteenwoordigers van die Christenraad gesê dat die onus op die Kaap rus omdat hulle nog nooit hulle gewig agter die Christenraad gegooi het nie en indien die Kaapse kerk sy houding sou heroorweeg, die Transvaalse kerk ook sy houding in her- oorweging sou neem. Op die sinodesitting van die Kaapse kerk in Oktober 1940 is, ten spyte van roerende pleidooie deur o.a. A F Louw ten gunste van aansluiting by die Christenraad, besluit om te volstaan met die vorige besluit van 1936. Die vrees vir oorheersing deur die ander kerke, omdat die Ned. Geref. 3. Die Ned. Geref. Kerke onttrek Elke kerk moes homself afvra of die boodskap wat hy preek die wil van God is en of hy dit moes heroorweeg in die lig van wat die susterkerke doen. Die Christenraad was soms ook "called upon to manifest such uni­ ty as does already exist among the churches. It will do that by its very ex­ istence." Ons geleenthede moet ons, aldus Nicol, bymekaarbring, onder andere die geleentheid tot evangelisasie en onderwys aangesien ons dieselfde lewe in Jesus Christus deel.’’ ’ Op die sinodesitting van die Ned. Herv. of Geref. Kerk in April 1940 het di. Nicol en Reyneke 'n baie positiewe verslag oor die Christenraad aan die sinode voorgelê. Hulle was diep onder die indruk van die belang- rikheid van die Raad en die nuttigheid van sy werk. Die Christenraad was die enigste liggaam in Suid-Afrika wat 'n geleentheid gebied het vir die gesamentlike optrede van al die Protestantse kerke in sake van gemeen- skaplike belang. Hulle het ook daarop gewys dat die Raad hom aan- vanklik bepaal het by sendingaangeieenthede "maar dit het spoedig geblyk dat die Raad 'n magtige faktor kan word in die land, vir die bevordering van die Christendom in die algemeen". Daar was bv. gesamentlik opgetree teen die dobbeleuwel en by die owerheid het hulle hul invloed laat geld teen die vertoon van ongewenste rolprente aan swart mense. Daar is ook gesamentlik getuienis afgelê voor regerings- kommissies oor gesondheidsdienste aan swart mense en onderwysaan- geleenthede. Daar is ook gewys op die belangrike publikasie, nl. die Christen-handboek van Suid-Afrika. Die Christenraad het ook probeer bemiddel ten opsigte van die internering van Duitse sendelinge en hulle het die Finse sendelinge in Ovamboland wat met groot moeilikhede te kampe gehad het, gehelp. Die verslag is deur die sinode aanvaar.^®’ Na hierdie gloeiende aanbeveling ten gunste van die Christenraad is dit ietwat vreemd dat ds. Nicol, op dié stadium een van die vise- presidente van die Christenraad, op 8 Mei 1940 aan ds. F Stakes, die president geskrywe het en nadat hy hom meegedeel het dat daar 'n 7 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 Federale Sendingraad vir die Ned. Geref. 3. Die Ned. Geref. Kerke onttrek Kerk slegs 10 verteenwoordigers uit die 45 lede op die Christenraad sou hê, was blykbaar 'n belangrike argument in die debat want "ons beleid" sou bedreig word.^^’ Hierdie besluit van die Kaapse sinode het daartoe aanleiding gegee dat die Church of the Pro­ vince hom onttrek het aan die Christenraad in 1940 en die voortbestaan van die Raad in gevaar gestel het. In Junie 1941 het die biskoppe egter hul besluit heroorweeg en weer by die Christenraad aangesluit.^^’ g y g In die verslag van die Sinodale Kommissie aan die sinodesitting van die Ned. Herv. of Geref. Kerk in Julie 1944 is gerapporteer dat die Sinodale Sendingkommissie se verteenwoordiger op die Christenraad bedank het (moontlik was dit te wyte aan die feit dat ds. J Reyneke, die 8 DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE sendingsekretaris, op 21 Maart 1941 na die gemeente Pretoria (Bosmanstraat) beroep is). Die Sinodale Kommissie het verder gemeld dat die besluit van die sinode, cm lid te wees van die Christenraad, sedert 1941 nie uitgevoer is nie. Die sinode moes nou bepaal of hy sy besluit van 1937 tot lidmaatskap van die Christenraad wou handhaaf. Die Sinodale Kommissie het aanbeveel dat sy lidmaatskap beëindig word. Die Sinode het die optrede van die Sendingkommissie en die Sinodale Kommissie om uit te tree uit die Christenraad goedgekeur en 'n beskrywingspunt van die leraar van Pretoria (waarskynlik ds. Reyneke) dat onder sekere voorwaardes wel by die Christenraad aangesluit word, verwerp. Die sinode het besluit om sy lidmaatskap van die Christenraad te beëindig omdat die ander Gefedereerde Kerke nie aangesluit het nie en aangesien die Federale Sendingraad in die lewe geroep is, die moontlikheid van bespreking van sendingprobleme tussen die Federale Sendingraad en die Christenraad daarmee dus wel bestaan het ^^’ Sendingraad en die Christenraad daarmee dus wel bestaan het.^^’ So is die lidmaatskap van die enigste Afrikaanse kerk op die Christenraad offisieel beëindig. Na ds. Nicol se houding, soos hierbo weergegee, en moontlik die feit dat ds. Reyneke as sendingsekretaris bedank het om 'n beroep na Pretoria aan te neem, was daar waarskynlik weinig belangstelling in voortgesette lidmaatskap van die Christenraad. Dit was egter wel 'n ongewone verloop van sake dat 'n Sinodale Kom­ missie eenvoudig 'n vorige sinodebesluit, om wel by die Christenraad aan te sluit, sommerso negeer het. Ter wille van 'n juiste perspektief moet daar op 'n paar sake gelet word. 3. Die Ned. Geref. Kerke onttrek Die Afrikaner-nasionalisme het in daardiejare hoog opgevlam. Ds. Nicol was 'n kwarteeu lank in Johannesburg predikant (1913—38) waar die stryd om die handhawing van Afrikaans baie fel was. Verder het die Ned. Geref. Kerke na jarelange worsteling, in 1935 'n eenvormige sendingbeleid geformuleer en daarna met meer selfvertroue na vore gekom en die regering met verskeie versoeke genader, bv. 'n verbod op gemengde huwelike, aparte woongebiede ens. Om in daardie tyd as minderheid saam op 'n raad te gedien het met ander kerke wat 'n ander rigting wou inslaan, was bepaald nie maklik nie. Die stigting van die Federale Sendingraad^®’ het sekerlik ook 'n baie groot rol gespeel. Dié raad het gevoel dat hulle tog met die Christenraad sou kon beraadslaag indien nodig maar aan die ander kant voort kon gaan binne 'n groep wat dieselfde siening oor rasse-aangeleenthede gehuldig het. In dié verband het iemand die interessante vraag gevra, of dit toe- vallig was dat samewerking geblom het in 1936 (twee jaar na die same- smelting in die politiek wat die Verenigde Party tot stand gebring het) en onmoontlik geword het in 1939 na die 'onvergeetlike Eeufeesjaar' soos dit genoem is en met die konsolidasie van die eng nasionale elemente na 9 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 9 die uitbreek van die oorlog en die besluit van die parlement om saam met die geallieerde magte te veg?^®’ Alias in ag genome, is dit nogtans baie jammer dat, soos ds. Nicol dit self gestel het, ter wille van die getuienis van die kerk in Suid-Afrika, die Ned. Geref. Kerke nie met die ander kerke kon saamgaan nie. 'n Geleentheid om mekaar eerstehands te hoor en saam te soek na die waarheid, is daardeur deur die vingers laat glip. tree.^*’ Op die Cottesloe-beraad in Desember 1960 het die deelnemers van die agt ledekerke van die Wêreldraad van Kerke besluit om by hul kerke aan te beveel dat 'n Suid-Afrikaanse konferensie van lede van die Wêreldraad van Kerke gestig word.^^' Nadat die besluite van die Cottesloe-beraad deur die onderskeie sinodes van die Afrikaanse kerke veroordeel was en die Ned. Geref. Kerke in die Kaap en Transvaal uit die Wêreldraad van Kerke uitgetree het, het daar helaas niks van dié voorstel tereggekom nie. 4. Verdere kontak Tydens die volgende jare was daar geen kontak met die Christenraad nie. Op die sinode van die Transvaalse kerk is die saak van aansluiting by die Christenraad weer te berde gebring en na die Raad van Kerke en die Federale Sendingraad verwys en aan die Sinodale Kommissie was volmag verleen om, indien die ander gefedereerde moeder- en sending- kerke sou aansluit, dit ook te doen. Op voorstel van dr. B J Marais en ds. J Reyneke is 'n spesiale kommissie aangestel om samesprekings te hou met verteenwoordigers van die ander Protestantse kerke in Suid-Afrika met die oog op 'n "uiterste poging tot nouer samewerking” op sending- gebied, desnoods deur uitbouing van die bestaande Cfiristenraad of deur die daarstelling van 'n nuwe breë skakelliggaam.^^’ Transvaal fiet dus weer eens kans gesien om met die Christenraad saam te werk. g Hierdie kommissie het aan die sinode van 1954 gerapporteer dat twee van hulle lede 'n vergadering van die Christenraad in 1952 in Kaap- stad bygewoon het en verskeie samesprekings met verteenwoordigers van ander kerke gehou het. Die hele doel van die instelling van hulle kommissie was egter verwesenlik in en oorgeneem deur die Federale Sendingraad se pogings wat uitgeloop het op 'n groot konferensie met al die kerkleiers van erkende kerke en sendinggenootskappe in November 1953.Verdere optrede deur die spesiale kommissie sou slegs tot on- nodige versplintering van kragte lei.^®’ Vanaf 1953 het die Ned. Geref. Kerk inderdaad die leiding geneem om konferensies vir Afrikaans- en Engelstaiige kerke te reël en later ook interkerklike veelrassige konferen­ sies. In 1954 het ds. J Reyneke die Transvaalse kerk op die vergadering van die Christenraad verteenwoordig. Dit was skynbaar die laaste amp- telike kontak tussen die Christenraad en die Ned. Geref. Kerk.’®’ Die Christenraad het op 31 Maart 1953 'n brief aan die Raad van Kerke gerig om gemeenskaplike optrede te vra na aanleiding van die toestande waaronder groot getalle mense van alle rasse in die stede lewe. Die Raad van Kerke het die Christenraad om 'n memorandum oor die beoogde op­ trede gevra en 'n kommissie aangewys om na bevind van sake op te 10 DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE 5. Die Christenraad word Suid-Afrikaanse Raad van Kerke (SARK) Die Christenraad het in 1958 besluit om die beperking op die bespreking van sake van geloof en orde op te hef en verskillende studies kon toe onderneem word. In 1962 is die hoofkantoor na Kaapstad verskuif en is besluit om by die Wêreldraad van Kerke te affilieer. Dit het tot 'n groter verwydering tussen die Christenraad en die Afrikaanssprekende kerke in Suid-Afrika gelei.” ’ In 1967 is biskop Bill Burnett as sekretaris van die Christenraad aangestel en die hoofkantoor na Johannesburg terug- geskuif. In 1968 is 'n nuwe grondwet aanvaar en die naam verander na Suid-Afrikaanse Raad van Kerke. Die sendingfase was verby en voortaan was daar 'n groter betrokkenheid by maatskaplike, ekonomiese en politieke vraagstukke in Suid-Afrika. Dit het spanning tussen sommige kerke veroorsaak en die Church of the Nazarene, die Baptiste Kerk en die Heilsleër het uit die SARK bedank. Tot diep in die sestigerjare was die SARK redelik onbekend. le- mand het bale skerp oor die Raad geoordeel: "It was not taken too seriously by its member churches or those in authority. It was virtually unknown to the public. In short, it was ill-suited and ill-equipped to serve the churches in a time of crisis."^'" In 1968 het die "Boodskap aan die volk van Suid-Afrika" deur die teologiese kommissie van die SARK ver- skyn. Die kern van die boodskap was om aan te toon dat apartheid en af- sonderlike ontwikkeling strydig met die evangelie van Jesus Christus is. Die boodskap is aan al die predikante in Suid-Afrika gestuur en 600 het dit onderteken. Met die uitsondering van 'n paar lidkerke, o.a. die Bap­ tiste, het die ander die boodskap onderskryf. Die gevolge was verreikend. Die kloof tussen die SARK en die Afri­ kaanse kerke het wyer geword. Die dialoog tussen die groepe is bemoeilik want dit het diegene wat afsonderlike ontwikkeling teologies regverdig het, veroordeel. Die verhouding tussen die staat en die kerke wat aan die SARK behoort het, was gespanne. Dit het die SARK 'n 11 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 status gegee wat hy vroeër nie gehad het nie. Dit het baie leraars en lid- mate van alle kerke opnuut laat besin oor hul taak en roeping as Christene in hierdie land. Baie van die wat apartheid veroordeel het se eie lewe was 'n ontkenning van hul belydenis.^®' 6. Die Algemene Sinode en die SARK 90 dae aanhoudingsklousule. Die Breë Moderatuur het die Christenraad geantwoord dat die Raad nog nooit teen die gevare en bedreiginge en liggame wat ons staat en volksbestaan bedreig, gewaar- sku of opgetree het nie. In die oorlogsjare het die kerke nie geprotesteer toe mense sonder aanklag of verhoor opgesluit was nie. Die kerk het dit betreur dat so 'n wet noodsaaklik geword het maar hulle kon hulle nie laat gebruik tot 'n protesaksie waaraan o.a. Jode en Mohamnnedane aan 'n godsdienstige samekoms sou deelneem en selfs uit die Koran geiees sou word nie.” ’ Op 17 Augustus 1964 het die Christenraad die Ned. Geref. Kerk se siening gevra oor mense wat gewetensbesware teen militêre diens gehad het. Op 21 April 1965 het die BM geantwoord dat die Ned. Geref. Kerk nooit pasifisme as Skriftuurlik aanvaar het nie.^“’ 'n Saak wat die Christenraad ook omgekrap het, was die reaksie op hulle versoek aan die Ned. Geref. Kerk om saam met hulle beswaar aan te teken oor die weiering van die regering om sekere godsdienstige werkers in Suid-Afrika toe te laat. Die BM het geantwoord dat hulle reeds met die regering geskakel het in dié verband en tevrede was met die minister se verduideliking. Indien die Christenraad verdere inligting verlang het, moes hulle met dr. J D Vorster skakel. Dit het hulle gedoen, waarop Vorster laat weet het dat hy persoonlik met die betrokke departe- ment onderhandel het en nadat hulle al die feite aan hom verstrek het, het hy hulle optrede verstaan. Daarop het die sekretaris. Bill Burnett aan die BM geskrywe dat die Christenraad ongelukkig was oor die feit dat 'n leraar van 'n ander kerk mag weet waarom sekere mense nie permitte kon kry nie, terwyl die kerke wat daarom aansoek gedoen het, nie die in­ ligting kon kry nie.'*" Geen wonder dat die Ned. Geref. Kerk daarvan beskuldig was dat hy 'n noue verbintenis met die regering gehad het nie. Die Breë Moderatuur wou ook nie meedoen aan die SARK se po- ging om 'n ekumeniese navorsingseenheid daar te stel nie "omdat ons kerk sy eie ekumeniese verbintenisse het” . Die BM het ook laat weet dat hulle nie wou meedoen aan 'n gesamentlike studiegroep om bepaalde sake, soos die besluite van die Gereformeerde Ekumeniese Sinode te Lunteren oor rasseaangeleenthede, te bespreek nie. 6. Die Algemene Sinode en die SARK Na die eenwording van die Ned. Geref. Kerke in een sinode in 1962 was die Breë Moderatuur (BM) verantwoordelik vir ekumeniese skakeling met ander kerke. Die Christenraad (later die SARK) het oor 'n hele verskei- denheid sake met die Breë Moderatuur in verbinding getree. Trouens, die sekretaris, Basil Brown, het die beleid gevolg om alle belangrike sake van die Raad na die Ned. Geref. Kerk te verwys om hulle medewerking te verkry of hulle te versoek om onafhanklik op te tree oor die betrokke saak. Hy het gemeen dat welwillendheid daardeur opgebou is, al was daar meningsverskil oor die sake. So is daar gesamentlik opgetree oor die afkondiging van huweliksgebooie.^®’ Op 11 Julie 1963 het Brown aan die Breë Moderatuur geskrywe en die Raad se besorgdheid uitgespreek oor die tragiese verdeeldheid van die kerke en die geringe skakeling met die Afrikaanse kerke. Ten spyte van diepgewortelde historiese redes vir die geskeidenheid, het hy daarop gewys dat die Here gelowiges roep om gemeenskaplike broederskap te erken. Die Christenraad het voorgestel dat daar vertroulike same- sprekings tussen die kerke gehou word (maar nie 'n tweede Cottesloe wat hul bevindings aan die pers vrystel nie) om te soek na nuwe weë om saam te werk. Hulle het gedink aan 60 persone (30 van die Afrikaanse kerke en 30 van die Christenraad) wat vir 4 of 5 dae byeen sou kom. Op 26 November 1963 het ds. Burger namens die BM geantwoord dat hulle nie oor kontensieuse sake soos rasseverhoudinge wou konfereer nie maar wel oor sake in verband met die kerkiike lewe en leer. Op 28 Februarie 1964 het Brown voorgestel dat die Ned. Geref. Kerk 3 of 5 per­ sone benoem om 'n gelyke getal van die Christenraad te ontmoet. Op 21 Mei 1964 het die BM laat weet dat hulle nie ongeneë is om verteen- woordigers te benoem nie, maar hulle het gevoel dat die huidige tydstip nie die gewenste oomblik was nie.’ ^’ g Die Algemene Sinodale Sendingkommissie het op versoek van die Breë Moderatuur by twee geleenthede verteenwoordigers gestuur na konferensies oor sendingaangeleenthede wat deur die Christenraad gereël is.^®’ g 'n Kontensieuse saak was die versoek van die Christenraad op 12 Desember 1963 aan die moderator van die Algemene Sinode (dr. A J van der Merwe) om 'n verklaring te onderteken waarin geprotesteer word 12 DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE teen die sg. 6. Die Algemene Sinode en die SARK Ten opsigte van die "Boodskap aan die volk van Suid-Afrika" het die BM die SARK laat weet dat die Engelse vertaling van die besluite van die jongste vergadering van die Algemene Sinode insake rasseverhoudinge, genoegsame antwoord op die stukke van die SARK was.^^’ Daar was ook verdere briefwisseling tussen drs. J D Vorster en J S Gericke en die SARK waarin Ig. versoek het dat die gesprek voortgesit moes word. Die BM het egter van hulle verwag om sekere gewraakte woorde in die "Boodskap aan die volk" amptelik en in die openbaar terug 13 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(11 1987 By die Nasionale Konferensie van die SARK te Hammanskraal op 23 Julie 1975 is besluit om weer 'n uitnodiging aan die Ned. Geref. Kerk te rig "to consider with great urgency entry or re-entry into the fellowship of the Churches and Christians represented in the SACC 1) in view of the fact that Christian witness in South Africa will be incomplete without their contribution; 2) in view of the fact that a) in spite of dif­ ferences in Church structure. Church doctrine, differences in political opinion and social standing; b) in spite of historical reasons which may in the past have led to the N.G. Kerk relinquishing its membership with the SACC, it is vital for a full spectrum of Christian opinion in South Africa to have a common platform for the discussion of issues affecting the teaching, preaching and practice of the Christian faith in the context of the South African situation. It is the express desire of the Executive Committee of the South African Council of Churches to make this a reality." y Die BM het op 19 Augustus 1975 aan John Rees laat weet dat, kragtens Kerkorde Art. 70.4 (wat lui dat oor ekumeniese betrekkinge met 'n twee-derde meerderheid van die sinode beslis moet word) dit nie binne die BM se bevoegdheid lê om aan die uitnodiging uitvoering te gee nie. Die sinode het die optrede van die BM goedgekeur.'*'*’ Formeel gesproke het die BM volkome gelyk met sy optrede gehad, maar uit die sinode se handelinge lyk dit asof die sinode ook nie verder op die versoek van die SARK ingegaan het nie. Op 26 Oktober 1976 het die sekretaris van die SARK, John Rees, 'n brief aan die moderator, ds. D P M Beukes, geskrywe en gepleit vir die herstel van gemeenskap. 6. Die Algemene Sinode en die SARK Hy het gevra wat dan verkeerd is met die SARK. Beukes het geantwoord dat hulle, (die N.G.K.) in verslae en agendas byna uitsluitlik, volgens persberigte, politieke en nie-kerklike sake gevind het.'*®’ Dit is natuurlik onbillik om 'n ander kerk op grond van persberigte te beoordeel want die pers is baie selektief en soek nuus- waardige berigte. Die SARK was nie klaar met die Ned. Geref. Kerk nie. Die Uit- voerende Komitee het op sy vergadering van 29 tot 30 September 1977 besluit om die hoogste voorkeur te verleen aan pogings om dialoog met die N.G. Kerk te voer. Daarom is besluit dat dit 'n staande punt op die agenda van elke vergadering sou wees.'*®’ Dr. F E O'B Geldenhuys, wat sedert 1975 die direkteur van ekumeniese sake van die N.G. Kerk was, het op versoek die jaarvergadering van die SARK in 1976 toegespreek oor die onderwerp "The Church's role in liberation". Die Uitvoerende Komitee van die SARK het op hul vergadering op 30 Nov. tot 1 Des. 1977 besluit om 'n staande uitnodiging aan dr. Geldenhuys te rig om as 14 DIE NG KERK EN DIE SARAAD VAN KERKE waarnemer alle vergaderings van die Uitvoerende Komitee by te woon. Die BM het daarop besluit om op grond van fundamentele verskille tussen die N.G. Kerk en die SARK nie die uitnodiging te aanvaar om 'n waarnemer te benoem nie maar dat kontak deur middel van korrespon- densie gehou mag word. In die notule van die Algemene Sinode staan dear dat van die hele punt kennis geneem is.'*^’ Die SARK het in die sewentigerjare verander van 'n instelling wat deur blankes oorheers is na een wat meer verteenwoordigend van die swart Christengemeenskap geword het en dit het gekuimineer in die ver- kiesing van biskop D Tutu in Maart 1978 as algemene sekretaris. Die beleid en programme het a! meer die swart Christelike mening weerspieël waardeur die SARK onder groter verdenking by die regering gekom het en verder verwyder van die blanke mening, selfs binne die lidkerke, geraak het.‘‘®’ g Op 4 Julie 1980 het prof. J A Heyns en dr. P Rossouw 'n af- vaardiging van die SARK in Johannesburg ontmoet^®’ maar detail daaroor is nie bekend nie. Die BM het in 1982 by die Sinode aanbeveel dat, ten opsigte van die SARK, volstaan word met die besluit van 1978 dat die Ned. Geref. 7. Slot Dr. Nicol het baie sterk argumente aangevoer vir deelneming aan die Christenraad, met veral die klem op samewerking, naamlik dat die eenheid van kerke daarmee sigbaar getoon word en boweal omdat ons dieselfde lews in Jesus Christus deel. Hy het tereg aangetoon dat dit die enigste kerklike liggaam in Suid-Afrika was wat die geleentheid gebied het vir gesamentlike optrede deur die meeste Protestantse kerke. g p Soos elders in ekumeniese gesprekke in die wêreld, het ook hier in Suid-Afrika geblyk dat, oor die algemeen, die Engelse kerke se kerk- opvatting neig na 'n beklemtoning van die horisontale vlak van mense- verhoudinge. In teenstelling daarmee, is byvoorbeeld die antwoord van die Breë Moderatuur in 1963 oor die algemeen ook tipies dat hulle nie oor rasseverhoudinge wou praat nie, maar oor kerklike lewe en leer. Hierdie twee beklemtonings moet mekaar egter aanvul want die waarheid bevat beide. Die opkomende gety van Afrikaner-nasionalisme in die dertiger- en veertigerjare het 'n groot rol gespeel. Die handhawing van Afrikaans en 'n ander siening as die Engelse kerke ten opsigte van die rassekwessie het tot botsings gelei. Binne die Ned. Geref. Kerk was vanaf die veertiger-tot sestigerjare 'n hewige debat gevoer oor die Skriftuurlike regverdiging van sy rassebeleid. Dit sou 'n geweldige sterk visie oor kerk- eenheid verg om, ten spyte van al hierdie belemmerende faktore, aan 'n liggaam te behoort waarin in vele opsigte 'n ander koers ingeslaan is. Maar sou die toetsing van die eie opvatting nie geweldig gebaat het in- dien daar 'n voortdurende saamsoek met mense van 'n ander standpunt was nie? Daar was diegene binne die Ned. Geref. Kerk wat steeds krities was oor die amptelike standpunt en per slot van rekening het die kerk al- gaande bewus geword van probleme met sy formulering en het op die laaste sinode verklaar "dat gedwonge afsonderlikheid en skeiding van volke nie as 'n voorskrif uit die Bybel afgelees kan word nie. Die poging om so 'n voorskrif uit die Bybel te regverdig, moet as fout erken en afgewys word."®^’ In die "Boodskap aan die volk van Suid-Afrika” is dit al in 1968 gesê. In die sestigerjare het die Christenraad en SARK al meer standpunt ingeneem teenoor die regering se verskerpte maatreëls van beheer oor die swart volke. Die Ned. Geref. 6. Die Algemene Sinode en die SARK Kerk deur middel van korrespondensie met die SARK kontak hou. Die aanbeveling is egter deur die Sinode verwerp en die saak is na die Tydelike Kommissie vir Ekumeniese sake verwys wat op hulle beurt die aanbeveling van die BM ondersteun het. Die Sinode het dit andermaal verwerp en 'n amendement aanvaar "dat die sinode volstaan met die besluit van 1978 naamlik dat slegs kennis geneem word van wat die BM gedoen het. Daar bestaan dus geen bande tussen die N.G. Kerk en die SARK nie.” ®'” Van die BM se aanbeveling in 1978 is, soos ons aangedui het, net kennis geneem. Terwyl die BM in die reses geoordeel het dat hulle met korrespondensie kon voortgaan, het die sinode beklem- toon dat daar net kennis van geneem is en dus geen bande met die SARK bestaan het nie. Op die Nasionale Konferensie van die SARK op 26 Junie 1986 is besluit om alle kerke in Suid-Afrika, maar in die besonder die Ned. Geref. Kerk, uit te nooi om by hulle aan te sluit. Lede van die Uitvoerende Komitee van die SARK het die dagbestuur van die BM op 2 Oktober 1986 ontmoet. Die sinode het hul aanbeveling aanvaar naamlik dat dit aan die BM opgedra word om na bevind van sake en/of wanneer daartoe ver- soek, informele samesprekinge met die SARK te voer ten einde 'n kor- rekte beeld van mekaar te bekom.^” Dit is 'n baie welkome klimaats- verandering in vergelyking met die sinodebesluit van 1982. Twee Christenliggame kon ten minste nou weer met mekaar praat! 15 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987 7. Slot Kerk was soms ook ongelukkig oor som- mige van die wette maar het altyd volgehou dat hulle stilweg die regering ontmoet om hul besware te lug en boweal dat hulle nie aan openbare protesaksies wou deelneem nie. Baie van die aksies van die SARK het 'n politieke kleur gehad maar die Ned. Geref. Kerk se versoeke in die veertigerjare om 'n verbod op gemengde huwelike en aparte woon- 16 DIE NG KERK EN DIE SARAAD VAN KERKE gebiede, het ook maar 'n politieke kleur gehad. gebiede, het ook maar 'n politieke kleur gehad. Daar was wel 'n besorgdheid by die Christenraad en later die SARK oor die verskeurdheid tussen die kerke en die gebrek aan skakeling. Hulle het in 1963, 1975 en 1986 die Ned. Geref. Kerk versoek om by hulle aan te sluit. Dit lyk my dat daar nie genoeg erns gemaak is nnet hierdie ver- soeke nie, veral nie met die byna hartstogtelike pleidooi van 1975 nie. y g p Daar moet egter ook realisties na die saak gekyk word. Die agendas van die SARK het miskien ander beklemtonings as die agendas van die Ned. Geref. Kerk. Dit is waarskynlik te wyte aan die feit dat die Ned. Geref. Kerk 'n blanke kerk is en sy behoeftes in sommige opsigte anders is as die van swart mense. Maar is hy nie daardeur armer en is sy visie op die Kerk van Christus nie meer beperk omdat hy net op homself (die blanke) toegespits is nie? Bale van die dinge wat die kerke uitmekaar hou, het nie te maak met die evangelie nie. Die veranderende klimaat op politieke gebied het waarskynlik die veranderde houding in die Ned. Geref. Kerk vergemaklik. Die Afrikaner is deur sy storm en drang periode van die veertigs maar moet nou nuwe uit- dagings die hoof bied. Die kerk in Suid-Afrika sal baie genade moet ont- vang om as kerk, nou sy profetiese en priesterlike task getrou uit te voer. Alles in ag genome, is dit 'n feit dat die SARK die grootste verteen- woordiger van die Kerk van Christus in Suid-Afrika is. Kan ons, die N.G. Kerk, ten spyte van al die hindernisse (en daar is baie want daar is ook baie onvolkomenhede in die SARK), bekostig om nie met die SARK te praat nie? Watter getuienis sal 'n groot sterk liggaam van kerke in Suid- Afrika kan lewer teenoor die wêreld? 7. Slot Ek sluit af met die woorde van dr. Nicol tydens sy presidentsrede by die stigting van die Christenraad in 1936: “ Isolation is death."” ’ 1. G B A Gerdener, Recent developments in the South African mission field. Kaapstad 1958, 168. 2. E Strassberger, Ecumenism in South Africa 1936— 1960 with special reference to the mission o f the church, Johannesburg 1974, 134 — 5, 157. NOTAS Outlook, 1 May 1939, 109-111. G 19. S.A. Outlook, 1 May 1939, 109-111. 20. Handelinge N.H. of G. Kerk, 1940, 96, 402 - 404. 21. S./4. Oiyftoo*, 1 Aug 1940, 150-151. 22. Handelinge N.G. Kerk S./4. ÍKaap), 1940, 24, 202, 256. S A Outlook, 2 Dec 1940, 230-231. 23. Strassberger, a.w., 163—164. 24. Handelinge N.H. of G. Kerk, 1944, 35 (no. 205), 52, 281, 361. Viljoen noem dit die sleutel tot die verstaan van die frontverandering by die Ned. Geref. Kerk, a.w., 197. 25. Viljoen noem dit die sleutel tot die verstaan van die frontverandering by die Ned. Geref. Kerk, a.w., 197. 26. Viljoen, a.w., 202. 27. Handelinge N.H. of G. Kerk, 1951, 439, 470. 28. Handelinge N.H. of G. Kerk, 1954, 263, 465. 29. W J van der Merwe, "Ekumeniese sendingaksie in Nederdultse Gereformeerde kring", Ned. Geref. Teologiese Tydskrif Mo\. 16 (1, 1975); 95. 29. W J van der Merwe, "Ekumeniese sendingaksie in Nederdultse Gereformeerde kring", Ned. Geref. Teologiese Tydskrif Mo\. 16 (1, 1975); 95. 30. Strassberger, a.w., 167. 31. Handelinge Raad van Kerke, 1953, 64. 32. Cottesloe consultation, Johannesburg 1961, 84. 33. E P J Kleynhans, Gereformeerde Kerkreg, Deel 3, Pretoria 1985, 134. P J Kleynhans, Gereformeerde Kerkreg, De 33. E P J Kleynhans, Gereformeerde Kerkreg, Deel 3, Pretoria 1985, 134. 34 J W d G h Th Ch h t l i S th Af i C T 1979 33. E P J Kleynhans, Gereformeerde Kerkreg, Deel 3, Pretoria 1985, 134. 34. J W de Gruchy, The Church struggle in South Africa, Cape Town 1979, 11 35. A H Liickhoff, "Die Suid-Afrikaanse Raad van Kerke", Studia Historiae Ec- desiasticae. Vol. 7 (1981), 107-109. De Gruchy, a.w. 122-123. 36. Secretary's Report, 5 May 1964, 2—3. (AC 623/4 Archives of Witwatersrand University). 37 Kaapse Kerkargief AS 3/6: briefwisseling ( ) y Secretary's Report, 5 May 1964, 2—3. (AC 623/4 Archives of Witwatersrand University). y) 37. Kaapse Kerkargief. AS 3/6: briefwisseling. 38. Handelinge Aigemene Sinode, 1966, 187—188, 211, 521. 39. Handelinge A/gemene Sinode, 1966, 36—37, 505. 40. Kaapse Kerkargief, AS 3/6. 41. Kaapse Kerkargief, AS 3/6; briefwisseling 5/1/68, 1/11/68, 2/12/68, 14/4/69. 42. Kaapse Kerkargief, AS 3/6; briehwisseiing 4/6/68, 1/11/68, 8/11/68, 29/5/69; Handelinge Mg. Sin., 1970, 35-36, 771. p g g 42. Kaapse Kerkargief, AS 3/6; briehwisseiing 4/6/68, 1/11/68, 8/11/68, 29/5/69; Handelinge Mg. Sin., 1970, 35-36, 771. g g , 43. NOTAS 1. G B A Gerdener, Recent developments in the South African mission field. Kaapstad 1958, 168. 2. E Strassberger, Ecumenism in South Africa 1936— 1960 with special reference to the mission o f the church, Johannesburg 1974, 134 — 5, 157. g 3. S. A Outlook. 1 Aug 1929, 156 - 7; 2 Jan 1930, 1; 1 Apr 1931, 77; 1 Sept 19 S. A Outlook. 1 Aug 1929, 156 - 7; 2 Jan 1930, 1; 1 Apr 1931, 77; 1 Sept 1931, 177. S.A. Outlook. 15 June 1934, 153 - 4. 4. S.A. Outlook. 15 June 1934, 153 - 4. S.A. Outlook. 15 June 1934, 153 - 4. S.A. Outlook. 1 Aug 1936, 174 - 5. A C Viljoen, "Die ekumeniese polarisering van Afrikaanse en Engelse kerke van Suid-Afrika in fokus: die begin" New faces of Africa (Essays in honour of Ben (Barend Jacobus) Marais, edited by J W Hofmeyr and W S Vorster), Pretoria 1984, 194. S.A. Outlook. 1 Sept. 1936, 203 - 208. 7. S.A. Outlook. 1 Sept. 1936, 203 - 208. 8. S.A. Outlook. 1 Oct. 1936, 231. 9. S./4. Outlook. 1 IVIarch 1937, 54 - 5. 9. S./4. Outlook. 1 IVIarch 1937, 54 - 5. 1 7 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg8(1) 1987 10. S./í. Outlook, 1 March 1937, 56-62. 11. Handelinge Raad van Kerke, 1935, 25, 94, 99-106. 11. Handelinge Raad van Kerke, 1935, 25, 94, 99-106. 11. Handelinge Raad van Kerke, 1935, 25, 94, 99-106. 12 Handelinge N G Kerk SA (Kaap) 1936 73 189 227 12. Handelinge N.G. Kerk SA (Kaap), 1936, 73, 189, 227. 12. Handelinge N.G. Kerk SA (Kaap), 1936, 73, 189, 227. 13. Handelinge Raad van Kerke, 1937, 16-19, 69-70, 72-76. g ( p), , , , 13. Handelinge Raad van Kerke, 1937, 16-19, 69-70, 72-76. g ( p) 13. Handelinge Raad van Kerke, 1937, 16-19, 69-70, 72-76. g , , , , Handelinge N.H. o f G. Kerk, 1937, 47, 79, 179, 269, 456. g 14. Handelinge N.H. o f G. Kerk, 1937, 47, 79, 179, 269, 456. 15. Handelinge N.G. Kerk O. V.S., 1937, 25 - 6, 147. g , , , 16. Strassberger, a.w., 157—9. 16. Strassberger, a.w., 157—9. g 17. Handelinge Raad van Kerke, 1939, 17, 67. 17. Handelinge Raad van Kerke, 1939, 17, 67. 18. Handelinge Raad van Kerke, 1939, 17—18, 23 — 24. Handelinge Raad van Kerke, 1939, 17— 19. S.A. NOTAS Minutes Executive Meeting, 14—15 June 1972, 1; Handelinge Aigemene Sinode, 1974, 29, 564. 44. Kaapse Kerkargief, AS 3/8; Handelinge Aigemene Sinode, 1978, 63, 814. 45. Minutes Executive Committee, 7—8 Dec. 1976, 4 (SACC AC 623/17; 1—2 Arch. Wits. Univ.) Vgl. ook die verslag van die Ad /»oc-kommissie oor die verhouding N.G.K. en SARK, 30 N o v-1 Des 1977. 46. Minutes Executive Committee, 29—30/9/77 2. 47. Minutes Executive Committee, 14-15/3/78, 6; 30/11-1/12/78, 5; 5-6 /1 2/78 , 8. Handelinge Aigemene Sinode 1978, 44, 800. 49. Minutes 4/7/80. 50. Handelinge Aigemene Sinode, 1982, 99, 1188, 1065-66, 1329. 18 DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE 51. Bee/d, 2716/86, 4; Handelinge Algemene Sinode, 1986. Sien tweede verslag van die Skriba en handelinge middagsitting 16/10/86 punt 9.6.5 (die gedrul<te Handelinge is nog nie beskikbaar nie). 52. Kerk en samelewing, Bloemfontein 1986, 52 (par. 305). 53 Kyk noot 7 hierbo og e bes baa e) 52. Kerk en samelewing, Bloemfontein 1986, 52 (par. 305). g p 53. Kyk noot 7 hierbo. DIE NG KERK EN DIE SA RAAD VAN KERKE 1 9 ISSN 0257-8891 = SKRIF EN KERK Jrg 8(1) 1987

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/960/1361

Afrikaans

I.H. Eybers, A GEOGRAPHY OF BIBLICAL ISRAEL AND ITS SURROUNDINGS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 156 pp. Prys R10.75. I.H. Eybers, A GEOGRAPHY OF BIBLICAL ISRAEL AND ITS SURROUNDINGS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 156 pp. Prys R10.75. Die outeur het in lewe 'n leerstoel in Bybelkunde aan die Universiteit van Suid-Afrika beklee. In dié hoedanigheid het hy baie jare lank Aardrykskunde van die Bybellande vir Bybelkunde-studente doseer. Die resultate van sy navorsing en sy kennis van die behoeftes van studente het hy gekom- bineer om hierdie boekie in 1978 te lewer. Sedertdien het dit verskeie herdrukke beleef. By hierdie vierde druk is vyf onmisbare kaarte, geteken deur mnr H.M. Schoeman van die Departement Aar­ drykskunde van die Pretoriase Onderwyskollege, toegevoeg. y y g g g In die eerste hoofstuk word onder meer die naam, belangrikheid en grense van die land Kanaan bespreek en afgesluit met 'n verduideliking van die metodes wat gevolg word om Bybelse plekname te identifiseer. p In hoofstuk 2 word die lande rondom Kanaan, te wete Mesopotamië, die hoogland oos van Mesopotamië, Klein Asië en die Egeiese See en Egipte bekendgestel. Benewens 'n kort beskrywing van die landstreek en lande, word dié plekke wat in die Ou en Nuwe Testamente een of ander rol gespeel het, bespreek. Plekke soos Ur, Babel, Nineve, Persië, Antiogië, Efese, Pat- mos, Atene, Aleksandrië, Memfis en Elefontine word behandel en Bybelse verwysings na die plekke word vermeld. p Op 'n soortgelyke wyse word die lande in die onmiddellike nabyheid van ou-lsrael in hoofstuk 3 bespreek. Arabië, Edom, Sirië en Foenisië word behandel. Die grense, topografie, klimaat, handelsroetes en belangrike plekke word kortliks verduidelik. g p Hoofstukke 4 tot 9 behandel die ses verskillende streke van Kanaan self. Die ses streke is: die Kusvlakte en Suidland (Negeb), Judea, Samaria, Galilea, die Jordaanvallei en die Transjor- daanse Plato. By elke streek word sake soos grense, fisiese kenmerke en topografie, verbin- dingsweë, klimaat, landbou en stede bespreek. Telkens word die verband met een of ander gebeurtenis of vermelding in die Bybel uitgelig. g g y g g In die laaste hoofstuk word die land as geheel behandel. Sake soos verbindingsroetes, geologiese formasies, klimaat, seisoene en winde, reënval. en vrugbaarheid word in hierdie hoofstuk uitgespel. Wyle professor Eybers het met hierdie boekie daarin geslaag om 'n magdom van gegewens in skaars 150 bladsye saam te vat. In 'n tyd van eskalerende boekerekenings moet dit waardeer word dat so baie vir so 'n lae prys bekom kan word. I.H. Eybers, A GEOGRAPHY OF BIBLICAL ISRAEL AND ITS SURROUNDINGS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 156 pp. Prys R10.75. Baie waardevol is 'n uitvoerige blad- syverwysing van die name van die plekke wat bespreek is. Die lokaliteite self word goed bespreek aan die hand van die verskillende tekste waar hulle in die Bybel vermeld word. Sodoende word iets van die verloop van 'n stad se geskiedenis weergegee (vgl. bv. die bespreking van die stad Samaria op pp. 86—7). Belangriker nog is dat dié vorm van aanbieding ook baie Bybelse gebeurtenisse vir die leser in duideliker perspektief stel. Alhoewel studente as gevolg van hierdie aanbiedingsvorm dit waarskynlik moeilik sal vind om die groot aantal feite te bemeester, leen die boek sig tog uitstekend tot naslaanwerk by eksegese en Bybelstudie. g g y g y Nogtans kan daar nie nagelaat word om enkele punte van kritiek te vermeld nie. Die wyse waarop die stof aangebied word, lei onvermydelik tot bepaalde historiese vraagstellings, asook 'n ontbloting van die outeur se Skrifbeskouings. As voorbeeld kan verwys word na die probleem rondom die besetting van die land en die verwoesting of nie-verwoesting van stede in daardie tyd. Moet Noth gevolg word of John Bright, moet die tradisionele weergawe aanvaar word of die gerekonstrueerde geskiedenisbeeld van die histories-kritiese benadering? Dit laat die vraag ont- staan tot hoe 'n mate 'n mens historiese problematiek in 'n boek oor die aardrykskunde kan toelaat. Voorts kan gevra word of dit korrek is dat die Judeërs se godsdiens as gevolg van hulle gedeeltelike isolasie "in a pure form" oorgelewer is (p.51). Het die invloed van die levities- profetiese kringe wat ná die val van Samaria na Juda toe gevlug het (vgl. Hosea en dele van Deuteronomium) dan nie juis korrektief ingewerk nie? Die aanvaarding dat Noag se ark op dié Araratgebergtes waar die Eufraat en Tigris ontspring, tot rus gekom het (p.15), word deur baie kenners betwis (vgl. die kommentare t.a.p.). Hamat lê ookYiie op die Latani nie, maar op die Orontes (p.6). 102 Die belangrikste tekortkoming van die boek is egter die kaarte. Alhoewei die toevoeging van die vyf kaarte in hierdie vierde druk alreeds 'n baie groot verbetering is, is daar nog steeds tekortkomings. Soos hulle is, kan byvoorbeeld die grensbesprekings moeilik gevolg word. So word op p.7 verwys na Hazorenon as 'n noord-oostelike punt van Israel se grens, maar die plek word nie op ’n kaart aangetoon nie. Ook ander plekke wat vermeld word, soek 'n mens tevergeefs op die vyf kaarte. W.S. Prinsloo, VAN KATEDER TOT KANSEL: 'N EKSEGET/ESE VERKENN/NG VAN ENKELE PSALMS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. R9,75. W.S. Prinsloo, VAN KATEDER TOT KANSEL: 'N EKSEGET/ESE VERKENN/NG VAN ENKELE PSALMS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. R9,75. In Van kateder tot kansel het ons 'n tydige en welkome bydrae tot die studie van die Psalms. Enige werk wat daarop gerig is om die leser dieper in te lei in "die binnekamer van die Ou Testament" (soos die Psalms deur Joh. de Groot beskryf word), is te verwelkom. As so 'n werk bowendien daarop gemik is om die Psalms toegankliker te maak ter wille van prediking, vul dit ongetwyfeld 'n leemte, want op die terrein van die Psalms word groot eise aan die prediker gestel. Juis die "bekendheid" van die Psalms kan 'n prediker daartoe verlei om by die bekende, geykte in­ terpretasie van 'n bepaalde Psalm te hou sonder dat die interpretasie getoets, en waar nodig, gekorrigeer word deur wetenskaplik-gefundeerde eksegetiese arbeid. 'n Studie waarin die prediker of eksegeet bewus gemaak word van die noodsaaklikheid om selfs die bekendste (en skynbaar deursigtigste) Psalm intensief te eksegetiseer, kan dus van groot waarde wees. Die groot wins van Van kateder tot kansel is dat die skrywer deurgaans demonstreer hoe diepgaande eksegese nuwe insigte voortbring op grond waarvan die geldigheid van talle aanvaarde interpretasies bevraag- teken kan word. Diepgaande eksegese blyk die enigste manier te wees waardeur 'n prediker "nuwe skatte" in die Psalms kan blootlê. In Van kateder tot kansel word groot klem gelê op 'n eksegetiese metodologie wat duidelike riglyne verskaf met die oog op prediking. In die afgelope jare het eksegetiese metodologie geweldig ontwikkel, maar hierdie ontwikkeling het tot dusver weinig neerslag gevind in kommen- tare. Juis daarom is 'n werk soos hierdie, wat poog om die kloof tussen die (eksegetiese) teorie (oftewel kateder) en die (verkondigings-) praktyk (oftewel kansel) te oorbrug, 'n noodsaaklikheid. ( ) ( g g ) p y ( ) g In hierdie opsig het die skrywer sy doel effektief bereik. Hy lei die leser op 'n eksegetiese verkenningstog. Dit doen hy deur 'n eksegetiese metode prakties te demonstreer, eerder as om dit te verduidelik. Vanuit die eksegetiese arbeid word telkens riglyne vir die prediking getrek. g g y p g g In die onderhawige boek word slegs sewe Psalms geëksegetiseer en alhoewei die betrokke Psalms in ’n sekere sin 'n arbitrêre seleksie is, is dit tog 'n sinvolle seleksie. I.H. Eybers, A GEOGRAPHY OF BIBLICAL ISRAEL AND ITS SURROUNDINGS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 156 pp. Prys R10.75. Dit sou veel beter gewees het as daar by die begin van die bespreking van elke landstreek 'n sketskaart ingevoeg word (nie aan die einde van die boek nie) met aanduiding van die tersaaklike plekke vir onmiddellike verwysing deur die leser. Soos die boek selfs in sy vierde druk daar uitsien, moet 'n mens nog steeds ander atlasse gebruik om presies te verstaan waarna die skrywer verwys. y y In die geheel gesien, is die boekie 'n waardevolle hulpmiddel by die verstaan van die Bybel. Voeg daarby die relatief lae prys vir besonder baie informasie. Dit alles maak dit die moeite werd om die boek aan te skaf en te gebruik. W Vosloo W.S. Prinsloo, VAN KATEDER TOT KANSEL: 'N EKSEGET/ESE VERKENN/NG VAN ENKELE PSALMS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. R9,75. By elk van die gekose Psalms word die voorgestelde metode duidelik en konsekwent toegepas en dit behoort die leser in staat te stel om daarmee vertroud te raak en self op ander Psalms toe te pas. p p Die eksegetiese benadering in Van kateder tot kansel het eerstens die verdienste dat dit nie aangedien word as 'n voorskriftelike werkwyse nie. Veel eerder is dit, in die skrywer se woorde, 'n eksegetiese verkenning wat 'n werkbare en kontroleerbare metode wil skep. Die werkwyse van die skrywer is, baie kortliks, soos volg: By elke Psalm word daar eers aan die sinchroniese en dia- chroniese aspekte van die eksegetiese proses aandag gegee. Vervolgens word 'n sintese van die inhoud van die Psalm gemaak en uiteindelik word daar, op grond van die voorafgaande, riglyne vir die prediking aan die hand gedoen. In die eksegetiese proses sluit die verskillende stappe (waarin die proses verdeel word) ten nouste by mekaar aan. Sinchroniese en diachroniese aspekte word nie van mekaar vervreem nie, maar speel in hierdie "komplementêre" metode op mekaar in en kom sodoende albei tot hulle reg. Die sinchroniese is egter vóórop: die uitleg word nooit deur historiese aangeleenthede gedikteer nie. g g Dié benadering hang saam met die skrywer se eerbied vir en beklemtoning van die teks in sy finale vorm — soos dit tot ons beskikking is. Die beklemtoning van die deurslaggewende belang van die teks is bepalend vir die metode wat in hierdie werk aangebied word. Dit lei tot 'n teksim- manente eksegese in teenstelling met die histories-kritiese metode wat in 'n groot mate opgaan in die geskiedenis van die teks. Die beklemtoning van die teks "soos dit voor ons lê" het verskeie konsekwensies vir die eksegetiese metode wat gevolg word: So byvoorbeeld verseker dit dat daar met die eiesoortigheid van elke teks rekening gehou word. Al word aangetoon dat die vasstelling van Gattung (literatuur- soort) noodsaaklik is by die eksegese (én die prediking!) staan die skrywer die gebruik om die teks in 'n bepaalde Gattung te forseer, teen. p g Op dieselfde wyse verlei die poging om die Sitz im Leben van 'n Psalm vas te stel, die skrywer nooit om die teks self te ondergrawe nie. Voortdurend waak hy teen die skep van 'n (sub- jektiewe) historiese raamwerk wat die eksegetiese proses in 'n bepaalde rigting kan dwing. W.S. Prinsloo, VAN KATEDER TOT KANSEL: 'N EKSEGET/ESE VERKENN/NG VAN ENKELE PSALMS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. R9,75. Dit is duidelik dat die betrokke Psalms nie ingesluit is vanweë moontlike gemeenskaplikhede nie, maar omdat hulle, gemeet aan verskillende kriteria, 'n uiteenlopende aard het. Elk van die gekose Psalms kan egter as voorbeeld dien van 'n reeks soortgelyke Psalms, of as voorbeeld van Psalms waarin soort- gelyke eksegetiese, teologiese en hermeneutiese vraagstukke aan die orde kom. So byvoorbeeld bevat die boek 'n Psalm (Ps 1) wat as voorbeeld dien van wysheidspoësie asook 'n Psalm (Ps 13) wat as voorbeeld dien van die sogenaamde "individuele klaaglied" — 'n "soort" Psalm wat dikwels voorkom. Die insluiting van 'n Psalm (Ps 2) wat 'n groot aantal kere in die Nuwe Testa­ ment "aangehaal" word en tradisioneel Messiaans geinterpreteer word, is 'n goeie keuse. Dit bied aan die skrywer die geleentheid om die kwessie van die aanhaling van Ou Testamentiese Psalms in die Nuwe Testament en die moontlike invloed wat dit op die eksegetiese proses kan hê, te opper. Dat 'n Psalm (Ps 46) wat as modelvoorbeeld van die Psalmsdigkuns kan dien en tegelykertyd ver- 103 skeie tradisies en ook mitologiese motiewe bevat, ingesluit is, maak goeie sin. Die skrywer benut die geleentheid om laasgenoemde fasette te behandel en terselfdertyd aan te toon hoe formele skoonheid en teologiese diepte by geleentheid komplementêr is. skeie tradisies en ook mitologiese motiewe bevat, ingesluit is, maak goeie sin. Die skrywer benut die geleentheid om laasgenoemde fasette te behandel en terselfdertyd aan te toon hoe formele skoonheid en teologiese diepte by geleentheid komplementêr is. g p y g p Die insluiting van die bekende en geliefde Psalm 121 is eweneens nuttig. Hierdeur kon die skrywer aantoon hoe geykte opvattings die uitleg van 'n Psalm in 'n bepaalde rigting kan stuur. y g y p g g p g g Die keuse van 'n ''probleempsalm'' soos Ps 137 (wat nog steeds dié voorbeeld van 'n moeilik-verklaarbare Psalm is weens die "harde” vloekspreuk wat daarin vervat is), bied onder meer die geleentheid om gepaste vrae te vra oor die hantering van probleemgedeeltes. Al die gekose Psalms (in die besonder ook Ps 146) bied ruim geleentheid om die vraag na die aktualise- ring van die inhoud van ’n Psalms, te behandel. Die hooffokus van Van kateder tot kansel \s egter die demonstrering van die wyse waarop die eksegetiese proses uitgevoer behoort te word. W.S. Prinsloo, VAN KATEDER TOT KANSEL: 'N EKSEGET/ESE VERKENN/NG VAN ENKELE PSALMS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. R9,75. Die skrywer toon aan hoe dit kan gebeur dat 'n hipotetiese historiese 6f kultiese Sitz im Leben die eksegese van 'n Psalm in 'n bepaalde rigting kan forseer (vgl. Ps. 121). Hy dring daarop aan dat ook in dié verband die "enigste vaste gegewene" waarmee die eksegeet werk, die teks is "wat voor ons lê" (p.103). (p ) Die skrywer se aanslag toon dat hy, soos hy trouens ook in die inleiding sê, die werk nie as ontspanningslektuur bedoel nie. Die boek is gerig tot diegene vir wie die eksegetiese arbeid erns is en "is bedoel om gelees te word met die vinger op die Hebreeuse teks" (p.3). g g p p Omdat 'n basiese kennis van eksegetiese vakterminologie by lesers veronderstel word, word vakterme nie deurgaans verduidelik nie. Met die eerste oogopslag kom dit dan voor of die werk, terminologies gesproke, te ná aan die kateder en te vér van die kansel staan. Die voornemende leser hoef egter nie hierdeur ontmoedig te word nie, want die gemaklike styl van die skrywer stel die betrokke en bereidwillige leser in staat om te leer terwyl hy meedoen. y g y y In die geheel beskou, slaag die skrywer inderdaad daarin om kateder en kansel te ver- soen. Die leser raak algaande oortuig dat eksegese geen akademies-teoretiese spel is nie, maar dat dit die basis vorm van sinvolle en lewenswerklike prediking. p g Die skrywer vul die eksegetiese proses telkens aan deur vanuit die eksegetiese insigte riglyne te verskaf oor die prediking. By geleentheid (Ps 13) word ook riglyne verskaf oor pastorale bearbeiding. Terselfdertyd word die leser bedag gemaak daarop dat die aktualisering met ver- 104 sigtigheid moet geskied. Gevolgtrekkings wat ongekwalifiseerd en ongenuanseerd gemaak word, word deur die skrywer afgewys. sigtigheid moet geskied. Gevolgtrekkings wat ongekwalifiseerd en ongenuanseerd gemaak word, word deur die skrywer afgewys. y g y Die riglyne wat vir die prediking aangebied word, is vanselfsprekend gerig op die heden- daagse Christengemeente. Al is 'n Nuwe Testamentiese perspektief by die verskáffing van dié riglyne aanwesig, kry die resensent nêrens die indruk dat hierdie perspektief op die Psalm afge- dwing word, of dat die Nuwe Testament bloot as ontvlugluik gebruik word om die problematiese fasette van die Psalm te vermy nie. y Die skrywer vind die kontinuiteit tussen die twee Testamente in die feit dat dit dieselfde God is wat in albei Testamente werksaam is. A.B. du Toit (red), HANDLEIDING BY DIE NUWE TESTAMENT, BAND V, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. Prys R20,50. A.B. du Toit (red), HANDLEIDING BY DIE NUWE TESTAMENT, BAND V, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. Prys R20,50. Band I en IV van Handleiding tot die Nuwe Testament het ons hartlik by hierdie reeks voorgestel en ons die verskyning van Band V gretig laat afwag. Dit het ons ook bekendgestel aan die meeste van die medewerkers aan hierdie nuwe volume, naamlik proff.F.J. Botha, J.C. Coetzee, I.J. du Plessis, A.B. du Toit, B.C. Lategan, G.M.M. Pelser en J.H. Roberts. Die werk word in drie afdelings aangebied: Afdeling A In die oriënterende eerste hoofstuk gee Du Toit 'n kursoriese oorsig oor die NT briefliteratuur in die algemeen (driekwart van die NT behoort tot briefliteratuur) en fokus dan die aandag op die Pauliniese briefliteratuur en toon in detail aan hoe dit vergelyk met die kontemporêre Griekse briefliteratuur. Die wyse waarop Paulus styl en retoriek aanwend, die wyse waarop sy briewe op skrif gestel en bekend gestel is, sy bronne, die rangskikking en groepering van sy briewe en die wyse waarop die outeursvraag van die briewe benader moet word, vorm deel van hierdie oriënterende inleiding. In hoofstuk twee word die kronologie van die lewe van Paulus beredeneer. Onder andere word gewys op die interessante moontlikheid dat Paulus se eerste sendingreis voor sy eerste noodlenigingsbesoek aan Jerusalem gedateer kan word. Die fyn detail wat in so 'n oorsig ingewerk is, val op. Afdeling B In hierdie afdeling word die inleiding tot die briewe van Paulus behandel: Romeine en die Pastorale Briewe deur G.M.M. Pelser; 1 en 2 Korintiërs en die brief aan die Galasiërs deur B.C. Lategan; die gevangenskapbriewe (Ef, Flm, Kol en Flp) deur J.H. Roberts; 1 en 2 Ts deur F.J. Botha. Elke skrywer het sy eie aanpak en elke brief of groep briewe stel hulle besondere eise in verband met die inleidingsvraagstukke. Behalwe die gewone inleidingsvraagstukke wat by elke brief aandag moet kry, soos: skrywer, lesers, ontstaanstyd en -plek, eenheid (en egtheid), inhoud en opbou (struktuur), aanleiding en doel is in sommige gevalle ook die verhouding van die briewe tot ander NT geskrifte, die besondere kenmerke van 'n brief, die onderlinge verhouding tussen 'n groep briewe (soos die gevangenskapbriewe), behandel. Lategan het vir die connoisseur selfs die belangrikste teksgetuies aangedui. Afdeling C Ons het al gewoond geraak daaraan dat op die inleiding tot 'n boek, die teologie (of prediking) daarvan logies volg. Die eerste is 'n voorveronderstelling vir die verstaan van die tweede. W.S. Prinsloo, VAN KATEDER TOT KANSEL: 'N EKSEGET/ESE VERKENN/NG VAN ENKELE PSALMS, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. R9,75. Dit vorm vir hom 'n basiese hermeneutiese sleutel wat deurgaans as uitgangspunt gebruik word. Moontlik sou 'n bietjie meer beklemtoning van die diskontinuïteitsfaset wat óók in die verhouding tussen Ou Testament en Nuwe Testament aanwesig is, die riglyne nog meer genuanseerd gemaak het. g , g y g g g Van kateder tot kansel is 'n fyn voorbeeld van keurige, deeglike, teksgetroue eksegese. Vir almal wat met die Ou Testament gemoeid is en wat agter die kateder óf op die kansel staan, is dit 'n waardevolle rigtingwyser. D.S.R. du Toit 1. Die stryd oor die doop Die motiewe en metodes van die bestryders van die kinderdoop word met skerp begrip behandel. . Barnard, EK IS GEDOOP, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 105 pp. Prys R6,95 A.C. Barnard, EK IS GEDOOP, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 105 pp. Prys R6,95. Die doel van hierdie boek is om in die huidige verwarrende stryd oor die doop duidelikheid te gee, sodat die twyfel oor die doop met vreugde oor die ryk betekenis daarvan vervang kan word. Ek dink daar is in die doel geslaag. Ek het dikwels 'n behoefte om 'n vermoeiende gesprek oor die doop met 'n twyfelaar te verkort deur hom 'n boek oor die doop in die hand te gee, maar hoewel ek verskeie doopboeke op my rak het, is daar nie een wat ek met vrymoedigheid so kan gebruik nie. Hier het ek nou egter een! g Die doop word helder en op die punt af in agt afdelings behandel: A.B. du Toit (red), HANDLEIDING BY DIE NUWE TESTAMENT, BAND V, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. Prys R20,50. Op hier- 105 die gebied stel B.C. Lategan die oningewyde voor aan die probleem van die verhouding: Jesus en Paulus — die oorsprong van die vraagstuk en die stand van die ondersoek op die gebied. die gebied stel B.C. Lategan die oningewyde voor aan die probleem van die verhouding: Jesus en Paulus — die oorsprong van die vraagstuk en die stand van die ondersoek op die gebied. p g g p g I.J. du Plessis het die tafel gedek met die Pauliniese christologie. Hy moes hier noodwen- dig weer aansny by die verhouding: Jesus, Paulus. J.C. Coetzee bied die inhoud van Paulus se prediking oor die Heilige Gees en in noue aansluiting daarby Paulus se eskatologiese prediking. Hy beklemtoon tereg hoe moeilik dit is, indien nie onmoontlik nie, om een aspek van Paulus se leer te skei van die ander. Ook Lategan wys daarop in sy aanbieding van die Pauliniese etiek. Al beskou Pelser die Pauliniese soteriologie as "sentrale moment in Paulus se teologiese denke" wys hy ook op die samehang van die geheel van sy teologie. Roberts begin sy aanbieding van Paulus se leer oor die kerk deur te wys op die belangrikheid daarvan in die briewe van Paulus — dat dit so om- vangryk is dat hy selektief te werk moes gaan, maar tog op so 'n wyse dat dit 'n geheelbeeld nie onmoontlik maak nie. Beoordeling g Die jongste resultate van die ondersoek op hierdike betrokke studieveld, in soverre dit tot die beskikking van die skrywers was, is deur hulle verwerk of wetenskaplik verantwoord. Die student wat hierdie bundel dus ter hand neem, moet hom gelukkig ag om op so 'n hoë wetenskaplike vlak kennis te mag maak met die briewe van Paulus en dat deure vir hom hierdeur wawyd oopgemaak word tot verdere ondersoek. Aan stimulasie en prikkeling tot sodanige verdere ondersoek ont- breek dit in hierdie werk nie. Selfs die standpunt- en benaderingsverskille tussen medewerkers kan in hierdie opsig 'n belangrike bydrae lewer. Wat meer is, dit verteenwoordig 'n belangrike hoek- steen in die bouwerk van 'n eg-Afrikaanse teologie. In die klimaat van hedendaagse teologiese denke op internasionale gebied, verteenwoordig dit 'n wesenlike bydrae. Die uitgangspunt van die skrywers was onteenseglik hoë wetenskaplike standaard. Dit is egter ook bepalend vir die toeganklikheid van die werk. Vir die studerende predikant en die teologiese student sal die werk 'n uitnemende studiebron wees. Vir Bybelkundestudente met 'n beperkter teologiese verwysingsraamwerk sal dit minder toeganklik wees. As laasgenoemde as teikengroep bedoel word, sal die taalgebruik en inkleding van die stof meer verduidelikend en omskrywend moet wees. Die tegniese versorging van die werk laat niks te wense oor nie. Daar is handig gebruik gemaak van fyndruk. 'n Mens wonder net of, wanneer van nummerering gebruik gemaak word, die "eerstens", "tweedens" en "derdens" nie maar in dieselfde tipe druk behoort te wees nie. , p Die paragraafnummerering is uiters handig met die oog op verwysing. P.P.A. Kotzé 4. Die werking van die doop 4. In hierdie afdeling word die waarheid wat ons in ons kerk soms so moeilik verstaan, nl. dat die doop meer is as 'n teken, dat God effektief iets daardeur doen, verder uitgewerk. "Inderdaad gebeur daar iets met 'n mens as hy gedoop word. Hy bly nie soos hy was nie." Saam met die Woord en die Nagmaal is die doop 'n genadewerking waardeur God mense in die gemeente inlyf. Hier word tereg op I Kor 12:13 gebou en dit is net jammer dat daar nie verduidelik word dat hierdie belangrike teks in die nuwe vertaling foutief vertaal is nie. g g Die doop hoort saam met die vergiffenis, maar is nie dieselfde nie, omdat dit nie magies werk nie, maar die geloof inskakel. 3.1 Die doop betrek ons effektief by die heilswerk van Christus. 3.1 Die doop betrek ons effektief by die heilswerk van Christus. 3.2 Die doop vloei uit God se genade voort: dit is 'n genademiddel. Daar word deurlopend in die boek duidelik aangetoon hoe hierdie waarheid ons help om die kinderdoop te verstaan. Die genade gaan aan al ons aksies vooraf en daarom kan 'n suigeling wat nog nie kan glo nie, ook gedoop word. 3.3 Die doop is ook 'n genademiddel in die sin dat God werklik daardeur handel, sodat daar iets gebeur met die een wat gedoop word. Dit word teenoor K. Barth se siening dat die doop slegs 'n simbool is, gestel. Die interessante feit word aangetoon dat die grootdopers in werklikheid minder van die doop maak as die kinderdopers, omdat die doop vir eersgenoemdes slegs 'n sim­ bool is van die mens se gehoorsaamheid aan God. 3.4 Die verhouding tussen die waterdoop en die Geesdoop word indringend behandel. Hulle moet nie geidentifiseer of geskei word nie. Baie sektes skei die Geesdoop van die waterdoop en die geloof omdat hulle leer dat die gelowige eers by 'n later geleentheid met die Gees gedoop moet word. Ten diepste impliseer dit 'n onhoudbare skeiding tussen Christus en die Gees en 'n devaluasie van Christus. Alle gelowiges het die Gees ontvang, is met Hom gedoop, maar hulle moet telkens weer met die Gees vervul word. (M i. moes hier bygevoeg gewees het dat die voort- gaande vervulling van die gelowige met die Gees ook 'n geleidelike proses kan wees.) 3.5 Die verband tussen doop en geloof word ook behandel. Daar bestaan 'n noue verband, maar ons moet oppas om die geloof nooit tot voorwaarde vir die genade of die doop te verhef nie. Daarom word kinders nie op grond van die geloof van hulle ouers gedoop nie. Die skrywer for- muleer dat die kind gedoop word "omdat hy deel het aan die verbond saam met sy gelowige ouers ... en nou moet hy geleer word om ... te glo". 2. Die herkoms van die doop Die godsdienshistoriese wortels van die Christelike doop word kortliks behandel en daar word beklemtoon dat die grond van die doop primêr in Christus lê. 106 5. Vir w ie is die doop bedoel? 5. Hierdie is die langste afdeling en hier word die kinderdoop oortuigend bepleit. Die belangrikste besware daarteen word kortliks behandel en daarna word die groot argumente ten gunste daarvan uitgewerk. Daar word verduidelik waarom die geloof nie die verbond tussen God en mens mede konstitueer nie, maar hoe God tog ons geloof by sy verbond met ons betrek. Die basiese eenheid tussen die ou en nuwe verbond word verduidelik. Die doop vervul dus die besnydenis. Die skrywer aanvaar dat daar kinders by die Nuwe Testamentiese huisdoop ingesluit moes gewees het en beklemtoon dat Jesus kinders geseën het. Waar I Kor 7:14 sê dat die kinders van 'n gelowige ouer heilig is, beteken dit nie dat hulle nou reeds gelowiges is nie, maar dat hulle onder die genadige heerskappy van die Here gebring is. T.o.v. die kerkgeskiedenis benadruk hy dat daar geen bewyse is dat die kinderdoop eers na die Nuwe Testamentiese tydvak ingestel is nie. Ek wil die volgende punte van kritiek noem: Ek wil die volgende punte van kritiek noem: 1. Die skrywer verwerk dit nie dat Paulus klaarblyklik telkens na die grootdoop verwys wan­ neer hy van die doop praat nie. Dit is nie 'n argument teen die kleindoop nie, want Paulus rig hom tot gemeentelede wat in die sendingsituasie groot gedoop is, maar dit het wel implikasies vir ons gebruik van sy doopuitsprake. Die grondwaarhede bly dieselfde, maar dit moet in ag geneem word dat ons uitsprake wat in die eerste plek na die grootdoop verwys, op die kleindoop van toepassing maak. Anders is dit nie heeltemal duidelik waarom ons nie kan sê dat elke gedoopte kind saam met Christus begrawe (Rm 6:4) en dus gered is nie. As ons hierdie verskil hermeneuties verwerk, maak ons dit moeiliker vir grootdopers om ons standpunt te kritiseer. g p p Kol. 1:11 — 13 moes genuanseerder gebruik gewees het. Die skrywer lê hierdie verse in- dringend uit om aan te toon dat "die doop in die plek van die besnydenis" gekom het. Hierdie verse sê dat 'n gelowige met sy doop 'n besnydenis van die hart, d.w.s. ’n "wegneem van die son- dige natuur" ontvang, en wys dus dat daar 'n verband tussen besnydenis en doop bestaan, maar sê nie dat die doop direk in die plek van die besnydenis gekom het nie. As Paulus gemeen het dat die doop in die plek van die besnydenis gekom het, sou dit teen sy beginsels ingedruis het om Timoteus te besny en sou hy 'n verbod moes uitvaardig dat Joodse Christene hulle kinders besny. Ek dink dit is beter om te sê dat Kol 2 en die res van die Skrif ons help om te sien dat die doop die vervulling van die besnydenis is — wat die skrywer ook doen op p.65. 2. Daar word genoem dat die doop die inlywing in die gemeente is en ek sit met die vraag of ons nie baie meer daarvan moet maak nie. Die probleem is immers om te sê wat met die doop gebeur as alle gedooptes nie deur die doop gered word nie. Is die begrip van die inlywing in die ge­ meente nie 'n vrugbare een in hierdie verband nie? 6. Die wyse van doop Die wyse van doop 6. Besprenkeling, onderdompeling en oorgieting is wettige wyses van doop. 107 Die krag en troos van die doop 7. Weer eens benadruk die skrywer die waarheid dat God iets doen wanneer 'n mens gedoop word. T.o.v. die laaste dag moet die ongelowige gedoopte dus gewaarsku word: "dan sal die een- voudige doopwater op u voorkop en in u siel brand." 'n Persoon wat hom laat oordoop, beëindig daarmee sy lidmaatskap van die kerk. Hy sê daarmee dat God se belofte vir hom nie genoeg is nie en dat hy dit self wil aanvul. Op p.96 staan: "Wie hom laat oordoop, beëindig daarmee sy lidmaatskap aan die kerk" 8. Die verstaan, glo en uitleef van die doop 8. Hier is die pastor aan die woord wat sy leser wil help om weer die vreugde van sy doop te beleef en om ander op dié weg te lei. Ek wil die volgende punte van kritiek noem: Inlywing in die gemeente hoef nie vir ’n suige- ling op sigself saligmaking te beteken nie, want die gemeente is as gelowige gemeenskap salig en die kind is nog besig om in die geloof in te groei. Die geloof is ook die mens se eie keuse en daarom kan die opgroeiende kind nog weier om 'n gelowige te word. Hy kan hom dus uit die gemeente onttrek. Dit maak die inlywing van die doop nie kragteloos nie, want indien hy hom nie onttrek nie, is sy uiteindelike bewuste geloof nie iets wat later bykom nie, maar bloot die gevolg daarvan dat hy van kleins af spontaan in die geloofsgemeenskap van die gemeente opgegroei het. Hy hoef dan nie weer later ingelyf te word nie, want sy inlywing as suigeling bly van krag. In hierdie verband moet ook beklemtoon word dat die kind ook voor bewuste geloof inderdaad heil in die gemeente ontvang. God se heil is nie net geestelik nie, maar omvat die hele lewe. Die kind van gelowiges groei op in 'n huis waar daar van die liefde en vrede wat God gee, teenwoordig is en in dié sin ont­ vang hy heil. Daarom is sy inlywing in die verbondsgemeenskap 'n werklikheid. 3. Die skrywer moes meer aandag gegee het aan die groot praktiese probleem van die doop in ons kerk, nl. dat soveel ouers wat nie meelewende lidmate is of duidelik soos gelowiges lewe nie, tog ook hulle kinders laat doop. Byna alle Afrikaners word gedoop. Maak dit die oorreaksie van die grootdopers nie gedeeltelik verstaanbaar nie? Wat kan ons hieraan doen? 4. 108 Moet ons dan teruggaan na die vroeëre praktyk van sommige kerkrade om sulke persone se lid- maatskap as outomaties vervalle te beskou? Die Algemene Sinode (1978: 1045) het dit afgewys. Ek stem hiermee saam, want 'n ware gelowige behoort tot in alle ewigheid aan God se verbonds- gemeenskap en kan nie "sy lidmaatskap aan die kerk" beëindig nie. Geen kerk wat homself as ware kerk van Christus beskou, mag so 'n persoon uitwerp nie. Hy kan onder tug kom vanweë sy leerdwaling, maar hy kan tot in alle ewigheid nie uit die liggaam van Christus, d.w.s. die gemeente van die Here uitgewerp word nie. Boonop laat baie mense hulle uit onkunde oordoop, sodat hulle ware behoefte nie uitwerping is nie, maar die vermaning en lering van die kerklike tug. Ek wil die volgende punte van kritiek noem: Ek sou heelwat vrae oor kleiner sake kon stel, maar wil dit nie hier doen nie. Oor die geheel gesien het ons rede vir dankbaarheid dat ons hier werklik 'n goeie en bruikbare boek het. Binnekort verskyn Adrio Kónig se doopboek ook en dan is ons waarlik met 'n stok en 'n staf gewapen. Die hoofsaak waarom dit in die doop en in die evangelie gaan, nl. die vrye genade wat aan al ons aksies voorafgaan, word goed geskilder. Die eksegese en redeneertrant is oor die algemeen betroubaar, sodat 'n mens die boek ook met gerustheid aan 'n kritiese persoon kan gee. Die literatuurlys getuig daarvan dat die wetenskapsbeoefening op datum is. Die taal en argumentasie is helder en duidelik, sodat nie-teoloë hulle aangespreek behoort te voel. Die boek behoort vir mense wat aan die kinderdoop twyfel waardevol te wees want die skrywer weet hoe hulle dink en voel. Ook vir gelowiges wat nie aan die kinderdoop twyfel nie, behoort die boek 'n hulp en vreugde te wees. Predikante sal vind dat dit hulle help om beter oor die doop te preek. W Nicol P.D. Strauss, VAN MOSES TOT MARX, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 53 pp. Prys 4,70 ss, VAN MOSES TOT MARX, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, 53 pp. Prys 4,70 Die skrywer het homself ten doel gestel om 'n eenvoudige en duidelike beeld van Swart Teologie op skrif te stel om "die ouderling, die gewone lidmaat en die man op straat 'n beeld te gee waaroor dit alles gaan." g Na my mening het die skrywer in dié beskeie doelstelling goed geslaag. Die skrywer het eerlik probeer verstaan wat Swart Teoloë wil sê en het hulle standpunte op 'n interessante en prik- kelende wyse weergegee. Dit is nie net boekekennis nie, maar eie ervaring van gesprekke met Swart Teoloë spreek ook mee. Die verband van Swart Teologie met Swart Bewussyn word duidelik aangetoon. Net so word ook die verskille tussen Swart Teologie en Afrika Teologie aangedui. g Swart Teologie word gesien as 'n geestelike glybaan wat wel begin met die bevrydingsboodskap in die Bybel maar eindig met Marxisme. Dit begin met Moses as Bybelse bevryder wat sy volk uit slawerny moes uitlei maar eindig met Marx. Dit is nie soseer waardering vir die ateïsme van Marx nie maar wel vir die maatskappy-ontleding en revolusionêre metodes van Neo-Marx isme. C.J. Smit, JY K Á N OP WATER STAAN, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. Prys R7,10. C.J. Smit, JY K Á N OP WATER STAAN, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. Prys R7,10. Jy kán op water staan bevat 'n twintigtal oordenkings. Hoewel daar nie juis 'n deurlopende tema is nie, word beproewing en lyding oorwegend aan die orde gestel. Elk van die oordenkings is kort en is baie geskik om as 'n dagstukkie te dien. By sommige word van 'n teks uitgegaan wat dan uitgelê word, maar by die meeste word slegs na 'n teks of ’n paar tekste verwys. , y g p y Die skryfstyl is vars en aantreklik. Die skrywer slaag daarin om met beeldryke taal sy boodskap helder oor te dra. Hy sê byvoorbeeld op 'n plek ons is "... gekraakte glas. Eintlik maar 'n handvol glasskerwe" (p.5). Op 'n ander plek praat hy weer van 'n "weerlose flenterhart" (p.63). g (p ) p p p y (p ) Ongelukkig word interessante woordskeppinge soms te ver gevoer met die gevolg dat dit nie werklik tot beter verstaanbaarheid lei nie. So tref mens goggas soos "jukstaritme" en "geëvolueerde diere" aan. Ander taalflaters is die gebruik van "komper" in plaas van rekenaar en 'n uitdrukking soos om "perspektief uit te klaar". g p p In hierdie boekie word die werklike vrae van die lewe aan die orde gestel. Dinge soos die voorspoed van die ongelowige, die lyding op die gelowige se pad, siekte, dood, armoede word op 'n heel nugtere en veral troosryke manier behandel. Diepsinnige sake word op 'n baie bevatlike en interessante wyse oorgedra. Ongelukkig is die titel van die boek misleidend. Jy k&n op water staan verwys na die stuk- kie geskiedenis uit die Evangelie waar Petrus vir Jesus tegemoet gestap het op die water en toe tog begin sink het. Die titel laat mens dink dit gaan in hierdie werkie oor die bo-natuurlike en buitengewone wat tot beskikking van die gelowige is. Die inhoud is egter baie sober en gerig op die gewone dinge waarmee die gelowige te doen kry — 'n winspunt van die boek! Toevallig is die betrokke oordenking ook juis die een waar 'n mens wonder of die unieke heilshistoriese situasie van die teks genoeg in aanmerking geneem is en of daar nie oorhaastige lyne na ons situasie getrek word nie. g Oor die algemeen is dit 'n heerlike boekie om te lees. Ek wil die volgende punte van kritiek noem: Die skrywer sien Swart Teologie nie net as 'n situasie-teologie of 'n modegier nie maar as 'n groeiende teologiese stroom wat oor 'n al wyer wordende front sal vloei en met groter intensiteit eise sal stel aan staat en kerk. Ten slotte word Bybelse antwoorde op die aansprake van Swart Teologie gesoek en 'n eie evaluering gegee. Die skrywer se konklusie is dat geen kompromis tussen Swart Teologie en die Gereformeerde leer moontlik is nie. Swart Teologie moet dus afgewys word as 'n boom wat nie sy krag put uit die Woord van God nie. y g p Is hierdie oordeel miskien te skerp? Swart Teoloë is meesal eerlik besig met die Skrif. Die hermeneutiese sleutel waarmee hulle die Skrif ontsluit kan wel bevraagteken word maar nie die erns waarmee hulle na die Skrif gaan nie. Oor die gebruik van die Skrif behoort daar juis met hulle gesprek gevoer te word. g p g Ds Strauss beveel geen gesprek met Swart Teologie aan nie omdat dit volgens hom 'n "aantasting van die hart van die evangelie is". Hy pleit wel vir gesprekke binne die familie van Ned. Geref. Kerke oor sosio-politieke aangeleenthede waarop Swart Teologie juis teer. p g p g j Die boek eindig met 'n lang lys van geraadpleegde werke. Dit is jammer dat daar nie ver- Die boek eindig met 'n lang lys van geraadpleegde werke. Dit is jammer dat 109 wys word na belangrike eksponente van Swart Teologie soos dr. Manas Buthelezi en biskop Des­ mond Tutu nie. wys word na belangrike eksponente van Swart Teologie soos dr. Manas Buthelezi en biskop Des­ mond Tutu nie. Die boekie kan as inleiding in die denke van Swart Teoloë aanbeveel word, nie net vir lid- mate nie, maar ook vir predikante en teoloë. C.J. Smit, JY K Á N OP WATER STAAN, N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984. Prys R7,10. Dit dwing 'n mens tot 'n nuwe nadenke oor die lewensvrae waarmee mens telkens te doen kry. Veral vir persone wat in een of ander lewenskrisis verkeer, behoort dit 'n inspirerende boek te wees. J C Muller J C Muller Kobus Victor, LEEF DAN AS MENSE VAN D IEU G , N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, pp 52. Prys R6,05. Ek noem die vernaamstes. g p Daar is egter ook 'n paar sake in die boek wat hinder. Ek noem die vernaamstes. In sy eksegese van sekere Skrifgedeeltes gaan die skrywer soms etimologies te werk sonder behoorlike inagneming van die verband. Byvoorbeeld: as hy die toerusting van die liggaam van Christus onder leiding van die ampte in Efesiërs 4:12 bespreek, word Matteus 4:21 bygetrek waarin dieselfde werkwoordstam in die Grieks (katartizo) ten opsigte van nie-geskikte vissersnette gebruik word en dan in die sin van om die nette reg te maak. Die laaste betekenismoontlikheid pas hy dan toe op onbevoegde lidmate wat skoling en toerusting aan die besondere ampte wil oorlaatl (pp.26—27). Op 'n ander plek word sonder om die bedoeling van die gedeelte te verreken, sondermeer na die Here Jesus Christus as die troue Bondsgod van Psalm 146 verwys. En so, aldus die skrywer, vind die kind van die lig in "Jesus inderdaad die enigste (sy kursivering) anker in sy lewe" (p.33). (p ) Hiernaas bly dié skrywer in sy "toepassings" op die alledaagse lewenspraktyk soms besonder "wollerig" of by minder omstrede kwessies. Ten opsigte van die mens wat net leef vir die genot van die oomblik is hy op die punt af (p.31), maar as riglyn vir ons soeke na en doen van die wil van God volstaan hy met die opmerking dat ons God (beter) moet leer ken (p. 12). Van die liefde in die kerk word slegs gesê dat dit oor alle grense en skeidings heensny en nie diskrimineer nie (pp.23 — 24). ’n Meer konkrete uitwerking daarvan ontbreek. (pp ) g Kerk en koninkryk loop by die skrywer dikwels deurmekaar sonder dat hy presies aandui wat hy met elkeen bedoel (bv p.16). Hy laat ook ’n paar terminologiese knope vir vertering deur die gemiddelde lidmaat: "Christus-himne" (p.2), "die vrug van geregtigheid" (p.25), "korporatiewe liggaam" (p.30). gg (p ) Ten slotte: Die skrywer lewer hiermee ’n lesenswaardige boekie vir elkeen wat wil nadink oor sy betrokkenheid by die Ned. Geref. Kerk, maar ook vir lidmate van ander kerke. P Strauss F. Deist, A CONCISE DICTIONARY OF THEOLOGICAL TERMS (with an English-Afrikaans and an Afrikaans-English list), J.L. van Schaik, Pretoria 1984. Prys R17,75. Hierdie boek het gegroei uit die woordelyste wat die outeur in sy Unisa studiegidse gebruik het. Hy verklaar dat die hoofklem veral op die terrein van Ou en Nuwe Testament en Dogmatiek val. Kobus Victor, LEEF DAN AS MENSE VAN D IEU G , N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, pp 52. Prys R6,05. Kobus Victor, LEEF DAN AS MENSE VAN D IEU G , N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, pp 52. Prys R6,05. In sy voorwoord stel die skrywer dit as sy persoonlike oortuiging dat die kernprobleem in die Ned. Geref. Kerk vandag die feit is dat baie lidmate nie weet wat kerkwees beteken nie. Sy skrywe is aldus daarop gerig om mee te help om lidmate van dié kerk te aktiveer om "inderdaad" kerk van die Here te wees — met sy teikengroep die "gemiddelde" lidmgat. Gevolglik gaan hy in nege hoofstukke op verskillende Bybelse aspekte van die lewe van "mense van die lig" in (hy is uiteraard nie volledig nie): hulle moet wees wat hulle reeds in Christus is sodat hulle die konsekwensies van hul wedergeboorte na alle lewensterreine toe kan deurtrek; hulle moet God self beter leer ken om so Sy wil beter te soek, te verstaan en te doen; uit hul onderlinge eenheid, saamstry en die houding om hulle nie deur teenstanders te laat afskrik nie, moet hul burgerskap van Gods koninkryk duidelik blyk; hulle vorm saam 'n liefdesgemeenskap wat vir toerusting en opbou beskikbaar moet wees; hulle het 'n anker in die lewe, is voor God geregverdig deur die geloof en vertoon die vrug van "geregtigheid” ; hulle is leiers wat ook kan volg. 110 Op oortuigende en duidelik deurleefde wyse vat die skrywer 'n hele aantal sake in die lewe van die kerklidmaat raak. Hy slaag daarin om bekende temas soms weer nuut en prikkelend te formuleer. Ek dink aan sy verwysing na die wedergeboorte as die proses waarin jy "losgeruk en losgeskeur is uit een manier van lewe en oorgeplaas is in 'n ander manier van lewe", (p.1) of, met verwysing na die sorge van elke dag soos dit voorkom in die bergrede in Matteus 6: "... die klippies-in-die-skoen van elke dag, die bekommernis oor die leë broodblik en die kinders wat hul klere ontgroei het ..." (p.38). Hy openbaar 'n aanvoeling vir die vrae én vaag geformuleerde of dikwels onuitgesproke behoeftes van ons mense vandag. In die verband is sy uiteensetting van 'n hedendaagse tendens om die verhouding tussen mens en mens ten koste van die verhouding tussen God en mens op die spits te dryf — in die hoofstuk oor die regverdigmaking deur die geloof — 'n hoogtepunt. ogtepu t Daar is egter ook 'n paar sake in die boek wat hinder. Kobus Victor, LEEF DAN AS MENSE VAN D IEU G , N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, pp 52. Prys R6,05. Om­ dat daar 'n gebrekkige kennis is van die ou tale wil hierdie gids die student ook help om die basiese terme in daardie tale te verstaan. Verder wou die outeur ook probeer om vanweë al die denominasies 'n neutrale definisie van die verskillende terme te gee. Daar word ook vooraf gesê dat die terme maar net kortliks bespreek word. Ten slotte dien die werk hom aan as ’n studiehulp. Aan die einde is daar ’n Engels-Afrikaanse woordelys van al die terme wat behandel word en dan 'n Afrikaans-Engelse woordelys. g y Binne hierdie vooropgesette raamwerk moet ek sê, is die inhoud ’n heerlike verrassing. Uiteraard is die vakgebiede wat hierbo genoem is baie goed verteenwoordig maar ook ander ter- reine byvoorbeeld Kerkgeskiedenis. Al die teologiese twiste kom onder hul trefwoorde aan die orde soos Arianisme, Apollinarisme, Arminianisme, Nestorianisme en noem maar op. Maar verder is daar ook trefwoorde soos Afscheiding, Bekennende Kirche, Nazism, Illuminati (4 — die sogenaamde organisasie wat die wêreld regeer deur ekonomiese manipulasie) en Tentamen. Ek 111 het die kort verduideliking van Nominalisme en die voorbeeld wat gegee word, die verhelderendste gevind wat ek nog in so ’n kort verklaring teëgekom het. Selfs die "Gunpower (Gunpowder) plot" word kortliks bespreek. het die kort verduideliking van Nominalisme en die voorbeeld wat gegee word, die verhelderendste gevind wat ek nog in so ’n kort verklaring teëgekom het. Selfs die "Gunpower (Gunpowder) plot" word kortliks bespreek. p Ek het net die grootste lof vir hierdie boek. Ek glo dat dit 'n baie belangrike hulpmiddel is en dat dit beslis 'n leemte vul omdat ons in Suid-Afrika ’n eiesoortige probleem het. Ons het nie net met woorde uit die Engelssprekende tradisie te doen nie, maar ook woorde uit Europa byvoorbeeld Afscheiding wat nie in Engelstalige boeke bespreek word nie. y g g g p Ten slotte wil ek op die uitnodiging van die skrywer reageer en enkele aanmerkings maak. Dit is nie eintlik kritiek nie maar voorstelle om 'n werk van hoogstaande gehalte verder te verbeter met die oog op 'n latere herdruk. g p Die Apostolicum is nie 'n ekumeniese belydenis nie en word dus nie "deur al die denominasies" gebruik nie, want die Grieks Ortodokse Kerk erken dit nie. By "Deism” staan "see Dualism” , maar daar is nie so 'n inskrywing nie. Kobus Victor, LEEF DAN AS MENSE VAN D IEU G , N.G. Kerkboekhandel, Pretoria 1984, pp 52. Prys R6,05. By "Descent into Hell" word verwys na "Arian" en by laasgenoemde word gesê "see Aryan" en dan word na die Ariese paragraaf verwys in die Duitse kerkstryd. Dit het uiteraard niks te doen met die Arianisme nie en lei net tot verwarring. By "Modalistic Monarchianism" word verwys na "Monarchianism” , wat ontbreek. By "Ex cathedra" sou ek iets wou byvoeg oor die onfeilbaarheid van die pouslike uitsprake (dit word wel by "In­ fallibility of the Pope" aangedui). Die "Lollards" is eintlik mense wat gebede mompel of sing en dus is "Psalm singers" net gedeeltelik korrek. By "Hypostasis" (2) word gesê "God appeared in the flesh" en verwys na "Anhypostasis" waar gesê word "being present without being visible” . Ek vrees dat dit nie baie duidelik is nie. Bogenoemde paar voorbeelde is (so hoop ek) konstruktiewe kritiek. Die boek word hartlik aanbeveel, trouens vir elke student en predikant is dit onontbeerlik en mens is dankbaar (en trots) dat dit in Suid-Afrika verskyn het. C F A Borchardt C F A Borchardt 112 112

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/932/1332

Afrikaans

Diep snydende vrae, met antwoorde gebore uit weerloosheid: Nav Jurie le Roux se ‘spirituele empatie’ Author: Daniël P. Veldsman1 Affiliation: 1Department of Systematic Theology and Christian Ethics, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Daniël Veldsman Email: [email protected] Postal address: Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria, 0001 Pretoria, South Africa Dates: Received: 29 Aug. 2012 Accepted: 21 Mar. 2013 Published: 05 Sept. 2013 How to cite this article: Veldsman, D.P., 2013, ‘Diep snydende vrae, met antwoorde gebore uit weerloosheid: Nav Jurie le Roux se “spirituele empatie”’, Verbum et Ecclesia 34(2), Art. #786, 7 pages. http://dx.doi. org/10.4102/ve.v34i2.786 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Author: Daniël P. Veldsman1 Affiliation: 1Department of Systematic Theology and Christian Ethics, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Daniël Veldsman Email: [email protected] Postal address: Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria, 0001 Pretoria, South Africa Dates: Received: 29 Aug. 2012 Accepted: 21 Mar. 2013 Published: 05 Sept. 2013 How to cite this article: Veldsman, D.P., 2013, ‘Diep snydende vrae, met antwoorde gebore uit weerloosheid: Nav Jurie le Roux se “spirituele empatie”’, Verbum et Ecclesia 34(2), Art. #786, 7 pages. http://dx.doi. org/10.4102/ve.v34i2.786 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Deep probing questions but answers conceived in vulnerability: On Jurie le Roux’s ‘spiritual empathy’. Taking the conversation between the Old Testament scholar Jurie le Roux and the dogmatician Johan Heyns as point of departure, it is argued that his well-founded criticism of Heyns has to be taken seriously, as well as his proposition in favour of spiritual empathy to enhance the understanding of historical texts. However, his recommendation for spiritual emphaty is subsequently constructively valued and criticised from a theological- experiential perspective. It is especially noted that, on the one hand, Le Roux’s reactionary historical point of view regarding, amongst others, the retrieval of the orginal intention of the author/text is convincing. On the other hand, it is argued that his perspective is predisposed toward an unproblematical self in the present. As a result, the act of historical interpretation is reduced to dependence on ‘the seams of the heart’ in the individual quester. It is after all argued and substantiated from systematic-theological, postmodern, philosophical and theological-scientific perspectives that historicity does not consist solely of historical ‘seeing’ in the sense of retaining the original intention of the author. Original Research Page 1 of 7 Original Research Page 1 of 7 Original Research Page 1 of 7 Copyright: Eerstens gaan ek sy vroëere kritiese gesprek met Johan Heyns ontleed waarin Le Roux hom daarvan beskuldig dat hy eintlik glad nie erns maak met historisiteit nie. Daaropvolgens gaan Le Roux se eie voorstel van spirituele empatie uiteengesit word en vanuit ’n religieuse ervaringsperspektief krities beooordeel word. Laastens gaan ’n perspektief op historiese vrae en verstaan aangebied word wat gekwalifiseerd – in aansluiting by Le Roux – omskrywe kan word as diep snydende histories-kritiese vrae wat teenoor die ontoereikende antwoorde van weerlose, ervaringgebonde mense staan. 1.Die bundel word ingelui deur ’n artikel van Heyns oor die koninkryk van God wat hy beskrywe as die grondplan van die Bybel. Benewens die vier gepubliseerde voordragte is daar nog ses ander artikelbydraes. Aan die einde van die bundel is daar ’n respons van Heyns op sowel die voordragte as die artikelbydraes, en ook nog ’n huldigingsartikel deur Piet Meiring. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Inleiding Om as sistematiese teoloog met die Ou-Testamentikus Jurie le Roux in gesprek te tree, is nie alleen ’n opwindende onderneming nie, maar terselfdertyd ’n aangename geleentheid wat gekleur word deur my afwagting en kollegiale waardering vir sy omvangryke akademiese werksaamheid oor net meer as twee dekades in die Departement Ou Testament aan die Universiteit van Pretoria. En elkeen van hierdie kursief gedrukte woorde (opwindend, aangenaam en afwagting) wat my waardering beskryf, is om spesifieke redes gekies. Opwindend om twee redes: omdat Le Roux hom deur die jare heen min gesteur het aan akademiese grense wat sy kreatief eksplorerende denke tot slegs sy primêre dissipline sou inperk, en omdat die anargistiese meestal mettertyd iewers agter sy weldeurdagte rangskikking van klinkers en konsonante kop uitsteek. Aangenaam, omdat hy ook ’n ware genoot van die akademiese gesprek is wat luister en konstruktief reageer. Die ene afwagting, omdat hy grense op verrassende wyse oorsteek en/of afbreek, dikwels op verreikende en verrykende maniere. Ek gaan weliswaar slegs op een belangrike dimensie van sy akademiese bydrae konsentreer, te wete sy besondere pleidooi vir spirituele empatie in die verstaan van geskiedenis. How to cite this article: Veldsman, D.P., 2013, ‘Diep snydende vrae, met antwoorde gebore uit weerloosheid: Nav Jurie le Roux se “spirituele empatie”’, Verbum et Ecclesia 34(2), Art. #786, 7 pages. http://dx.doi. org/10.4102/ve.v34i2.786 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Diep snydende vrae, met antwoorde gebore uit weerloosheid: Nav Jurie le Roux se ‘spirituele empatie’ Historical understanding also entails historical ‘hearing’ (that is, a surplus of meaning) which broadens and enriches historical understanding. Postal address: Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria, 0001 Pretoria, South Africa Dates: Received: 29 Aug. 2012 Accepted: 21 Mar. 2013 Published: 05 Sept. 2013 Die Heyns-Le Roux gesprek van 1993 As invalshoek tot Le Roux se verstaan van spirituele empatie, neem ek sy kritiese gesprek met die dogmatikus Johan Heyns tydens die simposium van 28 Oktober 1993 aan die Universiteit van Pretoria. Hierdie simposium waar Heyns sy akademiese afskeidsrede gelewer het, is volledig gewy aan sy teologiese bydrae. Saam met Le Roux het Cas Vos, Willie Jonker en Conrad Wethmar op dié dag verskillende fasette van Heyns se teologie bespreek. Dit is saam met enkele ander bydraes1 – wat ook oor Heyns gehandel het – in die daaropvolgende jaar in Skrif en Kerk (1994) gepubliseer. Juis omdat Le Roux hier as Ou-Testamentikus met Heyns as dogmatikus in doi:10.4102/ve.v34i2.786 http://www.ve.org.za Page 2 of 7 Page 2 of 7 Original Research gesprek tree, vorm hierdie voordrag na my oordeel ’n goeie vertrekpunt om ’n verdere gesprek van my kant af met Le Roux aan te knoop. Bybelwetenskappe nie. Hy isoleer hierdeur nie alleen die Bybel van alle ander literatuur nie, maar maak dit juis los van die geskiedenis. Treffend bundel Le Roux (1994:37) sy kritiek op die ‘kortpad4 wat Heyns kies’ saam in die woorde: ‘Heyns wou klaarblyklik eerder ’n lofsang op God se “bydrae” tot die ontstaan van die Bybel lewer as om die vrae van die kritiese wetenskap te beantwoord.’ Bybelwetenskappe nie. Hy isoleer hierdeur nie alleen die Bybel van alle ander literatuur nie, maar maak dit juis los van die geskiedenis. Treffend bundel Le Roux (1994:37) sy kritiek op die ‘kortpad4 wat Heyns kies’ saam in die woorde: ‘Heyns wou klaarblyklik eerder ’n lofsang op God se “bydrae” tot die ontstaan van die Bybel lewer as om die vrae van die kritiese wetenskap te beantwoord.’ Teen die agtergrond van sy kritiese waardering vir Heyns se teologie wat volgens Le Roux (1994:28) fundamenteel bepaal is deur sy ‘aangegryp’ wees ‘deur die God van die Skrif’ en wat meegebring het dat Heyns die Skrif absoluut en konsekwent sentraal stel, voer Le Roux aan dat dit juis die rede sou kon wees hoekom Heyns so besonder sterk klem lê op die goddelike dimensie van die Skrif. Dit eintlik oorbeklemtoon. Le Roux (1994:28) beskryf Heyns se verstaan van die Skrif as ‘ortodoks’ daarin dat dit ’n nastrewe van pura doctrina (suiwer leerstelling) verteenwoordig, maar terselfdertyd die poging insluit om dit op die verbum Dei (Woord van God) te baseer. En dan kom die eerste sterk woorde van kritiek op Heyns se werkswyse. 5.Sien die respons van Heyns (1994:162) op Le Roux se kritiek waarin hy stel: ‘Ek is die eerste een wat my beperkte kennis van die resultate van die moderne Bybelwetenskap en hermeneutiek sal erken. Kritiek hierop wil ek dus ruiterlik aanvaar. Spesialisasie op talle gebiede het dit vir ’n mens onmoontlik gemaak om by te bly.’ En dan voeg Heyns (1994:162) afwysend by: ‘Ek wil dus aanvaar dat die feit dat ek dit nie gedoen het nie, die rede moet wees waarom, wat ek bedoel het, so by Le Roux oorgekom het, dat ek my in sy verstaan van my hoegenaamd nie kan terugvind nie.’ Die Heyns-Le Roux gesprek van 1993 Kritiek wat die historiese dimensie ter sprake bring. Le Roux (1994:28) voer aan Heyns ‘“gly” gemaklik, dalk te gemaklik, tussen kontekste’. Die kontekste wat ter sprake kom, is dié van die Bybel en van die leser – sonder die erkenning van die sogenaamde ’aaklige kloof’ waarna Lessing verwys. Le Roux (1994:28) noem dit ’n ‘oneindige afstand’ waaroor Heyns doodgewoon gly. Dan stel hy: ‘Met die antieke teks, die Bybel, in sy hand kan hy hier en nou God se openbaringslig oor alle lewensterreine laat skyn’ (Le Roux 1994:28). Vir Le Roux (1994:46–47) is die kern van die saamgebundelde kritiese vrae wat hy tot Heyns rig daarin geleë dat die hele probleem van die geskiedenis misgekyk word.5 Is Le Roux se kritiek op Heyns geregverdig? Ek meen so.6 Heyns stel inderdaad die Godsopenbaring uiteindelik op so (onhistoriese) wyse voorop dat hy meen dat ons God se openbaring as probleemlose aanvangspunt het vir teologiese besinning. En nadat hy dit voorop gestel het, kan ons onbemiddeld daarby aanvang met teologisering. Waarom sou Heyns dit wou doen? Omdat Heyns subjektiwisme teen elke prys in teologiese besinning hok wou slaan.7 Maar die wyse waarop hy die positiwiteit van die openbaring voorop gestel het, bied geen alternatief vir die spesifieke gevaar van subjektiwisme nie. Juis dít – naamlik die subjektiewe – moet verdiskonteer word. Juis die historiese dimensie – ook dié van die nadenkende teoloog – moet verdiskonteer word. Nadat Heyns dit self juis beklemtoon het, vervaag dit feitlik volledig wanneer hy eers begin werk met sy verstaan van die openbaring. Hierin meen ek is Le Roux se kritiek op Heyns geregverdig. Vir Le Roux is dit doodgewoon ongeoorloof! Nie op hierdie wyse waarop die goddelike dimensie en die menslike dimensie van die Skrifwoord weliswaar deur Heyns erken word nie, maar dan op so ’n wyse erken word dat die goddelike dimensie totaal oorheers en die menslike dimensie eintlik maar ’n abstraksie bly (vgl. Le Roux 1994:30), of net teoreties funksioneer (Le Roux 1994:31). In die laaste instansie – aldus Le Roux (1994:36) – rus die ganse menslike totstandkomingsproses van die Bybel na alles ‘veilig in die hande van die Heilige Gees’.2 Vir Heyns is teologiese nadenke alleen op grond van God se openbaring moontlik: skrifopenbaring is die objek van alle teologiese besinning. En in die verbondenheid van teologiese nadenke oor hierdie skrifopenbaring is teologie vir Heyns sonder meer ’n wetenskap (vgl. Le Roux 1994:33). Die Heyns-Le Roux gesprek van 1993 6.In die Suid-Afrikaanse konteks was Wentzel van Huyssteen (1978) die eerste om die benadering van Heyns (en Jonker) tot teologiese nadenke in Op weg met die teologie (1977) grondig te kritiseer. Hierdie publikasie (eerste uitgawe in 1974) was die eerste in Afrikaans oor die verantwoording van teologie as wetenskap. As Heyns (1994:156) in ‘’n Weerwoord’ op hierdie kritiek van Le Roux reageer, stel hy dit duidelik dat teologie die wetenskapteoretiese besinning – en weliswaar as interdissiplinêre verantwoordelikheid – moet ernstig opneem. In die vroeëre publikasie bevestig Heyns (1977:14) hierdie punt juis as hy stel dat ‘die denk- en arbeidsmodus van die teologie nie net uit die struktuur en eise van die openbaringswaarheid self, afgelei kan word nie, maar dat dit wesenlik ook bepaal word deur die struktuur en die eise van ’n grootheid op die gebied van die kultuur … (en) wel dié van die teoretiese denksisteem, nl die wetenskap, en met name van ’n algemene wetenskapsleer’. Wat volg egter op hierdie stelling in sy uitwerk van teologie as wetenskap? Sonder om weer terug te kyk, stel hy dat die teologie beslis ’n taak het om van binne uit sy eie karakter en eie grense te bepaal. Vir Heyns impliseer dit dan in sy werkswyse dat teologie as wetenskap nie sonder meer met dié van ander wetenskappe gelykgestel kan word nie aangesien die struktuur en die eise van die openbaringswaarhede eweneens die teologie bepaal, en wel in so mate dat die teologie as wetenskap daardeur ’n unieke karakter kry (vgl. Heyns 1994:157–158). Hierdie unieke karakter het hy al in die sewentigerjare op ’n besondere wyse geformuleer: ‘[D]ie dinamiese van die teologie is die waagstuk van die geloof wat gedrewe deur die Heilige Gees wat juis aan die gelowiges gegee is om hulle in die waarheid te lei, dit waag om ook langs die weg van nuwe formuleringe, die volheid van die waarheid te verwerklik’ (Heyns 1977:136). En dit is waarom hy tot die volgende isolerende konklusie kan kom: ‘[T]eologie is die wetenskaplike en die deur die tyd bepaalde antwoord op die openbaring van God aangaande Homself en Sy direkte verhouding tot die kosmos’ (Heyns 1977:137). Hierdie antwoord kan alleen maar gegee word deur die gelowige teoloog as subjek van die teologie (Heyns 1977:142) en dan metodies alleen langs die (analogiese) weg van die paradoksale (ook genoem dialektiese metode) of hiperdoksale denke (Heyns 1977:146). 4.My keuse van die woorde ‘kortpad kies’ is ’n direkte verwysing na die kritiek van Le Roux (1994:41) op Heyns. In teenstelling met insigte waarby die eksegeet slegs met moeite uitkom, en dalk by meerdere antwoorde sou kon bring (!), meen Heyns om by voorbaat uit te kom (bv. wat as sentrum van die Skrif sou geld) deur ‘sommer kortpad’ te neem. 3.Le Roux (1994:31) loop Heyns krities trompop wanneer hy stel: ‘Hy (Heyns) is kennelik nie ... in ’n wetenskapsfilosofiese problematisering geïnteresseerd nie en het hom ook nie veel aan allerlei kritiese argumente teen die teologiese wetenskap gesteur nie.’ 2.My formulering ‘na alles’verwys na die kritiese bespreking deur Le Roux (vgl. 1994:35–36) van die rol van die skrywers t.o.v. hul hantering van bronne, foutiewe interpretasies en teksprobleme soos deur Heyns verstaan. In kort: die wordingsgeskiedenis van die Bybel as kanon. Le Roux beskuldig dus vir Heyns – alhoewel Le Roux dit nie so benoem nie – van immuniseringstaktiek ten opsigte van die menslike dimensie van die totstandkoming van die Bybel in gebruikmaking (mis-bruikmaking?) van die rol van die Heilige Gees. 8.Nadenke oor die plek en rol van ervaring in teologiese besinning het om baie uiteenlopende redes noodsaaklik geword. Sien hieroor veral Veldsman (2008) waarin kortliks aandag gegee word aan die impulse vanuit ten minste ses fronte, te wete die (1) opbloei, asemrowende groei en omvang van die Pentekostalistiese en Charismatiese Kerke vandag wêreldwyd, (2) impak van bevrydingsteologieë wat in die sestigerjare van die vorige eeu ontstaan het vanuit die Latyns-Amerikaanse konteks, (3) nuwe en opwindende ontwikkelinge in filosofiese hermeneutiek, (4) opbloei en belangrikheid van die gesprek tussen die teologie en die natuurwetenskappe, (5) ons geglobaliseerde werklikheidservaring en (6) konkrete ervaringswêreld in die eietydse Suid-Afrikaanse konteks. Die Heyns-Le Roux gesprek van 1993 En dit is eintlik wat vir Heyns eerste en laaste kom. Van die sogenaamde interdissiplinêre verantwoordelikheid kom slegs in die laaste instansie Heynsiaanse teologiese voorskriftelikheid ter sprake. Vir ’n meer omvattende bespreking hiervan, sien Van Huyssteen (1978), Veldsman (2008, 2010). Geen poging – adus Le Roux – word aangewend om teologiese nadenke wetenskapteoreties te begrond nie.3 Hierdeur isoleer Heyns, net soos Barth – alhoewel Heyns hom juis van openbaringspositiwisme beskuldig – die teologie van alle ander wetenskaplike aktiwiteite. Le Roux se kritiek op Heyns kom in kort daarop neer: Heyns maak nie werklik erns met die hermeneutiese insigte van die 7.Om watter rede dit in hierdie tydperk so belangrik sou wees om alle subjektivisme hok te slaan, sien ’n bondige uiteensetting hiervan by Veldsman (2008) in verwysing na die gevreesde invloed van veral die Duitse teoloog Friedrich Schleiermacher. doi:10.4102/ve.v34i2.786 http://www.ve.org.za Page 3 of 7 Original Research Page 3 of 7 Een verdere ongemaklike skuif in die denke van Heyns wat nie in Le Roux se kritiek in spel kom nie – maar na my mening juis fataal is – volg dan hierop, en dit is die Heynsiaanse afspeel van openbaring teenoor ervaring. Heyns meen – op grond van sy verweer teen subjektiwisme – dat ervaring spesifiek uit teologiese besinning geweer moet word ten gunste van God se openbaring (vgl. Heyns 1969:153). Maar hierdeur stol hy – alhoewel dit duidelik nie sy intensie is nie – God se liefdevolle en genadige openbaring tot bloedlose, ongekneusde waarhede wat weinig ruimte vir die aardse begrendshede, weerlooshede, gebrokenhede en onklaarhede laat. Die omvang en mag van sy eie subjektiewe voorveronderstellinge as nadenkende teoloog word onderken. Die onbeantwoorde kernvraag bly: Het dit Heyns geluk om sy teologiese vertrekpunt te vind by God en sy historiese openbaring? Met Heyns (1977:14) kan ons saamstem wanneer hy stel dat teologiese nadenke deel van die mens se kultuurtaak is en dat dit nie los staan ‘van die mens se algemene roeping om die kosmiese gegewendhede met die borende krag van sy denke te deurvors, en daaroor te heers nie’. 9.In ’n onlangse voordrag het die Ou-Testamentikus Louis Jonker (2012) van Stellenbosch ’n baie goeie oorsig gegee oor die verstaan en rol van die historiese in eietydse Ou-Testamentiese interpretatiewe diskoerse. Hy onderskei ten minste vier debatte. Hy verwys eerstens na die debat oor historisiteit (‘historicity debate’) waarin die waarde van die Hebreeuse Bybel vir die rekonstruksie van die vroeë geskiedenis van Israel bevraagteken word en wat gekenmerk word deur twee ekstreme posisies, naamlik dié van die minimaliste en dié van die maksimaliste; tweedens dié van die tekstuele groei en samestelling met as fokus eksegetiese metodes van die histories-kritiese benadering; derdens die misleidende debat oor die sogenaamde oorspronklike bedoeling van die outeur (‘intentional fallacy debate’) en vierdens die kontekstuele debat waarin veral die resepsie van die teks en die rol van die leser voorop staan. Ek maak in my uiteensetting van Le Roux se benadering tot geskiedenis met dankbare erkenning gebruik van Jonker (2012) se goeie uiteensetting. Die Heyns-Le Roux gesprek van 1993 Maar dit sal in die konteks van hierdie vraagstelling en erns maak met die kritiek van Le Roux, dan beteken: Teologie as onklaar histories bepaalde spreke oor God waarin die Godsopenbaring (in uiteenlopende historiese vergestaltinge en wyses!), as objek van teologiese besinning, juis skerper indring in die menslike oog, oor, verstand en hart – en kontekstueel velnaby aan ons almal kom. En ten opsigte van die onaanvaarbare Heynsiaanse verweer teen subjektivisme, sal nuut oor ervaring besin moet word. Ervaring8 – dan nie as bron van openbaring nie – maar juis as die subjektiewe korrelaat van openbaring, dit wil sê as die vehicle van openbaring (sien onder). Beide hierdie dimensies moet dan ter sprake kom in ’n grondige gesprek en verdiskontering van eietydse wetenskapsteoretiese besinning en die bevindinge van die Bybelwetenskappe (ondanks hul uiteenlopende benaderingswyses tot historiese verstaan9). Vervolgens gaan ek hierop konsentreer aan die hand van die vraag: Hoe sou hierdie gesprek oor historiese verstaan en ervaring met Le Roux as Bybelwetenskaplike verder gevoer kan word? Sou sy benadering tot historiese verstaan en sy spesifieke klem op spirituele empatie ons help? Spirituele empatie Vir Le Roux (2007:983, 2009d:2) het geskiedenis (en die verstaan daarvan) nie die betekenis van die naspoor van feite aangaande en spesifieke voorstellinge van die verlede nie, maar is dit veel eerder ’n ‘form of homecoming’. Wat sou hy onder geskiedenis as ’n vorm van ‘tuiskom’ verstaan? Geskiedenis is vir hom soos ’n sterk stroom waarin elke gebeurtenis by ons verbysnel. Al probeer ons dit gryp, uitruk en mooi bekyk, skiet ons greep tekort (Le Roux 2008b:1). Dit stroom ook deur ons en daarom sal ons dit uit en deur onsself moet benader (vgl. Le Roux 2007:986). Maar nou het daar iets tragies plaasgevind: êrens langs die pad het die band gebreek tussen gister en vandag en het ons volledige toegang tot die verlede verloor (vgl. Le Roux 2010:1). Ons kan dus nóg die verbyskietende oomblik van hier en nou vasgryp, nóg toegang kry tot oomblikke in die verlede. Dis onherroeplik verby. Dis vir altyd weg (vgl. Le Roux 2010:1). Wat impliseer dit vir historiese navorsing, en dan spesifiek vir ons verstaan van die geskiedenis van Israel? Volgens Le Roux (1998:477) het ons begrip van die historiese in die geskiedenis van Israel soos wat ons dit in die Hebreeuse Bybel opgeteken vind, nog veels te sterk te make met allerlei sekerhede in ons rekontruksie hiervan (vgl. Jonker 2012:4–9). Ons het eintlik niks nie, want die verlede is vir altyd verby en daarom is ‘[o]nsekere verbeeldingsvlugte ... die enigste toegang tot ’n geslote verlede’ (Le Roux 2010:2). Ons het volgens hom nog nie die totale verbywees (‘pastness’) van die verlede en die trane van rou oor die onherroepelike verlies (’irretrievable loss’) van die verlede aanvaar nie. In sy eie woorde: Israel’s past will ... forever evade us, the singularity of the event will never be known, the Old Testament scholar will always be in mourning over its loss and Israel’s history will always be studied with tears (because its distinctiveness will never be grasped). To write a history of Israel is to know very well ‘the quid’ of the event is for ever lost ... There are only trackers (historians) following traces which were left by the past events. (Le Roux 1998:483) En elders maak hy dieselfde punt: 12.In my argumentasie neem ek die woorde van die Duitse teoloog Eberhard Jüngel ernstig op waarin hy stel dat die mens nodig het om vertel te word wie God is. Op watter wyse ‘ons dit histories vertel word’, is natuurlik die belangrikste vraag om oor interdissiplinêre vakgrense heen te praat, aan te werk en uit te spel. Ek sluit ook implisiet in my betoog aan by McGrath (2011:152) in sy verwysing na die woorde van die Skotse teoloog Hugh Ross Mackintosh wat na ons verstaan van openbaring argumentatief as volg verwys het: Kennis van God kom deur openbaring. Dit kan nie anders nie. Indien dit nie so sou wees nie, bevind ons onsself in die ongeloofwaardige posisie dat ’n mens God ken sonder dat God geken wil wees! Oor hoe openbaring dan verstaan kan word (bv. as teenwoordigheid of as leerstellighede of as geskiedenis of as ervaring) verteenwoordig ’n diep gaande en uitgestrekte vraagstuk waarop nie verder hier uitgebrei kan word nie. Ten minste moet net genoem word dat dit op baie uiteenlopende wyses verstaan kan word (vgl. Dulles 2005), en elke verstaansmodel eie beklemtoning meebring. En elders maak hy dieselfde punt: En elders maak hy dieselfde punt: Al wat van die verlede oorbly, is vae en soms onleesbare merke, tekens wat die oorspronklike gebeure in sy haastige vlugtog as’t ware nagelaat het. Al wat die historikus het, is spore. (Le Roux 2010:1) Vir Le Roux dus kan hierdie geskiedenis van Israel (insluitend die sogenaamde eksegetiese verlange om die oorspronklike bedoeling van die skrywer te herroep) nie weer gerekonstrueer word (dit wil sê herroep word) op grond van die Hebreeuse Bybel nie, maar is slegs in die verstaan van geskiedenis as ‘konstruk’ moontlik. Die verlede – stel hy heel kort – ‘lê ver en tog ook nie’ (vgl. Le Roux 2009d:1). Maar dan as konstruk van geskiedskrywers wat as spoorsnyers spore in die geskiedenis navolg daarin dat hulle hul eie verhaal daaruit konstrueer. Die konstruk van die geskiedenis as die interpretasie van ’n spoorsnyer verloop vir Le Roux aan die hand van ’n onderskeid tussen die ‘buitekant’ (d.w.s. historiese informasie oor Israel soos weergegee in die Bybelse tekste) en die ‘binnekant’ van historiese gebeure (Le Roux 2009d:1; vgl. Jonker 2012:9). Vir Le Roux is eersgenoemde nooit voldoende vir historiese verstaan nie, terwyl laasgenoemde blywend 9.In ’n onlangse voordrag het die Ou-Testamentikus Louis Jonker (2012) van Stellenbosch ’n baie goeie oorsig gegee oor die verstaan en rol van die historiese in eietydse Ou-Testamentiese interpretatiewe diskoerse. Hy onderskei ten minste vier debatte. Hy verwys eerstens na die debat oor historisiteit (‘historicity debate’) waarin die waarde van die Hebreeuse Bybel vir die rekonstruksie van die vroeë geskiedenis van Israel bevraagteken word en wat gekenmerk word deur twee ekstreme posisies, naamlik dié van die minimaliste en dié van die maksimaliste; tweedens dié van die tekstuele groei en samestelling met as fokus eksegetiese metodes van die histories-kritiese benadering; derdens die misleidende debat oor die sogenaamde oorspronklike bedoeling van die outeur (‘intentional fallacy debate’) en vierdens die kontekstuele debat waarin veral die resepsie van die teks en die rol van die leser voorop staan. Ek maak in my uiteensetting van Le Roux se benadering tot geskiedenis met dankbare erkenning gebruik van Jonker (2012) se goeie uiteensetting. doi:10.4102/ve.v34i2.786 http://www.ve.org.za Page 4 of 7 Page 4 of 7 Original Research voorrang moet geniet (vgl. Jonker 2012:9). Laasgenoemde verteenwoordig vir Le Roux die interpretatiewe handelinge van die Ou-Testamentici waarin hulle hulself indink in die dade van Israel se geskiedenis en die denke van die agent onderskei. 10.Jonker (2012:100) bespreek ’n praktiese voorbeeld hiervan in verwysing na die Pentateugnavorsing van Le Roux. Hierin maak Jonker duidelik hoe hierdie sogenaamde spirituele empatie verloop aan die hand van ’n dialogiese proses in die stel van allerlei vrae aan die teks wat terselfdertyd aan die hand van die antwoorde in die tekste nagespoor moet word ten einde hierdie spore van vrae en antwoorde te gebruik om die oorspronklike vrae waarmee die skrywers geworstel het, vas te stel. 13.So byvoorbeeld kan gelowiges na ’n spesifieke ervaring verwys asof ‘die ervaring as my ervaring’ op sigself legitimerend is. Ek het dit so ervaar en basta met diegene wat van my ervaring wil verskil! Dit is egter nie. Ervaring dra onvermydelik altyd die stempel van interpretasie juis omdat dit in ’n konkreet historiese leefwêreld afspeel van taal, sosiale waardes, oortuiging en gebruike. Anders gesê: Geen ervaring is prelinguïsties nie en kan dus nie die vraag na regverdiging of die aflê van verantwoording ontwyk nie. En elders maak hy dieselfde punt: Hierdie indink – as ‘in-voel’ – in die geskiedenis in word dan hier en nou voltrek as spirituele empatie. Op hierdie wyse verkry die Ou-Testamentikus toegang tot die verlede, word dit weer teenwoordig en lewend. Dit is historiese verstaan as ‘homecoming’! Historiese verstaan as daad van spirituele empatie is dus vir Le Roux (vgl. 2009d:2) ’n ‘herbelewing, ... meelewing’ van die verlede hier en nou – maar dan terselfdertyd met deeglike inagneming van die totale ‘verby wees’ van daardie verlede en die nie- oorbrugbare, onherroepelike verlies daarvan. Vir Le Roux is hierdie ‘in-lewende herbelewing’ in die hier en nou moontlik vir ons as spoorsnyers in die lewensamehang van die mense van die verlede met wie ons menslikheid (en dus historisiteit) deel.10 En hierdie interpretatiewe daad van ‘in-lewende herbelewing’ kan slegs op ’n analogiese wyse voltrek word (vgl. Jonker 2012:10). Spontaan vanuit hierdie toespitsing op ’in-lewende herbelewing’ op historiese verstaan as ‘in-voel’, kom die vraag na ’n nadere tipering van ervaring na vore. teologiese voltrekking van historiese verstaan: verlies/rou/ in trane/om lewe en bloed te gee aan die verlede/broos/ artistieke verbeelding/aanraking (touch)/oorweldiging/ vreugde verwondering. Tuiskom as historiese verstaan beskryf hy elders as ’n buitengewone ervaring wat ons taalgebonde greep ontwyk en waarin die verlede op verrassende wyse, asof deur aanraking, ervaar word as ’n kortstondige, asemrowende maar vreugdevolle moment (vgl. Le Roux 2007:996). Indien ek dan meen dat Le Roux se teologiese verstaan as ervaringsteologie getipeer kan word, is die vraag hoe so ’n teologie nader omskrywe kan word en op watter wyse ervaring daarin verstaan word? Ervaringsteologie neem as hermeneutiese vertrekpunt die konkreetheid van ons histories sosiale menswees voor God; dit is ons konkrete beliggaamde ervaringe van menswees (embodied existence) in ons spesifieke lewenskontekste en ons verwoording vanuit ons eie Godservaringe en geloofsverbintenisse aan God. Ons Godservaringe geld in hierdie besondere verstaan van ervaringsteologie – en dit is ook die standpunt wat ek steun – nie as oorsprong of bron van geloof nie (soos reeds bo gestel), maar as uitdrukkingswyse (vehicle) van die verhouding wat die gelowige met God het. Indien hierdie verhouding met God deur openbaring12 moontlik gemaak word en ervaring as uitdrukkingswyse (vehicle) geld, dan kan ervaring verstaan word as die fenomenologies korrelerende dimensie van openbaring (vgl. Stoker 2006). 14.Ek is bewus van die geregverdigde kritiek op die oorwerking van etimologiese woordbetekenisse. Nietemin hou etimologie na my oordeel heel dikwels ’n speelse (verbeeldingryke) direktief in wat nie sonder meer volledig van die interpretatiewe tafel gevee kan word nie. 11.Ek is deeglik bewus daarvan dat die begrip ervaringsteologie soos hier gebruik, veels te vaag, onduidelik en ongespesifieerd is. Ongelukkig lê dit self opgesluit in dit waarna die omskrywing verwys, aangesien ’n baie wye spektrum van teologiese benaderinge waarin met ervaring erns gemaak word, losweg hierby ingesluit word. So byvoorbeeld sluit dit – benewens Friedrich Schleiermacher en sy besondere ervaringsklem – ook die teologiese ontwerpe in van Paul Tillich, Rudolf Bultmann, William Alston en haas elke teoloog wat met eksistensialisme worstel. Ook hulle wat in hul teologiese nadenke aansluit en werk met William James se Varieties of Religious Experience. Maar ook diegene wat in die nadraai van Jonathan Edwards teologies in hul benaderinge by hom aansluit. Al hierdie aanduidinge is maar baie algemeen. Alhoewel ekself nie die woord spiritualiteit gebruik nie en Le Roux ook nie baie pertinent in sy begrip spirituele empatie verduidelik wat presies hy met eersgenoemde begrip bedoel nie, is die woord in baie diskoerse eintlik maar soos ’n sinoniem vir religieuse ervaring (en somtyds ook nie). Dikwels word diegene (bv. Meister Eckhart, Rudolf Otto en so meer) wat baie meer spesifiek teologies nadink oor die mistiek, ingesluit by ervaringsteologie. ‘In-voel’ as historiese verstaan en religieuse ervaring In sy hermeneutiese aanpak tot historiese verstaan waarin spirituele empatie voorop gestel word, meen ek dat Le Roux op sy eie besondere wyse sterk tuiskom by dit wat ek ervaringsteologie wil noem.11 Ek vind dit in Le Roux se vooropstelling van, benewens die oorkoepelende begrip empatie (’in-voel’) ten opsigte van historiese verstaan, ook in sy inhoudelike ontvouing hiervan. So stel hy byvoorbeeld met die eksplisiete gebruik van die woord ervaring: Wat word egter bedoel met die baie algemene begrip ‘ervaring’? Alhoewel dadelik genoem moet word dat ervaring nie gelykgestel moet word aan die begrip emosie of gevoelens nie, maar beide wel deeglik insluit, is dit moeilik om die begrip enigsins gemaklik vas te pen. Al is dit ’n woord wat enige uitsluitende vaspenning ontglip, gebruik ons dit vreeslik graag sonder om regtig te verstaan wat ons daarmee bedoel. Ook omdat die woord self prostesteer teen enige klinkklare vaspenning, is dit ongelukkig boonop oop vir gruwelike misbruik.13 Tog moet ons ten minste ’n aanduiding gee van wat in spel en ter sprake kom in die gebruik van die woord. Die woord ervaring (van die duitse Erfahren wat beteken ‘om te reis’, ‘oor te kom’, en die Latynse experientia wat beteken om ‘uit te probeer’)14 sou in hierdie konteks breedweg omskrywe kon word as aanduiding van ons omvattende interaksie – op watter wyse ook al – met ons The past remains a different world which no one seems able to penetrate. This, however is not the end of the road. Home is never far but always close by. It lies within us, within our world and consists of our daily experiences (DPV). Through these experiences (DPV) we can understand people of other times. The key to our finding our way home thus does not lie in a method or fact finding missions but in ourselves. (Le Roux 2007:983) Gevoelvol omskrywe Le Roux (vgl. 2007:987–996, 2008a, 2009b, 2009c, 2009d, 2010, 2011a) telkemale sy hermeneuties Gevoelvol omskrywe Le Roux (vgl. 2007:987–996, 2008a, 2009b, 2009c, 2009d, 2010, 2011a) telkemale sy hermeneuties 11.Ek is deeglik bewus daarvan dat die begrip ervaringsteologie soos hier gebruik, veels te vaag, onduidelik en ongespesifieerd is. Ongelukkig lê dit self opgesluit in dit waarna die omskrywing verwys, aangesien ’n baie wye spektrum van teologiese benaderinge waarin met ervaring erns gemaak word, losweg hierby ingesluit word. Diep snydende vrae, antwoorde uit weerloosheid Na my mening het Le Roux ons tereg histories-krities bewus gemaak van juis dit wat ’n onaanvaarbare (totalitêre) dogmatiese implikasie19 sou kon gewees het van die Heynsiaanse vooropgestelde verstaan van openbaring. Opnuut word ons deur sy benadering gekonfronteer om die Bybelse belydenis van Gods liefdevolle en genadige openbaring nié in ons uitleg vanweë ons beperkinge – ons aardse (interpretatiewe) begrensdhede, eksistensiële weerloosheid en historiese broosheid – te isoleer en los van die geskiedenis te omvorm tot bloedlose, ongekneusde waarhede nie. Dit maak Le Roux deeglik duidelik. Maar ek dink, as ek hom reg verstaan in sy uiteensetting van spirituele empatie, betreur hy tereg die verlies van toegang tot historiese oomblikke (dit is, die sogenaamde singulariteit daarvan) wat vir ewig verby is en die moontlikheid om die sogenaamde oorspronklike bedoeling van die outeur te herroep. Hierin kan ons met hom saamstem. Daaroor kan ons volgens hom net rou, en kan ons sekere ervarings nou slegs deur intuïtiewe historiese ‘in-voeling’, en inlewing, in nuwe oomblikke herleef en so meeleef. Alhoewel hy tereg die affektiewe moment van alle interpretasie en ervaring beklemtoon, skiet Le Roux se historiese verstaan hier na my mening tekort. Historisiteit kan tog nie net as geïsoleerde tydsgebonde oombliklikhede verstaan word nie. Dit is nie net ‘historiese sien’ wat die verlede toeganklik maak nie.20 Daar is tog ook sprake van ’n surplus van betekenis (hier as ‘historiese hoor’ verwoord) wat ek meen uit ons teologiese diskoers na vore kom, maar veral ook uit die huidige In julle harte moet daar net heilige eerbied wees vir Christus die Here. Wees altyd gereed om ’n antwoord te gee aan elkeen wat van julle ’n verduideliking eis oor die hoop wat in julle lewe. Maar doen dit met beskeidenheid en met eerbied vir God ... Altyd bereid en gereed om ’n verduidelikende antwoord te gee in eerbied oor die hoop wat in ons harte lewe, kan na my mening soos volg vanuit ’n ervaringsperspektief hermeneuties teologies nagespoor word. Hieroor dan enkele gedagtes. Geloofskennis is ten diepste hartskennis.16 Anders gesê: Geloofskennis word op ’n redelike wyse as hartsoordeel voltrek. Die klem val op beide – hart en kennis – maar dan op so wyse dat die grondliggende en integrerende belang van die hart in die interpretasie voorrang kry.17 Die voltrekking hiervan dra, in aansluiting by Le Roux, inderdaad die karakter van inlewing. 15.Net soos die woord ervaring geensins maklik vasgepen kan word nie, net so ontwyk die begrip religie ’n eenduidige omskrywing. Oor die wydgaande problematiek van die twee saamgestelde nievaspenbare woorde van religieuse ervaring (religie + ervaring), sien Veldsman (2008). 19.Met ‘totalitêre implikasie’ bedoel ek die hermeneutiese insig en waarskuwing van totaliserende denke soos duidelik deur onder andere James Smith (2002:4) uiteengesit waarin hy praat van konseptuele geweld in die daad van interpretasie. Dit is byvoorbeeld om bepaalde tydvakke en gebeure met mag interpretatief in te forseer binne ’n bepaalde begrip in en hierdeur die tydvak of gebeure ‘geweld aan te doen’. 16.‘Hart’ word in hierdie konteks verstaan en gebruik as beeld vir die affektiewe aard van die menslike bestaan (vgl. Stoker 2006:163 e.v.). In kort: die diepste setel van ons menswees. ‘In-voel’ as historiese verstaan en religieuse ervaring As die begrip religie beskrywend by ervaring gevoeg word, dan kom ons konkrete verhouding (interaksie) met God in ons leefwêrelde ter sprake.15 In ’n ervaringsteologie sal ons dus fokus op die menslike verwoording van eietydse geloofservaringe van verwondering, vreugde, lof, aanbidding, belydenis, gehoorsaamheid, maar ook op moedeloosheid, ontnugtering, verwonding, twyfel, ontworteling, vrees (Veldsman 2008). Maar hiermee kan nie volstaan word nie. Dit is nie al wat in spel is of kom nie. In teologiese nadenke wat eietydse wetenskaplike verantwoording ernstig, en met integriteit, wil opneem en terselfdertyd deeglik bewus is dat hierdie nadenke onvermydelik blywend gevoed word vanuit (dikwels affektiewe) ervaringsgebondenheid, word ’n belangrike grens oorgesteek. Dit is die grens vanuit en vanaf die alledaagse ervaringe na bewustelike, selfkritiese vrae. Vrae in diens van geloofwaardigheid en integriteit. Vrae in diens van die soeke na waarheid. Vrae wat – in die woorde van Van Huyssteen (vgl. 1986) – as kritiese geloofsverantwoording so wyd as menslik moontlik (en dit sluit dus elke ander vakgebied in – psigologie, sosiologie, die natuurwetenskaplike bydraes ensovoorts – wat hiertoe ’n bydrae sou kon lewer) nagespoor moet word. Nagespoor in die hermeneuties teologiese gees van die woorde van 1 Petrus 3:15–16: 20.Ek gebruik spesifiek die woord ‘histories sien’ na aanleiding – as voorbeeld – van Le Roux se verwysing (2007:991) – na Reimarus wat op grond van sy ‘sharp historical feeling’ die historiese Jesus kon ‘sien’. 17.Hiermee bedoel ek net dat ons lewe op so manier in interaksie met ons leefwêrelde dat alles wat ons elke dag met ons denke uitmekaar haal, weer spontaan en ongevraag deur ons harte op allerlei wyse aanmekaargesit word, want daar is iets onvermydelik ondraaglik daaraan om ‘uitgetorring’ te lewe. 18.In hierdie formulering sluit ek aan by die oortuiging van Michael Polanyi (1962:322) waarin hy stel: ‘Our believing is conditioned at its source by our belonging.’ ‘In-voel’ as historiese verstaan en religieuse ervaring So byvoorbeeld sluit dit – benewens Friedrich Schleiermacher en sy besondere ervaringsklem – ook die teologiese ontwerpe in van Paul Tillich, Rudolf Bultmann, William Alston en haas elke teoloog wat met eksistensialisme worstel. Ook hulle wat in hul teologiese nadenke aansluit en werk met William James se Varieties of Religious Experience. Maar ook diegene wat in die nadraai van Jonathan Edwards teologies in hul benaderinge by hom aansluit. Al hierdie aanduidinge is maar baie algemeen. Alhoewel ekself nie die woord spiritualiteit gebruik nie en Le Roux ook nie baie pertinent in sy begrip spirituele empatie verduidelik wat presies hy met eersgenoemde begrip bedoel nie, is die woord in baie diskoerse eintlik maar soos ’n sinoniem vir religieuse ervaring (en somtyds ook nie). Dikwels word diegene (bv. Meister Eckhart, Rudolf Otto en so meer) wat baie meer spesifiek teologies nadink oor die mistiek, ingesluit by ervaringsteologie. http://www.ve.org.za doi:10.4102/ve.v34i2.786 Page 5 of 7 Page 5 of 7 Original Research God). In Le Roux se standpunt oor historiese verstaan kom al drie hierdie dimensies ter sprake. So stel hy – om maar een belangrike voorbeeld te noem – oor herinnering: ‘Teologie en herinnering sluit mekaar nie uit nie. Herinnering voed die teologie en die teologie leef van herinnering’ (Le Roux 2009c:1). Elders stel hy oor verbeelding: ‘Imagination has thus become the tool to “feel” one’s way into the past ...’ (Le Roux 2007:993). En hoop – verpak in uiteenlopende woorde soos ’lewegewend’, ‘lewensmoed’, ‘verwagting’, ‘vreugde’, ‘verwondering’, ja, selfs in die gebruik van die begrip ‘tuiskom’ (vgl. Le Roux 2007, 2008b:1, 2009d:2, 2011b:2), maar ook met die herhaaldelike klem op die broosheid van hierdie hoop (vgl. Le Roux 2010:3–4) en dat dit selfs soms aan skerwe kan lê (vgl. Le Roux 2009b:1). Maar hoe nou verder met die historiese verstaan van Le Roux (vgl. 2011a:1) as die ‘brose verlede’ ons opdrag bly; en om tuis te kom deur ons intuïtiewe historiese invoeling (Le Roux 2007:991) en inlewing wanneer ons hier en nou voor die ‘aaklige kloof’ van Lessing te staan kom? Dit bring my by die vraag na ons antwoorde wat van ons onteenseglike weerloosheid spreek. leefwêrelde. ‘Op watter wyse ook al’ sluit ons bewustelike en onbewustelike interaksie in. Dit sluit die totale spektrum in van ons sensoriese interaksies met ons leefwêrelde. 24.Sien hieroor onder andere die kort bespreking van Philip Clayton (2005:352) waarin hy stel: ‘The debate about mind or consciousness in light of contemporary neuroscience is one of the most fascinating, vital and important areas in the entire science-theology... [T]he explosion of new knowledge of the brain in the twentieth century, due in large part to the powerful new brain imaging techniques, has been seen as a frontal, and perhaps fatal, attack on theology.’ Diep snydende vrae, antwoorde uit weerloosheid En saam met die vraag na die sosiaal gestruktueerde self, kom die verwante vraag opnuut weer oor die verhouding van taal tot ervaring. Interpreterende hermeneute bevind hulle alreeds vanaf die eerste oomblik in ’n taaltradisie wat hulle nie self gevestig het nie. Anders gesê, in aansluiting by die voorafgaande ervaringsbegrip: Geen pre-linguïstiese ervaring is moontlik nie. En hierby wil ek die besondere bydraes lees van postmodernistiese denkers – om slegs maar drie te noem – soos Jean-Luc Marion, Richard Kearney en John Caputo. Bydraes waarin ons oë, ore, denke en harte (op baie uiteenlopende wyse wel) oopgemaak word vir die teologiese implikasies van nadenke oor begrippe soos geskenk (gift), die onmoontlike moontlikheid, van oorvloed (excess), die gebondenheid aan ikone van ons (ervarings) taal, ‘transendentale’ fluisteringe, relasionaliteit, die ander en diversiteit, asook weerloosheid. Terselfdertyd word ons oë, ore, denke en harte (agterdogwekkend) versadig deur insig in die rol van mag, belange van allerlei aard, van die onbewuste in ons interpretasie van die lewe en geskiedenis. Lees ons hiermee saam die insigte vanuit die debatte tussen teologie en wetenskap soos byvoorbeeld dié van die neurowetenskappe (spesifiek bewussyn) om maar een invloedryke debat uit te sonder,24 word ons in ’n nuwe natuurlike paradigma anders uitgedaag as beliggaamde, gesosialiseerde subjekte (lees: meervoudige selwe) om emotief oor historiese verstaan te postmodernisties filosofiese strominge en die eietydse debat tussen teologie en wetenskap, wat sowel ons hermeneutiese poginge en ons antropologiese ontwerpe verbreed het. Vervolgens wil ek dit deur die stel van vrae aan Le Roux kortliks oorweeg. Eerstens enkele vrae aan Le Roux vanuit die huidige sistematies teologiese diskoerse. As Le Roux meen dat die manier waarop Heyns ‘gly’ en ‘kortpad kies’ oor die ‘aaklige kloof’ van die geskiedenis, neerkom op ‘misbruik’ van die pneumatologie, waar pas die Bybelse belydenis van die Gees van God en die belydenis van God se betrokkenheid (in die sin van ‘divine agency’ en openbaring) dan nou nog in by Le Roux se historiese verstaan wat in die hermeneut as ‘in- voeling’ deur trane heen voltrek word? Onlosmaaklik hiermee saam: Is dit nie ook nodig om die trinitariese grammatika in ons benadering tot historiese verstaan te verdiskonteer nie?21 Waar pas (T)ransendensie – en ons verstaan hiervan – in? Wat sou die verband wees – indien enige – tussen die verlies van die historiese toegang tot tydsgebonde oombliklikheid en (T)ransendensie? Diep snydende vrae, antwoorde uit weerloosheid Maar dan – sou ek graag wou byvoeg – inlewing as diepste menslike versugting na behoort, na geborgenheid.18 Hierdie versugting na behoort, meen ek, word in ’n baie groot mate bepaal en gerig deur drie fundamentele dimensies eie aan menswees en dus eie aan religieuse ervaring, te wete dié van herinnering, verbeelding en hoop. En hierdie drie is ononderskeibaar vervleg tot een in die daad van beliggaamde inlewing (en natuurlik ons verhouding met 18.In hierdie formulering sluit ek aan by die oortuiging van Michael Polanyi (1962:322) waarin hy stel: ‘Our believing is conditioned at its source by our belonging.’ http://www.ve.org.za doi:10.4102/ve.v34i2.786 Page 6 of 7 Original Research Page 6 of 7 altyd oop tot dit wat sy of haar eie selfverstaan transendeer, en derdens die beweging van begeerte (‘desire’) soos wat dit deur die ander na vore gebring word (vgl. Ward 2005:325). En hierdie drie vloei ineen, ontmoet in beliggaamde bestaan. Vir hierdie verbredende horisonne en die wyd uiteenlopende implikasies daarvan vind ek veel sensitiwiteit in Le Roux se historiese aanvoeling (lees: in-voeling). Veral in sy verstaan van die rol van die self as subjek. Alhoewel hy tereg enersyds die onvermydelike belang van die individu as self beklemtoon, duik andersyds die kritiese vraag onmiddellik op oor die rol van die problematiek van die self in historiese verstaan. Reduseer hy dan nie die rol en belang van (singewende) betekenis in sy histories verstaan tot die hartsnate van ‘die na-voltrekkende individu’ (lees: self) nie? Dit behels ’n redusering wat die omvattend bepalende sosialiteit van die inlewende individu in historiese verstaan oorvereenvoudig en nie verdiskonteer nie. Dalk sprake van ’n onaanvaarbare Romantiese res in sy verstaan van die self? In eietydse diskoerse word die kompleksiteit van die self verreken. So byvoorbeeld in die indrukwekkende werk The idea of the self: Thought and experience in Western Europe since the seventeenth century (2005) van Jerrold Siegel. Siegel wys op oortuigende wyse op die vloeibaarheid (‘fluidity’), die onwykende aard van die self en die talle wyses waarop oor die self gedink moet word as sosiale konstruk. Ook in die meer onlangse publikasie In search of the self: Interdisciplinary perspectives on personhood (2011), onder redaksie van Wentzel van Huyssteen en Erik Wiebe, word hierdie diepgang oor die problematiek van die self en meervoudige selwe (‘multiple-selves’) aangedui en oor ’n wye interdissiplinêre spektrum behandel. 22.In die sistematies teologiese denke in my agterkop sit opwindende nuwe perspektiewe wat, vanuit ’n kenotiese verstaan, hierdie problematiek van transendensie en immanensie hersienend vars aanroer. Om maar enkele voorbeelde te noem: dié van Jürgen Moltmann, Arthur Peacock, George Ellis and Nancy Murphy. Oor die problematiek van self, geld veral die vele publikasies van Philip Clayton as goeie vertrekpunt. 21.Dalk duideliker aan Le Roux gestel: Word in jou historiese verstaan die trinitariese grammatika eenvoudig net tussen hakies geplaas en uitgerangeer, of geld dit dalk nog net as prewelende en stamelende náwoord vanuit die dogmaties historiese tradisie? 23.Met die sinspeling op trane wil ek doelbewus aansluit by Le Roux se historiese verstaan waarin hy telkemale melding maak van ’n hermeneutiese proses wat met verlies en rou gepaard gaan en deur trane heen geskied. Diep snydende vrae, antwoorde uit weerloosheid Of impliseer dit nie dalk dat ons ’n (nuwe) radikale immanensie van God se meelewing met God se handewerk van gister en ook vandag eenvoudig aanvaar en glo nie?22 Of ondogmaties, kortweg, eksistensieel gevra: Wat kan ek nog van die Gees van God verwag? Vertel geskiedenis vir ons enigsins iets van God? Sou ek nie hier, vanuit geloofsverbondenheid, voor die ‘aaklige kloof’ te staan kon kom en wel die versugting en verwagting van die psalmdigter opnuut verbeeldingryk kon ervaar sodat die droë spruite van die Suidland (lees: ‘aaklige kloof’) met waterstrome gevul kan word nie (Ps 126:4–6)? So gevul kan word dat die een wat met trane saai, die oes wel met gejuig kan inbring – selfs al loop hy en huil terwyl hy die historiese saaisak dra, kom hy – volgens die psalmdigter – met gerwe juigend terug.23 Hierdie laaste sin – en veral as sinspeling op die voorafgaande konsep van (lewegewende) waterstrome in droë spruite – neem ek op in die postmodernisties filosofiese sin en binne die konteks van die debat tussen wetenskap en teologie. Maar hoe? In die postmodernisties filosofiese diskoers wat voltrek word in die skadukant van modernisme (vgl. Ward 2005:322 e.v.), vind ons die terugkeer van die ‘onderdrukte’ (‘the return of the repressed’). Op drie verbredende horisonne word hierdie terugkeer gepresenteer en dit kan slegs maar vaagweg en in breë terme benoem word, te wete: eerstens die rol van die onsêbare, die onvoorstelbare waarin dit sowel alles wat gesê en voorgestel word, konstitueer en rupteer; tweedens die self as meervoudig, verdeeld en daarom nooit selfgeslote nie, maar http://www.ve.org.za doi:10.4102/ve.v34i2.786 Page 7 of 7 Original Research dink. Die inagneming van hierdie wyer interdissiplinêre bydraes tesame stuur ons benaderinge tot historiese verstaan nie in ’n rigting van ‘in-voelende tuiskom’ nie, maar – na my oordeel – veel eerder in ’n rigting van volslae tuisteloosheid. Volslae tuisteloosheid wat, uit erkentlikheid van ons weerloosheid en broosheid, weliswaar aangegryp moet word, aangesien die sosiaal gedefinieerde, interpreterende self op allerlei nuwe wyses deur die diep snydende radikaliteit van genade en geloof uitgedaag word. In die hulpgeroep en troosteloosheid van die psalmdigter van Psalm 77 vind ek hierdie radikaliteit waarmee ons uitgedaag word, selfs dieper snydend as Le Roux se berou oor die verlies van die verlede, wanneer die psalmdigter stel: ‘[I]n die nag bly my hande in gebed uitgestrek ... maar ek vind geen troos nie ... Slotsom Heyns, J.A., 1969, Sterwende Christendom: ’n Teologie in die greep van die tydsgees, Tafelberg, Kaapstad. Waar Le Roux dus Heyns se lofsang van God se bydrae tot die ontstaangeskiedenis van die Bybel afwys, aangesien Heyns nie die vrae van die kritiese wetenskap wou beantwoord nie, bly daar na my mening by Le Roux, in sy beantwoording van die (historiese) vrae van die kritiese wetenskap soos wat hy dit in sy benadering tot spirituele empatie uiteensit, slegs ’n klaaglied oor menslike broosheid en weerloosheid oor. Met Le Roux se klaaglied kan ek wel saamstem. Saamstem, ja, want dit herinner ons blywend juis aan die weerloosheid en broosheid van die interpreterende individu (lees: self). Herinner ons aan en wys ons opnuut op die radikaliteit van genade en geloof alleen. Met drie note in sy klaaglied oor historiese verstaan kan ek wel nie saamstem nie. Eerstens die oorvereenvoudiging van die interpreterende (geromantiseerde?) self. Al word historiese (‘in-voelende’) verstaan in die sin van spirituele empatie volledig deur die hart bepaal, is die individuele, návoltrekkende hart (al gaan dit gepaard met die eerlike erkenning van die nate van die hart) nie al wat saak (uit)maak nie. Met die vloeibaarheid, meervoudigheid en sosialiteit van die self moet ook erns gemaak word. Tweedens dat histories verstaan nog ’n vorm van tuiskom kan wees. God se spoorloosheid, soos verwoord deur die psalmdigter, impliseer juis radikale tuisteloosheid. En derdens die weglating of ignoreer van die trinitariese grammatika vanuit sy historiese verstaan. Of dan meer spesifiek in verwysing na die pneumatologie, ’n verdiskontering van die verstaan van die Gees van God ten aansien van ons volslae tuisteloosheid. Na my oordeel is die konkrete, verbeeldingryke ontvouing van – soos byvoorbeeld by die Psalmdigter van Psalm 126 – die gerfdraende dimensies (herinnering en hoop) deur trane en lof heen ononderhandelbaar deel van religieuse ervaring en van ons groter teologiese verantwoordelikheid (insluitend die trinitariese grammatika), wat ook verder die insigte van die postmodernistiese filosofiese denkers en Heyns, J.A. & Jonker, W.D., 1977, Op weg met die teologie, NGKB, Pretoria. Heyns, J.A., 1994, ‘’n Weerwoord’, Skrif en Kerk 15(1), 156–176. Jonker, L., 2012, ‘Why history matters. The place of historical consciousness in a multidimensional approach towards biblical interpretation’, paper read at Joint Conference, University of Kwazulu-Natal, Piermaritzburg, June. Le Roux, J., 1994, ‘God se brug na die mens: Iets goddeliks of iets mensliks?’, Skrif en Kerk 15(1), 27–51. Mededingende belange Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel. Literatuurverwysings Clayton, P., 2005, ‘Theology and the physical sciences’, in D. Ford (ed.), The Modern Theologians, Blackwell, Oxford. Dulles, A., 2005, Models of revelation, Mary Knoll, New York. Diep snydende vrae, antwoorde uit weerloosheid [E]k dink na en ek is verslae ... Het God vergeet om medelye te hê? ... U het deur die see gekom, u weg deur die magtige waters gebaan. Niemand het u spoor gesien nie ...’ (Ps 77:2–20). Die erkenning van spoorloosheid, ja, selfs dié van God, as volslae tuisteloosheid. van die natuurwetenskappe ‘moet saamhoor’. Kortweg, as affektiewe belydenis saamgevat: In erkenning van die aaklige (historiese) kloof, in erkenning van radikale tuisteloosheid, strek ons ons leë gebedshande in uiterste afhanklikheid uit na die genadige Godsverandering van die droë spruite in (interdissiplinêre) waterstrome van lewende water. Die onmoontlike moontlikheid ten opsigte van historiese verstaan waarvan geloof lewe! Slotsom Le Roux, J., 1998, ‘Israel’s Past and the Feeling of Loss (Or: Deconstructing the “Minimum” of the “Minimalists” even further)’, OTE 11/3, 477–486. Le Roux, J., 2007, ‘Historical understanding and rethinking the foundations’, HTS 63(3), 983–998. Le Roux, J., 2008a, ‘Is denke oorbodig en gevoel alles?’, Teo.co.za, 01 Augustus, bl. 1–5. Le Roux, J., 2008b, ‘Hervorming 1: God se genade verander ’n mens’, Teo.co.za, 30 Oktober, bl. 1–2. Le Roux, J., 2009a, ‘Sonder God se troos val ons uitmekaar’, Teo.co.za, 26 Februarie, bl. 1–2. Le Roux, J., 2009b, ‘As die hemele instort ...’, Teo.co.za, 20 Maart, bl. 1–4. Le Roux, J., 2009c, ‘Paasfees 04: Teologie as herinnering’, Teo.co.za, 27 Maart, bl. 1–3. Le Roux, J., 2009d, ‘Kan ons aan gister en eergister raak?’, Teo.co.za, 30 April, bl. 1–3. Le Roux, J., 2010, ‘Geskiedenis van die Ou Testament-eksegese 17: Die ewige verlies’, Teo.co.za, 16 November, bl. 1–5. Le Roux, J., 2011a, ‘Teologie leef vanuit sy verlede’, Teo.co.za, 31 Januarie, bl. 1–2. Le Roux, J., 2011b, ‘Teologie vra nadenke’, Teo.co.za, 11 Augustus, bl. 1–4. McGrath, A., 2011, ‘Christian Theology: An introduction’, Blackwell, Oxford. Polanyi, M., 1962, Personal knowledge: Towards a postcritical philosophy, University of Chicago Press, Chicago. Smith, J.K.A., 2002, Speech and Theology, Routledge, London. Stoker, W., 2006, Is faith rational? A hermeneutical-phenomenological accounting for faith, Peeters, Leuven. Van Huyssteen, W., 1978, ‘Teologie en metode’, Koers 43, 377–398. http://dx.doi. org/10.4102/koers.v43i4.1172 Van Huyssteen, W., 1986, Teologie as kritiese geloofsverantwoording, RGN, Pretoria. PMid:3642239 Van Huyssteen, W., 2011, ‘In search of self: Interdisciplinary perspectives on personhood’, Eerdmans, Grand Rapids. PMid:22238496 Veldsman, D., 2008, ‘Oor verwondering en vervreemding van teologiese nadenke: ’n Ervaringsperspektief, Johan Heyns Gedenklesing, Mei, UP’, Teo.co.za, 13 Junie, geen bladsy. Veldsman, D., 2010, ‘Eietydse reïnterpretatiewe geloofwaardigheid. Oor die Heynsiaanse benadering tot teologie’, NGTT, suppl. ser. 51, 267–274. Ward, G., 2005, ‘Postmodern Theology’, in D. Ford (ed.), The Modern Theologians, pp. 322–338, Blackwell, Oxford. http://www.ve.org.za doi:10.4102/ve.v34i2.786

https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/download/786/1565

Afrikaans

584 584 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 g g Libraries and peace: a critical reflection on the role of libraries in promoting peace Johannes Britz Peter Johan Lor Peter Lor Departement Inligtingkunde, Universiteit van Pretoria E-pos: [email protected] Peter Johan Lor Johannes Britz Universiteit van Wisconsin, Milwaukee en Universiteit van Zululand, KwaDlangezwa E-pos: [email protected] Libraries and peace: a critical reflection on the role of libraries in promoting peace Libraries and peace: a critical reflection on the role of libraries in promoting peace Libraries and peace: a critical reflection on the role of libraries in promoting peace From the mid-19th century national and international library associations and professional librarianship developed in close association with polity and liberal internationalism and peace movements, and later with the League of Nations and UNESCO. The emphasis in polity internationalism was not on questioning the system of nation states, but on creating mechanisms for maintaining peaceful relations among them. This corresponds to the motivations of civic leaders who founded the first free public libraries. They sought to stabilize existing relations among social groups and to prevent revolution. Key pronouncements by UNESCO state that libraries can or should contribute to peace. It is thought that the provision of information will lead to increased knowledge, hence to greater understanding and tolerance of other groups, and that this will promote peace. We critically examine these assumptions, starting with a reflection on what is implied by the concept of “peace”. Peace embodies juridical, ethical and legal dimensions. For the purposes of our analysis, we conceptualize peace as positive (not merely the absence of conflict) and as processes rather than as a state. This implies that peace cannot be promoted merely by attempts to maintain existing social relations, whether by the suppression of alternative views, the signing of agreements, negotiation of constitutions, or the creation of democratic institutions. The latter are a necessary but not sufficient condition for peace. Social justice and reconciliation are conditions for lasting peace and reconciliation. Reconciliation must include restoring the humanity of parties to violent conflict.l fl In light of this reflection, we analyse the following assumptions: (1) libraries contribute to education; (2) libraries provide information; (3) libraries disseminate information; (4) information promotes knowledge; (5) knowledge leads to understanding; (6) understanding of others leads to peace. We conclude that it is simplistic to see a straightforward link between information and peace. While the free flow of information is vital to democracy, peace and freedom, the relationship between information and peace involves a series of complex causal relations. We consider implications of our analysis for the role of libraries, with particular reference to public libraries. In respect of collections efforts should be made to acquire materials that will support peace processes. In respect of services, librarians need to go beyond simply making materials available. Johannes Britz Johannes Britz Universiteit van Wisconsin, Milwaukee en Universiteit van Zululand, KwaDlangezwa E-pos: [email protected] Peter Johan Lor Johannes Britz Peter Johan Lor is professor in the Department of Information Science at the University of Pretoria. Hy was South-Africa’s first National Librarian (1999–2003); subsequently he was employed in The Hague as the Secretary-General of the International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA), while in the USA he was visiting professor at the University of Wisconsin-Milwaukee. He is still actively involved with IFLA and he is interested especially in the international discipline of library science and the international political economy of information. Peter Johan Lor is ’n professor in die Departe­ ment Inligtingkunde aan die Universiteit van Pretoria. Hy was Suid-Afrika se eerste Nasionale Bibliotekaris (1999–2003), en het daarna in Den Haag gewerk as die Sekretaris-Generaal van die International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA), en in die VSA as ’n besoekende professor aan die Universiteit van Wisconsin-Milwaukee. Hy is steeds aktief betrokke by IFLA en stel veral belang in die internasionale biblioteekwese en die internasionale politieke ekonomie van inligting. Johannes Britz is sedert 2010 die Vise-Kanselier (Provost) vir Akademiese Sake by die Universiteit van Wisconsin-Milwaukee, Wisconsin VSA. Voorheen was hy Dekaan van die Skool vir Inligtingstudies asook interim Dekaan van die Kollege vir Mediese Wetenskappe by dieselfde instelling. Sy navorsingsveld is inligtingsetiek met spesifieke fokus op sosiale geregtigheid en armoede. Hy het wyd oor die onderwerp gepubliseer en is ook die mede-redakteur van die International Review of Information Ethics. Johannes Britz has been the Vice-Chancellor (Provost) for Academic Affairs at the University of Wisconsin-Milwaukee, Wisconsin USA since 2010. Previously, he was Dean of the School of Information Studies as well as interim Dean of the College for Medical Sciences at the same institution. His field of research is information ethics, with special focus on social justice and poverty. He has published widely on the subject; in addition, he is co-editor of the International Review of Information Ethics. Johannes Britz is sedert 2010 die Vise-Kanselier (Provost) vir Akademiese Sake by die Universiteit van Wisconsin-Milwaukee, Wisconsin VSA. Voorheen was hy Dekaan van die Skool vir Inligtingstudies asook interim Dekaan van die Kollege vir Mediese Wetenskappe by dieselfde instelling. Sy navorsingsveld is inligtingsetiek met spesifieke fokus op sosiale geregtigheid en armoede. Hy het wyd oor die onderwerp gepubliseer en is ook die mede-redakteur van die International Review of Information Ethics. 585 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 ABSTRACT d peace: a critical reflection on the role of libraries in promoting peace OPSOMMING Daar word dikwels aangeneem, byvoorbeeld in uitsprake van UNESCO, dat biblioteke deur die voorsiening van inligting bydra tot begrip, verdraagsaamheid en vrede. Ons bevraagteken hierdie aannames. Op grond van ’n besinning oor die begrip “vrede”, handhaaf ons vir die doeleindes van die analise die konsep van positiewe vrede en sien ons dit as dinamies (prosesse) eerder as staties (’n toestand). Dit hou in dat strukturele en kontekstuele faktore in ag geneem moet word, dus ook onder andere maatskaplike geregtigheid en versoening. Vervolgens ontleed ons die aannames dat biblioteke tot opvoeding bydra en inligting verskaf, dat inligting kennis en begrip bevorder, en dat begrip vir ander tot vrede lei. Ons bevind dat die idee dat inligting tot vrede lei ’n erge oorvereenvoudiging is. Demokrasie, vrede en vryheid is inderdaad afhanklik van die vrye vloei van inligting, maar die verband tussen inligting en vrede bestaan uit ’n hele reeks oorsaak-en-gevolg verhoudings. Implikasies vir biblioteke se versamelings en dienste word kortliks ondersoek, en klem word daarop geplaas dat die biblioteek behoort uit te beweeg na die gemeenskap om sowel direk as indirek tot vrede by te dra. Ons verwys in die besonder na openbare biblioteke. ’n Meer aktiewe rol in vredestigting het belangrike implikasies vir die professionele etos van die bibliotekaris. Indien die tradisionele “neutraliteit” van die bibliotekaris plek moet maak vir groter maatskaplike betrokkenheid sal bibliotekarisse deur bewusmaking en opleiding daarvoor toegerus moet word. Libraries and peace: a critical reflection on the role of libraries in promoting peace Traditional promotional activities also do not suffice. Libraries need to reach out to communities with programmes that promote a peace agenda and a climate of consultation. At a practical level they can reduce the circulation of rumours by providing mechanisms for dissemination of factual information about community governance and political issues. Libraries can contribute to peace more indirectly but lastingly by capacity building: supporting educational institutions, empowering community members through literacy and skills development, and by inculcating information literacy for more effective participation of community members in the political process. Traditionally librarians have sought to maintain the library’s “neutrality” in respect of social and political issues. Arguably, however, maintaining neutrality under conditions of injustice amounts to siding with the oppressor. A more activist role for librarians in working for peace in their communities has implications for their professional ethos. It calls the neutrality principle into question and also holds some risks for the place of the library in the community and the position of the librarian. The organized library profession and library education institutions have a responsibility for raising awareness of social problems among librarians. To be able to engage effectively with their communities in the interests of promoting peace, they need to have a good understanding of social conditions, the dynamics of community politics, and public administration, as well as an understanding of the conditions for peace and the processes of promoting peace. 586 Peace, positive peace, social justice, reconciliation, tolerance, empathy democracy, libraries, public libraries, information, library collections, information services, community engagement, activism, professional ethics, neutrality, training Peace, positive peace, social justice, reconciliation, tolerance, empathy democracy, libraries, public libraries, information, library collections, information services, community engagement, activism, professional ethics, neutrality, training KEYWORDS: TREFWOORDE: Versoening, verdraagsaamheid, meelewing, demokrasie, biblioteke, openbare biblioteke, inligting, biblioteekversamelings, inligtingsdienste, gemeenskapsbetrokkenheid, aktivisme, professionele etiek, neutraliteit, opleiding Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 1. INLEIDING Daar word algemeen aanvaar dat biblioteke goeie en nuttige instellings is wat ’n bydrae tot die ontwikkeling, gesondheid en welvaart van die samelewing lewer. Deur die beskikbaarstelling van inligtingsbronne, so word daar geredeneer, dra biblioteke onder andere by tot opvoeding, navorsing, innovasie, ekonomiese groei, beleidsvorming en doeltreffende administrasie. Die beskikbaarstelling van inligting sou dan ook bydra tot maatskaplike samehorigheid (“social cohesion”) deurdat dit verskillende groepe binne gemeenskappe kan help om ’n beter begrip van mekaar se omstandighede en denkwyse te ontwikkel. Sodanige begrip sou dan lei tot groter verdraagsaamheid en dus tot maatskaplike vrede. Dié siening is nie tot die vlak van die gemeenskap of van ’n bepaalde nasie beperk nie. In die internasionale literatuur vind ons ook talle verwysings na die rol (of potensiële rol) van biblioteke in die bevordering van wêreldvrede. Is hierdie idealistiese uitsprake egter gegrond? In hierdie bydrae ondersoek ons die aanname dat biblioteke tot vrede bydra en ontleed ons die voorveronderstellings waarop dit berus, met besondere verwysing na Afrika en veral Suid-Afrika. Ons kyk in die besonder na die konsep vrede en wat dit impliseer. Ons stel dan verder die vraag: indien biblioteke wel tot vrede kan bydra, watter rol behoort hulle – veral openbare biblioteke – te speel en wat behoort bibliotekarisse se rol in hierdie verband te wees? 587 2. BIBLIOTEKARISSE EN DIE BEVORDERING VAN VREDE Dit is opmerklik dat die ontwikkeling van internasionale inisiatiewe en werksaamhede op die gebied van die biblioteekwese en inligtingswese sedert die 19de eeu in samehang met die opkoms van die internasionalisme en internasionale vredesbewegings plaasgevind het. In die tweede helfte van die 19de eeu het toenemende internasionale mededinging tussen die groot Europese moondhede aanleiding gegee tot die ontwikkeling van verskeie vorms van internasionalisme, onder andere staatsinternasionalisme (“polity internationalism”), wat daarop gerig was om die vrede tussen nasiestate deur die skepping van formele strukture te bewaar (Kuehl 1986:4-5; Herman 1969:6-8). Hieraan verwant is liberale internasionalisme (“liberal internationalism”) wat, vanuit ’n bourgeois- agtergrond, die klem op optimistiese, positiwistiese en praktiese middele vir die bevordering van wêreldvrede geplaas het (Kuehl 1986:5). Dit is geen toeval nie dat die goue eeu van die groot internasionale (of universele) tentoonstellings teen die middel van die 19de eeu aangebreek het (Rayward 2014). 1. INLEIDING Dit was tydens hierdie grootse gebeurtenisse dat die eerste internasionale samekomste van bibliotekarisse en inligtingswerkers plaasgevind het, wat aanleiding gegee het tot die stigting van die eerste nasionale biblioteekverenigings in die VSA (1876) en Brittanje (1877) (Gambee 1968). Naas die aanbieding van “universele tentoonstellings” was dit ook ’n tydperk waarin pogings aangewend is om universele katalogi van wetenskaplike literatuur saam te stel. Die doel van hierdie ambisieuse projekte was om die internasionale uitruil van inligting te bevorder. Die onderliggende veronderstelling was dat die moderne wetenskap maatskaplike probleme sou oorkom, en dat potensiële internasionale konflikte met behulp daarvan voorkom sou kon word. Die ontwikkeling van die moderne biblioteekwese en inligtingsbedryf was nou verweef met 19de- eeuse internasionalisme en vredesbewegings (Rayward 2012; Rayward 2014; Ranfa 2013). g g ( y y ) Nog ’n belangrike ontwikkeling in die biblioteekwese sedert die middel van die 19de eeu was die koms van die vrye openbare biblioteek. Dit is voorafgegaan deur verskeie vroeëre vorms van openbare lektuurvoorsiening, soos die mechanics’ institutes wat hulle vir die opheffing van die arbeidersklas en die opleiding van geskoolde ambagslui beywer het. Daar was ook verskeie soorte sosiale biblioteke wat teen betaling lektuur aan ’n beslote intekenaarskring voorsien het (Rubin 2004:274-277; Sturges 2003:96-98). Die egte vrye openbare biblioteek, wat deur openbare owerhede met belastinggeld befonds is en vryelik vir alle inwoners toeganklik was, was egter ’n verskynsel van die tweede helfte van die 19de eeu. In Brittanje het die Public Libraries Act, wat in 1850 aanvaar is, stede gemagtig om belastinginkomste aan te wend om openbare biblioteke te befonds. In die vyftigerjare van die 19de eeu het stede soos Manchester, Liverpool, Sheffield en Birmingham van dié vergunning gebruik gemaak om openbare biblioteke te stig (Sturges 2003:99- 100). In die Verenigde State was die eerste groot stedelike vrye openbare biblioteek dié van die stad Boston, wat in 1854 gestig is. Biblioteekhistorici het hierdie ontwikkeling aanvanklik toegeskryf aan verskeie idealistiese en filantropiese motiewe, soos die opheffing van die laer klasse en die bevordering van demokrasie. Die revisionistiese historikus Michael Harris (1975) het hierdie siening egter as ’n mite beskryf. Volgens hom was die stigting van die Openbare Biblioteek in Boston deel van die strategie van die stad se welgestelde patrisiaat om die plaaslike maatskaplike orde in stand te hou. Harris haal talle uitsprake van vooraanstaande biblioteekstigters en -leiers aan waarin hierdie beweegrede verwoord word. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 1. INLEIDING Die mees onlangse weergawe van die Manifesto, wat in 1994 onder die titel IFLA/UNESCO Public Library Manifesto 19943 uitgegee is, plaas steeds die bevordering van vrede voorop: Die mees onlangse weergawe van die Manifesto, wat in 1994 onder die titel IFLA/UNESCO Public Library Manifesto 19943 uitgegee is, plaas steeds die bevordering van vrede voorop: This Manifesto proclaims UNESCO’s belief in the public library as a living force for education, culture and information, and as an essential agent for the fostering of peace and spiritual welfare through the minds of men and women. This Manifesto proclaims UNESCO’s belief in the public library as a living force for education, culture and information, and as an essential agent for the fostering of peace and spiritual welfare through the minds of men and women. Sedert die eerste uitgawe daarvan in 1949 is die Manifesto talle male aangehaal en het dit onge­ twyfeld gedien as ’n bron van inspirasie vir diegene wat biblioteekontwikkeling wou bevorder. Hier wil ons egter die koppeling van biblioteke aan vrede van nader bekyk. 1. INLEIDING Een voorbeeld is die volgende opmerking deur die bekende filantroop Andrew Carnegie, wat die stigting van duisende openbare biblioteke deur skenkings moontlik gemaak het: “[T]he result of knowledge [gleaned from libraries] is to make men not violent revolutionists, but cautious evolutionists; not destroyers, but careful improvers” (Harris 1975:15).l Hieruit kan ons aflei dat sowel die 19de-eeuse staatsinternasionaliste (“polity internationalists”) Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 588 as hulle tydgenote in Brittanje en die VSA, wat hulle vir die stigting van vrye openbare biblioteke beywer het, biblioteke en die vloei van inligting beskou het as ’n middel om die status quo te handhaaf: vrede deur die verstewiging van die internasionale en maatskaplike orde. g g p Na die beëindiging van die Eerste Wêreldoorlog is internasionale biblioteekwerk steeds nouer verbind met die strewe na wêreldvrede. Die Internasionale Federasie van Biblioteekverenigings (International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA))1 wat in 1927 gestig is, was nou verbonde met die Volkerebond se Internasionale Komitee vir Intellektuele Samewerking (International Committee on Intellectual Cooperation). Direk na die Tweede Wêreldoorlog het IFLA noue aansluiting gevind by die nuut gestigte United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) (Lor 2012). UNESCO het sy bestaansreg uitdruklik gekoppel aan die bevordering van vrede, soos verwoord in die aanhef van sy grondwet: “...since wars begin in the minds of men, it is in the minds of men that the defences of peace must be constructed” (UNESCO 1945). UNESCO het biblioteke beskou as ’n middel om vrede te bevorder, soos uitdruklik deur die UNESCO public library manifesto (UNESCO 1949) gestel is: [Unesco’s] aim is to promote peace and social and spiritual welfare by working through the minds of men. The creative power of Unesco2 is the force of knowledge and international understanding. This manifesto, by describing the potentialities of the public library, proclaims Unesco’s belief in the public library as a living force for popular education and for the growth of international understanding, and thereby for the promotion of peace. 1 IFLA se naam is later verander na International Federation of Library Associations and Institutions, maar die akroniem IFLA is onveranderd behou. 2 Die huidige spelling van UNESCO, met hoofletters, word hier gevolg, behalwe waar dokumente aangehaal word waarin die naam met kleinletters gespel is. 3 http://www.ifla.org/publications/iflaunesco-public-library-manifesto-1994, gelees 2015-04-06. 2 Die huidige spelling van UNESCO, met hoofletters, word hier gevolg, behalwe waa aangehaal word waarin die naam met kleinletters gespel is. ll 1 IFLA se naam is later verander na International Federation of Library Associations and Institutions, maar die akroniem IFLA is onveranderd behou. 2 Die huidige spelling van UNESCO met hoofletters word hier gevolg behalwe waar dokumente AANNAMES In die internasionale literatuur, soos in bostaande aanhalings uit die Manifesto’s, vind ons tipies ’n aaneenskakeling van aannames, soos byvoorbeeld: Biblioteke → Inligting oor ander groepe of gemeenskappe → Opvoeding → Kennis → Begrip → Verdraagsaamheid → Vrede Biblioteke → Inligting oor ander groepe of gemeenskappe → Opvoeding → Kennis → Begrip → Verdraagsaamheid → Vrede → Verdraagsaamheid → Vrede Bibliotekarisse plaas veral klem op inligting. Dit word geïllustreer deur die uitspraak deur Campbell, wat in ’n opstel oor Librarianship for enduring peace and social progress, die volgende rasionaal aanbied: 1 IFLA se naam is later verander na International Federation of Library Associations and Institutions, maar die akroniem IFLA is onveranderd behou.l huidige spelling van UNESCO, met hoofletters, word hier gevolg, behalwe waar dokument gehaal word waarin die naam met kleinletters gespel is. ll 3 http://www.ifla.org/publications/iflaunesco-public-library-manifesto-1994, gelees 2015-04-06. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 589 It is only through the provision of full and accurate information that we can hope to counter actions and beliefs based on lack of knowledge and lack of awareness to[sic] what has already been attempted in humankind’s recorded history (Campbell 1989: 80). It is only through the provision of full and accurate information that we can hope to counter actions and beliefs based on lack of knowledge and lack of awareness to[sic] what has already been attempted in humankind’s recorded history (Campbell 1989: 80). Dit is opvallend dat onlangse literatuur oor die rol van biblioteke in vredestigting veral afkomstig is uit ontwikkelende lande wat erge onrus en burgeroorloë meegemaak het, byvoorbeeld Nigerië (Echezona 2007; Ifidon & Ahiauzu 2005; Tunde 2006), Sierra Leone (Kargbo 2002a), Pakistan (Bhatti 2010) en Sri Lanka (Maheswaran 2008). In hierdie literatuur vind ons nog ietwat naïewe veronderstellings, byvoorbeeld die hoopvolle uitspraak van Tunde (2006:10) dat blywende eenheid en vrede in Nigerië bewerkstellig kan word deur goedontwerpte inligtingsdienste. Toenemend is daar egter ook meer genuanseerde insigte, byvoorbeeld dié van Kargbo (2002a:2), wat uitwys dat ’n staat van vrede slegs haalbaar is indien dit ingebed is in demokratiese norme, geregtigheid en universele ekonomiese en maatskaplike welstand.4 Ons kyk later weer hierna. Opsommend en vereenvoudigend word die pad – of paaie – vanaf biblioteke na vrede, soos tot dusver geargumenteer, in Figuur 1 diagrammaties uitgebeeld. pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 AANNAMES Figuur 1: Veronderstellings oor die bydrae van biblioteke tot die stigting en handhawing van vrede Vrede Kortpad Begrip Kennis Opvoeding Inligting Biblioteke Campbell 1989 UNESCO Public Library Manifesto Begrip Kennis Campbell 1989 Opvoeding Biblioteke Biblioteke Figuur 1: Veronderstellings oor die bydrae van biblioteke tot die stigting en handhawing van vrede 4 In Kargbo se woorde: “A state of peace involves the practice of democratic norms and values, justice, universal economic and social well-being.” Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 VREDE Die begrip vrede kan op verskillende maniere verstaan word. Die Latynse pax dui op ’n juridiese konsep van vrede, waar konflik deur ’n legitieme owerheid soos die staat besleg, vermy of onderdruk word. Volgens hierdie konsep, waarna reeds hierbo verwys is, word verhoudings tussen nasiestate deur verdrae, internasionale organisasies, instrumente of magsewewigte gereël (Chatfield 1986:11). Die Griekse woord εἰρήνη (eirēnē) dui op vrede wat op regverdige en etiese maatskaplike verhoudinge berus. Die Hebreeuse woord םֺולָׁש (shalom) dui eerder op geestelike vrede, wat Chatfield (1986:11) as “a sense of well-being that flows from spiritual wholeness” beskryf. i ( ) gl p y Daar word verder onderskei tussen “negatiewe vrede”, wat op die afwesigheid van direkte fisieke geweld neerkom, en “positiewe vrede”, wat berus op maatskaplike verhoudinge wat deur ’n redelike mate van gelykheid van geleenthede, geregtigheid, en selfs harmonie gekenmerk word (Kriesberg 2000:2044). ’n Verdere onderskeid is dat vrede óf as ’n staat of toestand, óf as ’n proses, of eerder veelvuldige prosesse, beskou kan word. Hier kan drie kategorieë prosesse onderskei word, naamlik prosesse wat verband hou met (1) die behoud van vrede (dus die voorkoming van gewelddadige konflikte (“building peace”)), (2) die maak van vrede (die deëskalasie en beëindiging van konflik (“making peace”)), en (3) die herstel van vrede (prosesse wat ná die beëindiging van konflik die vrede help bewaar en wat billike en duursame verhoudings tussen die voorheen strydende partye bevorder, (“restoring and keeping peace”))(Kriesberg 2000:2044–2048). In hierdie artikel verwys ons kortliks na die drie prosesse gesamentlik as “vredestigting”. Ons uitgangspunt is dat ons die konsep van positiewe vrede handhaaf en dat vrede as dinamies (as prosesse), en nie soseer as staties (as ’n toestand) nie, gesien moet word. Dit sluit in dat strukturele en kontekstuele faktore in ag geneem moet word. Ons stel dit verder dat vrede onverdeelbaar is en nie in die “waterdigte kompartemente” van politieke jurisdiksies gehandhaaf kan word nie. Op die internasionale vlak (interstaat-verhoudings) moet ons in ’n tyd van globalisering daarmee rekening hou dat die nasiestaat nie in isolasie kan funksioneer nie. Transnasionale verskynsels soos epidemies, terrorisme, smokkelhandel, misdadige bendes, multinasionale ondernemings, die vloei van kapitaal, migrasie, milieuprobleme en dies meer kan nie meer deur die nasionale state op eie houtjie hanteer word nie (United Nations 2004). Etniese en ander konflikte kring oor landsgrense uit. Figuur 1: 4 In Kargbo se woorde: “A state of peace involves the practice of democratic norms and values, justice, universal economic and social well-being.” 590 Elke pyltjie in Figuur 1 verteenwoordig ’n veronderstelling oor die bydrae van biblioteke tot die handhawing van vrede. Hulle kan dus gesien word as hipoteses betreffende oorsaaklike verbande. Elke pyltjie beeld ’n hipotetiese oorsaak (onder) en die hipotetiese gevolg (bo) uit. ’n Kritiese beskouing van hierdie hipotetiese verbande is noodsaaklik, en veral die “kortpad” wat hier aangedui word, moet bevraagteken word. Voordat ons daartoe oorgaan, is dit egter wenslik om te besin oor wat ons met die begrip vrede bedoel. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 VREDE Hierna word verwys as “just peace” (Rawls 1999; Bar-Siman-Tov 2004). Hiervolgens het die samelewing – en meer spesifieke die staat – dan die morele verantwoordelikheid om deur middel van ’n demokratiese proses strukture, waaronder biblioteke, wat ’n vrye en veilige samelewing kan waarborg, daar te stel.l Die verhouding tussen vrede en geregtigheid is egter meer kompleks tydens aktiewe konflik en oorlog. Johan Heyns (1989) lê in sy etiese ontleding van vrede sterk klem op die feit dat die afwesigheid van oorlog nie die aktiewe teenwoordigheid van vrede beteken nie, maar maan egter dat die afwesigheid van vrede nie ’n uitnodiging tot oorlog kan wees nie (1989:238). Vrae soos die volgende kan gestel word: Moet geregtigheid eers geskied voordat daar enige vorm van vrede kan wees? en Kan die afwesigheid van geregtigheid morele regverdiging bied vir die gebruik van geweld om juis geregtigheid daar te stel? Heyns (1989) se stelling impliseer dat geregtigheid (veral straffende geregtigheid) nie in alle gevalle ’n voorwaarde vir die sluiting van vrede kan wees nie. Suid-Afrika se geskiedenis tydens die oorgang na ’n demokrasie (veral die tydperk 1987–1994) geld hier as ’n voorbeeld. Indien die ANC byvoorbeeld eerstens sou aangedring het op straffende geregtigheid voordat daar enige sprake van samesprekings en versoening kon wees, sou die intensiteit van geweld in Suid-Afrika waarskynlik net toegeneem het. Die keuse van versoening bo straffende geregtigheid kan wel tot die skep van strukturele vrede lei. g g g g p Transformerende geregtigheid vereis verder dat vrede nie bloot die afwesigheid van gewelddadige konflik kan wees nie, en dat dit nie blywend gevestig kan word deur slegs ooreenkomste, grondwette of verdrae nie. Versoening moet bewerkstellig word tussen die partye wat betrokke was by die konflik wat beëindig is. Transformerende geregtigheid beklemtoon die noodsaaklikheid daarvan dat die waarheid oor menseregtevergrype aan die lig moet kom en dat die skuldiges gestraf moet word om te verseker dat ’n stewige grondslag vir ’n demokratiese bestel en die handhawing van regsoewereiniteit (“rule of law”) gelê word (Graybill & Lanegran 2004:3). Daar is ’n enorme hoeveelheid literatuur oor versoening waarin die proses wat die Waarheidskommissie (Truth and Reconciliation Commission) in Suid-Afrika gevolg het allerweë beskou word as ’n belangrike voorbeeld vir ander om na te volg. Dis egter ook ’n proses waarteen waarnemers aan beide kante sterk kritiek uitspreek. Versoening en die gepaardgaande toepassing van geregtigheid is ’n baie komplekse aangeleentheid. VREDE Soos die huidige probleme in Irak bewys, bring ’n militêre oorwinning waarin een van die strydende partye verslaan word nie noodwendig vrede nie. Vrede kan ook nie langdurig deur ’n wêreldmag soos die VSA afgedwing word nie. Sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie is die VSA die enigste wêreldmag, maar sy alleenheerskappy en sy vermoë om wêreldwyd vrede af te dwing, die sg Pax Americana, het grense. y g g g Waar dit gaan om verhoudings tussen groepe binne die staat, dws vrede op nasionale vlak, moet vrede nie met die behoud van bestaande verhoudinge tussen groepe of met staatsveiligheid verwar word nie. Waar sulke verhoudinge onregverdig, ongelyk en repressief is, sal die onderdrukking van afwykende gesigspunte nie noodwendig blywende vrede verseker nie. Ook demokratiese instellings sal nie noodwendig vrede verseker nie. Dit geld ook op plaaslike vlak. Die talle, dikwels gewelddadige betogings teen swak dienslewering (“service-delivery protests”) Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 591 in Suid-Afrikaanse dorpe en stede, waarin ook biblioteke in die slag gebly het (Lor 2013), bied oorvloedige bewyse hiervan. Dit is geensins ongewoon dat huise van demokraties verkose raadslede tydens sulke betogings afgebrand word nie. Die betogings gaan nie noodwendig uitsluitlik oor swak munisipale dienste en korrupsie nie – daar word ook betoog teen omstandighede waaroor munisipaliteite geen beheer het nie (Alexander 2010:26). ’n Indringende kwalitatiewe studie van sewe gevalle wat in 2008 voorgekom het, het getoon dat binnegevegte binne die heersende party nie ongewoon is nie (Von Holdt et al. 2011:8-16). ’n Verklaring van die gereelde gewelddadige protesaksies kan moontlik gevind word in die totstandkoming van ’n nuwe klassestruktuur in die betrokke gemeenskappe. Die opkoms van nuwe elitegroepe wat mag het en beheer oor hulpbronne uitoefen, staan in skerp teenstelling met ’n sukkelende subklas (“precarious underclass”) (Von Holdt et al. 2011:18) wat uit armes en werkloses bestaan. ) Daar is dus noodsaaklike maar komplekse verwantskappe tussen vrede, veiligheid, geregtigheid, vryheid en demokrasie. Die interrelasie tussen vrede en geregtigheid is nie nuut nie, maar vorm deel van lang tradisies van die sosiale leerstelling van beide die Protestantse en Katolieke kerke. Dit het ook weerklank gevind in internasionale ooreenkomste en verdrae en is verder geartikuleer in wetsontwerpe en konstitusies (De Waal et al. 2000). Dit vind hoofsaaklik uitdrukking in die gedagte dat daar nie werklik vrede kan wees in ’n samelewing wat nie in geregtigheid begrond is nie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 KRITIESE BESKOUING VAN DIE AANNAMES Teen hierdie agtergrond kan ons sommige van die aannames wat in Figuur 1 uitgebeeld is, krities beskou.Weens die fokus van hierdie artikel word die toepassingsvoorbeelde hoofsaaklik beperk tot die Suid-Afrikaanse konteks. VREDE Die woord versoening het baie betekenisse (Borer 2004:23-26). Daarbenewens is die koppeling van waarheid, versoening en geregtigheid Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 592 besonder problematies. Waarheid is nie noodwendig bevorderlik vir versoening nie, en tussen geregtigheid en versoening is daar in baie gevalle spanninge (Graybill & Lanegran 2004:4-5). Die soeke na vrede in konflikgeteisterde samelewings veronderstel die erkenning van skuld vir die geweld wat aan alle kante gepleeg is, bereidwilligheid om die skuldiges te vergewe, en ’n begeerte by al die betrokkenes om vreedsame middele te benut om hul aspirasies te verwesenlik. Skulderkenning deur indiwidue en verteenwoordigers van organisasies kan inderdaad bydra tot begrip van die oorsake van konflik en van die motiewe van die strydende partye. In tye van gewelddadige konflik word die andersheid van die teenparty beklemtoon, en sy menslikheid (“humanity”) verminder en ontken. Die waarde van so ’n versoeningsproses wat op transformerende geregtigheid berus en waartydens die betrokkenes van hul verdriet en berou getuig kan, indien dit suksesvol oorgedra word, help om die menslikheid van die partye te herstel. Dit kan egter nie op sigself blywende vrede verseker nie. Tans word daar toenemend geredeneer dat bloot formele skulderkenning nie noodwendig vrede kan verseker nie, en word daar gewys op die voortdurende ongelykheid tussen groepe in ons land, wat tot afguns en frustrasie lei. Dit is om dié rede dat Rawls (1999) beklemtoon dat maatskaplike geregtigheid ’n voorwaarde vir blywende vrede en versoening is. Dit beteken dat ’n regverdige verdeling van hulpbronne binne afsienbare tyd bewerkstellig moet word, met gelyke geleenthede vir al die partye in die konflik wat besleg is. ’n Demokratiese bestel is ’n voorwaarde daarvoor, maar kan dit nie waarborg nie. Hierbo verwys ons na die besondere en uiterste toestande wat geld ten opsigte van prosesse rondom die maak van vrede en die herstel van vrede na die beëindiging van gewelddadige konflik, maar ook die behoud van vrede vereis dat maatskaplike geregtigheid daadwerklik en sigbaar nagestreef moet word, tesame met die handhawing van demokratiese norme en waardes en die bevordering van die maatskaplike en ekonomiese welvaart waarna Kargbo (2002a) verwys, en die kweek van begrip en meelewing (empatie) jeens ander groepe. Dit hou belangrike implikasies in vir die taak van die bibliotekaris. Biblioteke verskaf inligting Hier ontstaan twee vrae: eerstens oor die aard van die inligting wat verskaf word, en tweedens oor wat verskaf behels. Bibliotekarisse verskaf tradisioneel inligting deur middel van hulle versamelings. Carter (1948:4) stel voor dat openbare biblioteke wêreldvrede kan bevorder deur die beskikbaarstelling van “the means by which people can be well-informed and can reach rational, dispassionate opinions on current affairs”. Dit beliggaam ’n ietwat ouderwetse vertroue in rasionele besluitneming en weerspieël die tradisie dat bibliotekarisse neutraal moet wees en nie bepaalde standpunte moet verkondig of verdedig nie (vgl. Omotayo 2006:329). Biblioteekgebruikers moet op grond van die bronne wat die biblioteek beskikbaar stel hulle eie menings kan vorm. In hoe ’n mate kan biblioteekversamelings egter alle standpunte verteenwoordig? Die versamelings wat biblioteke opbou, word bepaal deur verskeie faktore, onder andere die bedrae wat vir aankope beskikbaar is, skenkings, die behoeftes van huidige of potensiële biblioteekgebruikers soos deur hulself uitgespreek of deur bibliotekarisse afgelei, die gemeenskap se idees oor wat welvoeglik is en beperkinge wat die staat op die verspreiding van inligting plaas. Biblioteke versamel hoofsaaklik boeke en media wat deur formele, meesal kommersiële kanale, versprei word. Veral laasgenoemde plaas noodwendig beperkinge op watter standpunte daarin verteenwoordig word. Biblioteke verskaf inligting Wat word met verskaf bedoel? Biblioteke neem inligtingsmateriaal in hul voorraad op, ontsluit dit deur middel van katalogi en databasisse, en plaas dit op rakke, in kabinette, of deesdae op webbladsye. Op sigself is dit egter nie genoeg nie. Selfs in hoogs ontwikkelde lande is biblioteekgebruikers ’n minderheid; nog minder gebruikers is in staat om inligtingsmateriaal doelgerig en kundig op te spoor en te evalueer. Wat in die biblioteek is, bereik nie noodwendig diegene wat daarby sou kon baat nie. Dit is daarom belangrik dat biblioteke as ’n instelling nie net inligting moet kan verskaf nie, maar dit ook behoort, soos dit geartikuleer word in IFLA se etiese gedragskode (IFLA 2012, Artikel 1), uit te dra. Biblioteke dra by tot opvoeding Opvoeding is relevant, want dit dra by tot gelyke geleenthede en ontwikkeling. Agtergeblewe groepe en minderhede met ’n lae gemiddelde onderwyspeil kan nie op gelyke vlak met ander groepe meeding nie en kan makliker uitgebuit en ook uitgesluit word, wat tot frustrasie en konflik kan lei. Daar is baie soorte biblioteke wat almal in ’n mindere of meerdere mate tot opvoeding bydra. In die geval van akademiese en skoolbiblioteke is dit vanselfsprekend dat hulle tot opvoeding bydra. By openbare biblioteke is dit nie so vanselfsprekend nie. UNESCO het veral belanggestel in die potensiële rol van openbare biblioteke in die bevordering van geletterdheid, volwasse opvoeding en voortgesette selfstandige leer deur individue buite formele strukture, hetsy as nie-formele of informele opvoeding. Openbare biblioteke bied wel geleenthede hiervoor, maar juis in baie van die ontwikkelende lande waar sodanige opvoeding die grootste uitwerking sou kon hê, is die openbare biblioteekwese onderontwikkel en is daar tekorte aan hulpbronne en professionele personeel (Kargbo 2002b:101- 102). Die rekord van bibliotekarisse in geletterdheidsonderrig in Afrika is swak (Olden 1995:131- 132). In Zaaiman, Roux en Rykheer (1988:24) se belangrike verslag oor die benutting van biblioteke Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 593 vir die ontwikkeling van Suid-Afrika was die bevinding dat “libraries seemed to be at a loss how to act in regard to the spreading of literacy”. Hierdie situasie het sedert die negentigerjare ietwat verbeter (Witbooi 2007:67-69). Meer aandag word aan volwasse opvoeding bestee, maar slegs deur ’n minderheid Suid-Afrikaanse biblioteke (De Jager et al. 2007:10). Bibliotekarisse is geneig om te veel as funksionarisse op te tree en plaas dan meer klem op die behoud van versamelings en op tegniese prosedures as op uitbeweeg na hulle gemeenskappe (Olden 1995:129-132). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 Begrip vir ander lei tot vrede Daar bestaan ’n redelike mate van konsensus dat begrip – ’n begrip wat die menslikheid van die ander erken en dus meelewendheid moontlik maak – tot groter verdraagsaamheid lei, en dat verdraagsaamheid ’n beter kans vir vrede bied. UNESCO se webwerf stel dit so: “Peace must be established on the basis of humanity’s moral and intellectual solidarity”.6 Die probleem is dat sodanige begrip en solidariteit beperk mag wees tot ’n minderheid goed opgevoede persone wat nie noodwendig die breë bevolking of hul verkose verteenwoordigers se houdings en optredes kan beïnvloed nie. Kennis bevorder begrip Wanneer die bevordering van kennis en begrip ter sprake is, moet ons daarmee rekening hou dat beriggewing oor ander groepe dikwels hul sogenaamde “andersheid” beklemtoon. Hier dink ons byvoorbeeld aan wat ons in die sestigerjare op skool geleer het oor die anderskleurige bevolkingsgroepe. Die wyse waarop die leerstof aangebied is, het ten doel gehad om die regeringsbeleid van apartheid en afsonderlike ontwikkeling te regverdig. In sy boek Orientalism het Edward Said (1979) ’n indringende (maar ook omstrede) analise aangebied van die wyse waarop die Arabiere in die wetenskaplike literatuur uitgebeeld word – ’n wyse wat volgens Said daarop gemik is om die Arabiessprekende volkere uit te beeld as eksoties of eienaardig, dus interessant, maar nie as mense wat ernstig opgeneem moes word nie. Die beklemtoning van hierdie andersheid sal nie noodwendig meelewing of selfs begrip verwek nie en sal dus nie ’n wesenlike bydrae tot vrede kan maak nie. Inligting bevorder/lei tot kennis Biblioteke kan ’n baie belangrike rol speel om deur middel van hul versamelings mense beter in te lig oor geskiedkundige gebeurtenisse, insluitende die verskillende politieke standpunte en oorwegings wat aanleiding gegee het tot oorlog of die skep van vrede. Inligtingsbronne dra egter nie net bloot feite oor gebeurtenisse (soos oorloë, massaslagtings, revolusies, staatsgrepe, ens) oor nie. Ook nie bloot feite oor die herkoms, ontwikkeling, kenmerke, prestasies, gewoontes of standpunte van bepaalde nasies, volksgroepe, belangegroepe of leiers nie. Sulke inligting word uit die aard van die saak binne bepaalde verwysingsraamwerke aangebied deur mededelers met bepaalde agtergronde en standpunte. Afgesien van leemtes en onwaarhede wat uit onkunde of gebrek aan insig spruit, is party inligtingsbronne doelbewus propagandisties en misleidend. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 594 Die stryd oor nasionale erfenis en die nasionale geheue (“national memory”) is hier ter sake: Wie se geheue is die nasionale geheue? Geskiedenis word deur die oorwinnaars geskryf.5 In heelwat ontwikkelende lande is onafhanklikheid eers verwerf na ’n konflik waaraan meerdere onafhanklikheidsbewegings deelgeneem het. Ná onafhanklikheid behaal een van die bewegings uiteindelik die oorhand, hetsy vreedsaam of deur voortgesette konflik. Dit is dan die regerende party wat besluite neem oor monumente, die inhoud van museums, argiewe en biblioteke, en opvoedkundige leerplanne. Die versoeking is groot om die oorwinning of uitkoms, en alle prestasies wat in die land behaal is, aan slegs een groep toe te skryf en die ander se bydraes te minimaliseer of selfs totaal te elimineer met die gevolg dat bepaalde groepe in die nasionale bewussyn gemarginaliseer word. Boamah se proefskrif (2014:171-173) bied ’n meer positiewe siening oor die bestuur van Ghana se digitale erfenis. Hy is van mening dat die digitalisering van die kulturele erfenis van verskillende stamme nasionale eenheid en versoening sal bevorder. Die stamme sal in staat gestel word om mekaar se kulture te waardeer en die gedigitaliseerde dokumente sal in die vreedsame oplossing van geskille benut kan word. Ons reken dat dié siening ietwat naïef is. 5 Hierdie uitspraak word dikwels aan Winston Churchill toegeskryf. Dit is egter meer waarskynlik dat die Engelse skrywer George Orwell dié stelling gemaak het in sy rubriek ’As I please’, wat op 4  Februarie 1944 in Tribune verskyn het. (http://alexpeak.com/twr/hiwbtw/, gelees 2015-04-06). Die idee was egter nie nuut nie. 6 http://en unesco org/about-us/introducing-unesco#sthash BBejZT6y dpuf g 6 http://en.unesco.org/about-us/introducing-unesco#sthash.BBejZT6y.dpuf Inligting lei tot vrede Dit behoort teen hierdie tyd duidelik te wees dat die opvatting wat in Figuur 1 as die “kortpad” aangedui is, ’n erge oorvereenvoudiging is. Terwyl demokrasie, vrede en vryheid inderdaad van die vrye vloei van inligting afhanklik is, is baie ander faktore ook ter sake. Die verband tussen inligting en vrede bestaan uit ’n hele reeks oorsaak-en-gevolg-verhoudings wat moeilik is om uit te pluis. 5 Hierdie uitspraak word dikwels aan Winston Churchill toegeskryf. Dit is egter meer waarskynlik dat die Engelse skrywer George Orwell dié stelling gemaak het in sy rubriek ’As I please’, wat op 4  Februarie 1944 in Tribune verskyn het. (http://alexpeak.com/twr/hiwbtw/, gelees 2015-04-06). Die idee was egter nie nuut nie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 595 Versamelings In ’n dreigende konfliksituasie bevind die biblioteek hom dikwels in ’n omgewing waar boeke en media oorweldigend een bepaalde standpunt verkondig en die ander kant nie verteenwoordig word nie. Dit is dus ’n morele imperatief dat bibliotekarisse die moeite moet doen om materiaal te bekom wat vir die algemene leserspubliek: • die agtergrond en veelvuldige dimensies belig van kwessies of meningsverskille wat tot konflik aanleiding gee;l • die agtergrond en veelvuldige dimensies belig van kwessies of meningsverskille wat tot konflik aanleiding gee;l • die posisies van al die partye in ’n meningsverskil of konflik eerlik weergee; • inligting oor vredesbewegings bied; en • die stand van wetenskaplike kennis oor die voorkoming en beslegting van konflik en die bevordering van vrede vir ’n lekegehoor belig. Vir diegene wat as leiers en besluitnemers, of in ’n professionele hoedanigheid by konflikte betrokke is, behoort daar relevante wetenskaplike literatuur in voorraad te wees oor die oorsprong en agtergrond van die kwessie, asook oor die voorkoming en beslegting van konflik en die bevordering van vrede. Dit geld veral vir akademiese en wetenskaplike biblioteke. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 Dienste In die VSA is openbare biblioteke aktief betrokke by hulpverlening aan ongeletterde of semi-geletterde persone, byvoorbeeld deur die ontwikkeling van rekenaarvaardighede en hulp met die voltooiing van inkomstebelastingopgawes en aansoekvorms vir maatskaplike dienste en identiteitsdokumente. l p Op die vlak van plaaslike gemeenskappe is dit bekend dat konflik dikwels ontstaan vanweë, of vererger word deur ’n gebrek aan inligting oor die besluite of voornemens van plaaslike owerhede. In Nigerië het Ifidon en Ahiauzu (2005) ondersoek ingestel na die verskaffing van inligting aan inwoners van die petroleumryk deltagebied waar konflikte met die oliemaatskappye gereeld tot onrus en geweld lei. Daar is bevind dat ooreenkomste wat tussen die Nigeriese federale regering en die oliemaatskappye aangegaan is nie aan die inwoners bekend gemaak is nie, wat gerugte en onrus tot gevolg gehad het. In Suid-Afrika laat gemeenskapsleiers se kommunikasie met gemeenskapslede dikwels veel te wense oor, en dit gee aanleiding tot gerugte, onsekerheid en onrus (Karamoko 2011:13; Sebugwawo 2011:17; Tapscott 2011:66). Biblioteke kan help om inligting vanaf die plaaslike owerheid na die inwoners te versprei, byvoorbeeld deur die plasing van ’n kennisgewingbord met munisipale inligting, die name en adresse van raadslede, notules van vergaderings en aankondigings. Biblioteke kan baie doen om die gemeenskap in die algemeen beter in te lig, en dus beter toe te rus om op vreedsame wyse beter omstandighede vir hulself te beding. Hier dink ons aan die rol van biblioteke in die ondersteuning van geletterdheidsprogramme. Omotayo (2006:327-329) plaas besondere klem op die bemagtiging van vroue. Op die langer duur het biblioteke ’n belangrike taak om inligtingsgeletterdheid in al die sektore van hul gemeenskappe te bevorder en inligtinggebruikers se weerbaarheid te verhoog. Hiermee bedoel ons die ontwikkeling van ’n gesonde skeptisisme jeens die internet en alle inligtingsbronne. As iets in ’n boek of op die Web staan, is dit nie noodwendig waar nie. Gebruikers moet leer om “tussen die reëls” te lees en die retoriese middele te herken wat kampvegters gebruik om feite te verdraai en emosies op te sweep. p g g p p Die indirekte bydrae wat biblioteke kan maak moet nie onderskat word nie. Die lewens­ omstandighede van inwoners kan verbeter word deur byvoorbeeld die opgradering van plaaslike onderwys en deur die skepping van werkgeleenthede. Dienste Dit is nie voldoende om bloot materiaal beskikbaar te stel nie. Bibliotekarisse het ’n lang tradisie van neutraliteit: “Ons stel inligtingsbronne beskikbaar en laat dit aan die gebruikers oor om dit te ontgin.” Dié tradisie moet egter nie tot passiwiteit lei nie.UNESCO se Public library manifesto (UNESCO 1949:2) het die volgende aanbeveel: “[The public library] should not tell people what to think, but it should help them decide what to think about.” In IFLA se etiese kode (IFLA 2012: Artikel 5) word streng handhawing van neutraliteit vereis: Librarians and other information workers are strictly committed to neutrality and an unbiased stance regarding collection, access and service. Neutrality results in the most balanced collection and the most balanced access to information achievable. Hier word geïmpliseer dat “gebalanseerde toegang” as ‘t ware vanselfsprekend uit neutrale professionele optrede sal voortvloei. IFLA se Artikel 5 het hoofsaaklik betrekking op die verantwoordelikheid van die bibliotekaris om tussen sy persoonlike oortuigings en sy professionele pligte te onderskei. So ’n tradisionele opvatting vind ons ook in Artikel 14 van die Library and Information Association of South Africa (LIASA) se etiese kode (LIASA 2013). Veral in armer gemeenskappe waar geletterdheids- en opvoedingsvlakke laag is, is so ’n passiewe benadering ontoereikend. Uitstallings, boekbesprekings en ander tradisionele uitreikaktiwiteite van openbare biblioteke kan inligting oor ander kulture en groepe in die gemeenskap versprei – maar hul “andersheid” mag nie oorbeklemtoon word nie. Biblioteke kan voorlesings, seminare en besprekingsgroepe reël oor internasionale betrekkinge, politieke kwessies, probleme in die gemeenskap, of algemene voorligting of opvoeding oor vrede (“peace education”), byvoorbeeld om saam te val met die jaarlikse Internasionale Vredesdag (International Day of Peace) op 21 September. Alhoewel hierdie soort aktiwiteite onvermydelik ’n minderheid van gemeenskapslede lok, kan die biblioteek as ’n bron van inligting vir ’n denkende minderheid wat leierskap uitoefen bydra tot die skep van ’n vrede-agenda en ’n klimaat van oorlegpleging. Vandag bied webwerwe en sosiale netwerkplatforms ook steeds meer moontlikhede om gehore te bereik wat nie tradisionele biblioteekgebruikers is nie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 596 Waar geregtigheid as ’n voorvereiste vir vrede beskou word, is die implikasie dat mense gelyke geleenthede moet hê, wat vereis dat hulle ingelig moet wees. Toegang tot inligting is noodsaaklik vir die uitoefening van vryheid, vir bestaansveiligheid en vir die bevrediging van redelike behoeftes vir menslike bestaan. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 Dienste In gemeenskappe waar die skole nie hulle eie biblioteke het nie, voorsien openbare biblioteke reeds in ’n hoë mate in die literatuurbehoeftes van leerders wat inligting vir werkopdragte soek, of wat eenvoudig ’n stil plek soek om huiswerk te doen en te studeer (Hart & Zinn 2007:91). Biblioteke kan ook bydra tot die stimulering van ekonomiese aktiwiteite, byvoorbeeld deur die verskaffing van inligting en internettoegang aan entrepreneurs, veral opkomende en voornemende entrepreneurs. Tunde (2006) beklemtoon die rol van inligtingsvoorsiening in die bemagtiging van landbouers in die landelike gebiede ten einde groter voedselsekerheid (“food security”) te bewerkstellig. ’n Hoër vlak van opvoeding en beter lewensomstandighede kan help om onrus te bekamp. Hoewel hierdie aktiwiteite nie direk met vredestigting verband hou nie, dra dit by tot die bekamping van die oorsake van onrus. Daar is ook ander vorme van dienslewering. As openbare ruimte (“the library as space”) wat almal vryelik kan betree en waar niemand onder druk staan om iets te glo, te ondersteun of te koop nie, speel die biblioteek ’n belangrike rol. Biblioteke bied neutrale ontmoetingsruimtes waar groepe van verskillende oortuigings mekaar kan ontmoet om geskille te besleg. Op ’n heel ander vlak, vanuit die traumatiese geskiedenis van Pakistan, stel Bhatti (2010) voor dat biblioterapie (die terapeutiese gebruik van boeke om genesing te bevorder) aangebied moet word. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 597 MPLIKASIES VIR DIE BIBLIOTEKARIS SE PROFESSIONELE ETOS Ons het reeds vroeër na die tradisionele beklemtoning van die bibliotekaris se neutraliteit verwys. Daar is egter heelwat literatuur, waarvan Samek (2007) verteenwoordigend is, uit die geledere van die “progressiewe biblioteekwese” (“progressive librarianship”) wat hierdie neutraliteit kritiseer as ontvlugting van die professie se verantwoordelikheid en beweer dat dit in ongelyke en uitbuitende omstandighede op die aanvaarding van maatskaplike ongeregtigheid neerkom. Die reg van vrye toegang tot inligting word veral in ontwikkelde lande as ’n integrale deel van die bibliotekaris se professionele etiek beskou. Hiervolgens behoort die biblioteekprofessie in die openbaar standpunt in te neem teen die onderdrukking of distorsie van inligting deur sensuur, die selektiewe openbaarmaking van amptelike dokumente en die selektiewe digitalisering van dokumente vir langtermynbewaring, asook teen ongelyke toegang tot inligting. Terwyl bibliotekarisse hulle reeds lank teen sensuur verset, is openbare stellinginname teen maatskaplike ongeregtigheid ’n ander saak. Dienste Hoewel aanvaarding van die status quo ook ’n (implisiete) standpunt is, voel baie bibliotekarisse uiters ongemaklik oor enige uitdruklike standpuntinname, laat staan aktivisme, oor maatskaplike en politieke kwessies. ’n Analise van sowel IFLA as LIASA se etiese kodes suggereer dat ’n beperkte mate van aktivisme toelaatbaar is, maar dat sodanige aktivisme beperk is tot faktore wat die bibliotekaris se taakverrigting direk beïnvloed. Probleme soos maatskaplike ongelykheid kom slegs indirek ter sprake. Daar word nêrens na geweld of vrede verwys nie. Om jou vir vrede te beywer is nie om neutraal te bly nie. Wanneer ’n dominante groep in ’n gemeenskap besluit om konfrontasioneel op te tree, is die keuse ten gunste van vrede ’n politieke keuse waardeur die vredemakers hulle die vyandskap van die gemeenskap op die hals kan haal. Bibliotekarisse is terdeë daarvan bewus dat slegs ’n minderheid van die bevolkings in die meeste lande biblioteekgebruikers is. Uit vrees dat hulle lede van dié minderheid dalk kan vervreem, wil bibliotekarisse nie graag die biblioteek met enige bepaalde groep of rigting assosieer nie. Aangesien die meeste biblioteke deur sentrale, provinsiale of munisipale owerhede befonds word, hou openbare standpuntinname risiko’s in vir biblioteekbegrotings – en bibliotekarisse se salarisse. Daar rus ’n verantwoordelikheid op die georganiseerde biblioteekprofessie en op opleidings­ instansies om vraagstukke rondom neutraliteit, maatskaplike betrokkenheid en aktivisme aan te spreek, want die relevansie van die biblioteek vir gemeenskappe wat deur onrus en geweld geteister word, is op die spel. Die professionele organisasies en opleidingsinstansies behoort bibliotekarisse bewus te maak van die maatskaplike probleme rondom hulle en om leiding te gee. Bibliotekarisse behoort byvoorbeeld ’n goeie begrip te hê van maatskaplike omstandighede, die dinamiek van gemeenskapspolitiek en openbare administrasie. Voordat ons van hulle kan verwag om aktief tot vredestigting by te dra, behoort hulle voorligting te ontvang oor basiese prosesse in die bevordering van vrede en die voorkoming en beslegting van konflikte. So kan hulle beter toegerus word vir ’n sinvolle rol in heterogene en konflikvatbare gemeenskappe. BIBLIOGRAFIE Alexander, P. 2010. Rebellion of the poor: South Africa’s service delivery protests – a preliminary analysis. Review of African political economy, 37(123):25-40.l Bar-Siman-Tov, Y. 2004. Dialectics between stable peace and reconciliation. In From conflict resolution to reconciliation, ed. Y. Bar-Siman-Tov. Oxford; New York: Oxford University Press, pp.61-80. Bhatti, R. 2010. Libraries and education for peace in Pakistan. Library philosophy and practice (e-journal), (Paper 467). http://digitalcommons.unl.edu/libphilprac/467 [Gelees: 28 Februarie 2014]. Boamah, E. 2014. Towards effective management and preservation of digital cultural heritage resources: an exploration of contextual factors in Ghana. PhD-thesis. Wellington, NZ: Victoria University of Wellington. http://researcharchive.vuw.ac.nz/xmlui/bitstream/handle/10063/3270/thesis.pdf?sequence=2 [Gelees: 25 Oktober 2014]. Borer, L. 2004. Reconciling South Africa or South Africans? Cautionary notes from the TRC. African studies quarterly, 8(1):19-38. Campbell, H.C. 1989. Librarianship for enduring peace and social progress: Professor P N Kaula endowment lecture. Herald of library science:2879-2886. Carter, E.J. 1948. UNESCO and public libraries. Referaat gelewer tydens die UNESCO-IFLA Internasionale Somerskool vir Bibliotekarisse, Manchester, 1948. http://unesdoc.unesco.org/ images/0014/001474/147430eb.pdf [Gelees: 10 Februarie 2015].i Chatfield, C. 1986. Concepts of peace in history. Peace & change, 11(2):11-21. De Jager, K., Nassimbeni, M. & Underwood, P.G. 2007. Libraries, literacies and learning: retrospects and prospects. In Libraries for the future: progress and development of South African libraries onder redaksie van T.J.D. Bothma, P. G. Underwood & P. Ngulube. Pretoria, Suid-Afrika: Biblioteek- en Inligtingsvereniging van Suid-Afrika (LIASA):133-147. p p f f p g p f f van T.J.D. Bothma, P. G. Underwood & P. Ngulube. Pretoria, Suid-Afrika: Biblioteek- en Inligtingsvereniging van Suid-Afrika (LIASA):133-147. g g g g ( ) De Waal, J., Currie, I. & Erasmus, G. 2000. The Bill of Rights Handbook. 3de uitgawe. Kenwyn: Juta &Kie Bpk.l Echezona, R.I. 2007. The role of libraries in information dissemination for conflict resolution, peace promotion and reconciliation. African journal of library, archives and information science, 17(2):143-151. Gambee, B.L. 1968. Best foot forward: representation of American librarianship at World’s Fairs, 1853-1904. In Library History Seminar no. 3 proceedings, 1968, red. M.J.K. Zachert. Tallahassee FL: Journal of library history:137-174. y y L. & Lanegran, K. 2004. Truth, justice, and reconciliation in Africa: issues and cases. African es quarterly, 8(1):1-18. Harris, M.H. 1975. The role of the public library in American life a speculative essay. Urbana IL: University of Illinois Graduate School of Library and Information Science. https://www.ideals.illinois.edu/bitstream/ handle/2142/3863/gslisoccasionalpv..?sequence=1 [Gelees: 2 April 2015]. Hart, G. & Zinn, S. 2007. The conundrum of school libraries in South Africa. SLOT Sommige bibliotekarisse en voorstanders van biblioteke huldig die oortuiging dat biblioteke deur die verskaffing van inligting tot vrede kan bydra. Dié oortuiging berus egter op betwyfelbare aannames wat steun op oppervlakkige opvattings oor vrede en oor die behoud, maak en herstel daarvan. ’n Meer diepgaande beskouing van die prosesse van vredestigting en die voorwaardes vir vrede suggereer dat biblioteke wel ’n bydrae tot vredestigting kan maak, en wel op twee vlakke. Op ’n basiese en tradisionele vlak dink ons aan die uitbreiding van tradisionele biblioteekversame­ Sommige bibliotekarisse en voorstanders van biblioteke huldig die oortuiging dat biblioteke deur die verskaffing van inligting tot vrede kan bydra. Dié oortuiging berus egter op betwyfelbare aannames wat steun op oppervlakkige opvattings oor vrede en oor die behoud, maak en herstel daarvan. ’n Meer diepgaande beskouing van die prosesse van vredestigting en die voorwaardes vir vrede suggereer dat biblioteke wel ’n bydrae tot vredestigting kan maak, en wel op twee vlakke. Op ’n basiese en tradisionele vlak dink ons aan die uitbreiding van tradisionele biblioteekversame­ Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 598 lings en -dienste: die insluiting in biblioteekversamelings van materiaal wat vrede op verskillende wyses bevorder en die aanbieding van aktiwiteite wat op voorligting en opvoeding oor vrede gemik is. ’n Tweede vlak verg egter meer aktivistiese optrede deur bibliotekarisse, wat dan meer betrokke moet raak by die bekamping van maatskaplike probleme en ongeregtigheid in hul gemeenskappe. So ’n rol vereis ’n paradigmaverandering. Die tradisionele neutraliteit van die bibliotekaris sal plek moet maak vir maatskaplike betrokkenheid. Dit sluit in dat bibliotekarisse hulle aan konfliksituasies sal moet blootstel (wat die potensiaal van konflik met hul werkgewers inhou). Dit is noodsaaklik dat bibliotekarisse hiervan bewus gemaak moet word. Aanvanklike, asook voortgesette opleiding is nodig om bibliotekarisse voor te berei op ’n meer sigbare rol, wat ook aan die biblioteek ’n meer prominente rol in die gemeenskap kan besorg, te speel. Dit stel nuwe eise aan die georganiseerde biblioteekprofessie, wat hier leiding sal moet gee. BIBLIOGRAFIE Olden A 1995 Libraries in Africa: pioneers policies problems Lanham MD: Scarecrow Press ,l p p f Librarians Association of Sri Lanka, 12:107-123. Olden, A. 1995. Libraries in Africa: pioneers, policies, problems. Lanham MD: Scarecrow Press.l f , Olden, A. 1995. Libraries in Africa: pioneers, policies, problems. Lanham MD: Scarecrow Press.l Omotayo, B.O. 2006. Women and Conflict in the New Information Age. IFLA journal, 32(4) y ,l g j , ( ) Ranfa, E. 2013. Paul Otlet: una vita per la documentazione. AIB Studi, 53(1):45-62. Ranfa, E. 2013. Paul Otlet: una vita per la documentazione. AIB Studi, 53(1):45-62. let: una vita per la documentazione. AIB Studi, 5 p ( ) wls, J. 1999. The law of peoples. Cambridge MA: Harvard University Press.i of peoples. Cambridge MA: Harvard University Rayward, W.B. 2012. The search for universal access to information: from the Office of Publick Addresse to the world-wide web: and beyond? In A belt around the world: A world building on education, lifelong learning and technology: A festschrift honoring Nasser Sharify, onder redaksie van J. Southard & W.D. Penniman. Nasser Sharify Foundation Publication Series. Bloomington Indiana: iUniverse:190-211. man. Nasser Sharify Foundation Publication Series. Bloomington Indiana: iUniverse:190-211. Rayward, W.B. 2014. Introduction: international exhibitions, Paul Otlet, Henri La Fontaine and the paradox of the Belle Époque.In Information beyond borders: international and cultural exchange in the Belle Époque. Onder redaksie van W.B. Rayward. Aldershot, Engeland: Ashgate:1-22. Rubin, R.E. 2004. Foundations of library and information science. 2de uitgawe. Chicago: Neal-Schuman Publishers. Said, E.W. 1979. Orientalism. 1st Vintage Books, New York: Vintage.i Samek, T. 2007. Librarianship and human rights: a twenty-first century guide. Oxford, Engela p g y fi y g g Sebugwawo, M. 2011. Service delivery protests in South Africa: lessons for municipalities. The transformer, 17(3):17-18. Sebugwawo, M. 2011. Service delivery protests in South Africa: lessons for municipalities. The transformer, 17(3):17-18. ( ) Sturges, R.P. 2003. Great city libraries of Britain: their history from a European perspective. Library history, 19(2):93-111.i Sturges, R.P. 2003. Great city libraries of Britain: their history from a European perspective. Library history, 19(2):93-111.i Tapscott, C. 2011. Social mobilisation and its efficacy – a case study of social movements in Langa. Africanus, 41(1):57-69. Tunde, O.K. 2006. The libraries of Nigeria and their role in promoting peace, unity, and rural development. Bookmobile & outreach services, 9(2):9-16.i UNESCO. 1945. BIBLIOGRAFIE In Libraries for the future: progress and development of South African libraries, onder redaksie van T.J.D. Bothma, P.G. Underwood, & P. Ngulube. Pretoria, Suid-Afrika: Biblioteek- en Inligtingsvereniging van Suid-Afrika (LIASA):89-106. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Des doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 599 Herman, S.R. 1969. Eleven against war: studies in American internationalist thought. Stanford CA: Hoover Institution Press. Heyns, J.A. 1989. Teologiese etiek, deel 2/2. Pretoria: NG Kerk Boekhandel.il y g Ifidon, S. & Ahiauzu, B. 2005. Information and conflict prevention in the Niger-Delta Region of Nigeria. y g Ifidon, S. & Ahiauzu, B. 2005. Information and conflict prevention in the Niger-Delta Region of Nigeria. African journal of library, archives & information science, 15(2):125-132. Ifidon, S. & Ahiauzu, B. 2005. Information and conflict prevention in the Niger-D African journal of library, archives & information science, 15(2):125-132. IFLA. 2012. IFLA code of ethics for librarians and other information workers (full version).http://www.ifla. org/news/ifla-code-of-ethics-for-librarians-and-other-information-workers-full-version [Gelees: 10 Augustus 2015]. g ] Karamoko, J. 2011. Service delivery protests : less frequent, more violent. Local government bulletin, 13(3):10-13. Kargbo, J.A. 2002a. Effects of the civil war and the role of librarians in post-war reconstruction in Sierra Leone. World libraries, 12(2):37-47. Kargbo, J.A. 2002b. Narrowing the information divide. International information & library review, 34(1):97- 105. Kriesberg, L. 2000. Peace. In Encyclopedia of sociology, onder redaksie van E.F. Borgatta & R.J.V. Montgomery. New York: Macmillan Reference USA: 2044–2051. http://arsmath.org/msl/Library/ Kriesberg, L. 2000. Peace. In Encyclopedia of sociology, onder redaksie van E.F. Borgatta & R.J.V. Montgomery. New York: Macmillan Reference USA: 2044–2051. http://arsmath.org/msl/Library/ sociology/common/Borgatta-Socio-T1.pdf [Gelees:20 Maart 2015]. Kriesberg, L. 2000. Peace. In Encyclopedia of sociology, onder redaksie van E.F. Borgatta & Montgomery. New York: Macmillan Reference USA: 2044–2051. http://arsmath.org/msl/Li sociology/common/Borgatta-Socio-T1.pdf [Gelees:20 Maart 2015]. g y p g sociology/common/Borgatta-Socio-T1.pdf [Gelees:20 Maart 2015]. sociology/common/Borgatta-Socio-T1.pdf [Gelees:20 Maart 2015]. Kuehl, W.F. 1986. Concepts of internationalism in history. Peace & change, 11(2):1-10.i LIASA. 2013. LIASA code of ethics and conduct. http://liasa.org.za/sites/default/files/documents/Code%20 of%20ethics%20and%20conduct_with_disciplinary_action_2014_0.pdf [Gelees: 14 Augustus 2015]. Lor, P.J. 2013. Burning libraries for the people: questions and challenges for the library profession in South Africa. Libri, 63(4):359-372. Lor, P.J. 2012. The IFLA–UNESCO partnership 1947–2012. IFLA journal, 38(4):269-282.l p p j ( ) Maheswaran, R. 2008. Role of libraries in conflict and peace process in Sri Lanka. Journal of the Universit Librarians Association of Sri Lanka, 12:107-123. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 United Nations. 2004. A more secure world: our shared responsibility. Report of the High-level Panel on Threats, Challenges and Change. New York: Verenigde Nasies. http://www.un.org/en/peacebuilding/ pdf/historical/hlp_more_secure_world.pdf [Gelees:12 Mei 2014]. BIBLIOGRAFIE Constitution of the United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, adopted in London on 16 November 1945. ICOMOS. http://www.icomos.org/unesco/unesco_constitution. html [Gelees: 22 Julie 2010]. [ ] UNESCO. 1949. The public library: a living force for popular education. Paris: UNESCO. http://unesdoc. unesco.org/images/0014/001474/147487eb.pdf [Gelees: 6 Februarie 2015]. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 y f pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a6 600 United Nations. 2004. A more secure world: our shared responsibility. Report of the High-level Panel on Threats, Challenges and Change. New York: Verenigde Nasies. http://www.un.org/en/peacebuilding/ pdf/historical/hlp_more_secure_world.pdf [Gelees:12 Mei 2014]. p p_ _ _ p [ ] Von Holdt, K., Langa, M., Molapo, S., Mogapi, N., Ngubeni, K., Dlamini, J. & Kirsten, A. 2011. The smoke that calls: insurgent citizenship, collective violence and the struggle for a place in the new South Africa. Eight case studies of community protest and xenophobic violence. Johannesburg: Sentrum vir die Studie van Geweld, en die Universiteit van die Witwatersrand se Society, Work and Development Institute, Universiteit van die Witwatersrand. http://www.humansecuritygateway.com/documents/CSVR_ InsurgentCitizenshipCollectiveViolenceandStruggleforaPlaceinNewSA.pdf [Gelees: 15 Februarie 2013]. Witbooi, S.L. 2007. Current developments in public libraries in South Africa. In Libraries for the future: progress and development of South African libraries onder redaksie van T.J.D. Bothma, P.G. Underwood, & P. Ngulube. Pretoria, Suid-Afrika: Biblioteek- en Inligtingsvereniging van Suid-Afrika:61-70. g g g g g Zaaiman, R.B., Roux, P.J.A. & Rykheer, J.H. 1988. The use of libraries for the development of South Africa: final report on an investigation for the South African Institute for Librarianship and Information Science. Pretoria: Sentrum vir Biblioteek- en Inligtingsdiens, Departement Biblioteek- en Inligtingkunde, Universiteit van Suid-Afrika.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v55n4/06.pdf

Afrikaans

618 618 Oplettende na die letter ... Oftewel: Die vermoë om aan ’n stuk papier gehoorsaam te wees 1 Attention to the letter ... Or: The ability to submit yourself to a piece of paper J C Pauw Departement Publieke Administrasie en Bestuur Unisa E-pos: [email protected] [email protected] J C Pauw Departement Publieke Administrasie en Bestuur Unisa E-pos: [email protected] [email protected] J C (Koos) Pauw is professor extraordinaire in Public Administration at Unisa. He received his doctorate at the Rand Afrikaans University, under supervision of Professor P G W du Plessis, on account of a thesis dealing with the epistemology of philosophy. After 15 years as a lecturer he joined the civil service in 1985. At the constitutional negotiations at Kempton Park which led to the 1993 constitution he was co-author of the language clause in his capacity as a government official; he is still interested in language policy and the promotion of Afrikaans. He became a lecturer at Unisa in 1995. His recent publications deal mainly with the administration of public money. J C (Koos) Pauw is buitengewone professor in Publieke Administrasie aan Unisa. Hy promoveer by die Randse Afrikaanse Universiteit in die Filosofie onder Professor P G W du Plessis op grond van ’n proefskrif, Die filosofie en die bewerking van kontekste. Ná ongeveer 15 jaar as dosent word hy staatsamptenaar in 1985. By die Kempton Park-onderhandelinge, wat lei tot die 1993 Grondwet, het hy as amptenaar van die regering bygedra tot die skryf van die taalklousule. Gevolglik stel hy steeds belang in taalbeleid en die bevordering van Afrikaans. In 1995 word hy dosent aan Unisa. Onlangse publikasies handel meestal oor die administrasie van openbare geld. 1 Baie dankie aan Fanie de Beer vir sy inspirasie en geduld, aan die ouditeur Samuel Pauw vir die idee van die vermoë om aan papier gehoorsaam te wees en vir Thea Ngele vir haar waardevolle hulp met literatuur. Kobus Wessels was ook so vriendelik om literatuur onder my aandag te bring. Koos Malan en Danie Strauss het tyd aan my afgestaan om die artikel te bespreek en waardevolle insigte gebied. Die gebreke bly my toedoen. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 ABSTRACT S C Attention to the letter ... Or: The ability to submit yourself to a piece of paper The article is the outline of an argument of a public administrationist pleading for closer attention to the letter of law in order to further a better society in South Africa in 2015. The virtue of adherence to the letter of law is expounded. The article does not advocate attention to the letter of the law, as opposed to the spirit of the law, as a universal ideal, but argues for this in a specific context. It goes against the grain of current thinking in Public Administration, which promotes 1 Baie dankie aan Fanie de Beer vir sy inspirasie en geduld, aan die ouditeur Samuel Pauw vir die idee van die vermoë om aan papier gehoorsaam te wees en vir Thea Ngele vir haar waardevolle hulp met literatuur. Kobus Wessels was ook so vriendelik om literatuur onder my aandag te bring. Koos Malan en Danie Strauss het tyd aan my afgestaan om die artikel te bespreek en waardevolle insigte gebied. Die gebreke bly my toedoen. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 619 flexible, innovative and enterprising behaviour in public officials. The logical structure of the article consists of: a societal analysis, including the identification of competences that may be lacking in our time; a discussion of discourses dealing with the question of abiding by the letter and the spirit of the law and how this pertains to the South African Constitution; an analysis of the conditions of literalness and of its dangers; a discussion of the importance of writing and reading; and finally a suggestion on how unsuitable prescriptions should be treated by the state. The conceptual distinction made by the 19th-century sociologist Ferdinand Tönnies between community (Gemeinschaft) and civil society (Gesellschaft) is used to emphasise the need for formal regulation in a social situation such as the South Africa of our times. Because South Africa as a state is a Gesellschaft, one should face this fact and not treat it as if it were a Gemeinschaft. When lawlessness reigns the Gesellschaft may collapse. Laws and other rules make living together as a society possible. That means we ought to see ourselves as members of the group to which the legislation concerned applies. The article also briefly touches on the functions and advantages of administrative rule-making. ABSTRACT Writing is of special importance in this regard. We cannot do without it. Written law affords the tyrant less protection than oral law. Written law promotes democratic transparency, provided it is drafted in language ordinary people can understand. In the long run the content of what was agreed upon in, for example, the Constitution of the Republic of South Africa,1996, will become more important than the activities of elites that resulted in the adoption of the text.i f p f The letter of the law is defined as that which is in writing as opposed to that which is not written. The opposition of the letter of the law and the spirit of the law is not simple, since the spirit of the law can also be written down. It is conceded that the letter of the law may have to be interpreted, but ideally by using other letters in the form of written guidelines. The need for interpretation is illustrated by means of section 217 of the Constitution, 1996, which deals with public procurement. The interpretation of this section has not been dealt with definitively because it contains general principles, but the interpretation is the interpretation of the letters in that section. g p p p p f The ability to submit oneself to the written letter of the law (and other written prescripts such as the rules of a game, road signs, musical scores and contracts) is an achievement of our civilisation and is heavily influenced by the three great religions of the book. The skills of focussed reading and fine interpretation should be valued. The Constitution,1996 is not treated literally enough in our society. Issues such as transformation that are not explicitly defined or provided for in the Constitution are treated as if they were the point of the document, whereas an issue such as equality, which is explicitly provided for, does not get the attention it should. The unwritten spirit of the Constitution, which is so often invoked, does not exist as a unitary canon of interpretation, because the Constitution is the result of contestation. The spirit underlying constitutional provisions may be controlled too easily by the powerful if it has not been reduced to writing. The role of writing and reading in the rule of law is discussed. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 OPSOMMING Aandag aan die letter van die wet word beredeneer as voorskrif vir ’n meer deugdelike samelewing in die Suid-Afrika van 2015, waar daar klaarblyklik probleme met wetsgehoorsaamheid is. Die letter van die wet is veral belangrik in verbande wat met Tönnies se begrip Gesellschaft beskryf kan word. Die letter van die wet word gedefinieer as dit wat geskryf staan, teenoor dit wat nie geskryf staan nie. Die artikel gee toe dat die letter uitgelê moet word, maar dan verkieslik aan die hand van aanduidings wat ook op skrif is. Die vermoë om jou aan die letter van die wet, maar ook aan voorskrifte in ander vorme, soos padtekens, breipatrone en partiture, te onderwerp is ’n verworwenheid van ons beskawing. Dit moet as ʼn waarde in stand gehou word. Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, word nie letterlik genoeg hanteer nie. Die ongeskrewe gees van die Grondwet, waarop daar soveel beroepe gedoen word, bestaan nie as unitêre uitlegvoorskrif nie. Die gees van bepalings word deur magtiges beheer as dit nie op skrif is nie. Skryf en lees is wesentlik deel van die heerskappy van die reg. Wanneer regulasies gemaak word en beleid divergeer, word ’n besondere vermoë van amptenare geverg om besluite ooreenkomstig die magtigende wetgewing te neem. Ten slotte: nie alle wetlike voorskrifte behoort nagekom te word nie. Wanneer onberade voorskrifte bestaan, moet hulle egter nagekom word tot tyd en wyl hulle vervang kan word binne ’n model wat as onderbroke ewewig beskryf word. TREFWOORDE: letter van die wet, gees van die wet, lees, uitleg, wetsgehoorsaamheid, Gemeinschaft, Gesellschaft, Suid-Afrikaanse Grondwet, beleidsdivergensie, onderbroke ewewig letter van die wet, gees van die wet, lees, uitleg, wetsgehoorsaamheid, Gemeinschaft, Gesellschaft, Suid-Afrikaanse Grondwet, beleidsdivergensie, onderbroke ewewig ABSTRACT g f g g f When regulations are made by the executive, or policy is applied by street level bureaucrats, policy divergence can occur. Staying true to the letter of the law under such circumstances requires special skills and intelligence. Not every letter of the law should be obeyed. Legislation can be unconstitutional or patently unjust. They should not blindly be adhered to. Provisions that are not acceptable but still legal ought to be obeyed. They should be amended, not by an incremental process of gradual neglect and disobedience, but by processes of formal revision within a model that can be described as punctuated equilibrium. Temporary obedience to ill-conceived rules is a cost of democracy and civilization. The article ends with a suggestion that we may be obedient to the wrong things today. 620 KEYWORDS: letter of the law, spirit of the law, reading, interpretation, obedience to the law, Gemeinschaft, Gesellschaft, South African Constitution, policy divergence, punctuated equilibrium Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 INLEIDING Hierdie stuk deur ’n student van die Publieke Administrasie skets die plan van ’n betoog dat letterlike wetsgehoorsaamheid ’n belangrike faktor in die bevordering van ’n beter samelewing in Suid-Afrika is. Wetsgehoorsaamheid is ’n deug. Deugde moet sowel by die individu as by die groep bevorder word. Wetsgehoorsaamheid as voorskrif vir die genesing van die kwale van die samelewing is dalk nie kontroversieel nie. Ek wil egter verder gaan en betoog vir ’n minder aanvaarbare voorskrif, naamlik dat die verstekposisie vandag wetsgehoorsaamheid aan die letter van die wet moet wees. Die artikel se voorskrif is dus tweeledig: Ons moet wetsgehoorsaam wees; en waar moontlik moet die letter van die wet voorrang geniet. Oplettendheid na die letter van die wet verg twee dinge van die amptenaar: gewilligheid en vermoë. Wat gewilligheid betref, stel die Suid-Afrikaanse uitvoerende gesag ’n swak voorbeeld; wat vermoë betref, is ons wêreldwyd in die moeilikheid. Die artikel se voorskrif is dus tweeledig: Ons moet wetsgehoorsaam wees; en waar moontlik moet die letter van die wet voorrang geniet. Oplettendheid na die letter van die wet verg twee dinge van die amptenaar: gewilligheid en vermoë. Wat gewilligheid betref, stel die Suid-Afrikaanse uitvoerende gesag ’n swak voorbeeld; wat vermoë betref, is ons wêreldwyd in die moeilikheid. g g ; , y Die doel van die artikel is om ten minste sommige lesers se gedagtes teen die heersende winde in te laat seil. In daardie sin is dit weer filosofies: die Filosofie streef na konseptuele bekering. Die heersende winde of gees waai só: “The public administration culture is changing to be more flexible, innovative, problem solving, entrepreneurial, and enterprising as opposed to rule bound, process oriented and focused on inputs ...” (Cloete & De Coning 2011:94). Na my mening het die verandering waarvan Cloete en De Coning praat, te ver gegaan. Dit is weer tyd dat iemand ’n saak vir “rule bound” uitmaak. Hierdie artikel word geskryf in 2015 – die jaar van die Omar al-Basjir-insident, waarin die Suid-Afrikaanse regering ’n wet wat hy self laat maak het, oortree het en ’n konvensie wat hy vrywillig onderskryf en bekragtig het, minag op grond van ’n reël wat nie spesifiek deel van die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 621 Suid-Afrikaanse reg uitmaak nie. INLEIDING Dit word geskryf in die dekade van Twitter en sy maksimum van 140 karakters per publikasie, in die eeu van klik eerder as lees, in die videosfeer. Daar is groot en oënskynlik onstuitbare kultuurkragte vaardig, wat onder meer verband hou met rekenaar­ kommunikasietegnologie, wat na my mening teengewerk moet word ter wille van ’n beter samelewing. g Een van die kultuurkragte is dat mense minder uitgebreide tekste lees. Die National Endowment for the Arts in die VSA het in 2007 ’n verslag oor lees in die VSA uitgebring onder die titel To read or not to read. Hierdie verslag wek kommer. Daar is geen rede om te glo dat Suid-Afrika in geval van absolute meting beter as die VSA sal vaar nie. In sy opsomming skryf die voorsitter, Dana Gioia: [T]here is a general decline in reading among teenage and adult Americans. Most alarming, both reading ability and the habit of regular reading have greatly declined among college graduates. These negative trends have more than literary importance. As this report makes clear, the declines have demonstrable social, economic, cultural, and civic implications. (National Endowment for the Arts 2007:5) Die wette waaraan ons gehoorsaam moet wees, is in teks gegiet, maar daar is ook sulke dinge soos strepe wat op paaie geverf is. Algemene ongehoorsaamheid aan ’n streep op die pad werk ’n gevaarlike samelewing in die hand. ’n Streep op die pad is ook iets wat nie veel uitleg deur ’n regsgeleerde nodig het nie. Is die mentaliteit wat die streep in die middel van die pad ignoreer en die mentaliteit wat die Grondwet ignoreer, deel van dieselfde gees of ondeug? Dit is ’n empiriese vraag, maar dit lyk nie onwaarskynlik dat dit so is nie. Ek postuleer dit as aanname van die artikel. Ons kan in elk geval slegs as gesonde samelewing funksioneer as die geskrewe wette, regulasies, beleid en prosedurevoorskrifte oor die algemeen nagekom word. Die nakoming hiervan beteken dat die letter van die wet ernstig opgeneem word. Dit is wat ek hier wil beredeneer: ’n beter samelewing deur groter letterlike wetsgehoorsaamheid. BEGRIPPE: DIE LETTER EN DIE UITLEG DAARVAN Met die letter van die wet word hier heel letterlik bedoel dit wat neergeskryf is in die konteks van wetgewing – die (meestal) swart letters. (’n Vraag wat in die konteks van die artikel ontstaan, is of die konteks van wetgewing ook net uit swart letters kan bestaan.) Wanneer ʼn mens die letter van die wet definieer as die letters wat neergeskryf is, is dit ’n ander begrip as die begrip letterlike uitleg van die wet. En let op: ’n letterlike uitleg is steeds ’n uitleg. Vir my gaan dit nie in die eerste plek oor die kontras tussen uitleg en nie-uitleg nie, maar oor die kontras tussen geskryf (byvoorbeeld “gelykheid” in die Suid-Afrikaanse Grondwet), en nie geskryf nie (byvoorbeeld “transformasie” “in” die Suid-Afrikaanse Grondwet). Ek lewer dus ’n pleidooi vir die reproduktiewe eerder as die euretiese leesmodaliteit in óns tyd – dié begrippe is van De Beer (2014). Hy skryf ook “the interpretation of politics and the politics of interpretation are intimately related” (De Beer 2014:207) en “[T]he outcome of reading is always the struggle about the ideological and ethical assumptions and implications of writers and readers” (ibid). p ( ) Die letter van die wet kan ook uitlegvoorskrifte insluit, soos die berugte “die manlik dui ook die vroulik aan”. Later kom minder triviale vorme hiervan aan die orde; kyk byvoorbeeld na Fagan (1995). Dié punt is konseptueel belangrik en noodsaaklik vir die logika van hierdie stuk. Ek lewer ’n pleidooi vir gehoorsaamheid aan die letter en die gees van die wet, mits laasgenoemde op skrif is. Die beste voorbeeld hiervan is miskien die waardes wat in die eerste artikel van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, gestel word. Die derde een is hier van groot belang: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 622 “(c) Die oppergesag van die grondwet en die heerskappy van die reg.” Die gees kan dus op skrif wees, iets wat die leser asseblief in gedagte moet hou. “(c) Die oppergesag van die grondwet en die heerskappy van die reg.” Die gees kan dus op skrif wees, iets wat die leser asseblief in gedagte moet hou. Die swart letters wat in wetgewing staan, wissel van bepalings waarvan die betekenis klaarblyklik is, tot bepalings waarvan die betekenis selfs ná veel nadenke nog uitleg nodig het. 217 Verkryging (1) Wanneer ’n staatsorgaan ... vir goedere of dienste kontrakteer, moet hy dit doen ooreenkomstig ’n stelsel wat regverdig, billik, deursigtig, mededingend en kostedoeltreffend is. Die Grondwet bepaal nie die verhouding, ordening of balans van die vyf beginsels vir staatsverkryging wat in die artikel gestel word nie. Daarom verg dit vertolking of uitleg. (Sien byvoorbeeld Pauw en Wolvaardt 2009). Die feit dat die letters k o s t e d o e l t r e f f e n d daar staan, kan egter nie weggeredeneer word op grond van transformasie of verteenwoordigendheid of enige ander diep geestelike beginsel nie. Wat in hierdie geval interessant is, is dat hierdie grondwetlike beginsels deur gewone niewetsgeleerde amptenare toegepas moet word wanneer hulle verkrygingsaksies uitvoer. (Sien byvoorbeeld die verslag van die Openbare Beskermer oor die huur van kantoorakkommodasie deur die topbestuur van die Suid-Afrikaanse Polisiediens, waarin die optrede deur amptenare van die Polisie as onregmatig beskryf is omdat hulle nie aan daardie beginsels sou voldoen het nie (Public Protector 2011:11 en elders). Hierdie stuk sluit baie nou aan by die artikel van Koos Malan (Malan 2012) waarin hy twee regskulture in grondwetlike diskoers onderskei: die heerskappy van die reg teenoor “desisionisme”. “Die een het ’n skriftuurlike grondslag en is geanker in ’n soewereine corpus van reg teenoor die ander een wat mondeling en teenswoordig-gesentreerd is en wat nie met die idee van ’n soewereine corpus van reg soos dit eeue lank in veral die Westerse regskultuur bestaan, bekend is nie” (Malan 2012:272). Soos Malan, pleit ek vir ’n korpus van letters teenoor vrye uitleg of vertolking. BEGRIPPE: DIE LETTER EN DIE UITLEG DAARVAN ’n Voorbeeld van die eerste is artikel 46(1) van die Grondwet, 1996, in soverre dit die maksimum aantal lede van die Nasionale Vergadering bepaal. Een van talle voorbeelde van die tweede klas in die Grondwet is artikel 217(1): WET EN SAMELEWING Die saamleef van mense as stelsel word moontlik gemaak deur verskillende soorte reëlmatighede. Individuele verskille in belange, strewes en optrede moet geharmonieer word. Gesamentlike handelinge moet bestuur word. Daarom bestaan daar sowel etiese voorskrifte as die wet in sy verskillende gedaantes. Dit waarvan ons praat, is afdwingbare voorskrifte in situasies. Selfs wanneer iemand “van sy volksgenote afgesny word”, geskied dit by Homo sapiens op grond van ’n oortreding van wetgewing. Die bepalings wat die lewe orden, wissel van die tyd waarop kinders in die middelklashuisgesin behoort te gaan slaap, die tyd wanneer die beeste op kraal gesit moet word tot die tyd wanneer daar weer verkiesing gehou moet word. Soms gebeur dit dat riglyne vir gedrag woordeloos in ’n situasie ontstaan deur die natuurlike optrede van ’n groep mense wat bymekaar is, byvoorbeeld by ’n motorongeluk. Hierdie feit relativeer heelwat wat ek gaan sê, maar maak my hoofpunt nie ongeldig nie. y p g g ’n Uitgangspunt van hierdie stuk is dat die grootte en die samestelling van die stelsel en die grondslag waarop dit berus, die vorm bepaal waarin wetgewing gegiet word. Dit hang af of ʼn mens jou in ’n Gemeinschaft of in ’n Gesellschaft bevind. Dié begrippe is van die negentiende- eeuse sosioloog Ferdinand Tönnies. “Gemeinschaft must be understood as a living organism in its own right, while Gesellschaft is a mechanical aggregate and artefact” (Tönnies 2001:19). Juis omdat ’n Gesellschaft aanmekaargesit word en nie spontaan ontstaan nie, word die deelnemers Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 623 se optrede deur uitdruklike reëls gerig in die vorm van wetgewing en kontrakvoorwaardes. ’n Gesellschaft val uitmekaar as die reëls nie eerbiedig word nie. se optrede deur uitdruklike reëls gerig in die vorm van wetgewing en kontrakvoorwaardes. ’n Gesellschaft val uitmekaar as die reëls nie eerbiedig word nie. In die middelklashuisgesin word heelwat van die reëls volgens my ondervinding mondelings deur die ouers neergelê: “Julle moet voor twaalf by die huis wees.” Ander voorskrifte word amper implisiet vasgelê in voorbeeld en tradisie, maar kan tog op ’n manier verwoord word: “Ons mense maak nie so nie!”,of “Moenie so zef wees nie!”. In die publieke administrasie kan planne, besluite en die voorskrifte wat daaruit voortvloei, ad hoc deur vergaderings en komitees bepaal word. Sodra die administratiewe stelsel egter groot en/of divers word, werk mondelinge reëls en komitees nie meer nie. Dan word skrif ingespan. WET EN SAMELEWING Dit loop uit op geskrewe wette, regulasies, beleid en prosedurevoorskrifte. p p g g p West (2005:655) stel in sy artikel oor administratiewe regulasies dit só: An essential function of rulemaking is to confine bureaucratic discretion in individual cases. It can also be an alternative to the incremental development of policy through precedent, especially in regulatory settings in which enforcement can occur through formal adjudication. En op die volgende bladsy: An essential function of rulemaking is to confine bureaucratic discretion in individual cases. It can also be an alternative to the incremental development of policy through precedent, especially in regulatory settings in which enforcement can occur through formal adjudication. di l d bl d En op die volgende bladsy: [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. It also permits broader participation by stakeholders and encourages comprehensive solutions [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. It also permits broader participation by stakeholders and encourages comprehensive solutions to problems that go beyond the facts of individual cases. [R]ulemaking is arguably more transparent and more accountable than the ad hoc approach. It also permits broader participation by stakeholders and encourages comprehensive solutions to problems that go beyond the facts of individual cases. to problems that go beyond the facts of individual cases. Die bestaan van reëls sluit egter nie diskresie uit nie. Wanneer die amptenaar kies om die reël nie af te dwing nie, vermeerder dit sy mag en invloed op ’n spesiale manier. Rugbyskeidsregters dwing deesdae onder meer nie meer reël 20.6(d) af nie. Dit lui: Die bestaan van reëls sluit egter nie diskresie uit nie. Wanneer die amptenaar kies om die reël nie af te dwing nie, vermeerder dit sy mag en invloed op ’n spesiale manier. Rugbyskeidsregters dwing deesdae onder meer nie meer reël 20.6(d) af nie. Dit lui: (d) Die skrumskakel moet die bal reguit op die middellyn ingooi sodat dit die eerste keer grondraak direk anderkant die verste skouer van die naaste stut. Straf: Vryskop (Worldrugby.org 2015:145) Straf: Vryskop (Worldrugby.org 2015:145) (Worldrugby.org 2015:145) Die nie-afdwing van dié reël het reeds deel van die spel op die hoogste vlak geword. Spelers speel en skeidsregters blaas daarvolgens. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 WET EN SAMELEWING Indien ’n mens dit in die lig van ons tema ontleed, val dit op dat die gebruik waarskynlik gevestig is deur ’n beroep op ’n ongeskrewe reël wat iets met die vloei van die spel te doen het. Voorts plaas die feit dat die skeidsregter teoreties op enige gegewe tydstip kan besluit om die reël wel af te dwing, hom in ’n sterk magsposisie. Die openbare ruimte van die Suid-Afrikaanse samelewing het in die afgelope dekades sy eie unieke soort kompleksiteit in verband met konsensus getoon. Breedweg het twee groepe met mekaar onderhandel en ooreengekom op ’n grondwet om apartheid te beëindig. In die Grondwetlike Vergadering het byna alle politieke partye in 1996 ten gunste van die Grondwet gestem. Daar is dus oënskynlik konsensus, maar dit het byna geen gedeelde fondament in die verskillende rassegroepe nie. (’n Mens sou ook van “kultuurgroepe” kon gepraat het, maar die misbruik van hierdie konsep in die vorige bestel maak ’n mens afkerig daarvan.) Ewenwel, hoe meer onderliggende konsensus, hoe minder letters is nodig; en andersom – hoe meer Gemeinschaft, hoe meer ongeskrewe gees; hoe meer Gesellschaft, hoe meer letter sodat die gees selfs in letters uitgedruk kan word. g Ek vermoed dat selfs in lande waar daar skerp ideologiese verskille is, daar tog, anders as in Suid-Afrika, ’n onderliggende konsensus kan bestaan. ’n Werkstuk van Mathew T. Gordon (Gordon 2011) onder leiding van Stephan M. Garcia in die VSA aanvaar byvoorbeeld maklik dat daar gemeenskapswaardes is wat onderliggend aan die “spirit of the law” is. Gordon skryf: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 624 What is more complicated, however, and not codified is the spirit of the law, which we define as a social and moral consensus of the interpretation of the letter of the law. Because social norms generally reflect social and moral consensus, we turn to the literature on social norms and the law to further expand on the spirit of the law. What is more complicated, however, and not codified is the spirit of the law, which we define as a social and moral consensus of the interpretation of the letter of the law. Because social norms generally reflect social and moral consensus, we turn to the literature on social norms and the law to further expand on the spirit of the law. Hoe dit ook al sy, ons leef in ’n bestel van grondwetlike skynheiligheid. WETGEWING IS OBJEKTIEF EN ALGEMEEN ’n Mens sou ook kon sê: “Die reg is onpersoonlik en abstrak” (Malan 2012:279, voetnoot 18). Wetgewing kan egter heel spesifiek en konkreet wees. Niks verhoed die Parlement byvoorbeeld om ’n wet te maak wat aan ’n bepaalde persoon ’n bepaalde bedrag geld toedeel nie. Morele kodes sowel as wetgewing bestaan omdat die dinge wat hulle verordineer, nie vanself in gemeenskappe gebeur nie. Meer nog: die bepalings wat vir groot stelsels geld, het noodwendig ’n onpersoonlike aspek. Dit handel nie oor die enkeling nie. Dit is ook nie noodwendig in ’n persoon se onmiddellike belang nie. Die ononderbroke streep in die middel van die pad weet nie jy is laat vir die troue nie. Algemene voorskrifte het nie voorkennis van die individue op wie hulle van toepassing gaan wees en dié se omstandighede nie. Om wetsgehoorsaam te wees behels dus onder meer dat ʼn mens jou moet sien as een van die groep vir wie die bepaling geld. Jy moet jou kan objektiveer. Wetsgehoorsaamheid berus dus op die vermoë om jou as ’n burger te sien: in Suid-Afrika beteken dit om jou as swart te sien as jy wit is en wit as jy swart is. Dit is ’n spesifieke manier waarop ʼn mens jou ondergeskik aan die groep moet stel. Só gesien is dit vanselfsprekend om te sê dat wetsgehoorsaamheid goed vir ons samelewing is. Die vraag is hoe dit op hierdie tydstip met wetsgehoorsaamheid in ons land gesteld is. g p y p g g Wetgewing wat mense se optrede reël, is gewoonlik algemeen. (Magtigende wetgewing soos begrotingswette kan egter heel spesifiek wees.) Dit waarop algemene bepalings van toepassing is, is nie altyd duidelik uit die letter nie. Uitleg kan dan nodig wees. In die publieke administrasie moet hierdie uitleg in die eerste plek deur die amptenaar gedoen word. Dit is net probleemgevalle wat by die regsadviseurs uitkom, en van hierdie gevalle beland net ’n greintjie in die hof. Fagan noem in sy artikel oor die sekondêre rol van die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte by die skep van die gemenereg (Fagan 2010) die voorbeeld van ’n munisipale regulasie wat ’n verbod op die bestuur van ’n voertuig in parke plaas. WET EN SAMELEWING Daar word oor ons saamwees gepraat asof dit ’n Gemeinschaft is, maar eintlik is dit ’n Gesellschaft. Ek sal dit verwelkom as ons meer soos ’n Gemeinschaft kon wees, maar beweging in daardie rigting moet deur wetsgehoorsaamheid bemiddel word. Sonder wetsgehoorsaamheid kan ons Gesellschaft uitmekaarval en tot tirannie verword. Beroepe word op die Grondwet gedoen wat nie die letter van die wet in ag neem nie. Die Grondwet was ’n sosiale kontrak, maar die belange van die twee hoofpartye by die kontrak is klaarblyklik nie versoen as ’n mens die openbare debat volg nie. (Die voorbeelde is legio. Sien byvoorbeeld die blog van Flip Buys, Wanneer regstelling oorheersing word, gedateer 22 Junie 2015, waarin hy ook na ’n toespraak van oudpres. F W de Klerk verwys (Buys 2015).) Ons leef in ’n samelewing wat juis om dié rede baie swart letters nodig het – mits hulle ernstig opgeneem word. SKRIF Ek is oortuig daarvan dat wetgewing op skrif die waardes versterk wat die demokrasie onderlê wat reeds in ’n land bestaan. ’n Tiran of ʼn onderdrukkende groep, sy dit ’n minderheid of ’n meerderheid, kan natuurlik onmenslike en “ondemokratiese” wette maak, maar die feit dat die wette in skrif vasgelê is, maak hulle flanke oop vir aanvalle – soos party van ons uit dure ondervinding weet. Wetgewing op skrif kan nie na willekeur verander word nie: “Wat ek geskrywe het, het ek geskrywe.” ’n Proses moet gevolg word, veral in ’n wetgewer. Wat jy gesê het, kan jy makliker ontken as dit wat jy geskryf het. Mondelinge kontrakte kan makliker deur die sterker party gemanipuleer word. Die analogie hiervan met die letter en die ongeskrewe gees van die wet word later bespreek. Daar is ook so iets soos sogenaamde kleinskrif of fynskrif: die bepalings wat weggesteek word, wat die ondertekenaars nie gaan lees nie en wat deur die regsadviseur van die sterker party opgestel is. Ek lewer nie hier ’n pleidooi vir fynskrif nie. Ek is oortuig daarvan dat wetgewing op skrif die waardes versterk wat die demokrasie onderlê wat reeds in ’n land bestaan. ’n Tiran of ʼn onderdrukkende groep, sy dit ’n minderheid of ’n meerderheid, kan natuurlik onmenslike en “ondemokratiese” wette maak, maar die feit dat die wette in skrif vasgelê is, maak hulle flanke oop vir aanvalle – soos party van ons uit dure ondervinding weet. Wetgewing op skrif kan nie na willekeur verander word nie: “Wat ek geskrywe het, het ek geskrywe.” ’n Proses moet gevolg word, veral in ’n wetgewer. Wat jy gesê het, kan jy makliker ontken as dit wat jy geskryf het. Mondelinge kontrakte kan makliker deur die sterker party gemanipuleer word. Die analogie hiervan met die letter en die ongeskrewe gees van die wet word later bespreek. Daar is ook so iets soos sogenaamde kleinskrif of fynskrif: die bepalings wat weggesteek word, wat die ondertekenaars nie gaan lees nie en wat deur die regsadviseur van die sterker party opgestel is. Ek lewer nie hier ’n pleidooi vir fynskrif nie. p y pg p y Benewens die feit dat die op skrif stel van wetgewing opponente van tirannie se hand kan sterk, word die wetgewing in ons kultuur meer algemeen toeganklik as dit op skrif is. SKRIF Dit is nie moontlik om nuwe en gewysigde bepalings mondelings bekend te maak of dit te twiet of foto’s daarvan op Facebook te plaas nie. Selfs as getalle dit moontlik gemaak het, het ons waarskynlik heelwat van die vermoë tot akkurate mondelinge oorlewering verloor. Wetgewing in ’n veelkul­ turele land soos Suid-Afrika moet spesifiek meer eksplisiet wees as in ’n land met ’n eenvoudiger kultuurkonfigurasie, omdat die begrip wat konteks bring, nie so geredelik algemeen beskikbaar is nie. Ons wetgewing moet letterlik leesbaar wees en letterlik gelees word. In ’n demokrasie is die toeganklikheid van wetgewing as gevolg van die vereiste van deursigtigheid vir Jan en San Burger van groot belang. Dit gaan oor die “defence of the obvious”, om Anton Fagan se woorde te gebruik (Fagan 1995, en sien ook Fagan 2010). (Fagan se aangehaalde werk oor grondwetlike reg handel nie net oor die toeganklikheid van wetgewing vir die publiek nie, maar wil ook spaarsamig met die niegeskrewe omgaan, soos wat in hierdie stuk voorgestel word.) By die opstel van die Suid-Afrikaanse Grondwet is daar, volgens ’n persoonlike mededeling deur Marinus Wiechers (Wiechers 2015), gepoog om die Grondwet in “plain language” te skryf. Wetgewing in ’n demokrasie moet eksoteries wees en nooit esoteries nie. Daar behoort geen sprake te wees van orakeltaal wat eers deur ’n priester – in hierdie geval in die gewaad van ’n juris – vir die volk verstaanbaar gemaak moet word nie. Tradisioneel was een van die beginsels van wetsuitleg dat woorde in hulle gewone (woordeboek-) betekenis vertolk of uitgelê moet word. Die streng toepassing van hierdie reël is nie noodwendig goed vir die beroep van die regsgeleerde nie. Régis Debray beskryf die grafosfeer as iets wat volg op die boekdrukkuns (Debray 1996:176), maar skriftelike wetgewing is baie ouer. Uit die Nuwe Testament leer ons van die bestaan van ’n teologies aktiewe maatskaplike klas van skrifgeleerdes, die Grammatei. Die bestaan van so ʼn groep is slegs moontlik in ’n samelewing wat as geheel ’n geskrewe wetboek baie ernstig opneem en baie hoog ag. Selfs in die Ou Testament is daar melding van “die skrywersgeslagte wat in Jabes woon, naamlik die Tirateërs, Simateërs en Sukateërs” (1 Kronieke 2:55). Mense wat tot een van die drie groot boekgodsdienste behoort, staan in diep tradisies waarin geskrewe voorskrifte ernstig opgeneem word. WETGEWING IS OBJEKTIEF EN ALGEMEEN Wanneer dit nie duidelik is of ’n sekere handeling (byvoorbeeld die ry van ’n skaatsplank met ’n enjintjie) hieronder val nie, kan dit nodig wees om die doel van die regulasie in te span om te bepaal of die handeling toegelaat behoort te word. Dit kan so wees. Tog, twee kort opmerkings: (a) Die opstellers van wette en regulasies gebruik tradisioneel denotatiewe definisies – in die geval van die voorbeeld ’n lys objekte wat as voertuig geld – om onnodige vertolking uit te skakel. Hoe moeilik kan dit wees in die geval van die voorbeeld? Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 625 (b) Om die doel vas te stel van ’n munisipale regulasie wat ingevolge wetgewing gemaak is – veral as die wetgewing die doel daarvan geformuleer het – is radikaal anders as om die doel van byvoorbeeld ʼn grondwet vas te stel. Meer hieroor later. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 SKRIF ’n Interessante geval van die vermoë om skriftelike reëls te volg is “notelees”. Dit vorm een van die pilare waarop formele klassieke musiekopleiding berus. In klassieke musiek is die tradisie dat jy nie van die geskrewe partituur afwyk nie. Terselfdertyd probeer die kunstenaar, veral as hy of sy goed is, ’n eie vertolking van die werk gee. Weereens: as ʼn mens die letter ernstig opneem, sluit dit nie vertolking uit nie. GRONDWETLIKHEID Suid-Afrika is ’n groot en diverse stelsel. Die revolusie wat ons beleef het, was oënskynlik grondwetlik. Ons het ’n geskrewe grondwet wat in sekere sin die stelsel fundeer. ’n Mens sou natuurlik ook die grondwetlike handelinge self as die swaartepunt van die oorgang kon sien, maar vir my doel gaan ek sê dat dit eintlik die produk was wat saak maak. Politici kan hiervan verskil vir my doel gaan ek sê dat dit eintlik die produk was wat saak maak. Politici kan hiervan verskil – die feit dat daar ooreenkoms was en die toegeneentheid wat daardeur gewys is, kan vir hulle belangriker wees as die teks waaraan die opstellers so hard gewerk het. Vir politici is die ondertekening van ’n internasionale ooreenkoms dalk belangriker as die inhoud daarvan. Op kort termyn het hulle gelyk. Die kort termyn is egter maar kort. Die wisselwerking tussen enersyds die Nasionale Party en sy staatsdiens en andersyds die ANC en ander partye wat by Kempton Park, D’nyala en elders plaasgevind het, was belangrik, maar sonder ’n geskrewe, gesaghebbende produk was dit maar net die manewales van die elite. Die perspektief op die Grondwet verskil, om te veralgemeen, afhangende van die professionele hoek waaruit dit kom. Die tipiese politikus, die staatsamptenaar en die juris kyk elkeen op sy eie manier na die Grondwet. Hierdie artikel neem die perspektief van die amptenaar, maar nie van een wat sy eie beroep se huidige propaganda, soos blyk uit die aanhaling van Cloete en De Coning hierbo, glo nie. Dit spreek vanself dat nóg die politikus, nóg die juris, nóg die amptenaar in ’n demokratiese staat die Grondwet as sy besitting kan hanteer. – die feit dat daar ooreenkoms was en die toegeneentheid wat daardeur gewys is, kan vir hulle belangriker wees as die teks waaraan die opstellers so hard gewerk het. Vir politici is die ondertekening van ’n internasionale ooreenkoms dalk belangriker as die inhoud daarvan. Op kort termyn het hulle gelyk. Die kort termyn is egter maar kort. Die wisselwerking tussen enersyds die Nasionale Party en sy staatsdiens en andersyds die ANC en ander partye wat by Kempton Park, D’nyala en elders plaasgevind het, was belangrik, maar sonder ’n geskrewe, gesaghebbende produk was dit maar net die manewales van die elite. Die perspektief op die Grondwet verskil, om te veralgemeen, afhangende van die professionele hoek waaruit dit kom. SKRIF Sulke mense neem nie net skrif ernstig op nie, maar het meestal ook die vermoë om aan ’n stuk papier, perkament of boekrol gehoorsaam te wees (om Samuel Pauw se konsep in te span). Hierdie vermoë is ’n wesentlike deel van die beskawing waartoe ons behoort. Dit is 626 iets wat waarskynlik met moeite deur die eeue deel van sommige kulture geword het. Die vermoë om skriftelike reëls te volg vereis natuurlik geletterdheid en geletterdheid vereis suksesvolle openbare onderwys – ’n swak punt in Suid-Afrika. Skriftelike reëls kom beslis nie net in staatlike verband voor nie, soos uit voorbeelde elders in hierdie artikel blyk. y As ons aan skrif dink, dink ons aan lees. Malan beklemtoon die leesaspek van die heerskappy van die reg sterk in sy aangehaalde artikel. Hy skryf: The scriptural foundation of the rule of law embodied in the corpus of law is the prerequisite for a legal order. It is the enabling instrument for living within a legal order and, at the same time, the life-long burden of everyone living in such an order, more in particular for jurists, lawyers and public office-bearers who are responsible for administering the legal order. They are invariably bound by the corpus and must always justify everything they do – their decisions, judgments, opinions, submissions, et cetera – against the yardstick of the corpus of law. To that end they bear the burden of life-long reading and grasping the legal sources and of measuring and judging conduct in terms of the corpus. Never is there any escape from that burden of consulting – of reading and acting in accordance with – the corpus. (Malan 2012: 278) Die ander saak waarop Malan in hierdie verband ons aandag vestig, is die skeiding tussen opsteller en uitvoerder.Hy praat op bladsy 277 van “temporal distance”. Die oppergesag van die reg veronderstel dat papier of die ekwivalent daarvan tussen opdraggewer en uitvoerder ingedruk word. ’n Interessante geval van die vermoë om skriftelike reëls te volg is “notelees”. Dit vorm een van die pilare waarop formele klassieke musiekopleiding berus. In klassieke musiek is die tradisie dat jy nie van die geskrewe partituur afwyk nie. Terselfdertyd probeer die kunstenaar, veral as hy of sy goed is, ’n eie vertolking van die werk gee. Weereens: as ʼn mens die letter ernstig opneem, sluit dit nie vertolking uit nie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 GRONDWETLIKHEID Die tipiese politikus, die staatsamptenaar en die juris kyk elkeen op sy eie manier na die Grondwet. Hierdie artikel neem die perspektief van die amptenaar, maar nie van een wat sy eie beroep se huidige propaganda, soos blyk uit die aanhaling van Cloete en De Coning hierbo, glo nie. Dit spreek vanself dat nóg die politikus, nóg die juris, nóg die amptenaar in ’n demokratiese staat die Grondwet as sy besitting kan hanteer. Lourens du Plessis bespreek in 2000 in ’n voordrag die Grondwet as geheue en as belofte. Die Grondwet as geheue kan óf ’n monument óf ’n gedenkteken wees. “Monuments and memorials are aesthetic creations. There is no reason why a constitution cannot be the same” (Du Plessis Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 627 2000:386). Wat moet die verkrygingsamptenaar hiervan maak as sy in gehoorsaamheid aan artikel 217 kantoorakkommodasie vir die Polisiediens moet huur? Du Plessis se bespreking is presies die benadering wat ek nie aanbeveel nie. 2000:386). Wat moet die verkrygingsamptenaar hiervan maak as sy in gehoorsaamheid aan artikel 217 kantoorakkommodasie vir die Polisiediens moet huur? Du Plessis se bespreking is presies die benadering wat ek nie aanbeveel nie. Die huidige probleem met die grondwetlike diskoers in die openbare ruimte is – en ek waag dit om te sê – dat dit uiters selde oor die letter gaan. Uit die honderde verwysings na sy artikel blyk die hermeneutiek van iemand soos Karl Klare (Klare 1998) baie interessanter vir geleerdes te wees as dit wat in die Grondwet geskryf staan. Hoewel transformasie nou ons almal se taak geword het, kom die term “transformasie” byvoorbeeld nie in een substantiewe bepaling van die Grondwet voor nie. Die saak waarooroor dit gaan, word na bewering deur artikel 9(2) aan ons opgedra in die volgende woorde: Gelykheid sluit die volle en gelyke genieting van alle regte en vryhede in. Ten einde die bereiking van gelykheid te bevorder, kan wetgewende en ander maatreëls getref word wat ontwerp is vir die beskerming of ontwikkeling van persone, of kategorieë persone, wat deur onbillike diskriminasie benadeel is. Hierdie artikel van die Grondwet handel egter oor gelykheid, nie oor transformasie nie. Daar is spanning tussen transformasie en gelykheid, want transformasie beteken in die onderhawige konteks duidelik dat wit mense nie gelyk met swart mense behandel word nie. GRONDWETLIKHEID Strauss (2012:415, 416) skryf die volgende: Since sections 9(2) and 9(3) leave room for “fair discrimination” the equality lying at the basis of normal declarations of basic human rights is clearly threatened. The only acceptable way to justify this apparent contradiction in the constitution is to employ the distinction between constitutive and regulative legal principles. (Strauss 2012: 415) However, when affirmative action is interpreted as a permanent condition it loses its regulative meaning and turns into a constitutive stipulation, radically in conflict with the constitutive legal principles entailed in the equality presupposed by the modern idea of basic human rights. (Strauss 2012: 416) (Sien ook Strauss 2009:589 en verder; dit heet “Equity and transformation – a case study”.) Die obsessie met verteenwoordigendheid (waarskynlik) en die hantering van die taalklousule (beslis) eerbiedig ook nie die letter van die wet nie. Stukke van die Grondwet word skynbaar met verloop van tyd uitgedink. Die obsessie met verteenwoordigendheid (waarskynlik) en die hantering van die taalklousule (beslis) eerbiedig ook nie die letter van die wet nie. Stukke van die Grondwet word skynbaar met verloop van tyd uitgedink. In die lig van die tema van hierdie stuk is artikel 39 van die Grondwet baie interessant, veral omdat die woord “gees” daarin voorkom. Ek haal die eerste twee subartikels aan: In die lig van die tema van hierdie stuk is artikel 39 van die Grondwet baie interessant, veral omdat die woord “gees” daarin voorkom. Ek haal die eerste twee subartikels aan: 39 Uitleg van Handves van Regte (1) By die uitleg van die Handves van Regte — (a) moet ’n hof, tribunaal of forum die waardes wat ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid ten grondslag lê bevorder; (b) ... (c)... (2) By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. 39 Uitleg van Handves van Regte (1) By die uitleg van die Handves van Regte — (a) moet ’n hof, tribunaal of forum die waardes wat ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid ten grondslag lê bevorder; (b) ... Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 36 Beperking van regte p g g (1) Die regte in die Handves van Regte kan slegs kragtens ’n algemeen geldende regsvoorskrif beperk word in die mate waarin die beperking redelik en regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike faktore... Wat ’n oop en demokratiese samelewing is, word natuurlik nie in die Grondwet omskryf nie, soos ook nie wat die gees en waardes van die Handves is nie. Wie sal dan bepaal wat hierdie dinge beteken? In die finale instansie diegene met mag, veral hulle wat in staat is om die regters van die Konstitusionele Hof aan te stel. En hier het ons die probleem met die gees van die wet of selfs die gees van ’n regulasie wat nie in skrif vervat is nie. Die gees van die Grondwet is ’n mite. Die Grondwet is die resultaat van wedywering gedurende die grondwetlike onderhandelinge. Daar is nie ’n gees van die Grondwet nie, maar polities gesproke ten minste twee geeste. Dit geld veral die sogenaamde Tussentydse Grondwet van 1993. Die gees van gelyke geleenthede stry teen die gees van regstelling en verteenwoordigendheid. ’n Mens kan, sonder om die gedeelde doelwitte te ontken, party van die grondwetlike bepalings lees as politieke oorwinnings vir die een of die ander party by die onderhandelinge. ’n Voorbeeld hiervan is die vyf beginsels van openbare verkryging waarna ek hierbo verwys het. Die tweede, billikheid, maak die deur oop vir regstellende aksie by die toekenning van kontrakte, terwyl die ander beginsels in artikel 217(1) ’n mate van beskerming aan blanke besighede sou bied indien daardie beginsels ernstig genoeg opgeneem sou gewees het. ’n Minder duidelike geesteswedywering tydens die skryf van die jongste twee grondwette was dié tussen verskillende ideologiese tendense in die ANC. Ek postuleer in hierdie verband die bestaan, wat openbare finansies betref, van wedywering tussen ’n linkse of populistiese gees aan die een kant en ’n konserwatiewe siening van openbare finansies aan die ander kant (sien artikel 73(2) van die Grondwet en die bespreking deur Pauw 2011) en ʼn wedywering tussen tradisionele leiers en maatskaplik progressiewe elemente in die ANC. Die Grondwet kan nou wel nie tereg sê “My naam is legio” nie, maar kan definitief ook nie op onbesproke geestelike integriteit aanspraak maak nie. 36 Beperking van regte Maghebbers het ʼn sekere beheer oor die ongeskrewe gees van die Grondwet wat hulle glad nie oor die letter daarvan het nie. “Wat ek geskrywe het, het ek geskrywe”, sê Pontius Pilatus. Dit stel hom bloot. As maghebbers nie van die gees van ’n wet of bepaling hou nie, dan word die gees ’n vlietende asempie. Die taalklousule in die Grondwet is ’n baie goeie voorbeeld hiervan. Die geskrewe en ongeskrewe gees van die taalklousule, veral as dit saamgelees word met die bepaling in die 1993-Grondwet, is duidelik dié van die gelykheid van tale. Hierdie gees het lankal in nasionale staatsdepartemente en by instansies soos die meeste hoëronderwysinstellings verdamp. GRONDWETLIKHEID ( ) (2) By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. ( ) (2) By die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder. Vergelyk ook die inleidende sinsdeel van artikel 36: Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: De doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 f pp g g doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 628 36 Beperking van regte BELEIDSDIVERGENSIE Letterlike wetsgehoorsaamheid is in die publieke administrasie, soos elders, nie ’n eenvoudige saak nie. Daarom moet die tema van hierdie stuk met versigtigheid en deeglikheid benader word. Beleidsvoorskrifte wat in wetgewing vervat is, moet toegepas word. Die Grondwet moet gehoorsaam word, maar dit is nie altyd duidelik wat dit in die praktyk beteken nie, vandaar die noodsaaklike behoefte aan onder andere beoefenaars van die staatsreg. Nasionale wetgewing moet byvoorbeeld deur regulasies in ’n streek konkreet gemaak word (sien Carter, Weible, Siddiki, Brett & Chonaiew 2015) en die amptenaar wat direk met die publiek werk (die sogenaamde street level bureaucrat), moet ook die wetgewing of beleid wat daardie interaksie reël, in besondere gevalle toepas. (Hieroor is daar ’n uitgebreide literatuur; sien byvoorbeeld Gofen 2013.) In die Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 629 praktyk onstaan die vraag dus gedurig of administratiewe voorskrifte afwyk van of in ooreenstemming is met die magtigende wetgewing of oorhoofse beleid. Gofen skryf: “Street-level divergence is considered inevitable in the implementation of policy ... and is entwined with policy ambiguity and vagueness, as well as with street-level discretion ...” (Gofen 2013:473); hy haal ook May en Winter aan (Gofen 2013:475), wat sê “it is now well accepted that the actions at the frontline of policy do sometimes, if not often, differ from the intentions of higher ups”. Oor die algemeen het die akademiese Publieke Administrasie-gemeenskap geen probleem hiermee nie; hulle is volgens my ondervinding trouens geneig om dit goed te keur. Dit geld in nog groter mate vir die amptenare self, vermoed ek. (Die leser sal uit die strekking van hierdie teks maklik kan aflei dat die skrywer daarvan nie noodwendig hierdie sentimente onderskryf nie.) Wanneer die amptenaar wat die laaste besluite in die beleidsketting neem, wel wetsgehoorsaam wil wees, moet sy oor bepaalde vermoëns beskik. Die versoening van plaaslike omstandighede (en dikwels die vereistes van ’n professie) met algemene bepalings is intellektueel uitdagend, en wanneer ’n minister voorts saam met die senior amptenare regulasies ingevolge ’n wet maak, verg dit ’n besondere soort intelligensie om wetsgehoorsaam te wees. ’n Mens moet dan kan onderskei tussen verskille wat aan omstandighede toe te skryf is, byvoorbeeld wanneer verskillende provinsies verskillend aan wetgewing uiting gee, en verbesondering wat ultra vires sou wees. Dit gaan duidelik om sowel die lees van die letter as die lees van die doel van die magtigende wetgewing. BELEIDSDIVERGENSIE Ons praat hier van die professionele bedrewenheid van die senior staatsamptenaar, wat in die samelewing ’n sleutelrol in oplettendheid na die letter speel. WIE LET OP DIE LETTER? Geskrewe voorskrifte veronderstel die vermoë om te lees en te verstaan. Dit bring ʼn mens by die vraag na watter soort mens op die letter let. Ook hier tel situasie. Die oplettendheid wat van die uitvoerende gesag, die amptenaar en die gewone burger verwag word, verskil, maar die een wat let op die letter, is altyd die wetsgehoorsame burger. Die feit dat die term “wetsgehoorsame burger” waarskynlik ouderwets aandoen, sê eintlik alles. Dit sluit my saak! Die persoon wat let op die letter, is iemand met agting vir gesag. Dit is die opgevoede persoon wat geleer het om aandag te gee aan die fyn punte van ’n teks of ’n formule of ’n partituur of ’n breipatroon of ’n preek. Dit gaan oor intelligensie. Dit gaan oor lees. Dit is duidelik ’n persoon wat objektiwiteit nastreef. Dit is ongelukkig dalk ook ’n pedantiese, dogmatiese, fundamentalistiese of obsessiewe persoon: ’n letterkneg – een wat met sy vinger op die teks druk en sê: “Kyk, hier staan dit, Dominee!” Paulus skryf aan die Korinthiërs: “Die letter maak dood, die Gees maak lewend” (2 Korinthiërs 3:6). Die letter van ’n bepaling het ’n konteks, en wie die letter bo die konteks ag, is ’n letterkneg. (In die geval van Paulus is die konteks ’n nuwe verbond wat die ou verbond verhef.) Ewenwel, as ʼn mens by die munisipale lisensiekantoor kom en daar is reeds ’n tou mense op ’n sekere plek, maar jy gaan staan langsaan by die bordjie “Queue here”, waar daar geen tou is nie, gaan jy nie eerste bedien word nie. Jy sal ook antisosiale gedrag openbaar as jy daarop aandring om eerste bedien te word. My aanmoediging om die letter te gehoorsaam moet dus ook binne konteks verstaan word, en dié konteks is die lettergeringskattende Suid-Afrika van 2015. MAAR ONS IS GEHOORSAAM! Daar is ’n goeie skeut ironie in die maatskaplike omstandighede na aanleiding waarvan hierdie stuk geskryf is. Terwyl ons op die pad, op die rugbyveld, in die publieke administrasie en die openbare ruimte oor die algemeen al hoe minder letterlike wetsgehoorsaamheid beoefen, is ons in baie opsigte ’n gedweë klomp mense. Universiteitsdosente het hulle waarskynlik nog nooit in die geskiedenis so gedweë aan burokratiese onsin onderwerp as wat tans die geval is nie. En wat van transaksies wat van rekenaarprogramme afhanklik is, byvoorbeeld die aankoop van ’n boek oor die Internet of die aanlynaansoek om ’n visum? As ʼn mens nie presies reg klik of die spasies tussen die letters presies reg invul nie, as jy nie jou wagwoord onthou of jou nommer gereed het nie, as jou blaaier nie bygewerk is nie, word jy gestuit. Gelukkig kan ons darem nog koop! As mens net sekuur genoeg kan klik. ONDERBROKE EWEWIG Die feit dat ’n reël op skrif is, maak dit nie noodwendig ʼn goeie reël nie. Heelwat regulasies wat deur die uitvoerende gesag uitgevaardig is, is al in die Suid-Afrikaanse howe ter syde gestel, ook voor 1994. Die feit dat ’n kontrak op skrif is, beteken nie dat dit die bedoeling van die partye reg Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 630 verwoord nie. Wat moet ʼn mens met onvanpaste reëls maak? Wat moet ʼn mens doen met kontrakte wat na die letter, maar onbillik, afgedwing word? Ek het nie die blindelingse nakoming van reëls en regulasies deur die amptenaar in gedagte nie. Ongeldige reëls, byvoorbeeld dié wat ongrondwetlik of moreel totaal onbillik is, moet nie nagekom of toegepas word nie. Die amptenaar moet natuurlik let op die moontlike onwettigheid en immoraliteit van voorskrifte, en hiervoor is aandag aan die letter noodsaaklik. Senior staatsamptenare behoort vir hierdie taak opgewasse te wees. Die bekwaamheid, in beginsel, van amptenare om so ’n taak te verrig word deur byvoorbeeld artikel 64(2) van die Wet op Openbare Finansiële Bestuur 1 van 1999 erken. Dit bepaal die stappe wat rekenpligtige beamptes moet doen as hulle vermoed dat hulle ’n onregmatige opdrag van die uitvoerende gesag gekry het. Onvanpaste reëls wat wel wettig is, moet verander word deur middel van formele wetlike prosesse. Tot tyd en wyl dit gebeur het, moet wettige reëls nagekom word. Die situasie wat geld, is dié van onderbroke ewewig (punctuated equilibrium), om ’n konsep uit die biologie (en die begrotingsteorie – sien Baumgartner, Jones & Mortensen 2014) te leen. Dit dui op ’n stabiele toestand oor tyd (stasis) wat dan op ’n punt ’n groot verandering ondergaan en dan weer in ewewig gaan. Om redes wat in hierdie artikel aangedui word, is die inkrementele verandering van reëls deur oortreding en onbruik nie aangewese vir die Gesellschaft, Suid-Afrika in 2015, nie. Die nakoming van onberade reëls in dié fase van ewewig is een van die kostes van beskawing en van demokrasie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 BIBLIOGRAFIE Baumgartner, F.R., Jones, B.D. & Mortensen, P. B.. 2014. “Punctuated equilibrium theory: explaining stability and change in public policymaking”. In Sabatier, P.A. & Weible, C. (eds). Theories of the policy process. Boulder, Colorado: Westview Press, pp. 59–104. Buys, F. 2015. Wanneer regstelling oorheersing word. Afriforum, www.afriforum.co.za/wanneer-regstelling- oorheersing-word/[3 November 2015]. Carter, D.P., Weible, C.M., Siddiki, S.N., Brett, J. & Chonaiew, S. M. 2015. Assessing policy divergence: how to investigate the differences between a law and a corresponding regulation. Public Administration 93(1):159–176. DOI: 10.1111/padm.12120. ( ) p Cloete, F. & de Coning, C. (eds). 2011. Improving public policy: theory, practice and results. Pretoria: Van Schaik. De Beer, C.S. 2014. Reading: the understanding and invention of meaning. In Wessels, J.S., Pauw, J.C. & Thani, X.C. (eds). Reflective public administration: context, knowledge and methods. Pretoria: Unisa Press, pp. 207–232. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 d i 10 17159/2224 7912/2015/ 55 4 8 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: Desember 2015 doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 55 No. 4: D doi.10.17159/2224-7912/2015/v55n4a8 631 Debray, R. 1996. Media manifestos: on the technological transmission of cultural forms., London & New York: Verso. Du Plessis, L. 2000. The South African Constitution as memory and promise. Stellenbosch Law Review, 11(3):385--394.i Fagan, A. 1995. In Defense of the obvious: ordinary meaning and the identification of constitutional rules. South African Journal on Human Rights, 11: 545–570. Fagan, A. 2010. The secondary role of the spirit, purport and objects of the Bill of Rights in th law’s development. The South African Law Journal, 127(4):611–627. Garcia, S.M., Chen, P. & Gordon, M. 2014. The letter versus the spirit of the law: a lay p culpability. Judgment and Decision Making, 9 (5): 479–490. Gordon, M. 2011.The letter versus the spirit of the law. University of Michigan Honours Thesis http://hdl. handle.net/2027.42/85273 [2015-04-17].l Gofen, A. 2013. Mind the gap: dimensions and influence of street-level divergence. Journal of Public Administration Research and Theory, 24:473–493.doi: 10.1093/jopart/mut037. Klare, K.E. 1998. Legal culture and transformative constitutionalism. South African Journal on Human Rights, 14(1):146–188. Malan, K. 2012. The rule of law versus decisionism in the South African constitutional discourse. De Iure, 45(2):272–305.l May, P.J., & Winter, S.C.. 2009. Politicians, managers, and street-level bureaucrats: influences on policy implementation. Journal of Public Administration Research and Theory, 19:453–476. National Endowment for the Arts. 2007. To read or not to read – a question of national consequence. BIBLIOGRAFIE Washington: National Endowment for the Arts. Pauw, J.C. & Wolvaardt, J.S. 2009. Multi-criteria decision making in public procurement – a plan from the South. Politeia, 28(1):66–88. Pauw, J.C. 2011. Will the Money Bills Amendment Act enhance the power of the purse in South Africa? Politeia, 30(3):55–73. Public Protector, South Africa. 2011. Against the rules: Report No.33 of 2010/11. Strauss, D.F.M. 2012. Democracy and equity: the idea of the just state (Rechtsstaat) before and after 1994. South African Journal of Philosophy, 31(2):405–418. f f p y ( ) Strauss, D.F.M. 2009. Philosophy: discipline of the disciplines. Grand Rapids, Michigan: Paideia Press. Tönnies, F. 2001 (1887). Community and Civil Society, J. Harris, J. (ed.), translation by Harris, J. and Hollis, M. Cambridge: Cambridge University Press. Wiechers, M. 2015. Persoonlike mededeling op 2015-04-17. Worldrugby.org. 2015. Reëls van die spel. Rugby.http://laws.worldrugby.org/index.php?law=20&language=AF [27 September 2015].

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v55n4/08.pdf

Afrikaans

Kapasiteitsbou van informele gemeenskapsge­baseerde organisasies in die Suid-Afrikaanse welsyn­sektor: Die bydrae deur gevestigde maatskap­like diensorganisasies Capacity-building of informal community-based organisations in the South African welfare sector: The contribution of established social service organisations Shanie Boshoff PhD-gegradueerde Departement Maatskaplike Werk Stellenbosch Universiteit E-pos: [email protected] Lambert K. Engelbrecht Departement Maatskaplike Werk Stellenbosch Universiteit E-pos: [email protected] Shanie Boshoff PhD-gegradueerde Departement Maatskaplike Werk Stellenbosch Universiteit E-pos: [email protected] Lambert Engelbrecht Shanie Boshoff Lambert Engelbrecht Shanie Boshoff Lambert K. Engelbrecht Departement Maatskaplike Werk Stellenbosch Universiteit E-pos: [email protected] Shanie Boshoff Lambert Engelbrecht Lambert Engelbrecht Shanie Boshoff is ’n PhD-gegradueerde van die Departement van Maatskaplike Werk aan die Universiteit van Stellenbosch. Sy het haar Meesters­ graad in Maatskaplike Werk in Maart 2006 aan die genoemde universiteit behaal. Sy is die hoof- uitvoerende beampte van die ACVV, die oudste nasionale welsynsorganisasie in Suid-Afrika wat uitgebreide ontwikkelings- en beskermings­dienste aan kinders, hul gesinne en aan ouer persone lewer. Sy het ’n besondere belangstelling in organisasie­ ontwikkeling, die ontwikkeling van vrywillger- besture en die benutting van sterktes in bestuur en dienslewering. Sy dien op verskeie nasionale en provinsiale gespreksforums vir maatskaplike diens- verskaffers. Tans dien sy as visevoorsitter van NACOSS (National Coalition of Social Services), ’n gespreksforum vir nasionale gevestigde maat­ skaplike diensverskaffers in Suid-Afrika, en op die Uitvoerende Komitee van die Wes-Kaapse Direk­ teureforum. Shanie Boshoff is a PhD graduate at the Depart­ ment of Social Work at the University of Stellen­ bosch. In March 2006 she obtained her MA Degree in Social Work at the said university. She is the chief executive officer of the ACVV, the oldest national welfare organisation in South Africa, rendering extensive development and protection services to children, their families and older persons. Her interests lie especially in the fields of organisational development, the development of volunteer- management boards, and the use of strengths in management and service delivery. She serves on several national and provincial discussion forums of social service providers. She is currently serving as vice-chairperson of NACOSS (National Coalition of Social Services), a discussion forum of established social service providers in South Africa, and on the Executive Committee of the Western Cape Director’s Forum. Lambert Engelbrecht teaches in the Depart­ ment of Social Work at the University of Stellen­ bosch. He has extensive experience as a social work prac­titioner and community developer in vulnerable communities. His interests lie in the fields of social work management and supervision, as well as strategies for poverty alleviation in social work Lambert Engelbrecht is verbonde aan die Departement Maatskaplike Werk van die Univer­ siteit van Stellenbosch. 592 592 ABSTRACT S C Capacity-building of informal community-based organisations in the South African welfare sector: The contribution by established social service organisations Capacity-building of informal community-based organisations in the South African welfare sector: The contribution by established social service organisations Large-scale poverty and increasing needs prevail in South Africa. The National Department of Social Development has the constitutional mandate to provide sector-specific national leadership in social development. Despite the Department of Social Development’s intention to restructure the social service delivery system since 1997 and although established social service organisations, as well as informal community-based organisations (CBOs), are regarded as being valuable resources of service delivery to communities at risk, all these organisations are threatened by serious challenges. Established social service organisations that provide and maintain a significant portion of the social welfare services in South Africa, are at present – despite their efficient management – engulfed in a grim battle for survival. CBOs which form an integral part of communities at risk are still excluded from state financing because they do not comply with the basic requirements of management. The Policy on Financial Awards for Social Service Providers (2012a) of the Department of Social Development indicates that the State aims to redirect its financing from established social service organisations to CBOs and to demand that established organisations build the capacity of CBOs in addition to their own direct service delivery to those at risk. y An investigation into the capacity-building of CBOs within the South African context is therefore at the same time both relevant and important. The purpose of this study is to develop an understanding of the contribution that established social service organisations in South Africa already make to the capacity-building of CBOs. The investigation not only provides information on the nature of this capacity-building, but also focuses attention on the successes and many challenges experienced by established social service organisations in their capacity-building of CBOs. Qualitative research was chosen as the approach to explore the contributions of established social service organisations to the capacity-building of CBOs in the social welfare sector and to establish the link with the social development approach as it is applied in South Africa. At the same time capacity-building of CBOs by established social service organisations is analysed and described. Kapasiteitsbou van informele gemeenskapsge­baseerde organisasies in die Suid-Afrikaanse welsyn­sektor: Die bydrae deur gevestigde maatskap­like diensorganisasies Capacity-building of informal community-based organisations in the South African welfare sector: The contribution of established social service organisations Hy beskik oor uitgebreide praktykervaring as maatskaplike werker en gemeen­ skapsontwikkelaar in kwesbare gemeen­skappe. Sy belangstellingsvelde is maatskaplike­werkbestuur en supervisie, sowel as armoedeverligting­strategieë in Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 593 service delivery. His role as lecturer, his engagement in research and interaction with the community find common purpose in his involvement in the management of non-governmental organisations and the supervision of social workers. Several of his books, book chapters, articles and papers on this subject have been published and presented nationally and internationally. He is involved in several inter­ national research projects on the impact of neolibe­ ralism on social welfare services and the manage­ ment of social work organisations. service delivery. His role as lecturer, his engagement in research and interaction with the community find common purpose in his involvement in the management of non-governmental organisations and the supervision of social workers. Several of his books, book chapters, articles and papers on this subject have been published and presented nationally and internationally. He is involved in several inter­ national research projects on the impact of neolibe­ ralism on social welfare services and the manage­ ment of social work organisations. maatskaplikewerk-dienslewering. Hy integreer akademiese onderrig, sy navorsingsfunksie en gemeenskapsinteraksie in sy betrokkenheid by die bestuur van nieregeringsorganisasies en supervisie van maatskaplike werkers. Verskeie boeke, boekhoofstukke, artikels en referate oor hierdie onderwerp is reeds deur hom nasionaal en inter­ nasionaal gepubliseer en aangebied. Hy is betrokke by verskeie internasionale navorsings­projekte oor die impak van neoliberalisme op maatskaplike welsynsdienste en die bestuur van maatskaplikewerk- organisasies. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 ABSTRACT An instrumental case study was used as the research strategy by using NACOSS (National Coalition of Social Services) as a discussion forum of established social service providers in South Africa. A purposive non-probability sample selection was used to select participants, Nine NACOSS members indicated in a survey that they are already involved in the capacity- building of CBOs and agreed to participate in the study. Data was collected on three levels: (a) Semi-structured interviews were conducted with 9 chief executive officers of 9 established social Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 594 service organisations, (b) 15 social workers who are already building CBOs’ capacities, and (c) 9 representatives of the CBOs whose capacities were being built by the participating service organisations. service organisations, (b) 15 social workers who are already building CBOs’ capacities, and (c) 9 representatives of the CBOs whose capacities were being built by the participating service organisations. i g Based on this study, the following main findings and recommendations are made: • Capacity-building of CBOs, as it is currently operationalised in developmental social work by established service organisations, is an inherent part of social development. Therefore, capacity-building of CBOs is rather more a social work intervention than exclusively one of organisational development and is currently being interpreted and applied in this way by established service organisations. The focus of capacity-building of CBOs as a social work intervention is therefore on informal systems or bodies within communities at risk. • Capacity-building in practice is far more elementary than what is assumed to be the case in theory and policy. • Capacity-building in practice is far more elementary than what is assumed to be the case in theory and policy. • CBOs’ urgent need for continuous practice-oriented support from service organisations is evident, thus confirming the necessity for this kind of support to form an integral part of the capacity-building process. In this respect established social service organisations are excellently positioned to make a valuable contribution to the capacity-building of CBOs. • Due to the challenges of service delivery, the State should rather view the service organisations as resources in the restructuring of the South African social service delivery system than considering the redirection of financing from essential services by established service organisations to the informal sector. Urgent consideration should be given to providing state funding for the capacity-building of CBOs. TREFWOORDE: DE: Kapasiteitsbou, gevestigde maatskaplike diensorganisasies, informele gemeenskapsgebaseerde organisasies, maatskaplike ontwikkeling, maatskaplike werk KEY CONCEPTS: TREFWOORDE: Kapasiteitsbou, gevestigde maatskaplike diensorganisasies, informele gemeenskapsgebaseerde organisasies, maatskaplike ontwikkeling, maatskaplike werk ABSTRACT Constructive discussion between the Department of Social Development and established social service organisations is crucial for the advancement of an effective social service delivery system. KEY CONCEPTS: Capacity building, established social service organisations, informal community-based organisations, social development, social work S: Capacity building, established social service organisations, informal community-based organisations, social development, social work Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 OPSOMMING Ná twintig jaar van demokrasie is Suid-Afrika steeds ’n verdeelde samelewing met grootskaalse armoede en hoë vlakke van kwesbaarheid. Ontwikkeling van alle sektore van die samelewing word deur die Regering as oplossing gesien. Deur middel van die Departement Maatskaplike Ontwikkeling se finansieringsbeleid (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a) plaas die Staat druk op gevestigde maatskaplike diensorganisasies om tot kapasiteitsbou van informele gemeen­ skapsgebaseerde organisasies by te dra. Die doel van hierdie artikel is om begrip te ontwikkel vir die bydrae van gevestigde maatskaplike diensorganisasies tot die kapasiteitsbou van informele gemeenskapsgebaseerde organisasies (voortaan in hierdie artikel na verwys as “IGO’s”) ten einde grondige bevindinge en aanbevelings daarvoor te kan maak. Om hierdie doel te bereik, word die agtergrond van die onderwerp in meer detail belig, word die navorsingsmeto­dologie wat gevolg is, verduidelik en word die bevindinge aangebied deur middel van ʼn geïntegreerde sintese van deelnemers se beskrywings van gevestigde organisasies en IGO’s, hulle beskouings van suksesse behaal en hulle reflektering van verdere uitdagings in kapasiteitsbou­pogings. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 595 INLEIDING Maatskaplike welsynsdienste aan kwesbare mense in Suid-Afrika word gelewer deur die regeringsektor sowel as die niewinsgerigte nieregeringsektor (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a). Daar is egter twee hoofkategorieë van niewinsgerigte maatskaplike diens­ verskaffers wat in die burgerlike samelewing bestaan, naamlik gevestigde of formele maatskaplike diensorganisasies (in die spreektaal dikwels na verwys as “welsynsorganisasies”) en IGO’s (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2006; Patel 2005). Beide van hierdie groeperinge van niewinsgerigte maatskaplike diensverskaffers word as waardevolle hulpbronne vir kwesbare mense beskou en kan ’n besondere bydrae tot maatskaplike ontwikkeling lewer, maar beide organisasiegroeperinge ervaar ernstige uitdagings ten opsigte van volhoubare dienslewering. Desondanks blyk dit dat die Departement Maatskaplike Ontwikkeling (2012a) aanvoer dat gevestigde maatskaplike diensorganisasies ʼn addisionele verantwoordelikheid het om die kapasiteit van IGO’s te bou ten einde vir voortgesette staatsfinansiering te kan kwalifiseer. Geen empiriese studie is egter tans beskikbaar oor die werklike bydrae wat gevestigde maatskaplike diensorgani­ sasie tot die kapasiteitsbou van IGO’s lewer nie. AGTERGROND Naas IGO’s is gevestigde maatskaplike diensorganisasies wat nieregeringsorganisasies is, een van die grootste niewinsgerigte maatskaplike diensverskaffers in Suid-Afrika wat beduidende uitgebreide maatskaplike dienste aan kwesbare individue, gesinne en gemeenskappe lewer (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a, 2012b; Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997; Patel 2005). Die Tesourie Uitgawe Oorsig-dokument vir 2005/2006 tot 2011/2012 toon dat niewinsgerigte organisasies meer as 98% van die maatskaplike welsyns­ fasiliteite in Suid-Afrika bedryf en aan meer as 71% van maatskaplike verbruikers dienste lewer (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012b). Oorhoofs onderskei gevestigde welsynsorganisasies hulself van IGO’s ten opsigte van die volgende aspekte: hulle het professionele personeel in diens waarvan maatskaplike werkers ’n beduidende rol speel; beskik oor gevestigde organisasiestrukture; volg bepaalde skriftelike beleide en praktyke; beskik oor ’n eie organisasiekul­ tuur; streef bepaalde doelwitte van die organisasie na en ontvang staatsubsidie van die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling (Habib & Kotzé 2002; Hanson 1995; Patel1998; Republiek van Suid-Afrika 1997; Swilling & Russel 2001). Hierdie eienskappe en gestruktureerd­heid bied juis aan gevestigde welsynsorganisasies of maatskaplike diensorganisasies die vermoë om aan die vereistes vir die verkryging van staatsfinansiering te kan voldoen. Tog ervaar gevestigde maatskaplike diensorganisasies – ten spyte van effektiewe bestuur – tans ’n bestaanskrisis om as maatskaplike diensverskaffers finansieel te oorleef (Davids 2012; Swart 2012; NACOSS 2012a; 2013; NAWONGO 2011). IGO’s is in teenstelling met gevestigde maatskaplike diensorganisasies slegs in dié mate georganiseerd dat hulle integraal deel van kwesbare gemeenskappe vorm, maar tog hulself in die gemeenskap as maatskaplike entiteite onderskei wat sekere dienste aan armes en kwesbares lewer. Hierdie dienste word op ’n vrywillige basis gelewer (Govender 2001; Molefe 1996; Patel 1998; 2005; Republiek van Suid-Afrika 1997; Swilling & Russel 2001). Alhoewel IGO’s soms as projekte van gevestigde maatskaplike diensorganisasies ontstaan, kom daar ’n punt wanneer hul uit vrye keuse óf amptelik affilieer by die diensorganisasie, óf kies om as onafhanklike entiteite verder te funksioneer. Ten spyte van die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling se fokus om veral IGO’s te ondersteun in die verkryging van toegang tot staatsfinansiering, is die IGO’s tans steeds Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 596 grootliks uitgesluit van staatsfinansiering omdat hulle nie aan die nodige basiese staatsvereistes voldoen vir die kwalifisering van staatsfinansiering nie (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a; 2012b; Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997; Patel 2005). g ; ; y g g ; ) Die Staat se beskouing van niewinsgerigte maatskaplike diensverskaffers blyk merendeels polities-georiënteerd te wees. AGTERGROND Gevestigde maatskaplike diensorganisasies word beskou as daardie organisasies wat juis in staat is om uitgebreide dienste te lewer, omdat hulle bevoordeel is deur die staatsondersteuning wat hulle voor 1994 in die apartheidsjare ontvang het (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a; 2012b). Daarteenoor word IGO’s deur die Staat beskou as daardie organisasies wat tot 1994 uitgesluit was van staatsfinansiering, maar ’n onontbeerlike bydrae in die apartheidsjare gelewer het tot die aanspreek van die direkte nood van kwesbare gemeenskappe (Govender 2001; Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997; Patel 2005; Swilling & Russel 2001). Die Departement se mees resente Beleid op Finansiële Toekennings aan Maatskaplike Diensverskaffers (Departement Maatskaplike Ontwikkeling 2012a) (voortaan in hierdie artikel slegs na verwys as “Finansieringsbeleid”) voer egter die onderskeid tussen gevestigde maatskaplike diensorganisasies en IGO’s verder en beklemtoon die verantwoordelikheid van gevestigde maatskaplike diensorganisasies om die kapasiteit van IGO’s te bou sodat hulle vir voortgesette staatsfinansiering kan kwalifiseer. In teenstelling met die Suid-Afrikaanse Nasionale Ontwikkelingsplan (National Planning Commission 2011) se voorstel dat befondsing aan gevestigde maatskaplike diensverskaffers verhoog word, dui die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling se praktyke en Finansieringsbeleid daarop dat die Staat inderwaarheid ten doel het om hul finansiering van die gevestigde diensverskaffers na IGO’s te herlei. Alhoewel hierdie herleiding nog nie plaasgevind het nie, sal dit ernstige gevolge vir maatskaplike gevestigde diensorganisasies inhou wat kan lei tot die ineenstorting van dienslewering aan kwesbares deur die gevestigde maatskaplike diensorganisasies. g g p g Die Staat se beskouing van diensverskaffers, sy siening oor die herstrukturering van die maatskaplike diensleweringsisteem en gepaardgaande finansieringsbeleid spruit voort uit die Staat se benadering tot maatskaplike dienslewering. Die Witskrif vir Welsyn (Ministerie vir Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997) stel maatskaplike ontwikkeling as die verkose benadering vanaf 1997. Hierdie maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering is gefundeer in reaksie op die land se vorige apartheidsbestel en fokus onder andere op toeganklikheid van maatskaplike welsynsdienste vir spesifiek voorheen benadeelde en kwesbare mense (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2005, 2012a; Gray 2006; Ministerie van Welsyn en Bevolkings­ ontwikkeling 1997; Lombard 2011; Midgley 1997; Patel 2005). Deur hierdie beleidsraamwerk het die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling sy benadering tot maatskaplike dienslewering van ’n maatskaplike behandelingsmodel na ’n ontwikkelingsgerigte diensleweringsmodel verskuif en klem geplaas op die daadwerklike herstrukturering van die bestaande maatskaplike diensleweringsisteem (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2006; Patel 2005; Ministerie vir Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997). AGTERGROND Deur die Wet op Organisasies Sonder Winsoogmerk (Republiek van Suid-Afrika, 1997) poog die Staat om die minimum vereistes te stel waaraan organisasies moet voldoen om finansiering te bekom. Registrasie in terme van hierdie Wet sal dus as bewys aan die Staat, ander befondsers en die publiek dien dat die betrokke organisasies maatskaplike welsynsdienste verantwoordelik en verantwoordbaar bestuur (Republiek van Suid-Afrika 1997). Die Staat het in die vooruitsig gestel dat dié Wet die meganisme aan IGO’s sou bied om toegang te verkry tot staatsfinansiering, wat weer sou lei tot groter volhoubaarheid van IGO’s. Ten spyte van insette deur die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling om die kapasiteit van IGO’s sodanig te ontwikkel dat hulle kwalifiseer vir staatsfinansiering, erken die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling onom­ Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 597 wonde dat, alhoewel IGO’s 53% van die beraamde totaal van niewinsgerigte nieregeringsorga­ nisasies in die Suid-Afrikaanse welsynsektor uitmaak (Swilling & Russel 2001), hierdie organisasies steeds nie in status gelyk is aan gevestigde maatskaplike diensorganisasies nie en steeds uitgesluit word van staatsfinansiering juis omdat hulle nie aan die nodige staatsvereistes voldoen nie (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012b). Dit is egter onduidelik waarom daar nog nie genoegsame vordering gemaak is om IGO’s in staat te stel om aan staatsvereistes vir staatsfinansiering te voldoen nie. Een van die redes blyk te wees dat IGO’s dikwels nie oor die nodige finansiële stelsels beskik om staatsfinansiering op ’n verantwoordbare en voorgeskrewe wyse te hanteer en daarvan boek te hou nie (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a). Hieruit word afgelei dat die kapasiteit van IGO’s nie genoegsaam ontwikkel of versterk word deur die Wet op Organisasies Sonder Winsoogmerk (Republiek van Suid-Afrika 1997) nie. Meer deurlopende plaaslike aksies en ondersteuning blyk dus nodig te wees om die kapasiteit van IGO’s te versterk en dit is juis hiérin waar gevestigde maatskaplike diensorganisasies, wat reeds uitge­ breide dienste op grondvlak lewer, ’n bydrae kan lewer. ’n Opname by ’n gespreksforum van nasionale gevestigde maatskaplike diensorganisasies in 2012 (NACOSS 2012b) het aangedui dat daar reeds ’n beduidende aantal nasionale organisasies is wat vrywillig die kapasiteit van IGO’s bou. Uit die opname blyk dit duidelik dat kapasiteitsbou van IGO’s as een van die vorme van maatskaplikewerk-intervensie deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies toegepas word en dat die fokus van maatskaplike ontwikkeling in kapasiteitsbou op organisasievlak of die vlak van die institusionele instelling lê. AGTERGROND Gevestigde maatskaplike diensorganisasies het die ervaring ten opsigte van die nakoming van staatsvereistes en staatsfinansiering. Hulle lewer saam met IGO’s dienste in kwesbare gemeenskappe, wat hulle gunstig plaas om in bepaalde konteks praktykgerigte ondersteuning aan IGO’s te bied. Teoretiese en empiriese studies oor die bydrae van nasionale gevestigde maatskaplike diensorganisasies wat reeds die kapasiteit van IGO’s bou, is egter beperk. Studies wat wél beskikbaar is, soos dié deur Symes (2007) en Yachakaschi (1995), fokus op die kapasiteitsbou van IGO’s deur spesialiteitsorganisasies en verwys nie na gevestigde maatskaplike diensorgani­sasies waarvan die kernbesigheid direkte dienslewering aan kwesbare individue, groepe en gemeenskappe behels nie. Ten spyte daarvan dat die kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies as vereiste in die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling se Finansieringsbeleid (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a) gestel word, is daar tans nie inligting beskikbaar oor die bydrae wat gevestigde maatskaplike diensorganisasies alrééds lewer tot die kapasiteitsbou van IGO’s of die uitdagings wat hulle ten opsigte daarvan ervaar nie. Daar is ook nie inligting beskikbaar oor die wyse waarop die kapasiteit van IGO’s binne die Suid-Afrikaanse konteks en binne die maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering toegepas word nie. Empiriese navorsing is dus nodig om die bydrae van kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies binne die konteks van die Suid-Afrikaanse maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering te verken. Sodanige verkenning kan ’n waardevolle perspektief bied op die rol en bydrae deur die gevestigde maatskaplike diensorganisasies in die kapasiteitsbou van IGO’s. Navorsingsresultate kan lei tot die ontwikkeling van ’n teoretiese raamwerk vir kapasiteitsbou van Suid-Afrikaanse IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies wat verder in die praktyk getoets kan word. NAVORSINGSMETODOLOGIE In hierdie studie is ’n kwalitatiewe navorsingsbenadering gebruik om kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies as maatskaplike beginsel te verstaan en te ondersoek, aangesien min inligting daaroor bekend is (Bless, Higson-Smith & Kagee 2006; Fouché Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 598 & Delport 2014; Mouton 2006). ’n Instrumentele gevallestudie is as navorsingstrategie gekies omdat dit fokus op die bestudering van kapasiteitsbou van IGO’s as fenomeen en hoe gevestigde diensorganisasies hierdie fenomeen vanuit ’n maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering ervaar (Creswell 2013; Fouché & Delport 2014; Fouché & Schurink 2014). Beide beskrywende en verkennende navorsingsontwerpe is in kombinasie gebruik omdat inligting oor die navorsingsonderwerp beperk is en ’n beduidende insig in ’n bepaalde fenomeen sal bied. Beskrywende vrae verwys na vrae soos “wat is die verhouding tussen gevestigde maatskaplike diensorganisasies en IGO’s?” en verkennende vrae na vrae soos “watter uitdagings word aan gevestigde organisasies vir kapasiteitsbou van IGO’s gestel?”. Die 19 gevestigde diensorganisasies wat lede van NACOSS is (“National Coalition of Social Services”, ’n gespreksliggaam van gevestigde maatskaplike diensorganisasies in Suid-Afrika, wat as sodanig deur die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling erken word), vorm die universum van die studie (Strydom & Delport 2014; NACOSS 2012b). Daar sal voortaan in hierdie artikel slegs verwys word na “NACOSS”. Deur middel van ’n opname is bepaal dat 11 van die 19 lede (organisasies) reeds betrokke is by die kapasiteitsbou van IGO’s en word sodanige lede as die populasie in hierdie studie geneem (Strydom & Delport 2014; Tutty, Rothery & Grinnell 1996). ’n Doelbewuste steekproef (Strydom & Delport 2014; Monette, Sullivan & De Jongh 2008; Oliver 2010) is uitgevoer en het bestaan uit nege NACOSS-lede (diensorganisasies) wat aangedui het dat hulle betrokke is by kapasiteitsbou van IGO’s en bereid is om aan die studie deel te neem. ’n Semi- gestruktureerde onderhoudskedule is as ’n navorsingsinstrument benut sodat ’n meer omvattende beskrywing van deelnemers se persepsies en gewaarwordinge oor die kapasiteitsbou van IGO’s verkry kon word (Bless et al. 2006; Greeff 2014; Gochros 2005; Tutty et al. 1996). 1 Bless et al. (2006); Cherry (2000); Darlington & Scott (2002); Goodman (2001); Grinnell & Unrau (1995); Monette et al. (2008); Strydom (2014); Williams, Tutty & Grinnell (1995). NAVORSINGSMETODOLOGIE y ( y ) Data-insameling het op drie vlakke deur middel van semi-gestruktureerde onderhoude plaasgevind, naamlik met hoofuitvoerende beamptes en maatskaplike werkers van gevestigde diensorganisasies en ook met verteenwoordigers van IGO’s wie se kapasiteit hulle bou: (a) Onderhoude is met nege hoofuitvoerende beamptes gevoer (een van elke deelnemende organisasie); (b) vyftien onderhoude is met maatskaplike werkers gevoer (verteenwoordigend van elkeen van die deelnemende organisasies wat regstreeks by kapasiteitsbou van IGO’s betrokke is); en (c) nege onderhoude is met verteenwoordigers van IGO’s gevoer (waarvan die kapasiteit deur die nege deelnemende organisasies gebou word). Die onderhoude het elk tussen 60 en 75 minute geduur. g g ) g In hierdie studie het die navorser geloofwaardigheid, oordraagbaarheid en afhanklikheid as strategieë vir ʼn geldigheidsverklaring gebruik om die proses van data-insameling en data-analise se geldigheid te staaf (Barusch, Gringeri & George 2011; Creswell 2013; Strydom 2014; Whittemore, Chase & Mandle 2001). Die volgende etiese oorwegings het in die studie gegeld en word kortliks genoem:1 Etiese risiko’s is geëvalueer; etiese klaring is deur die Universiteit van Stellenbosch toegeken; die inligting verkry, is professioneel en vertroulik hanteer ingevolge die SARMD se Etiese Kode; ingeligte toestemming is van elke deelnemer aan die studie verkry; die gevolge van deelname aan die studie is deeglik met deelnemers deurgewerk; die skending van privaatheid is teengewerk; en daar is gelet op deelnemers se behoefte aan ontlonting. 2 Vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling (2006), (2012a) en (2012b); Hanson (1995); Hepworth, Rooney, Dewberry Rooney & Strom-Gottfried (2013); Ministerie vir Welsyn en Bevolkingsontwikkeling (1997); Republiek van Suid-Afrika (1997); Zastrow (2013). Omskrywing van gevestigde maatskaplike diensorganisasies Uit die ondersoek is dit duidelik dat die organisatoriese kenmerke wat gevestigde diensorganisasies gestruktureerd maak, inherent deel van die funksionering van sodanige organisasies is. Hoof­ uitvoerende beamptes wat op ’n beleidsvlak betrokke is by gevestigde diensorganisasies, sowel as maatskaplike werkers wat direkte dienste lewer, was tydens die studie in staat om die kenmerke wat diensorganisasies as gevestigde entiteite kategoriseer, te identifiseer en te omskryf.2 Dit beklemtoon dat die kenmerke wat gevestigde diensorganisasies van informele diensverskaffers onderskei, integraal deel van die organisasies se funksionering is en dat dit op verskeie vlakke in die organisasies na vore tree. Die aard van dienste wat gelewer word, beïnvloed die fokus en beskikbaarheid van gevestigde organisasies se interne kapasiteit vir kapasiteitsbou van IGO’s. Die effek van veral die implementering van die Kinderwet (2005) en die beskikbaarheid van maatskaplikewerk-personeel, kan kapasiteitsbou van IGO’s deur diensorganisasies strem. Buiten die verwysing na die gevestigde maatskaplike diensorganisasies as “nasionale rade” (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2006, 2012a), vind geen verdere groeperinge binne hierdie kategorie plaas nie. Binne die lidmaatskap van NACOSS (wat as verteenwoordigend van nasionale diensleweringsorganisasies beskou word) blyk dit uit die ondersoek dat die aard van dienslewering twee groepe in hierdie kategorie onderskei. Beide hierdie groeperings vorm deel van hierdie studie: • Die eerste groep verwys na gevestigde maatskaplike diensorganisasies wat uitgebreide generiese dienste aan kinders, gesinne en ouer persone insluit. • Die eerste groep verwys na gevestigde maatskaplike diensorganisasies wat uitgebreide generiese dienste aan kinders, gesinne en ouer persone insluit. • Die tweede groep verwys na gevestigde maatskaplike diensorganisasies wat spesialiteits­ dienste lewer en waarvan die omvang van werk dikwels meer beperk is as voorgaande groep juis vanweë die fokus op spesialiteitsvelde. Ten spyte van hul gevestigde aard lewer gevestigde maatskaplike diensorganisasies direk dienste in kwesbare gemeenskappe en is hulle oorwegend deur middel van strukture teenwoordig en toeganklik vir sodanige gemeenskappe. Hulle georganiseerdheid skep juis kanale waardeur ’n wye geografiese omvang van dienste gelewer kan word. Dit weerlê ’n moontlike persepsie dat gevestigde maatskaplike diensverskaffers nie direk self in gemeenskappe dienste lewer nie en dat IGO’s beter as gevestigde maatskaplike diensorganisasies geleë is om dienste aan kwesbare gemeenskappe te lewer. Daar bestaan nie tans statistiese bewys oor die hoeveelheid IGO’s waarvan die kapasiteit deur gevestigde diensorganisasies gebou word nie – iets wat onderhandelinge met die Staat en ander befondsers kan bemoeilik. BEVINDINGE Die bevindinge van hierdie studie word as ʼn sintese van die narratiewe van hoofuitvoerende beamptes van gevestigde organisasies, maatskaplike werkers betrokke by kapasiteitsbou van IGO’s en verteenwoordigers van IGO’s aangebied. Aangesien ʼn instrumentele gevallestudie, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 599 gebaseer op verskillende deelnemers in verskillende organisasies se belewenisse, as strategie in hierdie navorsing benut is, word die geïntegreerde aanbieding van bevindinge meer waardevol geag as die blote liniêre reflektering van deelnemers se narratiewe. Die verwerkte narratiewe van deelnemers word vervolgens in terme van vier hooftemas aangebied. Omskrywing van IGO’s Alhoewel IGO’s as maatskaplike diensverskaffers voldoen aan die oorhoofse onderskeidende kenmerke wat aan hierdie groep diensverskaffers toegeskryf word, verskil hul grootliks van die gevestigde diensorganisasies ten opsigte van die aard van hul vrywilligergrondslag, ongestruk­ tureerdheid en ongeorganiseerdheid in terme van wetlike vereistes en omvang van dienslewering (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2006, 2012a). Wat wel ooreenstem, is dat beide hierdie tipe diensverskaffers die nood van kwesbares aanspreek en dat IGO’s meewerk om die direkte nood (veral bestaansnood) van gemeenskapslede aan te spreek (vergelyk Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997). Met inagneming van die wye omvang van IGO’s in die maatskaplike welsynsektor in Suid- Afrika in vergelyking met die beperkte hoeveelheid deelnemende IGO’s aan hierdie studie, is daar bevind dat daar twee groeperinge van IGO’s in hierdie studie na vore tree. Die oorgrote meerderheid van IGO’s het betrekking op informele groeperinge wat ’n beperkte diens in omvang aan kwesbare gemeenskappe lewer, wat waarskynlik in baie opsigte nie in omvang en grootte sal groei nie en sal voortgaan om informeel te funksioneer. ’n Klein groepering van IGO’s het sodanig gegroei en ontwikkel dat ’n meer gesofistikeerde diens as die deursnee-IGO aangebied word. Hier word spesifiek verwys na pleegsorghuise, waar IGO’s sodanig ontwikkel het dat hulle maatskaplike werkers in diens neem wat onder toesig van die gevestigde maatskaplike diensorganisasies funksioneer. As gevolg van die basiese vlak van organisasiestruktuur wat hierdie IGO’s bemeester en hul dienste uitgebrei het, beweeg hierdie IGO’s inderwaarheid uit die basiese informele sektor. Aangesien die oorgrote meerderheid van IGO’s waarvan die gevestigde maatskaplike diens­ verskaffers kapasiteitsboudienste lewer, op die basiese vlak van ontwikkeling lê, word daar ver­ volgens uitsluitlik verwys na die informele groepering van gemeenskapsgebaseerde organisasies, tensy dit spesifiek anders aangedui word. Tans word geen onderskeid getref in die Staat se beleidstukke tussen groeperinge van IGO’s nie en is die onderskeid tussen IGO’s en opkomende organisasies vaag (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a). Daar is dus geen onderskeid tussen IGO’s wat informeel funksioneer en dáárdie IGO’s wat effe meer gestruktureerd funksioneer nie. ’n Onderskeid tussen verskillende groeperinge van IGO’s en ’n beter omskrywing van wat die Staat “opkomende organisasies” noem, sou daartoe kon lei dat die Staat sou kon oorweeg om wél sekere tipe meer gestruktureerde funksionerende IGO’s toegang tot staatsfinansiering te verleen, aangesien sodanige tipe IGO’s tóg bewys sou kon lewer van ’n mate van verantwoordbare bestuur van sulke organi­ sasies aan die publiek en befondsers. Omskrywing van gevestigde maatskaplike diensorganisasies Daar is egter genoegsame bewys dat ’n beduidende hoeveelheid nasionale gevestigde diensorganisasies in ’n mindere of ’n meerdere mate betrokke is by kapasiteitsbou van IGO’s en ’n waardevolle rol speel in die versterking van IGO’s se kapasiteit. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 600 Die beskikbare inligting kan dus as vertrekpunt dien en as bewyse aangevoer word in onderhandeling met die Staat. Die beskikbare inligting kan dus as vertrekpunt dien en as bewyse aangevoer word in onderhandeling met die Staat. Omskrywing van IGO’s IGO’s kom tot stand in kwesbare gemeenskappe om die nood van die gemeenskap en/of individue wat betrokke is aan te spreek (Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a; Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997; Patel 1998). Die ligging van IGO’s is dus nie bepalend in die behoefte aan kapasiteitsbou nie. Selfs IGO’s in informele gemeenskappe aangrensend geleë tot groter stede, se kapasiteit is só beperk dat hulle sukkel om te bestaan, alhoewel die hulpbronne geografies veronderstel is om nader aan die IGO’s te wees as op die platteland. Die kapasiteitsbou van sommige IGO’s mag moontlik wél vanweë geografiese afgesonderdheid en groter ontoeganklikheid tot hulpbronne benadeel word. IGO’s is in kwesbare gemeenskappe geleë. Vrywilligers betrokke by IGO’s is ook afkomstig uit dieselfde kwesbare gemeenskappe (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 601 2006; Patel 1998). Armoede en bestaansbeveiliging noodsaak vrywilligers om nie gratis vanuit ’n blote diensmotief dienste te lewer nie, maar om geleenthede te ontgin wat tot armoedeverligting en inkomstegenerering kan lei. Deelnemers se verwysing na spesifiek drie groepe uitdagings as deel van die omskrywing van IGO’s, te wete beperkte kapasiteit, wisseling van bestuurslede en die beduidende rol wat finansies speel, wys daarop dat hierdie genoemde aspekte as kenmerkend van IGO’s beskou kan word. Kerke speel ’n belangrike ondersteuningsrol in die identifisering van nood en die betrokke raak by gemeenskapslede in die aanpak daarvan – iets wat die volhoubaarheid van IGO’s verhoog. Hierdie tipe ondersteuning blyk meer deurlopend van aard te wees, omdat die kerke ook in die gemeenskappe geleë is waarin die IGO’s hulle bevind. Personeelbestuur verg bepaalde kennis en vaardighede. Aangesien weinige IGO’s oor personeel beskik of sodanig saamgestel is, sal die ontwikkeling van dergelike bestuursvaardighede tydens kapasiteitsbou van IGO’s ’n intensiewe uitdaging wees (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2006; Ministerie vir Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997). Wanneer die besture van IGO’s as werkgewers begin optree en ’n duideliker rolverdeling tussen werkgewers en werknemers plaasvind, tree konflik dikwels in as gevolg van beperkte kapasiteit om die verskillende rolle te vervul en die vreemdheid van die rolverdeling vir individue wat vroeër almal op dieselfde vlak gewerk het. Die handhawing van gesagsverhoudinge tussen werkgewers en kernpersoneel blyk ’n noodsaaklike fokusarea in kapasiteitsbou te wees. Benewens personeelbestuur blyk IGO’s se beperkte finansiële vermoëns oor die algemeen ’n beduidende kenmerk van IGO’s te wees (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a). Omskrywing van IGO’s Die gebrek aan finansies word nie pertinent deur deelnemers in die omskrywing van IGO’s vermeld nie, maar wél beperkte finansiële vaardighede en stelsels. Dit gaan dus nie noodwendig bloot oor die beperkte hoeveelheid fondse wat IGO’s het nie, maar pertinent oor IGO’s se onvermoë om gesonde finansiële beginsels te handhaaf. Wanneer finansiering wel bekom word, tree konflik in oor die nakoming van finansiële vereistes, waar daar dan dikwels op die betrokke maatskaplike diensorganisasie gefokus word. Daar is nie by deelnemers ’n oortuiging dat alle IGO’s ’n georganiseerde struktuur wíl vorm nie. Baie IGO’s blyk onkundig te wees oor die implikasies en inhoud van die stigting van ’n organisasiestruktuur en die nakoming van staatsvereistes om aan staatsfinansiering te voldoen. Deelnemers vermeld ook hulle vertwyfeling of IGO’s oorwegend ’n behoefte het om gestruktureer te word. Te oordeel aan die belewenis van deelnemers van gevestigde diensorganisasies is IGO’s óf positief ingestel om meer gestruktureerd te werk, óf wil IGO’s in wese ongestruktureerd bly in terme van wetlike vereistes en voortgaan om informeel ’n diens aan die gemeenskap te lewer. Daar behoort dus nie sonder meer aanvaar te word dat alle IGO’s oor die begeerte of vermoëns beskik om aan staatsvereistes vir die verkryging van staatsfinansiering te voldoen nie. Suksesse behaal in kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensverskaffers Gevestigde diensorganisasies se sienings en ervarings van suksesse wat in kapasiteitsbou van IGO’s behaal is, gee ’n aanduiding van die ingesteldheid waarmee diensverskaffers kapasiteit van IGO’s bou en tot welke mate hierdie ingesteldheid die maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering weerspieël. Dit toon ook aan op welke wyse die suksesse aansluit by die geformuleerde doel van kapasiteitsbou van IGO’s soos gestel deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies. Die beginsel van volhoubaarheid van IGO’s blyk relatief te wees. Dit word grotendeels deur die IGO’s se ingesteldheid bepaal en wanneer fondse vir oorlewing as genoegsaam geag word. Daaruit word afgelei dat IGO’s dikwels oorwegend in wese klein wil bly en slegs beperkte dienste wil lewer. Hulle wil wel genoegsame fondse hê om daardie dienste te kan lewer. Waarskynlik Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 602 veroorsaak eksterne finansiering spanning by IGO’s, omdat dit gepaardgaan met omvangryke vereistes van die befondsers of finansierders wat addisionele sisteme en vaardighede van IGO’s vereis as waaraan hulle gewoond is. g Eie aan ʼn maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering, fokus maatskaplike werkers betrokke by kapasiteitsbou van IGO’s op insigontwikkeling en die bereiking van individuele vaardighede3 en dui die deelnemers sodanige ontwikkeling as suksesse in kapasiteitsbou aan. Dit dien as verdere bewys dat maatskaplike werkers wél in die praktyk die maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering volg. Die meting van sukses aan die mate waartoe dienslewering aan kwesbare gemeenskappe verbeter, bevestig dat gevestigde maatskaplike diensorganisasies die kapasiteit van IGO’s as gemeenskapsbronne bou, eerder as om die belange van hul eie organisasies daardeur te wil uitbrei. Dit bevestig ook dat IGO’s ’n noodsaaklike rol in gemeenskappe speel om nood aan te durf, ongeag die beperkte omvang daarvan. g g p g Daar is ’n oënskynlike teenstrydigheid tussen enersyds die Staat se beskouing dat NPO- registrasie as suksesbereiking in kapasiteitsbou van IGO’s gereken word (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012c), en andersyds gevestigde diensorganisasies se siening dat NPO-registrasie bloot één van die stappe en suksesse in organisasie-ontwikkeling is. Daaruit word afgelei dat NPO-registrasie wel ’n belangrike mylpaal in kapasiteitsbou is, maar dat dit nie noodwendig as die bereiking van selfstandige funksionering van IGO’s beskou kan word nie. Een van die groot redes hiervoor is dat NPO-registrasie oorhoofs bloot die samestelling van die bestuur en konstitusie weergee, maar nie die bestuursvaardighede van die organisasie evalueer nie. 3 Vergelyk Homfeldt & Reutlinger (2012); Lombard (2011); Lombard, Kemp, Viljoen-Toet & Booyzen (2012); Midgley (2014); Patel & Hochfeld (2008), (2012); Patel & Noyoo (2005). Suksesse behaal in kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensverskaffers Dit mag moontlik in ’n beperkte mate wel deur middel van die jaarverslag (wat jaarliks by die NPO- Direktoraat ingedien moet word) geëvalueer word. Dit blyk dat die indien van die jaarverslae nie noodwendig nagegaan word deur die NPO-Direktoraat om die aard en kategorie van vaardighede vas te stel en NPO’s of niewinsgerigte organisasies (veral IGO’s) verder deur kommentaar daaroor leiding te gee nie. Die afleiding oor die ontoereikendheid van NPO-registrasie as bewys van verantwoordbare bestuur van ’n niewinsgerigte organisasie stem ooreen met die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling (2006) se eie kritiek op die Wet op Organisasies sonder Winsoogmerk (1997), te wete dat registrasie as NPOs nie noodwendig lei tot selfstandige funksionering van die meer informele organisasies nie, wat dié departement onder meer aan gebrekkige bestuurskapasiteit toeskryf. Uitdagings vir gevestigde diensorganisasies se kapasiteitsbou van IGO’s In teenstelling met bestuursteorie en organisasie-ontwikkeling in die algemeen, word gebrekkige organisasiestruktuur en menslike hulpbronne (veral vrywilligers as bestuurslede en personeel) van IGO’s uitgesonder as die grootste uitdaging in effektiewe kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde diensorganisasies. Dit blyk dus dat die praktykervaring daarop dui dat daar ’n groepering van IGO’s is waar die vaardighede en beskikbaarheid van persone wat op die besture dien op só ’n ontwikkelingsvlak lê dat kapasiteitsbou meer op hulpverlening en ontwikkeling van individue neerkom, of op ’n meer vereenvoudigde vlak van organisasie-ontwikkeling of organisasiebou lê. Daaruit word afgelei dat IGO’s minder ontwikkeld is as wat bestuursteorie en organisasie- ontwikkeling (vergelyk Yachakaschi 1995) oor die algemeen as vertrekpunt neem. Die vereistes wat onder andere deur die Wet op Organisasies sonder Winsoogmerk (1997) en ander staatsbeleide Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 603 gestel word, hou ook waarskynlik nie tred met die uitdagings wat – weens die aard van die vrywilligers-besture en personeel as menslike hulpbronne, tesame met die vestiging van organisasiestrukture deur diensverskaffers – deur IGO’s ervaar word nie.i Deelnemers se response oor uitdagings verwys spesifiek na daardie uitdagings wat kapasiteits­ bou aan gevestigde maatskaplike diensorganisasies self stel, spesifiek verwysend na die finansiële impak van kapasiteitsbou van IGO’s op gevestigde diensorganisasies. Die rede daarvoor is diens­ organisasies se eie finansiële oorlewingstryd (vergelyk Davids 2012; NACOSS 2013; Swart 2012), wye omvang en intensiteit van hul eie fokusse van dienslewering op kwesbare gemeenskappe en groepe, asook die effek wat kapasiteitsbou op die tyd en omvang van werk van die maatskaplike werkers in hul diens het. Die tydsaamheid van IGO’s se kapasiteitsbou hou direk verband met die maatskaplike ontwikkelingsgerigte benadering wat gevolg word en wat as gegewe beskou behoort te word. ʼn Verdere uitdaging vermeld deur beide die gevestigde diensorganisasies en IGO’s is die finansiële beperkinge van laasgenoemde. Gevestigde organisasies beskou finansiële beperkinge egter veel wyer as IGO’s, wat suiwer fokus op bestaansnood en basiese finansiering van dienste en toerusting. Uitdagings vir gevestigde diensorganisasies se kapasiteitsbou van IGO’s Vir diensorganisasies sluit finansiële beperkinge die volgende aspekte in: gebrek aan finansies om dienste te lewer; gebrekkige infrastruktuur; geen of weinig insig en kennis ten opsigte van finansiële begrippe en stelsels; gebrekkige of baie beperkte finansiële bestuursvermoë; kompetisie tussen IGO’s om finansiering en befondsing; asook die wantroue wat IGO’s van donateurs en befondsers ervaar.i In aansluiting by die voorgaande uitdaging oor finansies blyk gevestigde maatskaplike diensorganisasies, wat reeds uit eie oortuiging en oorwegend uit eie fondse IGO’s se kapasiteit bou, in ’n onbenydenswaardige posisie geplaas te word wanneer IGO’s finansiering bekom. Konflik tussen informele en gevestigde diensorganisasies tree dikwels in wanneer IGO’s finansiering ontvang. Alhoewel baie tyd vooraf bestee word aan die insigontwikkeling van finansiële begrippe en die daarstel van finansiële stelsels, blyk die besteding van fondse wat nie voorheen deel van die IGO’s se ervaringswêreld was nie, in te druis teen die aard of wese van IGO’s se natuurlike ingesteldheid. Weens die verantwoordbaarheid vir terugvoer wat deur donateurs of finansierders van die gevestigde maatskaplike diensorganisasies verwag word, asook die gevestigde diensorganisasies se ingesteldheid op gestruktureerde finansiële bestuur, stel gevestigde diensorganisasies streng vereistes oor finansiering aan IGO’s − ’n benadering wat tot konflik lei. Aangesien IGO’s nie regstegnies deel vorm van die gevestigde organisasies se strukture nie, word die dilemma ten opsigte van afdwingbaarheid van vereistes verder verhoog. Hierdie dilemma word vererger deurdat die ooreenkoms of kontrak, as die enigste verbintenis tussen die diensorganisasie en die IGO, oorwegend informeel en mondelings van aard is juis om by die vlak van ontwikkeling van die IGO’s aan te pas.i Soms lei vorige kapasiteitsbou-aksies deur die Staat of spesialiteit-organisasies, firmas of individue tot IGO’s se wantroue teenoor gevestigde diensorganisasies. Dit word in verband gebring met die deurlopende behoefte van IGO’s aan praktykgerigte ondersteuning soos reeds aangetoon, wat waarskynlik nie deel vorm van tydbeperkende insette deur sommige kapasiteitsbouers nie. Alhoewel dit eerder dui op IGO’s se onrealistiese verwagting aan die Staat en ander diensver­ skaffers, ervaar IGO’s waarskynlik dat sodanige instansies hulle in die steek laat. Te oordeel aan die tydrowendheid van insette in die aanleer en oefening van vaardighede in kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde maatskaplike diensorganisasies, vorm praktykgerigte ondersteuning onlosmaaklik deel van kapasiteitsbou. Organisasiekultuur blyk by IGO’s ’n ander rol te speel as by meer gevorderde organisasies. Uitdagings vir gevestigde diensorganisasies se kapasiteitsbou van IGO’s By IGO’s blyk organisasiekultuur nie te verwys na hul ingesteldheid teenoor prestasie of die etos van die organisasie oor die manier hoe dinge in die organisasie gedoen word soos bevestig word Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 604 in die McKinsey-model (2001) nie. Dit blyk uit deelnemers se terugvoer dat die organisasiekultuur by IGO’s direk verband hou met die kultuur van die gemeenskap en manier van lewe, omdat IGO’s in dié opsig integraal deel van die gemeenskap vorm en nie ’n eiesoortige identiteit aanneem nie. Dit is waarskynlik daaraan toe te skryf dat IGO’s grotendeels eerder as individue in plaas van as organisasies funksioneer. IGO’s se ervaring van kultuur het dus ʼn bepalende effek op die model van kapasiteitsbou. p IGO’s se kapasiteitsbou oor kultuurgrense heen blyk nie een van die grootste uitdagings vir gevestigde diensorganisasies te wees nie, en word moontlik daaraan toegeskryf dat maatskaplike werkers gewoond daaraan is om oor taal- en kultuurgrense te werk en hulpsisteme te vestig om hierdie uitdaging die hoof te bied. Deelnemers beklemtoon egter die belangrikheid dat ’n sensitiwiteit teenoor kultuur deurentyd in dienslewering teenwoordig behoort te wees. y g g Die IGO’s se geïntegreerdheid met hulle gemeenskappe lei tot verdere uitdagings vir kapasiteitsbou. Die effek van die gemeenskappe se sienings, politieke beskouinge en groeperinge op IGO’s lei dikwels tot konflik tussen gemeenskapslede. Dit blyk ook dat wanneer onderskeidende vlakke in die organisasie gevorm word, soos met die aanstelling van personeel, of wanneer sekere vereistes gestel word oor die besteding van fondse, verwydering tussen die IGO’s en die betrokke gemeenskappe intree en konflik plaasvind. Vanweë IGO’s se ongestruktureerdheid en as gevolg van die integrering in die gemeenskap blyk IGO’s nie normaalweg oor maniere en meganismes te beskik om die konflik aan te spreek nie. Hierdie aspek vorm ’n spesifieke fokus in kapasiteitsbou van IGO’s. Die integrering met die gemeenskap lei direk daartoe dat die gemeenskap se behoeftes nét so belangrik geag word as die IGO’s se behoeftes. Die bepaling van die korrekte beginpunt in die kapasiteitsbouproses deur ’n behoeftebepaling bied ook ’n uitdaging weens die omvangrykheid en tydrowendheid van hierdie fase in kapasiteitsbou. Kapasiteitsbou het inherent verandering of transformasie ten doel, wat op sigself uitdagings bied. Verteenwoordigers van IGO’s het pertinent aangedui dat die veranderingsproses die grootste uitdaging in kapasiteitsbou bied, wat bevestig dat verandering binne normale organisasie- ontwikkeling ’n veeleisende proses is. Uitdagings vir gevestigde diensorganisasies se kapasiteitsbou van IGO’s By IGO’s is hierdie verandering lewensingrypend en dus uiters moeilik omdat beweeg word vanaf ’n informele groepering wat funksioneer soos en hoe die inisieerder van die diens besluit tot ’n georganiseerde entiteit wat aan wetsvereistes voldoen. AANBEVELINGS In onderhandeling met die Staat behoort gevestigde maatskaplike diensorganisasies die omvangryke implikasies van kapasiteitsbou vir gevestigde diensorganisasies te beklemtoon, sodat die Staat ’n beter begrip kan ontwikkel wanneer vereistes gestel word vir verpligte kapasiteitsbou van IGO’s deur gevestigde diensorganisasies. Die Staat behoort voorts erkenning te gee aan gevestigde maatskaplike diensorganisasies vir die feit dat hulle toeganklik is vir kwesbare gemeenskappe en behoort hul georganiseerdheid in terme van geografiese dienslewering as bate te benut. g g g gi g Gevestigde diensorganisasies behoort statistiek te bekom en by te hou oor die aantal IGO’s waarvan kapasiteit gebou word om die saak van gevestigde diensorganisasies in onderhandelinge met die Staat en ander befondsers te versterk. Desnieteenstaande behoort die Staat oorweging daaraan te verleen om die beste praktyke uit die bestaande voorbeelde van kapasiteitsbou deur gevestigde diensorganisasies te ondersoek en te identifiseer, sodat toepaslike beleide en vereistes gestel kan word en ook om ’n instaatstellende omgewing vir gevestigde maatskaplike diens­ organisasies te skep. g p Tans blyk IGO’s die Suid-Afrikaanse regering se fokus te wees in die herstrukturering van die maatskaplike diensleweringsisteem (vergelyk Departement van Maatskaplike Ontwikkeling 2012a; Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling 1997). In hierdie fokus behoort Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 605 kategorisering van IGO’s in onderskeie vlakke van gestruktureerdheid, bestuur en dienslewering mee te werk om prioriteite ten opsigte van strategiese doelwitte te bepaal en skaars hulpbronne meer effektief as tans te kan aanwend. Gevestigde maatskaplike diensorganisasies kan as een van die skaars hulpbronne in die proses van kapasiteitsbou van IGO’s in Suid-Afrika beskou word, maar sal beslis staatsfinansiering benodig om wel die kapasiteitsbou van IGO’s te kan implementeer. i g g p p Diensorganisasies behoort ernstig te oorweeg om ’n bondige geskrewe beleid neer te lê vir kapasiteitsbou van IGO’s vir besture en veral personeel in daardie spesifieke organisasies. Sodanige beleid sal rigting verskaf oor die tyd en aandag wat aan IGO’s se kapasiteitsbou bestee kan word. Vanweë die reeds bestaande uitdagings wat aan gevestigde maatskaplike diensorganisasies gestel word, word aanvaar dat hierdie beleid gereeld hersien sal word ten einde die interne kapasiteit van die diensorganisasies ten beste strategies en operasioneel te kan bestuur. AANBEVELINGS Indringende samesprekings tussen die gevestigde maatskaplike diensorganisasies en die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling behoort plaas te vind, sodat die stel van verwagtinge aan hierdie groep diensverskaffers realisties kan wees, gedagtig daaraan dat kapasiteitsbou van IGO’s nie noodwendig deel van hulle kernfokus van dienslewering vorm nie. Die doel van die gesprekke in hierdie verband sou wees om insig by die Staat te ontwikkel oor die effek wat veral die implementering van die Kinderwet op kinderbeskermingsorganisasies blyk te hê, die effek van gebrekkige finansiering selfs op gevestigde diensorganisasies, en ten slotte wat die aard van kapasiteitsbou van IGO’s in die praktyk behels. ii Die groot uitdaging wat beperkte finansiële vaardighede op die hantering van finansies deur IGO’s het, moet onder die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling se aandag gebring word, sodat beleidstukke spesifiek voorsiening kan maak vir die skep van kanale vir IGO’s vir toegang tot staatsfinansiering aan die een kant; maar aan die ander kant ook sodat ’n sekere vlak van finansiële vaardighede ontwikkel kan word alvorens staatsfinansiering toegeken word. Veral waar die Departement van Maatskaplike Ontwikkeling geld bewillig vir die opleiding van IGO’s in bestuur, moet aandag geskenk word aan die wyse waarop meer deurlopende ondersteuning aan sodanige IGO’s gebied kan word. Aangesien IGO’s se geïntegreerdheid met die gemeenskappe waarbinne hulle funksioneer een van hul wesenskenmerke is, moet hierdie aspek deurlopend op beleids- en diensleweringsvlak in ag geneem word in die kapasiteitsbou van IGO’s, ongeag die velerlei uitdagings wat die geïntegreerdheid tot gevolg het vir kapasiteitsbou. Veranderingsbestuur blyk inherent deel van organisatoriese kapasiteitsbou te wees en veral vanweë die impak daarvan op die kapasiteitsbouproses van IGO’s behoort maatskaplike werkers wat hierdie tipe maatskaplikewerk-intervensie doen, opleiding in veranderingsteorie te ontvang. SAMEVATTING Uit hierdie navorsing is dit duidelik dat gevestigde maatskaplike diensorganisasies reeds wel ʼn waardevolle bydrae tot die kapasiteitsbou van informele gemeenskapsgebaseerde organisasies lewer. In die stel van vereistes aan gevestigde diensorganisasies oor die kapasiteitsbou van IGO’s behoort daar allereers deur die Staat in ag geneem te word dat gevestigde organisasies rééds ’n finansiële oorlewingstryd en vele uitdagings in die aanspreek van nood in hul kerndienslewering ervaar. Die ernstige finansiële uitdaging aan gevestigde maatskaplike diensorganisasies word deur verskeie navorsers beklemtoon (Gray 2006; Lombard 2011; Patel & Hochfeld 2008; 2012). Erkenning behoort dus gegee te word vir die feit dat kapasiteitsbou van IGO’s nodig is vir die herstrukturering van die Suid-Afrikaanse diensleweringsisteem, maar dat eiesoortige uitdagings tans aan gevestigde maatskaplike diensverskaffers gestel word, wat hulle waardevolle diensle­ wering aan kwesbare gemeenskappe in gevaar stel. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 606 BIBLIOGRAFIE Barusch, A., Gringeri, C. & George, M. 2011. Rigor in qualitative social work research: an empirical review of strategies used in published articles. Social Work Research, 35(3):11-19. Bless, C., Higson-Smith, C. & Kagee, A. 2006. Fundamentals of social research methods: an African perspective. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta & Co. Cherry, A.L. 2000. A research primer for the helping professions: methods, statistics and writing. Australië: Brooks/Cole. Creswell, J.W. 2013. Research design: qualitative, quantitative and mixed methods approach Kalifornië: SAGE Publications.i Darlington, Y. & Scott, D. 2002. Qualitative research in practice: stories from the field. Bucki University Press. Davids, N. 2012. Funding crisis for NPOs. http://www.timeslive. co.za/politics/2012/ 05/14/funding-crisis- for-pos?service=print [Toegang: 18 Mei 2012]. Departement van Maatskaplike Ontwikkeling. 2006. Integrated service delivery model for social welfare service. Pretoria.i Departement van Maatskaplike Ontwikkeling. 2012a. Policy on financial awards for social service providers. Pretoria.i Departement van Maatskaplike Ontwikkeling. 2012b. NPO national financing guidelines: a sector guide for the Department of Social Development. Pretoria.i Departement van Maatskaplike Ontwikkeling. 2012c. Policy framework on nonprofit organisations law: proposed amendments to the Nonprofit Organisations Act, Act 71 of 1997 – a discussion document. Pretoria. Fouché, C.B. & Delport, C.S.L. 2014. In De Vos, A.S. (red). Research at grass roots: for the s and human service professions 265-269. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik uitgewers. Fouché, C.B. & Schurink, W. 2014. In De Vos, A.S. (red). Research at grass roots: for the social sciences and human service professions 297-306. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik uitgewers. Gochros, H. 2005. Interviewing. In Grinnell, R.N. & Unray, Y.A. (reds). Social work research and evaluation: Quantitative and qualitative approaches 460-466. 7de uitgawe. Oxford: Oxford University Press. Gochros, H. 2005. Interviewing. In Grinnell, R.N. & Unray, Y.A. (reds). Social work research and evaluation: Q tit ti d lit ti h 460 466 7de itga e O ford: O ford Uni ersit Press Goodman, H. 2001. In-depth interviews. In Thyer, B.A. (red). The handbook of social work research methods. Thousand Oaks CA : SAGE Publications Goodman, H. 2001. In-depth interviews. In Thyer, B.A. (red). The handbook of social work research methods. Thousand Oaks, CA.: SAGE Publications. Thousand Oaks, CA.: SAGE Publications. Govender, C. 2001. Trends in civil society in South Africa today. Umrabulo Index, Issue no 13, 4th Quarter Thousand Oaks, CA.: SAGE Publications. Govender, C. 2001. Trends in civil society in South Africa today. BIBLIOGRAFIE Social development: theory and practice. Londen: SAGE Publications. Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling. 1997. Witskrif vir Welsyn. Kennisgewing 1108 van 1997. Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling. 1997. Witskrif vir Welsyn. Kennisgewing 1108 van 1997. S k 386 (18166) P i 8 A Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling. 1997. Witskrif vir Welsyn. Kennisgewing 1108 van 1997. Staatskoerant, 386 (18166). Pretoria, 8 Augustus. y g g f y g Staatskoerant, 386 (18166). Pretoria, 8 Augustus. y g g Staatskoerant, 386 (18166). Pretoria, 8 Augustus. , ( ) , g Molefe, S.P. 1996. An overview of the characteristics of self-help organisations amongst blacks in South ( ) g Molefe, S.P. 1996. An overview of the characteristics of self-help organisations amongst blacks in South Africa: a historical perspective Social Work/Maatskaplike Werk 32(2):173 178 P. 1996. An overview of the characteristics of self-help organisations amongst blacks in South a: a historical perspective. Social Work/Maatskaplike Werk, 32(2):173-178. , S.P. 1996. An overview of the characteristics of self help organisations amongst blacks in So frica: a historical perspective. Social Work/Maatskaplike Werk, 32(2):173-178. Africa: a historical perspective. Social Work/Maatskaplike Werk, 32(2):173-178. p p p , ( ) Monette, D.R., Sullivan, T.J. & De Jong, C.R. 2008. Applied social research: a tool for the human services. Monette, D.R., Sullivan, T.J. & De Jong, C.R. 2008. Applied social research: a tool for the human services. 7de uitgawe. Michigan University, Marquette ML: Thomson Brooks/Cole. Monette, D.R., Sullivan, T.J. & De Jong, C.R. 2008. Applied social research: a tool 7de uitgawe. Michigan University, Marquette ML: Thomson Brooks/Cole. 7de uitgawe. Michigan University, Marquette ML: Thomson Brooks/Cole. g g y q 2006. How to succeed in your master’s and doctoral studies: a South African guide and resourc Mouton, J. 2006. How to succeed in your master’s and doctoral studies: a South African guide and resource book. Pretoria: Van Schaik uitgewers. Mouton, J. 2006. How to succeed in your master’s and doctoral studies: a South African guide Mouton, J. 2006. How to succeed in your master’s and doctoral studies: a South Afri book. Pretoria: Van Schaik uitgewers. book. Pretoria: Van Schaik uitgewers. book. Pretoria: Van Schaik uitgewers. g NACOSS. 2012a. Notule van die vergadering van 20 Maart 2012. Ongepubliseerd. NACOSS. 2012b. Dokument met opname oor lede wat die kapasiteit van informele gemeenskapsgebaseerde organisasies bou. Ongepubliseerd.i NACOSS. 2013. BIBLIOGRAFIE Umrabulo Index, Issue no 13, 4th Quarter 2001 htt // b [T 10 A il 2012] Govender, C. 2001. Trends in civil society in South Africa today. Umrabulo Index, Issue no 13, 4th Quarter 2001, http//www.anc.org.za by [Toegang: 10 April 2012]. y y 2001, http//www.anc.org.za by [Toegang: 10 April 2012]. 2001, http//www.anc.org.za by [Toegang: 10 April 2012]. p g y [ g g p ] Gray, M. 2006. The progress of social development in South Africa. International Journal of Social Welfare, 15(suppl.1): S53-S64. Greeff, M. 2014. Information collection: interviewing. In De Vos, A.S. (red). Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik uitgewers, pp. 341-374. Grinnell, R.M. & Unrau, Y.A. 2005. Social work research and evaluation: Quantitative and qualitative approaches. 7 de uitgawe. New York: Oxford University Press. Habib, A. & Kotzé, H. 2002. Civil society, governance and development in an area of globalization. http// www.sds.ukzn.ac.za [Toegang: 10 April 2012]. g g p Hanson, M. 1995. In Meyoo, C.H. & Mortaini, M.A. (reds). The foundations of social work practice: A graduate text. Washington, pp. 205-224. g g pp Hepworth, D.H., Rooney, R.H., Dewberry Rooney, G. & Strom-Gottfried, K. 2013. Direct social work practice: Theory and Skills. 9de uitgawe. Kanada: Brooks/Cole. Homfeldt, G. & Reutlinger, C. 2012. Social Work and Society International Online Journal, http://www. socwork.net/sws/article/view/70/372 (Toegang: 10 April 2012]. Lombard, A. 2011. Integrated social and economic development in South Africa: a social welfare perspective. Argumentum, Vitória (ES),3(2):231-247. Lombard, A., Kemp, M., Viljoen-Toet, N. & Booyzen, M. 2012. An integrated developmental model for poverty reduction in South Africa: An NGO’s perspective. Special issue on social development and social work: Learning from Africa. Journal of Community Practice, 1-2:178-195. social work: Learning from Africa. Journal of Community Practice, 1 2:178 195. Midgley, J. 1997. Social welfare in global context. Kalifornië: SAGE Publications. Midgley, J. 1997. Social welfare in global context. Kalifornië: SAGE Publications. Midgley, J. 1997. Social welfare in global context. Kalifornië: SAGE Publications. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2 2 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 607 Midgley, J. 2014. Social development: theory and practice. Londen: SAGE Publications. Midgley, J. 2014. Social development: theory and practice. Londen: SAGE Publications. Ministerie van Welsyn en Bevolkingsontwikkeling. 1997. Witskrif vir Welsyn. Kennisgewing 1 Midgley, J. 2014. BIBLIOGRAFIE Paper on the financing of social welfare services by the NGO sector, the partnership with government and the legislative framework for service delivery, November 2013. Ongepubliseerd. Nasionale Assosiasie van Nie-regeringsorganisasies (NAWONGO). 2011. Notule van die vergadering van 15 Julie 2011. Ongepubliseerd. g p National Planning Commission. 2011. National Development Plan: Vision for 2030. Pretoria: St g p National Planning Commission. 2011. National Development Plan: Vision for 2030. Pretoria: Staatsdrukkers. Oli P 2010 U d t di th h L A l SAGE P bli ti Oliver, P. 2010. Understanding the research process. Los Angeles: SAGE Publications. Patel, L. 1998. NGO’s and the service delivery system. Social Work/Maatskaplike Werk, 34(1):112-123. Patel, L. 2005. Social welfare and social development in South Africa. Southern Africa: Oxford U Press. Patel, L. & Hochfeld, T. 2008. Indicators, barriers and strategies to accelerate the pace of change in developmental welfare in South Africa. The Social Work Practitioner Research, 20(2):192-211. Patel, L. & Hochfeld, T. 2012. Developmental social work in South Africa: translating policy into practice. International Social Work, 56(5):690-704. Patel, L. & Noyoo, N. 2005. The social dimensions of regionalism: a Southern African perspective. In Patel, L. (red). Social welfare & social development in South Africa 38-56. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa. Republiek van Suid-Afrika. 1997. Wet op organisasies sonder winsoogmerk no 71 van 1997. Staatskoerant 19814 (405). Pretoria, 3 Desember. Strydom, H. 2014. In De Vos, A.S. (red). Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik uitgewers, pp. 113-130. Strydom, H. & Delport, C.S.L. 2014. In De Vos, A.S. (red). Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik uitgewers, pp. 390-396.ii Swart, H. 2012. Welfare groups fight for survival, http://mg.co.za/article/2012-05-17-welfare- for-survival [Toegang: 18 Mei 2012].i Swilling, M. & Russel, B. 2001. The size and scope of the non-profit sector in South Africa. University of the Witwatersrand: Graduate School of Public and Development Management Johannesburg University of Natal: Centre of Civil Society. Symes, C.Y. 2007. An exploration of the experiences of the leaders of mentored community-bases organisations in the Eastern Cape. (MA tesis) Port Elizabeth: Nelson Mandela Metropolitan University. Symes, C.Y. 2007. An exploration of the experiences of the leaders of mentored community-bases organisations in the Eastern Cape. (MA tesis) Port Elizabeth: Nelson Mandela Metropolitan University. Tutty, L.M., Rothery, M.A. & Grinnell, R.M. 1996. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 201 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a5 BIBLIOGRAFIE Qualitative research for social workers. Londen: Allyn & Bacon. organisations in the Eastern Cape. (MA tesis) Port Elizabeth: Nelson Mandela Metropolitan University. Tutty, L.M., Rothery, M.A. & Grinnell, R.M. 1996. Qualitative research for social workers. Londen: Allyn & Bacon. Tutty, L.M., Rothery, M.A. & Grinnell, R.M. 1996. Qualitative research for social workers. Londen: Allyn & Bacon. Whittemore, R., Chase, S.K. & Mandle, C.L. 2001. Validity in qualitative research. Qualitative Health Research, 11(4):522-537. Williams, M., Tutty, L.M. & Grinnell, R.M. 1995. Research in social work: an introduction. Ith Yachakaschi, S. 1995. Capacity building at the grassroots: piloting organisational development of community- based organisations in South Africa, http//www.intrac.org/.../Praxis-Note-18-Capacitybuilding at the grassroots: Piloting organisational development of community-based organisations in South Africa[Toegang: 3 Mei 2012]. Zastrow, C.H. 2013. The practice of social work. A comprehensive worktext. Empowerment series. 10de uitgawe. Kanada: Brooks/Cole, Cengage Learning.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v56n2-2/06.pdf

Afrikaans

678 678 Die verband tussen geselekteerde biografiese veranderlikes en Graad R-onderwysers se houding teenoor die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede van Graad R-leerders Th l i b l d bi hi l i bl d h i d f G d R h g The relation between selected biographical variables and the attitude of Grade R teachers towards the development of perceptual motor skills of Grade R learners Annemarie Loubser                    Fakulteit Opvoedingswetenskappe Noordwes- Universiteit, Potchefstroom E-pos: [email protected] Annemarie Loubser                    Fakulteit Opvoedingswetenskappe Noordwes- Universiteit, Potchefstroom E-pos: [email protected] Anita Pienaar Annemarie Loubser Anita E Pienaar Skool vir Biokinetika, Sport en Rekreasie Noordwes-Universiteit, Potchefstroom Annemarie Loubser Anita Pienaar Anita Pienaar Annemarie Loubser Audrey Klopper Fakulteit Opvoedingswetenskappe Noordwes-Universiteit, Potchefstroom Audrey Klopper Audrey Klopper Annemarie Loubser is ʼn dosent in die Fakulteit Opvoedingswetenskappe aan die Noordwes- Universiteit (Potchefstroom kampus). Sy behaal die volgende diplomas en grade: JP Dip, HOD, BEdHons, MEd, PhD. Sy beklee ʼn pos as onder­ wyseres van 1988–2005 en as skoolhoof van 1994–1996. In 2005 aanvaar sy ʼn betrekking by die Noordwes-Universiteit. Verskeie artikels is reeds in nasionale en internasionale joernale gepu­ bliseer. Sy was verantwoordelik vir die skryf van twee hoofstukke in ʼn akademiese handboek – Teaching Grade R (Juta). Annemarie Loubser is a lecturer in the Faculty of Education Sciences at the North-West University (Potchefstroom Campus). She obtained the following diplomas and degrees: JP Dip, HED, BEd Hons, MEd, PhD. From 1988–2005 she taught at a pre-primary school and served as principal from 1994–1996. In 2005 she was appointed as Lecturer at the North-West University. A number of articles were published by her in national and international journals. In addition, she was respon­ sible for writing two chapters in an academic handbook – Teaching Grade R (Juta). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 679 Anita E. Pienaar is ʼn professor binne die Skool vir Biokinetika, Sport en Rekreasie, en program­ leier van die Kinderkinetikaprogram binne hierdie Skool aan die Noordwes-Universiteit, Potchef­ stroom Kampus. Sy behaal haar PhD graad in 1994 aan die destydse PU vir CHO. Haar onderrigtaak by die NWU sluit die aanbieding van modules op voor- en nagraadse vlak in asook studieleiding aan verskeie M- en D-studente binne die veld van Kinderkinetika en Sportwetenskap. Sy speel ’n leidende rol in verskeie navorsings­projekte wat handel oor die groei, perseptueel-motoriese en fisieke ontwikkeling van kinders en die invloed van verskeie faktore binne die konteks van die Suid-Afrikaanse samelewing op kinders se skool- en sportprestasie, asook die verbetering daarvan. Sy ontvang in 2012 ʼn erepenning van die Suid- Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns vir haar vakkundige bydrae tot kennisontwikkeling op hierdie terrein. Anita E. Die verband tussen geselekteerde biografiese veranderlikes en Graad R-onderwysers se houding teenoor die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede van Graad R-leerders Th l i b l d bi hi l i bl d h i d f G d R h Pienaar is a professor within the School of Biokinetics, Sport and Recreation, and program leader within the Kinderkinetics program in this School at the Northwest University, Potchefstroom Campus. She obtained her PhD degree in 1994 at the former PU for CHE. Her training responsibilities at the NWU include modules on undergraduate and post graduate levels as well as guidance to several masters and doctoral students in the field of Kinderkinetics and Sport Science. She plays a leading role in several research projects with regard to the growth, perceptual-motor and physical development of children and the influence of different factors within the context of the South African population on children’s school and sport performance, as well as the improvement thereof. She was bestowed with an honorary award in 2012 from the South African Academy for Science and Art for her contribution towards the expansion of subject specific knowledge in this field. Audrey Klopper is a senior lecturer in the Faculty of Education at the North West University, Potchefstroom campus. She has 15 years of teaching experience in the Foundation Phase. She started her career as lecturer in 1998 at the former Potchefstroom Teacher College. Dr Klopper has published in national and international journals and delivered papers at various national and inter­ national conferences. She has also successfully acted as supervisor and co-supervisor for four Masters and two doctoral students. Dr Klopper currently acts as lecturer for the subject Home Language for Foundation Phase teacher students. Audrey Klopper is a senior lecturer in the Faculty of Education at the North West University, Potchefstroom campus. She has 15 years of teaching experience in the Foundation Phase. She started her career as lecturer in 1998 at the former Potchefstroom Teacher College. Dr Klopper has published in national and international journals and delivered papers at various national and inter­ national conferences. She has also successfully acted as supervisor and co-supervisor for four Masters and two doctoral students. Dr Klopper currently acts as lecturer for the subject Home Language for Foundation Phase teacher students. Audrey Klopper is ʼn senior lektor by die Fakulteit Opvoedingswetenskappe van die Noord­ wes Universiteit, Potchefstroomkampus. Sy beskik oor 15 jaar onderwyservaring in die grondslagfase. Sy het haar loopbaan as lektor in 1998 by die destydse Potchefstroomse Onderwyskollege begin. Dr Klopper het publikasies in nasionale en inter­ nasionale tydskrifte asook referate by verskeie nasionale en internasionale konferensies gelewer. Die verband tussen geselekteerde biografiese veranderlikes en Graad R-onderwysers se houding teenoor die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede van Graad R-leerders Th l i b l d bi hi l i bl d h i d f G d R h Sy het voorts vier Meestersgraad- en twee Doktors­ graadstudente suksesvol begelei as studieleier en mede-studieleier. Dr Klopper is tans lektor vir die vak Afrikaans Huistaal vir grondslagfase onder­ wysstudente. ABSTRACT From the results it can be deduced that older teachers with little experience, with inadequate qualifications to teach Grade R, and teaching in overcrowded classes, devote less time to teaching various subjects. Results also show that sufficient LTSM is essential in order to effectively present the subject Life Skills, which includes teaching of perceptual motor skills. If these aspects are addressed by in- service training, the attitude of the teachers towards Life Skills will be affected positively, which in turn will benefit the development of learners’ perceptual motor skills and reflect in the school readiness of Grade 1 learners. The Department of Basic Education grades schools in quintiles according to the availability of learning and teaching support material (LTSM) as well as the area in which the school is situated. Results from this research were statistically analysed by means of descriptive statistics as well as Spearman’s rank correlation, in order to analyse relationships between the amount of time devoted to teaching subjects in Grade R, the age and experience of Grade R teachers, as well as the socio- economic environment and the number of learners in the class on the one hand with the time spent on subjects in Grade R on the other hand. Two-way frequency tables with Chi square tests and Cramer’s V were utilised to establish the strength of the relationships between race, language of teaching and learning and questions relating to attitude. A significant relationship was found between the age of Grade R teachers, their experience, the number of learners in the class, the socio economic environment and the time allocated to specific subjects. From the results it can be deduced that older teachers with little experience, with inadequate qualifications to teach Grade R, and teaching in overcrowded classes, devote less time to teaching various subjects. Results also show that sufficient LTSM is essential in order to effectively present the subject Life Skills, which includes teaching of perceptual motor skills. If these aspects are addressed by in- service training, the attitude of the teachers towards Life Skills will be affected positively, which in turn will benefit the development of learners’ perceptual motor skills and reflect in the school readiness of Grade 1 learners. TREFWOORDE: TREFWOORDE: houding, Graad R, Graad R-onderwysers, perseptueel-motoriese vaardighede, skoolgereedheid ABSTRACT If these aspects were addressed by in-service training, the attitude of the teachers towards Life Skills would be affected positively, which would in turn benefit the development of learners’ perceptual motor skills, eventually to be reflected in the school readiness of Grade 1 learners. ABSTRACT The relation between selected biographical variables and the attitude of Grade R teachers towards the development of perceptual motor skills of Grade R learnersl The relation between selected biographical variables and the attitude of Grade R teachers towards the development of perceptual motor skills of Grade R learnersl p f p p f The development of perceptual motor skills of Grade R learners can possibly be influenced by the attitude of the Grade R teacher, and this can contribute to the fact that Grade R learners are found to be not school ready in Grade 1. A positive attitude with Grade R teachers will promote the development of perceptual motor skills, while a negative attitude may prevent perceptual motor skills from being addressed effectively. During this research, a quantitative method was followed to establish whether the development of perceptual motor skills can be influenced by the attitude of the Grade R teacher, and the research was undertaken from a post-positivistic perspective. The respondents (n = 25) were selected according to availability, and they completed self-compiled questionnaires which were available in Afrikaans and/or English. The questionnaires were completed by Grade R teachers teaching in quintile 1 (n=5) (informal settlements); quintile 2 (n=4); quintile 3 (n=7); quintile 4 (n=4) and quintile 5 (n=5) (formal residential area) schools. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 680 The Department of Basic Education grades schools in quintiles according to the availability of learning and teaching support material (LTSM) as well as the area in which the school is situated. Results from this research were statistically analysed by means of descriptive statistics as well as Spearman’s rank correlation, in order to analyse relationships between the amount of time devoted to teaching subjects in Grade R, the age and experience of Grade R teachers, as well as the socio- economic environment and the number of learners in the class on the one hand with the time spent on subjects in Grade R on the other hand. Two-way frequency tables with Chi square tests and Cramer’s V were utilised to establish the strength of the relationships between race, language of teaching and learning and questions relating to attitude. A significant relationship was found between the age of Grade R teachers, their experience, the number of learners in the class, the socio economic environment and the time allocated to specific subjects. KEY WORDS: attitude, Grade R, Grade R teachers, perceptual motor skills, Life Skills, school readiness 1. INLEIDING 1. Die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede vorm deel van die vak Lewensvaar­ dighede (Suid-Afrika. Departement van Basiese Onderwys, 2011:8). Die vak Lewensvaardighede word georganiseer in vier areas waarbinne perseptueel-motoriese ontwikkeling tydens die onderrig van Skeppende kunste en Liggaamsopvoeding aangepak word (SA. DvBO, 2011:8). Die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede is noodsaaklik om skoolsukses binne die formele leerfase (Graad 1) te verseker (Pienaar, Barhorst & Twisk 2013:2). i Die doel met hierdie navorsing is derhalwe om die verband tussen geselekteerde biografiese veranderlikes wat die onderwyser se ouderdom, ondervinding en kwalifikasies, asook die taal en klasbywoning van die leerders insluit, en die Graad R-onderwyser se houding teenoor die perseptueel- motoriese vaardighede van Graad R-leerders te bepaal. Hierdie verband sal gemeet word deur die hoeveelheid tyd wat aan die onderrig van Lewensvaardighede in Graad R bestee word. Gesien vanuit Bronfenbrenner se bio-sosiaal-ekologiese perspektief met die fokus op die makro-, ekso-, meso- en mikrosisteme, word die Graad R-onderwyser se ingesteldheid of houding ten opsigte van die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede, binne die vak Lewens­vaardighede, moontlik deur verskeie faktore beïnvloed (Diale, Pillay & Fritz 2014:84). Faktore soos die onderwyser se ouderdom, ondervinding en leemtes in kennis, asook die leerders se taal en ras en die skoolomgewing van die leerders, word deur dié navorsers uitgelig (Diale et al. 2014:84). Die ontwikkeling van die Graad R-leerder se perseptueel-motoriese vaardighede (SA. DvBO 2011:10) word binne die mikrosisteem aangespreek. Die fisieke en motoriese ontwikkeling van die leerder vorm ʼn integrale deel van die holistiese ontwikkeling van die leerder en speel inherent ʼn rol in die leerder se sosiale, persoonlike en emosionele ontwikkeling (SA. DvBO 2011:10). Dié ontwikkeling kan nie effektief plaasvind indien die onderwyser Graad R as ʼn afgewaterde Graad  1 beskou (Van der Berg & Harris 2014:2), waar formele werk met werkkaarte die tydstoekenning van “speel” oorheers nie (Drew 2010:5; Excell 2011:107). Dié leerders sal dikwels gefrustreerd, verveeld, ongedissiplineerd en stout voorkom, aangesien hul fynmotoriese vaardighede nog besig is om te ontwikkel en hulle nie vir lang periodes kan stilsit, inkleur of skrifpatrone kan natrek nie (Erasmus 2012:97; Excell 2011:107; SA. DvBO 2011:10). Graad R-onderwysers wat op hierdie wyse skoolhou, kan moontlik as gevolg van ʼn leemte in hul kennis oor hoe om die leerders effektief te onderrig, ʼn negatiewe houding teenoor die onderrig van Lewensvaardighede openbaar, en dit sal die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede strem en skoolsukses beïnvloed. OPSOMMING Die ontwikkeling van Graad R-leerders se perseptueel-motoriese vaardighede kan moontlik beïnvloed word deur die Graad R-onderwyser se houding. ʼn Positiewe houding sal die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede bevorder, terwyl ʼn negatiewe houding kan veroorsaak dat nie aandag gegee word aan dié vaardighede nie. ʼn Kwantitatiewe metode is gevolg om te bepaal of die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede by Graad R-leerders deur die onderwyser se houding beïnvloed kan word. Die respondente (n=25) wat volgens ʼn gerieflikheidsteekproef geselekteer is, het ʼn self-opgestelde vraelys voltooi. Resultate is statisties geanaliseer deur middel van beskrywende statistiek asook as Spearman se rangorde-korrelasie, om verbande te ontleed tussen die onderwysers se ouderdom en ondervinding, die sosio-ekonomiese omstandighede en die aantal leerders in die klas aan die een kant, met die tyd wat aan vakke in Graad R bestee word aan die ander kant. Daar is verder gebruik gemaak van tweerigting- frekwensie-tabelle met Chi-kwadraattoetse en Cramer’s V om die sterkte van die verband tussen ras, taal van onderrig en die vrae wat verband hou met houding, te bepaal. ʼn Beduidende verband is gevind tussen die onderwysers se ouderdom, die ondervinding van die onderwysers, die aantal leerders in die klas, die sosio-ekonomiese omgewing, en die tyd wat aan vakke bestee word. Ouer onderwysers met min ervaring en oorvol klasse bestee minder tyd aan onderrig van verskillende vakke. Indien dié aspekte aangepak word deur indiensopleiding, kan dit moontlik ʼn positiewe effek uitoefen op die onderwyser se houding teenoor die onderrig van Lewensvaardighede, waarby die ontwikkeling van leerders se perseptueel-motoriese vaardighede sal baat om uiteindelik neer­ slag te vind in beter skoolgereedheid van Graad 1-leerders. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 681 1. INLEIDING g p p g Binne Graad R kan leerders van verskillende ouderdomme geakkommodeer word (Moloi & Chetty 2011:1), aangesien leerders reeds Graad 1 toe kan gaan indien hulle vyf jaar oud is en ses word voor 30 Junie van dieselfde jaar (Moloi & Chetty 2011:2). Dit kan meebring dat al die Graad R-leerders se ontwikkeling nie altyd op dieselfde vlak is nie. Die onderwyser wat sonder toepaslike ervaring by hierdie verskillende vlakke van ontwikkeling moet aanpas, kan moontlik ʼn negatiewe houding ontwikkel. Die mesosisteem omvat die onderwyser se persepsie teenoor die ouers en beïnvloed die onderrig van Lewensvaardighede hetsy positief of negatief, en affekteer dus inherent die onderwyser se houding. Volgens Lawrence Lightfoot (Moloi & Chetty 2011) beïnvloed die persoonlikheid van die onderwyser die wyse waarop hy/sy die leerders en ouers hanteer en hoe hy/sy met hulle praat. Navorsing gedoen deur Excell (2011:157) rapporteer dat die onderwyser se houding beïnvloed kan word deur ouers wat moeilik is om tevrede te stel en selfsugtig en veeleisend optree (Excell 2011:338). Ouers verwag van die Graad R-onderwyser om hul kinders skoolgereed “te maak”, wat druk op die onderwyser kan plaas en sodoende kan veroorsaak dat die onderwyser meer sal konsentreer op die onderrig van Wiskunde en Taal, en sodoende die onderrig van Lewensvaardighede en perseptueel-motoriese ontwikkeling sal afskeep. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 682 Die eksosisteem (“exoxystem”) soos omskryf deur Landsberg, Krüger en Swart (2011:13) verwys na een of meer omgewings wat direk ʼn invloed op leerders uitoefen en omvat binne hierdie artikel die skool, onderwyser en leer- en onderrigsteunmateriaal, wat moontlik die houding van die Graad R-onderwyser ten opsigte van die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede kan beïnvloed. Navorsing gedoen deur Diale et al. (2014:86) rapporteer in dié verband dat hierdie persoonlike ondervinding in die lewe van die onderwyser sy/haar persepsie en onderrig van Lewensvaardighede kan beïnvloed en dus inherent die onderwyser se houding kan affekteer. Diale et al. (2014:87) argumenteer dat onderwysers betrokke by Lewensvaardighede soms nie hul persoonlike en professionele self van mekaar kan skei nie, want kennis word voortgebou op vorige ervaring. Die navorsers rapporteer verder dat onderwysers se houding wissel van die mees positiewe tot die mees negatiewe. Hierdie houding is nie slegs gebaseer op hul professionele ontwikkeling nie, maar sluit hul persoonlike sienings, opinies, oortuigings, gedagtes en ervarings van die onderrig van Lewensvaardighede in. 1. INLEIDING Binne die onderwysstelsel word Graad R-onderwys soms as minderwaardig beskou en word die belangrikheid van ʼn stewige fondasie onderskat (Erasmus 2012:95). Navorsing uitgevoer deur Erasmus (2012:95), toon dat skoolverlaters in Afrika dit selde oorweeg om laerskoolleerders te onderrig, aangesien die beroep as minderwaardig beskou word (Green, Parker, Deacon & Hall 2011:112). ʼn Verdere faktor kan moontlik die gebrek in status en beroepsgeleenthede vir die vroeë kinderontwikkeling-onderwyser wees (Excell 2011:101; Samuels 2010:8). Sommige onderwysers besluit op die onderrig van Graad R aangesien hulle glo dat hulle slegs kinders hoef op te pas en versorg (Excell 2011:101), wat nie ʼn groot uitdaging aan hulle sal stel nie. In hierdie skole vind daar gevolglik geringe tot geen onderrig en stimulasie plaas nie. g g g g g g p Verder kan die skoolbywoning van die onderwyser en leerders moontlik die onderwyser se houding beïnvloed. Leerders en onderwysers is gereeld afwesig, wat effektiewe onderrig bemoeilik. Administratiewe strukture, mededingende salarisse en geleentheid vir professionele ontwikkeling kan geassosieer word met die onderwyser se motivering en skoolbywoning. Onderwysers wat te min verdien moet gewoonlik ʼn alternatiewe beroep beoefen, wat kan veroorsaak dat hulle nie gereeld in hul klasse is nie (Lee & Zuze 2011:3). Vroeë kinderontwikkeling-onderwysers word soms min betaal en daarom verlaat hierdie onderwysers die beroep vir ander werksgeleenthede met beter besoldiging (Drew 2010:19; Sherry & Draper 2013:1298). Sommige Graad R-onderwysers beskou die onderwysberoep slegs as ʼn ekstra inkomste, aangesien hulle dikwels enkel ouers is wat gesinne moet onderhou en geen ander beroep kan beoefen nie (Excell 2011:100). g g p ( ) Binne die skool kan die aantal leerders per klas moontlik verder bydra tot die onderwyser se houding ten opsigte van die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede. Navorsing deur Erasmus (2012:107) rapporteer dat sommige skole in agtergeblewe omgewings in beperkte ruimtes tot 60 leerders per onderwyser moet akkommodeer, wat die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede aansienlik bemoeilik. Aktiwiteite soos die bou van konstruksies met blokkies en verskeie voorwerpe asook die manipulering van materiaal wat perseptueel-motoriese vaardighede ontwikkel, benodig groot oop binne ruimtes soos ʼn mat-area, wat nie beskikbaar is indien te veel leerders binne ʼn klas geakkommodeer moet word nie. Navorsing uitgevoer deur Lee (2011:5) rapporteer dat daar in Suid-Afrika ʼn verband bestaan tussen die hoë onderwyser-kind-ratio, skoolprestasie en die leerder se ontwikkeling (Sherry & Draper 2013:1305), waar te veel leerders per klas met laer akademiese prestasie gepaardgaan. 1. INLEIDING p p g p g Binne ʼn kind-gesentreerde pedagogie wat in Graad R heers, kan dit vir die onderwyser moeilik wees om die leerder se progressie of vordering, indien enige, te bepaal aangesien alle assessering, veral in Lewensvaardighede, deurlopend en informeel moet plaasvind (SA. DvBO 2011:68). Die onderwyser vind dit makliker om Wiskunde en Taal te assesseer, aangesien dit makliker bepunt Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 683 kan word, wat moontlik die onderwyser se houding teenoor die aanbieding van Lewensvaardighede kan beïnvloed. Indien die onderwyser deeglike opleiding ontvang het, sal sy/hy in staat wees om Lewensvaardighede te assesseer wat die noodsaaklikheid van kwaliteit-opleiding bevestig (Lee & Zuze 2011:5). Die kurrikulum van Suid-Afrikaanse skole vereis onderwys wat vergelykbaar is met internasionale standaarde in terme van kwaliteit en omvang (SA. DvBO 2015:5). Hierdie onderwysers moet deeglik gekwalifiseerd en toegewyd wees, asook vir die leerders omgee en verskeie rolle kan vertolk (Diale et al. 2014:84). Lee en Zuze (2011:3) rapporteer dat baie skole ʼn tekort aan onderwysers ervaar, wat veroorsaak dat ʼn laer intreevereiste aan onderwysprogramme gestel word en dit kan onderwysersopleiding beïnvloed. Daar word ʼn noue verband gerapporteer tussen die onderwyser se vakkennis, wat opleiding insluit, en die leerder se akademiese sukses (Drew 2010:8; Lee & Zuze 2011:3). Sherry en Draper (2013:1305) bevestig dat ʼn gebrek aan onderwysopleiding moontlik ʼn verdere faktor kan wees wat kan bydra tot die onderwyser se leemte in kennis, wat hul houding teenoor perseptueel-motoriese-ontwikkeling kan beïnvloed. Onderwysers wat oor geen formele onderwysopleiding beskik nie en slegs as ʼn mamma-figuur optree, openbaar ʼn meer simpatieke en verstaanbare optrede teenoor die leerders. Hul verhouding is meer soos dié van ʼn ouer en hulle kom ontspanne en natuurlik voor (Excell 2011:100), maar hulle beskik nie oor die nodige pedagogiese kennis nie. As gevolg van die leemte in kennis word daar baie min aandag aan die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede gegee. Om perseptueel-motoriese vaardighede effektief aan te bied, is leer- en onderrigsteunmateriaal noodsaaklik. Lee en Zuze (2011:16) rapporteer ʼn noue verband tussen leer- en onderrigsteun­ materiaal en leerders se akademiese resultate. Sherry en Draper (2013:1304) rapporteer dat aktiwiteite wat die geleentheid moet bied om die omgewing te ontdek, verskeie voorwerpe en materiaal te manipuleer, asook die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede wat visuele persepsie, beredenering en koördinasievaardighede moet stimuleer, dikwels ontbreek. 1. INLEIDING Die tendens kan meestal toegeskryf word aan ʼn tekort aan leer- en onderrigsteunmateriaal en voldoende spasie om vrylik rond te beweeg (Excell 2011:234; Sherry & Draper 2013:1304). Dit is moontlik dat ʼn gebrek of tekort aan leer- en onderrigsteunmateriaal die onderwyser se houding oor die onderrig van Lewensvaardighede kan beïnvloed, aangesien Lewensvaardighede nie effektief sonder leer- en onderrigsteunmateriaal aangebied kan word nie. g g Binne die makrosisteem kan die onderwys, sosio-ekonomiese samelewing, die gemeenskap en omgewing en kultuur ʼn rol speel in die houding van die onderwyser ten opsigte van die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede. Die Departement van Basiese Onderwys se aanvanklike benadering was dat alle Graad R-leerders teen 2014, voor Graad 1, eers aan ʼn Graad R-program by ʼn laerskool blootgestel moes word (South Africa. Department of Education 2011:22). Hierdie beplanning het egter nie gerealiseer nie, en ouers was genoodsaak om hul kinders by privaat instellings te registreer. Daar is bevind dat privaat instellings baie duurder is as Graad R-skole wat wel by laerskole geïmplementeer is (Sherry & Draper 2013:1296). Die Departement van Basiese Onderwys se aanvanklike beplanning was om Graad R-programme by laerskole te befonds. Daar word egter deur die regering van Suid-Afrika ʼn kleiner bedrag per jaar vir vroeë kinderontwikkeling-leerders begroot as vir leerders in laerskole (Sherry & Draper 2013:1296). Onderwysers kan gevolglik ongemotiveerd raak, aangesien die Departement van Basiese Onderwys se doelwitte en beplanning nie tot uitvoering kom nie. p g g Effektiewe onderrig is elke kind se reg, maar 6,5 miljoen (59,2%) kinders in Suid-Afrika tussen die ouderdomme van 0 en 6 jaar leef in armoede. Dit is ʼn risikofaktor wat hierdie kinders kan uitsluit van die basiese reg tot effektiewe onderrig (Sherry & Draper 2013:1295). ʼn Nasionale oudit van vroeë-kinderonderwys het in 2001 getoon dat van 6 miljoen kinders tussen 0 en 6 jaar, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 684 slegs een miljoen vroeë kinderontwikkeling-opleiding ontvang het. Die helfte van dié vroeë kinderontwikkeling-dienste is verskaf deur plaaslike kleuterskole, een derde was geleë in privaat huise, en ʼn klein hoeveelheid het deel van laerskole gevorm (Sherry & Draper 2013:1296). Infrastruktuur soos elektrisiteit, water en spoeltoilette was slegs by 53% van die skole beskikbaar, terwyl 8% (1669 skole) oor geen van die nodige infrastruktuur beskik het nie (Sherry & Draper 2013:1296). 1. INLEIDING Die meeste skole is privaat skole wat geen subsidie van die Departement van Basiese Onderwys ontvang nie en slegs van die inkomste van die leerders se ouers afhanklik is. Hierdie privaat skole is gewoonlik duur, en arm gesinne kan nie dié onderrig bekostig nie (Sherry & Draper 2013:1299). Hierdie omstandighede waarbinne die onderwysers onderrig moet gee, kan ʼn verdere faktor wees wat moontlik hul motivering en houding beïnvloed. Lewensvaardighede is ʼn holistiese leergebied, waar leerders “bietjie van alles leer” (Diale et al. 2014:87), en daarom beskou onderwysers oor die algemeen die onderrig van Lewensvaardighede as minder belangrik. Hierdie stelling word ondersteun deur Rooth (2008:178) wat aanvoer dat Lewensvaardighede dikwels afgeskeep word, weens ʼn groter fokus op Taal en Wiskunde (Excell 2011:107). Volgens Benson (2005:2) bestaan die vermoede dat onderwysers dink Lewensvaardig­ hede kan toevallig of terloops aangeleer word. Shumba, Mpofu, Seotlwe en Montsi (2011:1) is van mening dat die implementering van Lewensvaardighede slegs so goed sal wees as die persoon wat dit aanbied. Indien daar gekyk word na die tydstoekenning van elke vak binne die Grondslagfase kan daar afgelei word dat die Departement van Basiese Onderwys ook die onderrig van Lewens­ vaardighede as minder belangrik vergeleke met Taal en Wiskunde beskou (SA. DvBO 2011:6). Binne die Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring word daar in Graad R vir die onderrig van Taal 10 ure per week toegestaan, vir Wiskunde 7 ure en vir die onderrig van Lewensvaardighede 6 ure, wat georganiseer moet word tussen Aanvangkennis (1 uur), Skeppende kunste (2 uur), Liggaamsopvoeding (2 uur) en Persoonlike en Sosiale welsyn (1 uur) (SA. DvBO 2011:6). Die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede vorm deel van die vakke Skeppende kunste en Liggaamsopvoeding waaraan 2 uur elk per week toegestaan word. Hierdie verminderde tydstoedeling kan moontlik veroorsaak dat die Graad R-onderwyser Lewensvaardighede as minder belangrik beskou, vergeleke met Taal en Wiskunde en verwag dat Lewensvaardighede toevallig of terloops aangeleer sal word (Benson 2005:2; Orban 2003:2). p g ( ) Om Lewensvaardighede effektief te onderrig moet ʼn veilige, skoon en geborge omgewing met genoegsame geleenthede geskep word waar die leerders kan speel en die wêreld onder die onderwyser se sorgsame leiding kan ontdek. Binne sodanige omgewing sal leerders die geleentheid kry om noodsaaklike lewensvaardighede, wat perseptueel-motoriese vaardighede insluit, te bemeester (SA. DvBO, 2011:10). Leerders sal ook meer tuis voel in ʼn onderrigatmosfeer wat gemaklik is en waar onderrig op ʼn informele wyse hanteer word (Roopnarine & Johnson 2011:165). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 2.3 Meetinstrument Data is ingesamel deur gebruik te maak van ʼn selfopgestelde vraelys. Die vraelys is vergesel van ʼn begeleidende brief, in Afrikaans en Engels, met duidelike voorskrifte vir die invul van die vraelys. Die vraelys is in drie afdelings verdeel. Vir die doel van hierdie artikel word daar slegs gefokus op twee afdelings: Afdeling A – biografiese gegewens van die respondente en Afdeling B1, tydsbesteding aan Lewensvaardighede sowel as aan Taal en Wiskunde. 2.1 Navorsingsontwerp Hierdie navorsing is vanuit ʼn post-positivistiese perspektief onderneem wat data-inhoud die beste kan beskryf al kan dit nie noodwendig gemeet word aan die werklikheid nie (Henning 2013:17; Joubert, Hartell & Lombard 2016:382). Vir die doel van hierdie artikel is daar gebruik gemaak van ʼn kwantitatiewe navorsingsontwerp met ʼn gestruktureerde selfopgestelde vraelys as data- insamelingsinstrument. Dié metode van data-insameling is as geskik beskou om die verband te bepaal tussen geselekteerde biografiese veranderlikes, die onderwysers se opleiding, die leerders se ras, taal van onderrig, sosio-ekonomiese omstandighede, aantal leerders in die klas en die onderwysers se houdings, asook tyd wat aan vakke in Graad R bestee word wat moontlik perseptueel-motoriese ontwikkeling, wat deel vorm van die vak Lewensvaardighede kan beïnvloed (SA. DvBO 2011:6,10. 2. METODE 2. 2.2 Populasie Die studiepopulasie het aanvanklik bestaan uit twee en dertig (n=32) Graad R-onderwysers, in die Potchefstroomdistrik, wat deel gevorm het van ʼn gerieflikheidsteekproef. Vyf-en-twintig (n=25) (78%) van hierdie onderwysers het die vraelyste vrywillig voltooi. Die vraelyste is voltooi deur Graad R-onderwysers wat in kwintiel 1 (n=5) (informele nedersettings), kwintiel 2 (n=4), kwintiel 3 (n=7), kwintiel 4 (n=4) en kwintiel 5 (n=5) (formele woonbuurt)-skole skoolhou. Die Departement van Basiese Onderwys (South Africa 2007) ken graderings aan skole toe op grond van die beskikbaarheid van leer- en onderrigsteunmateriaal asook die omgewing waarbinne die skool geleë is, wat as kwintiel bekend staan. Hierdie gradering wissel van die hoogste, kwintiel 5, wat aan die beste toegeruste skole toegeken word, tot die laagste, kwintiel 1, wat aan skole met min toerusting en hulpbronne toegeken word. Skole wat in lae sosio-ekonomiese woongebiede geleë is, val binne kwintiel 1 en 2. Skole wat alle kwintiele verteenwoordig, is gekies sodat verskillende skole in verskillende kwintiele vergelyk kon word. 1. INLEIDING Volgens die bio-sosiaal-ekologiese perspektief van Bronfenbrenner word die onderrig van die onderwyser beïnvloed deur die omgewing waarbinne hy/sy skoolhou. Daar kan gevolglik afgelei word dat die direkte omgewing waarbinne die onderwyser skoolhou die wyses van onderrig van Lewensvaardighede kan beïnvloed (Diale et al. 2014:85; Excell 2011:105). Indien veranderinge binne die onderwyser se sosiale, organisatoriese en fisiese omgewing sou plaasvind, is dit moontlik dat dit die onderwyser se houding kan beïnvloed (Diale et al. 2014:85). Sherry en Draper (2013:1293) rapporteer dat 200 miljoen kinders onder die ouderdom van vyf weens armoede nie hul potensiaal sal bereik nie. Die onderwysers wat binne hierdie sosio-ekonomiese omgewing moet skoolhou waar min leerders wel hul potensiaal gaan bereik, se houding sal moontlik hierdeur beïnvloed word. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 685 2.5 Etiese aspekte Skriftelike toestemming is vooraf van die Departement van Basiese Onderwys verkry, en etiese goedkeuring vir die uitvoering van die studie is ook deur die Noordwes-Universiteit se etiekkomitee verleen (etieknommer – NWU-00056-12A1). ʼn Mondelinge verduideliking asook ʼn begeleidende brief in Engels en Afrikaans oor die navorsingsdoelwitte, asook die wyse waarop die inligting gebruik gaan word, is aan die respondente gekommunikeer (Miles & Huberman 1994:291-293). Die vertroulikheid van die ondersoek is gehandhaaf en die versekering is gegee dat geen inligting aan ʼn derde persoon bekend gemaak sal word sonder die toestemming van die respondente self nie, en dat geen inligting gekoppel kan word aan ʼn deelnemer, spesifieke skool of persoon nie (Miles & Huberman 1994:293). AFDELING B: Tydbesteding Afdeling B fokus op die tydbesteding aan die drie vakke in Graad R: Taal, Wiskunde en Lewensvaardighede, wat perseptueel-motoriese vaardighede insluit. Respondente moes hul keuse deur middel van ʼn X aandui op ʼn skaal wat gewissel het van minder as 1 uur per week, 1 – 2 uur per week tot meer as 2 ure per week. Die response van Afdeling B in die vraelys gee ʼn beeld van die onderwyser se houding teenoor die onderrig van Lewensvaardighede in Graad R. Daar word aanvaar dat hoe meer tyd per week aan Lewensvaardighede bestee word, hoe belangriker word die onderrig van die gedeelte geag en hoe meer positief is die houding wat die onderwyser teenoor Lewensvaardighede sal openbaar. 2.4 Betroubaarheid Ten einde goeie geldigheid en betroubaarheid van die selfopgestelde vraelys wat as meetinstrument gebruik is, te verseker, is die samestelling van die vraelys met Statistiese Konsultasiedienste by die Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, bespreek. ʼn Konsepvraelys is daarna deur ʼn loodsondersoekspan met kundige en ervare Grondslagfase-kollegas beoordeel, ten einde te bepaal of die items relevant is en aan die doel van die vraelys voldoen. Onduidelik geformuleerde en nie- relevante items is geïdentifiseer en die nodige verbeteringe en veranderinge is aangebring op advies van ʼn statistikus. Die vraelys het volgens die navorser en die professionele kundiges aan die doelstellings van die meetinstrument beantwoord. Om eenvormige administrasieprosedures van die vraelys te verseker, is dieselfde nasien- en punte-toekenningsprosedures vir elke vraelys gevolg. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 AFDELING A: Biografiese gegewens Die items in Afdeling A hou verband met die volgende biografiese besonderhede van die respondente, naamlik ouderdom; jare ondervinding as Graad R-onderwyser; hoogste professionele kwalifikasie en datum verwerf; waar die kwalifikasie verwerf is; opleiding om alle fasette in Graad R aan te bied; ras van leerders wat oorwegend die klas bywoon; taal van onderrig; aantal leerders in die respondente se klas, verdeel volgens seuns/dogters; en die sosio-ekonomiese omstandighede van die leerders in die klas. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 686 AFDELING B: Tydbesteding AFDELING B: Tydbesteding 2.6 Na voltooiing van die vraelyste het die navorser dit persoonlik by die betrokke skole gaan afhaal. Die voltooide vraelyste is met behulp van Statistiese Konsultasiedienste van die Noordwes- Universiteit, Potchefstroomkampus, ontleed en data is verwerk en statisties ontleed deur gebruik te maak van die SPSS-program (2013, weergawe 22.0.0). Beskrywende statistiek is gebruik vir die bespreking van die resultate. Spearman se rangordekorrelasie is gebruik om te bepaal of daar ʼn verband bestaan tussen die onderwyser se houding, soos gemeet deur die hoeveelheid tyd wat aan die onderrig van vakke in Graad R bestee word, die onderwysers se ouderdom, ondervinding, aantal seuns en dogters in die klas, en die sosio-ekonomiese omstandighede van die leerders in die klas. Daar is verder tweerigting-frekwensietabelle saamgestel met Chi-kwadraattoetse en Cramer’s V om die sterkte van die verband tussen ras, taal van onderrig en die vrae wat verband hou met houding, te bepaal. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 687 RESULTATE RESULTATE 3. Uit die biografiese inligting van die 25 respondente is gevind dat die meeste respondente binne die ouderdomsgroep 30–40 jaar (n=8, 32%) en 41–50 (n=8, 32%) jaar geval het tydens voltooiing van die vraelys. Slegs 20% (n=5) van die respondente was jonger as 30 jaar. Veertig persent (40%) (n=10) het minder as drie jaar ondervinding as Graad R-onderwysers gehad, terwyl 20% (n= 5) tussen 3 en 5 jaar ondervinding aangedui het. Slegs twee respondente het beskik oor ʼn BEd Grondslagfase-onderwyskwalifikasie wat Graad R- onderrig insluit, sewe respondente (n=7) het beskik oor ʼn onderwysdiploma, terwyl die meeste van die respondente (n=16) slegs oor ʼn basiese Graad 10-kwalifikasie beskik het. Die meeste van die respondente se klasse is oorwegend bygewoon deur swart leerders (n=21, 84%) wat Setswana-sprekend (n=10, 40%) is. Drie respondente (n=3) het aangedui dat hul blanke leerders in die klas het, wat Afrikaans praat (n=4), terwyl drie (n=3) klasse Engelssprekende leerders en agt (n=8) Setswana- en Engelssprekende leerders gehad het. Slegs een skool het kleurling leerders gehad, terwyl geen skool hoofsaaklik bygewoon is deur Indiër leerders nie. In die skole waar die respondente skoolhou, woon meer seuns (n=310, 51%) as dogters (n=307, 49%) Graad R-onderrig by, en die meeste leerders kom uit gemiddelde (n=12, 48%) en lae (n = 8, 32%), tot laag-gemiddelde (n = 5, 20%) sosio-ekonomiese omstandighede. Ten einde die daaglikse tydsbesteding aan die onderrig van Lewensvaardighede te bepaal, is Afdeling B van die vraelys ontleed, waar die respondente die daaglikse tydbesteding per week aan die onderrig van Lewensvaardighede, Wiskunde en Taal op ʼn skaal deur middel van ʼn X moes aandui (vgl. Tabel 1). Antwoorde van die respondente (n=25) is na ʼn persentasie verwerk. Nege respondente het aangedui dat hulle minder as een uur per week aan die onderrig van Wiskunde en Taal bestee, terwyl sewe respondente minder as een uur per week aan Lewensvaardighede bestee. Nege respondente bestee 1-2 uur per week aan die onderrig van Lewensvaardighede, teenoor Wiskunde (n = 4) en Taal (n = 6). T d k if i G t t k J 56 N 2 2 J i 2016 TABEL 1: Tydsbesteding aan vakke in Graad R B1 Vrae Minder as 1 – 2 uur Meer as 2 Geen 1 uur per per week ure per antwoord week week 1 Hoeveel van u daaglikse tyd word aan die ontwik- keling van Lewensvaar= dighede bestee? RESULTATE 7 30% 9 39% 7 30% 2 2 Hoeveel van u daaglikse tyd word aan die onderrig van Wiskunde bestee? 9 42% 4 19% 8 38% 4 3 Hoeveel van u daaglikse tyd word aan die onderrig van Taal bestee? 9 41% 6 27% 7 32% 3 Vervolgens is die invloed van biografiese inligting op die tydsbesteding van onderwysers ondersoek. ʼn Spearman-rangordekorrelasie is bereken tussen tydsbesteding en ordinale biografiese gegewens soos jare ervaring, ouderdom, aantal leerders in klas en die sosio-ekonomiese omstandighede van die leerders wat die skool bywoon. Geen prakties betekenisvolle verband is tussen tyd bestee aan die onderrig van Taal (r=0,06), Wiskunde (r=0,07) en Lewensvaardighede TABEL 1: Tydsbesteding aan vakke in Graad R B1 Vrae Minder as 1 – 2 uur Meer as 2 Geen 1 uur per per week ure per antwoord week week 1 Hoeveel van u daaglikse tyd word aan die ontwik- keling van Lewensvaar= dighede bestee? 7 30% 9 39% 7 30% 2 2 Hoeveel van u daaglikse tyd word aan die onderrig van Wiskunde bestee? 9 42% 4 19% 8 38% 4 3 Hoeveel van u daaglikse tyd word aan die onderrig van Taal bestee? 9 41% 6 27% 7 32% 3 TABEL 1: Tydsbesteding aan vakke in Graad R Vervolgens is die invloed van biografiese inligting op die tydsbesteding van onderwysers ondersoek. ʼn Spearman-rangordekorrelasie is bereken tussen tydsbesteding en ordinale biografiese gegewens soos jare ervaring, ouderdom, aantal leerders in klas en die sosio-ekonomiese omstandighede van die leerders wat die skool bywoon. Geen prakties betekenisvolle verband is tussen tyd bestee aan die onderrig van Taal (r=0,06), Wiskunde (r=0,07) en Lewensvaardighede Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 688 (r=0,14) en die ondervinding van die onderwyser gevind nie. Daar is ʼn medium negatiewe, prakties betekenisvolle verband aangedui tussen die tyd wat bestee is aan Wiskunde en die ouderdom van die onderwysers (r=–0,23), die aantal seuns (r=–0,27) en dogters (r=–0.56) in die klas, asook tussen die tyd bestee aan Lewensvaardighede en die ouderdom van die onderwysers (r=–0,17), en die aantal dogters (r=–0,12) in die klas. RESULTATE Die resultate met betrekking tot die moontlike verband tussen die onderrig van Taal en die ouderdom van die onderwysers (r=–0,02), en die aantal seuns (r=–0,06) en dogters (r=–0,03) in die klas, het soos Wiskunde en Lewensvaardighede dieselfde resultate getoon, wat beteken dat hoe ouer die onderwyser is, of hoe meer kinders in die klas is, hoe minder tyd word aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee. y g g Sosio-ekonomiese omstandighede het ʼn medium positiewe, prakties betekenisvolle verband getoon met tyd bestee aan Wiskunde (r=0,24), Taal (r=0,30) en Lewensvaardighede (r=0,23), wat daarop dui dat hoe laer die sosio-ekonomiese omstandighede van die leerders is, hoe minder tyd word bestee aan die onderrig van Lewensvaardighede, Taal en Wiskunde. Geen van hierdie verbande is egter statisties beduidend nie, wat moontlik die gevolg van ʼn te klein steekproefgrootte kan wees. Die aantal dogters in die klas het ʼn betekenisvolle verband getoon met die tyd wat aan Wiskunde bestee word (r=0.56) (vergelyk Tabel 2). TABEL 2: Spearman-rangordekorrelasie – Vergelyking met ordinale biografiese inligting en die tyd wat per vak bestee word *p < 0.05 r = 0,1 klein effek; r = 0,3 medium effek; en r = 0,5 groot effek Biografiese inligting Ouderdom Onder- Seuns Dogters Sosio vinding ekonomiese omstandighede Tyd bestee aan Lewens- vaardighede –0,17 0,14 0,0 –0,12 0,23 Tyd bestee aan Wiskunde –0,23 0,07 –0,27 –0.56* 0,24 Tyd bestee aan Taal –0,02 0,06 –0,06 –0,03 0,30 : Spearman-rangordekorrelasie – Vergelyking met ordinale biografiese inligting en die tyd wat per vak bestee word Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 4. BESPREKING Dit blyk uit hierdie resultate dat die meerderheid respondente persone ouer as 30 jaar was, met minder as 5 jaar Graad R-ervaring, en wat oor ʼn onvoldoende kwalifikasie vir Graad R-onderrig beskik. Die resultate, alhoewel gebaseer op ʼn klein groepie respondente, dui daarop dat minder jong persone binne hierdie studie in die Grondslagfase wil studeer en skoolhou. Dit sluit aan by bevindinge wat daarop dui dat die kwalifikasie soms as minderwaardig beskou word (Erasmus 2012:95; Green et al. 2011:112) en salarisse soms nie kompeterend is nie (Lovemore 2012:1; Westraad 2011:24, 25). Die skole wat deel gevorm het van hierdie navorsing is oorwegend bygewoon deur swart leerders en die tweede meeste leerders in die skole is blanke leerders. Daar is ʼn sterk verband (r=0,45; p=0,05) aangetoon tussen die ras wat die skool bywoon en die tyd wat aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee word. Skole wat deur blanke leerders bygewoon word, bestee meer as 2 uur per week aan die onderrig van Lewensvaardighede, terwyl skole wat oorwegend deur swart en kleurlingleerders bygewoon word, minder as 2 uur per week aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee. Die onderrigtyd in kwintiel 1- en 2-skole kan moontlik gebruik word vir die implementering en bestuur van die voedingsprogram, en onderwysers in hierdie skole kan gevolglik nie ses ure per week werk soos voorgeskryf deur die Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) (SA. DvBO 2011:6) aan die onderrig van Lewensvaardig­ hede bestee nie. Volgens Vorster (2011:4) is 30% van die kinders in Suid-Afrika ondervoed, toon hulle belemmerde groei, en is dit hoofsaaklik swart kinders in plattelandse gebiede. Hierdie leerders vorm deel van ʼn geïntegreerde voedingsprogram waar leerders maaltye by die skool ontvang (Büchner-Eveleigh & Nienaber 2012:130). Hierdie voedingsprogramme kan moontlik bydra tot die inperking van onderrigtyd, wat moontlik kan veroorsaak dat onderwysers nie die beskikbare tyd effektief aan onderrig kan bestee nie. Indien die onderrig van Lewensvaardighede vergelyk word met die taal van onderrig is die resultate nie statisties betekenisvol nie (p=0,268), maar ʼn sterk praktiese verband (r=0,41) word wel aangedui. In die skole waar die taal van onderrig Afrikaans was, word meer as 2 ure aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee, teenoor skole waar die onderrigtaal Setswana was. Daar kan dus afgelei word dat Afrikaanse skole wat deel van hierdie navorsing gevorm het in ʼn beter sosio- ekonomiese omgewing geleë is waar minder tyd aan voedingsprogramme bestee word, wat meer tyd vir onderrig toelaat. TABEL 2: Tweerigting-frekwensietabelle met Chi-kwadraattoetse (X 2) is uitgevoer om te bepaal of die daaglikse tyd wat aan die onderrig van Taal, Wiskunde en Lewensvaardighede bestee is, betekenisvol verskil vir ras wat oorwegend die klas bywoon en taal van onderrig. l Tweerigting-frekwensietabelle met Chi-kwadraattoetse (X 2) is uitgevoer om te bepaal of die daaglikse tyd wat aan die onderrig van Taal, Wiskunde en Lewensvaardighede bestee is, betekenisvol verskil vir ras wat oorwegend die klas bywoon en taal van onderrig. l Aangesien ʼn gerieflikheidsteekproef gebruik is, is p-waardes nie relevant nie, maar word volledigheidshalwe gerapporteer. Daar word gefokus op Cramer se V-waarde wat die sterkte van die verbande weergee (vergelyk Tabel 3). ʼn Groot verband (0,45) is aangetoon tussen tyd bestee aan Lewensvaardighede (p=0,05) en die ras van die leerders wat oorwegend die klas bywoon. Skole wat oorwegend deur blanke leerders bygewoon word, bestee daagliks meer as 2 ure per dag aan die onderrig van Lewensvaardighede terwyl skole wat deur oorwegend swart en kleurling leerders bygewoon word minder as 2 uur aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee. Dieselfde patroon was sigbaar vir tyd bestee aan onderrig van taal en ras. Alhoewel nie statisties betekenisvol nie, word dieselfde prakties betekenisvolle verband waargeneem tussen taal van leerders en tyd bestee aan die verskillende vakke. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 689 689 TABEL 3: Cramer se V – Die verband tussen ras en taal van leerders wat oorwegend die klas bywoon en die tyd wat die onderwyser aan vakke bestee Tyd bestee aan Tyd bestee aan Tyd bestee aan Lewensvaardighede Wiskunde Taal Cramer Chi- Cramer Chi- Cramer Chi- V kwadraat V kwadraat V kwadraat p-waarde p-waarde p-waarde Ras van leerders 0,45 0,05 0,40 0,15 0,48 0,04 Taal van leerders 0,41 0,27 0,52 0,73 0,50 0,90 TABEL 3: Cramer se V – Die verband tussen ras en taal van leerders wat oorwegend die klas bywoon en die tyd wat die onderwyser aan vakke bestee TABEL 3: Cramer se V – Die verband tussen ras en taal van leerders wat oorwegend die klas bywoon en die tyd wat die onderwyser aan vakke bestee Tyd bestee aan Tyd bestee aan Tyd bestee aan Lewensvaardighede Wiskunde Taal Cramer Chi- Cramer Chi- Cramer Chi- V kwadraat V kwadraat V kwadraat p-waarde p-waarde p-waarde Ras van leerders 0,45 0,05 0,40 0,15 0,48 0,04 Taal van leerders 0,41 0,27 0,52 0,73 0,50 0,90 4. BESPREKING Leerders wat nie onderrig word in hul huistaal nie en nie die instruk­sies van die onderwyser kan verstaan nie, kan moontlik bydra tot die onderwyser se negatiewe houding. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 690 Erasmus (2012:107), Lovemore (2012:1) en Sherry en Draper (2013:1295) is van mening dat die aantal leerders per klas ook die tyd wat aan onderrig bestee word, beïnvloed, en die akademiese prestasie van die leerder sal beïnvloed – wat indirek die houding van die onderwyser kan affekteer. Verder kan ʼn groot groep leerders woelig en raserig wees wat indirek die houding van die onderwyser kan affekteer. Alhoewel hierdie studie ʼn klein ratio van seuns/dogters verteenwoordig, rapporteer navorsing dat meer seuns as dogters oor die algemeen deel vorm van vroeë kinderontwikkeling (UNESCO 2007:118, 144). Hoe swakker die sosio-ekonomiese omgewing waar die leerders grootword, hoe minder dogters vorm deel van vroeë-kinderonderwys (UNESCO, 2007:139), aangesien die ma dikwels moet werk en die dogters by die huis moet bly om na die huishouding om te sien (UNESCO 2007:118, 144). Die sosio-ekonomiese omgewing waar die leerders skoolgaan, het ʼn prakties betekenisvolle verband getoon met die tyd wat aan Wiskunde, Taal en Lewensvaardighede bestee word. Skole wat bygewoon word deur leerders wat uit ʼn lae sosio-ekonomiese omgewing kom, bestee minder tyd aan onderrig, wat moontlik ook daaraan toegeskryf kan word dat onderrigtyd gebruik word om voedingskemas te implementeer. Binne die Noordwes-Provinsie van Suid-Afrika word 72,9% kinders groot in lae sosio-ekonomiese omstandighede (Pienaar et al. 2013:2). Westraad (2011:3, 24) dui aan dat die sosio-ekonomiese omgewing ʼn faktor is wat die kwaliteit van onderrig kan beïnvloed. ʼn Verdere faktor wat moontlik die onderwyser se houding teenoor die onderrig van Lewensvaardighede, wat perseptueel-motoriese vaardighede insluit, kan beïnvloed, is die ouers se onbetrokkenheid by die skool. Soos reeds aangedui, laat die ouers wat in lae sosio-ekonomiese omgewings woon soms die onderrig van hul kinders geheel en al aan die skool oor (McGettigan & Gray, 2012:15). Die onbetrokkenheid van die ouers by die vordering van hul kinders kan bydra tot moedeloosheid van onderwysers wat hierdie leerders moet onderrig. y g Meer tyd per week word aan die onderrig van Taal en Wiskunde bestee as aan Lewensvaardighede, wat wel volgens die voorskrifte van die KABV is. Die tydstoekenning per vak word egter nie volgens die KABV toegepas nie. Vir die onderrig van Lewensvaardighede word ses uur per week toegestaan (SA. DvBO 2011:6). 4. BESPREKING Slegs sewe (n=7, 30%) respondente het aangedui dat hulle meer as 2 uur per week aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee. Die assessering van Taal en Wiskunde kan makliker uitgevoer word as Lewensvaardighede (Lee & Zuze 2011:376), aangesien Lewensvaardighede nie skriftelik plaasvind nie en dus nie as korrek of foutief bepunt kan word nie, wat moontlik die tydsbesteding per vak kan beïnvloed. ʼn Verdere faktor kan moontlik onvoldoende leer- en onderrigsteunmateriaal wees. Om Lewensvaardighede, wat die onderrig van perseptueel-motoriese vaardighede insluit, effektief te kan aanbied, is voldoende leer- en onderrigsteunmateriaal noodsaaklik (McGettigan & Gray 2012:26; Van Zyl 2004:152). Onderwysers wat leerders moet onderrig sonder noodsaaklike leer- en onderrigsteun­ materiaal kan negatief raak en ʼn moedelose houding begin openbaar. Daar is dus ʼn verband gevind tussen die houding van onderwysers en die taal, ras, aantal leerders per klas, die sosio-ekonomiese omstandighede waar die leerders skoolgaan, asook die tyd wat aan die onderrig van verskillende vakke binne Graad R bestee word. 5. LEEMTES EN AANBEVELINGS Die klein aantal respondente wat aan die navorsing deelgeneem het, kan as ʼn leemte beskou word, aangesien slegs onderwysers binne ʼn klein demografiese area deel van die steekproef gevorm het. Daar word gevolglik aanbeveel dat die navorsing uitgebrei word na meer onderwysers en distrikte, wat moontlik ander resultate sal oplewer. Alhoewel alles gedoen is om die respondente te ondersteun, was daar moontlik verwarring of onsekerheid by die beantwoording van die vraelys, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 691 aangesien Engels of Afrikaans nie al die deelnemers se eerste taal was nie en die vrae vir dié respondente moontlik onduidelik kon wees. Daar word aanbeveel dat individuele onderhoude met respondente gevoer word, wat hierdie verwarring moontlik kan uitskakel. p g g Die volgende aanbevelings kan egter gemaak word uit die resultate van die studie. Universiteite kan moontlik kort kursusse ontwikkel met die fokus op die onderrig van Lewensvaardighede binne Graad R, waarin perseptueel-motoriese vaardighede behoorlike aandag kan geniet. Onderwysers sal sodoende deeglike indiensopleiding ontvang om hierdie ouderdom leerders meer sinvol te kan onderrig, aangesien die onderrig van Graad R nie as ʼn afgewaterde Graad 1 beskou kan word nie. Sodoende sal daar moontlik verseker kan word dat Lewensvaardighede aangepak en perseptueel- motoriese vaardighede ontwikkel kan word wat kan bydra tot skoolsukses in Graad  1. Skole behoort ook toegerus te word met noodsaaklike leer- en onderrigsteunmateriaal en onderwysers kan moontlik indiensopleiding ontvang oor die effektiewe gebruik van leer- en onderrigsteun­ materiaal om die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede te verseker. So sal Graad R-onderwysers met die nodige kennis toegerus word om ʼn verskil in die onderwys te maak. Die bestuur van voedingsprogramme wat onderrigtyd in beslag neem, behoort hersien te word sodat meer onderrigtyd beskikbaar kan wees. Leerders kan byvoorbeeld voorskools vanaf 7:30–8:00 ontbyt geniet, en aan die einde van vryspel buite, middagete ontvang. 6. SAMEVATTING Genoemde resultate bevestig dat die onderwyser se houding en motivering moontlik beïnvloed kan word deur faktore soos hul ouderdom, kwalifikasie, ondervinding, die aantal leerders in die klas, asook die sosio-ekonomiese omgewing van die leerders vir wie hul skoolhou. Ouer onderwysers, wat ongekwalifiseerd is en oor min Graad R-ondervinding beskik, openbaar ʼn minder positiewe houding teenoor die onderrig van Lewensvaardighede gemeet aan die tyd wat hulle aan die onderrig van Lewensvaardighede bestee. Daar is ʼn noue verband gevind tussen die tyd wat per vak bestee word en die sosio-ekonomiese omstandighede, die taal van onderrig en leer, en die ras wat die klas bywoon. Dit blyk dat minder tyd aan onderrig bestee word indien daar meer leerders in die klas is, die leerders uit ʼn lae sosio- ekonomiese omgewing kom, en oorwegend swart en Setswana-sprekend is. Hierdie navorsing rapporteer dat leerders wat in lae sosio-ekonomiese gebiede skoolgaan en in skole is met min leer- en onderrigsteunmateriaal en ongekwalifiseerde onderwysers, reeds in Graad R gekategoriseer kan word as leerders wat spesiale onderrig benodig. Onderwysers beskik dikwels nie oor die kennis om leer- en onderrigsteunmateriaal effektief aan te wend nie en hulle is bang leerders sal “dit wegdra of vuilmaak”. Meer aandag behoort ook deur die Departement van Basiese Onderwys daaraan geskenk te word om ʼn onderwysloopbaan in die vroeë kinderontwikkeling-fase aan te moedig, om so die status van hierdie onderwysers te verhoog. Samevattend toon die resultate van hierdie studie dat verskeie faktore ʼn effek kan uitoefen op die houding van die Graad R-onderwyser teenoor die onderrig van Lewensvaardighede wat die ontwikkeling van perseptueel-motoriese vaardighede, hetsy positief of negatief, kan beïnvloed. j , ( ) [ p ] Diale, B., Pillay, J. & Fritz, E. 2014. Dynamics in the Personal and Professional Development of Life- orientation Teachers in South Africa, Gauteng Province. J Soc Sci, 38(1):83-93. p g y p p Büchner-Eveleigh, M. & Nienaber, A. 2012. Gesondheidsorg vir kinders: Voldoen Suid-Afrikaanse wetgewing aan die land se verpligtinge ingevolge die konvensie oor die regte van die kind en die Grondwet? African journal online, 15(1):103-428 [14 April 2014]. Benson, E.F. 2005. Preparing our youth for “Life 101”, http://www.arise.htm/ [19 September 2012]. Benson, E.F. 2005. Preparing our youth for Life 101 , http://www.arise.htm/ [19 September 2012]. Büchner-Eveleigh, M. & Nienaber, A. 2012. Gesondheidsorg vir kinders: Voldoen Suid-Afrikaanse wetgewing aan die land se verpligtinge ingevolge die konvensie oor die regte van die kind en die Grondwet? African journal online, 15(1):103-428 [14 April 2014]. Diale, B., Pillay, J. & Fritz, E. 2014. Dynamics in the Personal and Professional Development of Life- i t ti T h i S th Af i G t P i J S S i 38(1) 83 93 Benson, E.F. 2005. Preparing our youth for “Life 101”, http://www.arise.htm/ [19 September 2012]. Büchner-Eveleigh, M. & Nienaber, A. 2012. Gesondheidsorg vir kinders: Voldoen Suid-Afrikaanse wetgewing aan die land se verpligtinge ingevolge die konvensie oor die regte van die kind en die Grondwet? African journal online, 15(1):103-428 [14 April 2014]. Diale, B., Pillay, J. & Fritz, E. 2014. Dynamics in the Personal and Professional Development of Life- orientation Teachers in South Africa, Gauteng Province. J Soc Sci, 38(1):83-93. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 BIBLIOGRAFIE Benson, E.F. 2005. Preparing our youth for “Life 101”, http://www.arise.htm/ [19 September 2012]. j , ( ) [ p ] Diale, B., Pillay, J. & Fritz, E. 2014. Dynamics in the Personal and Professional Development of Life- orientation Teachers in South Africa, Gauteng Province. J Soc Sci, 38(1):83-93. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 2-2: Junie 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n2-2a10 692 Drew, S. 2010. Will Grade R improve South African Education? Johannesburg: University of Witwatersrand. Erasmus, M. 2012. Riglyne vir ʼn perseptueel-motoriese intervensie-program om die skoolgereedheid van Graad R-leerders te bevorder. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. (Proefskrif - PhD). Erasmus, M. 2012. Riglyne vir ʼn perseptueel-motoriese intervensie-program om die skoolgereedheid van Graad R-leerders te bevorder. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. (Proefskrif - PhD). Excell, L. 2011. Grade R teachers’ perceptions of early childhood development and how these impact on classroom practice. Johannesburg: University of the Witwatersrand. (Thesis - PhD). Green, W., Parker, D., Deacon, R. & Hall, H. 2011. Foundation Phase teachers provision by public higher education institutions in South Africa. South African Journal of Childhood Education, 1(1):109-121. Henning, E. 2013. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik Joubert, I., Hartell, C.G. & Lombard, K. 2016. Navorsing - ‘n Gids vir die beginnernavorser. Pretoria: Van Schaik. Landsberg, E., Krüger, D. & Swart, E. 2011. Addressing barriers to learning. A South African perspective. 2nd ed. Pretoria: Van Schaik. Lee, V.E. & Zuze, T.L. 2011. School resources and academic performance in Sub-Saharan Africa. Comparative Education Review, 55(3):369-397. Lovemore, A. 2012. Behou onnies só in SA, m.news24.com, [10 June 2012]. McGettigan, I.L. & Gray, C. 2012. Perspectives on school readiness in rural Ireland: the experiences of parents and children. International journal of early years education, 20(1):15-29. Miles, M. & Huberman, M. 1994. Qualitative data analysis: a sourcebook for new methods. Beverly Hills: Sage. Moloi, M. & Chetty, M. 2011. Learners’ preschool exposure and achievement in South Africa. http://www. education.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=IlVz0c3BtT0% 3D&tabid=358&mid=1261/ [02 April 2011]. Orban, L.P. 2003. Die multi-getraumatiseerde kind in die middelkinderjare. Pretoria: Universiteit van Pretoria. Pi A B h t R & T i k J 2013 R l ti hi b t d i f SES h l t Moloi, M. & Chetty, M. 2011. Learners’ preschool exposure and achievement in South Africa. http://www. education.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=IlVz0c3BtT0% 3D&tabid=358&mid=1261/ [02 April 2011]. O b 2003 l d k d d dd lk d i i i i i g pi Orban, L.P. 2003. Die multi-getraumatiseerde kind in die middelkinderjare. BIBLIOGRAFIE Pretoria: Universiteit va Orban, L.P. 2003. Die multi-getraumatiseerde kind in die middelkinderjare. Pretoria: Universiteit van Pretoria. Pi A B h t R & T i k J 2013 R l ti hi b t d i f SES h l t Orban, L.P. 2003. Die multi-getraumatiseerde kind in die middelkinderjare. Pretoria: Universiteit van Pretoria. Pienaar, A., Barhorst, R. & Twisk, J. 2013. Relationships between academic performance, SES school type Pienaar, A., Barhorst, R. & Twisk, J. 2013. Relationships between academic performance, SES school type and perceptual-motor skills in first grade South African learners: NW-Child study. Child: care, health and development, 40(3):370-380. p ( ) Roopnarine, J. & Johnson, J. 2011. The socio-cultural contexts of early education in Caribbean societies: A focus on transition to primary school. Educating the young child, 4(3):175. Rooth, E. 2008. Life Skills: A resource book for facilitators. Braamfontein: Nolwazi Educational Publishers. Samuels, M. 2010. Will Grade R really improve the quality of South African education? Johannesburg: Umalusi, CEPD & Wits seminar. Samuels, M. 2010. Will Grade R really improve the quality of South African education? Johannesburg: Umalusi, CEPD & Wits seminar. , Sherry, K. & Draper, C.E. 2013. The relationship between gross motor skills and school readiness in early childhood: making the case in South Africa. Early Child Development and Care, 183(9):1293-1310. Shumba, A., Mpofu, E., Seotlwe, M. & Montsi, M.R. 2011. Perceived challenges of implementing the guidance subject in Botswana primary schools. Journal of Social Sciences, 28(1):1-11. South Africa. 2007. South African School’s Act. no 84 of 1996, revision service no. 7. www.saqa.org.za/ show.asp?include=docs/legislation/related/act84. CachedSimilar/ [07 July 2013]. South Africa. Department of Education. 2011. Strategic plan 2011-2014. http://www.education.gov.za/ [07 July 2014]. Suid-Afrika. Departement van Basiese Onderwys. 2011. Nasionale Kurrikulum- en Assessse verklaring Graad R–3 Lewensvaardigheid. http://www.info.gov/ [23 April 2012]. UNESCO. 2007. Strong foundations: Early childhood care and education. http://unesdoc.unesco.org/ images/0014/001477/147794e.pdf/ [12 April 2012].i g p p Van der Berg, S. & Harris, L. 2014. Grade R offers SA’s poorest children no discernible benefit. http://mg.co. za/article/2014-07-30-grade-r-offers-sas-poorest-children-no-discernable-benefit/ [30 August 2014]. Van Zyl, E. 2004. The relation between perceptual development (as part of school readiness) and school success of Grade 1 learners. Africa Education Review, 1(1):159, 2004. f ( ) Vorster, H. 2011. Die voedingsoorgang in Suid-Afrika: ’n Uitdaging vir verbeterde voeding en die verligting van armoede. Suid-Afrikaanse tydskrif vir natuurwetenskap en tegnologie, 30(1):7. Westraad, S. 2011. Changing schools in challenging contexts. Port Elizabeth: GM South Africa Foundation.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v56n2-2/11.pdf

Afrikaans

Die geesteswetenskaplike agtergrond van die natuurwetenskappe The humanities background of the natural sciences Danie Strauss Danie Strauss Skool vir Filosofie Noordwes-Universiteit Potchefstroom Kampus E-pos: [email protected] Danie Strauss Skool vir Filosofie Noordwes-Universiteit Potchefstroom Kampus E-pos: [email protected] Danie Strauss Danie Strauss word in 1971 as senior lektor in Wysbegeerte aan die destydse UOVS aangestel. Vanaf Januarie 1976 is hy bevorder tot mede­ professor en in Oktober 1977 word hy aangestel as professor en hoof van die Departement Wysbe­ geerte aan die UOVS. In 1994 vertrek by na Kanada waar hy as eerste Direkteur van die Dooyeweerd Centre die publikasie van die ver­ samelde werke van Herman Dooyeweerd in Engels van stapel stuur. Hy keer in 1997 terug na Suid-Afrika en vanaf April 1998 tot 31 Desember 2001 ageer hy as Dekaan van die nuwe Fakulteit van Geesteswetenskappe aan die UVS. Benewens 15 selfstandige publikasies, 42 internasionale konferensievoordragte en 20 bydraes tot ver­ samelde werke het meer as 290 vakartikels in nasionale en internasionale tydskrifte uit sy pen verskyn. In 2005 is ’n werk oor die wysgerige grondslae van die moderne natuurwetenskappe deur die Duitse Uitgewer Peter Lang gepubliseer, Paradigmen in Mathematik, Physik und Biologie und ihre philosophische Wurzeln (216 pp.) (Frankfurt am Main). In 2006 het ’n werk oor die sosiologie ook by Peter Lang verskyn – Reinte­ grating Social Theory – Reflecting upon human society and the discipline of sociology (310 pp.) (Oxford: New York). In 2009 het sy werk, Philo­ sophy: Discipline of the Disciplines by Paideia Press, Grand Rapids, USA verskyn (715 pp.). In 2011 is dit in Amsterdam deur die Stichting Refor­ matorische Filosofie beloon as die mees omvat­ tende uitbouing van die sistematiese erfenis van Danie Strauss was appointed as senior lecturer in Philosophy at the then University of the Orange Free State (UOFS) in 1971. He was promoted to associate professor in January 1976 and in October 1977 he became professor and head of the Department of Philosophy at the UOFS. In 1994 he went to Canada, where as the first Director of the Dooyeweerd Centre, he initiated the publication of the collected works of Herman Dooyeweerd in English. He returned to South Africa in 1997 and from 1 April 1998 to 31 De­ cember 2001 he was Dean of the new Faculty of Humanities at the UFS. Apart from 15 independent publications, 42 international conference papers and 20 contributions to collected works, he has published 290 articles in national and inter­ national journals. 1165 1165 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 S C The humanities background of the natural sciences The humanities background of the natural sciences The cradle of our Western intellectual legacy is found in ancient Greece where philosophy witnessed the slow process of differentiation through which the various social sciences started to come into their own. Their interconnectedness precluded a separation between philosophy and the academic disciplines, explaining why throughout the subsequent history all the existing special sciences harboured schools of thought that reflected the influence of philosophical trends. Contemplate for example how the way in which Thomas Hobbes portrayed the “state of nature,” namely as a battle of everyone against everyone (bellum omni contra omnes), influenced Charles Darwin in his conception of nature as a “struggle for existence.” Stephen Gould even holds that natural selection essentially transposes the economic theory of Adam Smith to nature. Darwin struggled with the Enlightenment idea of progress although his theory as such does not leave any room for a purpose or goal. In all of this Gould discerns a paradox: the absence of a statement about general progress and the fossil record, crying out for “a rationale that will place progress into the center of evolutionary theory”. Nineteenth century historicism succeeded the ideal of progress. It opened the way for unlimited change and transformation and at once highlights philosophical problems and insights already found in Greek philosophy. The all-important contribution of Plato was to realize that change always presupposes something persistent or enduring. This insight later on returned in the formulation of the law of inertia by Galileo and in the special theory of relativity by Einstein. Immanuel Kant articulated what he called the “law of the continuity of all change”. However, it was the relationship between universality and what is individual that paved the way for the linguistic turn at the beginning of the 20th century. No science is possible of what is individual. Aristotle therefore had to introduce a universal secondary substance adjacent to his purely individual primary substance. While Plato actually stumbled upon a given law as order for things, Aristotle wrestled with the orderliness of things (such as the houseness of this house or the being a circle of this circle). Mediated by the space metaphysics of Parmenides’ medieval philosophy eventually wrestled with the so-called ontic status of universals (universalia). Die geesteswetenskaplike agtergrond van die natuurwetenskappe The humanities background of the natural sciences In 2005 his work on the philosophical foundations of the modern natural sciences was published by Peter Lang Publishers – Paradigmen in Mathematik, Physik und Biologie und ihre philosophische Wurzeln (216 pp.) (Frankfurt am Main). In 2006 Peter Lang published his work Reintegrating Social Theory – Reflecting upon human society and the discipline of sociology (310 pp.) (Oxford New York). In 2009 his work, Philosophy: Discipline of the Disciplines was published by Paideia Press, Grand Rapids, USA (715 pp.). In 2011 this book received the award for work in the fields of systematic philosophy or the history of philosophy for advancing the cause of the “Philosophy of the Cosmonomic Idea”. Since 2013 Danie Strauss is Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1166 a Research Fellow at the School of Philosophy, North West University, Potchefstroom Campus, South Africa. hierdie filosofie. Sedert 2013 is Danie Strauss Navorsingsgenoot by die Skool vir Filosofie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom Kampus. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 OPSOMMING In hierdie artikel word ondersoek ingestel na die funderende rol van die geesteswetenskappe ten opsigte van die natuurwetenskappe. As toeligting hierop word enkele voorbeelde vermeld. Dink byvoorbeeld aan Thomas Hobbes wat die voorstaatlike natuurtoestand as ’n stryd van almal teen almal gesien het en daarmee ’n invloed op Darwin se “struggle for existence” uitgeoefen het. Hierdie invloed is versterk deur die historisme van die vroeg negentiende eeu waarin historiese veranderlikheid voorop gestel word. Plato het egter reeds ingesien dat verandering duursaamheid (konstansie) veronderstel – ’n insig wat Immanuel Kant sou verwoord in sy wet van die kontinuïteit van alle verandering. Plato se transendente ideë en Aristoteles se algemene wesensvorme het sowel die idee van tipes as van universaliteit na vore gebring, wat op hul beurt tot die “universalia”- stryd van die laat-middeleeue sou lei, met die realisme (waaronder platonisme) en nominalisme as teëgestelde pole. Dit is merkwaardig dat die moderne biologiese denke (neo-Darwinisme) nominalisties georiënteerd is terwyl die moderne wiskunde oorwegend platonisties is. TREFWOORDE: filosofie, natuurwetenskappe, natuurlike seleksie, stryd om bestaan, verandering, konstantheid, universaliteit, individualiteit, wetmatgheid, realisme, nominalisme KEY CONCEPTS: philosophy, natural sciences, natural selection, struggle for existence, change, constancy, universality, individuality, lawfulness, realism, nominalism Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 S C The humanities background of the natural sciences Realistic metaphysics accepted a threefold existence of the universalia: ante rem as ideas in God’s Mind, in re as their universal essential forms, and post rem as universal concepts in the mind of the human subject. By the beginning of the 13th century William of Ockham questioned the threefold existence of the universalia. Outside the human mind there is only a multiplicity of individual entities. Since nominalism rejected both a universal order for and a universal orderliness of things, it actually stripped reality of its laws and lawfulness, paving the way for Kant to introduce human understanding to fill this vacant position. He holds: “Understanding creates its laws (a priori) not out of nature but prescribes them to nature.” Whereas Ray and Linnaeus continued the idea of types in their idealistic morphology (accepting universality outside the human mind in classifying plants and animals), Darwin and his followers adhere to nominalism, more recently articulated in a clear statement of Simpson: “Organisms are not types and do not have types.” Not even modern mathematics escaped from the problem of universalia because (according to Fraenkel et al.) sets participate in the “well-known and amply discussed classical problem of the ontological status of the universals”. Stegmüller even Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1167 relates this problem to basic issues in mathematics as such – the three ontological positions, namely nominalism, conceptualism and platonism could be mapped upon “the quantitative categories finite totality (Gesamtheit) – denumerable infinite totality – non-denumerable infinite totality”. Paul Bernays holds that the application of platonism in mathe­matics is so widespread that it is not an exaggeration to say that platonism reigns supreme in the field of mathematics. The remarkable and at once astonishing effect of the influence of the contest about universals in the modern natural sciences is that there is an abyss between nominalistic Darwinism and platonistic mathematics. All-in-all it is clear that the natural sciences were (and still are) thoroughly influenced by the humanities. 1 Die stryd om bestaan – deur Spencer omvorm tot die welbekende frase: “survival of the fittest” – sou onder meer deur ’n tydgenoot van Darwin as ’n skeeftrekking van die natuur gesien word. Die sosiaal-politieke denker, P.A. Kropotkin (1842–1921) het daarop gewys dat Darwin die feit ignoreer dat daar naas strydverskynsels ook tallose voorbeelde van vreedsame en harmonieuse saam-bestaan in die natuur te vinde is (Kropotkin 1903; Kropotkin 1995:117 ff. en Gould 1996:144). 2 Gould wys daarop dat natuurlike seleksie reeds voor 1859 bekend was. Hy vermeld twee uitsonderings, met name die Skotse vrugtekweker Patrick Matthew (in 1831) en die Skots- Amerikaanse doktor, William Charles Wells oor Naval Timber geskryf (in 1813 is dit voorgedra en in 1818 gepubliseer). Darwin het wel huiwerend apologie aangeteken (in die Gardener’s Chronicle van April 21, 1860): “I freely acknowledge that Mr. Matthew has anticipated by many 1. DIE VERBAND TUSSEN FILOSOFIE EN DIE NATUURWETENSKAPPE – ’N HISTORIESE TERUGBLIK Die Griekse kultuur word nog steeds waardeer as die bakermat van die Westerse intellektuele erfenis. Nadat Thales van Milete in 585 voor Christus ’n sonsverduistering korrek voorspel het, het die astronomie, wiskunde en mediese wetenskappe geleidelik ’n eie weg begin baan, onderskeie van die filosofie (wysbegeerte). Enersyds het hierdie differensiasie-proses die weg geopen vir selfstandige vakwetenskappe en andersyds het dit gepaardgegaan met ’n wedersydse beïnvloeding van die wysbegeerte en die vakwetenskappe, insluitende die ontluikende natuurwetenskappe.i Hoewel die gedagte-wêreld van die vroegste Griekse filosowe tradisioneel bestempel word as natuurfilosofie, is die wysbegeerte as dissipline nogtans nooit by die natuurwetenskappe ingedeel nie. Desnietemin dui ’n term soos natuurfilosofie sekerlik daarop dat die filosofie verband hou met die natuurwetenskappe. Daarom word nog steeds van die filosofie verwag om op hoogte te bly met die nuutste ontwikkelinge in die natuurwetenskappe, terwyl juis die uiteenlopende denkstrominge wat in die verskillende vakwetenskappe aangetref word die deurwerking van wysgerige oriëntasies weerspieël. Dit is derhalwe juis die geskiedenis van sowel die wysbegeerte as die vakwetenskappe wat gevolglik enige aanspraak op neutraliteit weerlê. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1168 DIE MEDIESE WETENSKAP EN DIE BIOLOGIE 2. Unschuld wys daarop dat een van die verwaarloosde perspektiewe op die natuurwetenskappe in die invloed van sosiaal-politieke opvattings op ons verstaan van die natuur en die menslike liggaam gegee is. As mediese wetenskaplike vra hy waarom daar soveel uiteenlopende mediese praktyke in diverse kulture te vinde is, mede in die lig van dit wat waarneembaar en nie- waarneembaar aan die menslike liggaam is nie (Unschuld 2003:74 ff.). Die agtergrond-aannames wat in Darwin se evolusieteorie ’n rol speel kan ook hier vermeld word. Beskou eerstens die wyse waarop Thomas Hobbes die voor-staatlike toestand van die menslike samelewing in terme van strydverskynsels beskryf het. Hy beweer dat daar in die natuurtoestand ’n stryd van almal teen almal (bellum omni contra omnes) geheers het.1 Die toenmalige siening van die menslike samelewing was dat dit onderworpe is aan gedetermineerde natuurwette van oorsaak en gevolg. 3. In aansluiting by Silvan S. Scheber wys Stephen Jay Gould daarop dat “the theory of natural selection is, in essence, Adam Smith’s economics transferred to nature” (Gould 2002:122). In ’n gesamentlike artikel wat in 1977 deur Gould en Eldredge gepubliseer is word die intellektuele klimaat van Darwin teruggevoer na ’n ontwikkelende gedagtelyn vanaf Hobbes en Malthus tot by Hegel, dus vanaf die sewentiende tot die negentiende eeu: It is remarkable how Darwin recognizes among beasts and plants his English society with its division of labor, competition, opening up of new markets, “invention,” and the Malthusian “struggle for existence.” It is Hobbes’ “bellum omnium contra omnes,” and one is reminded of Hegel’s Phenomenology, where civil society is described as a “spiritual animal kingdom,” while in Darwin the animal kingdom figures as civil society. (Gould & Eldredge 1977:145) Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 years the explanation which I have offered of the origin of species, under the name of natural selection. I think that no one will feel surprised that neither I, nor apparently any other naturalist, has heard of Mr. Matthew’s views, considering how briefly they are given, and that they appeared in the Appendix to a work on Naval Timber and Arboriculture” (aangehaal deur Gould 2002:137- 138). Voeg hierby die feit dat A.R. Wallace in1858, ’n jaar voor die verskyning van Darwin se “Origin of Species” ’n kopie van ’n “paper” van hom aan Darwin gestuur het waarin hy onafhanklik ’n teorie van “evolution by natural selection” ontwikkel het (sien Bergman 2002:61). 5. DIE VITALISTIESE FORMULERING IN DIE SLOTPARAGRAAF VAN DARWIN SE ORIGIN OF SPECIES Die verweefdheid van Darwin se progressielose natuurwetenskaplike oriëntasie met sy eie posisie binne die Britse samelewing het hom merkwaardig genoeg aan die einde van sy 1859- werk tot ’n formulering gebring wat eerder van ’n vitalistiese denker verwag sou kon word. Hy skryf: Thus, from the war of nature, from famine and death, the most exalted object which Thus, from the war of nature, from famine and death, the most exalted object which we are capable of conceiving, namely, the production of the higher animals, directly follows. There is grandeur in this view of life, with its several powers, having been originally breathed by the Creator into a few forms or into one (Darwin 1859 – uit die slot-paragraaf van die Origin of Species). Die eintlike toeleg van Darwin se benadering, waarna pas verwys is (sy werk uit die jaar 1868) is enkele dekades gelede deur Dawkins soos volg verwoord: “The universe we observe has precisely the properties we should expect if there is, at bottom, no design, no purpose, no evil and no good, nothing but blind, pitiless indifference” (Dawkins 1988:155). 4. DIE INVLOED VAN DIE VOORUITGANGSIDEE VAN DIE 18de EEU 4. Die agtiende eeu is by uitstek bekend as die eeu van die Verligting (Aufklärung), onder meer omdat die verheerliking van begripskennis tot ’n ongekende vooruitgangsgeloof aanleiding gegee het. Hierdie vertroue van die Aufklärung in vooruitgang (progress) het ’n nuwe wending aan die lang vitalistiese tradisie in die biologie gegee waarin planmatigheid en teleologie nog ’n rol gespeel het. Die benadering van Darwin in 1859 bevat egter geen stelling oor algemene vooruitgang nie – en ewemin bied dit ’n meganisme vir globale vooruitgang (“purpose” of ’n “goal”) (sien Darwin 1868:6).2 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1169 Die toevalsverhaal van natuurlike seleksie (later gekoppel aan mutasie) staan gevolglik lynreg teenoor die vooruitgangsgeloof van die agtiende eeu. 5. DIE VITALISTIESE FORMULERING IN DIE SLOTPARAGRAAF VAN DARWIN SE ORIGIN OF SPECIES Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 8. Die uitdrukking auto to eidos kom onder meer in Euthypro en Hippias Major voor. In laasgenoemde dialoog vra Sokrates aan Hippias om hom te onderrig wat die skone self is (286d8). Die woord eidos word ooreenstemmend in 289d4 en 298b4 gebruik (vergelyk ook 288a9, 289c3 en 292c9). In die dialoog Kratylos 439c9 vra Sokrates na die bestaan van ’n skone-op-sigself en ’n goeie-op-sigself – en in hierdie dialoog word ook aangevoer dat indien daar slegs verandering is, kennisvorming onmoontlik sou wees (Kratylos 439e en verder). Plato se besondere insig is dat verandering altyd duursaamheid (konstansie) veronderstel. Wanneer Plato in sy dialoog Phaedo die woord parousia (teenwoordigheid) gebruik ter aanduiding van die aanwesigheid van die eidè (ideë) in die sintuiglik-waarneembare dinge antisipeer dit die problematiek waarmee Aristoteles gekonfronteer sou word. Laasgenoemde het met ’n suiwer individuele substansie (proten ousian) begin maar spoedig besef dat (teoretiese) kennis slegs met behup van universaliteit veranwoord kan word. Gevolglik moes hy naas die suiwer individuele primêre substansie ’n sekondêre substansie (die “to ti en einai”) as die universele wesensvorm van die dinge invoer (vgl. onder meer sy Metafisika 1035b34 – 1036a8). 7. DIE INVLOED VAN DIE HISTORISME OP DIE NATUURWETENSK Eers met die oorgang van die agtiende na die negentiende eeu is die probleem van verandering ernstig opgeneem, gepaardgaande met die ontstaan van die historisme waarvolgens alles aan historiese verandering onderworpe is. Hierdie klem op verandering het die weg vir Darwin geopen om ’n teorie van verandering (variasie deur middel van natuurlike seleksie) te ontwikkel. ’n Tydgenoot van Darwin, Alfred Russel Wallace, het bykomend reeds daarop gewys dat die idee van “seleksie” ’n intelligensie benodig wat keuses kan uitoefen en dat dit derhalwe nie werklik ’n natuurfaktor is nie. Darwin stel eksplisiet: “I have called this principle, by which each slight variation, if useful, is preserved, by the term of Natural Selection, in order to mark its relation to man’s power of selection” (Darwin 1968:115). p ( ) Die intrinsieke probleme van die historisme betref egter ’n veel ouer kennis-teoretiese kwessie wat reeds deur Plato blootgelê is. Herakleitos is bekend vir sy stelling dat alles verander. Plato het egter ingesien dat kennis onmoontlik sou wees as alles werklik voortdurend verander het. Hoe kan iets geken word as dit voortdurend in iets anders verander het? Gevolglik het Plato geredeneer dat kennis moontlik gemaak word deur statiese, onveranderlike bo-tydelike (ewige) ontiese vorme (synsvorme). Die bo-sinnelike auto to eidos (eie wese) van die sintuiglik- waarneembare dinge bied ’n konstante kennisbasis vir veranderlike dinge. 6. Gould huiwer geensins om die probleem van “progress” binne die Darwinisme aan die orde te stel nie. Die mees sakekundige studente van die geskiedenis van lewende dinge “have always sensed the failure of the fossil record to supply the most desired ingredient of Western comfort: a clear signal of progress measured as some form of steadily increasing complexity for life as a whole through time”. Gould vervolg dan dat die basiese gegewens nie ondersteuning bied vir so ’n siening nie aangesien “simple forms still predominate in most environments, as they always have”. Hierdie “undeniable fact” het ondersteuners van “progress (that is, nearly all of us throughout the history of evolutionary thought)” daartoe gebring om kriteria te verskuif “and ended up grasping at straws” (Gould 1996:166-167). p g p g ( ) Gould verwys ook na die volgende paradoks binne die Darwinisme: The basic theory of natural selection offers no statement about general progress, and supplies no mechanism whereby overall advance might be expected.Yet both Western culture and the undeniable facts of a fossil record that started with bacteria alone, and has now exalted us, cry out in unison for a rationale that will place progress into the center of evolutionary theory. (Gould1996:136) Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1170 Die vooruitgangsgeloof van die Verligting is egter deur ’n geesteswetenskaplike ontwikkeling aan die begin van die negentiende eeu opgevolg wat eweneens ’n belangrike invloed op die denke van Darwin sou uitoefen. 3 Habermas verduidelik hoedat Dilthey geworstel het met die vraag “hoe die sin van ’n geïndividualiseerde lewensamehang in onvermydelik-universele kategorieë begryp en daargestel kan word” (Habermas 1970:203). Die feit dat begrippe blind is vir die individuele is onder meer beliggaam in twee slagspreuke uit die middeleeuse skolastiek: “Individuum ineffabile” [wat individueel is is onuitspreeklik] en “de singularibus non est scientia” [oor wat individueel is bestaan daar geen wetenskap] (sien Janich 2009:110). 9. DIE NATUURWETENSKAPLIKE UITWERKING VAN PLATO SE INSIG: GALILEI EN EINSTEIN Later sou Galilei hierdie insig benut in die formulering van die traagheidswet (die wet van inersie). Hierdie wet bepaal dat ’n liggaam wat beweeg sy beweging eindeloos sal voortsit tensy ’n krag daarop inwerk. Daarom is dit sinloos om na die oorsaak van beweging te vra. ’n Mens kan slegs vra wat die oorsaak van die verandering van beweging is (vertraging of versnelling). Oorsaak en gevolg (kousaliteit) verwys hier na die fisiese aspek van energie- werking, want indien energie in aksie is veroorsaak dit gevolge, dit wil sê veranderinge. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1171 Die Griekse substansiebegrip, waarin tussen wese en verskyning onderskei word, appelleer ook op die insig dat verandering duursaamheid veronderstel. Veel later sou Immanuel Kant hierdie problematiek aan die orde stel deur daarop te wys dat in die verskyning van die substansie die substraat te midde van alle wisseling altyd dieselfde bly (“immer dasselbe bleibt”) – en dan voeg hy daaraan toe dat die hoeveelheid van die substraat in die natuur nòg vermeerder nòg verminder kan word (“so kann ihr Quantum in der Natur auch weder vermehrt noch vermindert werden”) (Kant 1787-B:225; vergelyk ook B:250). Dit bring Kant dan tot ’n algemene formulering wanneer hy van die “wet van die kontinuïteit van alle verandering” praat (Kant 1787-B:-254 – “das Gestz der Kontinuïtät aller Veränderung”). 10. In sy natuurfilosofie het Schelling later die (logiese denk-)wet van identiteit [A= A] op die konstansie van God betrek wat in alle dinge aan sigself gelyk bly (“dass in allen Dingen sich selbst Gleiche”) (Schelling 1806:147). ) ( g ) Wanneer die 19de eeuse fisika hierdie gesigspunte verenig in die wet van energie-behoud is die kerngedagte nog steeds dat te midde van alle verandering die totale energie van die heelal dieselfde bly. Hierdie insig stel wetenskaplike denke in staat om die impasse van die relativisme te bowe te kom, want te midde van relatiwiteit en verandering is daar altyd iets wat dieselfde is, wat konstant bly. Avey plaas hierdie perspektief binne die kader van die onderskeiding tussen ’n wet en dit wat daaraan onderworpe is: There is, however, another aspect of Heraclitan philosophy which should not be ignored, and which relativist theory does not always find it convenient to emphasize. The law of change does not itself undergo change in the manner of the changing particulars. (Avey 1929:521) There is, however, another aspect of Heraclitan philosophy which should not be ignored, and which relativist theory does not always find it convenient to emphasize. The law of change does not itself undergo change in the manner of the changing particulars. (Avey 1929:521) Ook in die taalkunde van De Saussure word eers van die “mutability” van die taal-teken melding gemaak en dan na die “immutability” daarvan verwys. Hy besef egter dat beide hierdie gesigspunte interafhanklik is en stel dan die korrekte siening. Hy vermeld eers die “duursaamheid van die ou substansie” maar vervolg dan onmiddellik met ’n duidelike formulering van die funderingssamehang tussen kontinuïteit en verandering: the sign is exposed to alteration because it perpetuates itself. What predominates in all change is the persistence of the old substance; disregard for the past is only relative. That is why the principle of change is based on the principle of continuity. (De Saussure, 1966:74) Die betekenis van die tradisionele Platoniese insig dat verandering konstansie veronderstel sou ook vanuit ’n ander natuurwetenskaplike hoek bevestiging ontvang. Waar die 18de gestempel is deur ’n oorwaardering van (universele) begripskennis, het ons gesien dat die 19de eeu die klem verskuif het na ’n oorwaardering van die uniek-individuele aard van (historiese) verandering. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 11. EINSTEIN EN DIE HISTORISTIESE TYDSGEES AAN DIE BEGIN VAN DIE 20ste EEU Indien die insig insake die funderingsverhouding tussen konstansie en dinamiek verbind word aan die onderskeiding tussen die kinematiese aspek en die fisiese aspek van die werklikheid kan selfs tot ’n beter aanduiding van die eerste hoofwet gekom word. Ons het terloops reeds verwys na die wet van energie-behoud. Die term “behoud” is egter dubbelsinnig omdat dit die indruk mag wek dat die behoud van iets ’n ekstra energie-inset benodig, terwyl in werklikheid bloot bedoel word dat die totale energie van die heelal steeds dieselfde sal bly. Dit handel in werklikheid oor die wet van energie-konstansie wat bloot ’n analogie van die oorspronklike kinematiese sin van eenparige beweging aan die wetsy van die fisiese aspek openbaar.5 10. Veral Dilthey het die weg gebaan vir die taalwending wat aan die wysgerige ontwikkelinge van die 20ste eeu ’n nuwe horison sou verskaf.3 Te midde van die historiese Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1172 tydsgees van die 19de eeu was die fisika van hierdie era nog grootliks in die greep van die klassieke meganistiese wêreldbeeld van die heelal as deeltjies in beweging.4 Klaarblyklik as gevolg van die nawerkende historiese tydsgees (Zeitgeist) aan die begin van die 20ste eeu het Einstein se teorie as die (spesiale en algemene) relatiwiteitsteorie bekend geword ten spyte van die feit dat dit in die eerste plek ’n teorie van konstansie is. Einstein postuleer immers die konstante snelheid van lig in ’n vakuum [“die Voraussetzung von der Konstanz der Vacuum- Lichtgeschwindigkeit”] (sien Einstein 1959:54). 4 Max Planck verduidelik dat die opvatting van die natuur wat tot aan die begin van die 20ste eeu die belangrikste diens aan die fisika gelewer het ongetwyfeld die meganiese siening is. Hierdie siening is daarop gerig om “alle kwalitatiewe verskille in laaste instansie terug te voer tot beweging”. Daarom kan dit gedefinieer word as die beskouing wat “alle fisiese prosesse volledig tot die bewegings van onveranderlike, gelyksoortige massapunte of massa-elemente teruggevoer kan word” (Planck, 1910:53). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 ( ) 5 Hierdie opmerking benut ’n element van die teorie van modale aspekte wat deur Dooyeweerd ontwikkel is. Die term modus (modaal) verwys na die verskillende bestaanswyses van konkrete entiteite en gebeurtenisse. Dit betref die hoe(-danighede) en nie die konkrete wat van die dinge nie. Die struktuur van elke aspek besit ’n wetsy en feitlike sy asook subjek-subjek en subjek-objek relasies aan die feitlike sy. Tydsorde aan die wetsy korrespondeer met tydsduur aan die feitlike sy, terwyl terugwysende en vooruitwysende (retrosiperende en antisiperende) analogieë gestempel word deur die ondefinieerbare sin-kern van elke aspek. Aan die wetsy van die fisiese aspek tref ons byvoorbeeld die onomkeerbare tydsorde van oorsaak en gevolg (kousaliteit) aan wat aan die feitlike sy korreleer met kousaal-verlopende prosesse. En ons het pas die kinematiese analogie (retrosipasie) aan die wetsy van die fisiese aspek uitgelig in die nuwe formulering van die eerste hoofwet van die termodinamika, energie-konstansie. Hierdie wysgerige teorie belig bykomend die funderende rol van die geesteswetenskappe ten opsigte van die natuurwetenskappe. 4 Max Planck verduidelik dat die opvatting van die natuur wat tot aan die begin van die 20ste eeu die belangrikste diens aan die fisika gelewer het ongetwyfeld die meganiese siening is. Hierdie siening is daarop gerig om “alle kwalitatiewe verskille in laaste instansie terug te voer tot beweging”. Daarom kan dit gedefinieer word as die beskouing wat “alle fisiese prosesse volledig tot die bewegings van onveranderlike, gelyksoortige massapunte of massa-elemente teruggevoer kan word” (Planck, 1910:53). 5 Hierdie opmerking benut ’n element van die teorie van modale aspekte wat deur Dooyeweerd ontwikkel is. Die term modus (modaal) verwys na die verskillende bestaanswyses van konkrete entiteite en gebeurtenisse. Dit betref die hoe(-danighede) en nie die konkrete wat van die dinge nie. Die struktuur van elke aspek besit ’n wetsy en feitlike sy asook subjek-subjek en subjek-objek relasies aan die feitlike sy. Tydsorde aan die wetsy korrespondeer met tydsduur aan die feitlike sy, terwyl terugwysende en vooruitwysende (retrosiperende en antisiperende) analogieë gestempel word deur die ondefinieerbare sin-kern van elke aspek. Aan die wetsy van die fisiese aspek tref ons byvoorbeeld die onomkeerbare tydsorde van oorsaak en gevolg (kousaliteit) aan wat aan die feitlike sy korreleer met kousaal-verlopende prosesse. En ons het pas die kinematiese analogie (retrosipasie) aan die wetsy van die fisiese aspek uitgelig in die nuwe formulering van die eerste hoofwet van die termodinamika, energie-konstansie. Hierdie wysgerige teorie belig bykomend die funderende rol van die geesteswetenskappe ten opsigte van die natuurwetenskappe. 12. DIE SPANNING TUSSEN UNIVERSEEL EN INDIVIDUEEL: DIE WENDING NA DIE TAAL 12. DIE SPANNING TUSSEN UNIVERSEEL EN INDIVIDUEEL: DIE WENDING NA DIE TAAL 12.1 Enkele historiese kontoere Die taalwending waarna pas vlugtig verwys is hou nie alleen met die probleem van konstansie en dinamiek verband nie, want ons het opgemerk dat die historisme ook geworstel het met die relasie tusssen universaliteit en dit wat individueel is. Ons het egter gesien dat hierdie probleem reeds in die Griekse filosofie na vore getree het, met name in die denke van Plato en Aristoteles – respektiewelik in the universele bo-sinnelike statiese ontiese vorme (eidè) van eersgenoemde en die universele sekondêre substansie (selfstandigheidsvorm) van laasgenoemde. 4 Max Planck verduidelik dat die opvatting van die natuur wat tot aan die begin van die 20ste eeu die belangrikste diens aan die fisika gelewer het ongetwyfeld die meganiese siening is. Hierdie siening is daarop gerig om “alle kwalitatiewe verskille in laaste instansie terug te voer tot beweging”. Daarom kan dit gedefinieer word as die beskouing wat “alle fisiese prosesse volledig tot die bewegings van onveranderlike, gelyksoortige massapunte of massa-elemente teruggevoer kan word” (Planck, 1910:53). ( , ) 5 Hierdie opmerking benut ’n element van die teorie van modale aspekte wat deur Dooyeweerd ontwikkel is. Die term modus (modaal) verwys na die verskillende bestaanswyses van konkrete entiteite en gebeurtenisse. Dit betref die hoe(-danighede) en nie die konkrete wat van die dinge nie. Die struktuur van elke aspek besit ’n wetsy en feitlike sy asook subjek-subjek en subjek-objek relasies aan die feitlike sy. Tydsorde aan die wetsy korrespondeer met tydsduur aan die feitlike sy, terwyl terugwysende en vooruitwysende (retrosiperende en antisiperende) analogieë gestempel word deur die ondefinieerbare sin-kern van elke aspek. Aan die wetsy van die fisiese aspek tref ons byvoorbeeld die onomkeerbare tydsorde van oorsaak en gevolg (kousaliteit) aan wat aan die feitlike sy korreleer met kousaal-verlopende prosesse. En ons het pas die kinematiese analogie (retrosipasie) aan die wetsy van die fisiese aspek uitgelig in die nuwe formulering van die eerste hoofwet van die termodinamika, energie-konstansie. Hierdie wysgerige teorie belig bykomend die funderende rol van die geesteswetenskappe ten opsigte van die natuurwetenskappe. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1173 12.1 Die platoniese en neo-platoniese erfenis Wat egter nog hieraan toegevoeg moet word is die erfenis waarin begripsvorming aan die universele verbind word. Op die voetspoor van Plato stel Aristoteles dat ’n begrip ’n begrip van die algemene is (Metaph 1036 a 1) en voeg dan daaraan toe dat “sirkel-wees” universeel is maar dat daar van hierdie [individuele] sirkel geen definisie moontlik is nie (Metaph 1036 a 6) (vergelyk voetnoot 3 hierbo en Aristoteles 2001:799). Reeds by Parmenides kom ons ’n spekulatiewe hantering van ruimte-eienskappe teen, onder meer wanneer hy in sy bekende didaktiese gedig oor die “syn” wat “is” skryf: “aangesien dit ongebore is, is dit ook onverganklik, … want dit was nie en sal nie wees nie omdat dit in die hede tesame voorhande is as geheel, een, samehangend” (Diels-Kranz, B Fragmente 8:3- 6). Hierdie statiese (ruimtelike) synsmetafisika vorm die vertrekpunt van die “chain of being” in die latere middeleeue waar God (onder neo-Platoniese invloed) as die aller-algemeenste, as die hoogste syn (ipsum esse), beskryf is. Kremer wys daarop dat God vir Thomas Aquinas as die “ipsum esse per se subsistens”, as die oerbeeld van alle vorme, as die Vorm van alle Vorme, alle syndes wat daaraan deel het (daarin partisipeer) omvat. Elke gegewe synde is daarom ook niks anders nie as ’n inperking van die Vorm van alle Vorme, omdat dit slegs op ’n begrensde en gelimiteerde wyse die Vorm van alle Vorme daarstel – sonder dat die Vorm van alle Vorme ingeperk word (Kremer 1966:356-357). 12.2 Die “universalia”-stryd In die realistiese metafisika van die midddeleeue het hierdie erfenis gelei tot ’n drievoudige bestaan van die universalia: (i) ante rem as transendente ideë in God se Gees; (ii) in re as die wesensvorme van die dinge;6 (iii) post rem as die subjektiewe begrippe wat in die menslike gees aanwesig is. Waarheid is die ooreenstemming van [universele] denke en [universle] syn (adaequatio intellectus et rei). 7 Die primêre substansie is individueel maar die sekondêre substansie is nie individueel nie (sien Kategorieë 3b10 en verder; asook Aristoteles 2001:12). Aristotles stel ook dat dit onmoontlik is om enigiets wat individueel is te definieer (Metaph. 1040a5-7; Aristoteles 2001:808). 6 Die “sirkel-wees” van ’n sirkel (Aristoteles 2001:799) of die “huis-wees” van ’n huis; Aristoteles skryf “the being of house is not generated” (Aristoteles 2001:807). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 Die sirkel-wees van n sirkel (Aristoteles 2001:799) of die huis-wees van n huis; Aristoteles skryf “the being of house is not generated” (Aristoteles 2001:807). 7 Die primêre substansie is individueel maar die sekondêre substansie is nie individueel nie (sien Kategorieë 3b10 en verder; asook Aristoteles 2001:12). Aristotles stel ook dat dit onmoontlik is om enigiets wat individueel is te definieer (Metaph. 1040a5-7; Aristoteles 2001:808). 14. DIE ORDENING VAN DIE WERKLIKHEID In sy dialoog Phaedo gebruik Plato wat hy oor die eidè gesê het as uitgangspunt vir sy hipotese dat daar onder meer ’n skoonheid-op sigself en ’n goedheid-op sigself bestaan. Hy vervolg met die opmerking dat as hierdie hipotese aanvaarbaar is, hy hoop om die oorsaak [ontiese grond] van die dinge te demonstreer (Phaedo 100 D). Ten spyte van die oorsprongsdualisme tussen vorm en materie aan die wortel van sy denke het Plato nogtans (met ’n instemmende verwysing na die Nous [rede] van Anaksagoras) beklemtoon dat die ordening van die dinge deur die Nous geskied (Phaedo 97 C–98 A).9 Vir Plato vervul die ideë in die Goddelike Werkmeester (demiourgos) derhalwe die rol van orde-gewer – wat aantoon dat Plato se siening van die ideë-wêreld op die “orde-vir” (“wet-vir”) die dinge gestuit het. Aristoteles het daarenteen die “ordelikheid-van” raakgesien. Vergelyk sy opmerkinge oor die universaliteit “sirkel-wees” en van “huis-wees”. Dit toon dat Aristoteles op die universele kant van individuele dinge gestuit het, met name die ordelikheid of wetmatigheid daarvan. Dit wat die maat van die wet besit is tewens wet-matig. 15. WET EN WETMATIGHEID Teen die begin van die 13de eeu na Christus het veral Willem van Ockham die drievoudige bestaan van universalia bevraagteken. Beide die eerste twee is ontken – buite die menslike gees bestaan daar geen universaliteit nie (sien von Hippel 1955:336, 352-358). Alle konkrete dinge is derhalwe van die orde vír hul bestaan asook die ordelikheid ván hul bestaan gestroop. Buite die menslike gees bestaan slegs ’n chaotiese, struktuurlose menigvuldigheid individuele dinge. Alleen binne die menslike gees is daar nog universele begrippe en/of woorde (nomina) aanwesig, wat plaasvervangend na die menigvuldigheid werklik-individueel-bestaande dinge buite die menslike gees verwys. Hierdie nominalistiese opvatting staan teenoor die realisme. Duns Skotus haal Avicenna aan in verband met die wese van dinge: buite die menslike gees (as individueel) en in die menslike gees (as universeel) (sien E.A. Moody 1935:63). 13. Op hierdie punt is dit egter nodig om vir ’n oomblik stil te staan by die volgende vrae (a) waarop het Plato en Aristoteles met hul onderskeie opvattings van transendente ontiese vorme (later die universalia ante res) en immanente wesensvorme (later universalia in rebus) gestuit? (a) waarop het Plato en Aristoteles met hul onderskeie opvattings van transendente ontiese vorme (later die universalia ante res) en immanente wesensvorme (later universalia in rebus) gestuit? ) g (b) waarom beperk Aristoteles kennis tot dit wat universeel is?7 Ons het vroeër opgemerk dat Plato te midde van ’n sinne-wêreld waarin alles verander die moontlikheid van kennis wou red deur statiese, transendente (bo-sinnelike) wesensvorme (eidè) in te voer en daarmee dan tegelyk rekenskap te gee van die duursame “eie wese” van dinge wat onveranderlik is. Daarmee het hy implisiet op die universele orde vir die dinge gestuit, dit wil sê op die wet vir die bestaan van die dinge. Die gaping tussen die eidè en die sinnedinge moes egter oorbrug word kragtens die “Oerbeeld-Afbeeld” relasie wat Plato aanvaar het (ideë besit Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1174 ’n afbeelding in die sintuiglik-waarneembare wêreld).8 Die oorbrugging het Plato in sy opvatting van methexis (die deelhê van partikuliere sinnedinge aan ’n synsvorm), parousia (teenwoordig- wees) en koinonia (gemeenskap/gesamentlike deelname) gevind. Die verganklike materie-dinge vind in die synsvorme die ontiese gronde (aitiai) vir hul (formele) bestaan. 8 Die oorsprongsdualisme tussen vorm en materie het gevolglik ’n onoplosbare probleem geskep: hoe kan daar in die bo-sinnelike ideë-wêreld ’n vorm van die vormlose materie bestaan? 9 Terloops moet hierby in gedagte gehou word dat die Nous van Anaksagoras met geen materie- kieme vermeng is nie aangesien dit alleen selfstandig bestaan: vir sigself (Diels-Kranz B Fr 12) 17. DIE NOMINALISTIESE ONDERBOU VAN DIE (NEO-)DARWINISME Natuurlik kon die nominalisme nie daarin slaag om die realistiese erfenis totaal te elimineer nie. In die biologie tref ons immers nog steeds vitaliste aan (gedurende die laaste paar dekades in die gewaad van “Intelligent Design”) wat die aard van lewende dinge met behulp van die idee van ’n immateriële lewenskrag wil verantwoord. Dit leef ook na in die idealistiese morfologie waarin daar eweneens van bouplanne of tipes gepraat word (iets wat Gould origens ook vryelik doen – selfs in sy 2002 werk). Darwin en sy nakomelinge het daarenteen ontiese universaliteit volledig afgewys en gekies vir die nominalistiese siening dat die sistematiese klassifikasie van lewende dinge bloot willekeurige name in die menslike gees vir ’n onoorsigtelike menigvuldigheid individuele (a-tipiese) dinge is. Darwin stel allereers dat daar geen “line of demarcation … between species” bestaan nie (Darwin 1859:443). Hieraan voeg hy die nominalistiese opmerking toe: “In short, we shall have to treat species in the same manner as those naturalists treat genera, who admit that genera are merely artificial combinations made for convenience” (Darwin 1859:456). By een van die prominente latere Darwiniste, G.G. Simpson, word die idee van tipes volledig afgewys: “Organisms are not types and do not have types … no two are likely ever to be exactly alike” (cf. Simpson 1969:8-9). 16. Descartes sou spoedig hierdie nominalistiese siening verder voer met sy opmerking dat “all universals are mere modes of thought” (Principles Part I, LVII; Descartes 1965a:187). Berkeley stem ook volkome saam dat “all knowledge and demonstration are about universal notions”. Universaliteit betref die relasie tot die “particulars” wat daardeur verteenwoordig word (Introduction Par. 15; Berkeley 1969:55). Locke verwoord die onderliggende probleem wanneer 8 Die oorsprongsdualisme tussen vorm en materie het gevolglik ’n onoplosbare probleem geskep: hoe kan daar in die bo-sinnelike ideë-wêreld ’n vorm van die vormlose materie bestaan? 9 Terloops moet hierby in gedagte gehou word dat die Nous van Anaksagoras met geen materie- Die oorsprongsdualisme tussen vorm en materie het gevolglik ’n onoplosbare probleem geskep: hoe kan daar in die bo-sinnelike ideë-wêreld ’n vorm van die vormlose materie bestaan? Terloops moet hierby in gedagte gehou word dat die Nous van Anaksagoras met geen materie- kieme vermeng is nie aangesien dit alleen selfstandig bestaan: vir sigself (Diels-Kranz B Fr.12). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1175 hy vra: “For, since all things that exist are only particulars, how come we by general terms, or where find we those general natures they are supposed to stand for?” (Essay, Book Three, Chapter III, Par. 6; Locke 1964:264). Ook Immanuel Kant sou die erfenis van die nominalisme verder voer. Dit blyk reeds daaruit dat hy met ’n chaotiese menigvuldigheid sintuiglike indrukke begin wat voorlopig georden word deur tyd en ruimte as inwendige en uitwendige aanskouingsvorme alvorens dit deur die verstandsbegrippe verenig word. Deurdat die nominalisme sowel die orderlikheid van as die orde vir die dinge weggedink het, het ’n leemte ontstaan wat Kant deur die menslike verstand sou laat vul. Hy het die menslike verstand tot wetgewer van die natuur verhef. Die treffendste formulering word in sy “Prolegomena” van 1783 gevind: “Die verstand skep sy wette (a priori) nie uit die natuur nie, maar skryf dit aan die natuur voor” (Kant 1783, II:320; § 36). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 19. SLOTOPMERKING Wat die prentjie van die 20ste eeu merkwaardig en tegelyk seldsaam maak, hou verband met ’n opmerking van Paul Bernays in ’n voordrag oor die platonisme in die moderne wiskunde. Volgens hom is die aanwending van die matematiese platonisme so algemeen dat “dit glad nie oordrewe is wanneer ’n mens sê dat die platonisme tans in die wiskunde heers nie” (Bernays 1976:65). Vanuit die perspektief van die geesteswetenskaplike agtergrond van die natuurwetenskappe verskaf hierdie tweespalt tussen die moderne biologie (nominalisties) en die moderne wiskunde (platonisties) sekerlik stof tot verdere kritiese nadenke. Tegelyk toon hierdie situasie nogeens hoedat die moderne natuurwetenskappe nie ontkom aan basiese (klassieke) wysgerige grondprobleme nie. Waaraan ons in hierdie artikel nie aandag geskenk het nie, is die invloed wat vanuit die geesteswetenskappe op die natuurwetenskappe uitgeoefen word bloot deur die onvermydelik­ heid van ’n vaktaal en die onmisbaarheid van die logika (wat ’n onderskraging bied vir die wetenskaplike argumentering wat in die natuurwetenskappe deurlopend plaasvind). 18. Die wysgerige universalia-twis (tussen die realisme/platonisme en die nominalisme) het ’n onmiskenbare invloed selfs op die moderne wiskunde uitgeoefen. En diegene wat die wiskunde as ’n natuurwetenskap waardeer hoef nie verbaas te wees dat botsende opvattinge in die moderne wiskunde ook beskryf word met terme uit die universalia-stryd nie. Fraenkel et al. stel byvoorbeeld dat versamelings deel het aan die “well-known and amply discussed classical problem of the ontological status of the universals”. Die drie klassieke hoofantwoorde vir hierdie probleem staan as realisme, nominalisme and konseptualisme bekend terwyl hul moderne eweknieë aangedui word “as platonism, neo-nominalism, and neo- conceptualism” (Fraenkel et al. 1973:332). Stegmüller verbind hierdie wysgerige opvattinge aan wiskundige stellingnames ten opsigte van die oneindige. Die drie vermelde ontologiese posisies, naamlik nominalisme, konseptualisme, en platonisme kan dan afgebeeld word op “the quantitative categories finite totality (Gesamtheit) – denumerable infinite totality – non-denumerable infinite totality” (Stegmüller 1965:117-118). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1176 Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 BIBLIOGRAFIE Aristotle. 2001. The Basic Works of Aristotle. Uitgegee deur Richard McKeon met ’n Inleiding geskryf deur C.D.C. Reeve. (Oorspronklik uitgegee deur Random House in 1941). New York: The Modern Library. Avey, A.E. 1929. The Law of Contradiction: Its Logical Status. In: The Journal of Philosophy, (26):519- 526. Bergman, J. 2002. Did Darwin plagiarize his evolution theory? Besoek aan WEB-werf op 27-11-2015: https://creation.com/images/pdfs/tj/j16_3/j16_3_58-63.pdf. (bladsye 58-63). Berkeley, G. 1969. A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge. London: Th Library (1710). Bernays, P. 1976. Abhandlungen zur Philosophie der Mathematik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Darwin, C. 1968. On the Origin of Species by Means of Natural Selection or the Preservation of favoured races in the struggle for life. Uitgegee met ’n Inleiding van J.W. Burrow. Hardmondsworth: Penguin Books (1859). Darwin, C.R. 1868. The variation of animals and plants under domestication, Eerste Uitgawe, Volume 1, Nommer 1, London: John Murray. Dawkins, R. 1988. River out of Eden. London: Phoenix. De Saussure, F. 1966. Course in general Linguistics. Geredigeer deur Charles Bally en Albert Sechehaye, London: McGraw-Hill. Descartes, R. 1965. A Discourse on Method, Meditations and Principles, vertaal deur John Veitch, Met ’n Inleiding geskryf deur A.D. Lindsay. London: Everyman’s Library. Descartes, R. 1965a. The Principles of Philosophy. In: Descartes 1965. Diels, H. & Kranz, W. 1959-60. Die Fragmente der Vorsokratiker. Vols. I-III. Berlin: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung. Einstein, A. 1959. Autobiographical Notes. In: Albert Einstein, Philosopher-Scientist. Uitgegee deur P.A. Schilpp. New York: Harper Torchbooks, pp. 2-95. Eiseley, L. 1979. Darwin and the Mysterious Mr X. New York: E.P. Dutton. Gould, S. & Eldredge, N. 1977. Punctuated Equilibria: The Tempo and Mode of Evolution Reconsidered, Paleobiology 3.2 (1977): 15-151. gy ( ) Gould, S.J. 1996. Life’s Grandeur. London: Vintage (Random House). Gould, S.J. 2002. The Structure of Evolutionary Theory. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press, Harvard University Press. Habermas, J. 1970. Erkenntnis und Interesse. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 pp , g g doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a5 1177 Janich, P. 2009. Kein neues Menschenbild. Zur Sprache der Hirnforschung. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Kant, I. 1783. Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik die als Wissenschaft wird auftreten können. Hamburg: Felix Meiner edition (1969). Kant, I. 1787. Kritik der reinen Vernunft, 2de Uitgawe (verwysings is na Kant, 1787-B). Hamburg: Felix Meiner uitgawe (1956). Kremer, K. 1966. Die neuplatonische Seinsphilosophie und ihre Wirkung auf Thomas von Aquin. L Bril. Kropotkin, P.A. 1903. BIBLIOGRAFIE Mutual Aid: A factor in Evolution. Oorspronklike Uitgewer: McClure Phi Co. (Nuwe Uitgawe 1972). Kropotkin, P.A. 1995. Evolution and environment. Uitgegee met ’n Inleiding deur George Woodcock (Works, Vol.11). Montreal: Black Rose Books. Locke, J. 1964. An Essay Concerning Human Understanding. London: Fontana Library (1690). Malthus, T.R. 1798. An Essay on the Principle of Population. Harmondsworth: Penguin Book Moody, E.A. 1935. The Logic of William of Ockham. London: Sheed & Ward. Planck, M. 1910. Die Stellung der neueren Physik zur mechanischen Naturanschauung. In: Max Planck, 1973:52-68. Planck, M. 1973. Vorträge und Erinnerungen, 9de herdruk van die 5de uitgawe, Darmstadt: Wissenschaf­ tliche Buchgesellschaft. Plato, 1973. Uitgegee deur E. Hamilton en C. Huntington: The Collected Dialogues of Plato; Insl die Briewe. Princeton: University Press. 1973. Uitgegee deur E. Hamilton en C. Huntington: The Collected Dialogues of Plato; Insluitend ie Briewe Princeton: University Press Plato, 1973. Uitgegee deur E. Hamilton en C. Huntington: The Collected Dialogues of Plato; Insluitende die Briewe. Princeton: University Press. S h lli F W J 1806 A h i Ei l it i di N t hil hi I S h ift 1806 1813 ing, F.W.J. 1806. Aphorismen zur Einleitung in die Naturphilosophie. In: Schriften von 1806-1813 Schelling, F.W.J. 1806. Aphorismen zur Einleitung in die Naturphilosophie. In: Schriften von 1806 Uitgegee deur Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft (1968). Schelling, F.W.J. 1806. Aphorismen zur Einleitung in die Naturphilosophie. In: Sc Uitgegee deur Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft (1968). g, p g p p Uitgegee deur Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft (1968). Stegmüller W. 1977. Collected Papers on Epistemology, Philosophy of Science and History of Philosophy. Volumes I and II Dordrecht Boston: D Reidel Publishing Company Stegmüller W. 1977. Collected Papers on Epistemology, Philosophy of Science and History of Philosophy. Volumes I and II. Dordrecht-Boston: D. Reidel Publishing Company. Stegmüller W. 1977. Collected Papers on Epistemology, Philosophy of Science Volumes I and II. Dordrecht-Boston: D. Reidel Publishing Company. Stegmüller, W. 1965. Das Universalienproblem eins und jetzt. In: Archiv für Philosophie, 6 (1956):192- 225; 7 (1957):45-81. ( ) Unschuld, P. 2003. Was ist Medizin? Westliche Unschuld, P. 2003. Was ist Medizin? Westliche und östliche Wege der Heilkunst, München: Beck. Von Hippel, E. 1955. Geschichte der Staatsphilosophie, Band I, Meisenheim am Glan: Verlag Anton Hain.

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v56n4-2/05.pdf

Afrikaans

Boekbesprekings / Book Reviews Outeur: Hans Heese Titel: Amsterdam tot Zeeland: Slawestand tot Middestand? ’n Stellenbosse slawegeskiedenis, 1679–1834 (2016) Uitgewer: SUN Press Bladsye: 196 ISBN: 978-1-928357-09-4 Sagteband: ISNB: 978-1-928357-09-4 Prys: R225-00 E-boek: ISNB: 978-1-928357-10-0 Prys: R180-00 Soos hierdie resensent in ’n resensie van hierdie boek wat op 6 September in Die Burger gepubliseer is genoem het, het dr. Hans Heese in die algemene volksbewussyn met sy opspraakwekkende boek Groep sonder grense: Die rol en status van die gemengde bevolking aan die Kaap, 1652–1795 (eerste uitgawe 1984) sy merk gemaak. Ook sy baanbrekers-navorsing wat die mees gemarginaliseerde groep in ons geskiedenis, die slagoffers van slawerny blootstelling gee – soos in Reg en Onreg: Kaapse Regspraak in die Agtiende Eeu – word waardeer. Nou het hy nogmaals ’n belangrike toevoeging tot die gepubliseerde werke oor slawegeskiedenis met Amsterdam tot Zeeland: Slawestand tot Middestand? ’n Stellenbosse slawegeskiedenis, 1679–1834 gemaak. Oor die titel sê die skrywer by ’n bekendstelling van die boek by Erfurthuis, Stellenbosch op 28 Julie 2016: “Die boek handel oor Stellenbosch, maar in 1834 het die distrik ook Paarl, Wellington, Franschhoek en Hottentotsholland ingesluit. ‘Amsterdam’ en ‘Zeeland’ het betrekking op die name van slawe en die slawefamilies wat hierdie vanne dra. So ’n week of wat gelede is daar ’n mnr. Amsterdam in die Boland dood. ‘Zeeland’ is ook ’n algemene bruin familienaam wat uit die tyd van slawerny stam.” Hy het bygevoeg dat sy eerste kennismaking met die woord “slaaf” in die 1950s was met ’n familiebesoek op die plaas Tussenbeide op Caledon. Toe is hy vertel van ’n ou swart man met die naam Masala, wat daar op die plaas gewoon het. Masala was glo ’n kind van Mosambiekse slawe en omdat die ou man vir die skrywer nes ’n afbeelding van ’n slaaf in een van sy laerskool leesboeke gelyk het, het die ontmoeting ’n blywende indruk op hom gemaak. Verdere inligting oor slawe aan die Kaap het hom geboei – hy het geleer dat slawe reeds vroeg in die bestaan van die Kaapse besetting ingevoer is om ’n arbeidstekort te verlig, dat slawerny daar in 1834 afgeskaf is en dat dit een van die vernaamste redes vir die Groot Trek was. Later het sy ervarings as Geskiedenisonderwyser in Malawi gedurende die 1960s hom verder onder die indruk van die impak van slawerny gebring, en sedertdien het hy besef dat die herinnering aan slawerny steeds groot pyn onder swart mense veroorsaak. 1266 1266 Boekbesprekings / Book Reviews Boekbesprekings / Book Reviews Hierdie relatief onlangse geskiedenis van ontheemding en verontmensliking van die bedryf van slawerny lê inderdaad so vlak in die kollektiewe geheue van talle kultuurgroepe dat daar nie sommer daaroor gepraat word nie. Vir wit mense is dit skaars moontlik om hiermee te empatiseer, aangesien dit eeue gelede was wat dieselfde lot Kaukasiërs getref het – sou die ontvoering en misbruik van vroue van alle rassegroepe wat steeds in onder andere die Midde- Ooste voorkom buite rekening gelaat word. Dit is egter juis die rasse-dinamika van Suid-Afrika wat die persepsie van slawerny as meganisme van onderdrukking voorstel, en daarom is deeglike navorsing daarvan, soos in hierdie boek, belangrik. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a13 1267 Wat Stellenbosch en omstreke van 1679 tot 1834 betref, gaan dit daaroor dat wyn en graan hoofsaaklik daar verbou is. Dus het die arbeidsbehoeftes daar verskil van dié in die binneland, waar die fokus op veeboerdery was en min van slawe-arbeid gebruik gemaak is. Die bruin nakomelinge in die wynbougebied vandag is hoofsaaklik van slawe-afkoms (uit Afrika en Asië) en die Khoi het hier ’n mindere rol gespeel, aldus Heese. Dít op sigself, kan grondeise vandag nogal kompliseer, ook volgens die skrywer, wat heelwat ondervinding van navorsing in verband met daardie aktiwiteite het. Hoewel Amsterdam tot Zeeland uit akademiese navorsing gebore is, word dit toeganklik aangebied; die teks is maklik leesbaar (nie in ’n tipies akademiese register geskryf nie) vir selfs diegene vir wie die onderwerp dalk nog relatief onbekend is, want Dr. Heese skets die agtergrond van slawerny aan die Kaap deur te verduidelik hoe en wanneer dit tot stand gekom het en beweeg dan aan na die fokuspunt, nl. die Stellenbosch-omgewing. Vandaar ook die subtitel ’n Stellenbosse slawegeskiedenis, 1697–1834. Terloops, die datum 1697 dui op die ontstaan van die dorp en 1834 verwys (soos genoem) na die amptelike beeïndiging van slawerny in Suid-Afrika. Heese bespreek die invloed van die kerk, regstatus, kriminaliteit, die vryswartes as afsonderlike klas, met spesiale nadruk op landbou en die destydse arbeiderstekort, en hoe die situasie verander het toe die Britte by die Nederlanders oorgeneem het. Nie baie mense besef dat nie-rassigheid teen 1700 in die uitgebreide Stellenbosse distrik geheers het (die grense van dié distrik het heelwat verander tussen die jare 1679 tot 1979; eers uitgebrei en toe weer ingekrimp, soos met kaarte in die boek aangedui word). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a13 Boekbesprekings / Book Reviews Vryswartes het ook plase in daardie omgewing besit. Die kwessie van identiteit is ’n interessante aspek van die boek – ras was eers nie ’n twispunt nie, maar stand (en religie), soos die slawestand wat uiteraard die laagste stand was, hier en oorsee, oor eeue heen. Rassediskriminasie sou later deur wetgewing “gestalte vind” (ook in die V.S.A. en Australasië). Hier het dit ná 1948 gegroei tot apartheid die hele maatskaplike sfeer oorheers het. Sekere bruin mense wou hulle status na “wit” verander, sodat families uitmekaar geskeur is – en swart mense wou “bruin” word om hulle nie pasboeke hoef te dra nie. Heese vermeld dat soos die historikus W.M. Macmillan in sy boek The Cape Colour Question (1927) uiteensit, die nageslag van slawe langtermynverloorders is – soos ook die Khoi se nasate – het hulle ’n “buitengewone agterstand” gehad omdat hulle grondloos was en geen of weinig skoolopleiding gehad het nie. Hierdie agterstand word inderdaad vandag onder die term “agtergeblewenes” in die breë geskets as regverdiging vir aksies soos B.E.E., wat nogmaals omstredenheid genereer. Oor die nalatenskap van slawerny en kolonialisme het Heese gekonstateer dat die Victoriaans- Brits koloniale mentaliteit die lae status van die gewese slawe onnodig lank laat voortduur het – hoewel daar veel gemaak word van die Britte se rol in die beëindiging van slawerny. In die V.S.A., sê Heese, is daar vanaf 1800 nie meer ’n koloniale erfenis nie, maar steeds is daar vooroordele. Die letsels is daar nog net-net sigbaar, terwyl die pyn hier nog vlak onder die oppervlak lê. Om ’n wond wat nog sweer te laat genees, moet dit oopgemaak word. En om dit te vermag, moet dit op ’n eerlike en gebalanseerde wyse gedoen word – en deeglike navorsing is die grondslag vir so ’n proses. Ook moet dié werk deur erkende navorsers gedoen word, ter wille van geloofwaardigheid. Geskiedskrywing in Suid-Afrika gaan deur fases, soos oral in die wêreld, en tans is dit die geval dat daar ’n sterk behoefte aan “debunking” (bevraagtekening en herskrywing) bestaan. Ook is daar reaksie en teenreaksie in hierdie verband en die aandag wat historiese romans geniet (dink aan Ester, Buys, Brandwaterkom en 1795). Daarom beklemtoon hierdie resensent die noodsaaklikheid van primêre navorsing, waarvoor Heese bekend is, in teenstelling met ander Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Jaargang 56 No. 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a13 Francois Verster E-pos: [email protected] Boekbesprekings / Book Reviews 4-2: Desember 2016 doi.10.17159/2224-7912/2016/v56n4-2a13 1268 skrywers wat veel meer boeke publiseer, maar meestal sekondêre bronne gebruik en in die proses maklik foute kan herhaal en ’n mate van oppervlakkigheid openbaar (dog steeds ’n belangrike bydrae maak). Heese het ’n verskeidenheid bronne geraadpleeg, maar ekstensief van primêre bronne uit die Kaapse Argiefbewaarplek, die Algemeen Rijksargief in Den Haag en die N.G. Kerkargief op Stellenbosch gebruik gemaak. g p g g Soos genoem in die resensie in Die Burger: diegene wat meer wil weet oor hoe die huidige Suid-Afrikaanse samelewing tot stand gekom het, kan gerus Heese se boeke lees. In sy Inleiding gee Heese ook erkenning aan ander historici wat tot die “slawe-oeuvre” bygedra het, soos Clinton Crais, Nigel Penn, Nigel Worden, John Mason, Laura Mitchell, Wayne Dooling en Gerald Groenewald, asook Robert Shell, Diko van Zyl, Hermann Giliomee en die argivaris Victor de Kock. Die aantal groot name hierbo vermeld ten spyte, is die oeuvre van “slawepublikasies”, soos Amsterdam tot Zeeland, nog beperk, soos helaas reeds ook die geval is met kenners van Heese se kaliber. Afrikaanse lesers is boonop gelukkig om steeds sulke boeke in hulle moedertaal te kan lees. Amsterdam tot Zeeland is Africana weens die unieke aard daarvan en is boonop uiters insiggewende – en relevante – leesstof. By die slapbandboek ingesluit is daar ’n CD waarop heelwat ekonomiese gegewens vasgelê is, en biografiese gegewens, bv. die doop- en trourekords van die Pniël, naby Stellenbosch. Befondsing vir die boek is verskaf deur Het Jan Marais Nationale Fonds. Francois Verster E-pos: [email protected]

http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v56n4-2/13.pdf

Afrikaans

ISSN 1727-3781 DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE 2011 VOLUME 14 No 1 Authors: E Lombard and TR Carney ISSN 1727-3781 DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE 2011 VOLUME 14 No 1 Authors: E Lombard and TR Carney Authors: E Lombard and TR Carney DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE p , 3 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983. p 2 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 3 y 1 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993. 2 DIE WENSLIKHEID VAN AFRIKAANS AS VAKTAAL VIR REGSTUDENTE Ellen Lombard Terrence R Carney  Ellen Lombard. BA, BEd, MEd, DEd, Hoër onderwysdiploma. Senior lektor, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika. [email protected]. @  Terrence R Carney. BA, HonsBA, MA, Hoër onderwysdiploma. Lektor, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika. [email protected]. 'n Woord van dank aan SP van Zyl en SP Lombard. ISSN 1727-3781 ISSN 1727-3781 2011 VOLUME 14 No 1 2011 VOLUME 14 No 1 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY Ellen Lombard. BA, BEd, MEd, DEd, Hoër onderwysdiploma. Senior lektor, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika. [email protected]. Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Fakulteit vir Geesteswete Suid-Afrika. [email protected]. 1 Inleiding Sedert die demokratiese verkiesing in 1994 en die bevordering van nege addisionele inheemse tale tot die status van ampstaal in die Handves van Regte soos vervat in die interim Grondwet1 en die latere 1996-Grondwet,2 naas Afrikaans en Engels, het Afrikaans as voertaal status begin verloor met die gevolg dat Engels as die lingua franca van Suid-Afrika uittroon. Wat sake selfs gunstiger vir Engels ten koste van die ander ampstale maak, is die feit dat die 1996-Grondwet nie so voorskriftelik soos die 1983-Grondwet3 met betrekking tot die amptelike gebruik van die tale van Suid- Afrika is nie. Derhalwe word die ampstale nie voldoende beskerm in hul funksie as regstaal nie en word Engels telkens verkies. Daar is uiteraard 'n groter aantal redes waarom Engels binne die regspraktyk veld wen. Die uiteinde van die saak is dat Regsafrikaans stelselmatig (maar aansienlik vinniger as wat meeste mense vermoed) afstuur op taal(self)moord. In die lig van Regsafrikaans se ongunstige posisie moet die vraag gestel word of dit nog sinvol is om 'n vak soos Regsafrikaans aan 'n tersiêre instansie te onderrig? Is dit nog hoegenaamd wenslik om Afrikaans aan regstudente te doseer? Waarom moet die behoud en voortsetting van Regsafrikaans as vak oorweeg word? In hierdie bydrae word daar van die standpunt uitgegaan dat 'n geletterdheidskursus in Afrikaans steeds regstudente (en -praktisyns) van waarde kan wees. Die outeurs 164 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 betoog die wenslikheid (en selfs die noodsaaklikheid) van Regsafrikaans deur op die volgende aspekte te fokus: betoog die wenslikheid (en selfs die noodsaaklikheid) van Regsafrikaans deur op die volgende aspekte te fokus:  Die belangrikheid van taal in die regswêreld  'n Kort oorsig van die geskiedenis van Regsafrikaans  Anglisering binne die regspraktyk  Engels as enigste notuleringstaal  Die wenslikheid van Regsafrikaans  Die wenslikheid van Regsafrikaans 4 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 36-58. 5 Vgl. Bhatia 1987 Language Teaching 227-234. 6 Viljoen F 1992 De Jure 439. 7 Grossfeld 1987 De Jure 219; Morawetz Law and Language xi. 8 Kleyn en Viljoen Beginnersgids 288. 9 Viljoen 1992 SALJ 65. g g g 6 Viljoen F 1992 De Jure 439. 7 j 7 Grossfeld 1987 De Jure 219; Morawetz Law and Language xi. 8 2 Die regspraktisyn as taalpraktisyn Kommunikasie staan sentraal in die regspraktyk, soos dit ook die geval is op menige ander terrein. Malan4 wys daarop dat alle dienslewering in die een of ander taalmedium geskied en dat dit inherent aan taal gekoppel is. Sonder kommunikasie via taal (watter vorm die taal ook mag aanneem), is dienslewering eenvoudig nie moontlik nie. Taal en die regte het van meet af 'n komplekse verhouding en is dikwels onlosmaaklik van mekaar.5 Soos Viljoen6 dit stel: "Reg is taal. Wie toegang tot die regsproses soek, moet woorde hê of vind." Die reg is in talle opsigte 'n produk van taal en stel nog altyd spesiale eise aan taalgebruik en -ontwikkeling.7 Taal kan in sommige situasies nie ontwikkel of voortleef sonder die bestaan en beskerming deur wetgewing nie en die regte kan nie bepaalde (illokusionêre) handelinge uitvoer sonder die gebruik van taal nie. As die regter nie die woorde tydens sy/haar uitspraak uiter nie, sal 'n misdadiger nooit gevonnis word nie. Taal is die werksinstrument waarmee regsgeleerdes hulle van hul taak kwyt.8 Die ganse regspraktyk word deur taal en kommunikasie geraak: onder meer akademiese artikels, kontrakte, dagvaardings, lasbriewe, beëdigde verklarings, testamente, pleitstukke en regters se uitsprake. "Language is indeed fundamental to the legal profession...".9 165 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 PER / PELJ 2011(14)1 Regsgeleerdes se lewensbestaan is afhanklik van hul taalvaardigheid en daarom word daar van diesulkes verwag om dié vaardighede te verwerf, aldus Taylor.10 Dit is te betwyfel of enige regsgeleerde wat sy/haar sout werd is die noodsaaklikheid, afhanklikheid en impak van taal op sy/haar beroepswêreld sal onderskat of ontken. In die woorde van Morawetz:11 "Given the fact that law consists in specialised linguistic usages, one must assume that those trained in law have always been self- conscious about language." Die regspraktisyn is daarom by implikasie ook taalpraktisyn. In die regswêreld moet daar so versigtig en duidelik moontlik met taal omgegaan word. g 14 Vgl. Wet op Prokureurs 53 van 1979. 15 y 11 Morawetz Law and Language xi. 12 10 Taylor 1998 THRHR 668. 11 g p 13 Vgl. Christie Law of Contract 219. 14 g p 15 Taylor 1998 THRHR 669, 670. 12 Vgl. Interpretasiewet 33 van 1957. 13 10 Taylor 1998 THRHR 668. 11 Morawetz Law and Language xi. 12 Vgl. Interpretasiewet 33 van 1957. 13 Vgl. Christie Law of Contract 219. 14 Vgl. Wet op Prokureurs 53 van 1979. 15 Taylor 1998 THRHR 669, 670. 2 Die regspraktisyn as taalpraktisyn 'n Gebrek aan korrekte en eenduidige formulering kan tot interpretasiemoontlikhede lei en komplikasies en skuiwergate veroorsaak; gevolglik kan foutiewe formulering veroorsaak dat wetgewing ongeldig verklaar word.12 Kontrakte kan byvoorbeeld ongeldig verklaar word omdat die uitleg daarvan onmoontlik geword het as gevolg van swak taal.13 Die prokureur kan selfs verantwoordelik gehou word vir die regsaanspreeklike gevolge wat voortspruit uit verkeerde taalgebruik en kan van die rol geskrap word.14 Goeie taalgebruik en - begrip is daarom van kardinale belang aangesien slordige taalpraktyk finansiële en regsimplikasies kan hê. Regstaal kan egter tot kopsere lei weens die argaïse en komplekse jargon (ook bekend as legalese) wat dié terrein kenmerk. Dit het dikwels tot gevolg dat Jan Publiek uitgesluit word en van die regsgeleerde vir interpretasie en bemiddeling afhanklik is. Dit roep die verhouding tussen die geleerde priester en sy ongeletterde gemeentelede in die Middeleeuse kerk in herinnering. Soos dit die geval is met meeste vaktaaldissiplines, is regstaal dikwels ondeurdringbaar en eksklusief. Taylor15 verwys na die regstaal as 'n vreemde of selfs addisionele taal; 'n sentiment wat waarskynlik deur 'n aantal regs- en 166 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 taalkenners geëggo sal word. Om die brug tussen die leek en die juridiese kosmos16 te slaan, is die rol van die regspraktisyn as taalpraktisyn dus steeds belangrik. taalkenners geëggo sal word. Om die brug tussen die leek en die juridiese kosmos16 te slaan, is die rol van die regspraktisyn as taalpraktisyn dus steeds belangrik. Binne die Suid-Afrikaanse regsdomein staan Afrikaans en Engels sentraal. Hoewel Regsafrikaans tans in 'n ongunstige en benadeelde posisie verkeer, het dié vaktaal 'n aangrypende geskiedenis wat die verhaal van verskeie pioniers en hul taalstryd vertel. Vervolgens 'n kort oorsig. 16 Vgl. Mgoduso 1999 De Rebus 8-9. 17 19 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek. 20 S g g 17 Van der Merwe 1975 Nuntius 8-10. 18 18 Souter v Norris 1933 AD 41. 19 167 / 234 16 Vgl. Mgoduso 1999 De Rebus 8-9. 17 Van der Merwe 1975 Nuntius 8-10. 18 Souter v Norris 1933 AD 41. 19 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek. 20 Steyn Uitleg van Wette. 21 Lategan v Union Government 1937 CPD 197. 21 Lategan v Union Government 1937 CPD 197. j y g 20 Steyn Uitleg van Wette. 21 3 Historiese agtergrond van Afrikaans as regstaal Die geskiedenis van Afrikaans as regstaal het sy ontstaan in die vroeë twintigste eeu en gaan gepaard met verskeie politieke en sosiokulturele verwikkelinge. Met die stelselmatige opkoms van Afrikaner-Nasionalisme, die vertaling van die Bybel in 1933, en selfbeskikkingsreg vir Suid-Afrika weens die Statuut van Westminister, is dit in terugskou nie vreemd dat Afrikaans as regstaal na vore sou tree nie. Reeds so vroeg as 1920 het regsgeleerdes aan die Universiteit van Stellenbosch van Afrikaans as onderrigmedium in die doseer van regte gebruik gemaak.17 Na afloop van die eerste Afrikaanse hofuitspraak18 wat in 1933 gelewer is, dra ander verwikkelinge – soos die uitgee van 'n Engels-Afrikaans regswoordeboek19 en die hersiening daarvan in 1949 deur Hiemstra en Coertze – tot die bevordering van Regsafrikaans by. Daarna volg die stigting van Tydskrif vir Hedendaagse Romeins- Hollandse Reg in 1937 gevolg deur die publikasie van L.C. Steyn se gesaghebbende bydrae, Uitleg van wette,20 in 1946. Figure soos appèlregter Frederik Willem Beyers het 'n belangrike rol gespeel deur Afrikaans as hoftaal in sy uitsprake en verslae te gebruik, hoewel die aanvanklike gebruik van Afrikaans in hierdie konteks sonder veel meriete hanteer is. In 1937 het Afrikaans selfs meer veld gewen toe 'n Engelssprekende regter, R.P.B. Davis, sy hofuitspraak in Afrikaans21 gelewer het. In 167 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY 1965 is 'n handboek met die hofreëls in Afrikaans uitgegee.22 Verskeie ander nodige handboeke sou volg. Hiemstra23 meen dat drie faktore 'n wesenlike uitwerking op die Afrikaanse regspraktyk gehad het, naamlik die aanstelling van Afrikaanssprekende regters, die toename in Afrikaanse advokate en die reëlmatige uitgee van handboeke in Afrikaans. Volgens Hiemstra het dit aanleiding gegee tot die groei in gerapporteerde hofuitsprake in Afrikaans: 4.47% in 1948 en 27% in 1968. Die groei van Regsafrikaans het in die sewentiger- en tagtigerjare toegeneem, maar beleef helaas sedert die negentigerjare 'n afname. Ter illustrasie: Die Tydskrif vir Regswetenskap (wat as 'n Afrikaanse joernaal begin het) het tussen 2001 en 2009 twintig uitgawes gepubliseer. Die getal Engelse artikels gedurende die vermelde tydperk beloop 116 artikels. Slegs 47 artikels het in dié tyd in Afrikaans verskyn; drie uitgawes (2003, 2004 en 2006 onderskeidelik) bevat geen Afrikaanse artikels nie en sewe uitgawes het slegs een artikel elk wat in Afrikaans verskyn het. , gg g 23 Hiemstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 251-263. 24 y pp 24 Hiemstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 256. 22 Nathan, Barnett en Brink Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof. 23 y pp mstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 256. , ra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 251-2 3 Historiese agtergrond van Afrikaans as regstaal Die Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg het tussen 2003 en 2010 'n totaal van 32 uitgawes gepubliseer waarvan 228 artikels in Engels en 87 in Afrikaans verskyn het. Twee uitgawes bevat geen Afrikaanse artikels nie, terwyl drie uitgawes slegs een Afrikaanse artikel elk bevat. Dit is belangrik om te onthou dat die uitgee van sulke tekste baanbrekerswerk was en dat dit voldoen het aan 'n groeiende behoefte. Deur Afrikaanse uitsprake te lewer en dit te notuleer, handboeke uit te gee, akademiese artikels in Afrikaans te publiseer en in die loop van tyd ook regskursusse aan te bied met Afrikaans as onderrigtaal, het dit 'n gesonde en geil teëlaarde geskep vir Afrikaans om as regstaal te groei en te ontwikkel. Later het die Departement van Justisie en verskeie baanbrekers waardevolle bydraes gelewer om Afrikaans volledig uit te bou tot regstaal wat aan tersiêre instellings gedoseer is (en later deur wetgewing afgedwing is)24 en ook in die howe en privaat praktyke gebesig is. Die bydrae wat universiteite in Suid-Afrika tot die Afrikaanse regspraktyk gelewer het, is onontbeerlik. Regskursusse aan die historiese Afrikaanse universiteite is in Afrikaans uitgebou – soveel so dat enige van die spesialisgebiede in die regsleer in 168 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Afrikaans gevolg kan word. Die belang van goeie kommunikasievaardighede en die behoorlike beheersing van regstaal, en dan ook Regsafrikaans, het aanleiding gegee tot die ontstaan van geletterdheidskursusse wat daarin gespesialiseer het om die student van 'n grondige regstaalkennis te voorsien en hom/haar in staat te stel om die reg in Afrikaans te pleeg. Die kursusse het aanvanklik ten doel gehad om onder meer Latynse terme, argumentasie en redenasie (retoriek), sinsformulerings, teksstruktuur en redigering met studente te behandel. Die kerninhoud is universeel en kom in byna elke regstaalkursus voor. Geletterdheidskursusse (of variasies daarvan) in Regsafrikaans word tot op hede steeds aan die Universiteit van Suid- Afrika, die Universiteit van Johannesburg, die Universiteit van die Vrystaat en die Noordwes-Universiteit gedoseer. Dit is hierdie geletterdheidskursusse in Regsafrikaans wat in dié bydrae betrekking het. Die keuse van Regsafrikaans bo Regsengels hou sterk verband met die Afrikaanssprekende individu en sy/haar regstaalbehoeftes, asook die regstudent se keuse om in Afrikaans onderrig te word. Maar die spoedige verengelsing sedert die demokratiese verkiesing in 1994 doen sigbaar afbreek aan die (voor)reg om in Afrikaans te studeer en te praktiseer. 25 Du Plessis en Pretorius 2000 SA Public Law 506. 4 Die huidige situasie van verengelsing Suid-Afrika het na 1994 wegbeweeg van 'n streng voorskriftelike taalbestel. Wanneer die taalbepalings van die 1983-Grondwet en dié van die 1996-Grondwet vergelyk word, is dit nie net opvallend dat daar nou elf in plaas van twee amptelike tale op nasionale vlak is nie, maar ook dat daar ná 1996 wegbeweeg is van streng voorskriftelike taalbepalings. Die beginsel van statutêre tweetaligheid, asook taalgelykberegtiging is laat vaar: Generally speaking, it is probably correct to state that the evolving pattern of official language policy in South Africa reveals a trend towards English, thus in effect towards official monolingualism.25 169 / 234 169 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Daar word tans in artikel 6(3) van die 1996-Grondwet slegs die minimum vereiste gestel dat die regering sake in ten minste twee amptelike tale sal voer. Daar word nie voorgeskryf watter twee tale gebruik moet word nie. Strydom en Pretorius kom in hulle analise van die 1996-taalartikel tot die gevolgtrekking dat die gebrek aan voorskriftelikheid nie 'n vergunning is om die grondwetlike taalbepalings te omseil nie: (N)o organ of state may aproach section 6 with the sole motive of finding loopholes in it only to justify its lack of commitment to overcoming the practical problems encountered while striving for the realisation of the constitutional directives of parity of esteem and equitable treatment of all official languages, as well as the development of the neglected indigenous languages.26 Sedert 1994 is daar wat die taal van wetgewing betref, die neiging om streng voorskriftelikheid rakende die gebruik van die amptelike tale te vermy. Hierdie toegeeflike benadering het tot gevolg dat Engels die dominante taal van Suid- Afrikaanse wetgewing geword het. Malan27 se ondersoek na die taal van wetgewing bevestig dat dit tot nog onlangs die gebruik was dat parlementêre tradisie bepaal het dat waar Engels die amptelike teks is, die tweede teks in Afrikaans sal wees. Die tweede teks kan wel in enige van die ander amptelike tale vertaal word. Die heersende geskil oor nasionale taalwetgewing in Suid-Afrika bevestig dat dringende ingryping en strategiese planne in plek gestel moet word vir die behoud en bestendiging van Afrikaans as onderrigtaal en die uitbou van die inheemse tale. Hierdie geskil handel oor 'n nasionale taalwet handel oor artikel 6(4) van die 1996- Grondwet: Die nasionale regering en provinsiale regerings moet deur wetgewende en ander maatreëls hul gebruik van amptelike tale reël en monitor. 170 / 234 26 Strydom en Pretorius (sien Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za). 27 Malan 2009 www.vrs.co.za. 28 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 26 Strydom en Pretorius (sien Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za). 27 28 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 4 Die huidige situasie van verengelsing Sonder afbreuk aan die bepalings van subartikel (2) moet alle amptelike tale gelykheid van aansien geniet en billik behandel word. Subartikel (2) bepaal verder: Gesien die historiese inkorting van die gebruik en status van die inheemse tale van ons mense moet die staat praktiese en daadwerklike maatreëls tref om die status van dié tale te verhoog en hul gebruik te bevorder.28 170 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 PER / PELJ 2011(14)1 'n Nasionale taalwet is reeds 'n geruime aantal jare in die vooruitsig gestel en 'n wetsontwerp (South African Languages Bill)29 het die lig gesien en sou op 24 September 2000 – Erfenisdag – amptelik deur die Departement van Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie aan die kabinet voorgelê word. Die wetsontwerp, wat op 24 April 2003 finaal hersien is, is egter deur die Mbeki-regering laat vaar. Die beplande Suid-Afrikaanse taalwet sou die eerste amptelike poging wees om 'n definitiewe taalbeleid na 1994 daar te stel. Weens hierdie leemte duur die verwaarlosing van al die landstale behalwe Engels voort, ten spyte van teenkanting vanuit onder andere Afrikaanse geledere.30 'n Nasionale taalwet is reeds 'n geruime aantal jare in die vooruitsig gestel en 'n wetsontwerp (South African Languages Bill)29 het die lig gesien en sou op 24 September 2000 – Erfenisdag – amptelik deur die Departement van Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie aan die kabinet voorgelê word. Die wetsontwerp, wat op 24 April 2003 finaal hersien is, is egter deur die Mbeki-regering laat vaar. Die beplande Suid-Afrikaanse taalwet sou die eerste amptelike poging wees om 'n definitiewe taalbeleid na 1994 daar te stel. Weens hierdie leemte duur die verwaarlosing van al die landstale behalwe Engels voort, ten spyte van teenkanting vanuit onder andere Afrikaanse geledere.30 Die gebrek aan 'n nasionale taalbeleid en die regering se traagheid het tot 'n ingrypende hofsaak, Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika,31 aanleiding gegee. 29 South African Languages Bill – AK 1514 in SK 24893 van 30 Mei 2003. 30 Rademeyer Beeld 15. 31 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010). 32 De Bruin 2010 www.nuus24.com. 33 Sien Du Plessis vir 'n breedvoerige ontleding van die betrokke nasionale taalwet: Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za. 34 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010). Afrika. 36 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 37 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 situasie geensins bemoedigend nie en heers daar 'n benoudheid dat Engels se invloed (en uitwerking) reeds te ver strek. Die status van 'n taal binne die regsdomein word meestal deur die taal se gebruik as notuleringstaal bepaal. Dit lê voor die hand dat Engels as die enigste taal van rekordhouding negatiewe gevolge vir Afrikaans, en spesifiek Regsafrikaans, inhou. 35 Dit was egter die geval vóór die uitspraak in Lourens v die President van die Republiek van Suid- Afrika. 36 G d t di R bli k S id Af ik 1996 4 Die huidige situasie van verengelsing Cornelus Lourens het 'n saak teen die President, die Minister van Kuns en Kultuur en die Minister van Justisie aanhangig gemaak waarin Lourens die regering wil dwing om hul grondwetlike plig rondom 'n nasionale taalbeleid na te kom.32 Lourens wil onder meer verseker dat Afrikaans, asook al die ander ampstale wat tans ondergeskik is aan Engels, hul regmatige plek inneem en Engels se dominansie aan bande lê.33 Die hofuitspraak van regter Du Plessis in casu het tot gevolg dat die regering by name van die Minister van Kuns en Kultuur, binne twee jaar vanaf die datum van bevel moet toesien dat artikel 6(4) van die Grondwet nagekom word, hetsy deur middel van wetgewing of ander amptelike maatreëls.34 Dié beslissing van die Noord Gauteng-Hooggeregshof het 'n aantal implikasies tot gevolg waaronder 'n beduidende invloed op taalgebruik in die regspraktyk. Die voorkeur aan onder meer Engels as notuleringstaal in Suid-Afrikaanse howe mag dalk binne die volgende twee jaar die nekslag toegedien word. Maar tans lyk die 171 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY p , 37 Heuth "Disabling and Enabling" 331. p 37 Heuth "Disabling and Enabling" 331. Afrika. 36 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 37 ka. ondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. 5 Engels as enigste notuleringstaal – die implikasies vir Afrikaans as regstaal Afrikaans word in Suid-Afrikaanse howe gebruik as medium van getuienis (nie- juridies van aard) oor gebeure buite die hof wat tot die hofverrigtinge gelei het, asook as regstaal (die medium van die juris; die taal waarin die reg kan funksioneer). Dit kan omomwonde gestel word dat die belangrikste funksie van Afrikaans as regstaal die gebruik van Afrikaans as notuleringstaal (taal van rekord) van hofverrigtinge is. Die notuleringstaal is die amptelike taal van die hof waarin die hofverrigtinge opgeteken word en waarin die hof uitspraak lewer. Alhoewel beide Afrikaans en Engels steeds as notuleringstaal gebruik word, het die Minister van Justisie, asook regeringwoordvoerders, reeds te kenne gegee dat 'n eentalige Engelse stelsel vir die notulering van hofverrigtinge ingevoer mag word.35 (In sekere opsigte druis hierdie oorweging in teen artikel 9(3) en artikel 30 van die Grondwet)36. Hoewel Heuth37 argumenteer dat die eerdtydse status quo van hoërfunksietale (Afrikaans en Engels) teenoor laerfunksietale (die nege inheemse ampstale) sedert 1994 geensins verander het nie, is daar tog 'n sigbare agteruitgang van Afrikaans ten spyte van sy hoërfunksiestatus wat aan dié taal se gebruik as notuleringstaal gekoppel kan word. Afrikaans as notuleringstaal vra nie om afskaffing nie, maar verdien juis aktiewe bevordering om in hierdie proses ook die ander ampstale te verhef. 172 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Malan38 wys op die volgende implikasies van die wegdoen van Afrikaans as notuleringstaal:  Afrikaans as regstaal word ingeperk en Afrikaanse regslui word gevolglik weerhou van voortgesette instandhouding van Afrikaans as regstaal.  Afrikaans word gereduseer tot die taal waarin getuienis afgelê word en dit sal 'n gewisse afname van regstudie en gevolglik publikasie en regsmateriaal in Afrikaans tot gevolg hê.  Afrikaans en Engels is die enigste tale wat tans as notuleringstaal gebruik word. Indien slegs Engels vir notuleringsdoeleindes aangewend word, word Afrikaanse regstaal vir benadeling uitgesonder, aangesien dit nie die ander minderheidstale raak nie.  Engels as enigste notuleringstaal sal tot gevolg hê dat die probleem van oormatige vertaling slegs vererger, aangesien alle nie-Engelse getuienis (wat nou ook Afrikaans insluit) voortaan oorgetolk sal moet word.  Groter druk sal op Afrikaanssprekendes geplaas word om eerder in Engels te getuig, aangesien die notuleringstaal slegs Engels is.  Groter druk sal op Afrikaanssprekendes geplaas word om eerder in Engels te getuig, aangesien die notuleringstaal slegs Engels is.  Afrikaans is die beste presteerder onder inheemse tale om meertaligheid39 te bevorder. tweetaligheid. 40 Sien Phaalha en Cote vir verdere bespreking aangaande die benadeelde posisie van die nege inheemse ampstale, veral met betrekking tot taalgebruik binne die regspraktyk, spesifiek binne die hof: Phaalha "Knowledge Production" 142-154; Cote Right to Language. y g p 39 Meertaligheid verwys in dié bydrae na drie of meer tale en word derhalwe onderskei van tweetaligheid. 38 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 56. 39 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 56. 39 Meertaligheid verwys in dié bydrae na drie of meer tale en word derhalwe onderskei van tweetaligheid. 40 Sien Phaalha en Cote vir verdere bespreking aangaande die benadeelde posisie van die nege inheemse ampstale, veral met betrekking tot taalgebruik binne die regspraktyk, spesifiek binne die hof: Phaalha "Knowledge Production" 142-154; Cote Right to Language. 38 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 56. 5 Engels as enigste notuleringstaal – die implikasies vir Afrikaans as regstaal Indien Afrikaans die funksie van notuleringstaal moet inboet, verskraal die moontlikheid dat die ander inheemse tale ooit hierdie hoër taalfunksie sal verwerf. Die moontlike groei van al die inheemse tale word dus gekortwiek.40 As die verheffing van Engels as enigste notuleringstaal voortgesit word – en die regering sloer om Du Plessis R se beslissing (supra) gestand te doen – sal die motivering om 'n kursus in Regsafrikaans aan te bied, uitdagender word. Daar word van die standpunt uitgegaan dat só 'n kursus om 'n verskeidenheid redes steeds wenslik is. 173 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY g g y g 42 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 203. 43 y pp 45 Koch en Burkett 2005 South African Journal of Higher Education 1089-1107. 46 41 Vgl. Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za. 42 g 46 Heugh 2002 Perspectives in Education 177. 47 g p 47 Pennycook 1998 Language Sciences 85, 86. g y g 43 Perry 2004 Ethnicities 501-521; Truter 2006 Literator 135-156. 44 g g y g 42 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 203. 43 46 Heugh 2002 Perspectives in Education 177. 4 41 Vgl. Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za. 42 g y g 43 Perry 2004 Ethnicities 501-521; Truter 2006 Literator 135-156. 44 Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37 50 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans Die stryd om die behoud van Afrikaans en die regte van die taal op 'n verskeidenheid terreine, is alombekend. 'n Mens hoef bloot die pers te volg om kennis te neem van 'n taalstryd wat binne skoolsale en op universiteitskampusse woed.41 Taalstryd en - aktivisme is 'n bekende verskynsel onder Afrikaanse geledere. Soos Cunningham42 dit stel: "In some countries, the value of languages and the belief in multilingualism are integral to the ethos of a nation." Dit is kenmerkend van Afrikaanssprekendes en hul houding teenoor hul taal. Hoewel die behoud van 'n kursus in Regsafrikaans aan taalregte gekoppel kan word, is dit te betwyfel of só 'n betoog veel sou vermag. Nóg die Suid-Afrikaanse regering nóg waghondinstansies soos Pansat het tot op hede daarin geslaag om die Grondwet na te kom en die bevordering en gelyke beregtiging van al elf ampstale te verseker.43 Engels geniet die voorkeur. Daar heers globaal 'n wanindruk dat die bevordering van en voorkeur vir Engels tot die opheffing van die individu sal lei en hom/haar noodwendig deur die poorte van welvaart sal neem. Sowel Webb44 as Koch en Burkett45 bied 'n teenargument deur die voordele tot moedertaalonderrig en veral die bevordering van Afrikatale as teenpool tot Engels voor te hou. Hoewel Heugh46 'n voorstander van (Engels-) enkelmediumonderrig is, dui sy wel aan dat die oënskynlike voorkeur vir Engels inderwaarheid 'n mite in Suid-Afrika is. Om eenvoudig toegang tot 'n taal te hê, beteken nie dat dit inherent voordelig is nie; wat werklik saak maak, is wat 'n persoon met die taal kan dóén.47 'n Kursus in Afrikaans vir regstudente verrig 'n aantal uiteenlopende funksies en juis dáárom is só 'n kursus wenslik. Soos reeds in onderafdeling 2 bespreek is, vereis suksesvolle regspraktisering dat die regsgeleerde op sy/haar voete kan dink en redeneer en dat hy/sy oor noukeurige 174 / 234 174 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 skriftelike en/of mondelinge taalvaardighede beskik, aangesien die regspraktisyn se kernaktiwiteite (byvoorbeeld 'n konsultasie met 'n kliënt, die lewering van 'n pleidooi of 'n uitspraak, die kruisondervraging van 'n getuie of die opstel van 'n kontrak of testament) deur middel van gesproke of geskrewe taal plaasvind.48 Korrekte regstaal is immers 'n instrument tot regsekerheid. Die meeste aktiwiteite in die regspraktyk word beoefen waar taal uitsluitlik die draer is. y j g g 49 Ehlers Afrikaans vir Regstudente vii. 48 Kleyn en Viljoen Beginnersgids 282. 49 175 / 234 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans Voornemende regspraktisyns raak vertroud met die speelveld van hul beroep deur byvoorbeeld die bestudering van regstekste, die aanhoor van hofsake, gesprekke met regsgeleerdes en die lees van akademiese regsartikels, regshandboeke, hofverslae en wette. Ehlers wys op die noukeurigheid en presisie wat die reg in hierdie verband vereis: Argumente wat gebruik word, moet steekhou; briewe en hofstukke moet duidelik en ondubbelsinnig wees; kontrakklousules moet volledig en logies waterdig wees. Behalwe vir die feit dat regsgeleerdes se werk dus volledig uit talige optrede bestaan, word daar ook nog besonder hoë eise aan hierdie taalprodukte gestel. Dit maak die nut van 'n module oor Regsafrikaans voor die hand liggend.49 Die module Afrikaans vir Regstudente (AFK1504) wat by die Universiteit van Suid- Afrika aangebied word, vorm byvoorbeeld deel van die vereiste modules van die LLB-leerplan. Studente het 'n keuse tussen 'n kursus in Regsafrikaans en Regsengels. Grondige kennis van Afrikaans (minstens matriekvlak) word van studente verwag om die vermelde module suksesvol af te handel. Afrikaans vir Regstudente is 'n vaardigheidskursus wat teoretiese kennis oor regstaal verskaf met die uiteindelike doelwit om die student toe te rus om taalvaardighede in die regspraktyk effektief te kan beoefen. Die doelwit van hierdie kursus is nie om regskennis oor te dra nie, maar die klem val op taalvaardighede in die regsberoep en bied ondersteuning aan beide voornemende regspraktisyns en praktiserende regslui om die taalvaardighede wat hul beroep vereis, te bemeester. 175 / 234 175 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Die voorkoms van taalfoute in sowel studente as regslui se skryfwerk (byvoorbeeld werkopdragte en amptelike regsdokumente) beklemtoon verder die noodsaaklikheid van 'n kursus in Regsafrikaans. Die volgende voorbeelde dien ter illustrasie: Enkele algemene taalfoute in werkopdragte: Foutiewe werkopdragsin Verbeterde sin Tipe taalfout(e) Dit het veroorsaak dat die transaksie in sy geheel as abnormal geklassifiseer was en regte of verpligtinge geskep het, wat nie normaalweg tussen persone wat onder uiterste voorwaardes beding geskep sou word nie. Dit het veroorsaak dat die transaksie in die geheel as abnormaal geklassifiseer is en regte of verpligtinge geskep het wat nie normaalweg tussen persone, wat onder uiterste voorwaardes beding, geskep sou word nie. 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans  Foutiewe verwyswoord sy  Spelfout en foutiewe passiewe werkwoord  Nalaat om parentese met kommas aan te dui – veroorsaak werkwoordopeenhoping Ontoelaatbare belastingvermyding het ’n groot impak op die billikheid en regverdigheid van die belastingstelsel en doen dit skade aan, wat dan ’n kunsmatige opwaartse druk op matginale koerse uitoefen. Ontoelaatbare belastingvermyding het ’n groot impak op die billikheid en regverdigheid van die belastingstelsel en dit veroorsaak skade aan die belastingstelsel wat ’n kunsmatige opwaartse druk op marginale koerse uitoefen.  Tante Betje-styl: woordordefout ná die voegwoord en. Hierdie taalfout is tipies van Afrikaanse regstaal.  Woordkeuse en invloed van Engels (leksikale anglisisme)  Spelfout In artikel 103 se geval moes die hof bepaal het of die spesifieke belastingpligtige, in die spesifieke omstandighede, betrokke geraak het by ’n skema. In artikel 103 se geval moet die hof bepaal of die spesifieke belastingpligtige, in die spesifieke omstandighede, betrokke geraak het by ’n skema. Foutiewe gebruik van die modale werkwoord moes wat 'n verkeerde betekenisnuanse tot die hoofwerkwoord voeg. Die werkwoord moes impliseer dat die hof veronderstel was om 'n aksie uit te voer, maar versuim het om dit te doen. 176 / 234 176 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Enkele algemene taalfoute in regsdokumente, byvoorbeeld 'n akte: Foutiewe aktesin Verbeterde sin Tipe taalfout(e) Alle regte op minerale en edelgesteentes met inbegrip van alle regte wat by die pagvry-grondbesitter berus om hierna kan berus om te deel in gelde wat moontlike aan die Staat kan toekom. Alle regte op minerale en edelgesteentes, met inbegrip van alle regte wat by die pagvrygrondbesitter berus, behoort aan die Staat. Lomp en onduidelike sin Planne en spesifikasies van alle geboue en van alle veranderings of aanbouings aan geboue moet ingedien word by die plaaslike bestuur wat se skriftelike goedkeuring gekry moet word. Planne en spesifikasies van alle geboue, en van alle veranderings of aanbouings aan geboue, moet ingedien word by die plaaslike bestuur wie se skriftelike goedkeuring gekry moet word.  Foutiewe verwyswoord  Nalaat om parentese met kommas aan te dui [...] wat die eienaar van sodanige erf met ’n laer ligging nodig mag vind om aan te lê of te bou, om die watr wat Aldus oor die erf loop af te voer. 6 Betoog: die wenslikheid van 'n kursus in Regsafrikaans [...] wat die eienaar van sodanige erf met ’n laer ligging nodig mag vind om aan te lê of te bou om die water wat oor die erf loop af te voer.  Foutiewe kommagebruik  Spelfout  Woordoortolligheid Enkele algemene taalfoute in regsdokumente, byvoorbeeld 'n akte: Aspekte wat in voorafgemelde module (en soortgelyke regstaalkursusse) behandel word, is onder meer die volgende:  die inhoudelike en tegniese taalversorging van regstekste;  regswoordeskat;  die reg en argumentasie;  drogredenasies;  die struktuur van komplekse saamgestelde sinne;  die werkwoord: tyd, passief en modaliteit;  die samehang van teksstruktuur;  eenvoudiger regstaal;  die opspoor van regsboeke en -tydskrifte in die biblioteek; en  die doeltreffende lees van hofverslae. 177 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 PER / PELJ 2011(14)1 Op die keper beskou is die belang van 'n kursus in Regsafrikaans (en regstaal in die algemeen) 'n belangrike aanwins op sowel akademiese as beroepsvlak. Buiten die funksionele inhoud van 'n kursus in Regsafrikaans, sal sodanige kursus ook tot die volgende kan bydra, naamlik: die bevordering van meertaligheid en die behoud van kulturele diversiteit; 'n teenvoeter vir uitsluitlike gebruik van Engels en die beoefening van moedertaalonderrig. Elk van hierdie aspekte word vervolgens kortliks bespreek. g y g 52 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 373. g y g , 51 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201. 52 50 Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 203, 204. 51 g y g , Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201. g y g , gham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201. identity encompasses both significant cultural and political dimensions."53 Tollefson onderskryf ook die belangrikheid van die erkenning van minderheidstale: identity encompasses both significant cultural and political dimensions."53 Tollefson onderskryf ook die belangrikheid van die erkenning van minderheidstale: The struggle to adopt minority languages within dominant institutions such as education, the law, and goverment, as well as the struggle over language rights, constitute efforts to legitimise the minority group itself and to alter its relationship to the state. Thus while language planning reflects relationships of power, it can also be used to transform them.54 6.2 Teenvoeter vir Engels Tans is die gebruik van Afrikaans tydens hofverrigtinge55 en as notuleringstaal nog die enigste konstante aanduiding dat meertaligheid in die juridiese kosmos bestaan.56 Malan57 argumenteer dat wanneer daar met Afrikaans weggedoen word die ander inheemse ampstale nie genoegsaam ontwikkel sal word om die hoër taalfunksies, soos in die regspraktyk vereis word, te bemeester nie. Met Afrikaans aan die voorpunt, kan meertaligheid in die regspraktyk seëvier en kan veral die medeampstale 'n beter vastrapplek in die praktyk kry. Engels word immers nie uitsluitlik in die platteland of in townships gebruik wanneer die reg betrek word nie. Die doseer van 'n kursus in Afrikaans vir regstudente kan help om 'n teenvoeter vir die uitsluitlike gebruik van Engels daar te stel en moontlik selfs as voorbeeld dien vir regstaalkursusse in enige van die ander ampstale. Die voortgesette onderrig van Regsafrikaans aan tersiêre instansies is belangrik vir die bevordering van individualisme en die beskerming van minderheidsregte. y g p 57 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 58 y g p 58 Vgl. Van der Walt 1992 THRHR 94-102. 53 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 373. 54 g 56 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 57 6.1 Meertaligheid en kulturele diversiteit Die Suid-Afrikaanse kulturele diversiteit en meertaligheid is wat die land in baie opsigte uniek maak. Die opkoms van 'n internasionale lingua franca – soos Engels – het tot dusver 'n beperkende uitwerking op taaldiversiteit gehad.50 Taal, en gepaardgaande variëteite, het 'n sleutelrol om in die bevordering van taal- en kulturele diversiteit te speel; "[e]ducation, communication and languages have never been more important, despite the explosion of knowledge in science, medicine and technology"51 (ons kursivering). Wanneer 'n taal afgeskaal of agterweë gelaat word, is daar gewoonlik kultuurgoed wat ook langs die pad verlore raak. Dit gaan daarom nie alleen oor die (voor)reg om die taal van jou keuse in regsituasies te gebruik nie, maar sluit 'n ganse kultuur, erfenis en bestaansruimte in. 'n Kursus in Regsafrikaans lewer 'n bydrae in die bevordering en handhawing van taal- en kultuurdiversiteit (wat gelykertyd die gebruik van die ander inheemse ampstale insluit), maar só 'n kursus help ook om die voortbestaan van Regsafrikaans te verseker. Dus is 'n wederkerige verhouding hier ter sprake. Die doseer van Afrikaans vir regstudente bevestig die kritiese belangrikheid van taalidentiteit van die minderheidsgroepe en die gebruik van inheemse tale in Suid- Afrika. May52 wys daarop dat taal in teorie slegs een van die vele bepalers van identiteit is, maar dat dit in die praktyk dikwels veel verder as identiteit strek. Hy skryf: "Indeed, this should not surprise us since the link between language and 178 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 identity encompasses both significant cultural and political dimensions."53 Tollefson onderskryf ook die belangrikheid van die erkenning van minderheidstale: y g 54 Tollefson Planning Language 202. 55 53 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 373. 54 Tollefson Planning Language 202. 55 Vandag word daar wel tale soos Khosa, Zoeloe en Noord-Sotho in streekslanddroskantore gebruik. Sien Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com. Afrikaans is naas Engels die enigste werkstale in höer howe. 56 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 57 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 49. 58 Vgl Van der Walt 1992 THRHR 94-102 efson Planning Language 202. ndag word daar wel tale soos Khosa, Zoeloe en Noord-Sotho in streekslanddroskantore bruik. Sien Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com. Afrikaans is naas Engels die gste werkstale in höer howe. 6.3 Moedertaalonderrig As vreemde of addisionele (vak)taal val Regsafrikaans binne die domein van taalonderrig vir spesifieke doeleindes, oftewel Language for Spesific Purposes.58 Dié broodnodige vaktaal, wat gelyktydig met regstudies aangeleer behoort te word, eis 179 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 die noodwendige voorkeur van moedertaalonderrig by die verwerwing van regstaal. Moedertaalsprekers sukkel self met die aanleer van die regsvaktaal en soos Taylor59 aandui, is regstaalverwerwing nog moeiliker en onbegrypliker vir diegene wat die jargon vanuit 'n addisionele taal moet benader. Dit geld uiteraard Afrikaanssprekendes. Hiermee word nie bedoel dat Afrikaanssprekendes vanuit die staanspoor slegs in Afrikaans moet praktiseer nie. Vanselfsprekend is twee- of meertaligheid die uiteindelike doelwit. Maar Afrikaanssprekendes sal regstaal sonder twyfel baie vinniger aanleer wanneer die individu dié jargon en taalkennis in sy/haar moedertaal verwerf. Die sukses van studies in die individu se moedertaal bo studies in 'n addisionele taal is verskeie kere gemeet en aangeteken.60 Die gevolge van studies in 'n addisionele taal "can be the failure to grasp the principles of law and more importantly the principles on which the law is based."61 Die noodsaaklikheid van 'n geletterdheidskursus in regstaal (en die aanbod van Afrikaans as vaktaal vir regstudente aan 'n tersiêre instansie) behoort by elke regs- en taalgeleerde persoon vanselfsprekend te wees. y 60 Vgl. onder meer Webb vir breedvoerige argumentasie ten gunste van moedertaalonderrig: Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37-50; asook Kazima vir studies aangaande moedertaalonderrig: Kazima 2008 Pythagoras 56-63. 61 moedertaalonderrig: Kazim 61 Taylor 1998 THRHR 670. oede taa o de g a a 008 yt ago as 56 63 61 Taylor 1998 THRHR 670. 59 Taylor 1998 THRHR 670. 60 59 Taylor 1998 THRHR 670. 7 Gevolgtrekking Wanneer 'n mens met akademici in die veld van regsgeleerdheid of regsgeleerdes in die praktyk in gesprek tree, is dit ooglopend dat daar 'n dringende behoefte aan regstaalkursusse is. Menige student en jong praktisyn sukkel om komplekse sinskonstruksies, veelvoudige betekenisse en retoriek in regstekste te begryp. Die opstel van regstekste, soos kontrakte en lasbriewe word dikwels nie bemeester nie. Foute sluip toenemend in regsdokumentasie in (vergelyk voorbeelde in onderafdeling 6). Die betrokke taalongeletterdheid gee derhalwe tot 'n aantal probleme aanleiding wat die regsproses kortwiek. Taal is vir die juridiese kosmos van kardinale belang. Indien die administratiewe optrede of hofverrigtinge nie in die inidividu se moedertaal plaasvind nie, sal artikels 31(1)(a), 33, 34 en 35(2)(c) en (3) van die Grondwet boonop ondermyn word. Die 180 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY E LOMBARD AND TR CARNEY 181 / 234 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Bibliografie Bhatia 1987 Language Teaching Bhatia VK "Language and the Law: State of the Art Article" 1987 Language Teaching 227-234 Christie Law of Contract Christie HR The Law of Contract in South Africa 5th ed (Butterworths Durban 2006) Cote Right to Language Cote D The Right to Language Use in South African Criminal Courts (LLM- verhandeling UK 2005) Cunningham 2001 Tydskrif vir Taalonderrig Cunningham D "Languages, Technology and Teaching: Challenges and Solutions for the 21st Century" 2001 Tydskrif vir Taalonderrig 201-222 Du Plessis en Pretorius 2000 SA Public Law Du Plessis LT en Pretorius JL "The structure of the official language clause: a framework for its implementation" 2000 SA Public Law 505-526 Ehlers Afrikaans vir Regstudente Ehlers D Afrikaans vir Regstudente (AFK103S-studiegids) (Unisa Pretoria 2008) Grossfeld 1987 De Jure Grossfeld B "Literature, Language and the Law" 1987 De Jure 217-226 Hiemstra 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe Hiemstra VG "Die opkoms van Afrikaans in die regspleging" 1970 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 251-263 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 noodsaaklikheid van die onderrig van Afrikaans vir regstudente word hierdeur benadruk, want 'n gebrek aan hierdie opleiding mag veroorsaak dat toekomstige voorsittende beamptes, staatsprokureurs en ander regslui nie oor die nodige taalkennis sal beskik om aan bogenoemde artikels effek te gee nie. noodsaaklikheid van die onderrig van Afrikaans vir regstudente word hierdeur benadruk, want 'n gebrek aan hierdie opleiding mag veroorsaak dat toekomstige voorsittende beamptes, staatsprokureurs en ander regslui nie oor die nodige taalkennis sal beskik om aan bogenoemde artikels effek te gee nie. Dit is ook van belang om te meld dat die gepaste aanwending van goeie regstaal inderwaarheid ook finansiële implikasies kan hê. Deur die taal van die kliënt te besig, dokumentasie in die kliënt se taal op te stel en deur met verskeie rolspelers in die kliënt se taal in gesprek te tree, kan die regsgeleerde finansieel daaruit voordeel trek. Dit geld nie net Afrikaans nie, maar elk van die elf ampstale. Gelyke beregtiging kan baie voordelig wees. Die suksesvolle gebruik van regstaal is in talle opsigte van 'n regstaalkursus afhanklik. Geen regsgeleerde stap die praktyk sonder taalopleiding binne nie. Hoe taalvaardiger die regspraktisyn, hoe beter die moontlikheid op sukses. Afrikaans het derhalwe steeds 'n rol binne die regsdomein te speel. Ten spyte van die oorheersende invloed en gevolglike bedreiging van Engels is Regsafrikaans steeds van groot belang vir Suid-Afrika se regspleging. Bibliografie E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 183 / 234 Heuth "Disabling and Enabling" Heuth K "Disabling and Enabling: Implications of Language Policy Trends in South Africa" in Mesthrie R (red) Language and Social History: Studies in South African Sociolinguistics (David Philip Kaapstad 1995) 319-328 Heugh 2002 Perspectives in Education Heugh K "The case against bilingual and multilingual education in South Africa: Laying bare the myths" 2002 Perspectives in Education 171-196 Kazima 2008 Pythagoras Kazima M "Mother Tongue Policies and Mathematical Terminology in the Teaching of Mathematics" 2008 Pythagoras 56-63 Kleyn en Viljoen Beginnersgids Kleyn D en Viljoen F Beginnersgids vir Regstudente 2de uitg (Juta Pretoria 1998) Koch en Burkett 2005 South African Journal of Higher Education Koch E en Burkett B "Making the role of African languages in higher education a reality" 2005 South African Journal of Higher Education 1089-1107 Malan 2003 Tydskrif vir Regswetenskap Malan JJ "Die gebruik van Afrikaans vir die notulering van hofverrigtinge gemeet aan demokratiese standaarde" 2003 Tydskrif vir Regswetenskap 36- 58 May 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development May S "Uncommon Languages: The Challenges and Possibilities of Minority Language Rights" 2000 Journal of Multilingual and Multicultural Development 366-385 Mgoduso 1999 De Rebus Mgoduso S "More on Language in the Practice of Law" 1999 De Rebus 8-9 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Morawetz Law and Language Morawetz T Law and Language (Ashgate Aldershot 2000) Nathan, Barnett en Brink Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof Nathan CJM, Barnett M en Brink A (vertaal deur Steyn GC) Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof van Suid-Afrika: Eenvormige Reëls van die Provinsiale Afdelings en Appèlafdeling, saam met die Wet op die Hooggeregshof, 1959, alle ander ter sake dienende Wette en Volledige Kommentaar daarop (Juta Kaapstad 1965) Pennycook 1998 Language Sciences Pennycook A "The Right to Language: Towards a Situated Ethics of Language Possibilities" 1998 Language Sciences 73-87 Perry 2004 Ethnicities Perry T "The Case of the Toothless Watchdog: Language Rights and Ethnic Mobilization in South Africa" 2004 Ethnicities 501-521 Phaalha "Knowledge Production" Phaalha PL "Knowledge Production in What Language? The Hegemonic Use of English as a Language of Commerce and Industry from a South African Perspective" in Arasanyin OF en Pemberton MA (reds) Selected Proceedings of the 36th Annual Conference on African Linguistics 2006 Somerville MA 142-154 Rademeyer Beeld Rademeyer A 'Staat moet help met dié tale’ Beeld 9 Februarie 2010 15 Steyn Uitleg van Wette Steyn LC Uitleg van Wette (Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1946) Morawetz Law and Language Morawetz T Law and Language (Ashgate Aldershot 2000) Nathan, Barnett en Brink Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof Nathan CJM, Barnett M en Brink A (vertaal deur Steyn GC) Reëls en Gebruike van die Hooggeregshof van Suid-Afrika: Eenvormige Reëls van die Provinsiale Afdelings en Appèlafdeling, saam met die Wet op die Hooggeregshof, 1959, alle ander ter sake dienende Wette en Volledige Kommentaar daarop (Juta Kaapstad 1965) 184 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY ( ) Taylor 1998 THRHR Taylor DC "Addressing the Insane Language of Law" 1998 THRHR 668-677 Tollefson Planning Language Tollefson J Planning Language, Planning Inequality: Language Policy in the Community (Longman Londen 1991) Truter 2006 Literator Truter E "Mediadekking in die Suid-Afrikaanse gedrukte media oor taalverwante onderwerpe, in besonder taalregte en taalbeleidskwessies" 2006 Literator 135-156 Van der Merwe 1975 Nuntius Van der Merwe NJ "Die opkoms van Afrikaans in die Regswêreld" 1975 Nuntius 8-10 Van der Walt 1992 THRHR Van der Walt C "Teaching a Foreign Language: The Language of the Law" 1992 THRHR 94-102 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek Van Zijl Steyn I Engels-Afrikaanse Regswoordeboek (Nasionale Pers Kaapstad 1933) Viljoen 1992 SALJ Viljoen F "Look Who’s Talking, in the Courtroom, too!" 1992 SALJ 64-76 Viljoen 1992 De Jure Viljoen F "Die storie van Afrikaans as Regstaal" 1992 De Jure 439-446 Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe Webb VN "Perspektiewe op moedertaalonderrig" 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37-50 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Register van wetgewing Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 Interpretasiewet 33 van 1957 Wet op Prokureurs 53 van 1979 Register van staatspublikasies South African Languages Bill - AK 1514 in SK 24893 van 30 Mei 2003 Register van hofsake Lategan v Union Goverment 1937 CPD 197 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010) Souter v Norris 1933 AD 41 Register van internetbronne De Bruin 2010 www.nuus24.com De Bruin P 2010 Afrikaans is op sy eie, sê staat www.nuus24.com/Suid- Afrika/Nuus/Afrikaans-is-op-sy-eie-se-staat-20100208 [datum van gebruik 7 Feb 2010] Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za Du Plessis T 2010 'n Taalwet vir Suid-Afrika? Die rol van sosiolinguistiese beginsels by die ontleding van taalwetgewing www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_2_duplessis.pdf [datum van gebruik 27 Mei 2010] PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY 185 / 234 Tollefson Planning Language Tollefson J Planning Language, Planning Inequality: Language Policy in the Community (Longman Londen 1991) Truter 2006 Literator Truter E "Mediadekking in die Suid-Afrikaanse gedrukte media oor taalverwante onderwerpe, in besonder taalregte en taalbeleidskwessies" 2006 Literator 135-156 Van der Merwe 1975 Nuntius Van der Merwe NJ "Die opkoms van Afrikaans in die Regswêreld" 1975 Nuntius 8-10 Van der Walt 1992 THRHR Van der Walt C "Teaching a Foreign Language: The Language of the Law" 1992 THRHR 94-102 Van Zijl Steyn Engels-Afrikaanse Regswoordeboek Van Zijl Steyn I Engels-Afrikaanse Regswoordeboek (Nasionale Pers Kaapstad 1933) Viljoen 1992 SALJ Viljoen F "Look Who’s Talking, in the Courtroom, too!" 1992 SALJ 64-76 Viljoen 1992 De Jure Viljoen F "Die storie van Afrikaans as Regstaal" 1992 De Jure 439-446 Webb 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe Webb VN "Perspektiewe op moedertaalonderrig" 2006 Tydskrif vir Geesteswetenskappe 37-50 E LOMBARD AND TR CARNEY PER / PELJ 2011(14)1 Register van wetgewing Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 Interpretasiewet 33 van 1957 Wet op Prokureurs 53 van 1979 Register van staatspublikasies South African Languages Bill - AK 1514 in SK 24893 van 30 Mei 2003 Register van hofsake Lategan v Union Goverment 1937 CPD 197 Lourens v die President van die Republiek van Suid-Afrika (49807/09) [2010] ZAGPPHC 19 (16 Maart 2010) Souter v Norris 1933 AD 41 Register van internetbronne De Bruin 2010 www.nuus24.com De Bruin P 2010 Afrikaans is op sy eie, sê staat www.nuus24.com/Suid- Afrika/Nuus/Afrikaans-is-op-sy-eie-se-staat-20100208 [datum van gebruik 7 Feb 2010] Du Plessis 2010 www.oulitnet.co.za Du Plessis T 2010 'n Taalwet vir Suid-Afrika? Die rol van sosiolinguistiese beginsels by die ontleding van taalwetgewing www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_2_duplessis.pdf [datum van gebruik 27 Mei 2010] Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com Den Hartigh W 2009 African Languages in SA Courts www.mediaclubsouthafrica.com/index.php?option=com_content&view=article &id=1018:indigenous-languages-in-sa-courts&catid=42:landnews&Itemid=110 [datum van gebruik 10 Jun 2010] Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za Legalbrief Today 2009 Constitutional: Battle for Afrikaans in Top Court www.legalbrief.co.za [datum van gebruik 21 Aug 2009] Malan 2009 www.vrs.co.za Malan K 2009 Observations and suggestions on the use of the official languages in national legislation www.vrs.co.za [datum van gebruik 10 Jun 2010] Lys van afkortings SALJ South African Law Journal SA Public Law South African Public Law THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg Den Hartigh 2009 www.mediaclubsouthafrica.com Den Hartigh W 2009 African Languages in SA Courts www.mediaclubsouthafrica.com/index.php?option=com_content&view=article &id=1018:indigenous-languages-in-sa-courts&catid=42:landnews&Itemid=110 [datum van gebruik 10 Jun 2010] Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za Legalbrief Today 2009 Constitutional: Battle for Afrikaans in Top Court www.legalbrief.co.za [datum van gebruik 21 Aug 2009] Malan 2009 www.vrs.co.za Malan K 2009 Observations and suggestions on the use of the official languages in national legislation www.vrs.co.za [datum van gebruik 10 Jun 2010] Lys van afkortings SALJ South African Law Journal SA Public Law South African Public Law THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg Register van staatspublikasies 186 / 234 PER / PELJ 2011(14)1 E LOMBARD AND TR CARNEY 187 / 234 g Den Hartigh W 2009 African Languages in SA Courts www.mediaclubsouthafrica.com/index.php?option=com_content&view=article &id=1018:indigenous-languages-in-sa-courts&catid=42:landnews&Itemid=110 [datum van gebruik 10 Jun 2010] Legalbrief Today 2009 www.legalbrief.co.za Legalbrief Today 2009 Constitutional: Battle for Afrikaans in Top Court www.legalbrief.co.za [datum van gebruik 21 Aug 2009] Malan 2009 www.vrs.co.za Malan K 2009 Observations and suggestions on the use of the official languages in national legislation www.vrs.co.za [datum van gebruik 10 Jun 2010] Lys van afkortings SALJ South African Law Journal SA Public Law South African Public Law THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 187 / 234

https://perjournal.co.za/article/download/2553/2288

Afrikaans

Outobiografie as hermeneutiek van die self: Van Rousseau tot Le Clézio Author: Elisabeth Snyman1 Affiliation: 1Department of French, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Correspondence to: Elisabeth Snyman Email: [email protected] Postal address: School of Languages, Potchefstroom Campus 2520, North-West University, South Africa Dates: Received: 13 May 2014 Accepted: 20 Oct. 2014 Published: 22 May 2015 How to cite this article: Snyman, E., 2015, ‘Outobiografie as hermeneutiek van die self: Van Rousseau tot Le Clézio’, Literator 36(1), Art. #1131, 10 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v36i1.1131 Note: This article is based on my inaugural speech delivered on 31 May 2013 at the Potchefstroom Campus of the North-West University. Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Author: Elisabeth Snyman1 Affiliation: 1Department of French, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Correspondence to: Elisabeth Snyman Email: [email protected] Postal address: School of Languages, Potchefstroom Campus 2520, North-West University, South Africa Dates: Received: 13 May 2014 Accepted: 20 Oct. 2014 Published: 22 May 2015 How to cite this article: Snyman, E., 2015, ‘Outobiografie as hermeneutiek van die self: Van Rousseau tot Le Clézio’, Literator 36(1), Art. #1131, 10 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v36i1.1131 Note: This article is based on my inaugural speech delivered on 31 May 2013 at the Potchefstroom Campus of the North-West University. Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Author: Elisabeth Snyman1 Affiliation: 1Department of French, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Correspondence to: Elisabeth Snyman Email: [email protected] Postal address: School of Languages, Potchefstroom Campus 2520, North-West University, South Africa Dates: Received: 13 May 2014 Accepted: 20 Oct. 2014 Published: 22 May 2015 How to cite this article: Snyman, E., 2015, ‘Outobiografie as hermeneutiek van die self: Van Rousseau tot Le Clézio’, Literator 36(1), Art. #1131, 10 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v36i1.1131 Note: This article is based on my inaugural speech delivered on 31 May 2013 at the Potchefstroom Campus of the North-West University. Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Hierdie artikel ondersoek die hipotese dat outobiografie as ’n soort hermeneutiek van die self beskou kan word. Outobiografie as hermeneutiek van die self: Van Rousseau tot Le Clézio Vir hierdie doel word ’n seleksie van Franse outobiografieë behandel. Aangesien hierdie studie ’n verwerking van ’n intreerede is, is dit oorsigtelik van aard en poog dit nie om ’n gedetailleerde ontleding van óf die teorie óf die tekste waarna verwys word, te gee nie. Jean-Jacques Rousseau se Confessions, wat allerweë as een van die hoekstene van die moderne outobiografie beskou word, is as vertrekpunt gebruik vir die interpretasie van verstaanshandelinge ingebed in outobiografiese tekste. Die artikel toon voorts aan hoe die skrywers van die res van die korpus op verskillende wyses Rousseau se historiese model bevraagteken in aansluiting by nuwer denkwyses. So word daar aangetoon dat George Perec die historiese model laat vaar om eerder tekens uit die verlede te ontsyfer; dat Nathalie Sarraute die gedagte van die verdeelde subjek van die Nuwe Roman kombineer met haar konsep van tropismes om ’n deurleefde weergawe van haar kinderjare te skep; en dat Roland Barthes die aanname dat taal ’n medium van uitdrukking van subjektiwiteit kan wees, problematiseer om ’n ‘anti-outobiografie’ te skryf. Voorts is aangetoon hoe Marguerite Yourcenar wegbreek van die antropomorfisme van die humanisme om die weg te baan vir die besef dat die teenwoordigheid van die Ander die uitleg van die self ten diepste bepaal. Laastens word die etiek van die Ander in interkulturele ontmoetings, soos geboekstaaf in die outobiografieë van Ken Bugul en Jean-Marie Le Clézio, ondersoek. Die artikel toon aan hoe literêr-filosofiese tendense die gedagte van singewing en interpretasie van die persoonlike verlede en gevolglik die aard van outobiografie vanaf die agtiende eeu beïnvloed het. Autobiography as hermeneutics of the self, from Rousseau to Le Clézio. This article investigates the hypothesis that autobiography can be regarded as a type of hermeneutics of the self. In order to achieve this, a selection of French autobiographical texts was analysed. As this study is a reworked version of an inaugural lecture, it presents an overview rather than  a detailed analysis of the theories or the texts it refers to. Jean-Jacques Rousseau’s Confessions, generally regarded as a cornerstone of modern autobiography, was used as a point of departure for the interpretation of operations of understanding at work in autobiographical texts. The article demonstrates how the writers of the rest of the corpus of texts question Rousseau’s historical model in different ways according to more recent concepts of the self. Page 1 of 10 Page 1 of 10 Page 1 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 1 of 10 Oorspronklike Navorsing Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Outobiografie as hermeneutiek van die self: Van Rousseau tot Le Clézio Thus it is argued that George Perec replaces the historical model of understanding with an approach based on deciphering signs from the past; that Nathalie Sarraute combines the New Novel’s concept of the divided subject with that of tropismes in order to give a truthful representation of her childhood; and that Roland Barthes problematises the notion of language as a medium of expression of subjectivity in his ‘anti-outobiography’. This study furthermore demonstrates how Marguerite Yourcenar breaks with the anthropomorphism associated with humanism to pave the way for the realisation that the presence of the Other profoundly determines the understanding of the self. Finally, the ethics of dealing with the Other in intercultural encounters, as recorded in Ken Bugul and Jean-Marie Le Clézio’s autobiographies, is examined. The article shows how, from the 18th century onwards, literary and philosophical trends influenced the act of understanding and interpreting the individual existence and hence the nature of autobiography. Note:i Note: This article is based on my inaugural speech delivered on 31 May 2013 at the Potchefstroom Campus of the North-West University. 2.Die idees van Gusdorf waarna hier verwys word, is oorspronklik in 1956 in Frans gepubliseer in `n versamelbundel onder die Duitse titel Formen der Selbstdarstellung: Analekten zu einer Geschichte der literarischen Selbstporträts (Reichenkron & Haase 1956). Vervolgens het Philippe Lejeune Gusdorf se artikel ingesluit in L’autobiographie en France, gepubliseer in 1971. Ongelukkig het Lejeune twee bladsye uitgelaat van die werk sonder om dit aan die leser uit te wys. Omdat die oorspronklike kopie van 1956 onverkrygbaar is, gebruik ek dus die weergawe wat in L’autobiographie en France verskyn het vir my verwysings na hierdie werk van Gusdorf, of alternatiewelik, vir die twee ontbrekende bladsye, na die Engelse vertaling van die teks wat in 1980 in J. Olney se Autobiography: Essays theoretical and critical opgeneem is. ’n Hermeneutiese benadering van outobiografie lewe en geskryf in ’n mooi styl’ (1977)?1 Navorsing oor die genre weerlê egter hierdie populêre sienings om die veel meer geskakeerde aard en rol van outobiografie as literêre en kulturele verskynsel uit te lig. Hierdie artikel wil hierby aansluit deur as hipotese te stel dat outobiografie as ’n soort hermeunetiek van die self beskou kan word. Teen hierdie agtergrond wil ek vanuit ’n hermeneutiese invalshoek die gedagte van outobiografie as singewing en interpretasie van die verlede verder uitdiep. Vir hierdie doel word ’n seleksie van Franse outobiografieë, wat ’n oorsig bied oor ’n paar literêr filosofiese tendense wat die aard van outobiografie vanaf die agtiende eeu beïnvloed het, behandel. Die keuse van die korpus sal soos die argumentasielyn ontvou, verduidelik word. Teoretiese benaderings van outobiografie as genre begin eers na vore kom in die tweede helfte van die twintigste eeu met die opkoms van die narratologie. Dis dan ook in hierdie tyd dat Philippe Lejeune (1975:14) die bekende teoretiese vertrekpunt formuleer dat die skrywer van ’n outobiografie terselfdertyd die verteller en die hoofkarakter van die verhaal is en dat hy ’n soort verdrag met sy leser aangaan waarmee hy die outobiografiese aard van sy teks onderskryf. Hierdie pakt word dan bevestig wanneer die uitgewer op die agterblad van ’n boek die leser inlig dat die betrokke teks die skrywer se lewensverhaal bevat. In aansluiting by Hans-Georg Gadamer en Paul Ricœur se definisies van hermeneutiek poog hierdie artikel om aan te toon hoe die outobiograaf hermeneuties omgaan met die verhaal van sy of haar eie lewe wanneer hy of sy dit retrospektief en selfreflekterend herkonstrueer, probeer verstaan en interpreteer. Gadamer (1975:xviii) se siening dat hermeneutiek nie alleen die uitleg en verstaan van tekste is nie, maar van enige aspek van menslike ervaring is belangrik om my sprong van ’n teks na ’n lewe te regverdig. Ook Ricœur wie se werke so insiggewend vir die narratologie is, praat van ’n hermeneutiese sirkel soortgelyk aan die uitleg van ’n teks wanneer ons die spesifieke handelinge en keuses van ons lewens terugskouend beoordeel in terme van ’n soort Aristoteliese doeleinde (Ricœur 1990:210–211). Om die hermeneutiese uitgangspunt van hierdie studie te verfyn, word Gadamer se definisie van hermeneutiek aangevul deur dié van Ricoeur (1981:43) wat soos volg lui: ‘[H]ermeneutiek is die teorie van verstaanshandelinge in hul verhouding tot die interpretasie van tekste’ en (lyk dit my geoorloof om by te voeg) van ’n lewe. 1.Hierdie aanhaling verskyn op die agterblad van Doubrovsky se boek Fils. (Tensy anders vermeld, is alle vertalings van aanhalings in die artikel deur myself gedoen. Slegs aanhalings langer as 35 woorde word in die oorspronlike taal in voetnote gegee). Inleiding Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Is ’n outobiografie maar net ’n geskrif oor die wel en weë van ’n lewe waarvan die bruisende jeug ver terug in die verlede lê en waarvan ’n mens hoop om iets op skrif te bewaar teen die dood wat onverbiddelik nadersluip? Of soos Serge Doubrovsky dit tong-in-die-kies stel, ‘’n voorreg gereserveer vir die belangrikes van hierdie wêreld, in die aandskemering van hulle doi:10.4102/lit.v36i1.1131 http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za Page 2 of 10 Oorspronklike Navorsing ’n Hermeneutiese benadering van outobiografie Ondanks die klaarblyklikheid van Lejeune se teoretiese omskrywing, ontbreek dit nie aan verdere vrae nie, soos byvoorbeeld of so ’n teks werklik ’n geloofwaardige weergawe van ’n lewe kan gee. Ons weet immers dat selfs ’n spieëlbeeld nooit eens driedimensioneel kan wees nie, en hoogstens een oomblik in tyd en ruimte kan vasvang. Om dinge verder te kompliseer, is taal as sodanig se verwysingsmoontlikhede vanaf die tweede helfte van die twintigste eeu in die spervuur en hierdie twyfel spoel oor na alle geskrewe genres wat hulle daarop beroep dat hulle na die werklikheid buite die teks verwys, outobiografie inkluis. Na die sogenaamde talige wending in die filosofie en ander geesteswetenskappe, is daar ’n groter besef van die beperkings van taal as medium vir selfekspressie – soos byvoorbeeld die wete dat ’n teks nooit in ’n een-tot-een verhouding met die werklikheid waarna dit verwys, kan staan nie. Navorsers oor outobiografie aanvaar dat ’n outobiograaf, na aanleiding van sy of haar ervarings, eerder ’n weergawe van hom- of haarself en sy of haar lewe op ’n eiesoortige manier in taal konstrueer as dat hy of sy gebeure bloot presies soos dit gebeur het, oproep. Daar word voorts aangevoer dat dit meer gaan oor die hoe as oor die wat: Die leser leer die skrywer nie alleen ken deur wat hy of sy oor hom- of haarself sê nie, maar juis deur hoe hy of sy hom- of haarself in taal konstitueer (Eakin 1992:67), met ander woorde, deur die talige en literêre konvensies wat gebruik word en ook deur dit wat verswyg word. ’n Siening wat ook steeds sterk figureer, postmodernisme ten spyt, is dat die outobiografiese teks sin probeer maak van die eie verlede (Gusdorf in Lejeune 1971:226).2 In Hermeneutics & the human sciences gee Ricoeur (1981:158) voorts riglyne vir die metodiek van verstaan. Hy onderskei tussen ‘verduidelik’ en ‘interpreteer’ waarvan veral die laaste belangrik is vir hierdie studie, want interpreteer hang ten nouste saam met approprieer wat op sy beurt ’n sleutelwoord is vir die beskrywing van die outobiograaf se opskryf van sy of haar lewensverhaal: Met appropriasie verstaan ek die volgende: dat die interpretasie van ’n teks kulmineer in die selfinterpretasie van ’n subjek wat homself vervolgens beter verstaan, homself anders verstaan of doodeenvoudig begin om homself te verstaan. 3.‘By appropriation I understand this: that the interpretation of a text culminates in the self-interpretation of a subject who henceforth understands himself better, understands himself differently or simply begins to understand himself’. Die ontstaan van die outobiografie as afsonderlike genre In plaas van hom- of haarself hoofsaaklik in terme van ’n universele ideaal te definieer, beskou die individu hom- of haarself nou as gevorm deur sy eie geskiedenis wat ten nouste bepaal word deur die tyd waarin hy of sy leef (sien Weintraub 1975:829, 833). Hierdie historiese besef loop uit op dit wat ek vir die doel van hierdie studie en in aansluiting by Weintraub, die historiese metode of model van die verstaan van die individuele lewe noem: Die outobiograaf se verhaal van sy of haar lewe toon nou ’n duidelike besef dat die verloop daarvan ingekapsel is in ’n wyer historiese konteks. Daar is nie alleen ’n intense bewustheid van hoe die geskiedenis die skrywer se lewe gevorm het nie, maar selfs ook, in sommige gevalle, hoe die individu ’n impak op die geskiedenis van sy of haar tyd gehad het (Weintraub 1975:833). ’n Oorsig oor die ontstaansgeskiedenis van die outobiografie bring feite na die oppervlak wat belangrik is vir die hipotese van outobiografie as hermeneutiek van die self. Georges Gusdorf, spoor die verskynsel om oor jouself te skryf, terug tot 26 eeue voor Christus (1980:57–67). Hy toon voorts aan hoe daar later, tydens die vroeg christelike tye – en vanselfsprekend noem hy die Confessiones van Augustinus – ’n spesifieke soort bewussyn in die Westerse samelewing ontwikkel wat die ontstaan van die outobiografie voorafgegaan het (in Lejeune 1971:217). Hierdie bewussyn berus op ’n terugskouende selfreflekterende handeling, wat lei na selfondersoek en die belydenis van sondes, vereis deur die Christendom, en wat die praktyk vestig om, soos Augustinus, jou verlede te heroorweeg en om elke handeling in dialoog met God te beoordeel. So ’n belydenis impliseer dat die verborge bronne van die individuele lewe belangrik is, want die aardse bestaan bepaal die mens se ewige lot. Hierdie handeling verplig voorts ook die enkeling om ’n gestileerde en sinvolle weergawe van sy verlede te gee (in Olney 1980:33), wat die weg baan vir die latere outobiografiese vertelling. Sonder dat hy die woord ‘hermeneutiek’ gebruik, gee Gusdorf op sy beurt reeds te kenne dat die outobiografiese handeling iets veronderstel wat ook ’n wyer impak op die verstaan van die lewe het: Die skryf van ’n outobiografie impliseer ’n tweede lees van die verlede, ’n soeke na selfkennis en sin, ’n lees in die lig van die eie bewussyn (in Lejeune 1971:226). ’n Hermeneutiese benadering van outobiografie (Ricoeur 1981:158)3 Ricoeur onderstreep vervolgens ’n baie belangrike faset van selfbegrip, ‘selfbegrip gaan deur die omweg van die verstaan van kulturele tekens waarin die self homself dokumenteer en vorm gee’ (bl. 158). Die interpretasie van ’n lewe het voorts ook etiese implikasies soos Alasdair MacIntyre (1982:190–209) en veral Paul Ricœur (1990:199–236) aantoon, handelinge word byvoorbeeld goedgekeur of afgekeur in terme van dit waarop so ’n lewe gerig was. Hierdie etiese dimensie sluit aan by ’n tradisie http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v36i1.1131 Page 3 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 3 of 10 Oorspronklike Navorsing Oorspronklike Navorsing wat teruggaan na die Middeleeue of nog verder terug na Augustinus se De doctrina Christiana, waar hermeneutiek ook die uitleg van allegories mistieke betekenisse in tekste ingesluit het. Ricœur stel onomwonde dat geen vertelling oor die self ooit eties neutraal kan wees nie en dat so ’n teks as die eerste laboratorium vir die slyp van ’n morele oordeel beskou kan word. te stel, aangevul word deur ’n vertelling van die binnelewe van die subjek (Gusdorf 1980:33). Gevolglik word die term ‘outobiografie’ van die begin van die negentiende eeu af gebruik om dié nuwe selfstandige genre te benoem (May 1979:12). Gusdorf (1980:33) maak gewag van ’n geestelike revolusie – die historikus se voorwerp van ondersoek is nou hom- of haarself en hierdie ‘subjek-objek’ hoef nie meer ’n belangrike historiese figuur te wees nie. My bestudering van spesifieke outobiografieë gaan gevolglik die volgende vrae, ontleen aan die hermeneutiek, as analitiese riglyne gebruik: Eerstens watter vertaanshandelinge gebruik die outobiograaf wanneer hy of sy, sy of haar lewe (as ‘teks’) interpreteer; tweedens in watter groter geheel word die verhaal van die individuele lewe op dialektiese wyse ingebed; en laastens watter etiese dimensie bevat selfinterpretasie in ’n outobiografie?4 Dat die verskyning van outobiografie deel uitmaak van ’n groter intellektuele revolusie, word bevestig deur Karl Weintraub (1975): Outobiografie speel ’n betekenisvolle kulturele rol rondom 1800 n.C. Die groeiende betekenis van outobiografie is dus deel van die groot intellektuele revolusie wat gekenmerk word deur die verskyning van ’n spesifiek moderne vorm van geskiedkundige besef wat ons historisme of historisisme noem. (bl. 821)5 6.‘Autobiography ... became the literary form in which individuality could best account for itself. The only way to account for a specific person was to tell its story. Self- conscious cultivation of individuality was the same as living in the world with historical consciousness.’ 5.‘Autobiography assumes a significant cultural function around A.D. 1800. The growing significance of autobiography is thus part of that great intellectual revolution marked by the emergence of the particular modern form of historical mindedness we call historism or historicism’. 4.Die etiese dimensie van selfinterpretasie sal spesifiek te berde kom in die bespreking van die tekste van Yourcenar, Bugul en Le Clézio. Rousseau is egter goed bewus daarvan dat hy in ’n tradisie staan wat deur Augustinus begin is: Rousseau is egter goed bewus daarvan dat hy in ’n tradisie staan wat deur Augustinus begin is: Drie aspekte van Rousseau se outobiografie is belangrik vir die argument dat outobiografie ’n soort hermeneutiek van die self is: Die klem op die uniekheid van die self, die geskiedenis of historisiteit van die self as metode om die eie verlede te verstaan, die siening dat taal ’n onproblematiese medium vir die uitdrukking van die eiesoortigheid van die self is en dat so ’n teks gevolglik waarheidsgetrou is. Die daaropvolgende tekste wat ek gaan analiseer is gekies omdat hulle spesifiek een of meer van hierdie aspekte van die eerste moderne Franse outobiografie bevraagteken of dekonstrueer. George Perec se W ou le souvenir d’enfance, die volgende teks wat bespreek gaan word, toon aan dat die historiese metode baie problematies vir die subjek kan wees wanneer hy terugkyk op sy verlede. Laat die trompet van die laaste oordeel blaas wanneer ook al; ek sal kom en met hierdie boek in die hand verskyn voor die hoogste regter. Ek sal hardop sê: dit is wat ek gedoen het, wat ek gedink het, wat ek was […]. Ek het myself geteken soos ek was: by tye veragtelik en sleg, dan weer goed, ruimhartig en subliem: ek het my binneste ontbloot soos U dit self gesien het. (Rousseau 1952a:9)8 Eers na hierdie metadiskursiewe gedeelte oor die uniekheid van die subjek en sy projek, maar ook die waarheidsgetrouheid daarvan, kom Rousseau by die gebruiklike ‘Ek is gebore in Genève in 1712, seun van …’ (Rousseau 1952a:10) ensovoorts, om dan verder sy lewensverhaal van sy kinderjare af chronologies te vertel. Die vernuwing van Rousseau se teks lê in die vervanging van die religieuse fokus van Augustinus se Confessiones deur ’n Die ontstaan van die outobiografie as afsonderlike genre Hierdie hermeneutiese rol van outobiografie word soos volg saamgevat deur Weintraub (1975): Outobiografie het die literêre vorm geword waarin individualiteit ten beste verreken kon word. Die enigste manier waarop rekenskap gegee kon word van ’n spesifieke persoon, was om sy verhaal te vertel. Selfbewuste kultivering van individualiteit was dieselfde as om in die wêreld te leef met ’n historiese besef (bl. 847).6 Die nuut gevonde subjektiwiteit wat die genre ten grondslag lê, gaan hand aan hand met die ontwikkeling van ’n nuwe historiese bewussyn. Teen die einde van die Middeleeue, aldus Gusdorf (1980:33), neem die Westerse mens afstand van mitologiese verklarings van die lewe om met die Renaissance homself as ’n verantwoordelike agent te begin beskou wat ’n rol kan speel in die verloop van die geskiedenis. So ontstaan die konsep van die ‘historiese figuur’, wat gedenk word deur die oprig van standbeelde, monumente en tekste wat vandag biografieë genoem word. As gevolg van ’n sameloop van histories kulturele omstandighede, kom daar egter ’n wending in hierdie praktyk so teen die einde van die agtiende eeu, wanneer die skrywers hulle eie lewensgeskiedenisse begin boekstaaf en die gebruik om ’n lewe van buite voor So loop die eeu van die Verligting dan uit op ’n breuk met die klassieke ideaal van die universele as hermeneutiese konsep om geboorte te gee aan die gedagte dat die individu ’n ‘bron van sekerheid is en dat subjektiwiteit die mees voldoende http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v36i1.1131 Page 4 of 10 Oorspronklike Navorsing sekulêre fokus op die individu, wat sy intieme binnewêreld sonder skroom met die leser deel: vorm van kennis bied’ (Hubier 2003:39). Een van die tekste waarop die bogenoemde opvattings gebaseer is en wat as hoeksteen beskou word van die genre van die outobiografie is die Confessions of te wel ‘Belydenisse’ (geskryf tussen 1764 en 1770 en postuum gepubliseer) van die bekende Franse skrywer en filosoof, Jean-Jacques Rousseau. Dit is dan ook gepas dat ’n ondersoek na outobiografie as hermeneutiek van die self hierdie epogmakende teks as vertrekpunt sal gebruik. Ek het slegs een getroue gids waarop ek kan reken en dit is die ketting van gevoelens wat die opeenvolging van my wese gekenmerk het, en daardeur die ketting van gebeure wat die oorsaak of effek daarvan was’. Die ontstaan van die outobiografie as afsonderlike genre (Rousseau 1952b:74)9 Hierdie klem op innerlike en veral sintuiglike gewaarwordinge, gekombineer met ’n historiese bewussyn, is baie belangrik, want, soos Michael Sheringham (1993:34) aantoon, word Rousseau se outobiografie grotendeels die geskiedenis van sy gevoelens, sintuiglike waarnemings en reaksies op gebeure in sy verlede. Innerlike gevoelens word by Rousseau verhef tot ’n hermeneutiese greep op die verlede waardeur die appropriasie van die eie geskiedenis tot stand kom. 9.‘Je n’ai qu’un guide fidèle sur lequel je puisse compter, c’est la chaîne des sentiments qui ont marqué la succession de mon être, et par eux celle des événements qui en ont été la cause ou l’effet’. Jean-Jacques Rousseau: Les Confessions Rousseau was nie van adellike geboorte, of enigsins ’n held nie, en tog meen hy dat sy lewe, en wat nuut is, ook sy kinderjare, die moeite werd is om aan ander te vertel. Die inleidingsparagraaf van Rousseau (1952a‒c) se Confessions is tekenend van die nuwe subjektiwiteit beskryf deur Gusdorf en Weintraub: Voorts is Rousseau so seker van die waarheidsgetrouheid van sy teks, en sy outobiografiese projek, dat hy hom, op logosentristiese wyse soos Derrida sou sê, op God as hoogste getuie van hierdie werk se betroubaarheid beroep. Hierdie siening van die self, soos in die agtiende-eeuse outobiografie van Rousseau vergestalt, omvat ’n bepaalde opvatting van die verhouding van die subjek tot taal. Sprinkler (1980:325 verwoord dit soos volg: ‘Outobiografie en die konsep van die skrywer se soewereiniteit oor taal is produkte van dieselfde episteem’. Rousseau (1952a:9) twyfel vir geen oomblik daaraan dat die taal wat hy gebruik hom werklik in staat stel om homself te ‘teken soos wat [hy] was’ nie. Soos ons sal sien, is dit eers later dat hierdie algemeen aanvaarde denkmodel verander en dat die gedagte dat die subjek ondergeskik aan diskoers kan wees, die botoon voer. Ek is besig met ’n onderneming waarvan daar geen ander voorbeeld is, of wanneer dit afgehandel is, geen nabootsing sal bestaan nie. Ek wil aan ander ’n mens wys in die volle waarheid van sy natuur, en hierdie mens sal ek wees. Ek alleen. Ek ken my hart en ek ken mense. Ek is nie soos enige ander mens wat ek al gesien het nie; ek waag dit ook om te glo dat ek ook nie gemaak is soos enige ander mens wat bestaan nie. Indien ek nie meer werd is as ander nie, is ek ten minste anders. Of die natuur goed of sleg gedoen het deur die vorm oop te breek waarin ek gegiet is, is iets waaroor mense net kan oordeel nadat hulle my [outobiografie] gelees het. (Rousseau 1952a:9)7 7.‘Je forme une entreprise qui n’eut jamais d’exemple et dont l’exécution n’aura point d’imitateur. Je veux montrer à mes semblables un homme dans toute la vérité de la nature; et cet homme sera moi. Moi seul. Je sens mon cœur et je connais les hommes. Je ne suis fait comme aucun de ceux que j’ai vus; j’ose croire n’être fait comme aucun de ceux qui existent. Si je ne vaux pas mieux, au moins je suis autre. Si la nature a bien ou mal fait de briser le moule dans lequel elle m’a jeté, c’est ce dont on ne peut juger qu’après m’avoir lu.’ 8.’Que la trompette du jugement dernier sonne quand elle voudra; je viendrai, ce livreà la main me présenter devant le souverain juge. Je dirai hautement: voilà ce que j’aifait, ce que j’ai pensé, ce que je fus (...). Je me suis montré tel que je fus, méprisableet vil quand je l’ai été, bon, généreux, sublime quand je l’ai été: j’ai dévoilé monintérieur tel que tu l'as vu toi-même.’ 10.In Engels vertaal as W, or the Memory of Childhood (Perec 1988). 8.’Que la trompette du jugement dernier sonne quand elle voudra; je viendrai, ce livreà la main me présenter devant le souverain juge. Je dirai hautement: voilà ce que j’aifait, ce que j’ai pensé, ce que je fus (...). Je me suis montré tel que je fus, méprisableet vil quand je l’ai été, bon, généreux, sublime quand je l’ai été: j’ai dévoilé monintérieur tel que tu l'as vu toi-même.’ 7.‘Je forme une entreprise qui n’eut jamais d’exemple et dont l’exécution n’aura point d’imitateur. Je veux montrer à mes semblables un homme dans toute la vérité de la nature; et cet homme sera moi. Moi seul. Je sens mon cœur et je connais les hommes. Je ne suis fait comme aucun de ceux que j’ai vus; j’ose croire n’être fait comme aucun de ceux qui existent. Si je ne vaux pas mieux, au moins je suis autre. Si la nature a bien ou mal fait de briser le moule dans lequel elle m’a jeté, c’est ce dont on ne peut juger qu’après m’avoir lu.’ George Perec: W ou le souvenir d’enfance10 (Perec 1975:17)11 Die volwasse skrywer besef egter dat hierdie dun weergawe van sy jeug nie genoegsaam is nie en ’n onbewuste poging mag wees om homself teen sy eie geskiedenis te beskerm. Hy bevraagteken sy aanvanklike stelling ’n paragraaf verder: ‘Ek het nie herinneringe aan my kinderjare nie’: ek het hierdie stelling met sekerheid gesê, amper uitdagend selfs. Mense moes my nie uitvra oor hierdie saak nie. Dit was nie ingeskryf in my program nie. Ek was daarvan vrygestel: ’n ander geskiedenis, die Grote, Geskiedenis met ’n hoofletter G het reeds in my plek geantwoord: die oorlog, die kampe. (Perec 1975:17)12 Perec se pogings om sy eie amnesie te oorwin word in die teks ingewerk deur die fiktiewe verhaal van ’n karakter wat ’n opdrag kry om na ’n verlore kind te gaan soek en dan agterkom dat hy en die kind dieselfde naam het. Die boek begin met hierdie verhaal, want Perec moet ook ’n verlore kind – hy self – gaan soek en sy ervarings probeer terugroep. Hiermee gee hy moontlik onwetend gehoor aan ’n gesegde wat deur Plato aan Sokrates toegedig word, naamlik ‘’n lewe wat nie ondersoek word nie, is nie die moeite werd om te lewe nie’ (sien Kraut 2009:299) – wat, sou ’n mens kon beweer, aan die basis van die outobiografie as genre lê. Dit is belangrik om te noem dat die woord ‘Histoire’ met ’n hoofletter in die Franse teks gebruik word en dat die woord vir die klank ‘h’ in Frans net soos die woord ‘byl’ in Frans klink. Perec se woordspeling suggereer dus letterlik dat ‘Geskiedenis’ met sy groot ‘byl’ in sy plek geantwoord het. Al wil hy ook, soos Rousseau, sy lewe as ’n geskiedkundige proses verstaan, is Perec nie daartoe in staat nie. Die dialektiese bewussyn dat die individuele lewe ’n deel van ’n groter geheel is, vorm by hom ’n paradoksale soort historiese besef: ‘Geskiedenis’, en meer spesifiek die geskiedenis van die Jodevervolging – ’n gebeurtenis wat ons verstaan van die lewe onherroeplik verander het – het die persoonlike geskiedenis van die individu verswelg en sodoende bepaal. Wat nie eksplisiet in die teks gesê word nie, is dat die skrywer inderwaarheid vir sielkundige terapie moes gaan om agter te kom hoekom hy so min onthou van sy verlede en om sy geheueverlies te oorwin. 12.‘«Je n’ai pas de souvenirs d’enfance»: je posais cette affirmation avec assurance, avec presque une sorte de défi. L’on n’avait pas à m’interroger sur cette question. Elle n’était pas inscrite à mon programme. J’en étais dispensé : une autre histoire, la Grande, l’Histoire avec sa grande hache, avait déjà répondu à ma place  : la guerre, les camps.’ 11.‘«Je n’ai pas de souvenirs d’enfance.» Jusqu’à ma douzième année à peu près, mon histoire tient en quelques lignes : j’ai perdu mon père à quatre ans, ma mère à six ; j’ai passé la guerre dans diverses pensions de Lillard-de-Lans. En 1045, la sœur de mon père et son mari m’adoptèrent.’ 13.‘[J]’écris parce qu’ils ont laissé en moi leur marque indélébile et que la trace en est leur écriture : leur souvenir est mort à l’écriture ; l’écriture est le souvenir de leur mort et l’affirmation de ma vie.’ George Perec: W ou le souvenir d’enfance10 Die Tweede Wêreldoorlog dien as agtergrond vir Georges Perec se onkonvensionele outobiografie wat eers in 1975, 30 jaar na die oorlog, in sy finale vorm verskyn. Wanneer Perec egter die konvensies uitdaag, is dit nie om kuns ter wille doi:10.4102/lit.v36i1.1131 http://www.literator.org.za Page 5 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 5 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 5 of 10 Oorspronklike Navorsing outobiografie, maar die fragmentariese inhoud word op ’n onbetrokke manier vertel, die verteller is onseker oor die juistheid van sy herinneringe wat grotendeels opgeroep word deur die bekyk van foto’s uit die verlede. Sy soeke word voortdurend ondermyn deur notas wat die volwasse verteller byvoeg en wat die juistheid van dit wat hy onthou, bevraagteken. Die slotsom op ’n eerste vlak van lees is dat daar nie juis veel met hom as kind gebeur het nie. Die ander verhaallyn, waarvan die hoofstukke afgewissel word met die outobiografiese dele, laat die leser se bloed in sy are stol: Dit is die fiktiewe verhaal van ’n eiland waar atlete op die wreedste maniere denkbaar gedwing word om te presteer  – ’n perfekte, ongenaakbare sisteem waardeur anonieme mense deur sistematiese onreg gedwing word om te presteer of te sterf. So skep Perec ’n uitgebreide metafoor van die Nazi’s se uitwissingkampe waarin sy ma omgekom het. Die onsegbare van die verskrikking van die Jodevervolging en hoe dit die skrywer se lewe geraak het, word gesuggereer deur die wyse waarop hierdie twee verhaallyne op mekaar inspeel en deur verbande wat die leser self moet skep. van die kuns nie, maar om met dodelike erns iets van die onsegbare verskrikking van die Jodevervolging weer te gee. Perec is van Pools-Joodse herkoms en verloor beide sy ouers tydens die Tweede Wêreldoorlog. Sy pa sterf nadat hy deur ’n bomskerf getref is en sy ma klaarblyklik op pad van een konsentrasiekamp na ’n ander. Op 6-jarige ouderdom is hy wees en word verder by familie groot. Die outobiografiese deel van die teks begin as volg: Ek het nie herinneringe aan my kinderjare nie. Tot en met my twaalfde jaar min of meer kan my verhaal in ’n paar reëls opgesom word; ek het my pa verloor op 4, my ma op 6; ek het die oorlog in verskillende tehuise van Villard-de-Lans deurgebring. In 1945 het my pa se suster en haar man my aangeneem. Le Nouveau Roman14 Outobiografie as genre beland in gevaarlike vaarwaters na die Tweede Wêreldoorlog tydens die era van die Nuwe Roman, wanneer ook letterkunde die era van agterdog betree.15 Hierdie eksperimentele romanvorm lui ’n soort nuwe realisme in, gebaseer op die fenomenologie, waar die gesitueerdheid in tyd en plek van die subjek, en sy sintuiglike waarnemings die bron word waaruit ’n teks ontstaan. Al die konvensies van die realistiese roman word bevraagteken en doelbewus omver gegooi; die alomteenwoordige verteller word vervang deur ’n subjek wat pretendeer om assosiatief al sy waarnemings hier en nou neer te pen. Tyd, plek, aksie en intrige verloor alle logiese geordendheid en word doelbewus fragmentaries en veelfasettig voorgestel om die kompleksiteit van menslike waarneming na te boots. Tropismes is ondefinieerbare bewegings, wat snel op die grense van ons bewussyn rondgly; hulle lê aan die oorsprong van ons gebare, ons woorde, die gevoelens wat by ons manifesteer, wat ons glo ons ervaar en wat ons [wel] kan definieer. Hierdie tropismes … lyk my konstitueer die geheime bron … van ons bestaan. (Sarraute 1956:8)17 In ooreensteming hiermee en met die gedagte van die verdeelde subjek van die Nuwe Roman, skep Sarraute in haar outobiografie, Enfance18, ’n unieke dialoog tussen haarself en haar dubbelganger, naamlik haar alter ego, wat haar pogings om die verlede te herroep deurentyd bevraagteken: Wil jy nou regtig dit doen? ‘Jou herinneringe aan jou kinderjare oproep’... Hoe pla hierdie woorde jou nie, jy hou nie van hulle nie. Erken nou maar dat dit die enigste woorde is wat jou pas. Jy wil jou ‘herinneringe oproep’... dit help nie om weg te skram nie, dit is so ... (Sarraute 1983:7)19 In hierdie konteks is outobiografie ’n bietjie verdag – om vanuit jou eie perspektief ’n chronologiese ordening aan jou verlede te gee en sin daarin te soek, en om dit voor te hou as die waarheid, mag baie lyk na ’n terugkeer na die dae toe die Rousseau-subjek nog geglo het dat hy ’n volronde geheel met ’n vaste verwysingspunt was, volkome in beheer van die taal wat hy gebruik om homself mee uit te druk. Page 6 of 10 Oorspronklike Navorsing In dieselfde tydperk waarin Perec se outobiografie ontstaan, kom daar ook ander literêre vorme van bevraagtekening van konvensionele vertelwyses na vore, soos byvoorbeeld die Nuwe Roman, wat op sy beurt die konsep van selfrepresentasie ten diepste beïnvloed. Gevorm in hierdie denkklimaat skryf Natalie Sarraute, wat naas Robbe-Grillet en Jean Ricardou gereken word as ’n belangrike teoretikus van die Nuwe Roman, haar outobiografie op die ouderdom van 83 jaar. Sy bly getrou aan die beginsel van tropismes wat al haar werk van 1939 af onderlê, wat enersyds kenmerkend is van die fokus op sintuiglike waarneming van die Nuwe Roman, en andersyds ’n soort hermeneutiese invalshoek op die lewe impliseer. Sy definieer tropismes soos volg: 20.‘Enfance is clearly an extension of Saraute’s fictional work: in turning to her own past, she maintains her concern with intersubjective space, and with the “tropistic” movements she detects just beneath the surface of our everyday thoughts, words, and gestures, movements which give the lie to the settled identities and well- formed motives we like to think we possess.’ 19.‘Alors, tu vas vraiment faire ça? “Évoquer tes souvenirs d’enfance” … Comme ces mots te gênent, tu ne les aimes pas. Mais reconnais que ce sont les seuls mots qui conviennent. Tu veux “évoquer tes souvenirs” … il n’y pas à tortiller, c’est bien ça.’ 17.‘Ce sont des mouvements indéfinissables, qui glissent très rapidement aux limites de notre conscience ; ils sont à l’origine de nos gestes, de nos paroles, des sentiments que nous manifestons, que nous croyons éprouver et qu’il est possible de définir. Ils me paraissaient encore constituer la source secrète de notre existence’. 18.Die titel kan as ‘Kinderjare’ vertaal word in Afrikaans. 14.Die Nuwe Roman. 15.Ek verwys hier na L’Ère du soupçon, die titel van `n bundel essays oor die roman, geskryf deur Nathalie Sarraute (1956). 16.Die drie volumes van Romanesques is Le Miroir qui revient (1985), Angélique ou l’enchantement (1988) en Les derniers jours de Corinthe (1994). 14.Die Nuwe Roman. 16.Die drie volumes van Romanesques is Le Miroir qui revient (1985), Angélique ou l’enchantement (1988) en Les derniers jours de Corinthe (1994). 15.Ek verwys hier na L’Ère du soupçon, die titel van `n bundel essays oor die roman, geskryf deur Nathalie Sarraute (1956). George Perec: W ou le souvenir d’enfance10 Om tog hierin te slaag, verlaat Perec hom op ontsyfering as metode om die verlede na te speur. Hy volg spore en ondersoek merke, wat op hul beurt gestalte vind in inkmerke op papier, spore van skryf wat in die plek kom staan van dit wat nie meer daar is nie: Ek skryf omdat hulle [my ouers] in my hulle onuitwisbare merk gelaat het en die spoor daarvan is [my] skrywe: die herinnering aan hulle is dood ten tye van [my] skrywe [oor hulle]: [my] skrywe is die herinnering van hulle dood en die bevestiging van my lewe. (Perec 1975:63–64)13 Sewe jaar voor die publikasie van W onthou Perec skielik tog iets uit sy verlede, naamlik dat hy op dertienjarige ouderdom ’n verhaal uitgedink het rondom ’n paar van sy eie sketse van atlete in wit klere met ’n hoofletter ‘W’ op hulle rûe. Hierdie een enkele jeugfantasie word dan uitgebou tot ’n outobiografie wat op twee parallelle verhale berus. Die een verhaallyn stem ooreen met die konvensie van die Spore en merktekens van die verlede, wat metafories dui op die hele problematiek van verlies en identiteit (sien ook Sheringham 1993:324) moet ontsyfer en geïnterpreteer word. Fiksie speel ’n belangrike rol in hierdie ontsyfering van die verlede. Foutiewe herinneringe (soos dié van ’n gebreekte arm) en die hele verhaal van die Olimpiese eiland word metafore wat dui op iets diepers, wat wel waar is – die arm in die verband dui op die verlies van ’n ma en die eiland op die konsentrasiekampe wat onlosmaaklik deel van sy verlede is. http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v36i1.1131 Roland Barthes: Roland Barthes par Roland Barthes Roland Barthes par Roland Barthes illustreer die uitwerking van die sogenaamde talige wending, waarna reeds in die inleiding verwys is, op enige vorm van hermeneutiek. Verstaansmodelle van die wêreld en die lewe kom tot stand deur die filter van taal, maar taal kan nooit eie aan die enkeling wees nie omdat dit aan ’n hele taalgemeenskap behoort. Hierdie gemeengoed kan ook nie deur ’n enkele subjek volkome beheer word nie want talige kodes en beelde, soos byvoorbeeld ideologieë, gevorm deur ander, praat dikwels deur ons sonder dat ons heeltemal daarvan bewus is. Die gevolge hiervan is verreikend en spel die postmoderne krisis van die subjek uit. Rousseau se moderne subjek wat sy eie verhaal in volle vertroue op die verwysingsmoontlike van taal kon vertel, muteer oor tyd om in die tweede helfte van die twintigste eeu ’n gedestabiliseerde, gefragmenteerde subjek te word, wie se medium van uitdrukking nie sonder meer deursigtig is nie is. In 1975 verskyn Roland Barthes par Roland Barthes22 in die reeks monografieë Ecrivains de toujours23 wat onmiddellik by die leser die verwagting van ’n outobiografiese teks skep. Maar Barthes spring die leser voor. Op die binnesy van die buiteblad staan die volgende epigraaf: ‘Hierdie moet alles beskou word asof gesê deur ’n karakter in ’n roman.’ In die teks self verklaar Barthes (1975): Ek sê nie: ‘Ek gaan myself beskryf’ nie maar: ‘Ek skryf ’n teks, en ek gaan dit R.B. noem’ […] Hoe goed weet ek nie dat daar in die veld van die subjek geen referent is nie ? (bl. 60; kursivering deur Barthes Die boek begin dan met ’n reeks foto’s, hoofsaaklik van sy kinderjare en jeug met die skrywer se kommentaar daarby. Dit is sy ‘voorgeskiedenis’, beweer Barthes, voordat hy ’n skrywer geword het en die ‘Teks’ oorgeneem het. So neem ’n ‘outobiografie’ vorm aan wat bestaan uit fragmente waarin die outeur meestal kommentarieer wat hy geskryf het, sy eie denkapparatuur uiteensit of mediteer oor onderwerpe soos taal. Dit is veral die verband tussen die subjek en taal (of die teks) wat Roland Barthes par Roland Barthes van die konvensionele outobiografie onderskei. Hierdie ‘krisis van die subjek’ word ietwat anders benader deur die gevierde skryfster Marguerite Yourcenar, tydgenoot van Barthes, wat nadat sy beroemdheid verwerf het in die sewentigerjare, begin werk aan ’n drieluik outobiografie getiteld Le Labyrinthe du Monde (Yourcenar 1991b).24 Page 7 of 10 Oorspronklike Navorsing Tydens die tweede fase van die Nuwe Roman word die gedagte van subjektiwiteit (sy dit gefragmenteerd) as bron van kennis, kenmerkend van die eerste fase, ook vaarwel geroep wanneer Jean Ricardou (1971:251) aanvoer dat prosa nie meer gaan oor die skryf van ’n avontuur nie, maar eerder poog om die spoor van die avontuur van skryf te volg.21 Tekste word ’n assosiatiewe opeenvolging van metafore wat hulle eie pad loop en die verwysende aard van taal word op die agtergrond geskuif. Hierdie fokus op die avontuur van die teks vind weerklank in Roland Barthes se teoretiese bydraes oor die verwysings(on) moontlikhede van taal wat op hulle beurt weer die hermeneutiese grondslag van sy outobiografie, of te wel anti-outobiografie, vorm. daaraan sou raak. Hierdie taal wat aan almal behoort, kan nooit die diepste gevoelens van die individu oordra nie, meen Barthes. As mens nogtans die indruk het dat daar ’n subjek is wat homself openbaar in ’n teks, is dit slegs ‘’n effek van taal’ (Barthes 1975:82). Teenoor die beeld van die Medusa skep Barthes ’n treffende metafoor wat die skrywer  uitbeeld. Die outeur (of die outobiograaf) is soos ’n inkvis wat verdwyn agter die inkwarrels wat hy uitspuit. Die duiker kan raai dat ’n inkvis die bron van die ink moet wees, maar kan hom nie sien nie (bl. 166). Net so kan ’n teks nooit ondubbelslagtig na die skrywer verwys nie – die leser ontmoet slegs maskers in ’n teks (bl. 123), met niemand daaragter nie, aldus Barthes. 24.Vir alle verwysings in hierdie studie na die drie volumes van Yourcenar se outobiografie met die oorkoepelende titel Le Labyrinthe du Monde, word die tweede volume van haar versamelde werke gebruik, uitgegee in 1991 onder die titel Essais et Mémoires deur Gallimard in die Pléiade-reeks. Die drie volumes van Le Labyrinthe du Monde het elk sy eie titel: Souvenirs Pieux, Archives du Nord en Quoi l’éternité. Die volumes van die trilogie is reeds voorheen afsonderlik onder hulle eie titels gepubliseer, soos ek in die loop van die artikel sal aandui. 21.Ek verwys hier na Ricardou se bekende werk Pour une théorie du nouveau roman waarin hierdie konsep `n sentrale argument is. 25.Die titel sou as ‘Die Labirint van die wêreld’ in Afrikaans vertaal kon word. 22.Die titel kan as ‘Roland Barthes deur Roland Barthes’ in Afrikaans vertaal word. 23.Die titel kan as ‘Skrywers van alle tye’ in Afrikaans vertaal word. Le Nouveau Roman14 Vir die Nuwe Romansiers kan ons kennis van die lewe nie meer op die logiese, geordende manier van Balzac en Flaubert se realistiese roman geskied nie, ’n literêre skryfwyse wat vir skrywers soos Alain Robbe- Grillet en Roland Barthes in elk geval polities verdag is – dit is by uitnemendheid die romanvorm van die bourgeoisie, meen hierdie avant-garde denkers, waar die klem op die materiële en mag val. sê die skryfster se dubbelganger, en sy antwoord: ‘Ja, ek kan nie anders nie, dit lok my, ek weet nie hoekom nie’ (Sarraute 1983:7). Wanneer die heterogene, verglydende elemente op die rand van die bewussyn in die teks in die innerlike dialoog onder woorde gebring word, kom die kompleksiteit van subjektiwiteit met al sy inkonsekwenthede na vore: Enfance is duidelik ’n verlengstuk van Sarraute se fiktiewe werke; wanneer sy fokus op haar eie verlede, behou sy haar bemoeienis met intersubjektiewe ruimte, en met die ‘tropistiese’ bewegings wat sy net onder die oppervlak van ons alledaagse gedagtes, woorde en gebare waarneem en wat die bestendige identiteite en deurdagte motiewe wat ons meen ons oor beskik, weerspreek. (Sheringham 1993:156)20 Nogtans pleeg die Nuwe Romansiers outobiografie. Robbe- Grillet steek sy tong uit vir die leser wat dink hy gaan hierdie ontwykende skrywer uiteindelik vaspen in sy drieluik outobiografie, natuurlik getiteld Romanesques16 en beweer dat alles wat hy tot dusver geskryf het eintlik outobiografies is. Die leser kry in hierdie tekste fragmentariese feite oor Robbe- Grillet se lewensverhaal, maar ook, sonder aankondiging, sy fantasieë – hulle is net so deel van hom as dit wat werklik met hom gebeur het, voer hierdie outeur aan. Dat fiksies ook deel kan uitmaak van die verstaan van die self en sy wêreld, ’n gedagte wat reeds by Perec figureer, begin nou sterker op die voorgrond tree. Selfbewussyn strek nou wyer as die mens se rasionele vermoëns wat onlosmaaklik deel is van Descartes se cogito: Die inhoud van die onderbewuste kan ook bydra tot die konstituering van die self. Hierdie innerlike kruisverhoor, hierdie ‘postulering van ’n ander wat aangespreek word’ (Sheringham 1993:163) word die hermeneutiese greep waardeur die verteller haar eie ‘tropismes’ ontsyfer om ’n deurleefde en aangrypende verhaal te skep wat geen eksperiment of doelbewuste polities geïnspireerde spel met konvensies is nie. http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v36i1.1131 Marguerite Yourcenar: Le Labyrinthe du Monde25 Die kōan zen het oorspronklik deel uitgemaak van die opleiding van boeddhistiese monnike en het ten doel om die leerling ’n waarheid te laat ontdek wat hy onbewustelik reeds weet (Lenoir & Masquelier 1997:1116). Yourcenar suggereer dus dat by die lees van Le Labyrinthe du Monde, die leser gekonfronteer gaan word met bepaalde vrae, maar die antwoorde sal nie maklik te vinde wees nie. Soos ’n student van die Boeddhisme, sal die leser dalk ook op ander vermoëns as net sy rede moet staat maak om ’n antwoord te vind op die raaisel wat aan die begin van die volume gestel word. Yourcenar nooi ons uit om intuïtief na te dink oor die enigma van identiteit, sy dit dié van elke mens, of dié van die outobiograaf. Hierdie onsekere en drywende ek, hierdie entiteit waarvan ek die bestaan self bevraagteken het en wat ek voel slegs afgebaken kan word deur die paar werke wat ek geskryf het, hier is sy. (Yourcenar 1981:10) Anders as haar voorgangers beklemtoon Yourcenar deurgaans die nietigheid van die individu en hou vol dat sy net ’n mens soos enige iemand anders is. In stede daarvan om op die uniekheid van Marguerite Yourcenar te konsentreer, maak haar outobiografie die leser bewus van nypende eksistensiële probleme van die twintigste eeu, soos die ekologie en die sinlose vernietiging wat oorloë meebring. Anders as haar voorgangers beklemtoon Yourcenar deurgaans die nietigheid van die individu en hou vol dat sy net ’n mens soos enige iemand anders is. In stede daarvan om op die uniekheid van Marguerite Yourcenar te konsentreer, maak haar outobiografie die leser bewus van nypende eksistensiële probleme van die twintigste eeu, soos die ekologie en die sinlose vernietiging wat oorloë meebring. Dit is juis hierdie middelpuntvliedende aard van Le Labyrinthe du monde wat ’n besondere vorm van hermeneutiek van die self omvat, ’n hermeunetiek wat ’n belangrike plek aan etiese besinning en die ‘Ander’ toeken en suggereer dat subjektiwiteit nie meer ’n onweerlegbare bron van kennis kan wees nie. Yourcenar se outobiografie breek met antropomorfisme om alle vorme van lewe, alles wat ‘anders’ as die self is, in te sluit. Marguerite Yourcenar: Le Labyrinthe du Monde25 Die uiters beperkte ruimte wat haar eie persoonlike geskiedenis inneem in hierdie drie volumes is tekenend van haar slagspreuk –‘die weinig wat ons is’ (Yourcenar 1991b:806) – en sluit aan by die kernboodskap van haar teks, naamlik ’n oproep tot die bewaring van die natuur en alle vorme van lewe. Hierdie etiese inhoud van die  vertellersdiskoers, lei op logiese wyse na die raakpunt wat Anne-Yvonne Julien (2002) uitwys tussen Yourcenar se œuvre en dié van Paul Ricœur. Soos Ricoeur, maak Youcenar (1981): Die tweede volume, Archives du Nord27 (oorspronklik uitgegee in 1977), maak ’n draai by die skepping, om die geografiese vorming van die streek waar haar vader se eerste voorsate sou woon, te verken. Nadenke oor die vernietigende uitwerking van die mens se teenwoordigheid op die natuur lui hierdie geskiedenis in en so word dit algaande duidelik dat wanneer die skryfster oor haar vader se genealogie praat, het sy dit ook – en nogal op ’n besonder negatiewe wyse – oor die mens in die algemeen. In die derde en laaste volume van Le Labyrinthe du Monde (Quoi? L’Éternité, postuum gepubliseer in 1988) rekonstrueer Yourcenar haar vader se lewe na haar eie geboorte en vertel sy ook die verhaal van ’n egpaar wie se bestaan nou verweef was met haar en haar vader se lewens. Haar eie kinderjare en adolessensie word baie kortliks behandel in sowat 20 bladsye. Kan ’n mens nog praat van ’n outobiografie as die subjek so afwesig is? Tog vind selfrepresentasie plaas op ’n onkonvensionele en indirekte wyse, want Marguerite Yourcenar openbaar haarself in die manier waarop sy oor ander mense skryf. Die seleksie van feite, die kommentaar van die verteller oor die lewens van ander, haar identifisering met sommige en verwerping van ander, die literêre stilering van die verlede sowel as die fiktiewe gedeeltes, skep onmiskenbaar ’n beeld van die skryfster en verteller. Haar selfbewussyn neem geleidelik vorm aan soos sy haar posisioneer ten opsigte [V]an die vertelling net soveel as van die verlede, ’n verpligte weg na die bewuswording van die self, wat terselfdertyd kennis en konstruksie is, en wat uitloop op die opneem van etiese verantwoordelikheid. (bl. Marguerite Yourcenar: Le Labyrinthe du Monde25 236) In die laaste instansie wil hierdie artikel aandag gee aan nog ’n manier waarop die hermeneutiese handeling van die outobiografiese teks ons die geleentheid gee om, in die woorde van Emmanuel Levinas, die gelaat van die ‘Ander’ te ontmoet met al die etiese en die politieke konnotasies daaraan verbonde. 27.Die titel beteken letterlik ‘Argiewe van die Noorde’. Yourcenar self het die titel How many years (uitgegee in 1995) vir die Engelse vertaling van die werk gekies. Marguerite Yourcenar: Le Labyrinthe du Monde25 Die kōan zen het oorspronklik deel uitgemaak van die opleiding van boeddhistiese monnike en het ten doel om die leerling ’n waarheid te laat ontdek wat hy onbewustelik reeds weet (Lenoir & Masquelier 1997:1116). Yourcenar suggereer dus dat by die lees van Le Labyrinthe du Monde, die leser gekonfronteer gaan word met bepaalde vrae, maar die antwoorde sal nie maklik te vinde wees nie. Soos ’n student van die Boeddhisme, sal die leser dalk ook op ander vermoëns as net sy rede moet staat maak om ’n antwoord te vind op die raaisel wat aan die begin van die volume gestel word. Yourcenar nooi ons uit om intuïtief na te dink oor die enigma van identiteit, sy dit dié van elke mens, of dié van die outobiograaf. van denkrigtings van die twintigste eeu, wat sy nooit volkome haar eie maak nie. Haar nadenke oor en verstaan van haar menswees breek met die antropomorfisme van die humanisme en die konvensionele outobiografie, sluit aan by ’n boeddhistiese geringskatting van menslike individualiteit en bevraagteken die koherensie van die subjek op ’n manier wat tog herinner aan sekere postmoderne sienings. Algaande vorm ’n selfportret wat ’n sentrale plek aan haar rol as skrywer toeken. Dat haar skrywerskap ’n baie belangrike faset van haar identiteit is, word ook bevestig deur die wyse waarop sy haarself voorstel aan die gehoor tydens haar intreerede in tot die Franse Akademie: twee volumes van hierdie teks. Wat nuut is, is dat Yourcenar hierdie konvensie uitbrei na twee volle boeke, waarvan die eerste gewy word aan die genealogie van haar moeder se voorsate en ’n uitbeelding van ’n ma wat sy nooit geken het nie (sy is oorlede tien dae na die skryfster se geboorte). Hierdie eerste poging tot ’n hermeneutiek van die self sluit aan by die historiese metode en lê baie klem op die gedagte dat die enkeling die produk is van ’n lang lyn voorsate of van mense met wie sy ’n besondere affiniteit voel. Die historiese model word egter heeltemal oorskadu deur veel minder rasionele maniere van die verlede interpreteer. Hiervan getuig die epigraaf van die eerste volume Souvenirs Pieux26 (oorspronklik gepubliseer in 1975), wat die vorm aanneem van ’n raaisel: ‘Hoe het jou gesig gelyk voordat jou ouers mekaar ontmoet het?’ (Yourcenar 1991b:705). Hierdie uitdrukking is ’n sogenaamde kōan zen, ’n raaisel wat sy oorsprong in die Zen-Boeddhisme het. 26.Die titel sou as ‘Vrome herinneringe’ in Afrikaans vertaal kon word. Marguerite Yourcenar: Le Labyrinthe du Monde25 Barthes gebruik twee metafore om die komplekse verband tussen taal (die sisteem van betekenaars) en die skrywer (die subjek en referent van die outobiografiese teks) te verduidelik, naamlik  die beeld van Medusa en dié van die inkvis. Die Medusa-metafoor is tweeledig: Dit verwys eerstens na die gevaarlike mitologiese figuur met slange vir hare, wat dié een wat reguit na haar kyk, dadelik sou laat versteen. Tweedens, beteken medusa, met ’n kleinletter geskryf, in Frans ‘jellievis’, ’n organisme wat vassit aan die vel van ’n swemmer en hom brand. Vir Barthes (1975:126) dui ‘Méduse’ met ’n hoofletter en ’n kleinletter, die taal ‘van die Ander’ aan, die taal van die massa en massakultuur met sy volle ideologiese lading, wat jou subjektiwiteit verwond as jy Soos Barthes, is Yourcenar bewus van die beperkinge van taal, en die moontlike fragmentasie van die subjek, maar haar werk bly grotendeels getrou aan ’n modernistiese perspektief op die lewe, in die sin dat die aard van identiteit en die grense van die subjek bevraagteken word, maar nog nie lei tot die disintegrasie van die subjek nie. ’n Welbekende outobiografiese konvensie, naamlik die portret van die ouers van die outeur, lê aan die basis van die eerste http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v36i1.1131 Page 8 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 8 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 8 of 10 Oorspronklike Navorsing twee volumes van hierdie teks. Wat nuut is, is dat Yourcenar hierdie konvensie uitbrei na twee volle boeke, waarvan die eerste gewy word aan die genealogie van haar moeder se voorsate en ’n uitbeelding van ’n ma wat sy nooit geken het nie (sy is oorlede tien dae na die skryfster se geboorte). Hierdie eerste poging tot ’n hermeneutiek van die self sluit aan by die historiese metode en lê baie klem op die gedagte dat die enkeling die produk is van ’n lang lyn voorsate of van mense met wie sy ’n besondere affiniteit voel. Die historiese model word egter heeltemal oorskadu deur veel minder rasionele maniere van die verlede interpreteer. Hiervan getuig die epigraaf van die eerste volume Souvenirs Pieux26 (oorspronklik gepubliseer in 1975), wat die vorm aanneem van ’n raaisel: ‘Hoe het jou gesig gelyk voordat jou ouers mekaar ontmoet het?’ (Yourcenar 1991b:705). Hierdie uitdrukking is ’n sogenaamde kōan zen, ’n raaisel wat sy oorsprong in die Zen-Boeddhisme het. Outobiografie en interkulturaliteit Die tema van interkulturaliteit beklee ’n belangrike plek in ’n multidissiplinêre debat oor alteriteit, emigrasie en/of doi:10.4102/lit.v36i1.1131 http://www.literator.org.za Page 9 of 10 Oorspronklike Navorsing Page 9 of 10 immigrasie en gasvryheid28 wat oor die laaste twee dekades na vore kom en die vraag laat ontstaan of die weergawe van die subjek se ontmoeting met ander kulture in outobiografieë nuwe verstaanshandelinge blootlê. van stereotipes te deurbreek en ’n gevoel van mislukking oorheers. Die groter konteks van koloniale magsverhoudinge tussen die Weste en Afrika, en die gevolge daarvan op postkoloniale Afrika, oorheers die hermeneutiek van die self. Die implikasie is dat Ken se lewe onherroeplik deur kolonialisasie en die nawerking daarvan gedetermineer is. Dit is eers wanneer Ken na haar verblyf in Europa as skryfster ontluik dat die tussenruimte iets positiefs oplewer. Hierdie kwessie is veelfasettig: Magsverhoudinge (soos deur onder andere Foucault gedefinieer) speel dikwels ’n baie belangrike rol in hierdie outobiografieë, asook ’n postkoloniale bewussyn van gesitueerdheid wat oorheers in die outobiografieë van Franstalige Afrikaskrywers. In hierdie tekste kom daar ’n etiese dimensie na vore wat die hermeneutiek van die self anders maak as dié van Rousseau se strewe om die unieke self uit te beeld of Yourcenar se oproep tot respek vir alle vorme van lewe. In Le Clézio se teks is die magsverhoudinge omgekeer. Le Clézio land as 8-jarige seun na die Tweede Wêreldoorlog in Nigerië aan om sy pa te ontmoet, wat deur die oorlog van sy gesin geskei is. Le Clézio, die kind, is van Europese herkoms, en aldus erfgenaam van die kultuur van die koloniseerders van Afrika. Alhoewel die 8-jarige kind nie hiervan bewus is nie, kan die volwasse verteller hierdie feit nie ignoreer wanneer hy sy verblyf in Afrika in oënskou neem nie. Sekere ervarings word uitgesonder, waarvan die belangrikste die anekdote is van Le Clézio (2004:31–34) en sy broer wat termiethope in die veld vernietig. Hy vertel van ’n ongekende gevoel van vryheid na die ingehoktheid van hulle woonstelbestaan tydens die oorlog in Marseille, toe hy en sy broer na die middel van ’n uitgestrekte vlakte hardloop en verwoed met stokke die hoë suile van ’n paar termietneste omslaan. Die terugroep van hierdie insident word sterk deur die digotomie koloniseerder teenoor gekoloniseerde gekodeer. Die verteller skep ’n teenstelling tussen die gesin se huisie en die veld. Die woning word geassosieer met ‘alles wat die teken dra van die Britse Ryk’ (bl. Outobiografie en interkulturaliteit 27) (sy pa was ’n dokter in die Britse leër) en die vlakte met onbeperkte vryheid. Die volwasse verteller se beskrywing van die afbreek van die miershope beklemtoon die onnodigheid van hierdie verwoede handeling, van hierdie geweld teenoor die blinde termiete. Die verteller interpreteer hierdie gebeurtenis soos volg: ‘ons, ons was wild soos jong koloniseerders, seker van ons vryheid, van ons immuniteit, sonder verantwoordelikheid’ (bl. 33). Hierdie optrede word gekontrasteer met die houding van die swart kinders waarvan die outeur sê dat hulle hom en sy broer aanvaar het, ‘ten spyte van ons verskille’ (bl. 29) en dat ‘hierdie verwoede vernietiging hulle sou verbaas het, hulle wat in ’n wêreld geleef het waar termiete ’n feit was, waar hulle ’n rol in legendes gespeel het’ (bl. 32). Vir die doel van my ondersoek het ek die volgende twee outobiografiese tekste gekies, naamlik Le Baobab fou29([1982] 1996) van die Senegalese skryfster Ken Bugul (die skuilnaam van Mariétou M’bay) en L’Africain30  (2004) van Jean-Marie Le Clézio, die Franse Nobelpryswenner van 2008. Hierdie spesifieke tekste belig die hermeneutiek van die self in ’n interkulturele konteks op uiteenlopende wyses wat nuwe perspektiewe open wanneer hulle saam beoordeel word. Bugul se teks is gebaseer op die skryfster se eerste ervaring van die Europese kultuur tydens ’n studieverblyf as beurshouer in België. Le Baobab fou verwoord die totale ontworteling van die self, die gevolg van die skok van die interkulturele ontmoeting. Le Clézio, daarenteen, berig hoe ’n verblyf in Afrika as kind vir hom nuwe ankers gee wat sy hele œuvre sou beïnvloed. Beide skrywers beoordeel hulle eie individuele verlede in die lig van die groter konteks van die kolonialisasie van Afrika. Bugul vertel hoe sy as student in België vir die eerste keer besef dat sy swart is. Ver van die tradisies van landelike Afrika, waarvan sy ’n soort mitiese, geïdealiseerde voorstelling gee, verloor sy haar identiteit en beland in ’n spiraal van morele verval. Die belang van die teks lê in die illustrasie wat dit bied van die teoretikus Homi Bhabha ([1994] 2003:1) se ‘tussen-in ruimtes’ of ‘oomblikke of prosesse wat ontstaan in die artikulasie van kultuurverskille’. Hierdie oomblikke bied volgens Bhabha die geleentheid vir die ‘uitwerk van strategieë van die self’, wat nuwe kenmerke van identiteit kan inisieer, wat ook deur bevraagtekening en samewerking die konsep van ’n samelewing innoverend kan help definieer. 31.‘J’ai pensé qu’il en aurait été autrement si nous étions restés à Ogaja, si nous étions devenus pareils aux Africains. […] j’aurais appris à parler avec les êtres vivants, à voir ce qu’il y avait de divin dans les termites’. 28.Sien byvoorbeeld Julia Kristeva se Étrangers à nous-mêmes (1991); Jacques Derrida en A. Dufourmantelle se essay: De l’Hospitalité (1997) en Emmanuel Levinas se Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité (1961). 30.Die boek is in Afrikaans vertaal as Die Afrikaan (Le Clézio 2010). 29.Die boek is in Engels vertaal as The Abandoned Baobab (Bugul 1991). Mededingende belange Rousseau, J-J., 1952b, Les Confessions, vol. 2, Garnier, Paris. Rousseau, J-J., 1952c, Les Confessions, vol. 3, Garnier, Paris Rousseau, J-J., 1952c, Les Confessions, vol. 3, Garnier, Paris Die outeur verklaar hiermee dat sy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat haar nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Sarraute, N., 1956, L’Ère du soupçon, Gallimard, Paris. Sarraute, N., 1956, L’Ère du soupçon, Gallimard, Paris. Sarraute, N., 1983, Enfance, Gallimard, Paris. Sheringham, M., 1993, French autobiography: Devices and desires. Rousseau to Perec, Clarendon Press, Oxford. http://dx.doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198158431. 001.0001 Slot Kraut, R., 2009, ‘The examined life’, in S. Ahbel-Rappe & R. Kamtekar, A companion to Socrates, pp. 228–242, Wiley-Blackwell, Chichester. In hierdie oorsig van outobiografieë van Rousseau tot Le Clézio het ons in aansluiting by die teorieë van Gadamer en Ricoeur ’n wye verskeidenheid van uiteenlopende verstaanshandelinge waargeneem: Van die siening van die unieke self wat sonder skroom mag praat; die self wat deur trauma ’n deel van homself verloor en deur die skryfhandeling dit weer moet vind; ’n besef van die kompleksiteit van taal as medium vir selfekspressie tot uiteindelik die besef dat die teenwoordigheid van die ‘Ander’ die uitleg van die self ten diepste bepaal. Voorts is aangetoon hoe die outobiograaf die verstaan van sy of haar lewe op besondere manier in die lig van ’n groter konteks vorm gee. Aangesien hierdie genre ’n besondere plek aan die leser toeken – die ‘ek’ van die subjek verplig die leser om die posisie van die ‘jy’ van ’n gespreksituasie in te neem – word die leser ten nouste by die uitleg en beoordeling van die lewenservarings betrek. Op sy beurt moet die leser die outobiografiese teks ‘approprieer’, sy eie maak, ’n proses waarvan Paul Ricœur ons verseker dat dit selfbegrip bevorder. Kristeva, J., 1991, Étrangers à nous-mêmes, Gallimard, Paris. Le Clézio, J-M.G., 2004, L’Africain, Mercure de France, Paris. (Collection Folio). Le Clézio, J-M.G., 2010, Die Afrikaan, vert. N. Morgan, SUN Press, Bloemfontein. Lejeune, P., 1971, L’Autobiographie en France, Armand Colin, Paris. Lejeune, P., 1975, Le Pacte autobiographique, Seuil, Paris. Lenoir, F. & Masquelier, Y.T. (eds.), 1997, Encyclopédie des religions, Bayard, Paris. Levinas, E., 1961, Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité, Nijhoff, La Haye. MacIntyre, A., 1982, After Virtue, Duckworth, London. May, G., 1979, L’autobiographie, Presses Universitaires de France, Paris. Olney, J. (ed.), 1980, Autobiography: Essays theoretical and critical, Princeton University Press, Princeton. http://dx.doi.org/10.1515/9781400856312 erec, G., 1975, W ou le souvenir d’enfance, Gallimard, Paris. (Collection L’Im Perec, G., 1988. W, Or the Memory of childhood, transl. D. Bellos, Harvill, London. Reichenkron, G. & Haase, E. (eds.), 1956, Formen der Selbstdarstellung: Analekten zu einer Geschichte der literarischen Selbstportraits, Duncker & Humblot, Berlin. Ricardou, J., 1971, Pour une théorie du Nouveau roman, Seuil, Paris. (Collection ‘Tel Quel’). Ricoeur, P., 1981, Hermeneutics & the Human Sciences, Cambridge University Press, Cambridge. Ricœur, P., 1990, Soi-même comme un autre, Seuil, Paris. Robbe-Grillet, A., 1985, Le miroir qui revient, Editions de Minuit, Paris. Erkenning Robbe-Grillet, 1994, Les derniers jours de Corinthe, Editions de Minuit, Paris. Outobiografie en interkulturaliteit Bhabha ([1994] 2003:2) gee egter toe dat sulke tussenruimtes ondanks hulle kreatiewe potensiaal, ook gekenmerk kan wees deur konflik en antagonisme. Le Clézio (2004) as skrywer se siening van die interkulturele blyk uit ’n opmerking van die volwasse verteller oor die insident van die afbreek van die termiethope: [E]k dink dat dit anders sou verloop het as ons in Ogaja aangebly het, as ons soos die mense van Afrika geword het ... . [E]k sou geleer het om met lewende dinge te praat, om te sien watter goddelike element daar in termiete is. (bl. 34–35)31 En dit is juis woede oor die effek van kolonialisasie op Afrika wat Ken Bugul se nadenke oor haar verblyf in België en haar poging om haar ervarings te interpreteer, kenmerk. Dit blyk onmoontlik vir die individu te wees om die mag Le Clézio se herbeoordeling van sy eie verlede dui op ’n relativering van sy eie kultuur en van die koloniale bedeling en ’n vorm van respek vir die kultuur van die ‘Ander’ wat ’n voorwaarde is om die self oop te kan stel vir die ’nie-self’. ’n Etiek van openheid teenoor, en aanvaarding van die ‘Ander’ 30.Die boek is in Afrikaans vertaal as Die Afrikaan (Le Clézio 2010). http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v36i1.1131 Page 10 of 10 Oorspronklike Navorsing kan uit L’Africain afgelei word: daar is respek vir die ‘Ander’ wat erken word as ’n gelyke vennoot, terwyl Ken Bugul se Le Boabab fou ([1982] 1996) uitwys hoe kompleks die uitleef van so ’n etiek kan wees. Gusdorf, G., 1980, ‘Conditions and limits of autobiography’, in J. Olney (ed.), Autobiography: Essays theoretical and critical, pp. 57–67, University Press Princeton, Princeton. http://dx.doi.org/10.1515/9781400856312.28 Hubier, S., 2003, Littératures intimes. Les expressions du moi, de l’autobiographie à l’autofiction, Amand Colin, Paris. Julien, A-Y., 2002, Marguerite Yourcenar ou la signature de l’arbre, Presses Universitaires de France, Paris. Erkenning Mededingende belange Rousseau, J-J., 1952a, Les Confessions, vol. 1, Garnier, Paris. Rousseau, J-J., 1952a, Les Confessions, vol. 1, Garnier, Paris. Slot Robbe-Grillet, 1988, Angélique ou l’enchantement, Editions de Minuit, Paris. Literatuurverwysings Sprinkler, M., 1980, ‘Fictions of the self: The end of autobiography’, in J. Olney, (ed.), Autobiography: Essays theoretical and critical, pp. 321–342, Princeton, University Press Princeton. http://dx.doi.org/10.1515/9781400856312.321 Bhabha, H.K. [1994] 2003, The location of culture, Routledge, London/New York. Barthes, R., 1975, Roland Barthes par Roland Barthes, Seuil, Paris. Weintraub, K.J., 1975, ‘Autobiography and historical consciousness’, Critical Inquiry 1(4), 821–848. http://dx.doi.org/10.1086/447818 Bugul, K., 1991, The abandoned Baobab: The autobiography of a Senegalese woman, transl. M. de Jager, Lawrence Hill Books, Chicago. Yourcenar, M., 1974, Souvenirs Pieux, Gallimard, Paris. Yourcenar, M., 1977, Archives du Nord, Gallimard, Paris. Yourcenar, M., 1977, Archives du Nord, Gallimard, Paris. Bugul, K. [1982] 1996, Le Baobab fou, Nouvelles Editions Africaines, Dakar. Yourcenar, M., 1980, Les Yeux Ouverts: Entretiens avec Matthieu Galey, Le Centurion, Paris. Doubrovsky, S., 1977, Fils, Editions Galilée, Paris. Doubrovsky, S., 1977, Fils, Editions Galilée, Paris. Derrida, J. & Dufourmantelle, A., 1997, De l’Hospitalité, Calmann-Lévy, Paris. Yourcenar, M., 1981, Discours de réception à l’Académie française, Gallimard, Paris. Eakin, P-J., 1992, Touching the world: Reference in autobiography, Princeton University Press, Princeton. http://dx.doi.org/10.1515/9781400820641 Yourcenar, M., 1988, Quoi? L’Éternité, Gallimard, Paris. Yourcenar, M., 1991a, Essais et Mémoires, Gallimard, Paris. (Éditions de la Pléiade). Gadamer, H-G., 1975, Wahrheit und Methode, J.C.B. Mohr, Tübingen. Yourcenar, M.,1991b, ‘Le Labyrinthe du Monde’, in M. Yourcenar, Essais et Mémoires, pp. 705–1433, Gallimard, Paris. (Éditions de la Pléiade). Gusdorf, G., 1956, ‘Conditions et limites de l’autobiographie’, in G. Reichenkron & E. Haase (eds.), Formen der Selbstdarstellung: Analekten zu einer Geschichte des literarischen Selbstporträts, pp. 105–123, Duncker & Humblot, Berlin. Yourcenar, M., 1995, How many years, transl. M. L. Ascher, Aidon Ellis Publishing, Henley-on-Thames. http://www.literator.org.za

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1131/1691

Afrikaans

’n Afskeid in kwatryne Hennie Aucamp (1934–2014) was een van Afrikaans se veelsydige skrywers. Hy was nie net ’n skrywer van kortverhale vir die fynproewer nie, maar het ook met groot sukses essays, toneel en kabaret, lirieke, gedigte en outobiografiese tekste geskryf. Die een eienskap wat al sy skryfwerk kenmerk, is die fynsinnigheid en afgeronde estetiese kwaliteit daarvan. Hy was dan ook bekend as ’n esteet, selfs ’n dekadent, spesifiek in die sin van die hoogskatting en verheerliking van die estetiese. Book Title: Skulp – kwatryne Book Cover: Author: Hennie Aucamp ISBN: 9781485300694 Publisher: Protea Boekhuis, Pretoria, ZAR* *, Book price at time of review Review Title: ’n Afskeid in kwatryne Reviewer: Heilna du Plooy1 Affiliation: 1School of Languages, North- West University, South Africa Email: [email protected] How to cite this book review: Du Plooy, H., 2016, ‘’n Afskeid in kwatryne Resensie Skulp – kwatryne deur Hennie Aucamp’, Literator 37(1), Art. #1174, 2 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v37i1.1174 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Book Title: Skulp – kwatryne Book Cover: Book Title: Skulp – kwatryne Book Cover: Author: Hennie Aucamp ISBN: 9781485300694 Publisher: Protea Boekhuis, Pretoria, ZAR* *, Book price at time of review Review Title: ’n Afskeid in kwatryne Reviewer: Heilna du Plooy1 Affiliation: 1School of Languages, North- West University, South Africa Email: [email protected] How to cite this book review: Du Plooy, H., 2016, ‘’n Afskeid in kwatryne Resensie Skulp – kwatryne deur Hennie Aucamp’, Literator 37(1), Art. #1174, 2 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v37i1.1174 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Author: Hennie Aucamp ISBN: 9781485300694 Publisher: Protea Boekhuis, Pretoria, ZAR* *, Book price at time of review Review Title: ’n Afskeid in kwatryne Reviewer: Heilna du Plooy1 Affiliation: 1School of Languages, North- West University, South Africa Email: [email protected] How to cite this book review: Du Plooy, H., 2016, ‘’n Afskeid in kwatryne Resensie Skulp – kwatryne deur Hennie Aucamp’, Literator 37(1), Art. #1174, 2 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v37i1.1174 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Page 1 of 2 Boekresensie Page 1 of 2 Boekresensie Page 1 of 2 Boekresensie Page 1 of 2 Boekresensie Boekresensie Boekresensie Publisher: Die kwatryn gaan dus nie oor ’n betoog nie, dit laat nie uitweidings toe nie en bied ’n afgeronde gedagte in een worp. Die beperkte klankmoontlikhede in die rym bind die vers ook hegter. Daar kan verskillende rymskemas gebruik word en Aucamp gebruik inderdaad verskillende vorme (abba, abab, aaba, aabb, abcb, ens.), maar binne die kort vers werk die rympatroon daartoe mee om aan die gedig definisie en ’n omlynde skerpheid te verskaf. Wanneer die persoonlike omstandighede binne hierdie vorm deur vernuftige formulering tematies aan universele waarhede gekoppel word, verkry die gedig ’n groot trefkrag. Dit is inderdaad waarin Aucamp in hierdie bundel slaag. Die kwatryne is inderdaad skerp gefokus met ’n interessante wending, of ’n angel in die stert in baie gevalle. In die vers ‘Rooi ontploffing’ (bl. 32) plant die vrou onskuldig of selfs onwetend malvas, maar vir die digter is dit ’n daad van verset teen verganklikheid en dood: Die vrou van die oorkantste balkon het iets roekeloos gedoen: Twee kleibakke gevul met malvas, en dood met die lewe versoen. Soms dra die kinkel ’n grynslaggie, soos in ‘Vrou voor spieël’: Soms dra die kinkel ’n grynslaggie, soos in ‘Vrou voor spieël’: ’n Afskeid in kwatryne Die bundel Skulp is Aucamp (2014) se laaste publikasie. Die bundel sou eers in Junie 2014 verskyn, maar die publikasiedatum is op sy versoek vroeër geskuif. Skulp het verskyn kwalik ’n maand voordat Aucamp op 20 Maart 2014 oorlede is. Hy kon dus nog die verskyning van die bundeltjie meemaak. Die gedigte in Skulp is almal kwatryne en dit is betekenisvol dat Aucamp as digter nie net hierdie titel kies nie, maar ook die bepaalde vorm van die kwatryn. Volgens A.P. Grové in Literêre terme en teorieë (Cloete 1992:245) kan ’n vierreëllige strofe in enige gedig ’n kwatryn genoem word, maar die kwatryn is ook veel meer. ’n Kwatryn is ’n volkome gedig van vier reëls in eie reg: ... ’n ernstige, streng omskryfbare literêre vorm wat emosioneel en tegnies ’n afsonderlike geheel vorm en op sy beste ’n bepaalde lewenshouding of –aanvoeling op pakkende, pregnante, epigrammatiese wyse tot uitdrukking bring. Page 1 of 2 Boekresensie Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Page 1 of 2 Boekresensie Page 1 of 2 Boekresensie Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Page 1 of 2 Boekresensie Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Soms dra die kinkel ’n grynslaggie, soos in ‘Vrou voor spieël’: Halfmane aangebring bokant uitgewiste broue Die grynslag is egter soms wreder of eerliker en dikwels ook selfondermynend soos in ‘Tuiskoms’: Teen digte skemer bereik ek die plek; werf en huis verlate, geen rokie wat trek en lig agter die ruite nie; ongetwyfeld is ek tuis: ’n leë dop vir my leë ek. (bl. 67) Die grynslag is egter soms wreder of eerliker en dikwels ook selfondermynend soos in ‘Tuiskoms’: Ten spyte daarvan dat hierdie kwatryne lyk asof hulle elkeen op hulle eie staan, is daar wel ’n lyn en ’n ontwikkeling uit die bundel af te lees. Die eerste kwatryn is ’n poëtikale vers wat mymer oor die verhouding tussen die digter en sy verse wat ‘skoorvoetend nader’ (bl. 9). Die digter http://www.literator.org.za Page 2 of 2 Boekresensie Page 2 of 2 Boekresensie die ou mens lê benoud in sy holte, maar sug as die son breek: ‘Nog ’n dag’. die ou mens lê benoud in sy holte, maar sug as die son breek: ‘Nog ’n dag’. die ou mens lê benoud in sy holte, maar sug as die son breek: ‘Nog ’n dag’. word genoem die Verlore Vader en so verkry die verhouding tussen maker en maaksel ’n bykomende dimensie, maar dit is ook duidelik dat die oorvloed en bruising van jeugdige skeppingsdrif ontbreek. Die gedagte van die ontwikkeling, die maakproses of groeiproses van ’n vers, of van ’n mens, kom ook voor in die kwatryn ‘Nautilus pompilius’ waarin die skulp wat S-vormig op homself inkrul, beskryf word in terme van wat hy in homself verberg: ‘’n wenteltrap/ wat matematies klim, stap vir stap;/ en net die fynste deursnit kan dit onthul’ (bl. 11). En inderdaad word die gedigte toenemend onthullend. Nie op sigself nie maar in samehang kom die digter se vrees vir die ouderdom, vir alleenheid, vir die groot onbekende na vore. Dit gebeur nogtans altyd op ’n fyn bewoorde wyse, aangevoel en uitgesoek met die hand van ’n fynproewer, gehoor met die oor van die digter wat die veraf geruis van onbekende seë in ’n skulp kan hoor: ‘nou binne jou en net jy kan dit hoor’ (bl. 14). Die verse waarin hierdie troostelose uitsig oorheers, word na die einde van die bundel toe al hoe meer. Die stormnag kloof die eik (bl. 56), Kersfees word verbygewens (bl. 57), die voël in die bos sing vals (bl. Winternag Winternag Winternag Winter is deursigtig. Ek kyk deur die bos hoe liggies mekaar vind en dan weer los aan die ander kant, wat glo die hemel is; op die voorgrond, my eie, getekende winterbos. Dit is werklik asof die digter hier met ’n afskeidsproses besig is, steeds op sy unieke manier deur die aanbied van afgeronde woorde en frases en verse. Daar is ook deurgaans ’n soort ligtheid, ’n speelse taalvirtuositeit wat die skrynende oumens-eerlikheid afwissel maar ook deur onderbeklemtoning sterker maak. Inderdaad staan die bundel in Johann de Lange se woorde op die agterplat ‘in die teken van laatwerk, van bestekopname, die aflegging van maskers’. Die skulp is, soos vir die slak, die digter se beskerming, maar dit is ook die vehicle vir sy verse, ’n brose skuiling wat beskik oor ’n innerlike skoonheid, verborge struktuur en samehang, net soos die kwatryne self. Maar die sterk fokus op vergane glorie word wel afgewissel met liriese kwatryne oor die vreugdes van die lewe, oor musiek en pragtige dae. Herfs in Drieankerbaai ruik vrank (bl. 25), die seewiere sweef ‘soos pruike’ om die skulpknoetse as die stormsee hulle loswoel (bl. 26), skoon heilige dae is ‘’n snoer vol silwer pêrels’ (bl. 27), Bach en Tsjaikofski bring skoonheid en vreugde en Kamieskroon is ‘’n juweel geset in klip’ (bl. 31). Spoedig kom die nugtere besef van aftakeling weer na vore en daar is selfs ’n soort ongenade in die blik op homself in gedigte soos ‘Viering’ (bl. 34) en ‘Ouwe poefter’ (bl. 38). Die dekadente grimmigheid bly ook nie uit nie soos in ‘What a lovely way to go (1) en (2)’ (bl. 42–43). Trouens daar is ’n hele aantal verse waarin ’n taamlike onsimpatieke blik op verskillende soorte vertrek en afskeid gerig word (bl. 47–54). Die digter kan egter die werklikhede ten opsigte van homself nie miskyk nie (vgl. bl. 55): Hierdie kwatryne is voorbeelde van juis daardie vermoë van die kwatryn om ’n lewensgevoel of ’n lewensinsig saaklik maar gevat oor te dra. Die spel tussen erns en (grim)lag dra by tot gesofistikeerde toon van die bundel as geheel, en dit is juis wat Hennie Aucamp regdeur sy oeuvre wou en kon regkry. Soms dra die kinkel ’n grynslaggie, soos in ‘Vrou voor spieël’: 58) en die ou man pruttel ‘diep uit sy kooi’ (bl. 59). Afskeid word al hoe meer prominent as die digter skryf oor Plinius vir wie die dae finaal verby is waaroor hy kon sê, ‘Met welbehae’ (bl. 66), of wanneer die digter sy besittings wat hy afgee seën en oordra aan ‘kragtiger skouers’ om daaraan te dra (bl. 68) . Die tyd, gemerk deur die goedkoop wekker, word die digter se metgesel en hy skik hom na dié se ‘swart humore’ (bl. 69). Die bundel sluit af met ’n pragtige kwatryn (bl. 70), ook met die klassieke aaba-rympatroon, oor die onbekende toekoms wat nogtans nie verskrikkend is nie: Die gedagte van aftakeling word vroeg gevestig in met verse soos ‘Insig’ (bl. 10), ‘Hoe laat is dit, Dali?’ (bl. 12) en ‘Roman Africa’ (bl. 13) waarin ‘net soms, teen dusketyd’ die steunende stem van ’n uil gehoor word. Daar is ’n sterk bewustheid van iets unheimisch, iets bedreigends wat die gewoonste dinge aantas. In die mangat hoor die digter ’n geruis van water wat ‘kwater’ is, (bl. 17) en in die nadraai van die geveg lê die gedugte Romeinse veldheer terwyl ‘maaiers krioel om hulle domein’ (bl. 18). Literatuurverwysings Voëls raak ongedurig teen skemertyd, hulle soek hulle nes vir die nag; Voëls raak ongedurig teen skemertyd, hulle soek hulle nes vir die nag; Voëls raak ongedurig teen skemertyd, hulle soek hulle nes vir die nag; Cloete, T.T. (red.), 1992, Literêre terme en teorieë, HAUM-literêr, Pretoria. Internet: http://www.litterm.co.za Cloete, T.T. (red.), 1992, Literêre terme en teorieë, HAUM-literêr, Pretoria. Internet: http://www.litterm.co.za http://www.literator.org.za Open Access

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1174/1910

Afrikaans

Een gedig is meer as een Die gedig het in sy oorsprong baie te make met die raaisel en met spel, soos Huizinga dit verduidelik het in sy Homo Ludens. How to cite this article: Cloete, T.T., 2012, ‘Een gedig is meer as een’, Literator 33(2), Art. #139, 4 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ lit.v33i2.139 Leipoldt se ‘Sekretarisvoël’ van net ses reëls is een van sy bekendste gedigte. Waarom is dit ’n goeie gedig of hoegenaamd ’n gedig? Waarom word dit vermenigvuldig en is dit ryk? Die geheim van Leipoldt se enigmatiese klein gedig is dat die voël die digter se dringend herhaalde vraag nie beantwoord nie, of nie kan beantwoord nie, en dat die antwoord wat ons graag sou wou gehoor het, uitbly en nie daar staan nie: Sekretarisvoël met jou lange bene, Met jou penne agter jou ore styf, Met jou stadige stappies, wat maak jy hier? Sekretarisvoël met jou lange bene, Met jou vaalgrys vere en lang, lang lyf, Met jou groot, groot oë, wat maak jy hier? Is dit bloot ’n voël waaroor dit hier gaan? Wáár is ‘hier’? Wat beteken ‘maak’? Gaan dit om ‘wat soek jy hier,’ met die antwoord ingebou: ‘jy hoort nie hier nie,’ ‘waarom is jy hier?’, of ‘wat doen jy hier?’ Leipoldt se sekretarisvoël is ’n eksotiese verskynsel. Die gedig bly so oop dat niks my verhinder om die sekretarisvoël as die digter te sien nie (die penne agter die ore suggereer iets daarvan). Die digter is vir die meeste mense ’n eksotiese verskynsel. Verse is eksoties. Niemand praat in verse nie. Die gedig is ’n abnormale ding. Hoort die digter dan hier in die ‘normale’ wêreld? Waarvandaan kom hy? Ons weet uit Leipoldt se gedigte dat mense vreemd opgekyk het na hom as digter, as ’n vreemdeling soos die sekretarisvoël. Dus: Wie stel die vraag? Die nugter nurks of die digter? Word die vraag deur iemand anders aan die digter gevra, of vra hy dit aan homself? J.H. Leopold het vir ons ’n groot aantal onvoltooide gedigte nagelaat. Uitgewers van sy gedigte het dit tot vandag toe, amper ’n eeu na sy dood, nodig gevind om met die noukeurigste aandag en moeite die onvoltooide gedigte as gedigte te publiseer. Waarom? Omdat dit gedigte is wat net so goed soos die skynbaar voltooide gedigte is en nog meer as die voltooide gedigte raaiselagtig bly: Wat kon daar gestaan het? Een gedig is meer as een Author: T.T. Cloete1 Affiliation: 1Department of Afrikaans and Dutch, North-West University, Potchefstroom, South Africa Correspondence to: T.T. Cloete Email: [email protected] Postal address: Private Bag X6001, Potchefstroom 2520, South Africa Dates: Received: 23 Mar. 2012 Accepted: 25 July 2012 Published: 23 Nov. 2012 How to cite this article: Cloete, T.T., 2012, ‘Een gedig is meer as een’, Literator 33(2), Art. #139, 4 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ lit.v33i2.139 N.P. van Wyk Louw het ’n kort gedig van net twee verse geskryf. Sintakties is albei verse onvoltooid. Vers 1 is aan die begin van die gedig sintakties oop en vers 2 is aan die einde van die koeplet sintakties onvoltooi. Hierdie oop plekke aan die begin en einde van die koeplet laat die leser toe om die gedig in ’n haas eindelose aantal gedigte te vermenigvuldig. Transforming a poem. N.P. van Wyk Louw wrote a short poem consisting of only two short verses. Syntactically both verses are incomplete, leaving open spaces at the beginning of verse 1 and at the end of verse 2. This allows the reader to fill in both open spaces in such a way that this single poem can be transformed into two, twenty and even more poems. ’n Mens lees sekere gedigte, selfs as dit ’n klein gedig is, oor en oor. Ons kan dieselfde sê van die roman of drama. Ons lees Shakespeare, Dante, Sophokles en ander grotes eeue na hulle geleef het nog steeds omdat hulle werke onvoltooi is, vol oop plekke, hoe afgerond dit ook al is. Ons gaan kyk talle kere na ’n opvoering van ’n drama omdat daar steeds iets raaiselagtigs in bly. Ons herskryf ander digters se gedigte omdat hulle in nuwe tye nuwe toepassings kry, of ons gee skynbaar teenstrydige maar nogtans geldige interpretasies van ’n gedig. ’n Mens lees sekere gedigte, selfs as dit ’n klein gedig is, oor en oor. Ons kan dieselfde sê van die roman of drama. Ons lees Shakespeare, Dante, Sophokles en ander grotes eeue na hulle geleef het nog steeds omdat hulle werke onvoltooi is, vol oop plekke, hoe afgerond dit ook al is. Ons gaan kyk talle kere na ’n opvoering van ’n drama omdat daar steeds iets raaiselagtigs in bly. Ons herskryf ander digters se gedigte omdat hulle in nuwe tye nuwe toepassings kry, of ons gee skynbaar teenstrydige maar nogtans geldige interpretasies van ’n gedig. Page 1 of 4 Page 1 of 4 © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Een gedig is meer as een Dit kan nogal ’n kreatiewe speletjie word om die leegtes te probeer invul, gelei deur wat daar staan. In een van sy onvoltooide gedigte praat Leopold van die rykdom van die onvoltooide gedig. Inderdaad is sy onvoltooide gedigte oorvloedig ryk, en ’n mens vra jou af of Leopold nie bewustelik party gedigte onvoltooid gelaat het nie, juis om die rykdom http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za Page 2 of 4 Page 2 of 4 Essay Martinus Nijhoff skryf in sy gedig ‘Awater’ die nou reeds baie bekende woorde (self vatbaar vir meer as een vertolking) wat met Leopold se ‘rykdom van die onvoltooide’ ooreenstem: ‘lees maar, er staat niet wat er staat’, want daar staan nie net wat daar staan nie, daar staan meer as wat daar staan. In sy opstel oor Herman van den Bergh sê Nijhoff dat ’n goeie gedig ’n ‘tweede inhoud’ het. Daar is gedigte met ’n derde, vierde en verdere inhoude wat die skynbaar voltooide gedig uitbrei. daarvan. Of het Leopold werklik nie geweet wat om daar in te vul nie? Party van hierdie onvoltooide gedigte wys vir ons dat ’n gedig aan sy einde of in sy helfte kan ontstaan, of enige plek, en dan weet die digter nie verder nie. Kort op die hakke van Leopold het J.C. Bloem gekom wat beweer het die digter kry die raam en moet dan verder invul, en die ‘raam’ is miskien ’n enkele woord in die middel van ’n vers in die middel van die veronderstelde voltooide gedig! Deur die afwesigheid van leestekens en sekere hoofletters kan Boerneef se gedig vermenigvuldig word. Nou kan ons as lesers hoofletters en leestekens inlees. Goeie gedigte sê immers nooit alles nie. Daar is baie maniere waarop selfs die skynbaar voltooide gedig verder voltooi kan word, deur vertaling byvoorbeeld, of deur die verpligte saamlees van gedigte. So word Opperman se ‘Kersliedjie’ vermenigvuldig en verryk as ons weet dat dit tot in sy ritme en deur byvoorbeeld die beeld van die ster en die betrokkenheid van die Christusfiguur ons verwys na Nijhoff se ‘De Kinderkruistocht’. Nijhoff se gedig speel op een of ander manier in op Opperman s’n. Van Wyk Louw se Raka-figuur het iets weg van Nijhoff se sater in ‘Satyr en Christofoor’. Een gedig is meer as een Plek-plek kom beelde uit Nijhoff se gedig in Raka voor: skuheid byvoorbeeld, Raka wat ‘half verleë’ en nederig vir Koki uitnooi om by die fees van klou en bek aan te sluit. Dieselfde gedrag kom by die sater voor as hy Christofoor uitnooi om te eet. Hy: Ons kan begin deur Boerneef se gedig te lees as vraag in vs. i en as stelling in vs. ii–iv: i Waar skuil ek teen die son se steek? ii Op hierdie Krovlak sonder bome iii is dit net opgeefsel en brand iv of panne blink van klip en sand Of ons kan dit lees as ’n eerste vraag in vs. i-ii en as tweede vraag in vs. iii–iv: biedt nu, schuw en verlegen, een handvol bessen aan – i Waar skuil ek teen die son se steek In Raka hoor ons hierdie verse van Nijhoff as Christofoor die sater se hand gryp: In Raka hoor ons hierdie verse van Nijhoff as Christofoor die sater se hand gryp: ii op hierdie Krovlak sonder bome? iii Is dit net opgeefsel en brand iii Is dit net opgeefsel en brand iv of panne blink van klip en sand? pg iv of panne blink van klip en sand? zoo sterk werd zijn hand gegrepen zoo sterk werd zijn hand gegrepen dat het sap der stukgeknepen vruchten in roode strepen neerdrupt van pols naar poot Of ons kan dit lees as vraag in vs. i–ii en ons kan vs. ii verdubbel (herlees as apokoinou) en dan is vs. iii–v ‘n stelling: 4 i Waar skuil ek teen die son se steek ii op hierdie Krovlak sonder bome? iii Op hierdie Krovlak sonder bome iv is dit net opgeefsel en brand v of panne blink van klip en sand aar is nog ander moontlikhede (weer met apokoinou): 4 i Waar skuil ek teen die son se steek ii op hierdie Krovlak sonder bome? iii Op hierdie Krovlak sonder bome iv is dit net opgeefsel en brand v of panne blink van klip en sand Daar is nog ander moontlikhede (weer met apokoinou): i Waar skuil ek teen die son se steek Raka pluk soos die sater bessies, en as Raka die bessies kou, drup (tap) dit presies soos in Nijhoff se gedig. Een gedig is meer as een Alleen die kleur van die sap verskil, asook die alliterasie (Nijhoff: pols- poot; Louw: bek-bors): … waar die bessies laag aan struike gesit het, wou hy skaars buk om die trosse van die dorings af te ruk en stadig te kou tot die blou sap van die bek oor die bors in die blare tap Wil Louw vir ons by implikasie sê dat Raka, anders as die sater, ‘onbekeerbaar’ is? … waar die bessies laag aan struike gesit het, wou hy skaars buk om die trosse van die dorings af te ruk en stadig te kou tot die blou sap van die bek oor die bors in die blare tap Wil Louw vir ons by implikasie sê dat Raka, anders as die sater, ‘onbekeerbaar’ is? … waar die bessies laag aan struike gesit het, wou hy skaars buk om die trosse van die dorings af te ruk en stadig te kou tot die blou sap van die bek oor die bors in die blare tap Daar is nog ander moontlikhede (weer met apokoinou): i Waar skuil ek teen die son se steek? ii Waar skuil ek teen die son se steek iii op hierdie Krovlak sonder bome? iv Op hierdie Krovlak sonder bome v is dit net opgeefsel en brand vi of panne blink van klip en sand Wil Louw vir ons by implikasie sê dat Raka, anders as die sater, ‘onbekeerbaar’ is? ’n Digter kan ’n volledige gedig sewe maal (ek bedoel die getal simbolies) vermenigvuldig. Boerneef wys ons hoe, in een van sy klein maar ryk gedigte. Vir gewone taalgeskrifte is daar allerlei reëls: sintaktiese- en spelreëls, reëls vir leestekengebruik, vir hoof- en kleinletters. Die gedig hoef sigself nie konsekwent hieraan te steur nie. Die digter hoef geen hoofletters en leestekens te gebruik nie en kan met die vers- en sinsbou speel, dit as’t ware verbrou, dit vol oop plekke laat wat ingevul, eintlik ingelees, kan word. Daardeur vermenigvuldig hy die gedig. Boerneef het so ‘n klein gedig vol vermenigvuldigingsplekke geskryf: Daar is nóg meer leesmoontlikhede as hierdie sewe (die oorspronklike ingesluit). As ’n mens die ‘ek’ vervang met ‘jy’ of ‘hy’ of ‘sy’ of ‘ons’ of ‘hulle’ dan het ons meer as tien leesmoontlikhede, en raaisels, en dit van so ’n ‘klein’ gedig van net vier verse! Een gedig is meer as een Daar is nog ’n ander, korter voorbeeld van hoe ‘n gedig vermenigvuldig kan word. Ek bedoel Van Wyk Louw se ‘dat akkers op die sinkdak val.’ ’n Gedig is ‘repetitive form,’ korrespondensie met variasie, soos in die musiek; dink aan Mozart se sonates, of nog opvallender, Ravel se Bolero. Daarom is die kleinste moontlike gedig ’n gedig van twee verse. Van Wyk Louw het in Nuwe Verse so ’n klein, maar vol en ryk gedig van net twee verse geskryf (die eerste gedig in die Klipwerk-reeks) met ‘n begin en einde wat sintakties aan albei kante oop is; iets ontbreek aan albei kante: Dit kan ’n sinkdakgebou en kerkhof-ringmuur wees, wat nie naby mekaar staan nie, wat hier ter sprake is. dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek Die verteller word nie in Louw se gedig geïdentifiseer nie. Daar is nie ’n ‘ek’ in hierdie gedig nie, dus is die gedig ook in hierdie opsig oop vir invulling en vermenigvuldiging. Dit kan ’n kind of volwassene wees wat hier praat, ’n jeugdige, ’n middeljarige of bejaarde, seun of meisie, man of vrou, dit kan ek wees of jy, ons of Jan Alleman. Waarskynlik het die gebeure op ons almal betrekking. Albei verse het presies net ses woorde. Ons kan die ‘en’ waarmee vers 2 begin, vervang met ‘dat’ sonder dat ons die gedig aantas. Ons kan die ses woorde (dieselfde aantal sillabes) van elke vers vertikaal onder mekaar plaas. Dan is daar duidelike korrespondensie met variasie, én daar is groei in die gang van die gedig: A 1. dat 2.akkers 3.op 4.die 5.sinkdak 6.val B 2.(dat) 2.vye 3.op 4.die 5.ringmuur 6.breek Ons kan die onvoltooide verse probeer voltooi deur net aan die oop begin of net aan die oop einde in te vul, of ons kan aan albei oop kante bylees (ek wil nie vermetel wees en Van Wyk Louw nadoen nie, ek wil alleen leesmoontlikhede stel): Die twee kernbegrippe in die gedig is ‘val’ en ‘breek’, wat in die verseindes, dus in fokuspunte van die verse staan. Hulle roep assosiasies met die dood op, maar ook met opwinding… twee heeltemal teenstrydige dinge! Een gedig is meer as een http://www.literator.org.za 1 i Waar skuil ek teen die son se steek ii op hierdie Krovlak sonder bome iii is dit net opgeefsel en brand iv of panne blink van klip en sand http://www.literator.org.za 1 i Waar skuil ek teen die son se steek ii op hierdie Krovlak sonder bome iii is dit net opgeefsel en brand iv of panne blink van klip en sand 1 i Waar skuil ek teen die son se steek ii op hierdie Krovlak sonder bome iii is dit net opgeefsel en brand iv of panne blink van klip en sand http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v33i2.139 Essay Wat gebeur deur die vermenigvuldiging van die gedig? Huizinga het in Homo Ludens uitvoerig beskryf hoe die poësie spel is. Die vraagsteller speel in Boerneef se gedig met die taal, met die leser, met die metafore, met die tema. En hy maak dit moeilik vir die vertolker en voordragkunstenaar. die ‘val’ van vers 1 (breek, is val plus breek), en daardie breek is ook nader aan die verteller (op die ringmuur rondom hom; ’n ringmuur kan natuurlik ook ’n muur om ‘n begraafplaas wees, maar die vye impliseer hier dat dit miskien eerder ’n muur naby die sinkdakwoning is). Dit gaan in die gedig om ’n naderende gebeure, heel moontlik ’n katastrofe wat tot die dood kan lei. Boerneef se vraag bevat implisiet bowendien ’n antwoord en die gedig kan in ’n stelling omgedink word, iets soos: daar is ongelukkig nie so ’n skuilplek nie. Dit is ’n verdere spel, die omskakeling van vraag na antwoord of stelling, verdere vermenigvuldiging. As ons die simboliek daarby betrek, word die val van die akkers en die breek van die vye geïntensiveer. Akkers simboliseer ‘longevity, immortality … regeneration and life-fire,’ maar ook: ‘coffins are made of oak;’ dit simboliseer verder ‘the time of death … Felling an oak is an ominous action’ (Ad de Vries: Dictionary of Symbols and Imagery). Dat die akkers val, kan dus dodelik wees. Dieselfde geld wat die breek van die vye betref: ‘The fig tree has sexual symbolism … In Egypt and India it is linked with procreative power’ (M. O’Connell en Raje Airey: Symbols, Signs and Visual Codes). As die vye breek, is dit die einde van prokreatiwiteit. Metafore is altyd vermenigvuldigend en raaiselagtig, daarom dat De Vries so baie (dikwels teenstrydige) inskrywings aan een enkele metafoor gee. Essay Essay Maar dit is ook moontlik om die gedig in ’n heeltemal ander toonaard te lees: Van Wyk Louw se tweede bundel dra die titel Die Halwe Kring. In een van die gedigte, ‘Nog in my laaste woorde’, praat hy van die voltooiing van ‘n oopgelate kring: 5 hoe onbeskryflik mooi dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek wanneer dit in die rukwind reën 5 hoe onbeskryflik mooi dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek wanneer dit in die rukwind reën 5 hoe onbeskryflik mooi dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek wanneer dit in die rukwind reën 5 hoe onbeskryflik mooi dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek wanneer dit in die rukwind reën dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek voltooi die oopgelate kring Onder andere in 10 is die metrum en lettergreeptelling van die aangelaste vers dieselfde as dié van die ‘egte’ verse. ’n Ander probeerslag: As ons aan Sartre dink wat gesê het dat die dood die lewe verhewig, soos Nijhoff ook in ‘Het Veer’ geskryf het, kan ons heeltemal teenstrydig met party van die lesings van hierbo lees: 11 hoe graag wil ek weer hoor dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek As ons die oorspronklike gedig bytel (ons hoef immers nie in te vul nie en die gedig uit eerbied laat soos dit gepubliseer is), het ons nou al ’n dosyn leesmoontlikhede, en dit is glad nie die einde nie, want ons kan die gedig verder vermeerder as ons dit betrek op nie net ’n ‘ek’ nie maar ’n ‘jy’, ‘ons’, ‘julle’, ‘Jan Alleman’ (op ‘Elkerlijc’) soos by die Boerneefgedig. g g g p ), het ons nou al ’n dosyn leesmoontlikhede, en dit is glad nie die einde nie, want ons kan die gedig verder vermeerder as ons dit betrek op nie net ’n ‘ek’ nie maar ’n ‘jy’, ‘ons’, ‘julle’, ‘Jan Alleman’ (op ‘Elkerlijc’) soos by die Boerneefgedig. dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek is mooi herinneringe uit my kindertyd Die leser kan bowendien meer as een vers óf voor óf agter bylees (vgl. 6 hierbo). Een gedig is meer as een 1 wat is die dieper sin daarvan dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek wat is die dieper sin daarvan Die akkers van vers A wat val, is natuurlike vrugte en gewoonlik nie kos wat die mens eet nie. Die vye van vers B wat breek, is vrugte wat deur die mens verbou word en eetbaar is, wat eeue lank gesog is en in die literatuur vol simboliek is. Die eetbare, gesogte vye is dus ‘nader’ aan die mens as die akkers. dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek roer iets wat onbeskryflik is in my Die sinkdak van vers A (as dit ’n huis is) is bo die verteller se kop en beskermend, maar ruimtelik verder van die verteller af, soos die akkers. Die ringmuur van vers B is (miskien) om die mens gebou en dakloos, minder beskermend, dus is die breek van die vye op die ringmuur in vers B ruimtelik ook nader aan die mens as die val van die akkers in vers A. wanneer die wind die bome ruk dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek ontstel dit my Miskien kan ons iets uit ’n ander gedig van Van Wyk Louw byskryf: Daar is met ander woorde ’n ontwikkelingsgang van val-na- breek, wat van vers A af na vers B al nader na die verteller toe beweeg, en toeneem in intensiteit. Die laaste woord in elke vers is ‘val’ en ‘breek’. Die ‘breek’ van vers 2 is noodlottiger as http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v33i2.139 Page 4 of 4 Essay Of letterlik en figuurlik, iets in die gees van die Prediker, nageskryf deur T.S. Eliot en De Genestet: In ‘dat akkers op die sinkdak val’ is slegs die klou van die leeu sigbaar (‘Ex unguine leonem’, Tristia); die res moet ons bylees. 8 daar kom ’n tyd dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek Dit is moontlik dat die gedig na sigself terugverwys: 9 dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek is wonderlike digterlike spel 8 daar kom ’n tyd dat akkers op die sinkdak val en vye op die ringmuur breek Dit is die werk van ’n meester om van twaalf woorde in twee verse ’n haas eindelose aantal leesmoontlikhede te maak. ’n Laaste spel: Dit is moontlik dat die gedig na sigself terugverwys: http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v33i2.139

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/139/456

Afrikaans

Literator 28(1) April 2007:157-161 ...................................................................... Gedigte Hans du Plessis Op Sandverhaar ..................................……......................... 163 Magda van der Merwe icu ....................................................................................... 164 Danie D Kom hier .............................................................................. 165 H. le R. Slabbert Hom-kalf uit die vuur ........................................................... motet ................................................................................... Op te lank gelewe ................................................................ melaatse .............................................................................. preek .................................................................................... Die ridder vertel .................................................................. Groete uit Rome .................................................................. 166 167 168 169 170 171 173 Robin Gallaher Branch Running into the house of my heart ..............………………. 174 Kortverhaal P.A. du Toit ’n Droomkers ..............……………...................................…. 175 ...................................................................... Gedigte Hans du Plessis Op Sandverhaar ..................................……......................... 163 Magda van der Merwe icu ....................................................................................... 164 Danie D Kom hier .............................................................................. 165 H. le R. Slabbert Hom-kalf uit die vuur ........................................................... motet ................................................................................... Op te lank gelewe ................................................................ melaatse .............................................................................. preek .................................................................................... Die ridder vertel .................................................................. Groete uit Rome .................................................................. 166 167 168 169 170 171 173 Robin Gallaher Branch Running into the house of my heart ..............………………. 174 Kortverhaal P.A. du Toit ’n Droomkers ..............……………...................................…. 175 Literator 28(1) April 2007:157-161 ISSN 0258-2279 157 Literator 28(1) April 2007:157-161 Rubriek vir skeppende werk Litera is ’n rubriek vir die publikasie van skeppende werk in al die tale wat gewoonlik in Literator gebruik word. Die Redaksie wil daarmee ’n geïntegreerde beeld skep van die verskeidenheid nuwe skryfwerk wat Suid-Afrikaanse skrywers kan bied. ’n Kontantprys word toegeken aan die beste bydraes wat in die loop van ’n jaar gepubliseer word. Skrywers word daarom uitgenooi om korter skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek. Dit kan gedigte of kortverhale wees, maar drama- of romanfragmente en eksperimentele tekste is ook welkom. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word, asook ’n elektroniese kopie. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Elektroniese bydraes kan gestuur word aan [email protected] Bydraes kan gepos word aan die Burohoof, Literator, Personeel- bussie 251, Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Literator 28(1) April 2007:157-161 158 ISSN 0258-2279 Literator 28(1) April 2007:157-161 Section for creative writing Litera is a section for the publication of creative writing in all the languages that Literator usually caters for. Through this section the Editorial Board wants to present an integrated image of the diversity of new writing by South Africans. A cash prize will be awarded for the best contributions published in a specific year. Writers are therefore invited to submit shorter creative work for publication in this section. Poems and short stories are welcome, but also plays and novel fragments and experimental texts. Four copies of each contribution, typed in double spacing, should be submitted as well as an electronic version. The name and address of the author should appear at the top right of the first page of stapled texts sent in. Please include a telephone number, a fax number and an e-mail address where you can be contacted. Electronic submissions can be send to Susan. [email protected] Contributions can be posted to the Head of the Bureau, Literator, Staff Box 251, Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 28(1) April 2007:157-161 ISSN 0258-2279 159 Literator 28(1) April 2007:157-161 Reglement: Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns Die Redaksie van Literator ken jaarliks twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. Hierdie pryse sal bekend staan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (dit wil sê wat as debutante beskou word). Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, maar die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie, of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. Literator 28(1) April 2007:157-161 160 ISSN 0258-2279 Literator 28(1) April 2007:157-161 Literator 28(1) April 2007:157-161 Rules: Litera prizes for creative writing The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera”. These prizes will be known as the Litera prizes for creative writing. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). The Editorial Board determines to whom the prizes will be awarded, and it may appoint external judges to help with the evaluation of contributions. The decisions of the Editorial Board are final and no correspondence on this matter will be entered into. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category, or to divide a prize among different authors. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. Literator 28(1) April 2007:157-161 161 ISSN 0258-2279 Literator 28(1) April 2007:157-161 162 ISSN 0258-2279 Op Sandverhaar Vir Chris Ek hoor dis mooi vanjaar op Sandverhaar: ’n tarentaal se fluit hoort grys in sulke heilige stiltes tuis, en iewers agter rooi duine brul ’n ou broeis volstruis. My oë kan sig verstaar aan Sandverhaar: kameeldoring het mos ’n swart manier van wag in droë sand van ’n wit rivier op die driedoring om tog net weer lente soos ’n geel boodskap uit te stuur. My oë kan sig verstaar aan Sandverhaar: kameeldoring het mos ’n swart manier van wag in droë sand van ’n wit rivier op die driedoring om tog net weer lente soos ’n geel boodskap uit te stuur. Geur verjaar op Sandverhaar: ek vryf die muskus pronkerig soet uit die wit van ’n bok se laaste groet, dagbreek prikkel growwe sout en die aand smaak na doringhout. Lywe baljaar op Sandverhaar en ril as die son hitsig tas oor bene boesmangras, en wilde wind se heupe beur teen my warm wange vas. Ons ontmoet mekaar op Sandverhaar: U het hierdie sonderlinge land tussen skurwe berge ingeplant. Dis net ’n God wat só kan speel met ysterklip en droë sand. Literator 28(1) April 2007:163-174 163 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 28(1) April 2007:163-174 icu icu mammie, ek wou jou nog vra van doverstraat, westdene waar ek gebore is, ma en van die atoombom twee dae daarna kan jy dit onthou? ’45? en ek wou nog weet hoe bang julle moes wees vir die groot oorlog en dat rommel duitswes sou kom binneval en hoe benoud jou hart was toe jy staan en vetkoek bak van uitgesifte meel en hoe julle snags die vensters met lakens en koerantpapier moes seël oor die petrolkoepons en die rooi eed en oor almal wat noorde toe moes gaan en die trems waarmee julle donkeroggend werk-toe moes ry en oor daai foto met jou forties haarstyl en groen rok agterop die harley voor die huis met sy ronde stoep hoe jonk was jy toe! en hoe graag sou ek nou dié rok wou hê o ja, en oor my ouboet wat dood is in ’43 al wat jy wou sê is dat hy in wespark lê en dat hy so ’n soet kind was en ek het nooit verder uitgevra nie want ek kon sien hoe seer en stomp jou oë word ek het ook nooit gevra oor waar julle gaan dans het nie of waaroor jy gedroom het nie want daar moes tog drome gewees het, ma? en het wors regtig ’n sikspens ’n pond gekos en pappie se troupak een pond twee hoe het jy die potkoek so vol sous gekry en melkkossnysels so almal dieselfde mammie, ek wou jou nog vra van doverstraat, westdene waar ek gebore is, ma en van die atoombom twee dae daarna kan jy dit onthou? ’45? jy’t my vertel hoe jy klere gemaak het en loseerders moes inneem en eenkeer op die honde ’n halfkroon verwed en ’n pond gewen het ek is so spyt ek het nie meer gepraat nie daar’s nou so baie wat ek nog wou weet van sophiatown en vrededorp en hoe lank die stoet was toe johannes van der walt begrawe is wat was die hele storie nou weer van robey leibrandt en of smuts die engelse te gou vergewe het nou vra jy hoekom ek jou mammie noem want jy ken my nie nou vra jy hoekom ek jou mammie noem want jy ken my nie Literator 28(1) April 2007:163-174 in wespark lê en het wors regtig ’n sikspens ’n pond gekos en pappie se troupak een pond twee hoe het jy die potkoek so vol sous gekry en melkkossnysels so almal dieselfde 164 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 28(1) April 2007:163-174 Kom hier die klein sanger van ver, onvas, kom dans ’n oomblik die tuin tot goudbruin kleurespel in hierdie stad in Afrika die land van bont en broos en bitter en bly: kom hier ISSN 0258-2279 165 Gedigte/Poems H. le R. Slabbert Hom-kalf uit die vuur daar het tóg dan ’n wonder gebeur: nou-dat ons uit egipteland in hierdie dor en droë woestyn dag na dag voortploeter het Moshé verdwyn – die berg op, glo om te kyk of hy nie God kan kry, íewers bo (alhoewel ons nie sê “Naam” uit respek, en vrees, want was Sy hand dan nie teen die farao gewees?) en Moshé, hy het (die vét weet) ons ’n harde tyd gegee – níks mag ons doen op sabbat: op die vorige dag twee hande vat van dié mélerige manna en ek is al úítgeëet aan gevrekte kwartels en Aäron-met-sy-groep en daai priesterklere: músse en ’n fênsie linnebroek (om die ‘vlees van skaamte’ te bedek – asof die priésters koek sou soek!) tog: die wonder uit egipte het nóú gebeur: toe ons ál ons goud-en-geld in die vuur gooi het dié skone kalf daaruit geblom: TERUG NA EGIPTE! Aanbid hom ... Hom. 166 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems H. le R. Slabbert H. le R. Slabbert Op te lank gelewe Uit: Vyf doodskwatryne van Walter S. Landor (1775-1864) is dit nie beter, op ’n vroeë uur, in ’n koel kamer neer te lê die moeë hoof: terwyl voëls nog sing, en blomme in hul fleur – as laatnag honger na bed, vuur uitgedoof? 168 ISSN 0258-2279 Literator 28(1) April 2007:163-174 H. le R. Slabbert Literator 28(1) April 2007:163-174 motet die woord klínk musikaal ek verstaan nie die latyns dog die sopraanstem gooi die aria magistraal ex dominus, te deum die son skyn op die stoep die burejongdogter met witjapon het sopas ’n swartkopkêrel by die afskeidhek gesoengroet my loseerder-met-die pet is áf in die straat: plastieksak oor die skouer glo op pad na sy sus (voor kerk) – hy slaap in die keraats, omring van spykers en spanners en kartonbokse vol draad – hangers, et cetera. kerklok het pas nége geslaan, dis tyd vir die dominee om op te staan my ánder buurvrou (die libanees) het sopás geskee op haar pikanees wat, godsverdomp, op dié helder, heilige sabbatsmôre die lug vol blafgeluide pomp daar’s voëls wat fladder in die bome soos verlore drome my kamerjas flap oop onbeskaamd om die son in te laat skyn ISSN 0258-2279 Literator 28(1) April 2007:163-174 167 Gedigte/Poems dis ’n dag vir lòfsang en wyn: annalette-pret-slet-pyn sommige dinge wil nét nie rym. dis ook ’n dag van motette. dis ’n dag vir lòfsang en wyn: annalette-pret-slet-pyn sommige dinge wil nét nie rym. dis ook ’n dag van motette. Op te lank gelewe Uit: Vyf doodskwatryne van Walter S. Landor (1775-1864) is dit nie beter, op ’n vroeë uur, in ’n koel kamer neer te lê die moeë hoof: terwyl voëls nog sing, en blomme in hul fleur – as laatnag honger na bed, vuur uitgedoof? is dit nie beter, op ’n vroeë uur, in ’n koel kamer neer te lê die moeë hoof: terwyl voëls nog sing, en blomme in hul fleur – as laatnag honger na bed, vuur uitgedoof? 168 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems H. le R. Slabbert H. le R. Slabbert H. le R. Slabbert H. le R. Slabbert Literator 28(1) April 2007:163-174 melaatse die doodsheid het ook mý beetgepak dié vroeë afvrot van die vlees dié ge-etter soos van ’n slak die stinkende walm wat om my pak sodat mense my van vér-af ruik en hul vir my verberg (as dit nie ek is wat éérste in die holtes wegduik slangplat lê tussen klip en skerpioen en roep: gaan wég, gewaarsku!) die doodsheid het ook mý beetgepak dié vroeë afvrot van die vlees dié ge-etter soos van ’n slak die stinkende walm wat om my pak sodat mense my van vér-af ruik en hul vir my verberg (as dit nie ek is wat éérste in die holtes wegduik slangplat lê tussen klip en skerpioen en roep: gaan wég, gewaarsku!) kerkmense kyk na my met afsku maar jesjuah, hiér is ek voor jou, vuil en naak – as jy wil, en my net aanraak sal ek genees *** here, hier waar ek skryf poedelnaak tussen drom en opgaartenk skuil ek vir die sluiperoë – hul wie se gedagtes onheil bewerk (soos die borde van die fariseers: binne blink gelek; buite met slym oordek) al sê die Ou Testament naak is sond’ – leef ek en U son in ’n Nuwe verbond, lek U heilige brandtong my melaatsheid gesond. Literator 28(1) April 2007:163-174 169 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems preek sommige goed in die bybel is waar. Bv. Ibn-rahim wie ons ken as Abraham het saam met God gesit om ’n pot en die drie is (of was) – vader, seun en heilige gees (of só moet ons die bybel lees. alles wat is, was al gewees.) ook die verhaal van Lot; – ek meen die Koran noem hom Lud – die jagse manne van Sodom (en die Bybel sê hul was oud én jonk en van wellus-vir-mans dronk) het “hulle” buite die deur laat blind word (hier kom informasie kort) H. le R. Slabbert H. le R. Slabbert ek vind dit (ook) interessant dat ’n man vrou én byvrou kon hê – en dit nie as sonde gereken om by altwee te lê reken en tog vréémd, dié priésterklere: geborduur, met gouddraad kettingkies (ekskuus, ek spel sleg) klokkies aan die soom en vir die gewyde tulband ’n blom van suiwer goud, inderdaad. en die tóga is al wat (ons) ouer dominees behou: en dít álá Martin Luther – wat daarmee slegs koue uit wou hou! en ek háát ’n das, en safari-pak. ek vind dit (ook) interessant dat ’n man vrou én byvrou kon hê – en dit nie as sonde gereken om by altwee te lê reken en tog vréémd, dié priésterklere: geborduur, met gouddraad kettingkies (ekskuus, ek spel sleg) klokkies aan die soom en vir die gewyde tulband ’n blom van suiwer goud, inderdaad. en die tóga is al wat (ons) ouer dominees behou: en dít álá Martin Luther – wat daarmee slegs koue uit wou hou! en ek háát ’n das, en safari-pak. *** 170 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems “daar is laastes wat eerste is, en eerstes wat laaste sal wees”: – dít klink vir my soos ‘bottom line’ – en dat g’n profeet uit násaret kom, dog “ondenkbaar dat Hy op ’n ander plek as Jerusalem sal omkom” ... het Esther nie gesê: kom ek om, kom ek om? – to die, baby, is still a crime, and nobody dies without some wine. Literator 28(1) April 2007:163-174 H. le R. Slabbert H. le R. Slabbert Deel I (G. Chaucer) Vir u, wat ou geskiedenis lees, sal dít bekend wees; Hertog Théseus van Athéne (hy was heer en goewerneur) en in sy dag’t hy soveel dele beheer dat g’n groter man was onder die son. Talle en ryke lande het hy oorwon; deur sy wysheid en sy ridderlikheid het hy selfs die Amasones stof laat byt. Deur sy vernuf bekom hy Skitia en trou met die koningin Ypolita, en het haar na sy huis en haard gebring: onder veel glorie, en feestelik’ gesing. En ook haar jonge suster, Emilié. En só, met oorwinningsglans en melodié laat ek eers die Hertog na Athéne ry met ’n mag der menigte soldate aan sy sy. En verseker, as dit nie te lank sou neem, sou ek wou vertel, en u volledig verneem, hoe die Amasone-ryk in die stof moes byt deur Théseus, en sy ridderlikheid; Literator 28(1) April 2007:163-174 171 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems partikulier die Finale Slag, hou-vir-houe tussen Atheners, en die Amasoon-vroue; en hoe beleër was Ypolita, die skone, dappere koningin van Skitia: En van feestelikheid op haar troudag; en die uitbundigheid op haar aankomsdag – dog dié dinge moet eers eenkant lê, God weet, dis ’n plóégland wat voor my lê, en week is die osse in my ploeg – die res van my storie is al lank genoeg ... Dus: laat ek nie afwyk van my roete en laat elkeen sy storie vertel (ten goede). En laat ons sien wie die ete sal win – en ek weer die draad optel, by Théseus begin ... V t l it 13 S i A C 1966 Th k i ht t l C b id C b id Vertaal uit c.13: Spearing, A.C. 1966. The knights tale. Cambridge: Cambridge University Press. Literator 28(1) April 2007:163-174 172 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 28(1) April 2007:163-174 Gedigte/Poems Robin Gallaher Branch Running into the house of my heart Running into the house of my heart I go straight to the cupboard labeled Memories of You I open its compartment called longings And find it Clean I search the drawer of wishes And find it Empty I rummage where hopes and dreams used to be neatly stacked And find them Vanished The hooks formerly laden with promises now hold Nothing I pull out the sideboard of respect, Flat and solid, It alone remains, a gleaming foundation Closing the cupboard, nailing it shut I hang Song 2:7 on its knob And leave Free g Robin Gallaher Branch Running into the house of my heart Running into the house of my heart I go straight to the cupboard labeled Memories of You I open its compartment called longings And find it Clean I search the drawer of wishes And find it Empty I rummage where hopes and dreams used to be neatly stacked And find them Vanished The hooks formerly laden with promises now hold Nothing I pull out the sideboard of respect, Flat and solid, It alone remains, a gleaming foundation Closing the cupboard, nailing it shut I hang Song 2:7 on its knob And leave Free Groete uit Rome (Brief van Paulus, Apostel. c.45 nC) (Brief van Paulus, Apostel. c.45 nC) aan die kerk in Kolosse: genade godsvrug en vrede soos julle ook geleer is deur Épafras en weet (skrýf Timoteus!) dat ek ’n groot stryd oor julle het ook aangesien julle my nog nooit self gesien het: waak teen die verleidinge van die Wysbegeerte en futiliteit van Joodse gebruike, maar lê die ou mens en sy selfbegeertes af Markus, die neef van Barnabas ISSN 0258-2279 173 Literator 28(1) April 2007:163-174 Gedigte/Poems Robin Gallaher Branch Running into the house of my heart Running into the house of my heart I go straight to the cupboard labeled Memories of You 174 ISSN 0258-2279 P.A. du Toit Liewe ☺ Ja, dit ís so. Na my lesing oor stereotipering en ontyking het ek ’n storie oor Parys belowe. Nou, voor jou vertrek na Parys, is ek onseker of dié storie sonder clichés kan klaarkom. Al wil ek ook, kan ek tog nie soos Jorge of Breyten inhoud/vorm ontyk nie. Maar ook jy was in jóú betoog nie konsekwent nie: Jy het die reto- riek innemend vrolik (listig vroulik☺) verdedig. Nijhoff (uit Vestdijk?) mooi aangehaal: In plaats van te bepalen of hij rhetorisch, of minder rhetorisch, of helemaal niet rhetorisch schrijven zal, vraagt de dichter aan de taal wat hij schrijven moét; en het resultaat is noch rhetorisch, noch individualistisch, maar simpelweg zoals het zijn moet, zoals het door een of andere innerlijke noodzakelijkheid ... wordt gedicteerd. En toe by kerslig (cliché?) laat val jy teatraal: die maan is retoriek. Nijhoff sê immers: Ten slotte gebruiken we toch ook de woorden wel, die de overlevering ons heeft nagelaten. Vir my storie het ek die maan nie nodig nie, maar tog die droom – ’n ewe groot cliché? Ja, ook ek verlang steeds na die Seine en die Sacre Coeur, en beny jou die uitvlug. Al is riviere en katedrale oerou reis-clichés. *** Sondagmiddag 24 Junie staan ons ’n loom uur lank tou op Gare du Nord en takseer die swyende geboue oorkant. So lank dat wag en afwagting ongemerk oorgaan in verveling. (There’s something in a Sunday that makes the body feel alone, sing Johnny Cash as lenige jongman in koue Skandinawië. En later weer (as ouer, moeër, ge- setter man) – tóé lyk die lyf so eensaam.) By die aankoms pas ons nog op vir die taxi’s. Quarto stop ons ’n papiertjie in die hand, sodat daar nou nie taalmisverstand kom oor waarheen nie: Hotel du Mont Dore, 19 Rue du Mont Dore. Waar sou die berg van die goud hier rond gewees het? Imke (wat soos jy lyk!) 175 Literator 28(1) April 2007:175-180 ISSN 0258-2279 Kortverhaal staan voor my. Waaraan, aan wie dink sy as sy so tuur? En agter my Aucamp se “ma petite negresse”. As sy maar iets wil sê of beduie, maar sy staan net. Waar sou haar Belg wees? Twee dae en nagte pareer ons tussen uitbundigheid en inge- toënheid. Eers by die straatkroegie bier gedrink en dan later in ’n bo- kamer van die goue berg-hotel Klipdrif en koffie uit die Kaap. Liewe ☺ Op Adso van Melk se belydenis: my testimony as to the wondrous and terrible events that I happened to observe in my Literator 28(1) April 2007:175-180 176 ISSN 0258-2279 Kortverhaal youth, now repeating all I saw and heard, without venturing to seek a design, as if to leave to those who come after [...] signs of signs [...]. (Eco in The name of the rose.) Om te drink in Mittewald, en op die onmoeting met M aan die Chiemsee – die mooi non wat my hand in die geurige bries op die boot so lank vashou, en by ons vertrek waai en waai (later ’n poskaart aan haar, maar geen ant- woord nie). En om skalks te drink op my vergeefse soeke na Barnard se meisie met die tuba in Titisee. Onder die koepels van die Sacre Coeur is daar piëteit in die aan- steek van die kerse, elkeen met eie gedagtes aan iemand êrens. Hier weet jy van die wonder van die wens en die droom wat jy kan bewaar soos jy wil. Waar loop die grens tussen die cliché en die universele? Die jongmense wat ons dié twee dae raakloop, is nie deel van die cliché toergroep nie. Enkelinge wat die aura van drif en dryf met hulle saamdra. Op uitsonderinge na. Die twee bleek, bedeesde ha- ne moes die aand in Pigalle daarbinne iets verkeerds gedoen het. ’n Ouer man, met ’n grys pak, asof op pad kerk toe, het hulle uitgegooi, geslaan, geskop. Hy teen hulle twee; ook nie eintlik teen nie, want hulle het nie weerstand gebied nie. Gelyk asof hulle pas wakker gemaak is. Hulle kry nie eens kans om na mekaar te kyk nie te midde van die snelle beurtelingse aanval. Hier tussen al die plakkate wat die vele posisies demonstreer, lyk hulle te sedig om iemand te betas. ’n Straaltjie bloed loop stilletjies in dié straat waar bloed en bloed in retoriese rooi in vele drifte saam verkeer. Die rus van Parys kan so bedrieglik wees soos Miller se Quiet days in Clichy – en mos net so harteloos, so droomloos. Wanneer die sypaadjiemoles verby is, en Imke verklaar sy gaan nóú die kleinste van alle klein broekies koop, verskyn N met die diep stem in haar swart pakkie. “Praat julle Afrikaans? [...] So bly om julle te sien na 8 jaar in Hongkong en nou al 7 maande hier. Liewe ☺ Die nagmeneer kom vra amptenaarlik of ons (7) nie ’n bietjie sagter sal verkeer nie. (Reïnkarnasie van die huisvader een aand in Amandelboom/Williston toe ons drie jong onderwysers onder studietyd in my kamer kaart gespeel en so geraas het.) In dié Paryse nag, nadat die O so sjarmante Josette Wenker-weet-van- die-wêreld ons die middag gasvry verwelkom het, voel ons jeugdig vere. Josette! In die hysertjie, ’n biegkamer in die kleine, weet sy hoe om met die bedel van vuurhoutjies die afstand tussen vuur en vuur te verklein. Soos Ontvangs vra, so doen ons. Jolene laat haar Jack toe om ge- sig in die gordyn klaar te lag oor ’n boerse grap. Die stereotipe stories in dié eerste Paryse nag is eintlik nie snaaks of in goeie smaak nie. Dis maar net dat elkeen hier, in 1990, weg van huis en werk en land ’n groot klip van die skouer kan aftel. Kyk hier van bo af, daar oorkant die straat loop Aznavour. Je Bois, Je T’Aime Tant. Sing hy oor die goue berg of die goue maan, oor die cliché van die liefde, oor die “heilige hart”? Asof die hart ooit heilig kan wees. Imke in ’n maansilwer slaappakkie kyk stip deur die raam. Waar is Ursula Andress? fluister ek ernstig. Petro draai die kraan in die badkamer oop. Sy kom nog, sê Imke lakoniek of dromend toe die water sagter loop. Vroegoggend is die wakkerword vonkelwyn. Met weerligvlugheid sti- leer fyn tekeninge Afrika-musiek op die tv-skerm. ’n Troue word geïmproviseer. Later die dag ontdek Thea, Petro en Imke ’n vragwa vol gebruikte blomme en halfgebrande kerse; die opruim van gisteraand se opgeruimde bruilof. Die jongman glimlag innemend by die skugter voorbarigheid waarmee die vroue agter by die oop wa inkyk. Gemoedelik laat hy hulle toe om iets uit hulle jeugdrome op te voer. Hulle stap ingenome verder met St. Josef-lelies in die hand. Toe neem ook ek maar ’n bruilofskers om in die komende aande my Bells by te drink. Op Amsterdam se gragte en die maanlig van Ab- faltersbach. Op stukkies Berlynse muur wat as aandenkings verkoop word. Liewe ☺ O die Kaap is so mooi, maar ek dink nie aan teruggaan nie. Ek was te lank weg en die geld is goed hier. Elke 10 minute doen ek ’n 3 minute-show, so 3 400 frank per maand. (So R1 600 in 1990; beter as ’n dosent aan ons universiteit, dink ek toe.) Toe raak my manlike ego bedremmeld. Dit lyk of N eerder met Imke, Thea en Petro wil praat: “My baadjie gaap so bietjie, dan kyk die mans my tiete”, sê sy reguit maar tog ook gestileerd. Sy vind aan- klank by dié Kaapse vroue in ’n veronderstelde weet-van-mekaar. Hulle drink haar gretig in en sy hulle; uitgelewer aan onderskeie Literator 28(1) April 2007:175-180 177 ISSN 0258-2279 Kortverhaal soorte vrou-wees wat hier seismografies oorgesein word. N nooi ons na die 23:30 show. En toe gaan ons nie kyk nie – omdat ons so reismoeg was, verbeel jou. En nou Dinsdag, met die námoeg en nádors van ’n kongres onder meer oor en in clichés, en vernaamdoenerige jargon, kom die ontydige moeg voor die Moulin Rouge weer terug. Eendag in Bordeaux jaag daar ’n haan agter ’n hen aan, vertel Quarto in die bo-kamer die aand toe ons so gelag het. Toe strooi ’n pret- bederfboer ’n handvol mieliepitte en die haan steek in sy spore vas. Toe besef die boer sy ontydigheid – die Prediker sê mos – en hy sê: “Mag ek nooit só honger word nie.” Toe almal se gô al uit was, op pad na Napoleon se graf, by Les Invalides terwyl ons voetseer skuins lê op die gras, gewaar ek die jong haan op ’n bank met ’n six-pack Heinekens aan sy voete. Waar koop mens dié? beduie ek toe hy my nie verstaan nie. Vér beduie hy met ’n wye vlerkswaai. “U wont wan?” sonder aarseling. Hier, ’n paar blokke van Van Gogh se kafeetoneeltjie in die Musee d’ Orsay kry ek op ’n warm dag ’n bier present van Robert Hachani van 6 Rue de la Cometti. Die gebeure op sigself is so gewoon dat dit geen storie werd is nie, maar die reisiger se retoriese sug na verrassing ín die gewoonheid dwing my om ook dit te vertel. Nee, Robert wil nie geld vir die bier hê nie. Liewe ☺ Deur die kamera-venster fokus ek op sy bos swart hare, die wit hemp en wynrooi sweetpakbroek, asof hy nou net van Coetzenburg af kom. Na een foto protesteer hy: “Genuch ist genuch.” Die jong Brasiliaan waan my ’n Duitser wat sy rus toeristies versteur. Alles wat tot sover vertel is en nie vertel is nie was die voorspel tot ons vertrek na Brussel teen die aand. Intussen het die weer swaar geword. Na blitse en stilte is daar swaar kraak- en skeurgeluide. Dan sak ’n druisende bui Franse reën op Gare du Nord neer. In die oorvol trein het meisies met swart jasse in die nou paadjies begin kampeer. Nou het dit stil geword in die trein. Die meisies in die swart jasse dut en droom. Aan die end van die gang waar die kraantjie net drup-drup, sit hy soos in die spreekwoord hoog en droog op sy bagasie. Omdat hy jonk en mooi is vra Jolene juis hom of daar dan nie elders op die trein water is nie. Na dié toenadering trek Ghanmi Ahmed toe by ons kompartement in. Jolene was aweregs ’n waterwyser. Ghanmi het so pas ’n meestersgraad in grondwaterkunde verwerf aan die Uni- versité Laval in Quebec. Jack het tussendeur die uitvra-en-vertel die gesels met Afrikaanse spesery gegeur en al het Ghanmi die Literator 28(1) April 2007:175-180 178 ISSN 0258-2279 Kortverhaal vreemde Afrikataal nie verstaan nie het hy die geestige konteks gepeil, meelewend geglimlag en kon dan weer met vertroue saam- lag wanneer Jack teruggeskakel het na Engels. Die volgende môre wou Quarto slaperig weet: Hoekom het julle vannag so gelag, hoekom slaap julle nie? vreemde Afrikataal nie verstaan nie het hy die geestige konteks gepeil, meelewend geglimlag en kon dan weer met vertroue saam- lag wanneer Jack teruggeskakel het na Engels. Die volgende môre wou Quarto slaperig weet: Hoekom het julle vannag so gelag, hoekom slaap julle nie? Ghanmi is op pad na Brussel en dan na Tunis, waar sy ma hom sal bederf lag hy. Hy weet nog nie of hy in Quebec of Tunisië sal gaan werk nie, maar droom vir eers nog oor sy studentedae aan Laval. Ons blaai deur sy wynrooi jaarblad wat met studentehumor vrolik uitgegee is. Liewe ☺ Terwyl die trein voortsnel, raak almal rustiger en ons praat loom oor die wêrelde van Stellenbosch, die Kaap en Suid-Afrika – oor De Klerk en oor Mandela van wie ons hoor, maar wie is dié man? Een vir een dryf ons liggies weg. In ’n effense nagmerrie sien ek hoe die rooi tamatie wat Thea naby Hotel du Mont Dore gekoop het, aanleun teen my klein Renoir-afdruk uit die D’Orsay: Chemin montant dans les hautes herbes (pad deur die struike teen die heuwel). Sodra ek dink ek slaap, praat Ghanmi weer, want hy is bang hy verslaap, en hy kuier so lekker. Dan gaan die trein staan. Dis so stil soos in Nijhoff se Awater, soos lank gelede naby Put-sonder-water. Of soos nog weer in September 2005 tussen Utrecht en Den Haag. Toebroodjies word afgekondig deur ’n man asof hy ’n beleidsverklaring doen, met pouserings na elke drie tot vyf woorde, soos ’n beleë politikus. In 2005 was daar nie meer toebroodjies nie. Buite in die gang lê die meisies nog stil, gesig na onder op hulle matjies, met die kaalvoete wat uitsteek onder die swart jas.Wanneer die ligter skemer die Laelandse huise skerper omlyn, is dit die tussenstaat van droom en waak. Jy kyk saam met Salvatore na die soenflitse in die slot van Cinema Paradiso, en dié beelde gaan oor in die jong gesigte van die afgelope weke: Robert Haghani met sy Heineken, Ghanmi met sy jaarblad – en in die tou voor Buckingham die sonore naam van Patricia Luzetti van Milaan. Nee, sy was nog nie in Parys nie, maar sy weet van die Kaap. Al wat ek haar in dié kort ontmoeting as polfyntjie kan meegee, is blokkies groen kougom met sonryke chlorofiel van ons vergeelde Suidland. Sy hou dit vas soos ’n klein voëltjie wat uit die nes geval het. Die meisie met die wit bloes en swart romp in Coloco aan die Comomeer wys met ’n grasieuse balletbuiging hoe bly sy is Italië het in Milaan die half- eindronde van die sokkerwêreldbeker gehaal. En in Interlaken wag Irene Gafner skroomvallig op toeriste by haar perdekoets. Eintlik Literator 28(1) April 2007:175-180 179 ISSN 0258-2279 Kortverhaal werk sy by die kafee hier bo, maar tussendeur wys sy die toeriste rond, sy en haar perd Diana wat haar reuk ken. Maar Petro, Thea en Imke sal nie vir Irene of Patricia onthou nie. Literator 28(1) April 2007:175-180 Liewe ☺ Dit sal die donker, sagsinnige manne van Malta wees, George Borg en Joe Sammut met die ondeunde oë wat hulle by die ontbyt in Volen- dam betower het. “O wakker mars van name deur my gees,” skryf Uys, maar wie ont- hou nog dié rustelose gees. *** Liewe ☺, die droom is in ons tyd nie meer tot literatuur te maak nie. Maar gelukkig droom ons verby die literatuur ongeïnhibeerd voort, sonder dat ons hoef te weet hoe om die droom te ontyk. Miskien weet Akira Kurosawa. Elke keer by die trek van die vuurhoutjie, is daar die reuk van swael, en by die uitdoof van die kers is daar die reuk van die uitdoof van die kers. Bon Voyage! A. Literator 28(1) April 2007:175-180 180 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/156/129

Afrikaans

’n Vrou, ’n plaas en briewe uit die nag Tweedens, is daar die vaardige ontwikkeling van ’n verhaal uit die briewe en die bevredigende ervaring om dit self te konstrueer uit die los dele, uit die verskeidenheid van beskrywings en vertellings en vertwyfelings waarin daar brokke van Henna se lewe vasgevang word. In hierdie briefroman ontvou egter ook die verhaal van ’n ouerwordende vrou wat stoei met haar komplekse familiegeskiedenis en onopgeloste geheime ná haar ma se dood. My waardering vir die roman is gegrond op twee uitstaande aspekte. Eerstens is ek verras deur die behendigheid van styl waarmee Henna haar plaasbelewings neerpen en haar terselfdertyd as baie interessante vrou openbaar: belese, fyngevoelig en intellektueel, en met die hart van ’n bewaringsgeoriënteerde boer. Tweedens, is daar die vaardige ontwikkeling van ’n verhaal uit die briewe en die bevredigende ervaring om dit self te konstrueer uit die los dele, uit die verskeidenheid van beskrywings en vertellings en vertwyfelings waarin daar brokke van Henna se lewe vasgevang word. Soos Heilna du Plooy (2019) die leser in haar resensie oor die boek herinner, is die bepalende eienskap van briefliteratuur die dominante stem en gesigspunt van die skrywersinstansie. Hierin lê die outensiteit van ’n brief opgesluit. Die sterk outentieke kleur van Henna se briewe lê in die treffende eerlikheid, die vlymskerp spot met haar eie swakhede, maar ook die pynlik akkurate waarneming van die wêreld en verhoudings waaroor sy skryf. Ten spyte van die vertroulike aard van die briewe aan haar vriendin, is die styl nie kletserig nie. Die stukke is klein essays; subjektiewe sowel as kritiese beskouings van die boerderysituasie, maar ook van die sosiale en politieke omgewing waarin sy leef. Henna skryf met skerp opmerksaamheid oor die lewens rondom haar – dié van die werksmense op die plaas én die mense op haar dorp – binne die groter konteks van die land in die jare 1977 tot 1994. Die essayistiese styl en denkende inslag in die briewe vloei saam met deurlopende verwysings na die letterkunde ten einde die gang van haar denke te illustreer. Ten opsigte van die agterliggende verhaal wat die leser uit die briewe rekonstrueer, is daar deurlopende en tydloos aktuele motiewe. Komplekse verhoudings is die mees opvallende daarvan, en die ondersoekende en kritiese blik op die self bied telkens ’n nugter perspektief op die saak. Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Page 1 of 2 Book Review Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Page 1 of 2 Book Review Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Page 1 of 2 Page 1 of 2 Book Review ’n Vrou, ’n plaas en briewe uit die nag ‘Beeste is makliker as mense. Maar wanneer ek Bonsma en John Evelyn in die nanag lees, wonder ek of ek enigiets van beeste verstaan of van bome.’ Só skryf Henna, onervare boer en denkende, filosofiese siel, aan haar vriendin Ida, ’n joernalis in die stad. Book Title: Briewe uit Brielshoop Book Cover: Author: Helene Olivier ISBN: 978-1-4853-0971-0 Publisher: Protea Boekhuis, 2018, R210* *Book price at time of review Review Title: ’n Vrou, ’n plaas en briewe uit die nag Reviewer: Susan Meyer1 Affiliation: 1Faculty of Education Sciences, North-West University, Potchefstroom, South Africa Corresponding author: Susan Meyer, [email protected] How to cite this book review: Meyer, S., 2019, ‘’n Vrou, ’n plaas en briewe uit die nag’, Literator 40(1), a1621. https://doi.org/10.4102/lit. v40i1.1621 Copyright: © 2019. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Terwyl Henna en haar man juis op soek is na ’n stukkie grond waar hulle saam kan ontspan, weg van die kwellings van die stadslewe, erf sy onverwags ’n familieplaas. Pleks van die plaasidille wat Stone, haar man en toegewyde medikus, voorgehou het, word Henna gekonfronteer met die harde werklikheid van ’n volskaalse boerdery. Terwyl Stone se pligte hom in die stad besig hou, is dit Henna wat vendusies bywoon, kalwers versorg, met plaasarbeiders onderhandel en ’n tuiste uit ’n murasie probeer skep. Vrou-alleen kom sy tot insig oor die intense aard van boerdery, wat sy met toenemende moedeloosheid maar ook met reddende humor opsom as ’n: ... gesukkel met die bank, die koöperasie, met werkers en gebrek aan werkers, met buurmanne en -vroue, [...] met rade, onrade en ander ongediertes en die beheerliggame oor die ongediertes, siektes, markte, tekort aan markte, produksiepryse en afwesigheid van produksiepryse, tekorte, oorskotte, droogtes, agente en spekulante. (bl. 50) In hierdie briefroman ontvou egter ook die verhaal van ’n ouerwordende vrou wat stoei met haar komplekse familiegeskiedenis en onopgeloste geheime ná haar ma se dood. My waardering vir die roman is gegrond op twee uitstaande aspekte. Eerstens is ek verras deur die behendigheid van styl waarmee Henna haar plaasbelewings neerpen en haar terselfdertyd as baie interessante vrou openbaar: belese, fyngevoelig en intellektueel, en met die hart van ’n bewaringsgeoriënteerde boer. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. ’n Vrou, ’n plaas en briewe uit die nag Vingeralleen op die plaas wat haar en Stone se gesamentlike droom was en gedeelde projek moes gewees het, bespiegel Henna oor die situasie van die verhoudingsmaat wat ‘weer weg, altyd weg’ is wanneer sy hom werklik nodig het (bl. 226). Die ‘langarmboerdery’ word ook ’n ‘langarmhuwelik’ (bl. 187); Henna dwing haar egter ook, op kenmerkend selfondermynende wyse, om te erken dat dit Stone se kwaliteite eerder as haar eie kapasiteit is wat keer dat sy ‘gillend uit die huwelik weghol’ (bl. 202). Copyright: © 2019. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Haar verhouding met haar skoonpa kom opnuut en pynlik onder die soeklig wanneer hy sterf; hy was die ‘Christen gentleman’ na wie se hart sy nooit ’n pad kon vind nie, maar oor wie sy toegee dat sy soveel méér moeite kon gedoen het. Haar skuldgevoel oor haar ma setel in die wete dat dit die ‘preutse ou dogter’ in haar was wat nooit die ouer vrou se ekstroverte en uitdagende lewenstyl http://www.literator.org.za Open Access Page 2 of 2 Page 2 of 2 Book Review ‘’n skerf van die ewigheid’ in ’n bottel helder konfyt vas te vang (bl. 203). wou aanvaar nie (bl. 205). Menslike drama en menslike feilbaarheid is kernbestanddele wat die verhaalgegewens bymekaar hou. Briewe uit Brielshoop bied ’n onpretensieuse en eerlike blik op die ‘onwennigheid’ van menswees, die ‘onhandigheid’ en ‘onkapabelheid’, maar ook die verkwiklike daarvan (bl. 196, 197). Die briewe word waardige roman. Dit sal vir lesers wat  menslike diepte in romankarakters waardeer, ’n baie positiewe leeservaring wees. Die aangrypende van die verhaallyn lê vir my in die momente wanneer die mens sy beperkings oorstyg, soos wanneer Henna op universele vlak ’n soort verbintenis van empatie met die ooi smee wat sukkel om ’n band met haar pasgebore tweeling te vorm, en die dier dan deur haar vrees probeer práát, desperaat grypend na enige denkbare onderwerp, selfs die letterkunde en biologie (bl. 206). Of wanneer sy saam met die gemeenskap verslae deur die oorweldigende droogte, poog om ‘iets lewends uit die droogte te dwing’ en Literatuurverwysings Du Plooy, Heilna, 2019, Briewe uit Brielshoop deur Helene Olivier: ’n Resensie, LitNet, geraadpleeg 01 Mei 2019, vanaf https://www.litnet.co.za/briewe-uit-brielshoop- deur-helene-olivier-n-resensie/. http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za Open Access

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1621/2992

Afrikaans

Op die spoor van my voorsate Sy gaan onder onder meer skool aan Colenso Laerskool en Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van Stellenbosch en behaal haar B.A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, asook B.A.-Honneurs in Sielkunde, albei met lof. Voor in die boek is twee pragtige foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is daar voor in die boek ’n soort geslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. Daarsonder sou die roman baie moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om op hoogte te bly van wie dit is en watter rolle al die karakters speel. In hierdie outobiografie soek die skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se pa (’n donker figuur) het haar Belle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou voorstel, noem hy haar Issie en Issie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. Ten spyte daarvan het haar dapperheid dieper as heldedade gelê. Op ’n subtiele manier skilder die skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde familie en hulle sielkundige ontwikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van die gebeure en lewenstyl kan vorm. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van haarself en uiteindelik die Afrikanervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ingewerk. Murray-Theron se familie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos Tulbagh, Wellington, Johannesburg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn plek. Issie se ouma Belle beleef groot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf sy ’n besondere lewenstyl. Ouma Belle is dan ook die matriarg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in die boek, maar sy boet nie haar sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. Haar wilskrag en pligsgevoel hou haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar man, aan die dood afgestaan. Sy word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien maande oue Albertus sterf. Wat sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die hartseer, sorg sy dat die meisies ’n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en wanneer dit by geleerdheid kom, besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende en geleerde mense met ’n goeie kultuuragtergrond. inguistics and Literary Studies Book Review ober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn n taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, de, albei met lof. het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug r boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ien. u se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) klik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het k was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die haal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die soos in ’n legkaart inmekaar gepas. foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is eslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om watter rolle al die karakters speel. skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se elle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou sie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. erheid dieper as heldedade gelê. skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde ikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van m. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van nervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ilie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos rg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn oot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf arg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. u haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende kultuuragtergrond. Murray-Theron vra haarself af hoe haar an word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid an my voorsate Te as gemaak was) laat val en ’n skerfie ermanent begin skreef om die beska s die verhaal op die skrywer se le r skerfie, soos in ’n legkaart inmekaa pragtige foto’s, getrou aan die tyd w n soort geslagsregister van ’n klom or van my voorsa Page 1 of 1 Page 1 of 1 Op die spoor van my voorsate p Greytown in Natal gebore. hy was ’n taalonderwyser. Sy Glencoe. Daarna studeer sy met hoofvakke Afrikaans-Ne et lof. der onder meer: Wie is jy, Eliza 97), Die Mezzanine-klub (1998), e met klein diere (2008) en Stip sensitiewe hande wat met do vroulike karakter handel. Ge lp grootmaak. Terwyl sy die e val en ’n skerfie glas beland eef om die beskadigde iris te ie skrywer se lewensverhaa egkaart inmekaar gepas. rou aan die tyd waarin Issie s ster van ’n klompie mense v es het. Die leser moet telkens le al die karakters speel. deur opdrifsels van papier na ooie kind) genoem. Toe hy h y voorsate 41 op Greytown in Natal an; hy was ’n taalonderw ool Glencoe. Daarna stud d met hoofvakke Afrika i met lof. onder onder meer: Wie is (1997), Die Mezzanine-klub serie met klein diere (2008) gte sensitiewe hande wat r ’n vroulike karakter han s help grootmaak. Terwyl laat val en ’n skerfie glas skreef om die beskadigd p die skrywer se lewen ’n legkaart inmekaar gep getrou aan die tyd waarin egister van ’n klompie m gelees het. Die leser moet ll l d k k my voorsate Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Book Title: ’n Skerfie glas Book Cover: Author: Erika Murray-Theron ISBN: 978-1-4853-0910-9 Publisher: Protea Boekhuis, 2018, R186* *Book price at time of review Review Title: Op die spoor van my voorsate Reviewer: Aletta de Beer1 Affiliation: 1Private, Springs, South Africa Corresponding author: Aletta de Beer, [email protected] How to cite this book review: De Beer, A., 2019, ‘Op die spoor van my voorsate’, Literator 40(1), a1662. https://doi.org/10.4102/lit. v40i1.1662 Copyright: © 2019. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Erik aan sko Stel aso Rom (199 oor ’n a ’n S getu mo hy s sou rom out Voo daa Daa op h In h pa voo Ten Op fam die haa ing Tulb plek sy ’ Oum die Haa man maa har wan en fam gelo afge Les rom Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Erika Isabel Murray is op 01 Oktober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn aanvoeling vir en belangstelling in taal aan; hy was ’n taalonderwyser. inguistics and Literary Studies Book Review ober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn n taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, de, albei met lof. het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug r boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ien. u se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) klik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het k was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die haal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die soos in ’n legkaart inmekaar gepas. foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is eslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om watter rolle al die karakters speel. skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se elle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou sie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. erheid dieper as heldedade gelê. skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde ikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van m. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van nervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ilie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos rg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn oot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf arg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. u haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende kultuuragtergrond. Murray-Theron vra haarself af hoe haar an word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid an my voorsate Terwyl sy d aat val en ’n skerfie glas bela kreef om die beskadigde iris die skrywer se lewensver n legkaart inmekaar gepas. etrou aan die tyd waarin Issi egister van ’n klompie mens elees het. Die leser moet telke my voorsate e Linguistics and Literary Studie Book Review ktober 1941 op Greytown in Natal geb g in taal aan; hy was ’n taalonderwyse n Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer B.A.-graad met hoofvakke Afrikaans nde, albei met lof. ei het, is onder onder meer: Wie is jy, der boom (1997), Die Mezzanine-klub (19 ), ’n Tapisserie met klein diere (2008) en t sien. rou se sagte sensitiewe hande wat me aaklik oor ’n vroulike karakter handel er boeties help grootmaak. Terwyl sy aak was) laat val en ’n skerfie glas bel ent begin skreef om die beskadigde ir erhaal op die skrywer se lewensve e, soos in ’n legkaart inmekaar gepas. ge foto’s, getrou aan die tyd waarin Is t geslagsregister van ’n klompie men van my voorsate nd Literary Studies Greytown in Natal gebore. By ha was ’n taalonderwyser. Sy gaan encoe. Daarna studeer sy aan d hoofvakke Afrikaans-Nederla of. onder meer: Wie is jy, Elizabeth? Die Mezzanine-klub (1998), Sê M et klein diere (2008) en Stippellyn nsitiewe hande wat met donker oulike karakter handel. Geduren grootmaak. Terwyl sy die een b l en ’n skerfie glas beland in Iss om die beskadigde iris teen lig skrywer se lewensverhaal ges kaart inmekaar gepas. aan die tyd waarin Issie se verh r van ’n klompie mense vóór e het. Die leser moet telkens daar voorsate rative Linguistics and Literary 1 of 1 Book Review p 01 Oktober 1941 op Greytown in N gstelling in taal aan; hy was ’n taalond skool en Hoёrskool Glencoe. Daarna haar B.A.-graad met hoofvakke A Sielkunde, albei met lof. n gevloei het, is onder onder meer: W kkie sonder boom (1997), Die Mezzanine yf (2007), ’n Tapisserie met klein diere (2 e lig laat sien. ad (’n vrou se sagte sensitiewe hande at hoofsaaklik oor ’n vroulike karakte ar kleiner boeties help grootmaak. inguistics and Literary Studies Book Review ober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn n taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, de, albei met lof. het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug r boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ien. u se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) klik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het k was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die haal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die soos in ’n legkaart inmekaar gepas. foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is eslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om watter rolle al die karakters speel. skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se elle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou sie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. erheid dieper as heldedade gelê. skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde ikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van m. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van nervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ilie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos rg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn oot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf arg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. u haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende kultuuragtergrond. Murray-Theron vra haarself af hoe haar an word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid an my voorsate Ten spyte daarvan het haar dapperheid dieper as heldedade gelê. Op ’n subtiele manier skilder die skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde familie en hulle sielkundige ontwikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van die gebeure en lewenstyl kan vorm. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van haarself en uiteindelik die Afrikanervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ingewerk. Murray-Theron se familie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos Tulbagh, Wellington, Johannesburg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn plek. Issie se ouma Belle beleef groot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf sy ’n besondere lewenstyl. Ouma Belle is dan ook die matriarg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in die boek, maar sy boet nie haar sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. Haar wilskrag en pligsgevoel hou haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar man, aan die dood afgestaan. Sy word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien maande oue Albertus sterf. Wat sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die hartseer, sorg sy dat die meisies ’n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en wanneer dit by geleerdheid kom, besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende en geleerde mense met ’n goeie kultuuragtergrond. Murray-Theron vra haarself af hoe haar familie, wat Boere-adel genoem kan word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, gelowige, ontwikkelde en belese mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid afgedwing het ondersteun? Op die spoor van my voorsate Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 P 1 f 1 B k R i Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 Page 1 of 1 Book Review Literator - Journal of Literary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies ISSN: (Online) 2219-8237, (Print) 0258-2279 tics and Literary Studies Review 1 op Greytown in Natal gebo n; hy was ’n taalonderwyser ol Glencoe. Daarna studeer met hoofvakke Afrikaans- met lof. nder onder meer: Wie is jy, E 1997), Die Mezzanine-klub (199 erie met klein diere (2008) en S te sensitiewe hande wat met ’n vroulike karakter handel. help grootmaak. inguistics and Literary Studies Book Review ober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn n taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, de, albei met lof. het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug r boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ien. u se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) klik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het k was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die haal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die soos in ’n legkaart inmekaar gepas. foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is eslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om watter rolle al die karakters speel. skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se elle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou sie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. erheid dieper as heldedade gelê. skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde ikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van m. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van nervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ilie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos rg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn oot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf arg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. u haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende kultuuragtergrond. Murray-Theron vra haarself af hoe haar an word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid an my voorsate inguistics and Literary Studies Book Review ober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn n taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, de, albei met lof. het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug r boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ien. u se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) klik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het k was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die haal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die soos in ’n legkaart inmekaar gepas. foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is eslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om watter rolle al die karakters speel. skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se elle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou sie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. erheid dieper as heldedade gelê. skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde ikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van m. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van nervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ilie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos rg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn oot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf arg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. u haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende kultuuragtergrond. inguistics and Literary Studies Book Review ober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn n taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, de, albei met lof. het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug r boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ien. u se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) klik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het k was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die haal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die soos in ’n legkaart inmekaar gepas. foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is eslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om watter rolle al die karakters speel. skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se elle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou sie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. erheid dieper as heldedade gelê. skrywer alle gebeurtenisse en lotgevalle van haar gerespekteerde ikkeling, so lewendig dat die leser sonder moeite ’n prentjie van m. Hierdie verhaal is die verhaal van die skryfster se familie, van nervolk. Politiek word op dieselfde subtiele wyse in die roman ilie-lotgevalle ontvou deur baie jare op verskillende plekke soos rg, Pretoria en Nylstroom en dit kry daarom ook in die roman ʼn oot smart op Tulbagh en Wellington. Te midde hiervan handhaaf arg van die familie. Sy is beslis een van die sterkste karakters in sagtheid in nie. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. u haar aan die gang. Sy het ses van haar elf kinders, asook haar word van die broosheid van die mens bewus toe haar dertien sy nie verloor nie, is grasie en liefde. Nieteenstaande al die n goeie opvoeding kry. Bella is ’n sorgsame en liefdevolle ma en besonder opofferend. Haar familiekarakters is indrukwekkende kultuuragtergrond. Murray-Theron vra haarself af hoe haar an word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid an my voorsate Murray-Theron vra haarself af hoe haar an word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid an my voorsate ary Criticism, Comparative Linguistics and Literary Studies t) 0258-2279 Page 1 of 1 Book Review Erika Isabel Murray is op 01 Oktober 1941 op Greytown in Natal gebore. By haar pa leer sy ’n fyn aanvoeling vir en belangstelling in taal aan; hy was ’n taalonderwyser. Sy gaan onder onder meer skool aan Colenso Laerskool en Hoёrskool Glencoe. Daarna studeer sy aan die Universiteit van Stellenbosch en behaal haar B.A.-graad met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Sielkunde, asook B.A.-Honneurs in Sielkunde, albei met lof. Romans wat uit haar pen gevloei het, is onder onder meer: Wie is jy, Elizabeth? (1989), Die toubrug (1992), Vlegsel (1995), Blikkie sonder boom (1997), Die Mezzanine-klub (1998), Sê Maria (2001), Kaalvoet oor die berg (2001), Verblyf (2007), ’n Tapisserie met klein diere (2008) en Stippellyn (2014). Ook het sy ’n aantal kortverhale die lig laat sien. ’n Skerfie glas se buiteblad (’n vrou se sagte sensitiewe hande wat met donkergroen pêrels speel) getuig van ’n verhaal wat hoofsaaklik oor ’n vroulike karakter handel. Gedurende haar kleutertyd moes Issie Malherbe haar kleiner boeties help grootmaak. Terwyl sy die een boetie gedra het, het hy sy bottel (wat van glas gemaak was) laat val en ’n skerfie glas beland in Issie se oog. Jare later sou sy haar regteroog permanent begin skreef om die beskadigde iris teen lig te beskerm. In die roman ’n Skerfie glas is die verhaal op die skrywer se lewensverhaal geskoei en word die outobiografie, skerfie vir skerfie, soos in ’n legkaart inmekaar gepas. Voor in die boek is twee pragtige foto’s, getrou aan die tyd waarin Issie se verhaal afspeel. Ook is daar voor in die boek ’n soort geslagsregister van ’n klompie mense vóór en ná Issie en Piet. Daarsonder sou die roman baie moeilik gelees het. Die leser moet telkens daarheen teruggaan om op hoogte te bly van wie dit is en watter rolle al die karakters speel. In hierdie outobiografie soek die skryfster deur opdrifsels van papier na haar ouma Issie. Issie se pa (’n donker figuur) het haar Belle (sy mooie kind) genoem. Toe hy haar aan sy tweede vrou voorstel, noem hy haar Issie en Issie besef dat daar ’n afstand tussen haar en haar pa ontstaan het. Op die spoor van my voorsate Murray-Theron vra haarself af hoe haar familie, wat Boere-adel genoem kan word, apartheid kon skep. Hulle was hardwerkende, eerlike, gelowige, ontwikkelde en belese mense. Waarom dan die regering van die dag, wat apartheid afgedwing het, ondersteun? Copyright: © 2019. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Lesers wat in politiek, die land se geskiedenis, sielkunde en die taal belangstel, sal beslis hierdie roman geniet. Open Access http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1662/3112

Afrikaans

Wildernis en woestyn: omgewingskragte teen die mens s’n in Boendoe en Toewaaisand S. Meyer Fakulteit Opvoedingswetenskappe Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E pos: [email protected] Wilderness and desert: environmental forces against man’s in Boendoe and Toewaaisand In Chris Barnard’s “Boendoe” (1999) and Christoffel Coetzee’s “Toewaaisand” (2003), the relationship between man and nature is stressful. This article investigates the nature and intensity of the characters’ experience of and reaction to geographical isolation and natural environmental crises and forces in the novels. In both novels evidence of heightened interdependency between the characters is found, but also a degradation of social and communication skills and disillusionment regarding the inability to create and maintain meaningful relationships. Surrounding environmental circumstances and events lead to trauma and exhaustion in the characters from “Boendoe” and experiences of the disruption of life, isolation and estrangement of loved ones in “Toewaaisand”. Findings from within psychology are applied in this article to conjoin the experiences of characters and individual narratives with the general, human inclination to indicate relevance within the reader’s life. In both novels the influence of natural environmental factors is related to the development of liminal fields of experience. The characters experience the phases of “separation” and “limen” in Turner’s transformation model, but this is not followed by the experience of “reincorporation”. Opposed to the creativity that is usually linked with liminality, in these novels a destructive process is taking place: liminality without a hopeful or constructive prospect. Literator 27(1) April 2006:57-77 57 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” Opsomming Wildernis en woestyn: omgewingskragte teen die mens s’n in Boendoe en Toewaaisand In Chris Barnard se “Boendoe” (1999) en Christoffel Coetzee se “Toewaaisand” (2003) word ’n spanningsverhouding tussen mens en natuur aangetref. Die artikel ondersoek die aard en intensiteit van die karakters se belewing van en reaksie op geografiese afsondering en natuurlike omgewingskrisisse en -kragte in die romans. In albei romans word bewyse gevind van verhoogde interafhanklikheid van die karakters, maar ook ’n aftakeling van sosiale en kommunikasievaardighede en ontnugtering in die vermoë om sinvolle verhoudings aan te knoop of te handhaaf. Die omringende natuuromstandighede en -gebeure gee aanleiding tot trauma en uitputting by karakters in “Boendoe” en ervarings van lewensontwrigting, isolasie en vervreemding van geliefdes in “Toewaaisand”. Bevindings uit die sielkunde word in hierdie artikel betrek om karakterervarings en individuele vertelling te verbind met die algemeen-menslike, om ’n relevansie vir die leser se lewe aan te toon. In albei romans hou die invloed van natuurlike omgewingsfaktore verband met die ontstaan van liminale ervaringsgebiede. Die karakters ervaar die fases van “afskeiding” en “limen” in Turner se transformasiemodel, maar dit word nie gevolg deur die belewing van “herinkorporasie” nie. Teenoor die kreatiwiteit wat gewoonlik met liminaliteit gepaard gaan, is in hierdie romans ’n afbrekende, vernietigende proses werksaam: liminaliteit sonder hoopvolle of opbouende vooruitsig. 1. Inleidend Voorts word gepoog om aan die ondersoek ook praktiese relevansie te verleen, deur verbande te probeer bepaal tussen hierdie karakterresponse in die romans en algemeen-menslike belewenisse. Die doel daarvan is dat, indien bevestiging van die algemeen-geldigheid van die reaksies van romankarakters in hierdie betrokke werke in die psigologie gevind word, die leser sou kon baat by die selfkennis wat hieruit kan ontstaan. Die eietydse leser kan identifiseer met spanningsvolle episodes van konfrontasie met omgewingskragte, aangesien die inligtingstegnologie ons in kontak bring met natuurlike omgewingsrampe dwarsoor die wêreld: tsoenami’s, siklone en orkane, aardskuddings en droogtes. Romans is toegankliker “hand- boeke” as sielkundetekste en die verband tussen persoonlike ervaring en narratiewe is op genuanseerde wyse deur onder andere Ricoeur, MacIntyre, Gergen en Carr uitgespel.1 Carr (1997:16) beweer dat, hoewel ons met die onvoorsiene rekening hou, ons voortdurend daarna streef om beperkings te oorkom, deur soveel moontlik in terme van die toekoms te probeer voorsien – ’n soort “onderhandeling” met die toekoms deurdat ons nie bloot terugsit en dinge met ons laat gebeur nie. Verhale wat identifikasie van die leser met lewensingrypende gebeure in die hand werk, bied volgens hierdie teorie toekomstoerusting. Dit gaan dus nie bloot om die bevestiging van ’n sielkundeteorie nie; daar word gefokus op die interaksie tussen algemene teorie en spesifieke verhale; om die unieke variasie op ’n bekende tema en om die relevansie daarvan vir die leser. By wyse van inleiding word ’n kort oorsig oor die verhouding tussen die mens en die natuur as tema in die Afrikaanse prosa geskets. 1 Kyk MacIntyre (1997:254) en Ricoeur (1985:67) se uiteensetting van die verband tussen narratiewe en persoonlike ervaring, asook Gergen (1997:162) se gebruik van die term self-narrative om identiteit mee te verklaar. Vergelyk ook David Carr se sienswyse dat die mens die rol van “storieverteller” kan inneem ten opsigte van sy/haar eie lewensgebeure. 1. Inleidend Chris Barnard se jongste roman, Boendoe (1999), en Toewaaisand (2003) van Christoffel Coetzee (geredigeer en voltooi deur Piet van Rooyen) is tematies verwant: in albei romans word die karakters se lewens beïnvloed en omvergewerp deur geografiese afsondering, asook deur omgewingskrisisse en -kragte. Hierdie romans leen hulle tot ’n ondersoek na ’n spesifieke aspek van die verhouding tussen die mens en die natuur, soos in die Afrikaanse prosa uitgebeeld, naamlik ’n verhouding van spanning en ’n element van konfrontasie tussen die karakters en hulle natuurlike omgewing. Die titel van Barnard se roman voorspel alreeds ’n ruimte van afgesonderdheid en menslike ontoeganklikheid. Ook Toewaaisand met sy titel en voorbladontwerp – verlatenheid en ongenaak- baarheid, vasgevang in ’n fotobeeld van uitgestrekte woestynduine – skep by die leser ’n verwagting dat dié ruimte spanningsvol beleef gaan word. Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 58 S. Meyer Hierdie artikel fokus op die aard en intensiteit van die karakters se belewing van en reaksie op die geografiese isolasie en natuurlike omgewingsinvloede en -kragte in die romans. Voorts word gepoog om aan die ondersoek ook praktiese relevansie te verleen, deur verbande te probeer bepaal tussen hierdie karakterresponse in die romans en algemeen-menslike belewenisse. Die doel daarvan is dat, indien bevestiging van die algemeen-geldigheid van die reaksies van romankarakters in hierdie betrokke werke in die psigologie gevind word, die leser sou kon baat by die selfkennis wat hieruit kan ontstaan. Die eietydse leser kan identifiseer met spanningsvolle episodes van konfrontasie met omgewingskragte, aangesien die inligtingstegnologie ons in kontak bring met natuurlike omgewingsrampe dwarsoor die wêreld: tsoenami’s, siklone en orkane, aardskuddings en droogtes. Romans is toegankliker “hand- boeke” as sielkundetekste en die verband tussen persoonlike ervaring en narratiewe is op genuanseerde wyse deur onder andere Ricoeur, MacIntyre, Gergen en Carr uitgespel.1 Carr (1997:16) beweer dat, hoewel ons met die onvoorsiene rekening hou, ons voortdurend daarna streef om beperkings te oorkom, deur soveel moontlik in terme van die toekoms te probeer voorsien – ’n soort “onderhandeling” met die toekoms deurdat ons nie bloot terugsit en dinge met ons laat gebeur nie. Verhale wat identifikasie van die leser met lewensingrypende gebeure in die hand werk, bied volgens hierdie teorie toekomstoerusting. Hierdie artikel fokus op die aard en intensiteit van die karakters se belewing van en reaksie op die geografiese isolasie en natuurlike omgewingsinvloede en -kragte in die romans. 2 Teenoor die gewone woordeboekonderskeid tussen natuur as die nie- mensgemaakte skepping, wat die kragte en prosesse wat al die verskynsels in die stoflike wêreld voortbring en beheer, insluit (HAT, 1994:692) en ekologie as die verhouding van die lewende organismes tot hul omgewing (HAT, 1994:189), word die term omgewing in hierdie artikel vanuit meer hoeke bekyk en breër omskryf. 2. Fokus op die verhouding tussen die mens en die natuur Meyer skerp gekyk na die verhouding tussen die natuur en die menslike beskawing in die Suider-Afrikaanse konteks. skerp gekyk na die verhouding tussen die natuur en die menslike beskawing in die Suider-Afrikaanse konteks. Genoemde werke, wat net ’n greep verteenwoordig uit die resente prosa met die verhouding tussen die mens en die natuur as tema, illustreer duidelik hoe telkens ander aksente in dié verhouding vertoon word. In Groot Vyf: spoor van ’n dekade word die komplekse verhaal van die mense van Suider-Afrika in die negentigerjare teen die ekologiese agtergrond ontvou en terselfdertyd ingebed in ’n historiese konteks wat teruggaan tot die eerste bewoners van dié land. In Van Rooyen se romans verskaf die volg van ’n dier se spoor die geleentheid om verslag te doen oor die lewensomstandighede van veral die inheemse bevolkings, en word die jag ’n soort inisiasieproses waaruit die karakters met meer insig tree. Wat in Bakkes se werk sentraal staan, is die opponerende standpunte van bewaring en benutting. Sy verhale beeld dikwels die botsende belange uit van bewaringsgesindes en diegene wat in armoede leef in ’n omgewing waar die oorvloedige natuurlike hulpbronne hoof- saaklik gereserveer word vir toeriste. 2. Fokus op die verhouding tussen die mens en die natuur Hierdie ondersoek word gemotiveer deur die leemte wat bestaan ten opsigte van navorsing oor die veelkantige verhouding tussen die Literator 27(1) April 2006:57-77 59 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” mens en die natuur wat in die Afrikaanse prosa aangetref word. Al sedert die begin van die twintigste eeu word gepoog om ’n blik op Afrika te bied deur tekste waarin die fokus val op die Afrika-natuur, sy diere en sy mense. Jag-, veld- en diereverhale was reeds ’n prominente literêre tendens in die tydperk van die Afrikaanse koloniale letterkunde (ongeveer 1900-1930). Roos (1998:28-31) verwys na ’n paar van die vernaamste beoefenaars van hierdie prosavorm uit dié betrokke tydperk, naamlik G.R. von Wielligh, die broers G.C. en S.B. Hobson, P.J. Schoeman en Sangiro. Wat die meer onlangse Afrikaanse prosa betref, sou Dalene Matthee se bosromans uitgelig kon word as prominente voorbeeld van wat Smuts (1998:20) die ekologiese roman noem – werke waarin ’n besondere sensitiwiteit vir die ekologie2 geopenbaar word. Jooste (1998:675) noem die invloed wat in die tagtigerjare van Matthee se romans op die werklikheid uitgegaan het, ongewoon in Afrikaans. Hy verwys na die staproetes wat destyds rondom Knysna ingestel is weens die belangstelling in die bosomgewing wat deur die boeke gaande gemaak is. Klawervier (1998) van Annelie Botes sluit in tema aan by Matthee se Kringe in ’n bos. Smuts (1998:20) identifiseer by Botes dieselfde oortuigende tekening van die (fyn)boswêreld, dieselfde duidelike bewyse van plant- en diere- kennis en dieselfde vaardige ontwikkeling van natuursimbole. In 1997 debuteer Johann Botha met Groot Vyf: spoor van ’n dekade, ’n bundel wat hom intens besig hou met die mens se rol in die natuur, natuurbewaring en die dierelewe. Ook Piet van Rooyen en Christiaan Bakkes het in die afgelope dekade bygedra tot die versameling Afrikaanse tekste waarin die mens in sy saambestaan met die natuur in oënskou geneem word. In Van Rooyen se romans, Die spoorsnyer (1994), Agter ’n eland aan (1995) en Die olifantjagters (1997), is die herhalende tema dié van spoorsny teen die agtergrond van die Namibiese landskap, met die intense bele- wing van die natuur as deel daarvan. In Bakkes se Die lang pad van Stoffel Mathysen (1998), Stoffel in die wildernis (2000), Skuilplek (2002) en Stoffel by die afdraaipad (2004) word waargeneem vanuit die ekologies sensitiewe perspektief van die natuurbewaarder, en Literator 27(1) April 2006:57-77 60 ISSN 0258-2279 S. 3. Spanning tussen die mens en die omgewing in Boendoe en Toewaaisand Die eiesoortige fokus in Boendoe en Toewaaisand is reeds aangetoon: daar word verslag gedoen oor die karakters se belewing van spanning ten opsigte van en konfrontasie met omgewings- kragte. Wanneer Evernden (1996:99) praat oor mens-omgewingsverhou- dings, tref hy onderskeid tussen dié verhouding waar die omgewing as ’n blote ruimtelike agtergrond beleef word, “a collection of physical forms”, en dié waar die omgewing beleef word as “the outcome of how it got there and the outside of what goes on inside”. In laasgenoemde verhouding kom die begrip omgewing beter tot sy reg. Omgewing verwys na die geheel van omringende toestande en omstandighede wat aktiwiteit beïnvloed en behels die natuurlike sowel as die menslike/stedelike omgewing (environment, volgens The American Heritage Dictionary of the English Language, 2000). Met omgewing word in hierdie artikel spesifiek die natuurlike omgewing bedoel, soos gedefinieer deur die Nasionale Wet op Omgewingsbestuur (107/1998): die fisiese en biologiese komponen- te en ekostelsels asook die eienskappe en toestande daarvan wat menslike gesondheid en welsyn beïnvloed. Die kwessie van beïn- Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 61 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” vloeding van die mens deur omringende natuuromstandighede en - gebeure word dus sentraal geplaas. In Boendoe sentreer die vertelling van die ekoloog, Brand de la Rey, om die gebeure wat veroorsaak is deur ’n versengende droogte. Honderde verhongerde mense uit Mosambiek sak op die Mbabala- sendingstasie en -hospitaal toe en ’n groot deel van die spanning in Boendoe hou verband met die pogings om die verhongerde Mosambiekers met ’n afgeleefde weermagvliegtuig na Rooikruis- kampe naby Durban te vervoer. Viljoen (1999:51) gee Barnard krediet vir die wyse waarop die roman ook die spanning reflekteer wat hierdie soort krisis genereer in die verhoudings tussen die verskillende mense in hierdie afgesonderde gebied. In Toewaaisand loop die lede van ’n jaggeselskap hulle vas in ’n storm in die woestyn en die meisie wat kontak met die geselskap verloor, word in die bedrieglike, veranderende woestynlandskap nooit weer gevind nie. Die sersant en die koerantman wat ná die verdwyning in die woestyn probeer rekonstrueer wat gebeur het, stuit albei teen ’n verskuiwende werklikheid, waar die sand alles toewaai. Hierdie romans waarin die kragte van die mens deur dié van die omgewing verdwerg word, behoort tot die tipe werk waarin “the nonhuman environment is a presence … that suggest that human history is implicated in natural history” (Head, 2000:237). 3 Suedfeld en Steel (2000:231) gebruik die term “psigo-omgewingsfaktore” om te verwys na stresfaktore in “uiterste” omgewings, soos woestyne, afgeleë eilande, onbereikbare bergagtige dele wat ’n sielkundkige impak het op die mens. 4. Boendoe Barnard se roman praat saam met dié van outeurs soos Elsa Joubert, Karel Schoeman, Etienne van Heerden, Louis Kruger, Alexander Strachan en Riana Scheepers oor die groot eksistensiële tema van die vervreemding van die Europese mens in Afrika. Die biologiese data wat Brand de la Rey insamel in ’n feitlik ongerepte gebied in die noorde van Kwazulu-Natal, ’n area sonder mense- bevolking of -manipulasie, soos kragdrade, kanale, opgaardamme, spoorlyne of paaie, maak van hom ’n soort ontdekkersfiguur in ’n maagdelike landskap. Hy verteenwoordig die tradisionele Europese houding van beheersing van die onbekende deur middel van natuurwetenskaplike ondersoek. Sy universiteitskennis van natuurwette bots met die geheime van die natuur van die Afrika- kontinent. 3. Spanning tussen die mens en die omgewing in Boendoe en Toewaaisand Die belangrikste rol van die woestynruimte in Toewaaisand is die metaforiese, waardeur iets van die mens-omgewing-spanning sub- tiel voortgedra word deur die roman: “die woestyn word beeld vir die idee dat die wêreld vir die mens onkenbaar is” (John, 2004:202). As sodanig vorm woestyn ’n verrassende beeldparallel met boendoe in Barnard se roman: “Boendoe kan, naas plek, ook ’n toestand ver- teenwoordig: die gramadoelas van die menslike gees, ons prekêre bestaan in ’n wildernis van onverstaanbare en onverklaarbare dinge” (Hough, 1999:7). Vervolgens word elke roman vlugtig in breër literêre konteks geplaas en word die uitwerking van geografiese isolasie en natuurlike omge- wingskrisisse/-kragte op die karakters in die twee romans af- sonderlik ondersoek. Bevindings uit die sielkunde oor die invloed van “uiterste en ongewone natuurlike omgewings”3 op diegene wat 3 Literator 27(1) April 2006:57-77 62 ISSN 0258-2279 S. Meyer daar woon of werk, word betrek om die algemeen-menslike geldigheid van die karakters se reaksie te begrond. Die doel hiermee is in die inleidende deel van die artikel uiteengesit. daar woon of werk, word betrek om die algemeen-menslike geldigheid van die karakters se reaksie te begrond. Die doel hiermee is in die inleidende deel van die artikel uiteengesit. voorsprong gegee bo die twee byna sektariese nonne, die enigmatiese dokter Vukile Khumalo en die swyende, geslote Vusi (p. 7). Die waarde wat hulle gedeelde kulturele en taalagtergrond het, moet dus gesien word binne die konteks van die afgesonderde omgewing waarbinne enige gemeenskaplike deler dadelik die grondslag sou vorm van ’n aanhanklikheid ten opsigte van mekaar – méér as wat die geval sou wees in normale omstandighede. Nog ’n raakpunt tussen Brand en Julia is ’n gedeelde wantroue teenoor die mens- dom, wat op verskillende maniere uit hulle jeugjare gemotiveer word. Hierdie raakpunte maak hulle kwesbaar en meer aangewese op mekaar in wat Julia die “godvergete gramadoelas” noem (p. 31). Brand sê: “Daar was natuurlik die moontlikheid, heeltyd, by albei van ons, dat die ander een dalk, miskien, ’n soort antwoord kon word op die een of ander ongeformuleerde vraag” (p. 330). Die afsondering waarin hulle leef, die gevolglike aanhanklikheid en kwesbaarheid, motiveer en verklaar die intense ontnugtering wanneer die karakters na mekaar tas, en dan verbytas. “Praat was vir albei van ons ’n vorm van ontvlugting van mekaar, ’n veiligheidsklep, ’n rookskerm”, som Brand die onbereikbaarheid tussen hom en Julia op, en “Daar was ’n oomblik waarin ons albei, eers weifelend, toe duiselig weers- kante van ’n hoë afgrond na mekaar toe begin val het. Maar sy het haar gesig weggedraai” (p. 65). Die ontnugtering van die hoofkarakters is ’n bekende tema in Barnard se werk. Die volgende vraag wat Brand aan homself stel, is ook van toepassing op ’n roman soos Mahala (1971) en ’n kortver- haal soos “Hoogsomernag” (Duiwel-in-die-bos): “Wat is die ding tussen een mens en ’n ander een, wat so duiselingwekkend is dat dit die laaste tree na mekaar toe onmoontlik maak?” (p. 208). Julia en Brand is duidelik lief vir mekaar, maar soek eerder die eensaamheid op as om nog ’n moontlike herhaling van die bekende verraad en hartseer uit hul onderskeie verledes te trotseer. Deur die agtergrond van die “onmeetlike gemis” wat geografiese afsondering bring, word die ironiese uitkoms van die uitreik na mekaar in Boendoe geaksentueer. 4.1.1 Beïnvloeding van menslike verhoudings Die afsondering waarin Brand werk, maak dit by tye vir hom moeilik om te onthou wanneer hy laas ’n mens gesien het (p. 1). Die sporadiese kontak met Strydom, die paleontoloog wat in dieselfde omgewing werk, bring weinig kommunikasie: “In die bos is praat die eerste slegte gewoonte wat jy afleer. Swye word mettertyd ’n manier van uitreik na mekaar toe” (p. 45). Die effek van hierdie soort af- sondering word erken in vertellersfrases soos: “my bosbedonnerde brein se hersenskimme” (p. 65); “die bos se manier om in ’n mens se kop in te groei” (p. 66); “wat die bos selfs aan ’n toegewyde selibaat soos hy (Vader Mundt) kan doen … ’n onmeetbare gemis. Ek het met dieselfde onmeetbare gemis te doen gehad” (p. 66-67). Brand se betrokkenheid by Julia is nie slegs op romantiese vlak te verklaar nie. Hy noem haar hubaarheid die “voor die hand liggendste én die misleidendste rede” vir die affiniteit wat hy met haar voel. In die eindelose gramadoelas, in ’n see van ongeletterdheid en vreemde tale en bygelowe en towery en donker ondeurgrond- bare magte en eensaamheid was sy die enigste mens met wie ek in my eie taal kon praat. Dit het haar ’n oninhaalbare Literator 27(1) April 2006:57-77 63 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” voorsprong gegee bo die twee byna sektariese nonne, die enigmatiese dokter Vukile Khumalo en die swyende, geslote Vusi (p. 7). voorsprong gegee bo die twee byna sektariese nonne, die enigmatiese dokter Vukile Khumalo en die swyende, geslote Vusi (p. 7). 4.1.2 Trauma en verlies van sekerhede in ’n liminale situasie Met die aanvang van die roman is die droogte reeds besig om “homself te bevestig in byna elke faset van die sisteem” (p. 14). Die ekologiese agteruitgang is aanvanklik sigbaar in die afwesigheid van sade en vrugreste in die uitwerpsels van bobbejane en ape, die Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 64 S. Meyer afname in dassiewerpsels en die verminderde voëlneste langs die droë spruit (p. 14). Met die toestroming van Mosambiekers na Mbabala word dit ’n krisis. Banke riet word aan die brand gesteek om wild uit die ruigtes te dryf om met stokke dood te slaan (p. 61); Brand se assistent, Vusi, kry daagliks tot negentien strikke in die veld (p. 87). Julia roep Brand uit sy werkomgewing weg na Mbabala om te kom help wanneer sake daar begin handuit ruk. Met Mbabala wat verander het in ’n plakkerskamp van siekes, verhongerdes en verswaktes, word Brand oornag uit die rol van bioloog en ekoloog verplaas na dié van verpleër. Hy probeer ’n spalk maak vir ’n kind met ’n gebreekte arm, steriliseer spuite, dra nat matrasse uit in die son, help beddens opmaak en voer swak pasiënte. Dit is nie net Brand wat in ’n vreemde rol beland nie, “Vusi en Gwaja (die tuinier) het die vure gestook en vleis opgekerf en suster Erdmann en twee ander helpers het die sop gekook; Julia en suster Roma en Vukile het die mense gevoer wat nie meer self kon eet nie” (p. 62). Die karakters bevind hulleself in ’n tusseninfase: losgemaak van bekende omstandighede en oorweldig deur die oorlewingseise gestel deur die steeds toestromende vlugtelinge, terwyl hulle wag op hulpverlening, waardeur die normaliteit in hulle lewens herstel sal kan word. Die ervaring van liminaliteit word geïntensifiseer en uitgerek, omdat die sendingstasie in ’n geografiese tussengebied lê: as gevolg van ’n dispuut oor waar die grens tussen Suid-Afrika en Mosambiek presies is, glo sommige mense dat die sendingstasie in Suid-Afrika is en ander dat dit in Mosambiek lê (p. 10). Die Weermag word eerste om hulp genader, maar “hulle sê ons is Mosambiek, hulle help net Suid-Afrikaners” (p. 91). Terwyl die Rooi Kruis ook sloer met hulle beloofde hulp, bevind die personeel van die klein sendinghospitaal, met Brand as toevoeging, hulle onder toenemende druk. Mbabala se fasiliteite, toerusting, middele en personeel is gans ontoereikend vir die krisis en verskeie karakters reageer toenemend getraumatiseerd. 4.1.2 Trauma en verlies van sekerhede in ’n liminale situasie Die eerste tekens van irritasie is sigbaar by Julia. Nadat ’n kind sterf terwyl sy hom probeer voer, moet Brand die “lemkant van haar frustrasie” trotseer (p. 8). Sy wil hê hy moet haar help om te gaan kos soek by omringende statte. Wanneer Brand haar daarop wys dat niemand mielies vir langer as een winter stoor nie en die droogte reeds vir drie jaar lank voortsleep, ontplof sy: “Gaan vang jou Literator 27(1) April 2006:57-77 65 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” paddatjies, man. Gaan tel jou krieke … Loop speel tussen jou bobbejane. Los die harde waarheid vir ons!” (p. 9). Julia word deur ’n “onbekende energie” gedryf (p. 12) en is tot veertig uur lank heeltyd op haar voete (p. 63). Hierdie toewyding eis sy tol. Toe Brand opdaag nadat sy sy hulp ontbied het, is sy en die nonne reeds sigbaar afgerem en oorspanne (p. 58). Julia óóridentifiseer met die swakkes en hongeres wat hulle na Mbabala wend vir oorlewing. Sy stel onrealistiese doelwitte as sy dit op haar neem om kos te gaan soek vir die sterwende mense. Met geleende donkies pak sy die sestig kilometer na Babamkhulu se kraal aan oor ’n terrein waarlangs geen pad loop nie (p. 19-23). Julia se oorreaksie op die nood van die hongeres is ten dele te verstaan uit haar eie traumatiese jeugjare. Julia is verwerp deur haar stiefma en het ’n problematiese verhouding met haar pa gehad, as gevolg waarvan sy uiteindelik uit die huis gevlug het. Sy diep uit haar verlede baie ervarings op van misbruik en verwerping (p. 67, 95, 96, 112). Brand besef: “Elkeen van hierdie mense het ’n blywen- de letsel op haar gelaat” (p. 96) en “Sy sou eers later leer ’n mens neem jou verlede oral met jou saam” (p. 57). Die fisieke en geestelike uitputting wat in Julia opbou terwyl sy verbete voortgaan met haar versorgingstaak, kulmineer in ervarings van ontnugtering en die bevraagtekening van geestelike ankers: Maar skielik, nou, was daar niemand … ’n Groot en almagtige, onverklaarbare, leë Niks. Nêrens ’n wolk nie; geen wind nie, geen voetspoor of vingerafdruk nie, geen sprake van reën of enige ander vorm van genade nie; geen hoop meer nie (p. 112). 4.1.2 Trauma en verlies van sekerhede in ’n liminale situasie Julia beskuldig Brand van die teenpool in die emosionele reaksie op trauma, naamlik distansiëring: “Ek verstaan nie hoe kan jy jou so afvee aan wat hier aan die gang is nie!” (p. 29). Hierop reageer Brand rasioneel: “Julle kan twintig mense dalk ses maande lank help. En veertig mense dalk drie maande. En tagtig mense dalk ses weke. Maar omdat die bostelegraaf werk soos hy werk, gaan julle oor ’n week vir niemand meer kos hê nie. Wat dan?” (p. 29). Hierdie intellektualisering van die situasie is duidelik ’n verdedigingsmega- nisme. In retrospeksie onthou Brand: Julia beskuldig Brand van die teenpool in die emosionele reaksie op trauma, naamlik distansiëring: “Ek verstaan nie hoe kan jy jou so afvee aan wat hier aan die gang is nie!” (p. 29). Hierop reageer Brand rasioneel: “Julle kan twintig mense dalk ses maande lank help. En veertig mense dalk drie maande. En tagtig mense dalk ses weke. Maar omdat die bostelegraaf werk soos hy werk, gaan julle oor ’n week vir niemand meer kos hê nie. Wat dan?” (p. 29). Hierdie intellektualisering van die situasie is duidelik ’n verdedigingsmega- nisme. In retrospeksie onthou Brand: Ek wou hulle (die hongeres) nie sien nie … Omdat jy soveel sien wat jy liewer nie sou wou sien nie, word jy blind daarvoor. Vir die bloederige swere en die opgeswelde buike en die smagtende oë en etter en krioelende brommers (p. 169). Literator 27(1) April 2006:57-77 66 ISSN 0258-2279 S. Meyer Vukile, op wie se skouers die verantwoordelikheid van die hospitaal rus, vind die situasie mettertyd onhoudbaar. Sy humeurige optrede en toenemende emosionaliteit (p. 201, 204) is in stryd met sy gelykmatige karakter. Iemand doen navraag oor die dooies wat op die hospitaalwerf rondlê en Vukile begin histeries lag en huil by die gedagte dat iemand meen dat ’n mens met ’n graaf die situasie, wat so hopeloos buite beheer geraak het, sal kan beredder (p. 133). In desperaatheid dien hy uiteindelik die hele personeel ’n slaapmiddel toe – “I was trying to save them” (p. 135) – en verklaar huilend: “I can’t handle people dying of hunger. I can’t handle God” (p. 135). Die vernietigende droogte in Boendoe genereer trauma wat as’t ware soos ’n vergrootglas die kompleksiteite en die limiete in die karakters se geestelike mondering uitwys. Hulle reaksies verraai onverwerkte trauma, vertwyfeling oor geestelike ankers, ontkenning of distansiëring van die werklikheid en emosionele knakpunte. 4.2 Die roman as bevestiging van insigte uit die sielkunde In die sielkunde word ’n situasie soos dié wat by Mbabala ontplooi, beskou as ’n gevaarsone vir diegene in ’n versorgingsrol. Ehrenreich (2003:19) verwys spesifiek na die effek van natuurrampe wanneer hy die verskynsel van post-traumatiese stres en die rol van nood- en traumawerkers bespreek. In Burnard (1993:6) se navorsing oor die oorsake van stres by gesondheidswerkers, word faktore soos onvol- doende toerusting en middele om in die nood te voorsien, wat ook in die Mbabala-krisissituasie van toepassing is, pertinent genoem. Wat die Mbabala-personeel in hierdie tydperk van ontworteling ervaar, strook hoe langer hoe meer met die simptome wat Figley (1995:29) compassion fatigue noem – ’n term waarvan die vertaalde ekwivalent, medelyemoegheid, nog nie algemeen in Afrikaans gebruik word nie. Die simptome van psigologiese uitbranding en sekondêre traumatisasie, soos dit manifesteer in diegene wat oor ’n tydperk met trauma-slagoffers werk, beïnvloed die fisieke, die psigologiese, die emosionele, die kognitiewe, die verhoudings en die gedrag van die hulpverleners (Huggard, 2003:163-164). Julia se optrede verraai haar verlies aan beheer op feitlik al hierdie vlakke, ook Vukile vertoon verskeie simptome van medelyemoegheid, soos paniek (p. 25), diepliggende tamheid en ’n vorm van disoriëntering, “soos iemand wat pas ontdek het hy sit op die verkeerde trein” (p. 105). Die verskillende maniere waarop Julia en Brand die krisis hanteer, klop met die teenstrydige gedragsvorme wat Collins (2003:419) Literator 27(1) April 2006:57-77 67 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” identifiseer by gesondheidswerkers wat deur die lot van hul pasiënte oorweldig voel: Julia verraai oormatige identifikasie met en betrok- kenheid by die getraumatiseerdes, terwyl Brand kies om hom van hulle te distansieer ter wille van selfbehoud. identifiseer by gesondheidswerkers wat deur die lot van hul pasiënte oorweldig voel: Julia verraai oormatige identifikasie met en betrok- kenheid by die getraumatiseerdes, terwyl Brand kies om hom van hulle te distansieer ter wille van selfbehoud. Die intense mate waarin Julia deur die Mbabala-krisis geraak word, blyk ook sielkundig gemotiveerd te wees. Uit Collins (2003:420) se navorsing blyk dat traumawerkers en terapeute hulle eie onver- werkte, pynlike lewenservarings saambring na die ontmoetings- ruimte met getraumatiseerdes. Werkers met ’n geskiedenis van persoonlike trauma loop derhalwe ’n groter risiko om sekondêre traumatiese stres te onwikkel. Deur met die karakters en hulle ervarings en algemeen-menslike belewenisse te identifiseer, kom die leser dus agter hoe ekstreme omstandighede mense psigologies beïnvloed. 4.2 Die roman as bevestiging van insigte uit die sielkunde Die aanbieding daarvan in hierdie roman strook met die bevindings uit die sielkunde en sou dus baie waardevol kon wees waar die lesers met werklike en potensiële omgewingskatastrofes gekonfronteer word. 5. Toewaaisand By die lees van ’n teks met ’n ongewone herkoms soos hierdie deur Christoffel Coetzee, “geredigeer en voltooi deur Piet van Rooyen”, bly ’n mens ongemaklik wonder hoe jy aspekte van die teks moet verstaan. John (2004:200) wys tereg daarop dat kwessies soos “outeurskap” streng gesproke nie behoort te figureer in die bespreking van die roman nie, aangesien die poststrukturaliste se opvattings oor die “dood van die outeur” ons van sulke neigings behoort te genees het. In Afrikaans is ons al voorheen gekonfronteer met die publikasie van onvoltooide tekste, byvoorbeeld Etienne Leroux se Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman (1990), D.J. Opperman se Sonklong oor Afrika (2000) en Ons oorlog (2000) van Klaas Steytler. Tog wonder ’n mens oor die herkenbare elemente van Piet van Rooyen (Die spoorsnyer [1993], Agter ’n eland aan [1995] en Die olifantjagters [1997]) in Toewaaisand: die verwysings na die jag wat méér word as die volg van ’n dier se spoor en telkens elemente bevat van ’n soeke na die self; die eensaamheid en die gevoel van ek-hoort-nêrens-nie wat sporadies in Van Rooyen se romans voor- kom (vgl. Beuke-Muir, 2001:3). ’n Belewing wat ná aan dié van Freddie Chemal in Toewaaisand staan, word verwoord in die Die olifantjagters: “Hier is ek nou, meer ontwortel nog as die [Europese] olifantjagter, met net so min aanspraak op enigiets, met geen vrypas Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 68 S. Meyer om hier te wees nie, behalwe in naam van ’n vaag gedefinieerde begrip van ontwikkeling, medemenslikheid, regverdigheid, goeie trou” (Van Rooyen, 1997:9). om hier te wees nie, behalwe in naam van ’n vaag gedefinieerde begrip van ontwikkeling, medemenslikheid, regverdigheid, goeie trou” (Van Rooyen, 1997:9). Terselfdertyd is Toewaaisand herkenbaar as ’n teks van die skrywer van Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998), veral in die wyse waarop die geskiedenis in die roman figureer. Aspekte van die Nama-geskiedenis word in Toewaaisand verwoord deur die karakter Apools, en Freddie poog om die historiese inligting wat hy by die Namas kry in sy skoolonderrig te verwerk. Die verhaal in Toewaaisand word geweef rondom die verdwyning van Meisie, grootmaakkind van Wilhelm Heinz, op die afgesonderde dorpie Aib. Die sentrale karakter is Freddie Chemal, wat meen om hom tydelik te vestig op Aib in die hoop om medies te gaan studeer met die geld wat hy tydens sy verblyf verdien en spaar. 5. Toewaaisand Hy loseer in Heinz se roadhouse en steek op Aib vas vanweë sy liefde vir Meisie, wie se ma haar as klein kind op die dorp agterlaat het. 5.1.1 Ervarings van bedreiging en kwesbaarheid, verlies en ontwrigting In hierdie roman word die kwesbaarheid van die individu deurgaans in reliëf geplaas deur die ongenaakbaarheid van die omgewing, die Namibwoestyn in die suidweste van Namibië. Aib word deur die woestyn omring en voortdurend bedreig met oorweldiging – soos die titel alreeds suggereer. Die woestyn is geen mens goedgesind nie: kinders verdwaal, onwettige diamantsoekers gaan dood van die dors, ’n vliegtuigie val in ’n onherbergsame gebied tussen hoë sandduine en die oorlewendes bly in sirkels loop tot die dood hulle inhaal (p. 22). Orals om die mens vind aftakeling deur die woestyn plaas. Freddie neem dit waar: Wat nou mooi en vars is, is netnou oud en verskrompel … Dinge hou nie lank hier nie. Die woestynwind kan motors van al die verf aan die windkant stroop. Dit waai potplante uit hulle houers, dit steek in die kele, dit laat die lippe oopbars. … Ek was nog te kort op die plek om te weet hoe vinnig dinge werklik verval (p. 62). Maar dit is die mens self wat die mees venynige kant van die Namib leer ken. Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 69 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” Die woestyn kan oor ’n klein tydperk van ure so verander dat die ou terrein onidentifiseerbaar word. Die groot sandstorms kan oornag nuwe duine laat opskuif waar brakbos gister nog gegroei het … Jy besluit om op jou spore terug te loop na die een of ander afgespreekte ontmoetingsplek of die kampplek. En net daar loop jy jou gruwelik vas, daar op die spoorlose sand wat nou nie meer ’n teken van jou teenwoordigheid dra nie ... Sou jy jou op die plante as vanmôre se rigtingwysers verlaat, loop jy jou teen die aand se kant disnis, heel ’n ander rigting in (p. 14-15). Wilhelm Heinz ervaar die vyandigheid van die woestyn met verslaentheid: “Wat is in die landskap wat maak dat … selfs die plante, wat jou andersins moet kan terughelp na jou verwarrende bestemming, teen jou saamsweer?” (p. 15). Die woestyn bevestig sy oorhand oor die mens bykans op ’n tartende wyse. Soekgeselskappe het min sukses in die opspoor van afgedwaaldes, maar dan kan ’n sandstorm die gelaat van die land sodanig verander dat die gebeentes vanself oop lê. 5.1.1 Ervarings van bedreiging en kwesbaarheid, verlies en ontwrigting ’n Jagter of boer kan op ’n geraamte afkom, maar meld dit gewoonlik nie aan nie, want “straks lê dit môre weer onder die vlak sand, waai dalk ’n slag of wat weer oop, dan toe, so aan, tot dit heeltemal verdwyn of ’n fossiel raak, tot in der ewigheid” (p. 16). Dit is hierdie verraderlikheid van die woestyn wat meewerk dat Meisie nie opgespoor kan word nie en dat daar vraagtekens bly hang oor wie moontlik aandadig was aan haar agterlaat by die stilhouplek. Soos wat met die landskap gebeur, vind die polisie- beampte wat die saak ondersoek dat “die een weergawe van die werklikheid so versigtig in ’n ander oorskuif”, dat hy niemand direk van ’n leuen kan beskuldig nie (p. 20). Hierdie verdwyning is ’n gebeurtenis wat Freddie lewenslank sy vrede ontneem. Baie jare later, wanneer Meisietjie reeds groot en uit die huis is, hoor sy steeds vakansietye haar pa se gille in die nag (p. 12). Die Namas se geskiedenis, soos dit verwoord word deur Apools, die petroljoggie by Heinz se petrolpomp, is verweef met die Namib. Hulle ken die woestynwêreld “van die voortyd af” (p. 16), hulle geskiedenis behels die “mak maak van hierdie harde land” en baasskap daaroor. Apools stel dit duidelik: “Ons was die skrik van Namaland, man! Ons kon in daardie dae omtrent almal pakgee: Herero’s, Damaras, Duitsers, de lot” (p. 55-56). Die Nama-identiteit is ook gevorm deur die hardheid van die natuurlike omgewing wat hulle as gebied getem het: “As een uitsak of oud raak of siek raak of enigiets, dan los hulle hom net so daar in die woestyn, gaan net met Literator 27(1) April 2006:57-77 70 ISSN 0258-2279 S. Meyer die goeies vorentoe. So word ’n nasie sterk” (p. 56). Hierdie gebruik strook met Sanders (2002:328) se verduideliking dat die kulturele eienskappe van ’n etniese groep dikwels ’n reaksie op omgewings- faktore is. Uit Apools se vertellings, konstrueer Freddie ’n beeld van die vroeë, trotse Nama in wie se geskiedenis en stamgebruike die woestyn so sterk teenwoordig is. die goeies vorentoe. So word ’n nasie sterk” (p. 56). Hierdie gebruik strook met Sanders (2002:328) se verduideliking dat die kulturele eienskappe van ’n etniese groep dikwels ’n reaksie op omgewings- faktore is. Uit Apools se vertellings, konstrueer Freddie ’n beeld van die vroeë, trotse Nama in wie se geskiedenis en stamgebruike die woestyn so sterk teenwoordig is. 5.1.1 Ervarings van bedreiging en kwesbaarheid, verlies en ontwrigting Die Namas wat Freddie op Aib leer ken, is egter buitemense, gedegradeerd in die oë van die blanke dorpenaars. Hulle tye van glorie is nog net ’n herinnering vir Apools: “Dit was die paradys, man! Ons het hier voorspoedig gelewe voor die wit mense gekom het” (p. 56). Viljoen (2004:26) meen dat die politieke element, onder andere Apools se wraakgevoelens oor wat sy mense verloor het, nie voldoende uitgewerk is in die teks nie. Tog dra die duidelik uitgewerkte gegewe van die historiese en kulturele skakeling van die Namas met die woestynwêreld en Apools se wraak tydens die jagtog in die woestyn – hy het geweet dat hulle Meisie agterlaat, maar stilgebly (p. 113) – op betekenisvolle wyse by tot die idee dat die woestyn die mens bedreig en teen hom saamsweer in die roman. 5.1.2 Isolasie en vervreemding in ’n liminale situasie Freddie vind Aib in die padatlas wanneer hy hoor dat hy ’n onderwyspos op dié dorp gekry het, “iewers op ’n kruispad tussen Luderitz, Windhoek, die Kaap en die Kalahari. Ver van orals, naby aan niks” (p. 34). Soos Brand in Boendoe, leer Freddie op Aib dat kommunikasie skade ly waar omgewingsbakens ver van mekaar is: “Ons kom meestal met min woorde klaar, en dié woorde kom weens onbruik dikwels met moeite” (p. 129). Die belangrikste metafoor waarmee die effek van isolasie in hierdie roman uitgebeeld word, is dié van die kruispad. Dit word onder andere geassosieer met die moontlikheid om vasgevang te word op ’n bepaalde plek. Freddie dink aan homself op Aib as “iewers op ’n kruispad en ver van my huis af, alleen, onseker, oop vir indrukke en vertroosting” (p. 63). Die kruispad is angswekkend want jy probeer tevergeefs om daaraan te ontkom. Freddie beleef talle sulke angsdrome: Ek weet dat die draai in die pad, waaragter ’n nuwe toekoms my tegemoet moes kom, ’n illusie is. My hart klop angsvallig. In die droom strek die pad kronkelend en swart soos ’n slang voor my uit maar ek weet, iewers oorkant die horison buig dit in Literator 27(1) April 2006:57-77 71 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” homself terug soos ’n Möbiusband, welke rigting ek ook al sou kies. Soos alle vorige kere, en al die kere daarna, staan ek weer op dieselfde plek, sonder uitkomkans … (p. 11). homself terug soos ’n Möbiusband, welke rigting ek ook al sou kies. Soos alle vorige kere, en al die kere daarna, staan ek weer op dieselfde plek, sonder uitkomkans … (p. 11). Wanneer hy en Meisietjie alleen oorbly, huur hy vir hulle ’n huis naby genoeg aan die spoor, sodat hulle snags die rangeergeluide kan hoor. Dit is “vreemd gerusstellend, dit skep die illusie dat ons op vertrek staan … Maar dis net ’n illusie, jy bly waar jy is …” (p. 126). Freddie was van plan om net tydelik te bly, maar dan kry hy dit nie reg om te “vertrek” nie. Daarom beleef hy sy omgewing as liminaal; as vyandig en bedreigend. Dit word geïntensiveer deur Freddie se liminale identiteit. Sy oupa is ’n Libanees en sy ouma Afrikaans. 5.1.2 Isolasie en vervreemding in ’n liminale situasie 116, 118), vloek op haar en vergryp hom aan drank (p. 117). Meisie weet dat die kruispadsituasie en die onontkombaarheid daaraan vir hom onhanteerbaar geword het: Ek het al hoe meer geweet dis oor my, oor ek hom hier op Aib kom vasketting het … oor hy nooit kon uitkom hier om verder te gaan leer soos hy beplan het, of wat ook al nie. Hy het dit nooit vir my gesê nie, maar ek het geweet, geweet (p. 117). Ook Meisietjie het in later jare die intuïtiewe aanvoeling dat haar pa se nagmerries méér behels as net die verdwyning van haar ma. “Wat laat Pa snags so skree?” wonder sy. “Kan dit net oor Ma se wegraak wees? Dit moes hy homself tog lankal vergewe het?” (p. 12). Die afgesonderde ligging van die dorp Aib, omring deur die woestyn en die ooreenkomste tussen Freddie en Meisie se belewing van hulle identiteit maak, soos in Boendoe die hoofkarakters kwesbaar en verhoog hulle onderlinge aanhanklikheid. Hierdie desperate aangewesenheid op mekaar maak die uiteindelike vervreemding tussen hulle soveel aangrypender. Die verband tussen die vervreemding wat die karakters in Toewaaisand beleef en die algemeen-menslike reaksie onder soortgelyke omstandighede, strook weereens met navorsing in die sielkunde. Suedfeld (2000:234) identifiseer ’n geforseerde hoeveel- heid tyd saam en die element van sosiale verveling by enkelinge wat in afgesondere omstandighede op mekaar aangewese is, as stresfaktore wat hoë eise stel aan diegene wat in “uiterste en ongewone omgewings” woon of werk. Rokach (2004:28) se studie oor menslike vereensaming dui aan dat ’n gebrek aan bevredigende sosiale interaksie oor ’n lang termyn aanleiding gee tot depressie, gekenmerk deur onder andere opstandigheid en aggressie. In Freddie se geval loop dit uit op fisieke en verbale geweld. 4 Wanneer Turner (1967:94-95) die transformasieproses beskryf, gebruik hy Arnold van Gennep se konsep van fases of oorgange tussen toestande, rites de passage, “which accompany every change of place, state, social position and age” (Van Gennep, soos aangehaal deur Turner, 1967:94). 5.1.2 Isolasie en vervreemding in ’n liminale situasie In Namibië probeer Freddie ’n ander identiteit vind as dié van Boere- Libanees waarmee hy grootgeword het, maar merk ’n “gedurige agterdog” teenoor hom op (p. 59). Nadat hy jare reeds op Aib gebly het, besef hy dat die inwoners “hulle skuld op my verplaas om my eendag soos ’n sweer uit hulle uit te sny” (p. 65). Meisie se meegevoel met Freddie oor die agteraf gepraat oor hom “as ’n Baster of ’n ding”, word gevoed deur die wete dat “ek self ook so was” (p. 71). Haar pa se identiteit was totaal onbekend en van haar ma onthou Heinz dat “haar gemeensaamheid met die Basters en selfs met van die Namas op straat tog ’n vermoede van donker bloed geskep het ” (p. 77). ’n Namavrou het die primêre versorging van Meisie as baba behartig, sodat die kind die klapklanke van die Namataal bemeester het voordat sy Afrikaans kon praat (p. 79). Die ervaring van gedeelde buitestanderskap met die Namas maak haar en Freddie “anders as enigeen van die ander” op Aib (p. 65). Freddie se identifikasie met die Namas strek tot die punt waar hy sê: Die meeste van hulle was wel nou se dae volslae alkoholiste … maar selfs hulle verval het my op ’n skewe manier aangetrek. Dit het my buitendien ook nie lank geneem om ’n alkoholis te raak op Aib nie. Hulle woede was ook in my (p. 64-65). Die woede omdat hy uitgestoot word uit die gemeenskap waarin hy toevlug gaan soek het, word tot ’n spits gedryf in die nag van die jagtog, toe sy neef hom ’n “fokken baster” noem (p. 95). Sy emosionele beheer gee mee en hy verwerp selfs vir Meisie, wat ondersteuning probeer bied: “Hy wou my glad nie by hom terughê nie, hy het my bly uitskop (uit die tent) met al die krag in sy bene en arms” (p. 119). Vóór die jagtog was daar egter reeds die toenemende sosiale vereensaming van dié uitgestote paar. Die frustrasie en sosiale Literator 27(1) April 2006:57-77 72 ISSN 0258-2279 S. Meyer verveling in die geïsoleerde woestyndorpomgewing eis sy tol. Freddie raak mettertyd gewelddadig teenoor Meisie (p. 116, 118), vloek op haar en vergryp hom aan drank (p. 117). Meisie weet dat die kruispadsituasie en die onontkombaarheid daaraan vir hom onhanteerbaar geword het: verveling in die geïsoleerde woestyndorpomgewing eis sy tol. Freddie raak mettertyd gewelddadig teenoor Meisie (p. 5.2 Die onvoltooide transformasieproses As die karakters in Boendoe en Toewaaisand beskou word in terme van Turner se teorie oor transformasie en liminaliteit,4 blyk die Literator 27(1) April 2006:57-77 73 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” verband tussen hulle ervarings duidelik. Die karakters in albei romans ervaar die eerste twee fases van die transformasieproses, naamlik afsondering en die oorsteek van die drumpel (limen). Die eerste fase, gekenmerk deur die losmaak van ’n groep of individu van ’n vaste punt in die sosiale of kulturele struktuur (Turner 1967:94), is afgehandel wanneer Brand sy navorsingstasie verlaat om deel te word van die versorgingspan op Mbabala en wanneer Freddie op Aib arriveer. In afdelings 4.1.2 en 5.1.2 is geargumenteer dat die verblyf op Mbabala en Aib vir die onderskeie karakters komponente bevat van die limen-fase, waar min of geen hoe- danighede van die vorige óf die volgende toestand bestaan nie. Die derde fase, herinkorporasie, bly egter uit; die transformasieproses word nie voltrek nie, in die sin dat daar nie ’n bewussyn van ’n “gemeenskap” by die karakters ontstaan nie. In plaas van die kreatiwiteit wat gewoonlik met liminaliteit gepaard gaan – Turner (1967:99) wys op “the process of growth and the reformation of old elements in new patterns” – is daar in hierdie romans ’n afbrekende, vernietigende proses werksaam – liminaliteit sonder hoopvolle of opbouende vooruitsig. 6. Samevatting In die voorafgaande analises van die spanning tussen mens en omgewing is die reaksie van die karakters op die omringende natuuromstandighede en -gebeure in Boendoe en Toewaaisand beskryf. Geografiese afsondering verhoog die interafhanklikheid van die karakters in hierdie romans en stomp terselfdertyd hulle sosiale en kommunikasievaardighede af. Die afsondering waarin hulle leef, aksentueer hulle ontnugtering in hulle onvermoë om sinvolle verhoudings aan te knoop (Boendoe) of te handhaaf (Toewaaisand). In Boendoe bring die konfrontasie van die karakters met die omgewingskragte vlakke van fisieke en geestelike uitputting teweeg, waarop die karakters intens getraumatiseerd reageer met óf ontkenning en distansiëring van die werklikheid, óf emosionele uitdrukking van paniek, tamheid, frustrasie, onverwerkte trauma en vertwyfeling oor geestelike ankers. In Toewaaisand is die woestynomgewing die oorsaak van lewensontwrigting en -verlies, asook ervarings van kwesbaarheid, isolasie en vervreemding van geliefdes. Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 74 S. Meyer Die invloed van omgewingsisolasie, -kragte en -krisisse blyk in hierdie romans ook verband te hou met die ontstaan van liminale ervaringsgebiede wat, in terme van Turner se liminaliteitsteorie, ’n onvoltooide transformasieproses aandui. Turner se siening van die samehang van liminaliteit en kreatiwiteit word ook ondermyn deur die duidelike blyke van afbrekende en vernietigende elemente wat teenwoordig is in hierdie liminale situasies. Die reaksies en ervarings van die karakters in hierdie romans is gekoppel aan die sielkunde met die doel om die uitbeelding van individuele karakters te verbind met die universeel-menslike, aan- gesien die individuele leser uit die algemene weer ’n relevansie vir sy/haar lewe kan vind. Hierdie ondersoek verteenwoordig ’n eerste tree na ’n oorsig oor die veelheid wyses waarop die verhouding tussen die mens en die natuur in die Afrikaanse prosa uitgebeeld word. Dit poog dus om ’n leemte te vul wat tans in die literatuurkritiek bestaan. Geraadpleegde bronne AMERICAN HERITAGE DICTIONARY OF THE ENGLISH LANGUAGE. 2000. Houghton Mifflin Company. http://www.answers.com/environment Date of access: 28 Jun. 2005. BARNARD, C. 1999. Boendoe. Kaapstad: Tafelberg. p g BEUKE-MUIR, C. 2001. Die kwesbaarheid van die moderne man en die manifestasie daarvan in die prosa van Piet van Rooyen. Stilet, 13(1):1-10. BURNARD, P. 1993. Coping with stress in the health professions. London: BEUKE-MUIR, C. 2001. Die kwesbaarheid van die moderne man en d manifestasie daarvan in die prosa van Piet van Rooyen. Stilet, 13(1):1-10 y ( ) BURNARD, P. 1993. Coping with stress in the health professions. Londo Chapman & Hall. CARR, D. 1997. Narrative and the real world: an argument for continuity. (In Hinchman, L.P. & Hinchman, S.K. Memory, identity, community: the idea of narrative in the human sciences. Albany: State University of New York Press. p. 7-25.) p ) COETZEE, C. 2003. Toewaaisand. (Geredigeer en voltooi deur Piet va Rooyen.) Pretoria: Protea Boekhuis. COLLINS, S.I. 2003. Working with the psychological effects of trauma: consequences for health-care workers. Journal of Health & Mental Health Nursing, 10(4):417-424. g ( ) EHRENREICH, J.H. 2003. Understanding PTSD: forgetting “trauma”. Analyses of Social Issues & Public Policy, 3(1):15-28. EVERNDEN, N. 1996. Beyond ecology: self, place and the pathetic fallacy. (In Glotfelty, C. & Fromm, H., ed. The ecocriticism reader: landmarks in literary ecology. Athens: The University of Georgia Press. p. 92-104.) FIGLEY, C.R. 1995. Compassion fatigue. New York: Brunner/Mazel. Literator 27(1) April 2006:57-77 75 ISSN 0258-2279 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” GERGEN, K.J. 1997. Narratives of the self. (In Hinchman, L.P. & Hinchman, S.K. Memory, identity, community: the idea of narrative in the human schiences. Albany: State University of New York Press. p. 161-184.) HAT kyk VERKLARENDE HANDWOORDEBOEK VAN DIE AFRIKAANSE TAAL. HAT kyk VERKLARENDE HANDWOORDEBOEK VAN DIE AFRIKAANSE TAAL. HEAD, D. 2000. Ecocriticism and the novel. (In Coupe, L. The green studies reader. London: Routledge. p. 235-241.) HUGGARD, P. 2003. Compassion fatigue: how much can I give? Medical Education, 37(2):163-164. JOHN, P. 2004. Woestynruimte en die onkenbaarheid van mens en werklikheid. Literator, 25(1):200-202, April 2004. JOOSTE, G.A. 1998. Dalene Matthee. (In Van Coller, H.P., red. Perspektief en profiel. Band 1. Pretoria: Van Schaik. p. 672-683.) MACINTYRE, A. 1997. The virtues, the unity of a human life, and the concept of a tradition. (In Hinchman, L.P. & Hinchman, S.K. Memory, identity, community: the idea of narrative in the human sciences. Albany: State University of New York Press. p. 241-263.) RICOEUR, P. 1985. Time and narrative. Volume 3. Vertaal uit Frans deur McLaughlin, K. & Pellauer, D. Chicago: University of Chicago Press. g g y g ROKACH, A. 2004. Loneliness then and now: reflections on social and emotional alienation in everyday life. Current Psychology, 23(1):24-39. ROOS, H. 1998. Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu. (In Van Coller, H.P., red. Perspektief en profiel. Band 1. Pretoria: Van Schaik. p. 21–117.) SANDERS, J.M. 2002. Ethnic boundaries and identity in plural societies. Annual Review of Sociology, 28(1):327-357. SMUTS, J.P. 1998. Klawervier. (Bespreking uitgesaai op Radio Sonder Grense [datum onbekend] en opgeneem in die knipselversameling van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum op 31 Desember 1998.) p. 19-22. (Ongepubliseer.) SUEDFELD, P. & STEEL, G.D. 2000. The environmental psychology of capsule habitats. Annual Review of Psychology, 51(1): 227- 253. SUID-AFRIKA. 1988. Nasionale Wet op Omgewingsbestuur, no. 107 van 1998. Pretoria: Staatsdrukker. TURNER, V.W. 1967. The forest of symbols. New York: Cornell University Press. VAN ROOYEN, P. 1997. Die olifantjagters. Kaapstad: Tafelberg. VERKLARENDE HANDWOORDEBOEK VAN DIE AFRIKAANSE TAAL. 1994. Johannesburg: Perskor. VILJOEN, L. 1999. Chris Barnard vernuwe homself in glashelder prosa. Insig: 51-52, Sept. VILJOEN, L. 1999. Chris Barnard vernuwe homself in glashelder prosa. Insig: 51-52, Sept. p VILJOEN, L. 2004. Toewaaisand: roman van verspeelde kanse. Rapport: 8, 26 Feb. VILJOEN, L. 2004. Toewaaisand: roman van verspeelde kanse. Rapport: 8, 26 Feb. Literator 27(1) April 2006:57-77 76 ISSN 0258-2279 S. Meyer Kernbegrippe: Barnard, Chris: Boendoe Coetzee, Christoffel: Toewaaisand invloed van die natuurlike omgewing liminaliteit spanning: mens en natuur Key concepts: Barnard, Chris: Boendoe Coetzee, Christoffel: Toewaaisand influence of natural environment liminality stress: man and nature Key concepts: y p Barnard, Chris: Boendoe Coetzee, Christoffel: Toewaaisand influence of natural environment liminality stress: man and nature Literator 27(1) April 2006:57-77 ISSN 0258-2279 77 Wildernis en woestyn: omgewingskragte ... in “Boendoe” en “Toewaaisand” Literator 27(1) April 2006:57-77 78 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/179/152

Afrikaans

Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. (Phil van Schalkwyk) 237 Tydskrif vir Letterkunde. 2005. Temanommer: André P. Brink @ 70. Pretoria: Letterkunde-Vereniging. (Salomi Louw) 240 Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. (Phil van Schalkwyk) 237 Tydskrif vir Letterkunde. 2005. Temanommer: André P. Brink @ 70. Pretoria: Letterkunde-Vereniging. (Salomi Louw) 240 Resensies / Reviews Lit t 27(1) A il 2006 211 212 ISSN 0258 2279 211 Nawa, Lebogang Lance. 2005. Through the eye of a needle. Pretoria: Protea Boekhuis. (Deirdre Byrne) 213 Goosen, Anton. 2005. Hitte vannie teerpad: songs van die liedjieboer. Pretoria: Protea Boekhuis. (Lucas Malan) 219 Mynhardt, P., comp. 2005. Celebrating Bosman: a centen ary selection of Herman Charles Bosman’s stories. Johannesburg: Wits University Press. (Craig MacKenzie) 221 Hofmeyr, Isabel. 2004. The portable Bunyan. Johannesburg: Wits University Press. (Michèle du Plessis-Hay) 223 Daymond, M.J. et al., eds. 2003. Women writing Africa: the Southern region. Vol. 1: Women writing Africa project. Johannesburg: Wits University Press. (E.L. Cloete) 226 Serfontein, Dot. 2005. So min blomme; Onder skewe sterre; Sonder klein trou. Pretoria: LAPA Uitgewers. (E.A. van der Elst) 228 Bekker, Pirow. 2005. Toorop-stories. Pretoria: LAPA Uitgewers. (Thys Human) 231 Burger, Willie. 2005. Pa se stem. Pretoria: LAPA Uitgewers. (Thys Human) 233 Newton, Lara Foot. 2005. Tshepang: the third testament. Johannesburg: Wits University Press. (M. Keuris) 235 Literator 27(1) April 2006:211-212 211 ISSN 0258-2279 Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. (Phil van Schalkwyk) 237 Tydskrif vir Letterkunde. 2005. Temanommer: André P. Brink @ 70. Pretoria: Letterkunde-Vereniging. (Salomi Louw) 240 Literator 27(1) April 2006:211-212 212 ISSN 0258-2279 Lance Nawa’s poetic manifesto Nawa, Lebogang Lance. 2005. Through the eye of a needle. Pretoria: Protea Boekhuis. 124 p. Price: R79,95. ISBN: 1-86919-092-0. Nawa, Lebogang Lance. 2005. Through the eye of a needle. Pretoria: Protea Boekhuis. 124 p. Price: R79,95. ISBN: 1-86919-092-0. Deirdre Byrne Department of English Studies, Unisa Reviewer: Lebogang Lance Nawa’s début collection of poetry, Through the eye of a needle, introduces a new voice in South African poetry. His eclectic, street-wise collection offers evidence of an encouraging turn among new poets in the post-apartheid era. Before 1994 there was very little opportunity to write poetry that was not, in some measure, political protest poetry because every aspect of social life was shaped by repressive racist legislation. Since the advent of democracy in South Africa, our artists are freer to draw upon the lyrical and intertextual aspects of art. At the same time, though, I am aware that there is no apolitical art and that the categories of “political” and “apolitical” writing are artificial impositions on a highly plastic genre. Through the eye of a needle is remarkable in its blending of many poetic traditions, including but not limited to South African writing, and, while keeping alive an acute political critique, it significantly extends the range of poetry in our country. The centrepiece of the collection is undoubtedly the long title poem, “Through the eye of a needle”, which covers 32 pages and can be read as Lance Nawa’s poetic manifesto. Both lyrical and profoundly political in nature, the poem includes a number of speakers, positions and themes, ranging over African myth, landscape and history as well as the lives of individuals in the troubled land that South Africa has become. The central metaphor of the poem is the 213 Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews idea of an Odyssean journey and the mutability that it inevitably brings (indeed, travel and change are synonymous). The poem has a quasi-omniscient narrator, who has affinities with Tiresias in T.S. Eliot’s famous poem, “The waste land”. Like Tiresias, the unnamed perceiver/narrator in “Through the eye of a needle” sees many phenomena as he journeys across Africa, bemoaning the physical and social dereliction that beleaguers our continent. What he observes and records becomes the substance of the poem. He sets the tone with an assertion of African communalism: “The life we travel is not ours alone” (line 1) and then travels widely through time and space, meeting a number of other speakers and recording a number of diverse impressions. Time and history are figured as a cyclical and mythical process of mutation. Reviewer: The speaker first observes that “Life becomes a long funeral procession / marked by interludes” (line 13-14) and then observes a specific burial ritual, returning again to the abstract problems and questions posed by death in the lines (41-74): So then we ask ourselves a question: who is dead or alive at this point between the living and the dead? The speaker’s use of we in these lines, and in the poem as a whole, represents a subtle subversion of the elevated poetic, with all its connotations of centring the individual consciousness, in the Western tradition of poetry. To Nawa’s speaker, birth, life and death are all part of one cyclical process, which is informed by a particularly African view of time. Sex is crucial: especially in the era of the HIV/AIDS pandemic, sex is intimately associated with birth and also, sinisterly, with death. But the speaker adopts an ironically distanced tone, which does not really engage with the suffering and drama of sex, life and death. He admonishes an imaginary travelling companion: “Do not overact” in line 123 (which could be a typographical error, or could embrace the meaning of “over-react”). From this point on, most of the poem is addressed to the imaginary traveller, who is probably one of the juvenile delinquents mentioned in line 139. The speaker points out the interconnections between natural and human phenomena and advises his interlocutor how to travel safely through a dangerous landscape. Along the way, he muses about what he is doing in a metapoetic vein, advising his companion: “please bring along your raincoat / for clouds of words Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 214 Resensies / Reviews are gathering / and are about to fall / very hard over our heads” (p. 48). He questions his own poetic practice, the dangers of working in words, which are the very medium of poetic creation, and implicitly asks the reader to consider whether he can function as the voice of an African continent that is multifarious, ever-changing, inhabited by animals, humans and always by the shift of the seasons. The poem’s final imperative is to travel on, to continue on the road of change, and to remain mindful of the company of other societies, other lives and other changes. It ends with a humorous discussion between the speaker and his imaginary companion about their mode of transport. Reviewer: 96), which lampoons the leaders of African nations who have their faces printed on cloths that are tied around women’s waists, contrasts sharply with the optimism of “Nation at dawn”, while a more ironic take on South Africa after apartheid is provided by “South African road” (p. 87-88), where the road becomes metonymic of all kinds of ideological control, finally inducing “people to keep / left”. Nawa voices the concerns of many liberal South Africans of all races, though, when his speaker asks poignantly: “We are left. / What now?” (p. 88). Intertextual and intercultural references also surface in shorter poems in the collection. One of these is “Swedish tales”, which is another travelogue, this time recording the poet/speaker’s trip to Sweden. There he finds literary resonances and kinship: for example, with August Strindberg, whose statue he visits, but as a member of a literary extended family rather than as a tourist. Rather, he is there “to share with [Strindberg’s] fellow-writers / my experiences of life and their country / as captured in words and deeds” (lines 7-9). The incongruity of a black African in Sweden is absorbed into the poem’s energy, which turns out to be sexual: I would also hope to find, next time around when I come back to you, footprints of the one who wrapped my black heart in a warm white veil of love, when we first met, years ago, back home in South Africa (p. 104). I would also hope to find, next time around when I come back to you, footprints of the one who wrapped my black heart in a warm white veil of love, when we first met, years ago, back home in South Africa (p. 104). These lines barely conceal a problematic equation of the land (Sweden) with a woman and love across the racial divide, as black and white imply. The woman is the reason for the speaker’s visit to Sweden. In other poems, though, the land is more explicitly associated with womanhood: by turns, women are portrayed as having an intimate connection with the soil of Africa, or the earth is seen as feminine. In “Set me free” (p. 55-57) the birth of a child is united with natural processes such as streams flowing to the sea, which implicitly positions the child’s mother as the earth itself. Reviewer: The speaker dismisses travelling by car, train, aeroplane, bicycle and ship as all prone to hidden dangers, and finally returns to a peculiarly African form of transport: walking, which is a more democratic mode of movement “so that we can accommodate everyone” (p. 50). As I mentioned earlier, Through the eye of a needle epitomises Nawa’s approach to poetry: while remaining firmly rooted in his African context (especially the South African context), he also alludes intertextually to international literary traditions. There are many references, such as his mention of the Titanic on p. 50; even Thomas Hardy’s Far from the madding crowd makes an appearance on p. 34. In referring to other literary texts, Nawa finds the eye of the poetic needle; he follows a fine line past Harold Bloom’s “anxiety of influence”, narrowly missing charges of plagiarism and a lack of originality, to achieve a globalisation of his own literary text and, by implication, the African continent itself. Africa is no longer the outcast poor relation of European or American culture, but is an equal partner with those modes of cultural production. The poet can no longer rely on a position of idiosyncratic rebellion against dominant cultures from the fringes of Empire: he must respond to the tradition of writing, and make it his own. It comes as no surprise that many of the poems are dedicated to other African artists, such as Sandile Dikeni, Lesego Rampolokeng, Julian Bahula and Mzwakhe Mbuli. The presence of these voices generates an intertextual community of artists, among whom Nawa is proud to take his place. Several poems in Through the eye of a needle grapple creatively with the condition of post-apartheid South Africa, where political boundaries are less clearly defined, but still exist. A poem such as “Nation at dawn” gives dramatic weight to the reconstruction of South Africa in the ironic scenario at the end of the poem, where the noise that wakes citizens at dawn is ISSN 0258-2279 Literator 27(1) April 2006:213-246 215 Resensies / Reviews ripping the earth apart, not for building of war trenches, but for laying of foundations for new houses pipes for water and electricity, and bridges for linking the nation with other nations around the globe (p. 91). The critique and cynicism of “African leaders” (p. Reviewer: The equation is made more overtly in “The earth I know is a woman” (p. 62). This poem begins with the lines: Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 216 Resensies / Reviews Woman, the fertile earth I know and run through my fingers is your body that gives birth to life and sustains it to its full cycle (p. 62). To a certain extent, this poem attempts to deconstruct masculinity when the speaker speculates about what he can do as a man-poet. For once, male subjectivity is figured as lack instead of plenitude: the speaker does not have “the tenderness of flower petals”; he does not partake of the mating frenzy between animals; nor does he participate in the ritual of insects fertilising flowers. But he asserts that he does possess the power to love, which he attributes to his having been “born of a mother”. In these closing lines, the poem mythicalises and idealises motherhood and femininity, relating it to the archetypal powers of love, birth and fertility. Even despite the subversion of masculinity in the lines explaining the roles the speaker cannot play in fertilisation and biological procreation, the unquestioning, stereotypical representation of women is evidence of a problematic view of gender in the poetry: why does Nawa, with his extensive cultural literacy, draw uncritically on the tired stereotype of the land as mother and lover? Why is there no questioning of his own gendered subjectivity and no problematising of the relationship between a man as fertiliser and procreator with the woman as passive receptacle? A regrettable flaw in the collection is that it seems to have been poorly proofread or grammar-checked, as demonstrated by a number of typographical errors. For example, excited is mis-spelled exited (p. 61); every one should read everyone (p. 66); as in “as bra Chris van Wyk graffiti” (p. 74) would be more grammatical if it were like; the three letters r in arrrived (p. 96) should have been corrected; “all and sunder” (p. 97) should surely read “all and sundry”; and so on. Of all forms of literature, poetry depends most upon precision in details, because small variations in single words or lines can change the entire meaning of a poem. Reviewer: It is the responsibility of both the publisher and the author to produce a fault- free collection, and it is a pity that minor errors have been allowed to spoil such fine poetry. Through the eye of a needle was written in partial fulfilment of the degree of M.A. in Creative Writing at UCT, with Professor Geoffrey Haresnape as Nawa’s supervisor. As I have argued, the strength of the poetry lies in its powerful and original creative synthesis of African and other poetic traditions. One example among many in the Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 217 Resensies / Reviews volume is his list of African commandments in “Through the eye of a needle”: thou shalt respect and pray to God through ancestors thou shalt be a member of the human race and animal kingdom thou shalt recognise family/clan totem as own mark of identity thou shalt regard any elder as own parent thou shalt regard any child as own child thou shalt not be a sibling’s keeper but own keeper thou shalt not declare a friend’s enemies as own enemies thou shalt live for collective good thou shalt share with the less fortunate thou shalt pass on this world to guide the living left behind (p. 40). thou shalt respect and pray to God through ancestors thou shalt be a member of the human race and animal kingdom thou shalt recognise family/clan totem as own mark of identity thou shalt regard any elder as own parent thou shalt regard any child as own child thou shalt not be a sibling’s keeper but own keeper thou shalt not declare a friend’s enemies as own enemies thou shalt live for collective good thou shalt share with the less fortunate thou shalt pass on this world to guide the living left behind (p. 40). (World in the last commandment might originally have been written as word and could be one of the volume’s typographical errors.) While the diction of the Commandments is Mosaic, the images are drawn from a uniquely African worldview, including the ethics of ubuntu and respect for the interconnectedness of all life. But there are also moments where the poetry reveals a lack of discipline and control. Anton Goosen – digter en liedjieskrywer Goosen, Anton. 2005. Hitte vannie teerpad: songs van die liedjieboer. Pretoria: Protea Boekhuis. 125 p. Prys: R100,00. ISBN: 1-86919-103-X. Goosen, Anton. 2005. Hitte vannie teerpad: songs van die liedjieboer. Pretoria: Protea Boekhuis. 125 p. Prys: R100,00. ISBN: 1-86919-103-X. Lucas Malan Onverbonde digter en letterkundige Reviewer: One such moment occurs in “For the devil and the saint” (dedicated to Lesego Rampolokeng and Vusi Mahlasela), when Nawa describes how the two entertainers often get anxious when rain begins to fall outside for you know, as we know, how dependent death is on birth, that you will be left alone to find your way back home to the ghettoes (p. 81). The speaker’s mention of the dependency of death on birth, while it is a recurrent concern in the volume as a whole, seems unnecessary in the context of his sympathy with two entertainers who may be left without transport back to their township homes. At times like these, the poetry leaves the impression of having been written by a poet who has not reached full artistic maturity, as demonstrated by his uncritical representation of women and women- figures in poetry. If Lebogang Lance Nawa continues to synthesise African poetics with other forms of discourse, he will give poetic expression to Africa’s citizenship in a global community, not only of economics, but also of cultural and artistic production and thereby make a valuable contribution to South African letters. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 218 Resensies / Reviews Resensent: Die publikasie van Anton Goosen se Liedjieboer: lirieke met ghitaar- akkoorde (Tafelberg: 1981), ingelei deur Kerneels Breytenbach, sou sekerlik in daardie periode van ons land en die Afrikaanse literatuurgeskiedenis vir menige aspirantsanger en -liedskepper in die genre van die populêre/volkse musiek van groot hulp gewees het en tot inspirasie gelei het. Ten eerste omdat Goosen hom toe alreeds as ’n unieke, enigsins alternatiewe sanger van romantiese liedjies of ballades in ’n nuwe Afrikaanse tradisie onderskei het. Ten tweede omdat daar juis in daardie troebel politieke jare ’n groot behoefte aan sinvolle, maar tegelyk musikaal draaglike luisterliedjies was. Met die klem op luister, want die woorde in sy tekste is op so ’n wyse geselekteer en geplaas dat die hoorder instinktief sou luister na die teks, al was die melodie ook hoe bekoorlik. Die eerste teks in hierdie bundel, “Jantjie”, bly een van die beste voorbeelde van so ’n sonderlinge kombinasie. ’n Mens kan maklik kleitrap met die onderskeid tussen begrippe soos popliedjie, liriek, luisterlied, liedteks, kabaretteks en die hedendaagse gruweltjie bekend as ’n song wat meermale neerkom op ’n amorfe klankstroom van enige aard, wat meestal onverstaan- baar is en net deur die verskil in volume en die duur van verdowende herhalings van die volgende een onderskei kan word. Hoewel die tekste in die subtitel van hierdie beduidende versameling, Hitte vannie teerpad, ook songs genoem word, slaag dié gemoedelike woord nie daarin om Goosen se werk in die kraal van soveel hedendaagse sangers of “idols” te jaag nie. Gewoon omdat sy tekste kreatief en literêr beskou, naas dié van Amanda Strydom, David Kramer, Laurika Rauch en Coenie de Villiers op ’n hoër plan as dié van ’n golf eietydse sangers staan – hoe gewild die dreunsange van las- en loslappies met eindelose refreine ook al onder gehore skyn te wees. ISSN 0258-2279 Literator 27(1) April 2006:213-246 219 Resensies / Reviews Dit sal ’n veel langer ondersoek as hierdie kort bespreking verg om aan te toon waarom Anton Goosen se tekste van die begin af so treffend was en so langdurend bo dié van latere genote nog gewild bly. Volgens my bied hierdie versameling tekste ’n gangbare antwoord daarop. Daar kan kortliks na enkele aspekte in Goosen se oeuvre gekyk word: Anton Goosen het iewers voor hy met liedjies begin boer het, klaarblyklik skoling gehad in die geslypte gebruik van sy moedertaal. Patrick Mynhardt = Oom Schalk Lourens? Mynhardt, P., comp. 2005. Celebrating Bosman: a centenary selection of Herman Charles Bosman’s stories. Johannesburg: Wits University Press. 219 p. Price: Unknown. ISBN: 1-86814-416-X. Mynhardt, P., comp. 2005. Celebrating Bosman: a centenary selection of Herman Charles Bosman’s stories. Johannesburg: Wits University Press. 219 p. Price: Unknown. ISBN: 1-86814-416-X. Resensent: Aan die ander kant is ’n teks soos “die skipper / weskusliedjie” (p. 78) weer klinkklare poësie. sy politieke skimpe oorskadu. En in die teks “blommetjie, gedenk aan my” (p. 27) wat oor ’n bekende spookstorie handel, is daar ’n ritmiese hapering in die slotreël wat ’n ware digter nie sou duld nie. Aan die ander kant is ’n teks soos “die skipper / weskusliedjie” (p. 78) weer klinkklare poësie. Hoe ook al, hierdie keurig versorgde versameling van Anton Goosen se tekste waarvan soveel al bekend is en talle nog getoonset moet word, is meer as welkom op my rak. Dáár, by die digbundels. Resensent: Hy het ’n intuïsie vir groeps- en idiomatiese taal en dit het hy gekry van ’n aantal digters wat – hoe subtiel ook al – telkens in sy tekste meespreek. Met die gebruik van “etnies”-gemerkte woorde soos ghantang, dixieland, kaparrangs, nonnies, boendoe, tortelduiwe, konka en oulap wys dié liedskrywer dat hy goed geluister het na onder meer Boerneef, Opperman en Jonker. (Hierdie woorde kom, terloops, ook plek-plek in die sangpaar Randall en Koba Wicomb se bekendste tekste voor.) Ook in Goosen se voorkeur vir die ballade se verhalende aard, kan ’n voorganger soos I.D. du Plessis herken word in tekste soos “die kaap is weer hollands”, “antjie somers” en dan, in die periode ná 1985, “silver de lange” en die tragi-komiese “bettie de wet”, wat die leser op die een of ander wyse aan grepe uit Totius se Trekkerswee (1915) laat dink. En dan ook verrassend, in die onlangse liriese ballade “om die wind te soen” van 2002, wat met sy wrang weergawe van ’n eietydse mens op soek na sekerheid, onverwags aansluit by Trekkerswee, en paradoksaal, aan Leonard Cohen se tekste met ’n soortgelyke strekking herinner. Hierdie liedskrywer het ’n aangebore gevoel vir ritme en beeldende taal. Reeds in sy vroegste tekste soos “ta’ mossie se sakkie- sakkieboeredans”, “vergeet om my te vergeet, onthou om my te onthou” en die latere “klein bietjie wyn” het Goosen se tekste ’n ritmiese struktuur gehad wat in die vokale weergawes ’n blywende indruk gelaat het. Tot in die jongste tekste, soos “die seewater is blou” en die Engelse teks “freewheelin”, bly die leser bewus van ’n musikale aanvoeling wat in die ordening van taal meespreek. In sy nawoord tot Hennie Aucamp se liedtekste Lyflied (Tafelberg, 1999) skryf Daniel Hugo onder meer “... ek glo dat Aucamp in die eerste plek ’n digter is; daarna liedjieskrywer”. ’n Mens sou dit ook van Anton Goosen kon sê, behalwe dat hy ’n minder sorgvuldige digter sal wees. Om twee voorbeelde te noem: in die twee weergawes van die teks “kruidjie-roer-my-nie” (p. 25, 26) is die eerste een duidelik die spontane een wat die tweede weergawe met Literator 27(1) April 2006:213-246 220 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews sy politieke skimpe oorskadu. En in die teks “blommetjie, gedenk aan my” (p. 27) wat oor ’n bekende spookstorie handel, is daar ’n ritmiese hapering in die slotreël wat ’n ware digter nie sou duld nie. Reviewer: Celebrating Bosman is the distillation of Patrick Mynhardt’s nearly forty-years love affair with the works of Herman Charles Bosman. And, as with his hugely successful stage adaptations of Bosman’s works, Mynhardt has stuck with a winning formula. For this new volume follows, with very little alteration in content, Mynhardt’s earlier The Bosman I like (1981), which has been out of print for some time. Celebrating Bosman begins with Mynhardt’s own stage adaptation of Bosman’s prison memoir, Cold stone jug, and then moves on to Bosman’s essays and stories. The last grouping, which rightly forms the bulk of the volume, is a selection of Oom Schalk tales, third- person-narrated stories, and Voorkamer sketches – from which Mynhardt has selected “Birth certificate” and the all-time classic “A Bekkersdal marathon”. Mynhardt has also provided an entertaining preface (q.v. for a hilarious definition of jerepigo) in which he relates how he came to stage Bosman and in which he offers a brief but colourful introduction to Bosman’s life and works. The stories are arranged according to the original volumes from which they are drawn. Thus we have four from Mynhardt’s own Literator 27(1) April 2006:213-246 221 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews audio collection Tales of the Boer War, two from Bosman at his best, nine from Unto dust, seven from Mafeking road, and, finally, the title story from A Bekkersdal marathon. This might not be the best way to organise the pieces, as they follow neither the original publication sequence not any discernible thematic arrangement. Thus, for example, the reader will not be able to see the development of Bosman’s writing from early Oom Schalks (Mafeking road) to later Oom Schalks (Unto dust) and then on to the Voorkamer pieces, which he wrote in the last years of his life. How much this affects readers’ enjoyment of the selection depends upon individual sensibilities. Those who approach the volume with expectations of a systematically arranged set of items gradually building into a larger artistic whole, might come away a little perplexed. However, those who perceive the volume as a set of discrete items, each of which can be savoured without reference to contiguous pieces, will not be disappointed. For there is no doubt that Mynhardt has chosen well. His prefatory remark, “I think that with thirty-six years of Bosman involvement and fifty-two years on the stage, my instinct has guided me wisely”, is just. Reviewer: This amount of experience in front of audiences has given him a sure sense of what South African readers come to Bosman for. A more complex issue is the question of textual accuracy and the role of editors. The figure of Lionel Abrahams looms large over this selection, with pieces drawn from four of his six highly influential editions. This comes at a price, however, as Abrahams took it upon himself to translate one of Bosman’s stories from the Afrikaans (“My first love”), raising the interesting issue as to whether this piece can, strictly speaking, be considered authentic Bosman. He also made (or inherited from earlier editors) several errors in editing (most notably in “The rooinek”), and often rearranged the sequence of pieces as he saw fit (the Voorkamer series is the best example here). Much of this legacy Mynhardt has, in turn, inherited. But how serious are the consequences of this? In a letter to Roy Campbell written in 1949, Bosman himself was provoked to complain about how his stories were “mutilated” by the incompetence and possibly even intervention of various editors. In the end, however, Bosman conceded that “perhaps the picture is not much affected.” And this probably also serves as a description of the effect of the errors Mynhardt inherited from Abrahams: only readers intimately acquainted with the original versions of the stories would notice the errors and omissions contained in Celebrating Bosman. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 222 Resensies / Reviews These are small quibbles, and perhaps out of place in relation to this highly entertaining volume. Mynhardt does not claim to have re- edited or restored Bosman. A better way of seeing this collection is as the lively script of Mynhardt’s many successful stagings of Bosman’s works. In the South African popular imagination, Mynhardt is so closely associated with Bosman’s works – and in particular his inspired creation, Oom Schalk Lourens – that for many South Africans Mynhardt is Oom Schalk incarnated. It is in this spirit that Celebrating Bosman should be enjoyed. The pilgrim’s progress Hofmeyr, Isabel. 2004. The portable Bunyan. Johannesburg: Wits University Press. 314 p. Price: R180,00. ISBN: 1-86814-403-8. Michèle du Plessis-Hay Department of English, Potchefstroom campus, North-West University Reviewer: Hofmeyr’s main argument is that Bunyan’s Pilgrim’s progress should not be marvelled at as a quintessentially English book that yet has a universal appeal. Rather, she contends, the book was not only portrayed as universal under the pressures of nonconformist evangelism in Africa and elsewhere, but was in fact appropriated by Africans, and other colonial subjects, who did not always share the missionaries’ agenda or interpretation. Only after this, she argues, was The pilgrim’s progress reappropriated and reinscribed as English and white within the new field of English Literature studies. The body of Hofmeyr’s book is divided into three unequal parts, which the introduction and conclusion place firmly in a post-colonial framework – although the introduction in particular is perhaps too self-consciously aware of the alternatives to every choice made. In the first part, four chapters on “Bunyan in the Protestant Atlantic”, Hofmeyr explores the use made of Bunyan by nonconformist missionaries on both sides of the Atlantic. In the central section, five chapters on “Bunyan, the public sphere, and Africa”, she discusses African appropriations and (re-)interpretations of, and borrowings from, both the text and illustrations of The pilgrim’s progress. The final part of the book, “Post-Bunyan”, comprises one chapter, “How 223 ISSN 0258-2279 Literator 27(1) April 2006:213-246 Resensies / Reviews Bunyan became English”, in which she draws together the threads of her main contention. The book includes two appendices (“Bunyan translations by language” and “A social profile of Bunyan translators”), twenty figures, substantial notes, a thorough bibliography and an adequate index. Throughout the book, Hofmeyr supports her arguments by general examples pleasingly justified and exemplified by detailed historical case studies of specific instances and individuals. These histories are of course mediated via the bleak gaze of post-colonialism, in which human socoi-political history is reduced to cynical and interested negotiations and manoeuvrings between individuals or groups, all alike devoid of altruism or sincerity. Occasionally, however, the histories – interesting and well- presented though they are – do not definitely support her argument, and the author is reduced to speculation: Because evidence on Fuller’s translations is limited, so it does not allow us detailed insight into whether he carried forward any ‘Jamaican’ inflections of the text [of The pilgrim’s progress]. Reviewer: … As an evangelical Jamaican Baptist, Fuller would almost certainly have seen Bunyan as one of the ‘messages’ that he was carrying to Africa … His Cameroonian translations of Bunyan may have aimed for a similar outcome in which his Duala Baptist converts could read the text as a story about themselves and their struggles. Such a translation strategy would, of course, unmoor traditional conceptions … (p. 93-94; italics – MdP-H). Together with the admission in the first sentence quoted, the modal auxiliaries and adverb I have italicised make this substitution of speculation for evidence clear. Occasionally Hofmeyr reveals a haziness about historical details not central to her discussion, as when she writes: “In keeping with Elizabethan vagrancy laws, Christian, a masterless man, must carry a ‘pass’ to indicate that he has permission to be travelling” (p. 142). Surely Restoration legislation would be more relevant? The writing is sometimes marred by misused words and abused metaphors. One of the most glaring of the latter is: “The pilgrim’s progress came to Africa orbited by its own galaxy of visual confetti” (p. 175). The inappropriate juxtaposition of the astronomical terms Literator 27(1) April 2006:213-246 224 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews galaxy and orbit (to say nothing of the bathetic addition of confetti) cannot but jar. Perhaps it is pedantic to be reminded by “celibate and unmarried” (p. 171) that the original meaning (and still one of the meanings) of celibate is unmarried. The sentence, “… everyone sang hymns from memory, since to deem to hold a hymnbook was ‘an unpardonable affectation’” (p. 245), suggests that two constructions have been conflated and that proof-reading has been hurried – which happens to all of us. But it also seems to me that Hofmeyr uses creole and its derivatives rather casually and distractingly. Admittedly, creole can be a vague word. According to my New shorter Oxford English Dictionary, it can mean, “in the West Indies, Central or Sourth America, a person descended from European settlers or a person descended from black slaves”. Nevertheless, the phrase “… a world of African creole spiritual experience” (p. 87) is not clear. What kind of person is an African creole? The dictionary offers no meaning for creole (applied to a person) in Africa. Reviewer: If she intends to convey that Jamaicans might have a special insight into the hybridities (of any kind) that might have arisen in colonial Africa, there are better ways to express this. A few pages later Hofmeyr describes a religion emphasising personal revelation as “this creole Christianity” (p. 90). It is not quite clear whether she means Christianity hybridised with other Jamaican religious traditions, or the Christianity of the creole people of Jamaica; perhaps the latter, since her next paragraph begins, “In the records of Jamaican slave Christianity …” (p. 91). The reason I keep suggesting that creole might mean hybrid for Hofmeyr, is this sentence: “The episode [in Pilgrim’s progress, where Christian must show his certificate at the gates of heaven,] also dramatizes a creolized view of literacy and documents that draws together ‘African’ and ‘European’ understandings” (p. 92). Since she clearly means hybrid, surely this would be less open to misunderstanding than a technical sociological and linguistic term? On the whole, however, Hofmeyr’s book offers a thought-provoking thesis competently argued. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 225 Resensies / Reviews E.L. Cloete Department of English, Wits School of Education, University of the Witwatersrand E.L. Cloete Department of English, Wits School of Education, University of the Witwatersrand E.L. Cloete Department of English, Wits School of Education, University of the Witwatersrand Women writings in Africa Daymond, M.J. et al., eds. 2003. Women writing Africa: the Southern region. Vol. 1: Women writing Africa project. Johannesburg: Wits University Press. 554 p. Price: R250,00. ISBN: 1-86814-394-5. Daymond, M.J. et al., eds. 2003. Women writing Africa: the Southern region. Vol. 1: Women writing Africa project. Johannesburg: Wits University Press. 554 p. Price: R250,00. ISBN: 1-86814-394-5. Reviewer: For a decade scholars and researchers in six southern African countries collected oral and written texts by women to make up a collection of documents spanning just over two centuries. The texts in Women writing Africa range from political petitions, court records, short stories, poems, communal songs, folktales, letters, and extracts from journals written or recorded by women in South Africa, Botswana, Namibia, Zimbabwe, Lesotho and Swaziland. (Mozam- bique does not feature, and will hopefully be included in the east African region edition.) Each of the 120 texts is accompanied by a headnote written either by the editors themselves or younger researchers. These headnotes provide background to the text itself as well as broader historical, social and political contextual settings to the time and place in which the text originated. This volume is the first in a series of four volumes dealing with women writing Africa, while the remaining volumes will encompass orature and literature from the western, eastern and northern regions of Africa. The project was initiated by the Feminist Press and financial grants received from the Ford and Rockefeller Foundations and awards from the Bellagio Study and Conference Center. Volume 1 of Women writing Africa is a breathtaking venture in its scope and diversity. The publicity note provided by Wits University Press mentions that the collection “reveals a living cultural legacy that will revolutionise the understanding of African women’s literary and cultural production”. This is indeed the case. The editors were especially mindful that three of the countries covered in this volume are settler colonies and particular care had to be taken that the collection was not swamped by the prolific amount of white women’s writing – especially in so far as South Africa was concerned. In the decade it took to put this collection together, researchers scoured court records, national and missionary archives, libraries and private collections and listened to tape Literator 27(1) April 2006:213-246 226 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews recordings (private and radio) to gather written and oral testimonies of women. In many instances original translations and transcriptions were made. For instance, of Nongenile Zenani’s intsomi (p. 316- 333), of communal Swazi wedding songs and isiZulu and isiXhosa work songs (p. 461-467). Reviewer: The latter were recorded in the 1990s, and reflect not only hundreds of years of tradition, but also the influence of contemporary political and social concerns such as the conflict between the ANC and Inkatha. In another instance, Antjie Krog provides a new and thoughtful translation of Ingrid Jonker’s poem, “I Drift in the Wind” (p. 306-308). Lesser known work from established writers such as Bessie Head and Olive Schreiner are also included. While there is a preponderance of texts from South Africa’s indigenous ethnicities there are also examples of texts from Indian, Chinese, coloured and Afrikaans-speaking groups. The texts are arranged chronologically starting with an anonymous Sesotho contribution, “Song of the afflicted” dating from 1842 and which predates Western influence in Lesotho, and ending with Botswana’s Unity Dow’s, “Caring for the dying” (2001) which deals with the HIV/AIDS pandemic (p. 520-522) and the South African- born, Australian-exiled, Yvette Christiansë’s hitherto unpublished poem, “Generations” written in English and Afrikaans (p. 522-524). The editors point out that the women’s texts selected “subvert the accepted sense of linear, imperial chronological history (of wars and laws)” (p. xxv). Thus oral texts, as part of a continuing tradition, “are not frozen in some particular period ... but appear throughout the anthology” (p. xxiv). The chronology highlights the extraordinary resilience of traditional orature while often dealing with con- temporary concerns. From a regional perspective, the chronological order of texts foregrounds also the different and uneven pace of colonisations and literacy in the area. For instance, letters on land issues, written between 1860 and 1882 in English, by Emma Sandile, the daughter of a senior Xhosa chief in British Kaffraria, to senior colonial officials, foregrounds the already established effects of missionary education and colonisation in that region (p. 91-96), while northern Namibia was only effectively colonised in the 1940s. The collected texts in Women writing Africa, together with the carefully researched headnotes shadowing each text and the thoughtful and wide-ranging 82 page introduction written by the editors (who often had different points of view), provide an invaluable input into women’s places and spaces (and non-places) in the region. The Introduction also identifies areas for further research. Historians, anthropologists, sociologists, scholars and students interested in literature and literacy, as well as the general 227 Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews reader are only a few of those who would find this anthology invaluable. Reviewer: If there had to be a point of criticism, then the rather insubstantial index could do with expansion which would include references made to texts and events in the valuable Introduction itself. While researchers and academics are understandably reluctant to release documents which they have painstakingly collected, transcribed and translated and on which they might yet need to conduct further research, the editors could well consider whether the texts in the anthology, texts which were not included and the full, rather than edited headnotes, should not be housed in a central repository and thus become available to future researchers. Van eensame mense Serfontein, Dot. 2005. So min blomme; Onder skewe sterre; Sonder klein trou. Pretoria: LAPA Uitgewers. 512 p. Prys: R180,00. ISBN: 0 7993 3439 1. Serfontein, Dot. 2005. So min blomme; Onder skewe sterre; Sonder klein trou. Pretoria: LAPA Uitgewers. 512 p. Prys: R180,00. ISBN: 0 7993 3439 1. E.A. van der Elst Vroeër: Departement Afrikaans & Nederlands, PU vir CHO Resensent: E.A. van der Elst Vroeër: Departement Afrikaans & Nederlands, PU vir CHO Dot Serfontein het in 2005 haar tagtigste verjaardag herdenk. Ter viering daarvan het Lapa Uitgewers die romans So min blomme, Onder skewe sterre en Sonder klein trou in een bundel uitgegee. Dié werke het oorspronklik in onderskeidelik 1966, 1967 en 1974 in die Sarie Marais as vervolgverhale verskyn. Die versamelbundel skop af met ’n interessante voorwoord deur Antjie Krog waarin daar “’n wonderlike wisselwerking tussen ma en dogter” is (Elize Botha in Boeke-Beeld, 19 September 2005). In die drie romans is ’n baasverteller aan die woord oor die wel en wee van die mense van die spoorwegdorpie, Laval. Die trilogie is ’n sosiale dokument in dié sin dat dit “’n boeiende geskiedskrywing van ons ‘spoorwegfase’ [is]” (Antjie Krog). In veral So min blomme is die treinomgewing die agtergrond waarteen die gebeure afspeel. Mooi word die loodsgeluide in die nag beskryf: “’n Stoomketel word met die egalige gedreun van ’n waterval leër geblaas; dáár sny die sisgeluid van ’n stoomklep; dáár kap-kap ’n lokomotief stadig vorentoe, skud sy stoom rond soos ’n reus wat sy kieste skoon spoel … Trokke word kletterend gehaak (p. 82). Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 228 Resensies / Reviews In So min blomme speel Dawid McClaglan en sy liefde vir Mia Neethling ’n belangrike rol. Daar is talle kinkels in die kabel van hulle verhouding. Dawid is ’n masjinis woonagtig aan die “verkeerde” kant van die treinspoor en Mia is ’n rykmansdogter uit ’n snobistiese gesin. Klasseverskil wat in al drie die werke aanwesig is, is hier die groot probleem. Daar is ook die verhaal van Tokkie Coetzee en haar seuntjie, Jan- Koos. Hulle het nie ’n maklike lewe saam met Koos wat te lief vir die bottel is nie. Jan-Koos is ’n interessante, vroegwyse kind. Hy figureer ook as jong volwassene in die ander twee dele van die trilogie. Van die ander karakters wat die wêreld van So min blomme bevolk, is die patetiese onderwysersfiguur, Hoffie Eksteen, en die eenvoudige maar goeie Johanna wat in die ryk Archimedes se kafee werk. Sy koester groot bewondering vir Hoffie en dit loop later op ’n huwelik uit. In die tweede deel van die trilogie, Onder skewe sterre, gaan die lewens van die meeste karakters uit die vorige boek voort. Serfontein, Dot. 2005. So min blomme; Onder skewe sterre; Sonder klein trou. Pretoria: LAPA Uitgewers. 512 p. Prys: R180,00. ISBN: 0 7993 3439 1. Die kollig val egter op Jan-Koos wat intussen in ’n sensitiewe jongman ontwikkel het, en sy hartseergetinte liefde vir Jettie. Van laasgenoemde word gesê dat skewe sterre oor haar geskyn het, maar eintlik is dit van toepassing op byna al die eensame karakters in die drie boeke. Baie aandag word in dié deel bestee aan die oorlewingstryd van Tokkie Coetzee met haar haarkappersalon. Die groot speek in die wiel is die skatryk en snobistiese Ciska Engelbrech. Klasseverskil is weer die agtergrond. In hierdie deel word ook kennis gemaak met die twee onnutsige, maar kostelike seuntjies van Hoffie Eksteen en Johanna. In die derde deel, Sonder klein trou, tree Dawid McClaglan en Mia weer op die voorgrond. Jan-Koos, wat sy verlede nie kan afskud nie, en sy (on)vermoëns as skrywer figureer weer. Ook is daar die Nederlander, Goof Duimke, wat eintlik ’n skurk is. Tog word hy, as een van die eensames, nie sonder deernis geteken nie. Die liefde, veral die onbeantwoorde liefde, kom ook voor, soos in die ander twee dele. Daar is onder andere Jan-Koos se liefde vir Mia, en Magriet (dogter van die onderwyser) se liefde vir Jan-Koos. Hoewel daar soveel verdriet en ellende in die verhaalgebeure is, eindig al drie die dele tog op ’n hoopvolle noot. ISSN 0258-2279 Literator 27(1) April 2006:213-246 229 Resensies / Reviews Karakters van vlees en bloed word geskep deur ’n verteller met mensekennis. Later voel die figure soos ou bekendes. Hoewel daar nie doekies om die swakhede en tekortkominge van die mense van Laval gedraai word nie, word almal tog met deernis geteken. Dit geld selfs vir die skurkagtige Duimke wanneer hy aan Dawid McClaglan, sy held, die verwyt rig: “Waarom het jy my nooit geag nie?” (Sonder klein trou, p. 479). Die eensaamheid van die karakters is opvallend. ’n Oorkoepelende titel vir al drie die werke sou kon wees “Van eensame mense”. In die drie verhale sorg ’n meesterverteller dat die verhaalgang vlot verloop. ’n Uitstaande kenmerk is die hantering van die taal. Raak, kostelike uitdrukkings en beskrywings maak die leeservaring besonder aangenaam. So word daar in Onder skewe sterre van die ongewilde rykmansvrou, Ciska Engelbrecht, gesê dat sy met haar hare nie na ’n haarkapper moet gaan nie, maar liewer na ’n smidswinkel waar sy met tange en blaasbalke hanteer behoort te word (p. 204). Serfontein, Dot. 2005. So min blomme; Onder skewe sterre; Sonder klein trou. Pretoria: LAPA Uitgewers. 512 p. Prys: R180,00. ISBN: 0 7993 3439 1. In So min blomme is die onderwyser, Hoffie Eksteen, veronderstel om ’n perdekommando te lei, maar die perd met die “onsimpatieke oog” en groen kwyl wat by haar tande afdrup, jaag hom aanvanklik die skrik op die lyf. Maar vind hy uit, dit is bitter moeilik om die ou perd “in die algemene gees van vooruitgang te kry” (p. 127). Onverwags sit die dier egter op loop en op kostelike wyse word beskryf hoe Hoffie spartel om die perd te beheer. Toe hy uiteindelik weer op vaste grond is, twyfel hy sterk daaraan “of normale funksie ooit weer tot sekere van sy teerwarm liggaamsdele sou terugkeer” (p. 128). Die onderwerpe wat in die drie romans ter sprake kom, steek nie vas by die mense van Laval nie, maar wen aan boeikrag, omdat dit algemeen menslik is. So is daar byvoorbeeld die liefde; en klasseverskille wat baie onaangenaamheid en verdriet soos kleinlikheid, snobisme en valsheid meebring; en die verlede wat nooit afgeskud kan word nie. Die bundel word aanbeveel as uitstekende leesstof in die genre van goeie gewilde prosa. Literator 27(1) April 2006:213-246 230 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews Oom Willem vertel: maar hier onthou ’n mens eerder die manier van vertel as dít wat vertel word Bekker, Pirow. 2005. Toorop-stories. Pretoria: LAPA Uitgewers. 128 p. Prys: R79,95. ISBN: 0 7993 3442 1. Resensent: Verder terg hy die leser se verwagting deur sy storie vooruit te loop, maar net genoeg te verklap om jou behoorlik nuuskierig te maak. Oor die geloofwaardigheid van “kroeg-” en kuierstories bestaan daar altyd ’n mate van onsekerheid. Dit is nie toevallig dat Willem se van Toorop is nie; hy toor inderdaad dikwels stories, of dele daarvan, uit sy verbeelding op of gaan redelik vry met die waarheid om. Hiervan maak hy egter geen geheim nie en gee duidelik te kenne dat hy (maar ook die ander karakters wat dele van die stories aan hom oorvertel) nie altyd op die woord gevat moet word nie: “Dis seker net die helfte van die waarheid wat op die oppervlakte uitslaan (...) maar goed. Elkeen kon nou maar afskep wat hy dink die storie is” (p. 45), en “Hoe Gaffie Niemoller die bekendste trofeejagter in die Molopo geword het, is ’n skietstorie wat miskien nie op bene staan nie, maar wat waar is. Meningwaar” (p. 73). Die meeste verhale in die bundel begin met die stelling van ’n lewenswaarheid wat in die loop daarvan bevestig, ondermyn of gewysig word, óf gee ’n verduideliking van die wyse waarop die hoofkarakter(s) – waaronder Outie Doudruppeltjie, Tewie Mar-’n- bietjie, Klaas Basies, Makka Retief, Nieklaas Koppie, Sprinkaan O’erholster, Trydie Middeltoon, Duiker Engelbrecht en Okso de Lange – aan hul byname gekom het. Dit is duidelik dat Pirow Bekker met dié bundel ’n korrektief wou bied op die ernstige en swaarwigtige kortprosa wat tans in Afrikaans gepubliseer word. In hierdie opsig is Willem Toorop se opmerking teenoor sy aanhoorder veelseggend: “As dit is soos hulle beweer (...) dat storievertel ’n hoereerdery is, dan stry ek nie. Maar die hoertjie kon darem een ding sê van die mans met wie sy te doene gehad het: Hulle was almal baie ernstig” (p. 7). Wat ’n mens veral oor die bundel opval, is die humoristiese segswyses en poëtiese spel met woorde. Bekker beïndruk met die moeiteloosheid van sy vertellings en die uiters geloofwaardige dialoog van sy karakters, wat ’n byna afgeluisterde kwaliteit verkry. Die taalgebruik is idiomaties en metafories – soveel só, dat die manier waarop dinge vertel word, soms dreig om dit waaroor daar vertel word, te verdring. Hoewel daar in Willem Toorop se vertellings, net soos in P.G. Resensent: Thys Human Departement Afrikaans, Universiteit van Johannesburg Oom Schalk Lourens van die Molopo! Só sal talle lesers waarskynlik oordeel nadat hulle kennis gemaak het met die verteller, Willem Toorop, in Pirow Bekker se kontreiverhaalbundel Toorop-stories (2005). En met reg, want daar is inderdaad opvallende ooreenkomste aan te toon tussen die verteller in Herman Charles Bosman se Groot Marico-stories en die verteller wat Bekker hier gebruik. Willem Toorop (en plaas dié naam ’n mens nie al op jou hoede nie?) is die kenner en bewaarder van die Molopo-streek se stories en baasverteller in eie reg. Hy vertel graag en meestal op voorwaarde dat daar ’n koue Dawidbier, of Langdawid soos die Molopoërs ’n Longtom noem, beskikbaar is: “... enige belofte van ’n storie versand al te maklik tensy daar ’n aanklamdingetjie in sig is” (p. 7). En wanneer Toorop eers aan daardie bier begin teug “soos aan ’n sigaret” (p. 32), dan gaan haal hy die stories ver en wyd. Aanjaag laat hy hom nie sommer nie: “Een ding van Willem Toorop: of hy nou ’n storie optower of nie, hy doen dit op sy eie manier en sy eie tyd. Miskien het dit ook met die weersgesteldheid te doen. Is die weer daarna, rek hy die vertel tot by ’n tweede blik sodat die storie nie stompstert eindig nie” (p. 9). Begin die bier egter opraak, is dit ’n ander storie: “Willem laat die bierblik tussen duim en middelvinger swaai soos aan ’n hingsel. Miskien taks hy die stand van die bier – twee, drie slukke oor. Die storie is in die weegskaal” (p. 10). Die “optekenaar” van die verhale in die bundel is nie Willem Toorop self nie, maar ’n ongeïdentifiseerde ek-karakter wat as klankbord en katalisator optree. Die leser kom egter só min oor hierdie karakter te wete, dat hy as’t ware onsigbaar word en dit vir die leser voel asof Willem Toorop met hom-/haarself praat. Willem Toorop weet ook net hoe om sy luisteraar(s) se aandag te behou. Wanneer die spanning begin oplaai en die leser in afwagting verkeer, neem Willem gewoonlik ’n lang sluk bier voordat hy sy verhaal hervat: “Willem drink lank en innig, (...) sluk (...) bietjies bier asof hy dotjies wil 231 ISSN 0258-2279 Literator 27(1) April 2006:213-246 Resensies / Reviews aanbring” (p. 56). Resensent: du Plessis se Koöperasie-stories (1980) en Nog koöperasie-stories (1985), op goedige wyse met mense se gebreke gehekel word, dra die oorwegend humoristiese toon in Bekker se bundel ongelukkig daartoe by dat die Molopoërs soms effens oppervlakkig uitgebeeld word. Talle verhale is weinig meer as komiese anekdotes wat op onderhoudende wyse vertel word. In dié verhale waarin ook die Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 232 Resensies / Reviews ironie en tragiek van die karakters se situasies belig word – soos “Wat’s in ’n naam?”, “Cronjétjie en die kameelrol”, “Kom die taksman” en “Die rose” – groei die vermaaklike verhaalgegewe egter weldra uit tot ’n uiters oortuigende besinning oor die aard van verhoudings tussen mense: man en vrou; vriend en vyand; familielede onderling. By geleentheid maak Willem Toorop die volgende uitlating: “Soos alle stories wat herhaal word, het dit later seker ook maar vervelig begin raak” (p. 60). Sonder dat hy dit só bedoel, is hierdie woorde ongelukkig profeties ten opsigte van Pirow Bekker se bundel. Aangesien die verhale sterk formulegedrewe is, ’n gemeenskaplike vertelstruktuur het en van soortgelyke retoriese strategieë gebruik maak, raak hulle op die duur redelik eenselwig en voorspelbaar. Desnieteenstaande is Toorop-stories vermaaklike kontreivertellings waarin die giere en geaardhede van mense en ’n streek op humoristiese wyse onthul word. ’n Mens mis egter die ironie, satire en weemoedige ondertoon wat Herman Charles Bosman se Groot Marico-stories en P.G. du Plessis se Koöperasie-stories so onvergeetlik gemaak het. Nie net pá se stem nie Burger, Willie. 2005. Pa se stem. Pretoria: LAPA Uitgewers. 122 p. Prys: R89,95. ISBN: 0 7993 3527 4. Resensent: Thys Human Departement Afrikaans, Universteit van Johannesburg Willie Burger is veral bekend as skrywer van die rubriek “Kopstukke” wat tweeweekliks in Beeld verskyn. Lesers van die ouerskaptydskrif Baba & Kleuter ken hom egter as “skrywende pa” wat verant- woordelik is vir die uiters gewilde rubriek “Pa se stem”. ’n Tweede keur uit dié rubrieke het in 2005 in ’n besonder aantreklike formaat onder die titel Pa se stem by LAPA Uitgewers verskyn. Dit is dus nou vir lesers wat buite die nismark van Baba & Kleuter val, ook moontlik om met Burger se skryfwerk kennis te maak. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 233 Resensies / Reviews Pa se stem is, soos die vertellings in die eerste versameling – Pa se stem (2002) – goedgeskrewe essays wat sentreer rondom ’n vader se verhouding tot sy twee seuns. Pa is akademikus, skrywer en kranige roeier. Kleinman en Boetie is uit die doeke en van die bottels af; hulle wêreld is lank nie meer beperk tot die huis en dagskool nie. Kannemeyer (2005:569) het gelyk wanneer hy opmerk dat Burger waarneem met “’n humoristiese oog en ’n menslikheid wat die daaglikse dosis krisisse draagliker maak”. Ofskoon die vertellings almal oor dieselfde oorkoepelende tema handel en vir dieselfde teikenmark geskryf is, is hulle geensins patroonmatig of formule-agtig/herhalend nie. ’n Opvallende eienskap van die bundel is immers die groot verskeidenheid literêre vorms en style wat Burger afwissel: van briewe, gesprekke en innerlike monoloë tot by anekdotes, sketse en verhale. Soms is die vertelstyl sober en ernstig, ander kere tong-in-die-kies of wars humoristies. Soms oorheers die patos, soms word daar selfironiserend met eie tekortkominge gespot. Burger vertel so vlot en onderhoudend, dat ’n mens soms miskyk hoe behendig die vertellings aanmekaargesit is. In verhale soos “Die wolf by die deur” en “Grootmenspartytjies” vertoon die skrywer byvoorbeeld ’n besondere verteltegniese bedrewenheid. Op die agterblad word genoem dat alle ma’s en pa’s van kleuters by hierdie heerlik humoristiese verhale aanklank sal vind. Hoewel Burger die leser feitlik in elke verhaal laat glimlag (en in “Wat as ’n trol …?”, “Klasie ons troeteldier”, “Lees om te kook” en “Winde van verandering in die wiskundeklas” behoorlik laat skater), is ál die vertellings nie slegs daarop gemik om die leser te laat lag nie. Tshepang: universal effect and resonance Newton, Lara Foot. 2005. Tshepang: the third testament. Johannesburg: Wits University Press. 45 p. Price: R80,00. ISBN: 1-86814-415-1. M. Keuris Department of Afrikaans and Theory of Literature, Unisa Resensent: In vertellings soos “Die videokamera”, “Die dogtertjie”, “www.tandemuis.com”, “Aanmoediging”, “Kerslig” en “’n Brief aan my oudste op sy eerste skooldag”, is dit juis ’n stuk lewenswysheid en mensekennis, ’n besef van die vervlietende aard van alle ervarings, wat ’n blywende indruk laat. Waarskynlik een van die grootste verdienstes van Pa se stem is die balans wat Burger tussen die ouer- en kindperspektief bewerkstellig en die stem wat hy aan die kinderkarakters gee. Kleinman en Boetie word nie bloot as katalisators gebruik om allerlei spitsvondige, humoristiese en lagwekkende situasies ten tonele te bring nie. Hulle ontwikkel tot volbloedkarakters wat die leser dwing om ook van húlle perspektief kennis te neem en dus op ’n ander manier na die wêreld te kyk. By meer as een geleentheid is Pa heimlik beïndruk met sy “slag” as vader, sy vernuf om moeilike situasies te ontlont en kreatiewe voorstelle aan die hand te doen. Tog moet hy keer op Literator 27(1) April 2006:213-246 234 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews keer erken dat dit juis sy seuns is wat hóm iets leer; wat hóm dwing om anders na homself en sy lewe te kyk. keer erken dat dit juis sy seuns is wat hóm iets leer; wat hóm dwing om anders na homself en sy lewe te kyk. Burger slaag op indrukwekkende wyse daarin om aan die hand van die intiem-persoonlike ervarings en indrukke wat hy hier neerpen, sekere universele waarhede oor ouerskap en kindgrootmaak te verwoord. Die leser staan telkens verbaas oor die akkuraatheid waarmee hy die dinamika binne ’n moderne stadsgesin beskryf. By die lees van die verhale kan die leser nie anders nie as om te voel: “Só is dit ook in ons huis”; “So – presies net só – voel ek as ouer”; “Dit is mý kind van wie Burger hier skryf.” Dit is dus nie net die verhaalinhoud van Pa se stem wat ’n mens bybly nie. Burger se vertellings verkry juis ’n besondere oortuigingskrag vanweë sy fyn aanvoeling vir die taal, sy afwisseling van struktuurelemente en sy vermoë om afwagting te skep. Met Pa se stem bewys Burger dat om onderhoudend oor grootword te skryf alles behalwe kinderspeletjies is. Reviewer: Lara Newton is an established and well-known theatre director who has directed more than 30 productions, won the prestigious international Rolex director’s award and is now the Resident Director and playwright for the Baxter Theatre Centre in Cape Town. She is also a playwright of note and received in 1996 the Standard Bank Young Artist Award for Drama. Tshepang, which premiered in 2003 in Amsterdam, has toured internationally and in South Africa to critical acclaim. The play is based on the well-publicised rape of baby Tshepang in 2001 in the small town of Louisvaleweg. Tshepang, who was nine months at that time was first presumed to have been gang-raped by six men, but it was later discovered that the mother’s boyfriend was the 235 Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews perpetrator of this brutal deed. The play itself is a fictional account of this incident and also, according to Newton, inspired by “thousands like her” (p. vii). While the rape incident is the main dramatic focus of the play, this incident is expressly placed within a bigger context: the socio- economic circumstances of a particular (South African) society, where poverty, alcoholism and a general disillusionment with life prevail. The rapist himself was a victim of vicious childhood assaults. The text is preceded by a “Designer’s note” by Gerhard Marx, a “Foreword” by Adrienne Sichel and an “Introduction” by Tony Hamburger, titled: “Tshepang – a morality play?” All three discussions make various insightful comments about the play (especially Hamburger’s Introduction of 17 pages). All the main issues addressed by the play is discussed in these pieces (eg. the legacy of apartheid regarding poverty-stricken communities in the platteland; post-apartheid South Africa and the AIDS epidemic; the religious imagery found in the text, e.g. the title; as well as the surprising positive and hopeful ending of the play). One can also concur with the commentators’ remark that this play is part of the tradition started by Athol Fugard and others, of the so-called “protest theatre” or “political theatre” in this country. Newton’s intention is clearly to raise our consciousness level regarding the above issues and to address the inhumane living conditions of the poor in the new South Africa. Reviewer: The play itself is short (26 pages) with no divisions into scenes or acts and consists of only three characters, namely Simon (the narrator), Ruth (mother of Tshepang, silent throughout the play until the end) and Alfred (boyfriend of Ruth and rapist of baby Tshepang). The use of a narrator, who tells and shows (e.g. by using visual props or reenacting certain incidents) links this play to the African oral tradition (also pointed out by Hamburger). By making use of this technique, a certain aesthetic distance is introduced into the play so that the simulated rape scene (a broomstick stuck into a loaf of bread) is more than dramatically effective to conjure up the full horror of this deed. Although the play deals with a very violent incident which could have become the sole focus of this play, the use of a narrator lessens this danger and brings a perspective to the rape scene which, in fact, succeeds in conveying the full complexity of the issues surrounding this deed. Although life in this community is dangerous and cruel, it is not completely bleak. A note of hope is introduced in the play: Tshepang Literator 27(1) April 2006:213-246 236 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews (meaning: hope) is seen as a saviour of this community (also indicated by the subtitle of the play: “The Third Testament”), while the theme of love – perhaps unconventionally – also constantly surfaces in the characters’ dialogue (Simon’s declaration of love for Ruth) and actions (Ruth’s desperate carrying of her baby’s bed on her back through-out the play). Tshepang, is a play rich with meanings and subtexts, and although an infamous incident in South African society is highlighted in this play, it is done in such a manner that it does have universal effect and resonance. This play should be seen and read by everyone interested in drama and theatre. Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. 386 p. Price: R190,00. ISBN: 1-86814-388-0. Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. 386 p. Price: R190,00. ISBN: 1-86814-388-0. Reviewer: Phil van Schalkwyk School of English, Adam Mickiewicz University, Poznań, Poland Well-established in the field of life writing, Judith Coullie here presents a truly wide-ranging collection of extracts from existing self- representational texts by South African women, set within the parameters of 20th century South African history. The book contains three useful, though rather blurry, maps (South Africa in the 1890’s, mid-1990’s, and the Bantustans), a general introduction, followed by nine chronologically arranged and themed sections containing a cull of narratives (52 in total, some written autobiographies, some oral transcriptions) of women from diverse walks of life. There is, unfortunately, no concluding chapter, leaving it entirely up to the reader to draw conclusions retrospectively. The introduction constructs a historical (and, indeed, ideological) backdrop, clarifies the concept “life writing”, and seeks to explain the seemingly naive title of the book, claiming that, despite the almost unbridgeable divides of apartheid, South African women have shared a paradoxical intimacy of experience: black women as prisoners of discrimination, white women as prisoners of privilege. 237 Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews Arguing the need for a focus on women’s life writing, Coullie does not step in the trap of “a feminine essence”. Against the background of urgent current issues affecting women, most notably HIV/AIDS and rape, she points out that South African women still suffer the consequences of patriarchal gender systems, both Christian and traditionally African, that retain as a central tenet the oppression of women. Coullie attempts to address the neglect and distortions of the past by giving a voice to women’s lives. Most of the extracts are not overtly or consciously feministic, but seem more concerned with racial injustice and everyday life under a racist minority, leaving the reader with a lasting impression of the individuality of the victims, both black and white, of a system that sought to liquidate the individual. Coullie is right in drawing attention to the importance of considering not only what these narratives, mostly concerned with telling the “truth”, have to say, but also how they say it. Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. 386 p. Price: R190,00. ISBN: 1-86814-388-0. Indeed, reading these extracts, one is reminded of the counter-conventional focus of psychoanalytic criticism on the letter rather than the spirit of the text: Lacan maintained that, not only dreams and slips of tongue (Freud), but every word ought to be seen as revealing. This reading strategy is, in fact, essential when dealing with a collection, such as this, which contains extracts from longer texts, many based on oral accounts, and hence often lacking the pace and density of professional writing. The cover design (by Bon-Bon) shows the face of one of the featured women “drawn” with, and hidden behind/emerging from, the letters that spell the names of those included, thereby highlighting both individuality and language. This compilation should offer a thoroughly engrossing read for both the specialist and the general reader. It is, however, more than just a one-off read, but a work of reference to which one can, and should, return time and again. In my opinion it should prove a truly useful publication which could provide basic or supplementary material in the history, sociology, psychology and literature class, among others. Coullie ought to be commended for having decided to include izibongo (praise poetry) and for the way this genre is gradually explained in the introductory parts of the successive sections, showing how it has evolved with time, but the examples sited are often rather disappointingly short and insubstantial. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 238 Resensies / Reviews Each section is provided with a brief introduction with regards to the history of the period in question, and this should be adequately enlightening for the layman/laywomen, but these overviews are maybe somewhat too general (here and there even superficial/one- sided), lacking a sustained focus on women. Each individual extract is preceded by a few, very helpful, introductory comments, but there is a conspicuous absence of integrative and evaluative observations about the respective groups of selected extracts, about the criteria for inclusion and exclusion. Generally speaking, the book contains a well-balanced selection, ranging from the known/expected to the less familiar and downright astonishing. There are far too many to single out a representative few. Coullie, Judith Lütge, ed. 2004. The closest of strangers: South African women’s life writing. Johannesburg: Wits University Press. 386 p. Price: R190,00. ISBN: 1-86814-388-0. However, the deeper complexities, humanity, and paradoxes underlying the various extracts are reflected and condensed in some narratives more than in others, for example: The “life story” as genre and the telling of the own history, are particularly beautifully realised in the extract from the narrative of cleaning lady Mpho Nthunya’s, reported to her close friend, Limakatso Kendall, a visiting woman American academic. Particularly memorable is Gillian Slovo’s account of her experience, as the child of activist parents, of the Republican Day celebrations in 1961, when each white school child was to be presented with a gold commemoration coin and pocket-sized model of the new flag. The latter she did not want and, like her parents, despised, but the “Judas coin” she secretly coveted (having been only 9 years old at the time). Antjie Krog gains prominence in this book through Coullie, almost concluding her introductory chapter with approving echoes of Krog’s sentiments as expressed toward the end of Country of my skull, a dubious choice, since Krog’s book could be considered an example of somewhat confused/naive new South African posturing. In the last section, Coullie also included a long extract from the same book. The choice of this text as touchtone with regards to truth and reconciliation could be (deliberately) symptomatic. Furthermore, there is a glaring discrepancy in the selection as far as Afrikaner women are concerned: the focus on the role of Afrikaners, sustained both in the introductory parts and many of the extracts, is not borne out by the text selection in terms of “authorship”. In other words, apart from Krog and Marike de Klerk, Afrikaner women do not speak for themselves, even with regards to historical periods Literator 27(1) April 2006:213-246 239 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews most affecting them, notably the aftermath of the South African War: with the exception of the narrative of “cowgirl” Sarah Raal, the accounts of sympathetic English women like Emily Hobhouse and Pauline Smith have to suffice. These shortcomings notwithstanding, The closest of strangers is an impressive compilation which should bring the reader much closer to those thought to be strangers, and reveal the strangeness in those considered close. Uitnodiging tot verdere gesprekke Tydskrif vir Letterkunde. 2005. Temanommer: André P. Brink @ 70. Pretoria: Letterkunde-Vereniging. 213 p. Prys: R60,00. ISBN: 0041-476 X. Tydskrif vir Letterkunde, 42(1). Tydskrif vir Letterkunde. 2005. Temanommer: André P. Brink @ 70. Pretoria: Letterkunde-Vereniging. 213 p. Prys: R60,00. ISBN: 0041-476 X. Tydskrif vir Letterkunde, 42(1). Tydskrif vir Letterkunde. 2005. Temanommer: André P. Brink @ 70. Pretoria: Letterkunde-Vereniging. 213 p. Prys: R60,00. ISBN: 0041-476 X. Tydskrif vir Letterkunde, 42(1). Resensent: Salomi Louw Skool vir Tale en Kommunikasiekunde, Universiteit van Limpopo Dit is prysenswaardig dat die redaksie van Tydskrif vir Letterkunde dit goedgedink het om ’n spesiale uitgawe te wy aan die veteraan Sestiger wie se vertalings in ’n groot mate verantwoordelik was daarvoor dat Afrikaanse letterkunde onder die aandag gekom het van die wêreldletterkunde en wie se werk benoem is vir talle internasionale pryse, aan wie erkenning gegee is deur buitelandse regerings, en wat (uiteindelik) die Herzogprys verower het vir prosa en drama. Hierdie skrywer was vir jare in die spervuur vanweë sy teenkanting teen die Nasionale Partyregering se beleid jeens landgenote en hy is die eerste Afrikaanse romanskrywer wie se werk verbied is. Op die terrein van literêre teorie het Brink ’n belangrike bydrae gelewer tot die studie van inheemse en by uitstek Afrikaanse letterkunde, wat hy, veral in politieke konteks, in verband gebring het met wêreldtendense: sy publikasies in hierdie verband het internasionale aandag getrek. Sy bydrae tot die Afrikaanse dramaskat is ook bo verdenking. Brink se vertalings van werke uit die wêreldletterkunde, sy humoristiese bydraes tot Afrikaanse tekste, mentorskap van “jong” skrywers en insette in manuskripte is alom bekend. Hy staan in ’n groot mate “vader” vir die algemene Literator 27(1) April 2006:213-246 240 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews Afrikaanse letterkunde. Die temanommer bied egter net beskouings oor sy romans en teoretiese/politieke uitsprake. Afrikaanse letterkunde. Die temanommer bied egter net beskouings oor sy romans en teoretiese/politieke uitsprake. Die buiteblad, waarop die telekommunikatiewe André P. Brink @ 70 teenswoordige tendense in kommunikasie weerspieël, het ook ’n kleurvolle afdruk van Cyril Coetzee se skildery van “T’kama- Adamastor”, geïnspireer deur Brink se Die eerste lewe van Adamastor van 1988. Dit is goed om te weet dat Brink (of sy uitsette) ook in die skilderkuns verewig word, maar die surealistiese burleske landskap verteenwoordig net enkele of ’n enkele aspek van André Brink se toevoeging tot die Suid-Afrikaanse literêre toneel. Tydskrif vir Letterkunde se huldigingsnommer bevat agt artikels gewy aan Brink-romans, ’n Marxisties-literêre toepassing, ’n vergelykend studie, ’n transkripsie van ’n onderhoud wat Louise Viljoen met die skrywer gevoer het, en ’n gedig oor Brink. In die afdeling vir resensies kom toevallig ook ’n kort bespreking voor van Kennis van die aand wat in 2004 deur NB Uitgewers gepubliseer is in hulle “Klassieke Reeks”. Die aanslag, kwaliteit en diepte – en ook die taal – van die artikels verskil uiteraard. Resensent: Die artikels oor Brink se werk tree nogtans op interessante wyse met mekaar in gesprek. Dit sal goed wees as ander letterkundiges tot die gesprek sou toetree en kommentaar, repliek of kritiek lewer op bydraes in hierdie spesiale nommer van Tydskrif vir Letterkunde. Isidore Diala’s article (“André Brink: An aesthetics of response”, p. 5- 30) focuses on the embedding of his political convictions in his novels, starting from Kennis van die aand/Looking on darkness (1973/1984), and then continues to enquire whether Brink’s novels are in fact imbued with the literary qualities, theoretical and political facts he purports to adhere to. The point is made that at this stage of his writing (1983/1984) the author – though in empathy with the underprivileged and “otherwise” coloured South Africans and despite his affiliation with South African eco and cultural heritage – still has an embedded racist/colonial approach to characterisation. Brink’s theoretical outputs are measured against his novelistic performance: Brink’s non-fictional discourse on the writer and his/her society alone is enough to stake an immortal reputation on. However, in his novelistic practice, given his privileging of European humanist universals, Brink’s engagement with the local but urgent struggle against apartheid often seemed compromised (Diala, 2005:29). Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 241 Resensies / Reviews An indication is given of Brink’s change from the former political situation to a genderist stance, and that Brink’s star is still in the ascendant. Elmar Lehmann’s article (p. 31-41) on “Brinksmanship: storytellers and the novelist” examines the privileged “literary discourse to tell the truth”, investigating the novelist “as witness” to “imagining the past/real”, and covers a range of novels from 1973/1984 (Kennis van die aand/Looking on darkness) to Sandkastele/Imaginings of sand (1995/1996). The purport of the article writer is that the omnipresent author has faded away in Brink novels, to be replaced by a homodiegetic narrator; in the later novels especially the genderist voice can be heard. (This view is echoed by the article written by Anette Horn and Peter Horn, p. 104-116.) The Lehmann article concentrates on the narrator as a witness or as first person, experiencing character. In this, and some of the other articles in this volume, the emphasis is on political/genderist agendas, with little or no investigation of the literary qualities of the work. Resensent: The closure of this article is somewhat disappointing as the abstract does not represent the development and eventual conclusion of the argumentation. Soos Lehmann, maak Hans Ester (p. 41-54) ook gebruik van Ampie Coetzee se artikel (“Literature and Crisis”, 1990), maar hy spits hom toe op “André Brink en de marxistische literatuuropvatting”. Hy poneer die feit dat die Afrikaanse skrywer(s) nie uit die industriële omgewing nie, maar uit die akademiese sirkel kom en dus nie veel insig of kennis sou hê van die klassestryd nie. Aan die een kant is Ester van oordeel dat Brink die belangrike punt van klas versaak het ter wille van ras, maar bevind aan die ander kant “(d)e tijd heeft dit boekje (van Coetzee) ingehaald”, dat die “gebruikte terminologie volkomen verouderd (…) zijn”. Die leser wonder dan waarom Ester Brink se werk toets aan sodanige verouderde standpunte. Sy besluit is geheel-en-al hipoteties: “Ik acht het niet uitgesloten dat André Brink meer sympathie voor het socialistisch realisme zou hebben gehad wanneer hij intiemer vertrouwd zou zijn geweest met de complexe menselijke verhoudingen binnen de materiële productie in Zuid-Afrika.” Indien Brink hom in die vroulike psige kan indink, soos in die jongste publikasies, sou hy myns insiens hom ook in “socialistische ideologie” van “uitgebuite en onderdrukte klassen” kon indink en aan laasgenoemde stem kon gee indien dit hom sou behaag. In die onderhoud met Viljoen (p. 167) meld Brink dat hy hom gewend het van die rasse-teiken, wat daarop dui dat ras wél meer as klas vir hom van belang was. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 242 Resensies / Reviews It is quite interesting to see how often the literary and theoretical work of Brink and J.M. Coetzee is brought to bear on the argumentation in articles in this edition. The article by Alice Brittan (“Reading sex and violence in André Brink’s Rumours of rain and A dry white season”, p. 55-77) uses such an approach, but there is also a heavy reliance on Jolly (1996). The Brittan article, however, contains a plethora of citations and quotations; resulting in the fact that a reader has difficulty in deducing the stance of this article writer: the many citations and quotations – a collation of other people’s ideas and expressions – leave behind a feeling of vagueness or opacity in the argumentation. Resensent: This article emphasises Brink’s rendering of a literary text as being female enticing the (male) readers, and Brink’s tendency to foreground the (white) female body, its relationship with the land itself, and violence (“desire and domination”) exerted on the land as in equal measure it is exerted on the female body, which is “a means of ‘offending’ the reader”. Although the title of the article suggests otherwise, what is mainly reflected here is the Afrikaner male as stereotype. Brittan’s Abstract closes with “ideological and aesthetic problems”, but the argumentation disappointingly ends with the “female body … whose construction insidiously supports rather than subverts the vision of apartheid”, while the “aesthetic problems” are not addressed. Brink unwittingly replies to this article when he says to Viljoen that he has moved from a “racial target” to a “gender target”, talks about the “abuse of power” (p. 167), and talks about “die Afrikaner se voorliefde vir foltering” (p. 162). Wium van Zyl se artikel, “Karakters en betoog in André P Brink se Gerugte van reën” (p. 79-103), noem ook in die Abstract dat dit fokus op “the use of characterisation as a vehicle for the implied author’s ideology”. Van Zyl maak verder die aanname: “Die roman wil … ’n ideologiese stryd stry”, wat die artikelskrywer te staan bring by ’n punt waar hy inlees “dit wat die skrywer blykbaar (my kursivering – SL) ideologies wil”. Van Zyl se benadering is gebaseer op Smulders se uitsprake van 1983, wat ook stofferig aandoen (soos Ester dit in sy artikel noem oor Ampie Coetzee se sienings). In die afdeling onder die onderopskrif “Martin Mynhardt” is dit egter hoofsaaklik Calitz en prof. Pienaar wat onder bespreking kom, soos gesien deur Mynhardt. Bernard Franken word getipeer as die “alternatiewe prototipe van die Afrikaner”, waardeur hierdie artikel in gesprek tree met ander in dieselfde band. Ook die verskeie verwysings na materialisme en die mynmaatskappy bring dit in gesprek met onder andere Ester se artikel oor Marxistiese oorskouings van Brink se romans. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 243 Resensies / Reviews Neil Cochrane se “Die pikareske tematiek in André P. Brink se Inteendeel” (p. 93-103) word getoets aan Wicks se beskrywing van die pikareske. In die openingsinne word hierdie eienskappe aangetoon as “outsiderskap, rolverwisseling, vryheid en die individu se stryd om oorlewing” (sonder sitaat of bron) terwyl die Abstract die volgende eienskappe meld: “disillusionment, freedom, hunger, loneliness and gullibility”. Resensent: Van Coller se slotbetoog, dat “stories stemloses stemme gee, hul bemagtig én genees”, sluit wel aan by die titel van sy bydrae, maar weereens is die Abstrak en die argumentasie nie werklik in ooreenstemming gebring met die besluit nie. sosiaal of individueel, nie in ooreenstemming gebring met ervaring nie. Van Coller se slotbetoog, dat “stories stemloses stemme gee, hul bemagtig én genees”, sluit wel aan by die titel van sy bydrae, maar weereens is die Abstrak en die argumentasie nie werklik in ooreenstemming gebring met die besluit nie. Sue Kossew’s article, “Giving voice: narrating silence, history and memory in André Brink’s The other side of silence and Before I forget” (p. 134-146) also investigates the “voicing of silence and the rewriting of history and memory”. In her well-expressed argumentation Kossew directs the attention to the healing power of representation of the silenced experiences of characters in (our) history. She, however, also focuses attention on the “unreliability of memory” and the fact that all “representation” is “suspect” while “storytelling” is “a way of making sense of the world”, which brings us back to the fact that we are dealing with Brink’s fictional writings. Philip John se vergelykende artikel, “Globale paradys of plaaslike hel? – ’n Lesing van Duiwelskloof André P. Brink), Lituma en los Andes (Maria Vargas Llosa) en Paradise (Toni Morrison)” (p. 147- 159), ondersoek die feit dat letterkunde gebiede kan betree wat nie toeganklik is vir feitelike gegewens of bevindings nie, maar te doen het met ’n weergawe of daargestelde omgewing waarin “sosiale en psigiese kompleksiteite, teenstrydighede, dubbelsinnighede, onstabiliteit, onsekerheid, ensovoorts ondersoek kan word”. Die aandag word verdeel tussen die drie romans en Brink se Duiwelskloof ondergaan nie diepsinnige analise nie; tog is die gevolgtrekking ten opsigte van spanning tussen globalisering en lokalisme geldig “tussen die nuwe en die oue, die moderne en die premoderne, die verligte en bygelowige, die kosmopolitiese en die parogiale, en les bes, die globale en die plaaslike”. Sy bevinding is dat “die romans op die relatiewe aard van die moderne waardestelsel en op die insig [dui] dat hierdie waardestelsel nie op dieselfde manier in alle gemeenskappe bestaan nie”. Die inleiding tot Louise Viljoen se “gesprek” met Brink (p. Resensent: Cochrane volg die kenmerke in die Abstract genoem, later op met verwysing na Wicks: “ontnugtering, vryheid, hongerte, eensaamheid en goedgelowigheid”. Die meeste van hierdie kenmerke word op bondige wyse deur Cochrane uitgelig in die genoemde teks van Brink. Cochrane poog in sy navorsingsverslag om te wys op tekortkominge in Wicks se uiteensetting en van sy winste is die identifikasie van “die kousale verband tussen hongerte en skelmstreke” en die hiermee gepaardgaande politieke mag van heersers wanneer onderdane in ’n stryd om oorlewing verkeer. ’n Tekort in die artikel is egter die “rolverwisseling” – genoem aan die begin – wat nie ontgin word aan die hand van die gegewe Brinkteks nie. Anette Horn and Peter Horn’s article, “It is much more complicated and much more fluid than mere linearity” – female genealogies in André Brink’s Imaginings of sand (p. 104-116) posits (in the Abstract) that the male author purports to adopt the “female persona”, but that the “male gaze nevertheless shows in his ’female’ narratives”, and states that “Brink’s postmodern novel … is one of those spaces over which the narrative has lost control”, but that “it attempts to re-question ’the major topics of that philosophy: Man, the Subject, Truth, History, Meaning’”. It is unclear whether by mentioning man the focus is on male or person. A female discourse is opposed to the phallogocentric discourse and “ultimately refers to the transcendental signified of the phallus”. The authors pose the question whether “a man (can) write as a woman”. In this instance Brink indicates his own doubts about speaking on behalf on another: “as die man … uit ’n vrou se hoek skryf, dan kan dit baie maklik net weer wees om haar stem weer weg te neem en namens haar te praat” (p. 168). H.P. van Coller se artikel, “Anderkant die stilte (André P. Brink) en die verwerking van trauma” (p. 117-133), is in wese ’n verdediging van ’n standpunt vroeër deur hom ingeneem en is ’n repliek op Philip John se reaksie op genoemde standpunt. Van Coller kyk na uitinge oor die Holocaust. Van Coller poneer verder, en haal talle bronne aan ter ondersteuning van sy standpunt, dat “herinnering … sosiaal gestruktureerd (is)” en dat dit altyd beteken “opnuut uitvind”. Alhoewel verder verwys word na ervaring, word herinnering, hetsy Literator 27(1) April 2006:213-246 244 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews sosiaal of individueel, nie in ooreenstemming gebring met ervaring nie. Resensent: 160-177) verwys na sy “formidabele loopbaan as skrywer en akademikus” en meld “sy werk as romanskrywer, dramaturg, kritikus en akademikus”, maar die artikels wat in hierdie uitgawe van Tydskrif vir Letterkunde opgeneem is, wy net aandag aan die akademikus/teoretikus en romansier. Brink se formidabele invloed as kritikus en sy dramaturgiese bydraes word nie in oënskou geneem nie. Literator 27(1) April 2006:213-246 ISSN 0258-2279 245 Resensies / Reviews Sonder kennis van die artikels, neem ’n mens aan, lewer hierdie outeur in sy reaksie op Viljoen se vrae kommentaar op sy werk en ook op die manier waarop dit benader en behandel word, en doen in talle gevalle regstellings op sienings deur skrywers opgeneem in hierdie publikasie. Hy verklaar ook (p. 171) dat ’n skrywer afsterf van vorige boeke, en dat die herontdekking/herlees van sekere romans ’n outeur soms tot die besef laat kom hoe sleg dit is of dat dit dalk nie so sleg is as wat hy gedink het nie. Brink bind sy jongste werk, Bidsprinkaan, deur “sentimentele verknogtheid” aan ’n Oomblik in die wind en Houd-den-Bek. Zandra Bezuidenhout se interessante poëtiese kyk, opgedra aan “’n Sestiger op sewentig” bied ’n humoristiese insig nie net op die indruk wat dié Sestiger op jong lesers gemaak het nie, maar betrek talle elemente van die tydperk waarin Brink opgang gemaak het. Die temanommer, André P. Brink @ 70, is ’n gepaste huldeblyk. Literator 27(1) April 2006:213-246 246 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/187/160

Afrikaans

Rubriek vir skeppende werk Litera is ’n rubriek vir die publikasie van skeppende werk in al die tale wat gewoonlik in Literator gebruik word. Die Redaksie wil daarmee ’n geïntegreerde beeld skep van die verskeidenheid nuwe skryfwerk wat Suid-Afrikaanse skrywers kan bied. Die Redaksie kan met vreugde aankondig dat ’n kontantprys toegeken gaan word aan die beste bydraes in die loop van ’n jaar. Een prys sal toegeken word vir die beste bydrae deur ’n debutant en ’n tweede vir die beste bydrae deur ’n meer gevestigde skrywer. Skrywers word daarom uitgenooi om korter skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek. Dit kan gedigte of kortverhale wees, maar drama- of romanfragmente en eksperimentele tekste is ook welkom. Bydraes word deur die redaksie gekeur, maar geen korrespondensie kan daaroor gevoer word nie. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke los vel vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. .............................................................................. Gedigte Joan Hambidge Johannes Kerkorrel 221 Zandra Bezuidenhout Wasdom 222 Aan die Singel, Amsterdam 222 dave lubbe doodstilte 223 Magda van der Merwe skermmaats 223 N.C.T. (Nicholas) Meihuizen Firebeast (After DJ Opperman) 224 Hennie van Coller Vrystaatse beelde Tweetoringkerk 225 NALN 225 Sand du Plessisteater 226 Windpomp 227 Die windhoos 227 Etienne Terblanche jazz 228 selfportret 228 T.T. Cloete 1. gratis I 229 2. gratis II 230 3. rokname 231 4. solvent 232 Hannes de Beer Woordspeletjie (wielie-walie met Wittgenstein) 234 Pieter Verster Pinel 235 .............................................................................. Gedigte Joan Hambidge Johannes Kerkorrel 221 Zandra Bezuidenhout Wasdom 222 Aan die Singel, Amsterdam 222 dave lubbe doodstilte 223 Magda van der Merwe skermmaats 223 N.C.T. (Nicholas) Meihuizen Firebeast (After DJ Opperman) 224 Hennie van Coller Vrystaatse beelde Tweetoringkerk 225 NALN 225 Sand du Plessisteater 226 Windpomp 227 Die windhoos 227 Etienne Terblanche jazz 228 selfportret 228 T.T. Cloete 1. gratis I 229 2. gratis II 230 3. rokname 231 4. solvent 232 Hannes de Beer Woordspeletjie (wielie-walie met Wittgenstein) 234 Pieter Verster Pinel 235 Die rubriek Litera word finansieel gesteun deur die Vodacom Stigting / The section Litera is financially supported by the Vodacom Foundation Die rubriek Litera word finansieel gesteun deur die Vodacom Stigting / The section Litera is financially supported by the Vodacom Foundation Literator 25(1) April 2004:217-219 217 Reglement: Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns 1. Die Redaksie van Literator ken jaarliks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. 1. Die Redaksie van Literator ken jaarliks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 7. Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. Section for creative writing Litera is a section for the publication of creative writing in all the languages that Literator usually caters for. Through this section the Editorial Board want to present an integrated image of the diversity of new writing by South Africans. The Editorial Board is pleased to announce that a cash prize will be awarded for the best contributions for a specific year. One prize will be awarded for the best debut contribution and one for the best contribution by a more established author. Writers are therefore invited to submit shorter creative work for publication in this section. Poems and short stories are welcome, but also play and novel fragments and experimental texts. Contributions are refereed by the Editorial Board, but we cannot enter into correspondence about the work submitted. Four copies of each contribution, typed in double spacing, should be submitted. The name and address of the author should appear at the top right of the first page of stapled text and on every loose sheet sent in. Please include a telephone number, a fax number and an e-mail address where you can be contacted. Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 25(1) April 2004:217-219 218 ISSN 0258-2279 Rules: Litera Prizes for Creative Writing 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera” from money granted by the National Arts Council. 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera” from money granted by the National Arts Council. 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera” from money granted by the National Arts Council. 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. 3. The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 4. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). 4. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). 5. The Editorial Board determines to whom the prizes will be awarded, and it may appoint external judges to help with the evaluation of contributions. The decisions of the Editorial Board are final and no correspondence on this matter will be entered into. 6. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category or to divide a prize among different authors. 7. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. 7. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. Literator 25(1) April 2004:217-219 219 ISSN 0258-2279 Literator 25(1) April 2004:217-219 220 ISSN 0258-2279 Joan Hambidge Johannes Kerkorrel Iewers tussen opmaak- en saktyd wil die pers ’n motief hê: ’n opskrif. Die nuusredakteur snuffel deur die files van die Gereformeerde Blues Band tot Houtstok; van aanranding op ’n voormalige vriend tot sinnelose rusies op die kubernet. ’n Jong verslaggewer meen hy was cool, wyl ’n ander een haar twin savers toesnot. Positief of nie? ’n Negatief wys ’n donker, somber kant uit: “Al lê die berge nog so blou …” ’n Hand voor die oog; ’n klossie hare bedek net mooi niks nie. ’n Sangeres bel laatnag, bied ’n ontydige obit aan: skielik was almal sy beste vriend, vertroueling. ê die berge nog so blou …” ’n Hand voor die oog; ’n klossie hare bedek g; net mooi niks nie. ’n Sangeres bel laatnag, bied ’n ontydige obit aan: skielik was almal sy beste vriend, vertroueling. Geld glo rede vir selfmoord. Joernaliste en fotograwe draai snuffelend om die boom: hier het dit alles gebeur. Net hier. Die bloedkolle op die motorsitplek, die wattelboom – getuies, medepligtiges van die finale uittog wat in ’n berig gestulp moet word. Daar is ’n dead-line; ’n ander scoop mag wag. hier het dit alles gebeur. Net hier. Selfmoord laat sig nooit stulp in één motief nie. Dis nie ’n whodunnit nie. Nog minder ’n voorbladberig. Dit lê in transformasie, verkleurmannetjie-speel, naamsverandering paradoksaal op- én toegesluit. ’n Jin en jang. In ’n stadige repetisie vir die laaste groot konsert vóór ’n afwesige gehoor – net met die demone van soveel jare aanwesig, aanporrend, aanhitsend: nou, gaan, vertrek. Die snye aan die lyf totemmerke van ’n ondankbare bedryf. Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 221 Wasdom Mondig en bedeeld nou, my maanblom; stolp wat oopkelk in die aand. Elke swart pupil kaats lis, voorkennis van die femme fatale. Jy speel die oerverhaal: wit hibiscus rooilipmot flerrie van my wat waaier as jy uitvlug in die nag. Aan die Singel, Amsterdam Teen skemer kleur die rame rooi. ’n Jongvrou stel haarself ten toon, gewoon soos elke nag. Wat sou ’n moeder weet van dié bedryf; maar wat, sy sit hier vlakby, wyf aan ’n ander grag. Teen skemer kleur die rame rooi. ’n Jongvrou stel haarself ten toon, gewoon soos elke nag. Wat sou ’n moeder weet van dié bedryf; maar wat, sy sit hier vlakby, wyf aan ’n ander grag. Literator 25(1) April 2004:221-235 222 ISSN 0258-2279 doodstilte na nege dae langs jou sterfbed het my wêreld klein geword net soos die grafiekpieke wat meedoënloos laer geflits het ek het gedink dat ’n wêreld sou rou oor jou dood dat daar ’n gewyde stilte sou toesak dat motors eerbiedig stadig sou ry niemand sou lag nie toe ek die eerste keer buite kom het ek met ’n skok besef die son skyn nog die lewe snel voort sonder jou doodstilte doodstilte na nege dae langs jou sterfbed het my wêreld klein geword net soos die grafiekpieke wat meedoënloos laer geflits het ek het gedink dat ’n wêreld sou rou oor jou dood dat daar ’n gewyde stilte sou toesak dat motors eerbiedig stadig sou ry niemand sou lag nie toe ek die eerste keer buite kom het ek met ’n skok besef die son skyn nog die lewe snel voort Magda van der Merwe Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 223 Literator 25(1) April 2004:221-235 Tweetoringkerk ’n Kerk het tog ’n toring nodig om wind te wys en tyd te dra. Het hy twee, is dit ’n bonus, veral as hulle van mekaar ’n kloon is. Daartussen dra hy twee klokke en hul klepels, wat weekliks bly verkondig dat dié oubaas steeds ’n meneer is al is hy ouer as die eeu is. Tog bly sy manhaftigheid bedek, totdat jy Sondags aan sy stang trek. Firebeast After DJ Opperman Buffalo’s blank on metaphysics: he’ll seek sweetgrass and drift, will fondle the calf, thrust his horns in the foe, will nuzzle the cow, and take shelter when hail hits, but won’t ponder tomorrow – buffalo’s blank on metaphysics. Man alone strikes at full-tilt past, present and future, the chinks through to reason’s caves: fashions fire, knives, gods, ponders death’s endless show, offers prayers and must, as conjuring-act on a wall of his cave, paint the buffalo: The buffalo of metaphysics: follows the firebeast in himself by hook or crook to the end of his drives and dreams; and his brain-storms spark data for pyramids, the Last Supper, wheels, chrome, projectiles, the atomic industry, et cetera. by hook or crook to the end of his drives and dreams; and his brain-storms spark data for pyramids, the Last Supper, wheels, chrome, projectiles, the atomic industry, et cetera. And before his demonic stare see the solitary appalled; but he’ll not resist total destruction’s dead silence – the Parthenon and Hiroshima already lie shattered to bits in the malign loveliness of violence. Buffalo’s blank on metaphysics. And before his demonic stare see the solitary appalled; but he’ll not resist total destruction’s dead silence – the Parthenon and Hiroshima already lie shattered to bits in the malign loveliness of violence. Buffalo’s blank on metaphysics. Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 224 NALN Vroeër wou ’n beroemde skrywer skamper weet: “Het oom Nien toe ou DFM se voël kon meet? “Watter skande as dié feit in dr. John se GAL ontbreek, sodat jong skrywer-digters direk van kompetisie kan vergeet. “Terloops, sou julle belangstel in mý onderbroek “Of is dit net manuskripte wat jul soek?” Vandag kom hy en al die ou vergete snare en smeek stramknie dat NALN seblief tog moet beware hul manuskripte, liefdesbriewe, dagboeke, tekste en selfs die motgevrete, godvergete reste. Eers was die grootbaas ’n dik professor doktor, Nou swaai ’n tuinkabouter daar sy septer. En loop jy in die gange ná elfuur saans ontmoet jy warempel nog vir G.H. Franz! Maar glo die ergste wat die noodlot jou kan bring is dat Piet Nien se spook vir jou begin te sing. Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 225 Sand du Plessisteater Dié kunstehuis is – bybels – glo op klip gebou en sand sal jy in sy fondamente nooit sien nie. Maar Oubaas Sand dié het glo woes gegrou al is sy geld nie net met sand verdien nie. Vir Bloem se kunstemafia was hy ’n kween, maar onder kruiperige politici die OVS se nr. 1. Aanskou vandag die blokke wit marmer uit Carara, gekap, verskeep en trots hier ingestoot wyl duisende gesmag het na ’n brood. Maar, het Pa altyd gesê: vrae, vrae bing jou in Tara. Só draai die wiel: waar nasionalistiese bokkapaters hulself laat geld het as dié kenners van die kunste, sluk ander self (of dan hul limousines) die winste! Hulle sê: fok die Eurosentriese muse en al ons (wit) haters! En krap dan ongesiens, maar doodtevrede aan hul knaters. Literator 25(1) April 2004:221-235 226 ISSN 0258-2279 Windpomp Vanmiddag begin hy versigtig: toets gou die wind se waai roer traag die litte strammerig wat eers stadig was, is aanstons driftig. Dan kry hy opens sy ritme. Ai, hoe gou vind hy die diep verborge bron, hoe maklik laat hy natheid kom! en naamlose kleure verdrink in die golwe en naamlose kleure verdrink in die golwe kom speel met my vuur my vrou kom skuur u sagte soma teen myne my dier kom voel hoe staar die maan vir ons kom ruik hoe skink sy room oor die soetdoringboom kom hoor hierdie water kom voel ons jazz laat ons pens en pootjies land in die sagte koel gras oorkant die woorde om die draai van my vers Die windhoos Wie het hom aangesê om skoon te vee? Eers doen hy dit skoorvoetig en bly asof geplant daar staan, terwyl yl stoffies óp in die rondte slaan. Dan dans hy ligvoets tree vir tree, Loer hier, dan daar en eensklaps is hy klaar! Wie het hom aangesê om skoon te vee? Eers doen hy dit skoorvoetig en bly asof geplant daar staan, terwyl yl stoffies óp in die rondte slaan. Dan dans hy ligvoets tree vir tree, Loer hier, dan daar en eensklaps is hy klaar! Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 227 Etienne Terblanche jazz die son maak pienk vlamme op die dam ek staan in die dik reuk van ’n modderwal en die son kwas spelerig so ’n oranje pad van hier tot in die son; swartbaars hap oopmond na die deining Literator 25(1) April 2004:221-235 selfportret die groot hande in die vorm van ’n V waar die palms aan die basisse ontmoet (soos skutblare) rus die klein ken soos ’n vrug en tussen brose wande hou die vlesige okkerneut solank vas aan nege bewende asems en hond se gedagte en hierdie sombergroen lied in die lang skuins nag: binne/buite dans die al stil in die opbouende val binne/buite dans die al stil in die opbouende val Literator 25(1) April 2004:221-235 228 ISSN 0258-2279 T.T. Cloete vir die liefde van die lyf is daar koïtus daardie liefde kan betas en tas en dit het ’n onbedwingbare bevredigende liriese lus daar is streling en bloed, daar is vlees en hitte daarvoor. daar is kwalik beskermende hare oral om die kwesbare plekke dit het lippe, dit hou van lippetaal en heuning om die mond kwyl en kweel maar vir die ánder líéfde is daar geen liggaam of gesig nie. dit het behoefte aan ’n gans en al ánder naam. dié onbeskryfbare seer, dié onbeskryfbare wat ontsnap uit die grepe van die taal is die sagte diep soetseer kern van byna elke roerende onvertelde verhaal dit is die onvervulde onderwerp van elke groot gesprek. ons kan haar nie weier nie. sy en alles is van haar op ons genadeloos gratis afgedwing. sy is oordadig maar steeds laat sy ons gebrek ly. sy laat ons onversadig. in die soet trekke wat ek op haar afwesige gesig wil pas en om haar afwesige liggaam wil kontoer na my sin wat ek liefhet vul sy eiesinnig pynlik anders in sy hou haar ver agter in my oë onsigbaar onuitwisbaar vas Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 229 T.T. Cloete 2. gratis II van haar is daar nooit genoeg nie die sterkstes breek sy. ’n man is vir haar te week sy kraam virginaal. volmaak is haar naam die sulammitiese meisie wat styf lepel teen my rug lê, parthenogeneties hou sy my bedroefde lyf warm terwyl sy haarself bevrug sy baar onverwante fratse van mekaar vir my. een kind se naam is Huisvolgeluk. een Snik. Lag is 2 maal vroeg dood. Huilspeekselsluk heet een. ’n ander: Doodgeloop. bo vlieg ’n uil verby met Verby in die wegraak oop hemel in en ’n vleiloerie met Seerkry daarvan gee sy ons nooit genoeg nie. van huisvolmaak word sy nooit moeg nie 2. gratis II heet een. ’n ander: Doodgeloop. bo vlieg ’n uil verby met Verby in die wegraak oop hemel in en ’n vleiloerie met Seerkry daarvan gee sy ons nooit genoeg nie. van huisvolmaak word sy nooit moeg nie Literator 25(1) April 2004:221-235 230 ISSN 0258-2279 3. rokname iets naamloos dom en blind hardnekkig het ons twee laat weier om mekaar van jongs af prys te gee … juwele dié onthou ek eintlik nie, van hoede tóéntertyd met tulle onthou ek vaag. maar rokke so baie helderte het ek van hulle daar was die houtskoolrok met loodgrys kolle, tarentaal. die een met troupantkleure haar naam was fluister-asemhaal- daar was ’n nuwerwetse een met ingeweefde kreuk hoe mens haar ook al was of stryk met byna vleeslik haar eksoties vreemde reuk … en toe jy kwalik was en skuifelend het ons ’n nuwe wéér gekoop en lieg-lieg lag-lag het ons haar stilstreel-en-saggies-soen gedoop en dan was daar ’n allerlaaste een ontwerp deur hartseerliefde. nee! so menslik op ons afgedwing te onvertaalbaar nee! nee! om haar ’n naam te gee 231 Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 4. solvent nou lê hulle teruggetrokke op hulle rug, die inhaliges, uiteindelik ingehaal, neus opgetrek teen die lug, en met ’n laaste soet smaak het die longe leeggeraak, uitasem asemgehaal. nou lê hulle teruggetrokke op hulle rug, die inhaliges, uiteindelik ingehaal, neus opgetrek teen die lug, en met ’n laaste soet smaak het die longe leeggeraak, uitasem asemgehaal. iets naamloos blind maar met voelhorings, iets doms maar savant, wat soos dié twee self hardnekkig is, het hulle verbind aan mekaar en teen hulle sin soms moes laat weier om mekaar prys te gee … daardie blomme wat nie nagejaag kan word nie – net so min as wat jy reën kan maak – het vir hulle onverwags opgedaag teen alle verwagting in teen alle weerstand in het hulle in hulle jong dag sonder dat hulle geweet het wat wag – die toekoms maak ons blind – oordags agter mirages aan diep die dorsland in getrek, deur newels, deur modder en onweer, deurgange gevind en die paal gehaal k if l d k h ll k ? dié met ’n houtbeen wil paal spring, wil hoog, wil ver spring hulle was snags motte wat agter elke ster aan gevlieg het, agter elke maan aan … die geluk moet na die luies toe gebring word – hulle dink so – die inhaliges gaan dit haal aan … die geluk moet na die luies toe gebring word – hulle dink so – die inhaliges gaan dit haal Literator 25(1) April 2004:221-235 232 ISSN 0258-2279 later is hulle altwee gehalveer. Elkeen het verrinneweer een ribbe- of ander been of arm of oog onderling afgestaan. die voete was plat maar die boude was van min stilsit gesond rond van die baie en ver pad vat met die tone stomp van diep in die grond grawe met die loop. hulle het geen sent nagelaat nie. ’n vreemde paar vir ander, dalk, maar gehawend bymekaar gedwarrel in hulle laaste windsels is hulle solvent Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 233 Literator 25(1) April 2004:221-235 Woordspeletjie (wielie-walie met Wittgenstein) hoe ernstig ’n woord maar prentjie-waar? dié mombaard wat beteken is met toorgom van die goor van klewerige cliché tot huppeltoon van die vars vers teelaard van graf tot geboorte wat op bly kom weer gee Literator 25(1) April 2004:221-235 234 ISSN 0258-2279 Pieter Verster Pinel As kettings nie die angs besweer nie, sal die nuwe gange sonder vrees wees? As die klip nie meer die nek inbuig nie, wie sal beslis oor wie nog mens mag wees? Sal die tropiese lemoene een môre op die borde lê? Weer en weer sal hy sê: “Laat die kranksinniges mense wees en soos kinders iets van die lewe hê.” As ons kettings val sal ons ’n klein volk van vrede kan wees? Literator 25(1) April 2004:221-235 ISSN 0258-2279 235 Literator 25(1) April 2004:221-235 236 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/252/225

Afrikaans

Weerstand teen teksgebonde navorsing: ’n bydrae tot ’n omgekeerde benadering tot kultuurstudie1 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets Kultuur-, Kommunikasie- en Mediastudies Universiteit van Natal DURBAN E-pos: [email protected] E-pos: [email protected] Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets Kultuur-, Kommunikasie- en Mediastudies Universiteit van Natal DURBAN E-pos: [email protected] E-pos: [email protected] Abstract Resisting text-bound research: Towards a reversed approach to cultural studies2 2 Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n referaat wat in Junie 2002 gelewer is by die 4th Crossroads Conference on Cultural Studies aan die Universiteit van Tampere in Finland. 1 Erkennings: Ons navorsing word gedeeltelik befonds deur die Navorsingsfonds van die Universiteit van Natal. Die National Research Foundation: Social Sciences and Humanities ook ’n finansiële bydrae gelewer. Menings en gevolg- trekkings is die skrywers s’n en nie die Stigting s’n nie. Ons dank aan Vanessa McLennan-Dodd, Arnold Shepperson, Fiona Archer en Belinda Jeursen vir hulle bydraes en Norman Denzin wat hierdie onderwerp voorgestel en kernleeswerk beskikbaar gestel het. Resisting text-bound research: Towards a reversed approach to cultural studies2 In this article an argument is developed for a reversed approach of cultural studies in discussing problems regarding fieldwork, academic access and accountability. We also argue for an empirical space in cultural studies, for a greater acknowledgement of fieldwork done by Third-World scholars vis-á-vis seminal theory development in the Western world. The article discusses relationships between observers and the observed in terms of dependency, inclusions/exclusions, and borders and othering. We reflexively analyse tensions and contra- dictions set in motion by the writing of articles on observer-observed relationships within both the San communities themselves and among researchers and development and other agencies working in one of these areas. Issues addressed relate to the ownership of information, 1 Erkennings: Ons navorsing word gedeeltelik befonds deur die Navorsingsfonds van die Universiteit van Natal. Die National Research Foundation: Social Sciences and Humanities ook ’n finansiële bydrae gelewer. Menings en gevolg- trekkings is die skrywers s’n en nie die Stigting s’n nie. Ons dank aan Vanessa McLennan-Dodd, Arnold Shepperson, Fiona Archer en Belinda Jeursen vir hulle bydraes en Norman Denzin wat hierdie onderwerp voorgestel en kernleeswerk beskikbaar gestel het. 2 Hierdie artikel is ’n verwerking van ’n referaat wat in Junie 2002 gelewer is by die 4th Crossroads Conference on Cultural Studies aan die Universiteit van Tampere in Finland. Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 97 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie the relationship between the local/particular and the national/general policy, and on how to ensure informal discussions around the campfire as well as involvement of, and general access to the written product by a-literate and non-English-speaking communities. the relationship between the local/particular and the national/general policy, and on how to ensure informal discussions around the campfire as well as involvement of, and general access to the written product by a-literate and non-English-speaking communities. Methodologically this article builds on two earlier studies, based on six years of fieldwork research in the Kalahari among three San communities in Namibia, Botswana and the Northern Cape. Weerstand teen teksgebonde navorsing: ’n bydrae tot ’n omgekeerde benadering tot kultuurstudie Weerstand teen teksgebonde navorsing: ’n bydrae tot ’n omgekeerde benadering tot kultuurstudie In hierdie artikel word ’n pleidooi gelewer vir ’n omgekeerde benadering tot kultuurstudie op grond van probleme op die terrein van veldwerk akademiese toeganklikheid en navorsingsverantwoordelik- heid. Die skep van ’n empiriese ruimte vir kultuurstudie word bepleit om sodoende meer erkenning te gee aan veldwerk, wat deur Derdewêreldvakkundiges gedoen word, vis-à-vis invloedryke teorie- ontwikkeling in die Westerse wêreld. In die artikel word ook gelet op die verhouding tussen die waarnemer en die waargeneemde ten opsigte van afhanklikheid, insluiting/uitsluiting, grense en andersmaking (“othering”). Die spanning en teenstrydighede wat voortspruit uit die skryf van artikels oor die verhouding tussen waarnemer en waar- geneemde (in sowel die San-gemeenskappe as tussen ons as navorsers en ontwikkelings- en ander agentskappe wat op een van hierdie terreine werksaam is) word op ’n nadenkende manier ontleed. Kwessies wat betrek word, hou verband met die eienaarskap van inligting; die verhouding tussen die plaaslike en die besondere en die nasionale en algemene beleidsrigtings. Ook word nagegaan op watter manier die volgende verseker kan word: informele besprekings om die kampvuur om inligting in te samel en die geskrewe vorm hiervan ook te versprei en beskikbaar te stel vir a-geletterde en nie-Engelsprekende gemeenskappe. Metodologies word voortgebou op die resultate van twee vorige ondersoeke wat voortgespruit het uit ses jaar se veldwerk en navorsing in die Kalahariwoestyn. Hierdie navorsing is onderneem in San-gemeenskappe in Namibië, Botswana en die Noord-Kaap. 1. Inleiding In afgehandelde navorsingswerk in die San-gemeenskappe (Tomaselli, 2001:283-318; McLennan-Dodd, 2003:448-469) wat deur ’n groep navorsers van die Universiteit van Natal onderneem Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 98 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets is, is reeds ’n refleksiewe3 pleidooi gelewer vir ’n omgekeerde benadering tot kultuurstudie deur te let op probleme ten opsigte van veldwerk, akademiese toeganklikheid en ’n navorser se verantwoordelikheid. In hierdie artikel word daarop voortgebou deur die verhouding tussen die waarnemer en die waargeneemde onder die loep te neem. Die oogmerk met hierdie artikel is onder andere om die rol van menslike bemiddeling in die analise van gegewens te betrek, te beskryf en die resultate daarvan in berekening te bring. Ook word beoog om die “stemme” uit die ondersoekveld (die mense uit die San-gemeenskap wat deur die navorsers waargeneem word) as gelykes in die ondersoekproses te betrek. Sodoende word hierdie “stemme uit die veld” beskou as menswaardig en as medeprodusente van die kennis wat sodoende byeengebring word. Dit was dus vir die groep navorsers nodig om ’n geskikte metode te vind waarmee die lede van die San-gemeenskap – die “objekte” van die navorsing – en hulle belange in ’n teoretiese raamwerk opgeneem en beskryf kon word. Voorts word gekyk na die noodsaak om tekste in terme van hulle kontekste te benader (vgl. Tomaselli 2001, 2003), aangesien akade- miese, teksgebonde navorsing, wat dikwels goed geskrewe, voor- treflike analises lewer, geneig is om die alledaagse, empiriese betekenis op die agtergrond te skuif. Die beskrywing van detail, die direktheid van navorsingsveldwerk en ’n (self-)refleksiewe benade- ring is egter net so belangrik soos ’n tekstuele teorie waarin menslike bemiddeling erken en beskryf word en waarin navorsers die “stemme uit die veld” as hulle gelykes betrek. Die waarde van teorieë wat gekonstrueer word sonder dat genoegsaam verwys word na empiriese toestande en die mense (die belewende subjekte) wat deel is daarvan, word dus in dié artikel bevraagteken. Sulke teorieë word dikwels die einddoel van kultuurstudie, in plaas van ’n voor- lopige middel waarmee die empiriese toestande, wat ondersoekers in die veld teëkom, verduidelik kan word. 3 In antropologie is “refleksiwiteit” ‘n term wat verwys na ’n metode waar navorsers sowel persoonlike aspekte (wie hulle is, waar hulle vandaan kom en wat hulle met hulle navorsing beoog) blootlê as die proses wat tot die finale eindproduk lei. 4 “Tekstualisme” of “teksgebonde navorsing” verwys in die algemeen na ’n beklemtoning van die tekstuele konstruksie van identiteit, samelewing en realiteit en die siening dat die betekenis van iets slegs moontlik is op grond van die diskoerse wat daaroor ontwikkel word. In hierdie artikel verwys “tekstualisme”/ “teksgebonde navorsing” spesifiek na die neiging by navorsers om te kon- sentreer op wat oor ’n bepaalde fenomeen gesê word eerder as om die deurleefde ervaring (lived experience) daarvan self te ondervind. Hierdie neiging word ook in verband gebring met die tradisionele voorstellings van die San (in geskrewe en ander tekste) wat nalaat om ’n holistiese of kontekstuele begrip van hierdie mense se lewens oor te dra. 1. Inleiding Dit vestig die aandag op die ondervragingsproses en beklemtoon die invloed wat ’n navorser se wêreldsiening mag hê op die data wat verkry word (vgl. Ruby, 1977). Refleksiwiteit dwing navorsers om hulself in oënskou te neem en is ’n belangrike instrument waarmee hulle bestaande opvattings krities kan evalueer. Origens kan ’n refleksiewe benadering help om die wisselwerking tussen veldwerkers en hulle informante te bepaal. In die lig hiervan dui ’n refleksiewe argument dus op enige tipe bespreking wat ’n navorser se agtergrond, oogmerke en posisie in die veld blootlê. 3 Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 99 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie 2. Tekstualisme/teksgebonde navorsing4 Die neiging om tekstualisme of teksgebonde navorsing te beklemtoon, is in hedendaagse kultuurstudie al hewig gekritiseer omdat dit weinig meer as ’n “‘white on white’ textual orientation” bied (Giroux & McLaren, 1994:x). Studente wat byvoorbeeld die kans gegun word om die inheemse, mondelinge literatuur van die Derde en Vierde Wêreld in gedrukte vertalings te ontleed, doen dit dikwels via die gewone poststrukturalistiese teorieë van die Franse ghoeroes. Die gebruik van die Franse model bring egter onvermydelik mee dat inheemse, mondelinge en ander narratiewe uit nie-Europese dele van die wêreld op ’n blanke, Eurosentriese manier gelees word. In aansluiting hiermee praat Edward Said (1979:93) van ’n “tekstuele instelling” wat die skematiese strekking van ’n teks bo die on- geordendheid van direkte kontak met die mens verkies. Edmund Husserl (1969) se term, bracketing out, is ook hier van toepassing. Dié term hou in dat sowel die warboel van die alledaagse lewe as enige bonatuurlike aspekte daarvan uitgesluit moet word, omdat dit die helderheid van die teks vertroebel. Tekste kan dus beskou word as mure wat akademici tussen “ons” en “hulle” oprig met die doel om “ons” te beskerm teen die dubbelsinnigheid, teenstrydighede en verwarrings van die alledaagse lewe (Malan, 1995; Conquergood, 1998; Pollock, 1998). Met ’n teksgebonde of tekstuele analise is daar gevolglik niks anders as die geskrewe (of soms die visuele of ouditiewe) teks beskikbaar om te wys op die aspekte van afstand en nabyheid, eksploitasie en samewerking wat in die bestudering van kultuur- patrone in gemeenskappe wel ’n rol speel nie. Soos Jackson (1989:184) dit stel, is daar vir so ’n benaderingswyse niks buiten die teks nie. ’n Teksgebonde benaderingswyse kan gevolglik ook nie die vloeibaarheid van menslike interaksie in die uiteindelike bevindinge verreken nie. So ook kan die maniere waarop betekenis tussen Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 100 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets mense tot stand kom of in gebare, dade of woorde beliggaam is (Jousse, 1997; Baktin, 1986), nie ingesluit word in ’n uiteindelike bevinding nie. Selfs die materiële en geestelike prosesse vir die totstandbring van betekenis (Stoller, 1992) word ook buite rekening gelaat. 2. Tekstualisme/teksgebonde navorsing4 omgekeerde benadering tot kultuurstudie gebruike wat waargeneem of verbeeld is nie. Hulle bly “hulle” en ons bly “ons”, veilig in ons gedistansieerde andersheid. 2. Tekstualisme/teksgebonde navorsing4 ’n Verder gevolg van navorsing wat slegs gebaseer word op die beskikbaarheid van reeds bestaande tekste en soos dit dikwels neerslag vind in studies oor en algemene voorstellings van die San is die volgende: daar word aanvaar dat die “Boesmans” as sodanig eintlik “verdwyn” het, dat hulle almal net een tipe leefwyse gehad het en net een taal gepraat het toe hulle “geleef” het (vgl. Wilmsen, 1986; Chapman, 1996). In hierdie tipe studies en ondersoeke word historiese periodisering dikwels nagelaat of buite rekening gelaat. Wanneer historiese ontwikkeling nie in ag geneem word nie, het sulke navorsingsresultate ’n “gelykmakende” effek, onder andere ook as gevolg van die volgende: sekere aannames word oor die geskiedenis gemaak; aspekte wat op grond van tekstuele gegewens beskikbaar is, word vooropgestel – juis omdat die konteks van die kultuurpatrone van die mense wat bestudeer word, nie bekend is nie. Gelykmaking is ook die gevolg as net gesteun word op beskikbare teoretiserings oor die inheemse Ander (in hierdie geval die San) en hulle gesien word as een, ononderskeibare massa. Bogenoemde teksgebonde benaderings tot die kultuurstudie veroor- saak ook dat die Ander dikwels gebruik word as ’n hulpbron – die Ander (die San) word as ’t ware onteien en gegewens oor hulle word verhandel. Adverteerders lê byvoorbeeld “beslag” op sowel visuele voorstellings as die spraakklanke en “waardes” van sogenaamde “oermense” en “onteien” die “oermense” in die proses om iets daarmee te verkoop. In Suid-Afrika kan byvoorbeeld gedink word aan advertensies waarin die sogenaamde oermense gebruik word: motors (Mazda), telefoondienste (Telkom), tandepasta (Colgate), treinvervoer (Spoornet). So ook het ’n internetboekwinkel die naam Kalahari.net en heet ’n wildreservaat Kragga Kamma. Wat op die ou end verkoop word, het niks met die “akteurs” self te doen nie (of hulle nou werklik of verbeeld is), maar wel met die wet van geld. Enigiets word byvoorbeeld in advertensies geïntegreer om bood- skappe, wat verbruik aanmoedig, aan die publiek oor te dra. Dit is ironies dat baie van die mense wat gebruik word om sulke produkte te verkoop, dit nie self kan bekostig nie en materieel geïsoleerd bly van die einste tekste wat hulle help skep het. In hierdie ruilhandel word niks ontwrig nie: nie die kennis wat reeds byeengebring is nie en nie ons persepsies oor die mense en hulle gewoontes en 101 Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... 3. Om werklik teenwoordig te wees – vóór die teks geskryf word In die ondersoekveld self werk dinge egter anders: navorsers word direk gekonfronteer met die alledaagse ervaring van ’n ander same- lewing en kultuur. Die ondersoeke wat die Universiteit van Natal oor visuele antropologie doen, is gegrond op navorsers se video- opnames (Tomaselli, 1999a; 1996), hulle navorsingswerk in die Kalahari (vgl. Tomaselli, 1999a), asook die eienaardige ervarings wat hulle dikwels tydens die ondersoek opdoen. Studente wat saam op die navorsingsreise gaan, en wie se akademiese vordering voorheen beperk was tot losstaande en reeds geskrewe tekste, kom dikwels stowwerig en moeg terug na die akademie met die duidelike wete dat die Teks eintlik ’n gevangenis van taal is. Die direktheid van hierdie studente se interaksie, die diepte van hulle interkulturele ondervindings en die empatie wat tot stand kom as gevolg van die ervaring, verander hulle persepsies fundamenteel. Hulle kyk met nuwe oë na diegene wat voorheen die Ander was en na die manier waarop teksgebonde ondersoek vashou aan die binêre verhouding tussen navorser en nagevorsde. ’n Sistematiese ondersoek buite-om reeds bestaande tekste maak van die studente en navorsers volwaardige deelnemers aan die proses om nuwe kennis byeen te bring. Ook word die navorsers en studente onvermydelik direk binne die gemeenskap en die verhoudingstelsel wat hulle bestudeer, geplaas (McLennan-Dodd, 2003; Lange, 2003; Jeursen & Tomaselli, 2002; vgl. ook Brown, 2001). Navorsers en studente kom dikwels tot die gevolgtrekking dat hoewel dit soms nodig en noodsaaklik is om abstrakte ontledings te doen, hierdie tipe werkwyse veral vir die (inheemse) mense wat die objek van die ondersoek was, die gevoel van afstand en ver- vreemding meebring. Hierdie mense, die “nagevorsdes”, kla dikwels dat hulle hulself, hulle ervarings en hulle omstandighede dikwels nie herken in die geskrifte van navorsers wat sogenaamd gekom het om hulle te bestudeer nie. Die resultate van sodanige navorsing word nie altyd in ’n positiewe lig beskou nie. Belinda Jeursen (2002) sê byvoorbeeld die volgende in verband met onvermydelike selfbelang: “Perhaps part of what is being bought is ‘feeling good about ourselves’, because we are Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 102 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets helping the other instead of just exploiting them. We are also buying academic leverage/publishing power”. Hierdie opmerking van Jeursen verwys indirek na die mag wat navorsers, ontwikkelings- bemiddelaars en rolprentmakers het om na dinge te gaan soek, dit waar te neem en dan daarop beslag te lê (Conquergood, 1998:3). 5 Dit is een rede waarom hierdie artikel in Afrikaans geskryf is. In Julie 2002 is die inhoud van dié artikel om die kampvuur met ons “navorsingsubjekte” in die Kalahari bespreek en hersien volgens hulle reaksie daarop. 3. Om werklik teenwoordig te wees – vóór die teks geskryf word Diegene wat onderworpe is aan akademici se ondersoekende oë, verstaan hierdie mag baie goed en voel dikwels gegrief daaroor (vgl. Hurston, 1990:2). ’n Werker van ’n nie-regeringsorganisasie het by- voorbeeld vir ons gesê: It’s OK if people wish to jol (party), to get qualifications and work with the San. It is the manipulation, and the gatekeeping that I dislike. The false promises. I found a sense of exclusivity amongst those servicing the San. Soms maak navorsers ook besliste aansprake op die tekste wat hulle van mense oorneem – en selfs ook op individue of ’n hele gemeenskap. Agterdog oor hierdie tekstuele (kulturele, linguistiese, spirituele) diefstal kom deesdae algemeen onder inheemse be- volkingsgroepe voor. In aansluiting hierby lei hulle afhanklikheid van ander mense om verslag oor hulle kultuurgeskiedenis te lewer tot vyandigheid. Ook word tekste al hoe meer beskou as middele tot sowel bevryding as onderwerping. Daarbenewens is die ontoeganklikheid van akademiese tekste ’n verdere probleem vir die waargeneemdes. Dit is belangrik om aandag te gee aan hierdie epistemologiese skeiding tussen navorsers en nagevorsdes, want selfs navorsers wat krities staan teenoor die akademiese dwingelandy skryf op maniere wat, volgens Conquer- good (1998:30), ontoeganklik is vir “oppressed people everywhere [who] must watch their backs, cover their tracks, hide their feelings, and veil their meanings”. Geskikte maniere waarop ons hierdie kwessies met San-medewerkers en medewerkers/medenavorsers kan bespreek, is een van die belangrikste uitgangspunte van die projek wat deur die skrywers van hierdie artikel gevolg is. Ons is nietemin bewus van die ironie dat hierdie spesifieke artikel vir ons subjekte net so duister mag wees soos so baie ander wat vantevore geskryf is.5 5 Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 103 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie 6 Verwante konsepte is Williams (1958) se structures of feeling en Hoggart (1970) se bewering dat literatuur ’n wyse van ken is. Hierdie konsepte is veral bruikbaar waar historiese analise betrokke is en waar dit vir navorsers onmoontlik is om toestande direk mee te maak. 4. Pogings om die afstand tussen waarnemer en waargeneemde te verklein Belangrike maniere wat die navorsingspan aangewend het om die afstand tussen hulle en die mense wat “nagevors” is, die lede van die San-gemeenskap, te probeer verminder, het die volgende ingesluit: Thompson (1968) se siening van “ervaring” (experience)6 is geïntegreer in die analise. Ook is die interaksie tussen waar- nemers en waargeneemdes (die navorsers se waarneming van “hulle” en omgekeerd) en die aard van die onderhandelingsproses wat hierdie tipe skeiding teweegbring, gedurig in berekening gebring. Aangesien ons self die ontmoetings met die mense wat ons bestudeer bewerkstellig en daaraan vorm gee, gaan ons van die veronderstelling uit dat die bestudering van die Ander ons dwing om terselfdertyd ook ons eie subjektiwiteit, identiteit en motivering as navorsers te bevraagteken. Jeursen (2002) kom ten opsigte van haar eie ervarings in die veld byvoorbeeld tot die slotsom dat “… ethically, it was far too uncomfortable for me. ‘Otherness’ was reinforced rather than reduced by my interactions. I became more aware of my ‘otherness’ than theirs’, uncomfortable with my own motivations”. Origens bespreek ons studente die verhouding tussen waarnemer en waargeneemde in terme van selfbeskikking (agency) en af- hanklikheid, weerstand teen oorheersing, insluiting en uitsluiting, en in terme van grense en andersmaking (vgl. byvoorbeeld Boloka, 2001; Simoes, 2001a; 2001b; McLennan-Dodd, 2003). Sommige van hulle kon aanvanklik vanweë die bome nie die bos sien nie. Ondanks die moeilike toestande en konkrete bewyse wat hulle direk aanskou en ervaar, bly die geïdealiseerde model vir ontwikkelings- projekte en die voorafgaande teoretiese teks steeds ’n bepalende faktor. Volgens Taussig (1993:254-55) is hierdie navolging van tekstualisme en teksgebonde navorsing ’n belangrike kwessie wat betrek moet word, aangesien dit nie net tot studente beperk is nie. Onder die ≠Khomani-Boesmans, wat internasionale bekendheid verwerf het in films en advertensies, stel die Kruiper-familie by Witdraai in die Noord-Kaap hulself byvoorbeeld voor in ooreen- stemming met die Westerse denkbeeld van “al die Boesmans”. Dit lei daartoe dat informele interaksie tussen hulle en enige toeris wat die area vlugtig besoek, dikwels deur die ≠Khomani omgesit word in ’n 6 Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 104 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets transaksie waarvoor betaal moet word. Dawid Kruiper (2000), die tradisionele leier, het in ’n onderhoud7 byvoorbeeld gesê: Ek het besef dat mense net foto’s neem. En dan verskyn hulle skielik op brosjures. … Ek het hierdie kind op die voorblad sien sit. My kind se kind, Ladytjie, sit op die voorblad. 7 Alle aanhalings uit onderhoude met die Boesmans word in die artikel weergegee in die oorspronklike Afrikaans of Engels wat tydens ’n onderhoud gebesig is. 5. Onderhandeling van ruilverhoudings Hierdie kwessies lei tot vrae rondom magsverhoudings: wie is eintlik in beheer tydens die navorsing? Gesonde verstand sê dat navorsers die dominante vennote is, want hulle het gewoonlik keuse, fondse en middele tot hulle beskikking. Onderhandelings tussen die navorser en die nagevorsde is egter ingewikkelder, aangesien die eksplisiete vlak van optrede dikwels die werking van prosesse onder die oppervlakte verberg. Met ons eerste besoek aan die ≠Khomani vroeg in 1999 het studente wat vir die eerste keer saam was, vervreemd gevoel omdat húlle beheer, beperk en “verhandel” is deur die mense waarmee hulle onderhoude gevoer het (Von Stauss, 2002). Later, in 2000, toe ons vir die eerste keer met Dawid Kruiper ’n onderhoud wou voer, moes ons vier dae lank via sy persoonlike assistent onderhandel oor bekostigbare vergoeding vir die onderhoud. Daarna het dit nog vier ure geneem om sy pogings, waarmee hy sy anthro-tourist text – die “hidden transcript” (Scott, 1990) wat gemargi- naliseerdes as ’n taktiek vir ontwyking en kamoeflering aanwend – op ons probeer afdwing het, te beëindig voordat ons kon begin praat oor kwessies soos konteks en betekenisse wat voorheen in die ge- sprekvoering verswyg was. Dawid Kruiper (2000) het onder andere in ’n onderhoud gesê: Dis ’n onderhoud hierdie [en] die kennis in die onderhoud gee ek. En dis nie net vir een, dit is vir almal. Nou voel dit vir my of ek my kennis verkoop en ek is baie versigtig dat my kennis so maklik gekoop kan word. En dan, teen die einde van die dag, het ek niks nie. As navorsers probeer ons om die belang van wat gesê word (die teks) te ondersoek en te verstaan in verhouding tot dit wat verswyg word (Conquergood, 1998:31). Wat vermeld word, is relatief maklik verkrygbaar – ’n mens hoef net daarvoor te betaal. Die onvermelde is moeiliker bekombaar. Dit verg vertroue, empatie en onmiddellikheid. Dit vereis tyd, deelname en ervaring; die aanvaarding en erkenning van die noumenale (die onkenbare materiële werklikheid en die geestelike) wêreld; ’n voorkeur om dinge deur middel van aanvoeling en deelname te wete te kom (De Certeau, 1988: 235) in plaas van om dit te verstaan via beskrywing, abstraksie en sluiting (Ricoeur, 1971). Wanneer so ’n stand van sake bereik word, word die gemeenskap toenemend op hul gemak, ondanks die akademici se ontginning van hulle kennis en die waardebepaling daarvan êrens anders. Die neiging om verhoudings te verhandel, verdwyn ook. 4. Pogings om die afstand tussen waarnemer en waargeneemde te verklein En as jy so na die ding kyk, is dit ’n brosjure. En dan verkoop hulle die brosjure net weer op die lughawe aan toeriste. Dis wat ek gesien het. Hy maak maklik geld, maak geld uit my mense uit. Dis hoekom ek op ’n prys besluit het. Op hierdie manier het die mees gemarginaliseerde mense die reik- wydte van handeldryf uitgebrei na ruilverhoudings wat voorheen nie as verhandelbaar gegeld het nie. Een van die etiese kwessies waarmee studente gekonfronteer word, is om te bepaal wanneer informele gesprekke slegs informeel is en wanneer ruilverhoudings ter sprake kom. Dawid Kruiper (2000) wou byvoorbeeld gedurende bogenoemde onderhoud weet hoe sy inligting gebruik gaan word, sodat hy die waarde daarvan kan bepaal: R500? As ek moes sê: ‘Wat het ek gegee? Wat het ek gegee? Nou, wat het ek gedoen? En die onderhoud wat gevoer is, is plat op die tafel. Bly dit net hier of gaan dit verder? Gaan die onderhoud verder of gaan die onderhoud net hier op die tafel dood? Dis ’n vraag wat ek vra.’ Nietemin, namate die individue en gemeenskappe ons as navorsers begin vertrou het, teenoor ons begin oopmaak het en ons begin sien het as moontlike bondgenote in hulle diskursiewe stryd met minder sensitiewe navorsers, joernaliste en fasiliteerders van ontwikkelings- programme, het die druk vir verhandelbaarheid verminder. Individue uit die San-gemeenskappe gebruik nie meer hulle (mondelinge) teks/gesprek/hard luck-stories om hulself te beskerm teen “die wit man” of “die swart man” op wie se leierskap hulle moet vertrou of dit moet ontken om te kan oorleef nie. Met sulke versweë tekste word daar op sigself onderhandel en geworstel en tensy navorsers verstaan wat op grond van die aard van die kennismaking aan die gang is en kan onderskei watter tekste as aandagafleiers aangebied word en watter nie, sal hulle opsetlik mislei word en boonop vir dié voorreg moet betaal (vgl. Grosskurth, 1988). 7 Alle aanhalings uit onderhoude met die Boesmans word in die artikel weergegee in die oorspronklike Afrikaans of Engels wat tydens ’n onderhoud gebesig is. Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 105 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie 5. Onderhandeling van ruilverhoudings Anna Festus Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 106 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets (2000), Dawid Kruiper se assistent, het vir ons gesê: “Praat is werk”. Wanneer gesels/praat nie langer as werk of inkomste gesien word nie, verander dit die verhouding. Waarnemers word dan as bond- genote, vriende of familie beskou. Hierdie nuwe verhouding kan navorsers verwar en ander komplikasies na vore bring. Onwillekeurig vorm die mense met wie die navorsers gesprekke voer, sekere persepsies en is daar by hulle ’n baie sterk bewustheid van wie “in” en wie “uit” is in ’n bepaalde omgewing. Terselfdertyd anker die San hulle idee van identiteit aan hulle plek binne die gemeenskap. Om nie as ’n vreemdeling beskou te word nie, vereis van ’n navorser om op ’n sekere manier in die openbaar op te tree en om betrokke by en lojaal te wees aan die gemeenskap waar hulle hulle ondersoek uitvoer. ’n Faktor wat die ondersoeke soms bemoeilik, is omdat dit nooit presies duidelik is watter aspek van die San-gemeenskap se lewens of sosiale netwerk op ’n gegewe tydstip ’n rol speel nie. Aspekte wat ’n rol kan speel, kan onder andere die volgende insluit: politieke toestande, Westerse, landelike en tradisio- nele invloede. Maatskaplike faktore wat ook hulle lewens kan beïnvloed, is byvoorbeeld alkoholafhanklikheid, en die feit of hulle beskou word as deel van die gemeenskap of as buitestanders. Om mee te leef met die San-gemeenskap en kennis te dra van faktore wat hulle lewens beïnvloed, hou egter ook die gevaar in dat die navorsers gemanipuleer kan word. Daarom is ’n belangrike voor- vereiste om te weet op watter wyse die navorsers op hulle hoede hiervoor moet bly. In teenstelling tot ’n bewus wees van die faktore wat die lewens van die San beïnvloed, weerhou ’n teksgebonde benaderingswyse ’n navorser daarvan om in ’n gemeenskap aangeneem en ingelyf te word. Dit weer kan meebring dat sekere metodes en strategieë om inligting te verskaf en wat net binne die gemeenskap self bekend is, deur die navorsers verontagsaam word (vgl. Conquergood, 1998: 26). In hierdie verband kan strategieë soos die volgende gevolglik ’n remmende rol speel in die onsluiting van nuwe navorsings- gegewens: die gemeenskap se bekendheid met en soms onbewus- telike vashou aan “verborge tekste”, misleidende samewerking- strategieë, en die aanwending van metodes om dele van ’n teks na die kantlyn te verskuif (decentre). 8 Belinda Kruiper is afkomstig van Kaapstad waar sy ’n kursus in maatskaplike werk begin het, maar nie voltooi het nie. Sy het die ≠Khomani leer ken toe sy vir die Parkeraad in die Kgalagadi Oorgrenspark (Gemsbokpark) gewerk het. Sy is met Vetkat, Dawid se half-broer, getroud en bly naby die Oorgrenspark op ’n sandduin. In die gemeenskap vervul sy die rol van intellektueel en spreekbuis. Belinda vertaal dikwels ons Engelsgeskrewe gegewens in Afrikaans – die hoof- medium waarin die gemeenskap onder mekaar kommunikeer. 5. Onderhandeling van ruilverhoudings 2004:97-123 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets 5. Onderhandeling van ruilverhoudings Desentrerende meganismes is ook veronderstel om hulle spore in linguistiese strukture te vind sodat dit nie nodig is om die uitvoerbaarheid daarvan in aanmerking te neem nie. Voorts hou tekstualisme/teksgebonde navorsing ook verskil, afstand en onderskeid in stand. Dit maak staat op ander tekste vir konteks; dit verwag nie van die navorser om getrou aan die Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 107 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie werklikheid te bly of lojaliteit teenoor die gemeenskap te toon nie; dit vereis nie verantwoordelikheid teenoor diegene waaroor geskryf word nie. Dit sluit ook die alledaagse kulturele verwarring en institusionele vorms van onderdrukking waarbinne baie gemarginaliseerde mense leef, liefhet en sterf, uit van dit wat bestudeer word. Diegene wie se ervarings uitgesluit word – die mense en hulle kultuur wat ondersoek word – kan egter nie maklik verstaan word op grond van wat boeke/tekste sê nie (Said, 1979:93). Sommige van ons studente en medewerkers wat net op literatuurstudie aangewese is, voel elke keer so as ons groep navorsers Kalahari toe gaan. Een van die medewerkers aan die navorsingsprojek het na haar eerste besoek aan die Kalahari besef dat teksgebonde navorsing (of tekstualisme) wel ’n mens se siening en insig van die wêreld rondom jou kan verander, maar dat dit ook gepaard kan gaan met persoonlike isolasie, ’n nie-bewuswees van en afsydigheid teenoor die werklike lewenservarings van mense wat werklik gemarginaliseerd is. Hoewel teksgebonde navorsing dikwels die analise van strukture en magsverhoudings insluit, is veldwerk nie van belang in hierdie tekstualistiese benadering nie, en berei dit ’n mens nie voor vir ’n ontmoeting met die werklike mense waaroor jy skryf nie. Sulke ontmoetings bring navorsers te staan voor hulle eie subjektiwiteit. Dit bring ook ’n hele aantal nuwe probleme en vrae na vore aangaande die wyse waarop ons betekenis aan dinge gee en die manier waarop magsverhoudings in hierdie ontmoetings funksioneer en toegepas word. Tekste is verder geneig om hulle kontekste te verswyg; tekste verskaf interpretasies wat die ontmoeting voorafgaan en impliseer geproses- seerde be-tekening in plaas van spontane, organiese ervaring. Om as navorser egter self teenwoordig te wees, lei tot respek, nie net vir ’n ander se kultuur nie, maar ook vir die mense as individue. Belinda Kruiper8 (2001a) se woorde: “… one does not expect major things … only a little bit of respect” spreek boekdele in hierdie opsig. 108 Literator 25(2) Aug. 6. ’n Omgekeerde benadering tot kultuurstudie: die inagneming van stemme uit die omgewing Met ’n teksgebonde benadering word “mense” nie direk by die ondersoek betrek nie. In teensteling tot hierdie metode kan ’n om- gekeerde benadering om gegewens oor die kultuur van mense te wete te kom, naamlik deur gebruik te maak van die direkte deelname van die gemeenskap, outo-etnografie en nadenke oor die gegewens wat verkry is, navorsers ook soms verwar en gedeeltelik ontwrig. So ’n omgekeerde benadering tot kultuurstudie dwing ’n navorser ook om standpunt in te neem. Die gemeenskap wat bestudeer word, het soms onrealistiese verwagtings. Hulle dring aan op verantwoordelike optrede en ’n emosionele verbintenis (commitment) van die kant van die navorsers. Van die kant van die gemeenskap wat bestudeer word, geld natuurlik ook ’n eie stel uitsluitings en insluitings, verantwoordelikheide en verpligtinge. Nietemin kan hierdie nuwe, langtermynverhouding ook bevredigend wees. Volgens Belinda Kruiper (2001b) is ons gereelde besoeke aan die gemeenskap, asook die briewe en referate wat hulle ontvang oor hulle interaksie met ons, ’n verdere aanduiding dat ons hulle respekteer en nie uitbuit nie: … we’ve said about you, ‘those people must come back’ … simply because a letter came back. Swart [op] wit het terug gekom … And you know, there’s been no payment involved at Blinkwater with any of the Bushmen. I said to Prof, ‘it is not necessary, it depends on whether there’s a mutual agreement’ … They’ve already made peace that they hope you guys would be coming back, but there’s no money attachments to it. Hierdie toegeneentheid het ook in die breër gemeenskap neerslag gevind. Toe ons Dawid Kruiper weer in 2002 ontmoet, was dit nie nodig om lang samesprekings te voer en groot somme geld te betaal nie, al het hy die persoon wat die onderhoud met hom gevoer het, nie geken nie. Belinda het hulle doodeenvoudig aan mekaar voorgestel en gesê dat die student saam met “die Professor” is, soos wat hulle prof. Tomaselli deesdae noem. Die twee het onder ’n boom gaan sit en R5 vir twak was genoeg om die transaksie te beklink. Dit was so anders as met ons eerste besoek aan die ≠Khomani toe die navorsingspan elke onderhoud vooruit moes bespreek, vir elke foto moes betaal en lank moes kibbel oor die voorwaardes vir ruilverkeer en interaksie met die mense. 6. ’n Omgekeerde benadering tot kultuurstudie: die inagneming van stemme uit die omgewing Waar die navorsers toe vasgevang, oorheers, gebruik en misbruik gevoel het, is toegang deesdae makliker en voel dit of daar ’n vertrouensverhouding bestaan – ’n Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 109 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie verhouding waar interaksie nie meer om elke hoek en draai verhandel word nie. Soms wonder die navorsers self egter oor hulle verbruikerswaarde vir die ≠Khomani. Daar is aan die San-gemeenskap verduidelik dat hulle nie materieel bygestaan kan word nie, maar dat die navorsers en onderhoudvoerders sal voortgaan om op maniere te skryf wat vir hulle ook verstaanbaar is; dat die foto’s wat van hulle geneem is, aangestuur sal word; en dat, sover moontlik, gesorg sal word dat hulle stemme gehoor word. Belinda Kruiper (2001b) het kommentaar gelewer op die manier waarop die navorsingspan die gemeenskap se response akademies verwerk: I’ve looked at the academics now with whole new eyes, and so do [the others]… The papers that I’ve read and the few things that I’ve read is how you transcribe and apply the word from the field in a way that academics can understand it again. So you see your own voice going out there linked with words like methodology and stuff, only in context because you’ve been partaking … you almost understand what is being said. Tot die navorsers se verbasing was erkenning al wat die San- gemeenskap wou gehad het. Gevolglik beskik die navorsingspan oor stories om te vertel en die San het ’n oorspronklike, gedrukte weergawe van alles wat hulle vertel het. Die weergawe is op sigself vir hulle ’n vorm van herinnering, ’n enkodering, en daarom beskikbaar om in ’n verskeidenheid omstandighede aan te wend. Op grond van die terugvoer van ongepubliseerde artikels oor sekere individue of gemeenskappe, kontak deur middel van vinnige briefies, onduidelike selfoongesprekke (wanneer Belinda Kruiper met ’n donkiekar by ’n sender in die omgewing kan uitkom) en uitnodigings aan Belinda en Vetkat om saam met studente in Durban te kom werk, het sommige van die ≠Khomani begin besef dat geluister word na hul mededelings, dat dit ingang vind en daar ’n gevoel van vereen- selwiging met hulle benarde posisie is. 6. ’n Omgekeerde benadering tot kultuurstudie: die inagneming van stemme uit die omgewing Ons kan dit vir hulle makliker maak om hulle eie standpunte na ander navorsers oor te dra, ondersoekers wat – soos die ≠Khomani voel – nie na hulle luister nie, nie omgee nie en nie hulle deel doen nie: Vanoggend sit daar manne daar van die Welsyn wat ons al in 1999 gevra het om te help om die mense te rehabiliteer, om te help met gesondheid en heling. Net woorde. Niks kom op die vloer nie. Een vergadering na die ander. Kom hou vergadering, eet en gaan dan terug … en ’n klomp beloftes, leë beloftes (Petrus Vaalbooi, 2000). Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 110 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets … toe ek daai goed gelees het van WIMSA,9 wat met die hele San-gemeenskap in Suidelike Afrika werk, het ek reeds gesien dat daar ’n klomp ontwikkelingsbeginsels en oorleg was. En tog, toe ek hier kom, toe sien ek sommige van daardie beginsels is nie toegepas nie (Anna Festus, 2000). Wanneer die navorsers en studente saam met lede van die San- gemeenskap om die kampvuur sit, werk bespreek en die video’s wat gemaak is, vir die ≠Khomani wys, voel hulle relatief bemagtig omdat hulle hulself kan herken in hierdie vorm van voorstelling. Hulle het ook die gerusstelling dat ander mense (politici, nie-regeringsorganisasies, ontwikkelaars) wat hulle lewens van bo af beïnvloed, ’n kans kry om hulle perspektiewe, wat in ons dokumente bespreek word, te lees en hopelik daarvan kennis te neem: Suddenly a big envelope comes from the University of Natal, and [our] names are in academic circles. And they’re seeing it. Before that die mense kom en praat en vat foto’s, maar hulle [die Boesmans] sien niks nie. Just seeing your name there brings out new things ... it’s the gain of friendship, colleagues, everything. Die mense wat die “studie-objekte” is weet nou dat hulle stemme nie uitgeskakel en dikwels omvorm word tot onverstaanbare abstraksies waarin hulself – as mense – eintlik afwesig is nie. Ook is ons navorsingspanne, wat multi-etnies, multilinguisties, veelrassig en van verskillende geslagte is, nie langer net “blanke mans” wat probeer om iets van iemand ander se sake te wete te kom nie (Conquergood, 1998:30) – al is dit miskien hoe ons aanvanklik met ons eerste besoek waargeneem is. Working Group of Indigenous Minorities in Southern Africa. 6. ’n Omgekeerde benadering tot kultuurstudie: die inagneming van stemme uit die omgewing Die feit dat die navorsingspan by Belinda-hulle op die sandduin gekamp het, eerder as om in die Molopo Lodge te bly, was byvoorbeeld vir die gemeenskap van groot belang. Belinda Kruiper (2001b) het dit met besoeke van ander navorsers vergelyk: [Usually] it was formal interaction of data knowledge. There was never just the human just hanging out. That’s why I always believe … they’re too quick, they fly into Upington, they pick up the people, they start recording data. They haven’t had time to necessarily sit at the home and just enjoy the fire first or sleep over. You can’t just make assumptions on flying in or spending three hours and sitting in an air-conditioned vehicle and a hotel in the evening chatting about ‘My God, did you see oom Dave, or this 9 Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 111 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie person, this’ and going back and playing the tapes to various people back home …and every one getting the privilege of getting the information in Cape Town and overseas, seeing the Bushmen, listening to the stories. person, this’ and going back and playing the tapes to various people back home …and every one getting the privilege of getting the information in Cape Town and overseas, seeing the Bushmen, listening to the stories. Belinda het ook te kenne gegee dat die gemeenskap dink ons verstaan hulle moeilike omstandighede beter omdat ons deelgeneem het aan hulle manier van lewe: They look with new respect because you’re prepared to be there. That to me is the best form of bringing dignity to people. Then all the stuff we complain about and the things become relevant in a new way, because the heart understands (Belinda Kruiper, Oktober 2001b). Die doel van die navorsing wat onderneem is, was egter om ’n nuwe navorsingsmetodologie van deelhê en deelname deur die lede van die gemeenskap te ontwikkel. Ook is gepoog om nuwe en veranderde vorms van skryf en visuele beelding te ontwikkel om op nuwe maniere ’n invloed op heersende veronderstellings uit te oefen. Veral is die oogmerk om die mense, die “studie-objekte” wat in verafgeleë woestynstreke bly en ook aan eiesoortige spanning onderwerp is, by die navorsing te betrek. 6. ’n Omgekeerde benadering tot kultuurstudie: die inagneming van stemme uit die omgewing Die San ervaar spanning en druk omdat hulle deur verskillende projekte internasionaal bekend word en befondsing van skenkers ontvang wat ook direk of indirek sekere verwagtinge oor hierdie skenkings het. In hulle eie omgewing word die San voortdurend bedreig deur sterker groepe wat op hul waterbronne toesak – ’n faktor wat hulle bestaan bedreig. In Westerse terme is hulle dikwels a-geletterd, ongeletterd, on- opgevoed en ongelooflik arm. Daarom wil ons performatiewe para- digmas ontwikkel wat die gemeenskappe, as medenavorsers, krities kan evalueer en kan vertrou. Dit is dus nodig om na metodes te soek waar die heerskappy van teorie en interpretasie, nabootsing of Westerse beelding nie op die San afgedwing word nie. 7. Op soek na metodes: die semiotiek van benede Die benadering wat ons navorsingspan volg, is ’n visuele, antropo- logiese semiotiek wat op C.S. Peirce se semiotiek (Hartshorne & Weiss, 1931-1935; 1958) gebaseer is. Ons het hierop besluit omdat ons gevind het dat, hoewel die postmodernisme ons metode van refleksiwiteit toelaat, die inherente epistemologiese, kulturele en semantiese relativisme daarvan bydra om die stemme van ons San- medewerkers in die veld verder te marginaliseer. Terwyl dit alles goed en wel is om aan te voer dat die San se stemme dieselfde waarde het as alle ander s’n, stel dit hulle ook gelyk met die stemme Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 112 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets van rassisme, apartheid, ontwikkelingsongelykheid en enige ander stroming wat ’n beginsel van voortgesette marginalisering sou volg. Ons het ook gevind dat De Saussure se semiologiese logika geneig is om ’n mens vas te vang in ’n nominalistiese wêreld van linguis- tiese strukture en dus geen ruimte laat om die idee van ervaring in analise in te sluit nie. Dit, sowel as die dualisme waarop De Saussure se benadering gegrond is, dra gevolglik by om die afstand tussen waarnemer en waargeneemde in stand te hou. In teenstelling hiermee lê die bruikbaarheid van Peirce se semiotiek vir ons in die wyse waarop hy Kant se sistematiese filosofie probeer vernuwe het. Soos Kant het Peirce erkenning gegee aan die bestaan van ’n tipe “onkenbare” materiële werklikheid (die noumenale), maar nietemin aanvaar dat hierdie realiteit nie geheel en al van ervaring geskei kan word nie. Gevolglik het hy tekens, as die verband tussen realiteit en ervaring, so bedink dat dit in die drievoudige skema van sy filosofie kon inpas. Voorts sluit hy aan by John Duns Scotus se “matige realisme” deurdat die kousale werking van konsepte vir Peirce nie in die arbitrêre wil van ’n abstrakte agent gesetel is nie, maar in die algemene lewenswyse of gedrag van ’n gemeenskap wat probeer sin maak van hulle wêreld. Op grond hiervan is sy werk meer ter sake om Afrika se ontologieë te verstaan as ander rigtings wat ná Kant in die Europese tradisie ontstaan het (Shepperson & Tomaselli, 1999). (Afrika se ontologieë berus naamlik nie op konkrete objekte nie, maar op ’n wisselwerking van magte en handhaaf die integrasie van subjek en objek.) Ons vertrekpunt in Peirce se semiotiek is nie op teorie gebaseer nie, maar op ’n metode wat bekend staan as faneroskopie. 7. Op soek na metodes: die semiotiek van benede ’n Teorie, waarin ons die belange van die deelnemende persone of gashere opneem en beskryf, ontstaan uit die toepassing van hierdie metode. Faneroskopie het te doen met die beskrywing van fanerons en gee rekenskap van die kennismakings waarin mense sin maak van hulle wêreld. Hierdie singewende kennismakings manifesteer op drie vlakke, naamlik • die kennismaking; • die ervaring van die verskillende partye wat tydens ’n kennis- making op mekaar reageer; • die ervaring van die verskillende partye wat tydens ’n kennis- making op mekaar reageer; Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 113 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie • die manier waarop elkeen dit uiteindelik verstaanbaar maak10 (Tomaselli, 1997). Die interpretasie van ’n kennismaking (of enige situasie) begin op die vlak van die faneron en hang af van dit wat prakties moontlik is binne die beperkings van enige gegewe faneron. Die faneron self is ’n soort superteken wat sowel die opvattings van ’n interpreteerder as die ware ervarings van ’n “objek” van ondersoek (individueel of kollektief) insluit as deel van die algehele konteks in ’n betekenis- gewende situasie. Die inhoud van die faneron is alles wat aanwesig is in die binneste/verstand van ’n persoon tydens ’n kennismaking met iemand of iets, ongeag of dit met enige werklike ding oor- eenstem al dan nie (Hartshorne & Weiss, 1931-1935; 1958). Dinge soos drome, hallusinasies, besetenheid en enigiets wat weten- skaplik onverklaarbaar is, kan gevolglik ingesluit word by die be- skrywing van ’n gegewe faneron. Ons sê byvoorbeeld aan studente dat hulle drome net so belangrik vir hulle analises is as enige ander vorm van kennis en verwag van hulle om 24 uur per dag in ’n navorsingsmodus te wees. Soos reeds vroeër genoem, is ’n belangrike deel van ons navorsing gerig op die bevraagtekening van ons eie subjektiwiteit, identiteit en motivering. Met die faneroskopiese metode kan ons sowel die Ander se faneron as ons eie ondersoek en beskryf omdat enige tyd- ruimtelike kennismaking tegelykertyd verskillende fanerons kan bevat. Aangesien verskillende mense verskillende idees, verskillen- de interpretasies en verskillende verwagtings na dieselfde kennis- making bring, het enige kennismaking ook die potensiaal om wanbegrip en konflik te genereer. Peirce se faneron laat interpreteerders egter toe om mentale vertolkings binne hul kontekste te bestudeer, en verskaf sodoende ’n konsepsuele vertrekpunt waarbinne die potensiële onbepaaldheid van oorsetting (indeterminacies of translation) (Quine, 1969) wat tussen Self en Ander bestaan, geakkommodeer kan word. 10 Studente gee op verskillende maniere uiting aan hulle interaksie met die gemeenskappe: outo-etnografie (McLennan-Dodd, 2003), surrealisme (Lange, 2003), reisbeskrywings (Jeursen & Tomaselli, 2002), meer formele “tekstuele” teorieë soos Wang (2002) se Is Pro-Poor Tourism viable?, self-refleksiewe identiteitsanalise (Ndlela, 2002), vergelykende identiteitsanalise (Simoes, 2001a) en die psigospirituele (Sehume, 2002). 7. Op soek na metodes: die semiotiek van benede Hierdie onbepaaldheid in die oordrag en vertolking van inligting kom voor by toeriste, waarnemers, rolprentvervaardigers, navorsers of sende- linge aan die een kant, en deelnemende persone (performers) en 10 Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 114 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets hulle inheemse gemeenskappe aan die ander kant. Volgens Quine (1969) is dit die geval omdat daar altyd een subjek (die navorser) sal wees wat dit eens is met ’n algemeen aanvaarde tekstuele objek en ten minste een ander (die nagevorsde) wat ’n dinamiese verhouding van magte sal ondervind. Ten opsigte van die manier waarop navorsers vertolkings skep, sal Afrika se faneron van be-tekening noodwendig ’n mate van onbepaaldheid toon wat dikwels in die praktyk tot ongewenste gevolge lei. Die mense in Afrika het byvoorbeeld daaraan gewoond geraak om welmenende ontwikkelingsondernemings se ingenieurs en sosioloë oor hulle terrein en in hulle plakkerskampe te sien rondbeweeg. Hulle het eweneens daaraan gewoond geraak om hierdie mense se pogings jammerlik te sien faal. Dit is dus onmoontlik om te bepaal of die San ’n program wat hulle beïnvloed, aanvaarbaar sal vind, tensy ’n mens ’n simpatieke, intellektuele benadering tot hulle ervarings ontwikkel. Die verskil tussen wat navorsers doen en hoe die “nagevorsdes” dit verstaan (d.w.s. die onbepaaldheid van oorsetting), toon ook dikwels ’n diep gevoel van uitbuiting en onopgeloste griewe onder die San: Ons weet nie wat die mense sien nie, ons weet ook nie wat die mense nou regtig van ons dink nie. As ons miskien iets daarvan kan terugkry, dan sal ons tevrede wees en gelukkig voel … Ek voel so hartseer as die mense kom en hulle wil regtig met my praat, en hulle kan Afrikaans praat, maar hulle praat Engels. Dit sal vir my baie beter wees as hulle met my kan kom praat. Ek kan vir hulle sê hoe ek voel, wat ek sien en hoe ek al die dinge ervaar. Dit sal baie goed wees vir my. Dan weet jy as hulle van my weggaan, gaan hy terug met iets, hy gaan terug met ’n kennis, hy gaan terug met ’n goeie idee. En hy kan verder loop en uitbrei (Isak Kruiper, 2001). Ons metode, wat die kennismaking met en die ervaring van die Ander in analises insluit, dwing ons om bogenoemde kwessies te ondersoek. 7. Op soek na metodes: die semiotiek van benede Dit dwing ons om die wetenskaplike basis van die algemene (Westerse) siening in oënskou te neem en ’n sensitiwiteit te ontwikkel vir die materiële, spirituele en kulturele behoeftes van die deelnemende persone. Sodoende kan ons meehelp om die hegemoniese greep wat Cartesiaanse objektiwiteit op die aktiwiteit van interkulturele omgang het, te verslap. Ons taak, en hopelik ook dié van ons studente, is dus gerig op die demokratiese bemagtiging van diegene wie se marginalisering dikwels vererger word deur (kultuur)teorieë wat mense tot vooraf- Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 115 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie bepaalde spreekposisies beperk. Soos in die geval van ideologie kan ons dit beveg, dit probeer temper en ’n wedersydse voordeel probeer bewerkstellig binne die vermoë van almal wat daaraan deel het. Magsverhoudings kan egter nie ontken word nie Dit bestaan op alle vlakke waar dit alles en almal, implisiet of eksplisiet, insluit. Fiona Archer, ’n ontwikkelingswerker, dui byvoorbeeld aan dat akademiese subtekste dikwels naas die tekste van voornemende ontwikkelaars geskryf word. Oor laasgenoemde word daar met die San onderhandel, maar akademiese tekste, wat dikwels afkomstig is van ontwikkelaars se tekste, verskyn dikwels in koerante, fotoboeke, verhandelings en op TV sonder enige waarskuwing, goedkeuring of voorafgaande ooreenkoms met die San-gemeenskappe. Volgens haar is dit waarom Belinda Kruiper uitgebuit voel: “She had applied herself fully to the development text that was written for the Kalahari – only to find later that she had been part of two texts, unknowingly and unnegotiated with her” (Archer, 2002). Die lede van die San-gemeenskappe wat meewerk aan die navorsingsprojekte vind dat hierdie dubbele tekste – ontwikkelaars se tekste en akademiese tekste – dikwels (in faneroskopiese terme) ’n dubbelduidende transtekstuele gebied is waarin hulle deur navorsers geposisioneer word. Nietemin maak navorsers of skry- wers selde ’n epistemologiese onderskeid tussen die twee tekste. Die gevolg hiervan is ’n verdere voorbeeld van die onbepaaldheid of onbegrensdheid van oorsetting: die akademici se faneron, waarin alles onderling verbind is, word ’n onbewuste oortreding van die onderskeid wat die ≠Khomani tussen verskillende tekste tref: • ontwikkeling (“nuttig vir ons”); • navorsing (“nuttig vir ‘hulle’ om hulle loopbane te bevorder”); • uitvoer (“geld maak” vir bekende inligtingsdiewe asook ander onbekende mense wat visuele materiaal, soos foto’s en video’s, dikwels sonder toestemming of erkenning versprei en publiseer). 8. Voorstellings van die Ander Dit is te verstane dat die Ander skynbaar onwillig is dat voorstellings van hulle gemaak word. In ’n wêreld waar die meerderheid van die Selfde (the Same) enigiets sal doen om inligting oor hulself in die media te kry, het die onwilligheid dikwels meer te doen met die gevolge van onvanpaste strategieë en ontwikkelings- en ander tekste as met ’n onwilligheid om beroemd te word. Sulke onvanpaste strategieë ten opsigte van die representasie van die Ander kan reeds Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 116 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets teruggevoer word na die tydperk van die kolonialisme waar mense in die Derde en Vierde Wêreld beskou is as die “Ander” van die historiese “Selfde” van Europa (Mudimbe, 1998). Hierdie verhouding is bevestig deur die verskille wat veronderstel was om die Europeërs (die Selfde) te definieer in teenstelling tot die bewoners van Afrika (die Ander). Verder het twee aparte rigtings, wat mekaar onderling uitsluit, ontstaan toe die seëvierende “wetenskap- like” orde van kennis te staan gekom het voor kulture wat op ander maniere na die wêreld gekyk het. Eerstens is die wêreldbeskouing en handelinge van die Ander as ’n godsdienstige diskoers, ’n tipe van priesterbenadering (priest-craft) gehanteer (Rorty, 1980:328; Shep- person & Tomaselli, 1991). In terme van die wetenskap het hierdie siening geen geldigheid gehad nie en is dit gevolglik verwerp. Hierteenoor het die wetenskap die Ander beskou as ’n objek van kennis wat bewaar moes word – in museums, in die media, deur mummifikasie, deur liggaamsgietvorms vir dioramas en deur middel van kultuurtoerisme. So is Saartjie Baartman, ’n Khoi, wat teen die einde van die 17de eeu geleef het, na Europa geneem, waar sy as ’n frats vertoon en in prostitusie ingedwing is. Selfs na haar dood het sy steeds onwaardige behandeling ondergaan toe patoloë haar “eksotiese” private dele, haar brein en haar boude uitgesny het om dit te bestudeer. Nadat sy uitmekaar gesny is, het sy weer “herrys” en is sy op ’n openbare uitstalling in ’n Paryse Museum vertoon. (Baartman se liggaam het uiteindelik in 2002 met heldeverering teruggekeer na Suid-Afrika, waar verskillende belangegroepe in die Khoisan-gemeenskap begin het om te wedywer vir die besit van haar oorblyfsels.) Veranderinge wat in die postmodernistiese tyd ontstaan het, het bogenoemde onderskeid tussen wetenskap en priesterbenadering egter in duie laat stort (Tomaselli, 1999b). 8. Voorstellings van die Ander Etnografie word nou verhandel deur die taal van kultuurtoerisme en opgetooi in diskoerse van “bewaring”, “ontwikkeling” en “ekotoerisme”. Dis belangrik om die “Boesmans” te bewaar omdat “ons” iets van hulle inheemse kennis kan leer (én dit dan kan uitbuit). Die objek is nou die lewende bewaarder van ’n wetenskap (’n objek) wat vir die Westerse wêreld nog onbekend is. Sodoende word mense dan geobjektiveer in ’n wetenskaplike (hoofsaaklik dierkundige) diskoers waarmee die waarde van nuwe vorms van kennis bepaal kan word. Hierdie nuwe psigospirituele paradigma kan lei tot uitbuiting wanneer die moder- nistiese wetenskap en die TV weereens die kennis van die in- heemse Ander plunder (Tomaselli, 1999b), al kan dit terselfdertyd ook bemagtigend wees vir die waargeneemdes (Sehume, 2002). Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 117 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie Soos reeds hierbo genoem, is representasie vir die Boesmans op sigself nie ’n probleem nie. Dawid Kruiper se uitdruklike wens is dat die Kaapse Museum na sy dood ’n gietsel van hom moet maak en hom saam met sy voorouers, wat reeds in die museum is, in die openbaar moet uitstal. Hy beskou sy toetrede tot die openbare vertoon van sy voorvaders as ’n finansiële geleentheid en ’n kans dat sy pleidooi vir die beskerming van “tradisionalisme” na sy dood voortgesit sal kan word. Hierdie diorama, wat voorheen in ’n museum vir natuurgeskiedenis te sien was, het sedert die tagtiger- jare egter dikwels gelei tot ’n intense, ideologiese stryd onder die Khoi/San. Sommige redeneer dat hierdie tipe museumvoorstelling nie net die Weste se negatiewe beeld van die Khoi/San se primitiwiteit laat voortbestaan nie, maar dat dit ook grens aan heiligskennis (Tromp, 2001). Dit lyk egter asof die druk om die diorama te verwyder hoofsaaklik van die stedelike, Christelike, Kaapse Khoi-gemeenskappe afkomstig is. Die San-gemeenskaps- lede wat Frans Prins, die antropoloog, ondervra het, voel trots om met die diorama geassosieer te word en sou graag sien dat dit weer opgerig word in die !Khwa ttu Sentrum vir San-kultuur en -opvoeding net buite Kaapstad (Prins, 2002). In aansluiting hierby het die “tradisionele” ≠Khomani ook Westerse diskoerse oor die “Boesmans” op ’n omgekeerde of doelbewus verdraaide manier geïnternaliseer en stel hulself nou aan die wêreld voor in terme van hierdie mitiese (primitiewe) beelding. 8. Voorstellings van die Ander Die beelde word dus herbepaal deur sogenaamde premoderne mense wat besef dat hulle sogenaamde “primitiwiteit” in ’n postmoderne ekono- mie wel hulle enigste bron van oorlewing mag wees. Die ≠Khomani maak gevolglik staat op inheemse kennis wat aan hulle toegeskryf word en wat hulle “gewillig” is om met enigiemand te deel wat hulle ondervra: And I only know what I hear when the people leave, or in the conversations when researchers are busy with the tape recorders in the veld, conjuring up things, and we park off and we’re having a joint this side, and then all the stuff comes out: Nobody actually knows where it was buried under. We’re just making up the story, because, ai tog, the people they want to know. Ninety persent of the time they do not really say truthfully to a so-called white person what their hearts feel. They’re still intimidated by the very past, the white thing (Belinda Kruiper, 2001b). Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 118 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets 9. Pogings om die gaping te oorbrug omgekeerde benadering tot kultuurstudie is – to write a paper in academic language (Belinda Kruiper, 2001b). is – to write a paper in academic language (Belinda Kruiper, 2001b). ’n Uiteensetting van Belinda Kruiper se argument sou in akademiese taal miskien so kon klink: die Ander (San) het nou ’n medium om op die Selfde (navorsers) te reageer en hulle te betrek. Dit het ernstige implikasies vir die wyse waarop ons as vakkundiges in kultuurstudie te werk gaan. Het ons die vermoë om die vakgebied se witheid, Eurosentrisme en groeiende tekstuele heerskappy te desentreer? Indien wel, dan is dit nodig dat die mense, die “objekte” van ons navorsingsproses medeproduseerders van kennis word, ongeag of hulle, in Westerse terme, geletterd, a-geletterd, of hoofsaaklik ongeletterd is. Hulle weet gewoonlik waar hulle in hierdie moeilike verhouding staan, maar weet ons? Die omkering van magsverhou- dings en die intellektuele perspektief, asook die waarde van navorsing, is op die ou end nie net ’n intellektuele oefening nie, maar ook ’n etiese oefening. 9. Pogings om die gaping te oorbrug Om hierdie tipe situasie te vermy en die gaping tussen ons en ons San-medewerkers te oorbrug, sluit ons eie metodes, soos reeds genoem, outo-etnografie, besprekings, interaksie om kampvure en sintuiglike etnografieë in (Stoller, 1998; Lange, 2003, Tomaselli, 2003, McLennan-Dodd, 2003). Hiermee gee ons aan ons San- informante ’n wyse om geskrewe weergawes te ontwikkel en om ’n breër persepsie en beleid by hulle eie geskrifte-in-wording te voeg. Terselfdertyd het hulle ook geleer om ’n skrifgesentreerde spel te speel deur die ondermyning van • die tekstuele epistemologieë van kroniekskrywers en agente van buite; • die tekstuele epistemologieë van kroniekskrywers en agente van buite; • die mag en status wat toegeken word aan spesifieke lede in die gemeenskap wat hulself geskaar het by bepaalde tekstuele epistemologieë, en wat geënkodeer is in die werk van by- voorbeeld ontwikkelings- en ander agentskappe. Die San-gemeenskap se verset teen skrywers/TV-produksieleiers en hulle tekste oor die ≠Khomani (veral as laasgenoemde aanvoer dat hulle óf nie betaal is nie, óf onderbetaal is vir hulle samewerking) word dikwels teenoor ons geopenbaar. Dit het ons laat vermoed dat ons ≠Khomani-informante gedeeltelik met ons saamwerk. Ons eie tekste is immers daarop ingestel om waarnemings te dokumenteer wat verband hou met die diefstal van inheemse kennis, met on- gelyke magsverhoudings en ander oortredings, ongeag of dit buite of binne die meewerkende gemeenskap neerslag vind. Die manier waarop ons menslike agensie terugbring na die analise het gemeenskappe, wat voorheen vyandiggesind was, ook bewus gemaak van die simboliese waarde wat tot stand kom wanneer jy in iemand anders se storie ingesluit word. … it was so nice, even seeing my name in black and white. … I see this gain here as a growing, and it leads to dignity, and definitely it’s about education sharing. … because I go and share with the family everything, because I know they love hearing. I would go and say to them, ‘there’s this video about this woman, the N!ai Bushman’, and [tell them] what’s happened. And we will discuss it and I’ll get their opinions. What we’re gaining here from each other is cultural sharing and education, through the academic field. Because we’re learning about you as people, we’re also learning about how you apply yourselves. I didn’t know that it’s so difficult – because I think it Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 119 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... Geraadpleegde bronne ARCHER, F. ([email protected]) 2002. [E-pos aan: Tomaselli, K.G. ([email protected]) Junie, 18.] ( ) ] BAKHTIN, M.M. 1986. Speech genres. Trans., Vern W. McGee. Austin, Texas : University of Texas Press. BOLOKA, G.M. 2001. Porous borders and the changing geography of social relations: Encountering the Other. (In Tomaselli, K.G. & Dunn, H., eds. Media, democracy and renewal in Southern Africa. Denver: International Academic Publishers. p. 281-296.) BROWN, D. 2001. Aboriginality, identity and belonging in South Africa and beyond. English in Africa, 28(1):67-90. CHAPMAN, M. 1996. South African literatures. London: Longman. CONQUERGOOD, D. 1998. Beyond the text: Toward a performative cultural politics. (In Dailey, S.J., ed. The future of performance studies: Visions and revisions. Washington, DC: National Communication Association. p. 25-36.) ) DE CERTEAU, M. 1988. The writing of history. Trans. Tom Conley. New York: Columbia University Press. FESTUS, A. 2000. Onderhoud, Witdraai, Noord-Kaap. 29 September 2000. FESTUS, A. 2000. Onderhoud, Witdraai, Noord-Kaap. 29 September 2000. GIROUX, H. & McLAREN, P., eds. 1994. Between borders: Pedagogy and politics of cultural studies. New York: Routledge. p g GROSSKURTH, P. 1988. Margaret Mead: A life of controvers Harmondsworth: Penguin. HARTSHORNE, C. & WEISS, P., eds. 1931-1935, 1958. The collected works of Charles Sanders Peirce. Vols. I-VII. Vols. VI-VIII edited by A. Burkes. Cambridge: Harvard University Press. g y HOGGART, R. 1970. Speaking to each Other. Volume Two: About Literature. London: Chatto. HURSTON, Z.N. 1990. Mules and men. New York: Harper. Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 120 ISSN 0258-2279 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets HUSSERL, E. 1969. Ideas: General introduction to pure phenomenology. London: Allen & Unwin. JACKSON, M. 1989. Paths towards a clearing: Radical empiricism and ethnographic inquiry. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. JEURSEN, B. ([email protected]) 2002. [E-pos aan: Tomaselli, K.G. ([email protected]) Junie, 12.] JOUSSE, M. 1997. The anthropology of geste and rhythm: Studies in the anthropological laws of human expression and their application in the Galilean oral style tradition. Trans. E. Sienaert and J. Conolly. University of Natal, Durban: Centre for Oral Studies. KRUIPER, D. 2000. Onderhoud, Witdraai, Noord-Kaap. 29 September 2000. KRUIPER, B. 2001a. Onderhoud, Witdraai, Noord-Kaap. 24 Julie 2001. p KRUIPER, B. 2001b. Onderhoud, Universiteit van Natal, Durban. 23 Oktober 2001. KRUIPER, I. 2001. Onderhoud, Ostri-San, Hartebeespoortdam, Noordwes- provinsie. 8 November 2001. p LANGE, M.E. 2003. In search of methodology: From one to an-other. Cultural Studies – Critical Methodologies, 3(4):429-447. g ( ) MALAN, C. 1995. Geraadpleegde bronne The politics of self and other in literary and cultural studies: The South African dilemma. Journal of Literary Studies, 11(2):16-28. McLENNAN-DODD, V.J. 2003. Hotel Kalahari: You can check out any time you like, but you can never leave. Cultural Studies – Critical Methodologies, 3(4):448-469. MUDIMBE, V.Y. 1988. The invention of Africa: Gnosis, philosophy and the order of knowledge. Bloomington/Indianapolis: Indiana University Press. NDLELA, N. 2002. Representations of Zulu cultural identity in cultural tourism: A case study of Izintaba Zulu cultural village. CMS. (M.A. dissertation.) Available at http://www.und.ac.za/und/ccms/index.html [1 May 2002]. POLLOCK, D. 1998. A response to Dwight Conquergood’s essay “Beyond the text: Towards a performative cultural politics”. (In Dailey, S.J., ed. The future of performance studies: Visions and revisions. Washington, DC: National Communication Association. p. 37-46.) PRINS, F. ([email protected]) 2002. [E-pos aan: Tomaselli, K.G. ([email protected]) Junie, 14.] QUINE, W.V.O. 1969. Speaking of objects, ontological relativity and other essays. New York: Columbia University Press. y y RICOEUR, P. 1971. The model of the text: Meaningful action considered as text. Social Research, 38:529-562. RORTY, R. 1980. Philosophy and the mirror of nature. Oxford: Blackwell. RUBY, J. 1977. The image mirrored. Reflexivity and the documentary film. Journal of the University Film Association, 29(1):3-11. SAID, E. 1979. Orientalism. New York: Vintage. , g SCOTT, J.C. 1990. Domination and the arts of resistance. New Haven, CT: Yale University Press. SEHUME, J. 2002. Staging authenticity via cultural tourism – A visitation of spirits: Kagga Kamma Visit. Available at www.und.ac.za/und/ccms [20 May 2002]. SHEPPERSON, A. & TOMASELLI, K.G. 1999. African gnoses and geometries of difference: ‘science’ vs ‘priest-craft’. (In Haines, R. & Wood, G., eds. Africa after modernity. Port Elizabeth: Institute for Planning and Development Research, University of Port Elizabeth. p. 47-62.) Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 121 ISSN 0258-2279 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie SHEPPERSON, A. & TOMASELLI, K.G. 1991. Semiotics in an African context: ’science’ vs ’priest-craft’. Acta Semiotica Fennica, II:159-175. SHEPPERSON, A. & TOMASELLI, K.G. 1991. Semiotics in an African contex ’science’ vs ’priest-craft’. Acta Semiotica Fennica, II:159-175. SIMOES, A. 2001a. Issues of identity in relation to the Kalahari Bushman of Southern Africa: A comparative analysis of two different Bushmen groups during the late 1990s and into 2001. Durban: University of Natal. (M.A. dissertation.) ) SIMOES, A. 2001b. A local encounter on a global landscape: A critique of Gibson Boloka’s “Encountering the ‘Other’”. (In Tomaselli, K.G. & Dunn, H., eds. Geraadpleegde bronne Media, democracy and renewal in Southern Africa. Denver: International Academic Publishers. p. 297-309.) p ) STOLLER, P. 1998. Sensuous ethnography. Philadelphia: University of Phila- delphia Press. p STOLLER, P. 1992. The cinematic griot: The ethnography of Jean Rouch. Chicago: University of Chicago Press. g y g TAUSSIG, M.T. 1993. Mimesis and alterity. New York: Routledge. TAUSSIG, M.T. 1993. Mimesis and alterity. New York: Routledge. THOMPSON E P 1968 The making of the English working class TAUSSIG, M.T. 1993. Mimesis and alterity. New York: Routledge. THOMPSON, E.P. 1968. The making of the English working class. London: Penguin. g TOMASELLI, K.G. 1996. Appropriating images: The semiotics of visual representation. Højbjerg, Denmar: Intervention Press. TOMASELLI, K.G. 1997. Orality, rhythmography and visual representation. Visual Anthropology, 9:93-116. p gy TOMASELLI, K.G., ed. 1999a. Encounters in the Kalahari. Theme issue, Visual Anthropology, 12(2-3):131-136. TOMASELLI, K.G. 1999b. Psychospiritual ecoscience: The Ju/’hoansi and cultural tourism. Visual Anthropology, 12(2-3):185-195. TOMASELLI, K.G. 2001. Blue is hot, red is cold: Doing reverse cultural studies in Africa. Cultural Studies – Critical Methodologies, 1(3):283-318. TOMASELLI, K.G., ed. 2003. From one to an-other: Auto-ethnographic explorations in Southern Africa. Theme issue, Cultural Studies – Critical Methodologies, 3(4):383-396. g ( ) TROMP, B. 2001. Display infuriates Khoisan. Saturday Argus: 29, March 31. p y y g VAALBOOI, P. 2000. Onderhoud, Noord-Kaap. 29 September 2000. VON STAUSS, A. 2002. Reflections on two field trips: Intercultural encounters at Rob Roy cultural village (KwaZulu Natal) and in the Kalahari desert (Northern Cape). Available at http://www.und.ac.za/und/ccms/index.html [18 May 2002]. WANG, C. 2002. Is pro-poor tourism viable? Cultural tourism as sustainable development in Zulu and Bushman communities. Durban: University of Natal. (M.A. dissertation.) WANG, C. 2002. Is pro-poor tourism viable? Cultural tourism as sustainable development in Zulu and Bushman communities. Durban: University of Natal. (M.A. dissertation.) WILLIAMS, R. 1958. Culture and society, 1750-1950. Harmondsworth: Pelican WILMSEN E 1986 L d fill d i h fli A li i l f h K l h WILLIAMS, R. 1958. Culture and society, 1750-1950. Harmondsworth: Pelican. WILMSEN, E. 1986. Land filled with flies: A political economy of the Kalahari. Chicago: University of Chicago Press. WILLIAMS, R. 1958. Culture and society, 1750-1950. Harmondsworth: Pelican. WILMSEN, E. 1986. Land filled with flies: A political economy of the Kalahari. Chicago: University of Chicago Press. Kernbegrippe: kulturele studie: ’n veranderde benadering van San-gemeenskappe: kultuur, houdings, medewerking tekstualisme/teksgebonde navorsing waarnemer-waargeneemde: verhouding tussen Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 122 Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets Key concepts: cultural studies: a reversed approach of observer-observed: relationship between San communities: culture, attitudes, cooperation textualism/text-bound research Keyan G. Tomaselli & Nelia Oets Key concepts: cultural studies: a reversed approach of observer-observed: relationship between San communities: culture, attitudes, cooperation textualism/text-bound research Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 ISSN 0258-2279 123 Weerstand teen teksgebonde navorsing: ... omgekeerde benadering tot kultuurstudie Literator 25(2) Aug. 2004:97-123 124 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/258/231

Afrikaans

Literator 24(1) April 2003:183-185 Rubriek vir skeppende werk Litera is ’n rubriek vir die publikasie van skeppende werk in al die tale wat gewoonlik in Literator gebruik word. Die Redaksie wil daarmee ’n geïntegreerde beeld skep van die verskeidenheid nuwe skryfwerk wat Suid- Afrikaanse skrywers kan bied. Die Redaksie kan met vreugde aankondig dat ’n kontantprys toegeken gaan word aan die beste bydraes in die loop van ’n jaar. Een prys sal toegeken word vir die beste bydrae deur ’n debutant en ’n tweede vir die beste bydrae deur ’n meer gevestigde skrywer. Skrywers word daarom uitgenooi om korter skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek. Dit kan gedigte of kortverhale wees, maar drama- of romanfragmente en eksperimentele tekste is ook welkom. Bydraes word deur die redaksie gekeur, maar geen korrespondensie kan daaroor gevoer word nie. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke los vel vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Bu Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. .......................................................................................... Gedigte Piet van Rooyen koei, trekker en varkies 187 laatnag in ’n koue stad 188 Joan Hambidge Affaire: ’n reeks 189 Gershwin Wanneburg On days when not even poetry was enough 196 A poem a long time coming 197 Dave Lubbe huwelikswens 198 Literator 24(1) April 2003:183-185 ISSN 0258-2279 183 Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Section for creative writing Litera is a section for the publication of creative writing in all the languages that Literator usually caters for. Through this section the Editorial Board want to present an integrated image of the diversity of new writing by South Africans. The Editorial Board is pleased to announce that a cash prize will be awarded for the best contributions for a specific year. One prize will be awarded for the best debut contribution and one for the best contribution by a more established author. Writers are therefore invited to submit shorter creative work for publication in this section. Poems and short stories are welcome, but also play and novel fragments and experimental texts. Contributions are refereed by the Editorial Board, but we cannot enter into correspondence about the work submitted. Four copies of each contribution, typed in double spacing, should be submitted. The name and address of the author should appear at the top right of the first page of stapled text and on every loose sheet sent in. Please include a telephone number, a fax number and an e-mail address where you can be contacted. Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 24(1) April 2003:183-185 ISSN 0258-2279 184 Reglement: Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns 1. Die Redaksie van Literator ken jaarliks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. 1. Die Redaksie van Literator ken jaarliks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 7. Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. 7. Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. Literator 24(1) April 2003:183-185 Rules: Litera Prizes for Creative Writing 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera” from money granted by the National Arts Council. 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. 3. The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 3. The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 4. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). 5. The Editorial Board determines to whom the prizes will be awarded, and it may appoint external judges to help with the evaluation of contributions. The decisions of the Editorial Board are final and no correspondence on this matter will be entered into. 6. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category or to divide a prize among different authors. 6. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category or to divide a prize among different authors. 7. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. 7. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. Literator 24(1) April 2003:183-185 185 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 186 Gedigte/Poems Literator 24(1) April 2003:187-198 koei, trekker en varkies wat laat my dan nou so na montagu se berge verlang die plek waar ek as kind met my oom geloop het tussendeur wingerde en boorde muisvoëls in okkerneutbome verby sy swart melkkoei op pen geslaan in ’n sirkel al-om koei-tevrede met heilige oë die reuk van vrot druiwedoppe van mos in eikevate van vars groen lusern uie en blomkool en van modderige varkhokke die varke og-og pienk van speen allie klein varkies in ’n bondel die reuk van vrot druiwedoppe van mos in eikevate van vars groen lusern uie en blomkool en van modderige varkhokke die varke og-og pienk van speen allie klein varkies in ’n bondel my ma se ma se broer ’n kort rooi stompie van ’n oom maar sterk soos die rooi trekker tussen bale strooi (vir die perde) en geelhoutbalke in die skuur dit was ’n allis chalmers een wat nog op voko loop op die ou tipe petrol een wat jy nog met ’n slinger en brandspiritus moes gangkrink net so was my oom hy het nog uit oudae gekom uit hugenotegeslagte hy’t nog op die ou tipe petrol geloop op gedroogte appelkose en vet skaaprib en konfyt op dik snye brood 187 Literator 24(1) April 2003:187-198 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems laatnag in ’n koue stad iewers verweg lag stemme van studente ek hoor die donker klop-klop-klop van my eie afgemete voetstappe oor teer en koue keiselstene iewers verweg lag stemme van studente ek hoor die donker klop-klop-klop van my eie afgemete voetstappe oor teer en koue keiselstene ek sien my twee-drie skaduwees oopflerts met dun arms langer rek en korter krimp swemmers in poele lamplig 188 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 24(1) April 2003:187-198 Affaire: ’n reeks 1 Love is in the air ek ruik Mentadent P op jou lippe o bitter woorde lê tussen ons Literator 24(1) April 2003:187-198 189 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems ons sterf saam onder die wit lakens bibberend van begeerte nogmaals weer “Sou hy weet?” wonder ek. Wanneer sien ons mekaar weer? wonder jy. Jou selfoon lui. Ek sien sy naam flits soos ’n gewete. ons sterf saam onder die wit lakens bibberend van begeerte nogmaals weer “Sou hy weet?” wonder ek. Wanneer sien ons mekaar weer? wonder jy. Jou selfoon lui. Ek sien sy naam flits soos ’n gewete. Ek sien sy naam Soms ontmoet ons mekaar “professioneel” in die openbaar. Die man met die sonbril in Coll’cacchio’s waarskynlik ’n speurder. Ons het alibi’s: ons bespreek ’n kontrak. Daar lê soveel woorde tussen ons wat jy op e-pos uitwis. Ek behou alles. Versamel elke uiting Vir al die aande alleen wanneer jy sy woorde aftel om agter die kap van sy byl te kom: vermoed Meneer dat Mevrou besig is om te slaap by ’n ander Vrou? Of dink Meneer steeds dat Mevrou net van hom en sy status hou? Soms ontmoet ons mekaar “professioneel” in die openbaar. Die man met die sonbril in Coll’cacchio’s waarskynlik ’n speurder. Ons het alibi’s: ons bespreek ’n kontrak. Daar lê soveel woorde tussen ons wat jy op e-pos uitwis. Ek behou alles. Versamel elke uiting Vir al die aande alleen wanneer jy sy woorde aftel om agter die kap van sy byl te kom: vermoed Meneer dat Mevrou besig is om te slaap by ’n ander Vrou? Of dink Meneer steeds dat Mevrou net van hom en sy status hou? Soms ontmoet ons mekaar “professioneel” in die openbaar. 2 Ontmoeting ISSN 0258-2279 190 Gedigte/Poems 5 Ander kere laat jy onverwags weet: vanaand is onmoontlik. Of gaste uit ’n ander stad lê besoek af oor Kersfees en Nuwejaar. Dan wag ek soos ’n bedelaar op ’n boodskap, ’n sein, ’n oproep. Party kere raak jy bang. “Hy sal nie skroom om ’n speurder aan te stel … of ’n prokureur.” Of miskien is jy eerder houtgerus besig om die plaat aan beide kante te speel. Party kere raak jy bang. “Hy sal nie skroom om ’n speurder aan te stel … of ’n prokureur.” Of miskien is jy eerder houtgerus besig om die plaat aan beide kante te speel. En ek? Is ek toegerus vir die ewige, aanhoudende, durende wag? 6 Iteratief-duratief Jy bel vroegoggend die klokhelder in jou stem. “Geluk met jou verjaarsdag.” Te bang om te vra of ek jou vandag sal sien tussen familieverpligtinge en -vieringe deur. Ek wag. Op die foon, voordeurklok ... Jy bel vroegoggend die klokhelder in jou stem. “Geluk met jou verjaarsdag.” Te bang om te vra of ek jou vandag sal sien tussen familieverpligtinge en -vieringe deur. Ek wag. Op die foon, voordeurklok ... Literator 24(1) April 2003:187-198 191 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Jou foon lui beset, twee keer klink jou stem formeel op die antwoordmasjien. Ek laat geen boodskap. Trek die blindings toe vir ’n siesta. Dink hoe jy gister beloof het jy sal wegvlug … Jou foon lui beset, twee keer klink jou stem formeel op die antwoordmasjien. Ek laat geen boodskap. Trek die blindings toe vir ’n siesta. Dink hoe jy gister beloof het jy sal wegvlug … In helder droom sit ek aan jou verjaarsdagtafel. Jy laat na om my te voed. In die badkamer stort water uit die muur. Jy draai die kraan toe. Ek verlaat die besige huishouding sonder om jou te groet. Jy hardloop agter my aan: roep woedend na my. Toe ek wakkerskrik Is daar geen boodskap, sms of e-pos. Ek vier die einde van ons verhouding met jou verjaarsdagsjampanje. En leer die wag af. Alleen. Soos dit ’n geleentheidslover betaam. Toe ek wakkerskrik Is daar geen boodskap, sms of e-pos. Ek vier die einde van ons verhouding met jou verjaarsdagsjampanje. En leer die wag af. Alleen. Soos dit ’n geleentheidslover betaam. En leer die wag af. Literator 24(1) April 2003:187-198 9 Love on the rocks So keer ons weg van mekaar twee geliefdes twee minnaresse twee ekse nou eens ’n item eens saam. Toe breek ons verhouding soos ’n skip oor ’n rots nee, eintlik meer opsienbarend dramaties onverwags onherroepelik soos ’n gesloopte gebou wat insak op sy struktuur toe hy jou e-posse lees my nommer op jou sel ontdek en verdomp – as toegif – ’n rekening vir whisky-on-the-rocks in jou handsak uitsnuffel soos ’n bloedhond. 8 Onthou, jy mag nooit oor ons skryf nie Want jou man sal vermoed en jy mag dalk verder verhoed dat ek voyeur-voyeur speel en woorde uit jou mond steel. 7 Die trane die rol oor jou bokkie Uiteindelik praat ons. “Wat het jy vandag gedoen?” Gewag gemaak van jou. Soos ’n wagter op die toring. Wagtend, wagtend. “Geskryf … dag jy kon wegvlug? ...” “Onmoontlik ... maar dit was aaklig om sonder jou die dag te vier.” “Maar jy het beloof?” “Nee, ek het nie.” “Jy hét.” Verstaan skielik die droom van water wat teen die muur afstort: verbyster oor daar soveel trane te stort is oor Iemand wat jou vooraf waarsku: “Ons mag hieroor nooit treur nie; ons het lief op geleende tyd.” Maar soos gewoonlik het ek die fyndruk van die kontrak verkeerd gelees. Uiteindelik praat ons. “Wat het jy vandag gedoen?” Gewag gemaak van jou. Soos ’n wagter op die toring. Wagtend, wagtend. om sonder jou die dag te vier.” “Maar jy het beloof?” “Nee, ek het nie.” “Jy hét.” ISSN 0258-2279 192 Gedigte/Poems 8 Onthou, jy mag nooit oor ons skryf nie 10 Sliding doors Ons lewe apart van mekaar, slaap apart, kla by terapeute apart, ly apart. Tog voel ek jou steeds aan. Is die deur nie gesluit nie. Laasnag lui my voordeurklok, maar ek antwoord nie die deur nie. Tog voel ek jou steeds aan. Is die deur nie gesluit nie. Laasnag lui my voordeurklok, maar ek antwoord nie die deur nie. Tog voel ek jou steeds aan. Is die deur nie gesluit nie. Laasnag lui my voordeurklok, maar ek antwoord nie die deur nie. ISSN 0258-2279 193 Literator 24(1) April 2003:187-198 Gedigte/Poems Deur hoeveel onthoue moet ek gaan om te vergeet? Ek hoor die windklokke van ons verlies eentonig, eentonig lui ... ’n Spirituele raadgewer lui ’n Tibetaanse klok oor my lyf om die energie-velde te herstel, die chakras oop te sluit. Die twaalfuur-kanon slaan dawerend en luid: ek tel ’n glasskoentjie Literator 24(1) April 2003:187-198 11 Om ’n sinkende skip agter te laat volhou alles is onder beheer. Totdat water in die buik insypel: alles onder druk plaas. kon ons snags nie slaap nie. My drome soos my gedigte stuur S.O.S.e . Die laaste ure glo was daar paniek. Rangordes uitgewerk oor wie eerste moet vertrek. Party het verdrink, y “Nader my God tot U”. ’n Gedig is soos ’n sinkende skip. Dit lê soos die Titanic in die onbewuste. Geberg tussen rommel, geroeste material en vele stiekem afsprake .. Veral die gedigte soos ysberge. Ons verhouding kon nooit sink nie. Daarom was daar te min reddingsbote aan boord. Hierom staan ons beide ontnugter, verontrus, onkant betrap oor ons verhouding op haar nooiensvaart spektakulêr en pynlik Literator 24(1) April 2003:187-198 spektakulêr en pynlik op die rotse is. ’n Liefde verby voor dit eintlik afgeloop is. So ’n liefde vergeet jy nooit. ISSN 0258-2279 194 Gedigte/Poems Literator 24(1) April 2003:187-198 Jy verklaar dit tot besienswaardigheid. ’n Liefde op geleende tyd. Bedryf in gesteelde ure. Onverpoosd soek jy na juwele onderwaters. “You never finish a poem; you just abandon it.” ’n Skip is ’n verhouding sinkend Jy verklaar dit tot besienswaardigheid. ’n Liefde op geleende tyd. Bedryf in gesteelde ure. Onverpoosd soek jy na juwele onderwaters. “You never finish a poem; you just abandon it.” ’n Skip is ’n verhouding sinkend ISSN 0258-2279 195 Gedigte/Poems Gershwin Wanneburg On days when not even poetry was enough on days when not even poetry was enough quiet saviour, sweet, whispering life into my darkest recesses. ISSN 0258-2279 196 Gedigte/Poems Gedigte/Poems Gershwin Wanneburg A poem a long time coming So full of poetry tonight. You can feel it in your back, you know, Love, You can lean into it, like an armchair; I lean into memories of moments brief intense heart-quickening : your closeness the blue of your eyes, your eyes tender, o, so tender. It is so rare to find a one who can look with interest, care past appearance; it is such an injustice to know and then not be able to have such a one. What would you have made of this body ? this form, comical some might say, exquisite, I say, in its own way. How would you, had you been able, have explored loved Gershwin Wanneburg A poem a long time coming So full of poetry tonight. You can feel it in your back you know Literator 24(1) April 2003:187-198 ISSN 0258-2279 197 Gedigte/Poems Literator 24(1) April 2003:187-198 huwelikswens ISSN 0258-2279 198

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/287/260

Afrikaans

lit lit lit Scientific word identification and classification in Bantu languages with special reference to Zulu Despite the fact that Van Wyk’s word theory (1958) is the only scientifically justified word theory for Bantu languages, his work has not had the expected impact on the study of Bantu languages (especially the Nguni languages). This is partly due to the fact that his thesis was written in Afrikaans and is inaccessible to many Bantu language scholars. Secondly, this state of affairs is due to the fact that his treatise is highly theoretical and that the principles have not been applied exhaustively to Zulu or any of the other Nguni languages. Lombard et al.’s Northern Sotho grammar of 1985 is the only grammar written totally within the Van Wykian framework. The recognition of a word category “particle (word)” is probably the aspect that has had the most far-reaching consequences for a morphological and syntactical analysis of Bantu languages. The justification for distinguishing a word category “particle word” is examined in this article. Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale met besondere verwysing na Zoeloe Lionel Posthumus Departement Afrikatale Randse Afrikaanse Universiteit AUCKLANDPARK E-pos: [email protected] Lionel Posthumus Departement Afrikatale Randse Afrikaanse Universiteit AUCKLANDPARK E-pos: [email protected] Abstract Scientific word identification and classification in Bantu languages with special reference to Zulu 2. Doel Die doel van hierdie artikel is om:  die tekortkominge binne die tradisionele identifisering en klassifikasie van woorde in woordklasse deur grammatici soos onder meer Doke en Ziervogel en hulle volgelinge uit te wys;  die regverdiging vir die onderskeiding van ’n woordklas “partikel- (woord)”1 te bespreek;  die regverdiging vir die onderskeiding van ’n woordklas “partikel- (woord)”1 te bespreek;  die partikelwoorde van Zoeloe te identifiseer, te benoem en te lys.  die partikelwoorde van Zoeloe te identifiseer, te benoem en te lys. 1. Probleemstelling g Daar is geen eenstemmigheid oor ’n woordteorie wat as vertrekpunt moet dien in die bestudering van Bantoetale nie. Die onderskeie woordteorieë wat as vertrekpunt dien vir Bantoetaalbeskrywing (behalwe dié van Van Wyk, 1958) lei tot ernstige teenstrydighede. Dit is dus nodig om die woordteorieë wat op Bantoetaalstudie toegepas is krities te ondersoek met klem op Van Wyk se werk. Van Wyk het egter in sy publikasies meer op die beginsels van die woordteorie gekonsentreer, terwyl die toepassing van die beginsels op die taal self (veral in die geval van die Ngunitale) nooit in besonderhede bespreek of gedoen is nie. Die Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 133 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe feit dat Van Wyk se werk in Afrikaans gepubliseer is, en dus ontoe- ganklik is vir ’n groot aantal Bantoetaalkundiges, het verder daartoe bygedra dat sy teorie nie werklik inslag gevind het in Bantoetaalstudie nie. ’n Vergelyking van Van Wyk se woordteorie met ander prominente Bantoewoordteorieë en die identifisering en beskrywing van die partikel- woorde is noodsaaklik om die waarde van hierdie woordteorie te beklem- toon. 1 Alhoewel die “woord” in “partikelwoord” toutologies is, word dit nogtans gebruik in hierdie artikel om te beklemtoon dat hierdie taalvorme woordstatus het en volwaardige woorde is. Partikelwoorde is wetenskaplik woorde en nie prefikse of “formatiewe” nie. Die taalsimbole is: woord woordgroep en sin Die term “formatief” wat deur 1 Alhoewel die “woord” in “partikelwoord” toutologies is, word dit nogtans gebruik in hierdie artikel om te beklemtoon dat hierdie taalvorme woordstatus het en volwaardige woorde is. Partikelwoorde is wetenskaplik woorde en nie prefikse of “formatiewe” nie. Die taalsimbole is: woord, woordgroep en sin. Die term “formatief” wat deur Doke gebruik word, is ’n non-entiteit. Die taalsimbole is: woord, woordgroep en sin. Die term “formatief” wat deur Doke gebruik word, is ’n non-entiteit. 3. Woordverdeling versus woordidentifikasie Dit is noodsaaklik om te onderskei tussen woordverdeling en woord- identifikasie. Woordverdeling is die ortografiese konvensie waarvolgens woordgrense aangedui word in geskrewe taal. Woordidentifikasie, daarenteen, is die proses waarvolgens woorde as taalsimbole binne ’n taalkontinuum geïdentifiseer word deur die aanwending van bepaalde woordidentifikasietoetse. Die aandui van woordgrense is een van die funksies van ’n ortografie (wat op blote konvensie berus). In tale wat van die Romeinse alfabet gebruik maak, word woordgrense algemeen aangedui deur spasies te laat tussen woorde. Van Wyk (1958:172 e.v.) gee voorbeelde van orto- grafieë waarin woordgrense nie deur spasies tussen woorde gemarkeer word nie, maar wel deur die invoeging van bepaalde simbole tussen woorde. Die aanduiding van woordgrense is ’n ortografiese konvensie wat nie noodwendig op die resultaat van die toepassing van weten- skaplike woordidentifikasiebeginsels berus nie, en gee ook geen uitsluit- 1 Alhoewel die “woord” in “partikelwoord” toutologies is, word dit nogtans gebruik in hierdie artikel om te beklemtoon dat hierdie taalvorme woordstatus het en volwaardige woorde is. Partikelwoorde is wetenskaplik woorde en nie prefikse of “formatiewe” nie. Die taalsimbole is: woord, woordgroep en sin. Die term “formatief” wat deur Doke gebruik word, is ’n non-entiteit. Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 134 ISSN 0258-2279 Lionel Posthumus sel oor die wetenskaplike woordstatus van die taalsimbole wat as woorde gemarkeer is nie. Probleme rondom woordidentifikasie is nie beperk tot die Bantoetale nie. Van Wyk (1958:174 e.v.) wys op die ontoereikendheid van die konven- sionele manier van woordverdeling in ’n aantal tale, waaronder Frans, Duits, Engels en Afrikaans. Hy (Van Wyk, 1958:176) wys daarop dat dit vanweë die ontoereikendheid van die konvensionele ortografie is om woordverdeling bevredigend te markeer (in gevalle waar ’n woordgrens binne ’n sillabe val) dat Engelse woorde soos it’s en you’re en Franse “woorde” soos l’homme en j’ai met ’n afkappingsteken geskryf word. In teenstelling hiermee word soortgelyke Duitse “woorde” egter ortografies as een woord geskryf. Vergelyk byvoorbeeld, im (< in dem) en vom (< von dem). Dit blyk duidelik uit die voorafgaande bespreking dat die ideaal is dat woordverdeling voorafgegaan moet word deur ’n wetenskaplik verant- woordbare woordidentifikasieproses. Toepaslike woordidentifikasietoetse (wat gebaseer is op die inherente kenmerke van woorde) moet ontwikkel word om die woorde van ’n bepaalde taal te identifiseer. 4. Woordidentifikasie versus woordklassifikasie Slegs nadat woorde geïdentifiseer is, kan sodanige woorde in woord- klasse (of woordkategorieë) geklassifiseer word. Die vraag kan tereg gevra word waarom dit nodig is om woorde sistematies te identifiseer en in woordkategorieë in te deel. In hierdie verband merk Lyons (1990:109) op: What are traditionally, and rather misleadingly, referred to as parts of speech – nouns, verbs, adjectives, prepositions, etc. – play a crucial role in the formulation of the grammatical rules of the language. Dit is noodsaaklik om die woorde (wat deur die toepassing van bepaalde woordidentifikasietoetse geïdentifiseer is) in woordklasse in te deel. Ten- sy woorde met eenderse kenmerke saam in woordklasse gegroepeer word, is dit onmoontlik om die ooreenkomste en verskille tussen hulle sistematies te beskryf. Die klassifikasie van woorde in woordklasse is ook ’n voorvereiste vir ’n omvattende en samehangende beskrywing van die onderskeie dissiplines van die taal wat bestudeer word. 5.1 Doke se woordidentifikasie Aangesien korrekte woordidentifikasie en -klassifikasie ’n absolute voor- vereiste is (veral vir ’n sintaktiese beskrywing van ’n taal), is dit nodig om Doke se woordidentifikasie en -klassifikasie krities te ontleed, veral omdat die woordkategorieë wat hy onderskei, steeds wye erkenning geniet. Dit is noodsaaklik om deeglik kennis te neem van Doke se woordidentifikasie en -klassifikasiebeginsels alvorens Van Wyk se by- drae in hierdie verband onder die soeklig kom. Doke se bydrae tot die bestudering van Zoeloe (en die ander Bantoetale) moet nie geringgeskat word nie. Sy Textbook of Zulu Grammar van 1927 het ’n groot invloed gehad op die bestudering van Zoeloe. Selfs vandag nog vind vele van die beginsels vir Bantoetaalstudie wat hy uitspel asook die woordklasse wat hy onderskei, in ’n mindere of meerdere mate neerslag in al die Zoeloegrammatikas en -teksboeke. Doke was die eerste Bantoeïs wat probeer het om die woordsoorte wat hy onderskei, te regverdig. Daar kan met reg aanvaar word dat Doke Bantoetaalstudie op ’n wetenskaplike grondslag geplaas het. Desnieteenstaande die feit dat hy ’n reuse bydrae gemaak het tot Zoeloetaalstudie is daar egter sekere tekortkominge in sy werk wat in aanmerking geneem moet word, onder meer sy woordidentifikasie en die -klassifikasie. Aangesien korrek- te woordidentifikasie en -klassifikasie ’n absolute voorwaarde is vir ’n sinvolle sintaktiese beskrywing van ’n taal, is dit nodig om sy woordteorie onder die vergrootglas te plaas. Doke (1981:27; 33) verduidelik die beginsels wat sy woordidentifikasie en -klassifikasie ten grondslag lê in sy Textbook of Zulu Grammar. Doke (1981:27) identifiseer woorde in terme van wat hy beskryf as “klem” en definieer die woord dan as “containing one and only one main stress, usually on the penultimate syllable”. Hy identifiseer dus woorde in terme van ’n enkele fonologiese kriterium. Die probleem met sy woord- identifikasie is dat hy lengte as klem interpreteer. Dit is nie klem wat op die voorlaaste lettergreep van die woord val nie, maar wel lengte. Maar selfs al sou lengte aanvaar word as die maatstaf waarvolgens woorde geïdentifiseer word, is die probleem steeds dat nie alle Zoeloewoorde oor lengte op die voorlaaste lettergreep beskik nie. Vergelyk in hierdie verband enkellettergrepige woorde soos nje, lo, la, en ideofone soos mimilithi en bhuklu. Doke se metode van woordidentifikasie lei verder ook tot ander inkonsekwenthede. 5. Doke (1927) se woordidentifikasie en -klassifikasie Doke se woordkategorieë (of “parts of speech”, soos hy dit noem) geniet, ondanks ernstige tekortkominge, steeds wye erkenning in die bestu- dering en beskrywing van Zoeloe (en ander Bantoetale). Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 135 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe 5.1 Doke se woordidentifikasie So word die aanwysende voornaam- woord (demonstratief) as ’n afsonderlike woord geskryf in gevalle waar dit in post-posisie tot die antesedentsnaamwoord optree, maar as deel van die antesedentsnaamwoord indien dit in pre-posisie tot sodanige antesedentsnaamwoord optree. Die aanwysende voornaamwoord van Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 136 Lionel Posthumus Zoeloe is dus volgens dié siening, wat sy woordstatus betref, tegelyk as woord en as deel van ’n woord beskou. Die slotsom waartoe geraak word, is dus dat Doke se woordidentifikasie onbevredigend is, omdat die kriterium wat hy aanwend om woorde te identifiseer op ’n foutiewe aanname berus, naamlik dat Zoeloewoorde gekenmerk word deur klem op die voorlaaste lettergreep en dat sy toets tot bepaalde inkonsekwenthede lei. 5.2 Doke se woordklassifikasie Doke (1981:33) gebruik twee prinsipes om woorde in woordklasse in te deel, te wete funksie en vorm. Die aanwending van funksie as ’n klassifikasieprinsipe lei Doke onder meer daartoe om sinne te ondersoek waarin verskillende tipes woorde as onderwerp funksioneer. ’n Vergelyking van voorbeeldsinne soos 1, 2 en 3 hieronder lei tot die slotsom dat die gekursiveerde woorde almal dieselfde funksie in die sin vervul en dus tot dieselfde funksieklas hoort. 1. Izinja ziyaluma = Die honde byt. 2. Zona ziyaluma = Hulle byt. 3. Lezi ziyaluma = Hierdies byt. Doke kom dus tot die slotsom dat al drie hierdie woorde, izinja, zona en lezi, as onderwerp van ’n sin kan optree. Word die funksie van dieselfde drie woorde in voorbeeldsinne soos 4, 5 en 6 hieronder nagegaan, blyk dit dat hulle nou telkens as voorwerp van die sin funksioneer. 4. Abafana babalekela izinja = Die seuns hardloop weg vir die honde. 4. Abafana babalekela izinja = Die seuns hardloop weg vir die hond 5. Abafana babalekela zona = Die seuns hardloop weg vir hulle. 6. Abafana babalekela lezi = Die seuns hardloop weg vir hierdies. Omdat die woorde in kursief in voorbeeldsinne 1, 2, 3 en 4, 5 en 6 hierbo telkens dieselfde funksie vervul, hoort hulle tot dieselfde fundamentele woordkategorie. Hy noem hierdie fundamentele woordkategorie die substantief. Die aanwending van funksie as ’n klassifikasieprinsipe lei daartoe dat Doke ses woordkategorieë onderskei, te wete substantiewe, predika- tiewe, kwalifikatiewe, deskriptiewe, voegwoorde en interjektiewe. Hy noem hierdie woordkategorieë “basic/fundamental parts of speech”. Nadat alle woorde in terme van hul funksie ondersoek is, beskryf hy hulle in terme van vorm. Dit impliseer dat alhoewel verskillende soorte sub- Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 137 ISSN 0258-2279 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe stantiewe dieselfde funksie in die sin vervul, hulle nie dieselfde vorm het nie. In praktyk kom dit daarop neer dat die ses basiese woordkategorieë (substantief, predikatief, kwalifikatief, deskriptief, voegwoord en inter- jektief) geherklassifiseer word in terme van hul vorm. Doke noem die woordkategorieë wat hy sodoende onderskei “real parts of speech”. Die aanwending van vorm as ’n klassifikasieprinsipe kan geïllustreer word deur na voorbeelde 1, 2 en 3 hierbo te verwys. Alhoewel die woorde, izinja, zona en lezi almal as die onderwerp van ’n sin aan- gewend kan word, het hulle nie dieselfde morfologiese vorm nie. 2 Doke gebruik die term “naamwoordstam”. Vir ’n bespreking van die regverdi- ging vir die gebruik van die term “naamwoordwortel” in plaas van “naamwoord- stam” kyk Posthumus (1994:30). 5.2 Doke se woordklassifikasie Morfologies bestaan die woord izinja byvoorbeeld uit ’n pre-prefiks i-, ’n ware prefiks -zin(i)- en ’n naamwoordwortel -nja en die woord zona uit ’n kongruensiemorfeem zi-, ’n pronominale morfeem -o- en ’n emfatiese voornaamwoordwortel –na. Die woord lezi weer bestaan uit ’n demon- stratiewe morfeem la- gevolg deur die norm van die volle klasprefiks (minus die nasaal en vokaal wat daarop volg) dus izin(i)-. Hierdie drie woorde vervul dieselfde funksie in die sin en word daarom geklassifiseer as behorende tot dieselfde fundamentele woordkategorie, naamlik substantief. Word hulle egter morfologies vergelyk, blyk dit dat hulle wel in hierdie opsig onderling verskil en dus verskillende ware woordkate- gorieë konstitueer, naamlik respektiewelik ’n naamwoord, ’n “absolute” voornaamwoord en ’n demonstratiewe voornaamwoord. In terme van Doke se klassifikasieprinsipes moet ’n naamwoord dus beskryf word as ’n woord wat funksioneel as ’n onderwerp of voorwerp kan optree en wat vormlik beskik oor die basiese morfologiese struktuur: pre-prefiks + ware prefiks + naamwoordwortel2. Vir die doel van hierdie artikel is dit ook nodig om Doke se basiese woordkategorie “kwalifikatief” krities te evalueer. Doke onderskei ’n woordkategorie “kwalifikatief” omdat hy ’n aantal “woorde” identifiseer wat in terme van hulle funksie ’n “substantief kwalifiseer”. ’n Vergelyking van die morfologie van hierdie “woorde” bring aan die lig dat hulle struktureel verskil. Alhoewel die kwalifikatiewe omkhulu (= wat groot is), omanzi (= wat nat/groen is), omunye (= wat een is) en wami (= myne) almal die substantief umuthi (= die/’n boom), kan kwalifiseer, verskil hulle vormlik. Doke onderskei dan vier tipes kwalifikatiewe, naamlik adjek- tiewe, relatiewe, enumeratiewe en possessiewe. Alhoewel Doke ’n prysenswaardige poging aangewend het om die probleme met betrekking tot woordidentifikasie en -klassifikasie in 2 Doke gebruik die term “naamwoordstam”. Vir ’n bespreking van die regverdi- ging vir die gebruik van die term “naamwoordwortel” in plaas van “naamwoord- stam” kyk Posthumus (1994:30). Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 138 ISSN 0258-2279 Lionel Posthumus Bantoetale te hanteer, word sy bydrae deur ernstige tekortkominge gekortwiek. Ten spyte van hierdie tekortkominge is sy woordteorie vir dekades nagevolg deur die meerderheid Bantoetaalkundiges en is sy teorie (of ’n aangepaste vorm daarvan) steeds die woordteorie wat in praktyk nagevolg word in Bantoetaalstudie in Suid-Afrika. Sommige tekortkominge en teenstrydighede in Doke se woordklassifikasie wat veral ernstige implikasies inhou vir ’n sintaktiese beskrywing word vervolgens bespreek. 5.2 Doke se woordklassifikasie (Hierdie bespreking is gebaseer op die werk van Van Wyk, 1968: 97 e.v.) Eerstens dui Doke nie aan watter tipe funksie of watter tipe vorm in aanmerking geneem moet word om woorde in woordkategorieë te klassifiseer nie. Dit is byvoorbeeld nie duidelik of hy na sintaktiese of semantiese funksie of na albei verwys nie. Tweedens bied Doke geen regverdiging aan vir die prosedure wat hy aanwend nie, naamlik om voorrang te verleen aan funksie bo vorm as klassifikasiekriterium. Hoewel Doke (1981:33, 34) sintaktiese kriteria aanwend om woorde in fundamentele woordkategorieë in te deel, is sy definisies van onder andere die substantief, predikatief en interjeksie gebaseer op suiwer semantiese kenmerke. Doke se linguistiese woorde stem nie altyd ooreen met sy ortografiese woorde nie. So klassifiseer hy byvoorbeeld die aanwysende voornaam- woord as ’n voornaamwoord, maar ortografies skryf hy hierdie woord konjunktief (dus vas aan die antesedentsnaamwoord) as dit in pre- posisie tot sodanige naamwoord staan, dus, lelihhashi teenoor die post- posisionele bepaling ihhashi leli. Woorde wat ooglopend verwant is, word in totaal onverwante woordkategorieë geklassifiseer. Doke klassifiseer die “woord” omkhulu (= wat groot is) in die woordkategorie adjektief (wat ’n subkategorie van die fundamentele woordklas kwalifikatief is) terwyl hy die woord mkhulu (= is groot) as ’n kopulatief klassifiseer (wat ’n subkategorie van die funda- mentele woordklas predikaat is). Die noue verwantskap van woorde soos hierdie moet tog op ’n manier in die woordsoortkategorisering weerspieël word. Doke klassifiseer lokatiefafgeleide naamwoorde soos edolobheni as bywoorde vanweë hulle gebruik in voorbeeldsinne soos: Baya edolobheni (= Hulle gaan dorp toe). Die probleem is dat edolobheni gekwalifiseer kan word deur ’n “kwalifikatief” in ’n voorbeeldsin soos, Baya edolobheni elikhulu (= Hulle gaan na die groot dorp toe) waar Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 139 ISSN 0258-2279 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe elikhulu ooglopend edolobheni kwalifiseer. Laasgenoemde voorbeeld impliseer dat ’n bywoord deur ’n kwalifikatief gekwalifiseer kan word! Nóg Doke se definisie van die bywoord nóg sy definisie van die kwalifikatief maak egter voorsiening hiervoor. Sy definisie van die bywoord het ’n verdere tekortkoming in soverre dit slegs vir woorde voorsiening maak. Bywoordelike of deskriptiewe bepalings kan ook woordgroepe insluit, soos in die voorbeelde: Usebenza kahle kakhulu (= Hy/Sy werk baie hard) en Uhamba ngebhayisikili (< ng(a) (i)bhayisikili) (= Hy/Sy ry met ’n fiets). Doke klassifiseer ’n naamwoord wat as vokatief gebruik word as ’n interjektief. 5.2 Doke se woordklassifikasie Die probleem hiermee is dat die “interjektief” deur ’n kwalifikatief gekwalifiseer kan word. Vergelyk ’n voorbeeldsin soos Bafana! (= Seuns!) met Bafana bakithi, yizani lapha! (= Seuns van ons, kom hier!) In laasgenoemde voorbeeld word bafana (die vokatief) deur die “kwalifikatief” (’n possessief) bakithi gekwalifiseer. Voorts word die “vokatief” ook nog as die onderwerp van die sin gebruik. Weer eens ondervang Doke se definisies van sowel die vokatief as die kwalifikatief nie hierdie teenstrydighede nie. Imperatiewe werkwoorde word ook as interjektief geklassifiseer. Die probleem met hierdie klassifikasie is dieselfde as dié wat in die vooafgaande paragraaf bespreek is. In ’n voorbeeld soos Bhala incwadi! (= Skryf ’n boek!) moet verklaar word hoe ’n interjektief ’n voorwerp kan neem. Doke se definisie van die interjektief maak weer eens nie hiervoor voorsiening nie. Doke klassifiseer taalvorme soos yintombi (= Dit is ’n meisie) as ’n “kopulatief” wat ’n subkategorie van die werkwoord konstitueer. In ’n voorbeeld soos: Yintombi enhle efike izolo (= Dit is ’n mooi meisie wat gister aangekom het), kwalifiseer die “adjektief”’ enhle (wat volgens Doke ’n subkategorie van die kwalifikatief is) die kopulatief (wat ’n sub- kategorie van die predikatief is). Die anomalie wat hieruit voortspruit, is dat die kwalifikatief in hierdie geval ’n werkwoord kwalifiseer, terwyl Doke se definisie van ’n kwalifikatief lui: “A qualificative is a word which qualifies a substantive”, met ander woorde ’n kwalifikatief kwalifiseer ’n naamwoord of voornaamwoord. Doke klassifiseer ideofone as ’n subkategorie van die fundamentele woordklas deskriptiewe. In ’n sin soos: Du, bantwana! (= Stil, kinders!) beskryf die ideofoon nie enige predikaat nie en kan daarom nie as sodanig geklassifiseer word nie. Uit die voorafgaande bespreking blyk dit duidelik dat as gevolg van ernstige tekortkominge in Doke se woordidentifikasie en -klassifikasie, Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 140 ISSN 0258-2279 Lionel Posthumus die gebruik van sy woordkategorieë as vertrekpunt nie kan lei tot ’n siste- matiese en samehangende sintaktiese beskrywing van Zoeloe nie. Vir die doeleindes van ’n meer verantwoordbare sintaktiese beskrywing van Zoeloe is dit noodsaaklik om ’n wetenskaplik verantwoordbare metode van woordidentifikasie en -klassifikasie as vertrekpunt te neem. Die enigste linguis wat tot op hede ’n alternatiewe woordteorie aanbied wat aan hierdie vereistes voldoen, is Van Wyk. 6. Van Wyk se woordidentifikasie Die enigste taalkundige wat ’n wetenskaplik verantwoordbare metode van woordidentifikasie en -klassifikasie vir Bantoetale ontwikkel het, is Van Wyk. Sy woordteorie kom in die hieropvolgende bespreking onder die soeklig. Die feit dat ’n Zoeloesin soos Umfana uphuza amanzi (= Die seun drink water) geskryf word met spasies tussen umfana en uphuza en tussen uphuza en amanzi impliseer dat hierdie sin uit drie ortografiese woorde bestaan. Die probleem is egter dat wat (ortografies) as ’n woord geskryf word, nie noodwendig linguisties ’n woord is nie. In die voorbeeldsin hierbo, is die woordidentifikasie nie problematies nie. In die geval van ’n sin soos Yizinja ezinkulu ezikhonkotha ebusuku (= Dit is die groot honde wat snags blaf), word die dele yizinja en ezinkulu as ortografiese woorde geskryf. Hierdie twee taalvorme is egter in werklikheid nie woorde nie, maar woordgroepe. Yizinja bestaan uit die linguistiese woorde y(i) en izinja, terwyl ezinkulu uit die linguistiese woorde ezi en (zi)nkulu bestaan. Selfs al kan die woorde y(i) en ezi nie selfstandig optree nie, tas dit nie hulle status as linguistiese woorde aan nie, omdat hulle woordstatus op ander gronde berus. Hierdie (en soortgelyke) woorde is partikelwoorde en word altyd in samehang met ’n komplement gebruik. 7. Van Wyk se metode van woordidentifikasie Van Wyk se woordidentifikasie word hieronder verder toegelig. 7. Van Wyk se metode van woordidentifikasie Om die woorde van ’n taal korrek te identifiseer moet ’n bepaalde woordidentifikasietegniek toegepas word. Hierdie woordidentifikasieteg- niek (wat op bepaalde woordidentifikasieprinsipes berus) moet op die inherente kenmerke van woorde berus. Van Wyk (1958) wys op die ontoereikendheid van die woordidentifikasie- (en woordklassifikasieprin- sipes) wat deur ’n verskeidenheid taalkundiges vir verskillende tale gebruik word. Van Wyk (1967:236) wys daarop dat in teenstelling met morfeme, woorde isoleerbaar en inherent stabiel is. Terwyl woorde in isolasie kan Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 141 ISSN 0258-2279 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe optree, kan morfeme nie. Morfeme het ’n vaste volgorde binne die woord. Indien die volgorde van die morfeme in die woord sisabafundisa (< si-sa-ba-fund-is-a = ons-hulle-steeds-onderrig) gewysig word na (a) ba-sa-si-fund-is-a of (b) sa-si-ba-fund-is-a of (c) *si-fund-is-sa-a-ba-, word die woordbetekenis gewysig soos in voorbeelde (a) en (b), of die woord word betekenisloos, soos in voorbeeld (c) hierbo. In teenstelling met morfeme het die woord binne die sin ’n vryer volgorde. Vergelyk byvoorbeeld: Ubaba uyalima (= Pa, hy ploeg) en Uyalima ubaba (= Hy ploeg, Pa). Om te bepaal of ’n spesifieke deel van ’n spraakkontinuum ’n woord konstitueer al dan nie, moet dit aan die woordidentifikasietoetse onder- werp word. Die woordidentikasietoetse wat deur Van Wyk ontwikkel is, berus op die inherente kenmerke daarvan, naamlik dat (1) woorde inherent stabiel is, (2) sommige woorde ’n sin konstitueer en (3) woorde van posisie in die sin kan verwissel en hul verhouding tot mekaar ook kan wissel. Hierdie woordkenmerke vorm die basis vir die woordidenti- fikasietoetse. Die vier woordidentifikasietoetse wat deur Van Wyk ontwikkel is (en wat deels gebaseer is op die werk van Guthrie, 1948) is die isoleerbaar- heids-, skeibaarheids-, omstelbaarheids- en vervangbaarheidstoets. Die toepassing van hierdie vier woordidentifikasietoetse lei tot ’n geldige identifikasie van linguistiese woorde vir Zoeloe (of enige ander taal). Dit is egter belangrik om daarop te let dat ’n taalvorm nie aan al vier hierdie woordkenmerke moet voldoen om as ’n woord te kwalifiseer nie. ’n Taalvorm soos umfana is isoleerbaar, skeibaar, omstelbaar en vervang- baar, terwyl ’n taalvorm soos ng(a) in ngisika ngommese (< ng(a) # ummese)3 nie isoleerbaar is nie, maar dit kan nogtans as ’n woord geïdentifiseer word op grond daarvan dat dit skeibaar is. Die ng(a) kan van ummese geskei word deur die voornaamwoord wo(na): ngisika ngawo(na) ummese (< nga # wo(na) # ummese) en kwalifiseer daarom om as woord erken te word. 3 Die simbool # word in hierdie artikel gebruik om woordgrense aan te dui. 7.1 Isoleerbaarheid as ’n woordidentifikasietoets Die kleinste taalsimbool wat in isolasie gebruik kan word, is ’n woord. As ’n taalsimbool isoleerbaar is, impliseer dit volgens Van Wyk (1958:301), Guthrie (1970:8) en Lombard et al. (1985:11) dat sodanige vorm in isolasie kan optree. Vergelyk voorbeelde 7b en 8b hieronder, waarin die 3 Die simbool # word in hierdie artikel gebruik om woordgrense aan te dui. Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 142 Lionel Posthumus taalsimbole isiZulu en ngiyasebenza isoleerbaar is. Let daarop dat die taalvorme *isi- en *ngi- in die c-sinne nie isoleerbaar is nie en daarom nie as woorde kwalifiseer nie. taalsimbole isiZulu en ngiyasebenza isoleerbaar is. Let daarop dat die taalvorme *isi- en *ngi- in die c-sinne nie isoleerbaar is nie en daarom nie as woorde kwalifiseer nie. 7a Ufundani Mandla? (= Wat leer jy, Mandla?) 7b. IsiZulu (= Zoeloe). *7c. Isi-. 7a Ufundani Mandla? (= Wat leer jy, Mandla?) 7a Ufundani Mandla? (= Wat leer jy, Mandla?) 7b. IsiZulu (= Zoeloe). *7c. Isi-. 8a. Wenzani lapha esibhedlela? (= Wat doen jy hier by die hospitaal?) 8b. Ngiyasebenza (= Ek werk). *8c. Ngi-. 8a. Wenzani lapha esibhedlela? (= Wat doen jy hier by die hospitaal?) Omdat die taalvorme isiZulu en ngiyasebenza isoleerbaar is, kwalifiseer hulle volgens Van Wyk as woorde. 11a. La madoda ayalwa. 11b. Amadoda la ayalwa (= Die manne, hierdies baklei). Omdat la en amadoda omstelbaar is, kwalifiseer hulle albei as woorde. 11b. Amadoda la ayalwa (= Die manne, hierdies baklei). Omdat la en amadoda omstelbaar is, kwalifiseer hulle albei as woorde. 7.2 Skeibaarheid as ’n woordidentifikasietoets Die kleinste taalvorm wat inherent stabiel is en wat skeibaar is deur ’n woord, is ’n woord. Vergelyk in hierdie verband Van Wyk (1958:310), Guthrie (1970:9) en Lombard et al. (1985:12). Morfeme is ook skeibaar, maar hulle kan slegs deur ander morfeme geskei word en nie deur woorde nie. Die taalvorme ngi- en -dla in die kontinuum ngidla ukudla kan geskei word deur die taalvorm -sa- in die taalkontinuum ngisadla ukudla. Die feit dat ngi- en -dla deur -sa- geskei kan word, beteken egter nie dat die eersgenoemde twee taalvorme woorde is nie (omdat die taalsimbool wat hulle skei, -sa-, nie ’n woord is nie). Die woordstatus van ’n taalvorm wat vir die skeibaarheidstoets gebruik word, moet (op grond van die isoleerbaarheidstoets) reeds as woord bewys wees. Aangesien die sogenaamde voornaamwoorde reeds as woorde kwalifiseer omdat hulle aan die isoleerbaarheidstoets voldoen, kan hulle aangewend word om die woordstatus van ander woorde te bepaal. Dit is juis die aanwending van die voornaamwoord in die skeibaarheidstoets wat daartoe lei dat die identifiserende kopulatiewe partikel ng(i) as ’n woord geïdentifiseer word. Vergelyk voorbeelde 9a en 9b hieronder waar die skeibaarheidstoets bewys dat die identifiserende kopulatiewe partikel ng(i) ’n woord is. 9a. Ngumalume okhulumayo (< ng(i) # umalume) (= Dit is oom wat praat). 9b. Nguye umalume okhulumayo (< ng(i) # ye(na) # umalume) (= Dis die einste oom wat praat). Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 143 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe Aangesien ng(i) skeibaar is van umalume deur die invoeging van die voornaamwoord ye(na), soos blyk uit voorbeeldsin 9b hierbo (en umalume wel ’n woord is op grond van sy isoleerbaarheidskenmerke), kwalifiseer ng(i) ook as ’n woord. (= Dit byt, die hond). Omdat inja en iyaluma omstelbaar (en inherent stabiel) is, is hulle albei woorde. Hierdie woordidentifikasietoets bewys ook dat die aanwysende bepaler/voornaamwoord ’n outonome woord is, soos blyk uit ’n vergely- king tussen voorbeeldsinne 11a en 11b. 10a. Inja iyaluma. 10a. Inja iyaluma. 7.3 Omstelbaarheid as ’n woordidentifikasietoets Van Wyk (1958:228 e.v.), Guthrie (1970:11) en Lombard et al. (1985:13 e.v.) wys daarop dat woorde die kleinste taalsimbole is (wat inherent stabiel is) wat omstelbaar is. Vergelyk voorbeeldsinne 10a en 10b hieronder: 12b. Abantwana bomfazi (< ba # umfazi) … (= Die kinders van die vrou ...) Die sogenaamde possessiefskakel ba kwalifiseer dan ook as ’n linguis- tiese woord. Die sogenaamde “possessiefskakels” is in der waarheid possessiewe partikelwoorde. Partikelwoorde is woorde wat (soos reeds genoem) wetenskaplik woorde is, maar wat nie isoleerbaar is nie. Die woordstatus van ba en umfazi kan ook vasgestel word deur die toepassing van die skeibaarheidstoets soos geïllustreer in voorbeelde 12c en 12d hieronder. 12c. Abantwana bomfazi (< b(a) # (u)mfazi) ... (= Die kinders van die vrou …) 12d. Abantwana bakhe umfazi ... (< ba # khe # umfazi) (= Die kinders van haar, die vrou ...) Die skeibaarheidstoets bepaal dat aangesien ba en (u)mfazi skeibaar is deur die invoeging van die possessiewe voornaamwoord khe, ba (die sogenaamde “possessiefskakel”) ook wetenskaplik ’n woord is. 7.4 Vervangbaarheid as ’n woordidentifikasietoets Die kleinste taaleenheid (wat inherent stabiel is) wat vervangbaar is deur ’n outonome woord, is ’n woord. Vergelyk in hierdie verband Van Wyk (1958:231 e.v.), Guthrie (1970:10) en Lombard et al. (1985:14). Die toepassing van hierdie toets lei onder meer daartoe dat ’n possessiewe voornaamwoord soos khe as ’n woord geïdentifiseer word. Aangesien die possessiewe voornaamwoord khe vervangbaar is deur die naam- woord umfazi, is khe ook ’n outonome woord. Vergelyk voorbeelde 12a en 12b hieronder. Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 144 Lionel Posthumus 8. Van Wyk se woordklassifikasie Van Wyk klassifiseer woorde in woordkategorieë in terme van hul gemeenskaplike sintaktiese, morfologiese, semantiese en fonologiese kenmerke. Hy wend dus al vier vlakke van taalbeskrywing aan om woorde in woordklasse te klassifiseer. In sy voorgestelde klassifikasie- prosedure geniet die morfologiese en sintaktiese kriteria voorrang bo die semantiese en fonologiese kriteria. Van Wyk wys daarop dat terwyl die eerste twee kriteria op sowel vormlike as funksionele kenmerke berus, die laaste twee kriteria (naam- lik die semantiese en fonologiese kriteria) nie op sowel vormlike as semantiese kenmerke berus nie. Dit is om hierdie rede dat die morfo- logiese en sintaktiese kriteria voorrang bo die semantiese en fonologiese kriteria moet geniet. Daar is egter geen regverdiging daarvoor dat die morfologiese kriterium voorrang bo die sintaktiese kriterium moet geniet of vice versa nie. So ook kan die semantiese kriterium nie voorrang bo die fonologiese kriterium geniet (of vice versa) nie. Die aanwending van hierdie woordklassifikasieprinsipes noodsaak die implimentering van ’n woordklassifikasietegniek. Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 145 ISSN 0258-2279 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe 8.1 Van Wyk se voorgestelde woordklassifikasietegniek Die aanwending van die vier woordklassifikasieprinsipes wat hierbo vermeld is, noodsaak ’n bepaalde woordklassifikasietegniek wat vyf prosedures veronderstel. Hierdie vyf prosedures word deur van Wyk (1967:251-254) in detail bespreek. Die eerste prosedure behels ’n omvattende sintaktiese en morfologiese klassifikasie (deur die aanwending van alle moontlike sintaktiese kriteria en morfologiese kriteria op alle geïdentifiseerde woorde), ongeag die aantal potensiële woordklasse wat die aanwending van hierdie prose- dure tot gevolg mag hê. Die tweede prosedure behels dat die resultaat van die eerste prosedure geherevalueer word met die oog daarop om morfologiese klasse vas te stel wat met die sintaktiese klasse korreleer en vice versa. Hierdie prosedure sluit twee stappe in, naamlik om eksklusiewe en inklusiewe ooreenkomste vas te stel. (Die toepassing van hierdie prosedure lei tot die onderskeiding van die volgende woordklasse: naamwoorde, voor- naamwoorde [of dan bepalers] werkwoorde en kopulatiewe demonstra- tiewe.) Die ongeklassifiseerde woorde (wat morfologies heterogeen is) word dan aan ’n derde woordklassifikasieprosedure onderwerp wat die sintaktiese herklassifisering van die oorblywende woorde behels, waarna die negatiewe morfologiese kenmerke vir elke voorlopige woordklas bepaal word. Hierdie prosedure lei daartoe dat ’n verdere vier woordklasse onderskei word, te wete bywoorde, ideofone, interjektiewe en partikel- woorde. As daar na die toepassing van hierdie prosedure nog steeds oorbly- wende ongeklassifiseerde woorde is, word hulle aan ’n vierde prosedure onderwerp wat behels dat sulke woorde geherklassifiseer word, hetsy morfologies of sintakties (watter een van hierdie klassifikasies ook al die kleinste aantal potensiële woordklasse oplewer). Hierdie klasse word dan semanties geanaliseer met die oog daarop om semantiese ken- merke vas te stel wat korreleer met die sintaktiese (of morfologiese) kenmerke. Die toepassing van die vier voorafgaande prosedures lei tot die klassifikasie van al die woorde van ’n bepaalde taal. Die woordkategorieë wat onderskei is deur die toepassing van die eerste vier prosedures word in die vyfde prosedure geanaliseer om semantiese kenmerke te bepaal wat ooreenstem met die noodsaaklike morfologiese en sintaktiese kenmerke. Die geïdentifiseerde woordkategorieë word dan weer eens geanaliseer om die addisionele fonologiese kenmerke wat Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 146 Lionel Posthumus met die essensiële sintaktiese en morfologiese kenmerke ooreenstem, vas te stel. In teenstelling met Doke wat die woordklasse definieer in terme van slegs een vlak van taalbeskrywing, definieer Van Wyk die individuele woordkategorieë in terme van die essensiële morfologiese en sintaktiese kenmerke en die addisionele semantiese en fonologiese kenmerke. 9. ’n Vergelyking van Van Wyk se woordkategorieë met dié van ander grammatici Die woordkategorieë wat deur grammatici soos Cole (1982), Ziervogel et al. (1978) en Cope (1984) onderskei word, verskil nie noemenswaardig van dié wat Doke onderskei nie. Van Wyk se woordklassifikasie is die enigste wat nie lei tot teenstrydighede nie en wat ’n wetenskaplik- gefundeerde basis bied vir die beskrywing van Zoeloe. Die toepassing van Van Wyk se woordklassifikasieprosedures wat hierbo bespreek is, lei tot die klassifisering van Zoeloewoorde in agt woord- soorte, naamlik: naamwoord, voornaamwoord (of bepaler), werkwoord, bywoord, interjektief, ideofoon, interjektiewe demonstratief en partikel- woord. Die enigste aanpassing wat aan Van Wyk se woordkategorieë aan- gebring word, is die erkenning van ’n woordkategorie voegwoord as ’n afsonderlike woordkategorie. Hierdie standpunt is in ooreenstemming met Lombard (1993:88 e.v.). Die woordkategorieë wat vir Zoeloe onder- skei word, is dus: naamwoorde, voornaamwoorde (of bepalers), werk- woorde, bywoorde, interjektiewe, ideofone, kopulatiewe demonstratiewe, partikelwoorde en voegwoorde. Wanneer die woordkategorieë wat Van Wyk onderskei, vergelyk word met dié van Doke, blyk dit dat Van Wyk se woordklassifikasie nie kopulatiewe, relatiewe, enumeratiewe en possessiewe (as woorde) in- sluit nie. In Van Wyk se klassifikasie word die ideofoon as ’n afsonderlike woordkategorie beskou en nie as ’n subkategorie van die deskriptief soos in Doke se klassifikasie nie. Van Wyk klassifiseer ook nie die vokatiewe gebruik van die naamwoord en die imperatiewe gebruik van die werkwoord as interjektiewe nie. Van Wyk (1967:255) wys daarop dat hierdie bepaalde gebruik van die naamwoord en werkwoord nie hierdie woorde se woordkategoriestatus ophef nie. Van Wyk se klassifikasie sluit voorts ook twee woordkategorieë in wat nie in Doke se klassifikasie voorkom nie, naamlik die interjektiewe demonstratief en die partikel- woorde. Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 147 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe 4 Die term “emfatiese/kontrastiewe bepaler/voornaamwoord” is ’n meer toepaslike term vir die sogenaamde “absolute voornaamwoord” (vergelyk Wilkes, 1974, 1976, 1987 en Louwrens, 1981, 1985 in hierdie verband). 10. Waarom partikelwoorde onderskei? Van Wyk (1958) is die eerste grammatikus wat partikelwoorde in Bantoetale onderskei. Partikelwoorde word in die eerste plek onderskei omdat hierdie woorde as woorde kwalifiseer in terme van die woord- identifikasietoetse. As ’n taalvormkontinuum soos yintombi yami lena (= Dis my meisie hierdie) aan Van Wyk se woordidentifikasietoetse onderwerp word, blyk dit dat y(i) en (i)ntombi skeibaar is deur die invoeging van die emfatiese voornaamwoord4 yo(na) tussenin, dus: yi- yo(na)-intombi yami lena. Al voldoen die vorm yi nie aan die isoleerbaarheidstoets nie, kwalifiseer hierdie taalvorm as woord op grond daarvan dat dit voldoen aan die skeibaarheidstoets. Soos reeds genoem, het ’n woord slegs nodig om aan een woordidentifikasietoets te voldoen om as woord te kwalifiseer. y(i) kan ’n identifiserende kopulatiewe partikelwoord genoem word omdat hierdie woord slegs in identifiserende kopulatiewe woordgroepe voorkom en hierdie tipe woordgroep van alle ander woordgroepe onderskei. Voorts word partikelwoorde as woorde onderskei, want alleenlik deur hierdie taalvorme as woorde te onderskei, is ’n sistematiese en same- hangende sintaktiese beskrywing van woordgroepe wat sodanige par- tikelwoorde bevat, moontlik. In die hieropvolgende bespreking word die probleme bespreek wat op sintaktiese vlak ondervind word indien daar nie ’n woordklas “partikel- woord” onderskei word nie. Volgens Doke se woordteorie is yintombi in die taalkontinuum yintombi enhle ... (= Dis ’n mooi meisie ...) ’n kopulatief (wat ’n subkategorie van die fundamentele woordkategorie predikaat is) terwyl enhle ’n adjektief is (wat ’n subkategorie van die fundamentele woordkategorie kwalifikatief is). Hierdie beskrywing impliseer dus dat die kwalifikatief enhle die kopulatief yintombi kwalifiseer, maar hoe kan ’n kwalifikatief ’n predikaat kwalifiseer? Nêrens maak Doke in sy definiëring van die woordsoorte daarvoor voorsiening dat ’n kwalifikatief ’n predikaat kan kwalifiseer nie. Daar skort dus iets met hierdie sintaktiese beskry- wing. Die woordgroep yintombi enhle ... bestaan uit die vier woorde y(i) intombi e nhle (soos duidelik blyk as hierdie taalvorm aan Van Wyk se woordidentifikasietoetse onderwerp word). Dit is duidelik uit die toe- passing van ’n wetenskaplike beskrywing dat die kwalifikatiewe woord- groep e # nhle die naamwoord intombi kwalifiseer wat weer op sy beurt sintakties met die identifiserende kopulatiewe partikelwoord y(i) kombi- Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 148 Lionel Posthumus neer (wat funksioneer as ’n inleidende lid vir die woordgroep intombi e # nhle). In terme van hierdie beskrywing kwalifiseer die kwalifikatiewe woordgroep e # nhle die naamwoord intombi. 10. Waarom partikelwoorde onderskei? Hierdie sintaktiese beskry- wing is dan ook in ooreenstemming met die definiëring van die kwali- fikatief, naamlik dat dit ’n woord (of woordgroep) is wat ’n naamwoord kwalifiseer (Doke se sogenaamde “substantief”). neer (wat funksioneer as ’n inleidende lid vir die woordgroep intombi e # nhle). In terme van hierdie beskrywing kwalifiseer die kwalifikatiewe woordgroep e # nhle die naamwoord intombi. Hierdie sintaktiese beskry- wing is dan ook in ooreenstemming met die definiëring van die kwali- fikatief, naamlik dat dit ’n woord (of woordgroep) is wat ’n naamwoord kwalifiseer (Doke se sogenaamde “substantief”). In ’n woordgroep soos ngisika ngommese omkhulu ... “met ’n groot mes ...” kwalifiseer die adjektief omkhulu (in Doke se terme) die bywoord ngommese. Volgens Doke se definisie kwalifiseer ’n adjektief (as ’n subkategorie van die kwalifikatief) ’n substantief. Tensy ngommese geanaliseer word as bestaande uit ’n partikelwoord ng(a) en ’n naam- woord ummese en daar verder aanvaar word dat die kwalifikatiewe woordgroep o mkhulu die naamwoord ummese kwalifiseer, is ’n weten- skaplik verantwoordbare sintaktiese beskrywing van hierdie woordgroep onmoontlik. ’n Taalvorm soos siba in siba bakhulu (= Ons word groot) konstitueer ’n kopulatiewe werkwoord en nie ’n partikelwoord nie, want dit bestaan morfologies uit die tipiese werkwoordstruktuur, naamlik ’n onderwerps- morfeem, ’n werkwoordwortel en ’n kategoriale uitgangsmorfeem. Om te verstaan waarom die onderwerpsmorfeem woordstatus verkry in nie-inchoatiewe kopulatiewe woordgroepe, moet hierdie taalvorme met hulle inchoatiewe teenhangers gekontrasteer word. Vergelyk voorbeeld 13 met 14, en 15 met 16: 13. Mina ngimkhulu (< ngi m-khulu). (< onderwerpsmorfeem (ngi-) – kopulatiewe werkwoordstam *-li # m – khulu) (= Ek is groot). 13. Mina ngimkhulu (< ngi m-khulu). (< onderwerpsmorfeem (ngi-) – kopulatiewe werkwoordstam *-li # m – khulu) (= Ek is groot). 14. Mina ngiba mkhulu (< ngiba m-khulu). (< onderwerpsmorfeem (ngi-) – kopulatiewe werkwoordstam -ba # m – khulu) (= Ek word groot). 15. UThemba unguthisha (< u ng(i) uthisha). (< onderwerpsmorfeem (u-) – kopulatiewe werkwoordstam *-li # identifiserende kopulatiewe partikelwoord ng(i) # naam- woord uthisha) (= Themba is ’n onderwyser). Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 149 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe 16. UThemba uba nguthisha (< uba ng(i) uthisha). (< onderwerpsmorfeem (u-) – kopulatiewe werkwoord- stam uba # identifiserende kopulatiewe partikelwoord ng(i) # naamwoord uthisha) (= Themba word ’n onderwyser). Wanneer Zoeloe met ander Bantoetale vergelyk word, blyk dit dat Zoeloe diachronies moontlik ook oor ’n nie-inchoatiewe kopulatiewe werkwoord- stam beskik het. 5 Grammatici wat ’n onderliggende kopulatiewe werkwoordstam *-li in die positiewe vorm van die nie-inchoatiewe kopulatiewe erken, is onder meer: Meinhof (1948), Van Wyk (1953), Van Eeden (1956), De Clercq (1958), Krüger (1969), Lanham (1971), Wilkes (1974), Poulos (1982, 1990) en Posthumus (1978, 1980, 1988). 10. Waarom partikelwoorde onderskei? Die diachroniese vorm van voorbeeld 13 kan byvoorbeeld gepostuleer word as: “Mina ngi-*li # m-khulu” wat die nie- inchoatiewe kopulatiewe werkwoordstam *-li insluit, met die betekenis van “is”. Hoewel hierdie werkwoordstam nie meer in hedendaagse Zoeloe optree nie, is die fonologiese invloed van die vokaal [i] aan- toonbaar5. Aangesien hierdie werkwoordstam elisie ondergaan het, neem die onderwerpsmorfeem nou die plek in en verrig die funksie van die kopulatiewe werkwoord, en kan dit inderdaad in alle gevalle vervang word met die inchoatiewe kopulatiewe werkwoord. Dit is om hierdie rede dat die onderwerpsmorfeem in hierdie gevalle woordstatus verkry en ’n partikelwoord word. ’n Sinchroniese vergelyking van voorbeeldsinne 14 en 16 bring aan die lig dat terwyl voorbeeldsinne 14 en 16 die kopula- tiewe werkwoordstam -ba bevat, voorbeeldsinne 13 en 15 geen kopula- tiewe werkwoordstam bevat nie. (Hierdie onderskeid word ook in die negatief van hierdie kopulatiewe woordgroepe gehandhaaf.) Die antwoord op die vraag hoe kopulatiewe, adjektiewe, relatiewe en possessiewe in Van Wyk se benadering geakkommodeer word, lê in die resultaat van sy woordidentifikasietoetse. Hierdie taalvorme is nie woor- de nie, maar wel woordgroepe. (Hulle bestaan uit meer as een woord en kan nie geklassifiseer word as behorende tot ’n woordkategorie nie, want woordklassifisering behels die klassifikasie van individuele woorde in woordkategorieë en nie woordgroepe nie.) Die toepassing van Van Wyk se woordidentifikasietoetse lei daartoe dat ’n kopulatiewe woordgroep soos siba bakhulu beskryf word as bestaan- de uit die twee woorde siba (’n kopulatiewe werkwoord) en bakhulu (’n adjektiefnaamwoord). Op dieselfde wyse word die kopulatiewe woord- groep simanzi beskryf as bestaande uit die woorde: si (die kopulatiewe partikelwoord) gevolg deur die relatiewe naamwoord manzi. 5 Grammatici wat ’n onderliggende kopulatiewe werkwoordstam *-li in die positiewe vorm van die nie-inchoatiewe kopulatiewe erken, is onder meer: Meinhof (1948), Van Wyk (1953), Van Eeden (1956), De Clercq (1958), Krüger (1969), Lanham (1971), Wilkes (1974), Poulos (1982, 1990) en Posthumus (1978, 1980, 1988). 5 Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 150 Lionel Posthumus 11. Wat is ’n partikelwoord? Partikelwoorde is wetenskaplik woorde, selfs al word hulle in die prak- tiese Zoeloe- (en ander Ngunitale se) ortografie konjunktief (met ander woorde as deel van ander woorde) geskryf. Partikelwoorde is afhanklike woorde wat in gebruik altyd ’n komplement vereis. Hierdie woorde voldoen egter nie aan aan die isoleerbaarheidstoets nie, maar kwalifiseer nogtans as woorde omdat hulle voldoen aan ten minste een van die ander woordidentifikasietoetse wat op woordmobiliteit berus, naamlik die skeibaarheidstoets en die vervangbaarheidstoets. Die volgende partikel- woorde word vir Zoeloe onderskei: 1. Konnektiewe partikelwoord na soos in die voorbeeld uVusi noThembi ... (< n(a) # (u)Thembi) = Vusi en Thembi …). 1. Konnektiewe partikelwoord na soos in die voorbeeld uVusi noThembi ... (< n(a) # (u)Thembi) = Vusi en Thembi …). 1. Konnektiewe partikelwoord na soos in die voorbeeld uVusi noThembi ... (< n(a) # (u)Thembi) = Vusi en Thembi …). 2. Assosiatiewe partikelwoord na soos in sinamanzi ... (< si # n(a) # (a)manzi = ons het water). 2. Assosiatiewe partikelwoord na soos in sinamanzi ... (< si # n(a) # (a)manzi = ons het water). 3. Vergelykingspartikelwoorde njenga en nganga soos in die voorbeelde njengentaba (< njeng(a) # (i)ntaba = soos ’n berg), ngangendlovu (< ngang(a) # (i)ndlovu = so groot soos ’n olifant). 3. Vergelykingspartikelwoorde njenga en nganga soos in die voorbeelde njengentaba (< njeng(a) # (i)ntaba = soos ’n berg), ngangendlovu (< ngang(a) # (i)ndlovu = so groot soos ’n olifant). 4. Instrumentale partikelwoord nga soos in die voorbeeld usika ngommese (< ng(a) # (u)mmese = met ’n mes). 4. Instrumentale partikelwoord nga soos in die voorbeeld usika ngommese (< ng(a) # (u)mmese = met ’n mes). 5. Referensiële partikelwoord nga soos in die voorbeeld ngikhuluma ngabo (< nga # bo(na) = ek praat van hulle). 5. Referensiële partikelwoord nga soos in die voorbeeld ngikhuluma ngabo (< nga # bo(na) = ek praat van hulle). 6. Kopulatiewe partikelwoorde (die sogenaamde “onderwerpskakels” van die nie-inchoatiewe kopulatiewe) soos in die voorbeelde umkhulu (< u # m-khulu = jy is groot); linenxeba (< li # n(a) # (i)nxeba = hy (die ouman) het ’n wond; ziyizilwane (< zi # y(i) # izilwane = hulle (donkies) is diere). 6. 11. Wat is ’n partikelwoord? elinamandla (< eli # n(a) # (a)mandla = hy (die ouman) wat krag het) en abangothisha (< aba # ng(i) # (o)thisha = hulle wat onderwysers is). 12. Klitiese partikelwoorde bo en ke in voorbeelde soos Hamba bo = loop dan enYikhomputha-ke lena = dit dan is ’n rekenaar. 12. Klitiese partikelwoorde bo en ke in voorbeelde soos Hamba bo = loop dan enYikhomputha-ke lena = dit dan is ’n rekenaar. 13. Hortatiewe partikelwoorde ake, ma en a in voorbeelde soos ake sihambe, masihambe en asihambe = laat ons loop. 13. Hortatiewe partikelwoorde ake, ma en a in voorbeelde soos ake sihambe, masihambe en asihambe = laat ons loop. 13. Hortatiewe partikelwoorde ake, ma en a in voorbeelde soos ake sihambe, masihambe en asihambe = laat ons loop. 14. Interrogatiewe partikelwoorde in voorbeelde soos ufike nini? = wanneer het jy gekom?, uyadla na? = eet jy? en Uhlala kuphi? = waar woon/bly jy? 14. Interrogatiewe partikelwoorde in voorbeelde soos ufike nini? = wanneer het jy gekom?, uyadla na? = eet jy? en Uhlala kuphi? = waar woon/bly jy? 15. Identifiserende kopulatiewe partikelwoorde ng(i)6, y(i) en w(u) soos in die voorbeelde ngingumfana (< ngi # ng(i) # umfana = ek is ’n seun); ngiyindoda (< ngi # y(i) # indoda = ek is ’n man) en wumlilo lona (< w(u) # umlilo = dit is ’n vuur). 15. Identifiserende kopulatiewe partikelwoorde ng(i)6, y(i) en w(u) soos in die voorbeelde ngingumfana (< ngi # ng(i) # umfana = ek is ’n seun); ngiyindoda (< ngi # y(i) # indoda = ek is ’n man) en wumlilo lona (< w(u) # umlilo = dit is ’n vuur). 16. Agentiewe partikelwoorde y(i), ng(i) en w(u) in voorbeelde soos sibonwe yinkosi (< y(i) # inkosi = ons is gesien deur die koning/hoofman), sisizwe nguThemba (< ng(i) # uThemba = ons is gehelp deur Themba); sibizwe wumfowethu (< w(u) # umfowethu = ons is geroep deur my broer). 6 Vir die regverdiging van die postulering van ng(i) as kopula van die identifiserende kopulatiewe kyk Posthumus 1978:53, 56 e.v.). 12. Slotopmerking In hierdie artikel is betoog dat Van Wyk se woordteorie die enigste een is waarin woordidentifikasie en -klassifikasie lei tot ’n sistematiese en samehangende beskrywing van Zoeloe (en ander Bantoetale). Die onderskeiding van ’n woordkategorie “partikelwoord” is die verreikendste resultaat van Van Wyk se woordteorie. Dit is dan juis hierdie aspek van Van Wyk se woordteorie wat in meer besonderhede in hierdie artikel bespreek is. 11. Wat is ’n partikelwoord? Kopulatiewe partikelwoorde (die sogenaamde “onderwerpskakels” van die nie-inchoatiewe kopulatiewe) soos in die voorbeelde umkhulu (< u # m-khulu = jy is groot); linenxeba (< li # n(a) # (i)nxeba = hy (die ouman) het ’n wond; ziyizilwane (< zi # y(i) # izilwane = hulle (donkies) is diere). 7. Negatiewe kopulatiewe partikelwoorde soos in die voorbeeld awumkhulu (< awu # m-khulu = jy is nie groot nie); alinanxeba (< ali # na # (i)nxeba = hy (die ouman) het nie ’n wond nie) en aziyizilwane (< azi # y(i) # izilwane = hulle (donkies) is nie diere nie). 7. Negatiewe kopulatiewe partikelwoorde soos in die voorbeeld awumkhulu (< awu # m-khulu = jy is nie groot nie); alinanxeba (< ali # na # (i)nxeba = hy (die ouman) het nie ’n wond nie) en aziyizilwane (< azi # y(i) # izilwane = hulle (donkies) is nie diere nie). 8. Lokatiewe partikelwoord ku soos in die voorbeeld kumama (< ku # (u)mama = by ma). 8. Lokatiewe partikelwoord ku soos in die voorbeeld kumama (< ku # (u)mama = by ma). 9. Lokatiewe possessiewe partikelwoord kwa soos in die voorbeeld kwamalume (< kwa # (u)malume = by die plek van oom). 9. Lokatiewe possessiewe partikelwoord kwa soos in die voorbeeld kwamalume (< kwa # (u)malume = by die plek van oom). 10. Possessiewe partikelwoorde soos byvoorbeeld za en sika in die voorbeelde izinja zami (< za # mi(na) = die hond van my) en isithuthuthu sikababa (< sika # (u)baba = die motorfiets van pa). 10. Possessiewe partikelwoorde soos byvoorbeeld za en sika in die voorbeelde izinja zami (< za # mi(na) = die hond van my) en isithuthuthu sikababa (< sika # (u)baba = die motorfiets van pa). 11. Kwalifikatiewe partikelwoorde (die sogenaamde “relatiefskakels” in sogenaamde “kopulatiewe konstruksies”) soos byvoorbeeld 11. Kwalifikatiewe partikelwoorde (die sogenaamde “relatiefskakels” in sogenaamde “kopulatiewe konstruksies”) soos byvoorbeeld Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 151 ISSN 0258-2279 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe elinamandla (< eli # n(a) # (a)mandla = hy (die ouman) wat krag het) en abangothisha (< aba # ng(i) # (o)thisha = hulle wat onderwysers is). elinamandla (< eli # n(a) # (a)mandla = hy (die ouman) wat krag het) en abangothisha (< aba # ng(i) # (o)thisha = hulle wat onderwysers is). g Cole, D.T. 1982. An introduction to Tswana. (4th impression). Johannesburg : Longman Penguin Southern Africa. Bibliografie Cole, D.T. 1982. An introduction to Tswana. (4th impression). Johannesburg : Longman Penguin Southern Africa. g g Cope, A.T. 1984. An outline of Zulu grammar. African Studies, 43(2):83-102. De Clercq, J. 1958. Die kopulatief of nie-verbale predikaat in Nguni en Sotho: met besondere verwysing na Zulu en Suid-Sotho. Stellenbosch : Universiteit van Stellenbosch. (MA-verhandeling.) De Clercq, J. 1958. Die kopulatief of nie-verbale predikaat in Nguni en Sotho: met besondere verwysing na Zulu en Suid-Sotho. Stellenbosch : Universiteit van Stellenbosch. (MA-verhandeling.) ( g ) Doke, C.M. 1981. Textbook of Zulu grammar. (Sixth edition.) Cape Town : Longman Penguin Southern Africa. 6 Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 152 ISSN 0258-2279 Lionel Posthumus Guthrie, M. 1970. Bantu word division. In: International African Institute Memorandum XXII, 1948. Collected Papers on Bantu Linguistics. Westmead, Farnborough, England : Gregg International Publishers. p. 5-32. Krüger, C.J.H. 1969. Klassifikasie van kopulatiewe inleidende lede. Taalfasette, 10:8- 15. Lanham, L.W. 1971. The noun as the deep-structure source for Nguni adjectives and relatives. African Studies, 30(3 & 4):299-311. Lombard, D.P. 1993. Conjunctions in Northern Sotho. In: Von Staden, P.M.S. (ed.) Linguistica Festschrift E.B. van Wyk – ’n Huldeblyk. Pretoria : Van Schaik. p. 88-97. p Lombard, D.P., Van Wyk, E.B. & Mokgokong, P.C. 1985. Introduction to the grammar of Northern Sotho. Pretoria : Van Schaik. Louwrens, L.J. 1981. ’n Perspektief op Wilkes se delisiehipotese oor pronominalisasie in Bantoe. Studies in Bantoetale, 8(1):36-57. Louwrens, L.J. 1985. Contrastiveness and the so-called absolute pronoun in Northern Sotho. South African Journal of African Languages, 5(2):58-67. g g ( ) Lyons, J 1990. Languages and Linguistics. Cambridge : Cambridge University Press. Meinhof, C. 1948. Grundzüge einer vergleichenden grammatik der Bantusprachen. Lyons, J 1990. Languages and Linguistics. Cambridge : Cambridge University Press. Meinhof, C. 1948. Grundzüge einer vergleichenden grammatik der Bantusprachen. Zweite auflage. Hamburg : Eckardt & Messtorf. Posthumus, L.C. 1978. Die kopulatiewe van Zulu met verwysing na ander Bantoetale. Bloemfontein : Universiteit van die Oranje-Vrystaat. (M.A.-ver- handeling.) Posthumus, L.C. 1980. Relatives and adjectives as nouns in copulative wordgroups with special reference to Zulu. In: Wentzel, P.J. (ed.) Third Africa Languages Congress of Unisa. Pretoria : Unisa. p. 254-273. Posthumus, L.C. 1988. Identifying copulatives in Zulu and Southern Sotho. South African Journal of African Languages, 8(2):61-64. Posthumus, L.C. 1994. Word-based versus root-based morphology in the African languages. South African Journal of African Languages, 14(1):28-36. Poulos, G. 1982. Issues in Zulu relativization. Grahamstown : Rhodes University. Bibliografie (Ph.D.-thesis.) ( ) Poulos, G. 1990. A linguistic analysis of Venda. Pretoria : Via Afrika. g y Van Eeden, B.I.C. 1956. Zoeloe-grammatika. Stellenbosch : Universiteit Uitgewers. Van Wyk, E.B. 1953. Die kopulatiewe van Noord-Sotho. Pretoria : Universiteit van Pretoria. (M.A.-verhandeling.) Van Wyk, E.B. 1958. Woordverdeling in Noord-Sotho en Zoeloe – ’n Bydrae tot die vraagstuk van woordidentifikasie in die Bantoetale. Pretoria : Universiteit van Pretoria. (Proefskrif.) Van Wyk, E.B. 1967. Northern Sotho. Lingua, 17:230-261. Van Wyk, E.B. 1968. Die invloed van die Europese tale en die Europese linguistiese tradisie op die studie van die Bantoetale. In: Cronje, G. (red.) Kultuur- beïnvloeding tussen Blankes en Bantoe in S.A. Pretoria : Van Schaik. p. 85- 105. Wilkes, A. 1974. Oor die sogenaamde eksklusiewe kwantitatiewe van Zulu. Studies in Bantoetale, 1.1-1.2:76-86. Wilkes, A. 1976. Oor die voornaamwoode van Zulu met besondere verwysing na die sogenaamde demonstratiewe en absolute voornaamwoorde. Studies in Bantoetale, 3(1):60-83. ( ) Wilkes, A. 1987. Comments on the function of the abbreviated absolute pronouns in Zulu grammar. South African Journal of African Languages, 7(4):137-142. Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 153 ISSN 0258-2279 Wetenskaplike woordidentifikasie en -klassifikasie in Bantoetale … Zoeloe Ziervogel, D., Louw, J.A. & Taljaard, P.C. 1978. A handbook of the Zulu language. First edition. Pretoria : Van Schaik. Ziervogel, D., Louw, J.A. & Taljaard, P.C. 1978. A handbook of the Zulu language. First edition. Pretoria : Van Schaik. Kernwoorde: partikelwoorde Van Wyk se woordteorie toegepas op Zoeloe woordidentifikasie in Zoeloe woordklasse in Zoeloe woordklassifikasie in Zoeloe Literator 22(2) Aug. 2001:133-154 ISSN 0258-2279 154

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/366/334

Afrikaans

Inleiding Wedywering was een van die drywende kragte in die antieke Griekse mentaliteit. Burckhardt (1952:3.65–86) het die term: agonale mensch [agonistiese mens] gebruik. Dit het uitdrukking gevind in die sosiale en politieke lewe, in die wetenskaplike en filosofiese debat, in die skepping van kuns en letterkunde, en in atletiekkompetisies. Oor die hele Helleense wêreld heen is godsdienstige feeste gehou waartydens atletiekkompetisies op sowel plaaslike as nasionale vlak plaasgevind het. Naas die vele plaaslike feeste en spele was daar die vier groot nasionale of Pan-Helleense spele: die Olimpiese Spele (Olumpia) ter ere van Zeus by Olimpia, die Pitiese Spele (Puthia) ter ere van Apollo by Delfi, die Nemeïese Spele (Nemeia) ter ere van Zeus by Nemea, en die Ismiese Spele (Isthmia) ter ere van Poseidon by Korinte. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Die antieke Grieke se kalender het in ’n siklus van vier jaar (’n Olimpiade) verloop, wat in Augustus begin en geëindig het. Die nasionale spele is dan in hierdie raamwerk ingepas. Die Olimpiese Spele het elke vier jaar in Augustus, aan die begin en einde van elke siklus of Olimpiade, plaasgevind; so ook die Pitiese Spele, wat in die derde jaar van elke Olimpiade geval het. Die Ismiese Spele is in April van die jaar ná die Olimpiese en weer ná die Pitiese Spele gehou, dit wil sê in die tweede en vierde jaar van die Olimpiese siklus. Die Nemeïese Spele het in Julie van die jaar ná die Olimpiese en weer ná die Pitiese Spele geval, dit wil sê: in die eerste en derde jaar van die Olimpiade. Die Isthmia en Nemeia het elke jaar afgewissel, en die Olumpia en Puthia elke twee jaar. ’n Olimpiese siklus (períodos) het dus soos volg verloop: Olumpia (Augustus, jaar een); Nemeia (Julie, jaar twee); Isthmia (April, jaar twee), Puthia (Augustus, jaar drie); Nemeia (Julie, jaar vier), Isthmia (April, jaar vier), Olumpia (Augustus, jaar vier). Die Olimpiese siklus sien skematies daar uit soos in Tabel 1a en Tabel 1b (op bladsy 2).1 Uit Tabel 1a en Tabel 1b (op bladsy 2) kan gesien word dat in elk van die vier jare van ’n Olimpiade daar ten minste een nasionale fees was (die Olimpiese en Pitiese Spele in die eerste en derde jare) en twee (die Nemeïese en Ismiese Spele) in die tweede en vierde jare. Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 1 of 7 Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 1 of 7 Email: Poets and athletes: Olympic winners and losers in early Greek lyric. Ancient Greek society was extremely competitive; amongst the nobility especially there was the constant need for an ideal of achievement on the battlefield or athletics track and to integrate this into the family history. In the absence of the role the present-day media plays in our society, three poets in particular recorded, propagated and praised the achievements of athletes at the Olympic and other games: Simonides, Pindar and Bacchylides. For a winner they composed a special victory hymn, the epinikion, an elevated ode sung by a chorus with musical accompaniment. In this article extracts of such poems are analysed in order to illustrate the poets’ views regarding winners and losers. How to cite this article: Henderson, W.J., 2013, ‘Digters en atlete: Olimpiese wenners en verloorders in die vroeë Griekse liriek’, Literator 34(1), Art. #386, 7 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v34i1.386 Digters en atlete: Olimpiese wenners en verloorders in die vroeë Griekse liriek Author: William J. Henderson1 Affiliation: 1Department of Greek and Latin Studies, University of Johannesburg, South Africa Correspondence to: William Henderson Email: [email protected] Postal address: PO Box 524, Aucklandpark 2006, South Africa Dates: Received: 31 Aug. 2012 Accepted: 22 May 2013 Published: 14 Nov. 2013 How to cite this article: Henderson, W.J., 2013, ‘Digters en atlete: Olimpiese wenners en verloorders in die vroeë Griekse liriek’, Literator 34(1), Art. #386, 7 pages. http://dx.doi. org/10.4102/lit.v34i1.386 Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Die antieke Griekse gemeenskap was uiters mededingend; veral by die adel was daar die konstante behoefte en ideaal om prestasies op die slagveld of sportveld te behaal en in die familiegeskiedenis op te neem. In die afwesigheid van die rol wat die hedendaagse media vandag in ons samelewing speel, het veral drie digters die prestasies van atlete by die antieke Olimpiese en ander spele op rekord gestel, verkondig en opgehemel: Simonides, Pindaros en Bakchulides. Hulle het ’n spesiale oorwinningslied, die epinikion, gekomponeer – ’n verhewe ode wat deur ’n koor met musiekbegeleiding voorgedra is. In hierdie artikel word uittreksels uit hierdie gedigte ontleed om die digters se siening van wenners en verloorders te illustreer. Lof vir wenners Leslie Kurke (1991:1) het die spele in ’n oorkoepelende maatskaplike struktuur geplaas, waar die huis (oikos, dômos) in ’n soort spanning met die gemeenskap daar buite fungeer. Volgens haar het wedywering tussen die adellike gesinne vereis dat die huis gereeld verlaat word om roem (kleos) te verwerf en terug te bring, aangesien dit gou vervaag het (bl. 16–19). Oorwinning word ’n familie se besitting (bl. 21). Die rol van die digter was om die wenners se prestasies op rekord te plaas, maar om ook die wenner in dié proses weer in sy familie en gemeenskap te integreer; daarom die belangrikheid van die tuiskoms (nostos), soos in die geval van Telemachos in Homeros se Odusseia (bl. 8–9). Lof moes egter van buite die gesin, van die gemeenskap kom, en in hierdie proses is die wenner se prestasie in die samelewing geïntegreer (bl. 85–107). Dié opset het egter meestal vir die adel gegeld: hoewel enige Griekse man kon deelneem, was dit net die aristokrate wat die tyd en geld gehad het om te oefen, reis en deel te neem (bl. 3). Die digters het dus die waardes van die adel verwoord. kranse van wildeolyftakke by Olimpia, blomme by Delfi, wilde pietersielie of seldery by Nemea en pietersielie of blomme by die Isthmia vir hul seges ontvang. Wenners het ook linte ontvang en blomme is na hulle gegooi (phullobolía). Gedurende en aan die einde van die spele en by hul terugkeer tuis het wenners ’n optog, bankette, aansien, vroulike bewondering, gemak en aansienlike finansiële gewin geniet. Baie van hulle het buite hul tuisdorp beroemd geword en eer en aansien vir hul dorpe en families verwerf. Sitplekke in die voorste ry by spele is aan hulle toegeken en hulle, die wenners, het gratis maaltye in die stadsaal (prutaneion) geniet. Digters soos Xenophanes (Fragment 2.1–9 West) en Turtaios (Fragment 12.1–4 West) het teen die buitensporige eerbetoon aan atlete beswaar gemaak. Daar word berig dat Solon ook die oordrewe verering van atlete gekritiseer het (Diogenes Laertios 1.55; 9.2.5; Plutarchos, Solon 23.3; 24.5; Athenaios 137e; Bowra 1964:184–185, 187–188; Henderson 2009:166–169, 54–56). Die antieke Grieke het wenners opgehemel. Hulle is beskou as uitverkore deur die gode, met ingebore, godgegewe talente; hulle het ’n proses van persoonlike inspanning en intense voorbereiding deurgemaak; en hulle is deur familie en afrigters onderskraag.3 Simonides klee die spesiale status in mitologiese taal in twee fragmente wat van papirusse herwin is. 3.Atlete moes ’n eed sweer dat hulle ten minste tien agtereenvolgende maande lank geoefen het (Pausanias 5.24.9–10). Vergelyk Bowra (1964:171–176); Golden (2008:6–16). 2.Oor die lewe en werke van hierdie digters, kyk Barkhuizen, Henderson en Van Rooy (1988:143–158 [Simonides], 159–190 [Bakchulides], 191–212 [Pindaros] en Henderson (2004:139–151 [Simonides], 157–174 [Bakchulides], 175–210 [Pindaros]). Simonides se gedigte word genommer soos in Page (1975), Bakchulides en Pindaros s’n soos in Snell en Maehler (1970, 1975) onderskeidelik. Inleiding ’n Atleet wat by al die spele in die siklus ’n oorwinning behaal het, is ’n periodoníkos genoem. Om sy oorwinning te herdenk, het die wenner of sy familie aan ’n leidende digter opdrag gegee om ’n oorwinningslied, ’n epinikion, te komponeer (Crusius 1958:183; Robbins 1997). Die fokus 1.Gebaseer op Sandys (1961:xxiv), wat op sý beurt steun op ’n papirus, P. Oxy. 2 (1899) nommer: 0222 Grenfell-Hunt. doi:10.4102/lit.v34i1.386 http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 2 of 7 Page 2 of 7 TABEL 1a: Die Olimpiese siklus – volgens Olimpiades. Olimpiade Jaar v.C. Julie–Augustus April–Mei 76.1 476/475 Olumpia - 76.2 475/474 Nemeia Isthmia 76.3 474/473 Puthia - 76.4 473/472 Nemeia Isthmia 77.1 472/471 Olumpia - - - Nemeia Isthmia v.C., voor Christus. TABEL 1a: Die Olimpiese siklus – volgens Olimpiades. van hierdie artikel is dan juis die uitbeelding van ’n paar merkwaardige wenners, maar ook die effek van mislukking op die verloorders, soos dit in die oorwinningsgedigte (epinikia) van die drie vernaamste digters van epinikia aangetref word, naamlik Simonides (c. 556/2–c. 468/4 v.C.), Bakchulides (c. 520–c. 450 v.C.) en Pindaros (518–438 v.C.).2 Relevante uittreksels van hierdie digters sal bespreek word om hul gedagtes oor oorwinning en nederlaag te ondersoek. TABEL 1b: Die Olimpiese siklus - volgens ons kalender. Jaar v.C. April–Mei Julie–Augustus 476 Isthmia Olumpia 475 – Nemeia 474 Isthmia Puthia 473 – Nemeia 472 Isthmia Olumpia v.C., voor Christus. TABEL 1b: Die Olimpiese siklus - volgens ons kalender. Lof vir wenners In die eerste, uit ’n oorwinningslied vir ’n wenner in die perdewedren (kelês), word Apollo voorgestel asof hy na die wenner mik: Die hoogste eer was sekerlik om in ’n oorwinningslied, die massamedium van die dag, geprys te word. Digters het in opdrag gewerk, dikwels is ’n kort ode aangevra wat dan tydens of ná die afsluiting van die spele opgevoer is, en vir ’n langer een wat by hul tuiskoms opgevoer is. Vir hierdie oorwinningsliedere is die digters volgens die lengte van die gedig betaal – ’n praktyk wat deur Simonides begin is (Simonides, Fragment 515; Pindaros, Pitiese Ode 11.41–42; Aristoteles, Rhetorica 3.2.1405b; Campbell 1991:346–351: Testimonium 22–26; Pindaros, Nemeïese Ode 4.73–75; Ismiese Ode 2.6–7). Pindaros en Bakchulides verkondig herhaaldelik die mag van hul poësie om onsterflikheid aan die atlete te besorg. So lees ons: ver-skietende Apollo mik na [wenners]. (Fragment 511) ver-skietende Apollo mik na [wenners]. (Fragment 511) ver-skietende Apollo mik na [wenners]. (Fragment 511) ver-skietende Apollo mik na [wenners]. (Fragment 511) Die tweede, in ’n fragment uit ’n epinikion, dra die digter die wrede werklikheid oor dat daar net een wenner kan wees: ... en om glorie te wen, en in geëerde Nikê se wa te klim; maar die godin laat net een man toe om in haar groot koets te spring. (Fragment 519, fragment 79.10–11) ... en om glorie te wen, en in geëerde ... en om glorie te wen, en in geëerde Nikê se wa te klim; maar die godin laat net een man toe om in haar groot koets te spring. (Fragment 519, fragment 79.10–11) Nikê se wa te klim; maar die godin laat net een man toe om in haar groot koets te spring. (Fragment 519, fragment 79.10–11) maar in glorieryke liedere duur voortreflikheid vir eeue; (Pindaros, Pitiese Ode 3.114–115) maar die woord leef langer as dade; (Pindaros, Nemeïese Ode 4.6) want wanneer manne vergaan het, sorg sangers en mitemakers namens hulle vir hul dade (Pindaros, Nemeïese Ode 6.29–30) want groot heldedade bly in diep donkerte as hulle sonder himnes is. Enkele merkwaardige wenners Daar was honderde wenners, van alle maatskaplike klasse, van alle dele van die Griekssprekende wêreld, van seuns van ongeveer sestien tot mans in hul veertigerjare. ’n Lys wat oorspronklik in die derde eeu n.C., gedurende die bewind van die Romeinse keiser Caracalla, deur Sextus Julius Africanus, Christenfilosoof en kroniekskrywer opgestel is, en wat bewaar gebly het in Eusebius (c. 260–340) se Chronikon (1.33–34 = Patrologia Graeca 19:223–241), asook in ’n Latynse weergawe deur Hieronymus (c. 348–420), bevat 247 wenners (die meeste in naelloop) by Olimpia van 776 v.C. tot 217 n.C. (Olimpiade 249).4 In die oorgelewerde oorwinningsliedere van Simonides, Pindaros en Bakchulides word 52 mans en 12 seuns vereer, baie van hulle vir meer as een oorwinning, oor ’n tydperk van 74 jaar (520–446). Uit hierdie groep kies ons ’n paar buitengewone gevalle.5 Die brons in Argos het hom leer ken, soos ook die kuns- werke in Arkadië en Thebe, en die regverdige spele 85 van die Boiotiërs, en Pellana en Aigina toe hy ses maal gewen het; en in Megara vertel die klip geen ander storie nie. (Olimpiese Ode 7.13–17, 77–87) en Pellana en Aigina toe hy ses maal gewen het; en in Megara vertel die klip geen ander storie nie. (Olimpiese Ode 7.13–17, 77–87) In die eerste uittreksel (reëls 13–17) situeer die digter die gedig; hy (of sy gedig as sy persona) het vanaf sy tuisdorp Thebe na Rhodos gereis, saam met die Olimpiese wenner Diagoras en die lier en pype wat die ode by die voordrag gaan begelei. Hy gaan eer bring aan die eiland van Rhodos, wat uit die see opgerys het en vernoem is na die nimf Rhodos, dogter van Aphrodite en Helios se bruid. Hy noem dan Diagoras se oorwinning in die boksgeveg by Olimpia, langs die Alpheios-rivier, en by Delfi, naby die Kastalia- fontein. Die ode vertel dan die mitiese verlede van die eiland in omgekeerde tydsorde. 5.Vir meer wenners, kyk Miller (1978:153–154, n. 26); Miller (2004a:111–19), veral Milon van Kroton, wat ses keer by Olimpia geseëvier het (in 536 as ’n seun, en in 532, 528, 524, 520, 516) voor hy met sy sewende poging verloor het (512); hy het ook sewe maal by Delfi gewen, een maal as seun (Pausanias 6.14.5–8). 4.Vergelyl ook Pausanias 5.8.6; Plutarchos, Numa 1, wat ’n vroeër lys deur Hippias van Elis (einde vyfde eeu) aanhaal, waarvan die betroubaarheid bevraagteken word. Vir ’n bespreking van die lyste van Hippias en Julius Africanus, kyk Hall (2002:241–246). 6.Vergelyk Miller (2004b:235–237) (met ’n illustrasie van ’n moderne beeldhouwerk van Diagoras en sy seuns, Figuur 289); Hornblower (2004:131–134). Lof vir wenners (Bakchulides 9.78–84) Dáár, as soete beloning vir die jammerlike voorval, is gevestig vir Tlapolemos die Tiruntiërs se koloniestigter, asof vir ’n god, 80 ’n optog van ryk offerve en die beoordeling van atletiekkompetisies, met wie se blomme Diagoras twee maal bekroon is. Vier keer het hy geslaag by die beroemde Isthmos, en keer op keer by Nemea en in rotsagtige Athene. Die brons in Argos het hom leer ken, soos ook die kuns- werke in Arkadië en Thebe, en die regverdige spele 85 van die Boiotiërs, en Pellana en Aigina toe hy ses maal gewen het; en in Megara vertel die klip geen ander storie nie. (Olimpiese Ode 7.13–17, 77–87) Enkele merkwaardige wenners In chronologiese orde gaan die narratief oor: eerstens, Helios se versoek aan die gode dat ’n eiland uit die see oprys as sy spesiale gebied en sy verbintenis met die nimf Rhodos en die geboorte van hul sewe seuns (reëls 54–74); tweedens, Helios se opdrag aan sy seuns om offerandes ter ere van Athena in te stel en hul versuim om vir vuur daarvoor voorsiening te maak (reëls 39–53); en laastens, die kolonisering deur Tlapolemos, seun van Herakles, nadat hy sy grootoom vermoor het en na Rhodos verban is (reëls 27–38). Die eerste is Astulos van Kroton, in Suid-Italië, wat volgens antieke getuienis die stadion (een lengte van die stadion, of sowat 192 m) en diaulos (dubbel-stadion) by drie en moontlik vier opeenvolgende Olimpiese Spele gewen het, te wete in 488, 484, 480 en 476 (?). In 480 het hy ook in die hoplietewedloop (hoplitodromos, ’n naelloop in volle wapentuig) met die louere weggeloop. Daar is egter ’n onaangename nadraai. Omdat Astulos hom as ’n Sirakusaan voorgedoen het om die tiran Hieron te beïndruk, het sy medeburgers die standbeeld wat hulle tot sy eer opgerig het, platgetrek en sy huis in ’n gevangenis omskep (Pausanias 6.13.1; Dionusios van Halikarnassos 8.77.1; Diodoros 11.12; P Oxy 2.0222, kol. i; Campbell 1991:369 n. 1; Hornblower 2004:26, 187, 284; Miller 2004a:90 no. 129; 181 no. 224, 2004b:216–17; Molyneux 1992:217–20; ). Tog loof Simonides Astulos as die wenner wat op sy dag die meeste mirtekranse en rose in plaaslike spele (in Kroton of Sirakuse) ontvang het: Op hierdie punt kom die tweede uittreksel (reëls 77–87). Tlapolemos se misdaad het die goeie gevolg gehad dat feeste en atletiese kompetisies ingestel is en steeds voortgesit word (reëls 77–81). Dan volg ’n lys van Diagoras se oorwinnings: twee maal by Rhodos, vier maal by die Isthmia, meer as een keer by die Nemeia en in Athene; dan in Argos, Arkadië, Thebe, Boiotië en Pellênê; ses maal elk in Aigina en Megara. Dit gee, saam met die Olimpiese en Delfiese oorwinnings, ’n totaal van ten minste 27 oorwinnings (vgl. ook Young 1970:91–92). Dit lyk of hy in opeenvolgende jare op nasionale vlak gewen het: by Olimpia in 464, by Nemea in 463, by Isthmos in 462, by Delfi in 462, weer by Nemea in 461, en weer by Isthmos in 460. As dit die geval is, was hy ’n periodoníkês. Lof vir wenners Hul oorwinnings is saam met militêre oorwinnings geloof as die grootste menslike prestasies en hulle is op dieselfde vlak as militêre helde geplaas (Bowra 1964:183–6; Hornblower 2004:44–51; Currie 2005), en tog het hulle net maar die woord leef langer as dade; (Pindaros, Nemeïese Ode 4.6) want wanneer manne vergaan het, sorg sangers en mitemakers namens hulle vir hul dade (Pindaros, Nemeïese Ode 6.29–30) want groot heldedade bly in diep donkerte as hulle sonder himnes is. want groot heldedade bly in diep donkerte as hulle sonder himnes is. doi:10.4102/lit.v34i1.386 http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 3 of 7 L L L L L L L i t e r a t o r Maar vir edele dade ken ons ’n spieël met een manier: as, met die hulp van Mnemosunê met haar blink kroon, beloning vir moeite gevind word in poësie se befaamde odes. (Pindaros, Nemeïese Ode 7.12–16) gewen het. Pindaros verskaf die lys van sy prestasies op hierdie gebied: gewen het. Pindaros verskaf die lys van sy prestasies op hierdie gebied: En nou, begelei deur sowel lier as pype, het ek geland met Diagoras, en sing ’n lied vir Rhodos van die see, kind van Aphrodite en bruid van Helios, 15 sodat ek die reguitvegtende kragtige man wat langs die Alpheos-rivier bekrans is, kan loof in beloning vir sy bokskuns, asook by Kastalia ... En nou, begelei deur sowel lier as pype, het ek geland met Diagoras, en sing ’n lied vir Rhodos van die see, kind van Aphrodite en bruid van Helios, 15 sodat ek die reguitvegtende kragtige man wat langs die Alpheos-rivier bekrans is, kan loof in beloning vir sy bokskuns, asook by Kastalia ... ] oorwinningslied wat …] selfs wanneer jy dood is ] vir eindelose tyd, en mag vir toekomstige geslagte altyd verkondig jou] oorwinning by Nemea; waarlik, jou mooi daad, as dit toevallig in ware gesange kom, lê omhoog by die gode. (Bakchulides 9.78–84) ] oorwinningslied wat …] selfs wanneer jy dood is ] vir eindelose tyd, en mag vir toekomstige geslagte altyd verkondig jou] oorwinning by Nemea; waarlik, jou mooi daad, as dit toevallig in ware gesange kom, lê omhoog by die gode. Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 4 of 7 drie allermooiste kranse om sy hare geplaas, en die Korintiese spele sewe maal; maar in Epode Poseidon se feeste tussen die seë sal langer liedere Ptoiodôros sy vader 41 asook Terpsias en Eritimos agtervolg. En wat julle gewen het in die Delfiese spele of op die leeuvlaktes,8 dáár staan ek teen baie oor die aantal oorwinnings; net soos, waarlik, 45 ek nie die somtotaal kon sê van die spoelklippe in die see nie.9 sy derde en vierde Ismiese titels in die volgende Olimpiese siklus verower (vgl. ook Swaddling 1999:81). Dit sou beteken dat sy loopbaan oor twee Olimpiades gestrek het. Pindaros verskaf die redes vir sy buitengewone prestasie: Diagoras het goed en regverdig geveg en was reusagtig. Die skoliaste by Pindaros se gedig gee sy lengte: vier elle en vyf vingers, dit wil sê: meer as twee meter.7 sy derde en vierde Ismiese titels in die volgende Olimpiese siklus verower (vgl. ook Swaddling 1999:81). Dit sou beteken dat sy loopbaan oor twee Olimpiades gestrek het. Pindaros verskaf die redes vir sy buitengewone prestasie: Diagoras het goed en regverdig geveg en was reusagtig. Die skoliaste by Pindaros se gedig gee sy lengte: vier elle en vyf vingers, dit wil sê: meer as twee meter.7 Sy nakomelinge het sy atletiese gene geërf. Sy drie seuns en twee kleinseuns was ook Olimpiese wenners. Sy oudste seun, Akousilaos, het die boks vir mans gewen, sy tweede oudste, Damagetos, die pankration (ope stoeiwedstryd), en die jongste, Doreios, ook die pankration in drie opeenvolgende spele, sowel as agt Ismiese en sewe Nemeïese seges. Standbeelde van die drie seuns met hul vader is by Olimpia opgerig (Pausanias 6.7.1–2). As hy die prestasies van Xenophon se familie (sy vader, Thessalos, sy oupa, Ptoidoros, sy grootoom Terpsias en laasgenoemde se seun of kleinseun Eritimos) opnoem, aarsel Pindaros vir eers om die presiese getal oorwinnings van een familie te gee, en vergelyk hulle met die spoelklippe van die see (reëls 44–46), maar later in die ode (reëls 98–113) waag hy tog ’n opname van sestig vir slegs die Isthmia en Nemea, en daarby ’n hele lys van ander oorwinnings: twee by Olimpia, ses by Delfi, ‘al dié’ by Argos, Thebe, Lukaios, Pellênê, Sikuon, Megara, Eleusis, Marathon, Aitna en Sirakuse, Euboia, en in die hele Griekeland ‘meer as wat die oog kan sien’. 7.Scholias by Pindaros, Olimpiese Ode 7.28a, 205.7 Drachmann (1964). Die lengte van ’n el het gevarieer: ongeveer 45 cm (Romeins), 52 cm (Egipties, Babilonies), 56 cm (Bybels); en ’n vinger was 1/24 van ’n el. Die onderskeie lengtes in die drie mate sou dus ongeveer 1.87 m; 2.19 m en 2.35 m wees. Die Alexandrynse skoliaste sou waarskynlik die Egiptiese koninklike el van 52 cm gebruik het. Vergelyk hiermee die Filistyn Goliat, wat ses elle en ’n span was, dit is omtrent 3.5 m (1 Sam 17.4). Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 4 of 7 Sy vader Thessalos se roem in die naelloop 35 word by die strome van Alpheos herdenk, en by die Puthia hou hy die eer van die stadion en dubbel- stadion binne een son se gang, en in dieselfde maand in rotsagtige Athene het ’n dag se snelvoetigheid Hoogsverhewe, wyd-regerende heer van Olimpia, mag u nie teenoor my woorde vir altyd afgunstig wees nie, vader Zeus, en, terwyl u hierdie volk vry van kwaad lei, rig die bries van Xenophon se goeie geluk en ontvang van hom as vaste reël vir sy kranse hierdie loflied wat hy van Pisa se vlaktes bring, deur die vyfkamp sowel as die stadion- wedloop te wen; hy het bereik wat geen sterflike man ooit voorheen kon nie. 9.Vir die struktuur van die oorwinningslied (epinikion), kyk Barkhuizen, Henderson en Van Rooy (1988:1–3, 165–166, 197–198) en Henderson (2004:24–26, 175–176). 8.Dit is Nemea, waar Herakles die leeu gedood het. Enkele merkwaardige wenners Verder het hy Wie inderdaad van diegene vandag is óf met soveel mirteblare of kranse van rose bekroon, na hy in wedywering van bure gewen het? (Fragment 506) mirteblare of kranse van rose bekroon, na hy in wedywering van bure gewen het? (Fragment 506) na hy in wedywering van bure gewen het? (Fragment 506) Nog ’n merkwaardige Olimpiese wenner was die legendariese Nog ’n merkwaardige Olimpiese wenner was die legendariese Nog ’n merkwaardige Olimpiese wenner was die legendariese Diagoras van Rhodos 6 wat in 464 die Olimpiese boksgeveg Diagoras van Rhodos,6 wat in 464 die Olimpiese boksgeveg Diagoras van Rhodos,6 wat in 464 die Olimpiese boksgeveg doi:10.4102/lit.v34i1.386 http://www.literator.org.za Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 4 of 7 Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 4 of 7 Die seuns van sy dogter, Kallipateira, het ook goed gepresteer: Eukles in die boksgeveg vir mans, en Peisirodos in die boksgeveg vir seuns (Pausanias 6.7.1–5; Thukudides 3.8.1; Hornblower 2004:131, 134–135; Miller 2004a:116–17 no. 170; 2004b:123 ). Toe laasgenoemde by Olimpia wen, het Kallipateira, wat haar as haar seun se afrigter vermom het en, dus as vrou, die spele onwettig bygewoon het, so opgewonde geraak dat sy oor die versperring gespring het en haar werklike geslag verraai het. Gelukkig het die beoordelaars haar uit agting vir Diagoras vergewe (Pausanias 5.6.7–8; Miller 2004a:105, 149; Swaddling 1999:41). Om ’n moderne perspektief op hierdie prestasies te plaas, kan ons hulle met prestasies in die moderne Olimpiese Spele vergelyk. Deelname aan, byvoorbeeld, drie moderne Olimpiese Spele oor ’n tydperk van agt jaar is nie buitengewoon nie. Uit ’n lys van meer as 300 name van Olimpiese wenners van meervoudige goue medaljes wat op Wikipedia verskyn, is die volgende noemenswaardig in items wat min of meer met dié van die antieke spele ooreenkom: Carl Lewis (VSA, atletiek, 1984–1996), Paavo Nurmi (Finland, atletiek, 1920–1928), Pyrros Dimas (Griekeland, stoei, 1992–2004), Ivar Johansson (Swede, stoei, 1992–2000), Kakhi Kakiashvili (Griekeland, stoei, 1992–2000), Halil Mutlu (Turkye, gewigoptel, 1996–2004), Buvaisar Saitiev (Rusland, stoei, 1996–2008) en Carl Westergren (Swede, stoei, 1920–1932). Xenophon van Korinte was ook ’n uitsonderlike Olimpiese wenner. Pindaros het sy 13de Olimpiese ode vir sy sege in 464 gekomponeer. Xenophon het by hierdie geleentheid sowel die vyfkamp (naelloop, stoei, diskus, spiesgooi, verspring) as die stadion-wedloop ingepalm, die eerste persoon om dit te doen. Hy het ook twee maal by die Isthmia en Nemeia gewen en drie oorwinnings op een dag in Athene behaal. Sy familie, die Oligaithidai, was een van die families wat die spele gedomineer het: Strofe B 25 Hoogsverhewe, wyd-regerende heer Strofe B van Olimpia, mag u nie teenoor my woorde 25 vir altyd afgunstig wees nie, vader Zeus, en, terwyl u hierdie volk vry van kwaad lei, rig die bries van Xenophon se goeie geluk en ontvang van hom as vaste reël vir sy kranse hierdie loflied wat hy van Pisa se vlaktes bring, deur die vyfkamp sowel as die stadion- 30 wedloop te wen; hy het bereik wat geen sterflike man ooit voorheen kon nie. Twee kranse van wilde pietersielie Antistrofe B het hom gekroon toe hy by die Ismiese spele verskyn het; en Nemea sê nie anders nie. plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: waar reddende Themis, gesete langs Zeus, vreemdelingbeskermer, die meeste vereer word onder mense. plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: waar reddende Themis, gesete langs Zeus, vreemdelingbeskermer, die meeste vereer word onder mense. As baie in die skaal gelê word en dit heen en weer swaai, moet mens stoei om met regte oordeel en nie teen gepastheid nie te besluit. (Olimpiese Ode 8.21–25) Krios is kaal geskeer, nie onpaslik nie, toe hy na Zeus se bewoude, pragtige heiligdom (Fragment 507) waar reddende Themis, gesete langs Zeus, vreemdelingbeskermer, die meeste vereer word onder mense. As baie in die skaal gelê word en dit heen en weer swaai, moet mens stoei om met regte oordeel en nie teen gepastheid nie te besluit. Van skoliaste op Aristophanes se Nubae 1355–1356 en 1362 leer ons dat Krios, wie se naam: ‘die Ram’ beteken, ’n uitstekende en beroemde stoeier was (Bowra 1961:313; Hornblower 2004:23). Een van die skoliaste verwys ook na die woordspeling tussen die werkwoord ‘is kaal geskeer’ en die stoeier se naam. Krios het by spele ter ere van Zeus, dit wil sê óf by Olimpia óf by Nemea, verloor en Simonides beskryf sy nederlaag in terme van die skeer van ’n skaap. Die metafoor suggereer dat die stoeier kaal daarvan afgekom het en sy waardigheid en aansien verloor het. Die toon is emfaties en bespottend – hy het dit alles verdien. Molyneux (1992:47–54) het oortuigend betoog dat die verwysing na: ‘kaal geskeer’ inderdaad metafories is, dat dit nederlaag impliseer, en ook dat die reëls vyandig teenoor Krios is. Waarom hierdie verloorder juis genoem word, kan nie bepaal word nie; die skamele reëls is al wat uit ’n langer gedig behoue gebly het. Dit kan wees dat Krios alreeds roem verwerf het, en dat dié net een van sy optredes of dalk sy laaste was. (Olimpiese Ode 8.21–25) (Olimpiese Ode 8.21–25) Pindaros verklaar hiermee sy vertroue in die gesag en regverdigheid van die beoordeling, maar is tegelykertyd daarvan bewus dat daar dikwels baie op die spel is en die regte beslissing dus moeilik is. Om te beklemtoon hóé moeilik regverdige beslissings is, gebruik die digter die beeld van stoei – in ’n loflied aan ’n stoeier. plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: Pindaros pas dikwels die terminologie van ’n item in sport op sy poësie toe, soos byvoorbeeld wanneer hy in ’n ode ter ere van ’n stoeier (Olimpiese Ode 9.12–14) sê dat hy van plan is om nie ‘woorde wat op die grond val’ (soos ’n verslane stoeier) te gebruik nie. Hy beeld sy poësie dus uit in terme van atletiese inspanning, worsteling en prestasie; die digter word atleet (kyk verder Lefkowitz 1984). Dit is dus moontlik dat die proses van beoordeling hier ook ’n metafoor vir sy eie dilemma as digter is. Die digter moet fyn oordeel om regverdig en paslik met sy woorde te werk te gaan ter viering van wenners en hul prestasies. Pindaros vertel van Aristokleidas wat gewen het en dus skande vermy het: In die moeilike proses van beoordeling was betwiste beslissings nie ongewoon nie. In die geval van die naelloop en wawedren, waar die beoordelaars, in hul spesiale afskorting in die middel van die lang kant van die stadion, soms nie ’n goeie uitsig op die eindpunt gehad het nie, was korrekte beslissings moeilik (Swaddling 1999:40). In die kontaksportsoorte soos stoei en boks was dit egter vir almal duidelik wie die wenner is: drie valle in stoei en die laaste man staande in die boksgeveg (Miller 2004b:19; Swaddling 1999:40). In die volgende uittreksel blameer Bakchulides ’n god of die skeidsregters (toe reeds!) vir die nederlaag van een van sy kliënte. In Ode 11.24–36, ter ere van die seunstoeier Alexidamos van Metapontion (in Suid-Italië, naby Tarentum), wenner by Delfi, kla hy dat die seun twee jaar tevore by Olimpia die slagoffer van ’n onregverdige beslissing was: waar die antieke Murmidone geleef het, wie se legendariese vergaderplek jy, Aristokleidas, deur jou goeie geluk, nie met skande bevlek het nie deur in die magtige gang van die pankration te verswak nie. Nemeïese Ode 3.13–17 Die oneer wat Aristokleidas vermy het, sou ’n vlek op sy familiegeskiedenis gewees het tot by die epies mitiese Murmidone. Die metafoor van bevlekking kom dikwels in die Griekse letterkunde voor, maar is besonder kragtig in dié sin dat dit op vergange geslagte van toepassing gemaak word. In Pindaros se Olimpiese Ode 7.92–93 rig die digter namens Diagoras (die bokser wat ons vroeër ontmoet het) die versoek aan Zeus: ‘Hou nie in obskuriteit die geslag / wat hulle deel van die tyd van Kallianax af nie’. Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 5 of 7 Onder die fragmente van Simonides se epinikia is een wat iets oor ’n verloorder, Krios van Aigina, sê: Oneer vir verloorders In die fel wedywerende samelewing van antieke Griekeland was daar min agting of simpatie vir verloorders. In sterk teenstelling met die aandag wat in die oorwinningsliedere aan wenners gegee is, is verloorders begryplikerwys feitlik afwesig in die epinikia. Pindaros en Bakchulides rig wel dikwels waarskuwings aan wenners en hul ondersteuners om nie te veel te juig en aan verloorders om nie te veel te beny nie (vgl. Bowra 1964:186–7). Die lot van verloorders was net soos dié van Olimpiese verloorders vandag, naamlik vergetelheid. Maar die antieke Griekse atlete het iets meer ervaar: oneer vir hulleself en vir hul families en selfs voorouers, tensy hulle natuurlik daarna daarin kon slaag om iets te wen. Die deelnemers het hulle dus geweldig ingespan en baie onkoste aangegaan om te wen, want alleen wenners het die obskuriteit en skande wat die lot van al die ander deelnemers was, ontwyk. Oneer of skande kom in enkele oorwinningsliedere na vore. 30 Twee kranse van wilde pietersielie Antistrofe B het hom gekroon toe hy by die Ismiese spele verskyn het; en Nemea sê nie anders nie. Sy vader Thessalos se roem in die naelloop 35 word by die strome van Alpheos herdenk, en by die Puthia hou hy die eer van die stadion en dubbel- stadion binne een son se gang, en in dieselfde maand in rotsagtige Athene het ’n dag se snelvoetigheid doi:10.4102/lit.v34i1.386 http://www.literator.org.za Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 5 of 7 Onder die fragmente van Simonides se epinikia is een wat iets oor ’n verloorder, Krios van Aigina, sê: Onder die fragmente van Simonides se epinikia is een wat iets oor ’n verloorder, Krios van Aigina, sê: plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: In die kompetisie stoot hy (net soos in die letterlike stoeigeveg) die gevolge van nederlaag van homself af weg en op sy opponente, asof dit iets haatliks is (Gildersleeve 1965:199). Hierdie gevolge is ’n onvriendelike ontvangs by sy terugkeer na sy dorp, onvleiende praatjies en ’n onbekende en eensame toekoms (Bowra 1964:182; Fränkel 1969:570, 1975:499). Aan die begin van Homeros se Odusseia verduidelik Zeus aan die vergaderde gode: Helaas, waarvan beskuldig sterflinge die gode tog nie alles nie! Want hulle sê dat slegte dinge van ons kom; maar deur hul eie dwaashede kry hulle meer smart as wat bestem is. Odusseia 1.32–34 Helaas, waarvan beskuldig sterflinge die gode tog nie alles nie! Want hulle sê dat slegte dinge van ons kom; maar deur hul eie dwaashede kry hulle meer smart as wat bestem is. Odusseia 1.32–34 Helaas, waarvan beskuldig sterflinge die gode tog nie alles nie! Want hulle sê dat slegte dinge van ons kom; maar deur hul eie dwaashede kry hulle meer smart as wat bestem is. Odusseia 1.32–34 Om ’n god aan jou kant te hê was goed, om nie een te hê wat jou onderskraag nie, was ongelukkig, maar om een téén jou te hê, een wat jou beny het, was onregverdig, selfs tragies (Hamilton 2003:79–80). Bakchulides stel egter as alternatief die feilbaarheid van menslike oordeel (reël 35). Hy impliseer ook dat mense dikwels faal. Die bekendste uitbeelding van die verloorder word in Pindaros se 8ste Pitiese Ode gevind. Daarin word sommige van die besonderhede van Olimpiese Ode 8 en ander odes wat bespreek is, herhaal. Die ode is in 446 gekomponeer toe die digter omgeveer 72 jaar oud was, en is die laaste gedig van hom wat behoue gebly het. Dit is geskryf ter ere van ’n seunstoeier, Aristomenes van Aigina, seun van Xenarkes, wat vier seuns by die Puthia geklop het. In reëls 35–37 noem die digter dat Aristomenes sy ingebore dapperheid (aretê) bewys het deur die vroeër prestasies van sy ooms aan moederskant te ewenaar: Om groter klem op die teleurstellende nederlaag te plaas, lei Bakchulides albei aanklagte in met ’n kontrasterende verwysing na die idilliese landskap by Olimpia (bl24–26, 32). Daar is ook ’n kontras in die groter konteks van die ode. plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: In dieselfde trant staan daar in Ismiese Ode 3.13–14: ‘Op die moed van sy voorouers / bring hy (Melissos van Thebe) geen skande nie’. Maar ek sal ook sê dat in die heilige vlaktes van vereerde Pelops 25 langs die mooivloeiende Alpheos, as iemand die weg van reguit geregtigheid nie gedraai het nie, sou sy hare met grys wilde-olyf, beskikbaar vir almal, gekroon gewees het en sou hy [huis toe] na kalftelende [Italië] gegaan het 30 [want waarlik na die grond het hy menige] seun in die pragtige heiligdom neergetrek met sy verskeie tegnieke; maar dis óf ’n god se skuld, óf die dikwels dwalende oordele van sterflinge 35 het die hoogste prys uit sy hande gepluk. (Olimpiese Ode 11.24–36) 25 Die ander lot wat op verloorders gewag het, was om vergeet te word. Ons het gesien hoe Pindaros en Bakchulides in hul oorwinningsliedere ’n diens gelewer het deur die wenner en sy prestasies vir die nageslagte op te teken en te bewaar. Net diegene wat glad nie deelgeneem het nie, was in ’n erger posisie; hulle was tot stille vergetelheid gedoem: ‘want die lot van dié wat ongetoets bly, is stilte’ (Pindaros, Ismiese Ode 4.30). 30 35 In hierdie reëls verklaar Bakchulides twee maal openlik dat ’n onregverdige beslissing teen die seun gevel is. Hy stel die beskuldiging eers in metaforiese terme as ’n afwyking Regverdige beoordeling was dus uiters belangrik en is streng toegepas (Miller 2004b:19; Swaddling 1999:39–40, 98). Pindaros http://www.literator.org.za Original Research L L L L L L L i t e r a t o r Page 6 of 7 L L L L L L L i t e r a t o r Alkimedon Alkimedon van die reguit pad van geregtigheid (reëls 26–27); dan fokus hy spesifiek op die feit dat Alexidamos ander seuns met sy verskeidenheid van vaardighede na die grond toe gedwing het (reëls 32–33). Sy nederlaag word egter aan ’n god of menslike fout toegeskryf (reëls 34–36). Om ’n god te beskuldig, was miskien nie noodlottig of selfs oormoedig nie, maar dit was beslis vergeefs. wat met geluk vanaf ’n god, maar sonder weifelende moed, op die ledemate van vier seuns ’n uiters haatlike tuiskoms van hom afgestoot het, asook meer smadelike tonge en ’n verborge weg. Die wenner se sukses is te danke aan goddelike invloed en persoonlike inspanning. plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: Noudat Alexidamos gewen het, heers vreugde en dankbaarheid, en word hulde gebring: Nikê, dogter van ‘reg beoordelende Stux’, staan langs Zeus waar hy op Berg Olimpus oor gebeure sy oordeel vel (bl. 1–9); die wenner is by Delfi deur Apollo verwelkom (reëls 15–17); die seun se ‘allesoorwinnende stoeikrag’ het hom blommekranse besorg nadat hy die hele dag, sonder ’n val teen hom, geveg het (reëls 17–23); en nou het Artemis, beskermgodin van Metapontion, hom die oorwinning gegee (reëls 37–39; 113–23). want deur jou ooms aan moederskant in stoei na te volg, onteer jy nie Theognetos by Olimpia g jy g y p of Kleitomachos se kragtige sege by die Isthmos nie. Die seun volg soos ’n jagter in die voetspore van sy ooms, en vermy dus die oneer van nederlaag. Verder aan lees ons dat die beslissing regverdig was (reël 71) en dat die seun se oorwinning vroeg in sy lewe en sonder langdurige moeite gekom het (reël 73), maar dat dit alles van goddelike hulp afhanklik is (reël 76), wat een oomblik een man ophef, maar die volgende ’n ander ‘onder die hande werp’, soos in ’n stoeigeveg (reël 77). Hierna kom die beskrywing van Aristomenes se oorwinning: Geluk (Tuchê) het ook ’n rol gespeel. Byvoorbeeld, Alkimidas van Aigina sou twee verdere oorwinnings in die stoei vir seuns by sy totaal van vyf-en-twintig kon gevoeg het as dit nie vir ’n ongelukkige loting was nie (Pindaros, Nemeïese Ode 6.57–63). Dit is iets wat kon gebeur het as daar ’n ongelyke getal deelnemers in die finale rondes was. In die geval van die laaste drie deelnemers sou loting plaasgevind het en een van hulle sou twee keer moes geveg het, die tweede keer kort ná die eerste teen ’n deelnemer wat intussen gewag het en dus vars en uitgerus was (Gerber 1999:85–86; Gildersleeve 1965:198–199; Swaddling 1999:73). Aristomenes se oorwinning: en Hera se plattelandse kompetisie met drie oorwinnings, Aristomenes, het jy met jou inset gewe en op vier liggame het jy geval van bo af met kwade bedoelings; vir hulle is nóg so ’n gelukkige tuiskoms by die Puthia beslis, nóg, by hul terugkeer na hul moeders, het soet gelag vreugde opgewek; maar hulle kruip weg in systraatjies, en bly weg van hul vyande, deur mislukking gebyt. (r. 79–87) van bo af met kwade bedoelings; In twee odes gee Pindaros ’n onsimpatieke blik op die droewige lot van ’n verloorder. Literatuurverwysings Adkins, A.W.H., 1965, Merit and responsibility: A study in Greek values, Clarendon Press, Oxford. Adkins, A.W.H., 1972, Moral values and political behaviour in Ancient Greece from Homer to the end of the fifth century, Chatto and Windus, London. Barkhuizen, J.H., Henderson, W.J. & Van Rooy, C.A., 1988, Kalliope II. ’n Bloemlesing van Griekse liriese poësie van Alkman tot Pindaros, University of South Africa, Pretoria. Verskeie kritici het al daarop gewys hoe onsimpatiek en negatief Pindaros se houding teenoor die verloorder is. Bowra (1964:182–183) beklemtoon Pindaros se minagting vir die verloorders wat hul nederlaag verdien het, terwyl Burton (1962:189) Pindaros se uitbeelding beskou as ’n weerspieëling van die houding van tydgenote en ook as ’n waarskuwing aan Aristomenes. Natuurlik het baie atlete nederlae gely voordat hulle gewen en hul eie eer en dié van hul families herstel het. Pindaros se aandag is egter gevestig op die seges en die waarde daarvan vir die individu, sy tuiste, sy familie en die hele Pan-Helleense gemeenskap. Daardie waardes was dié van die aristokratiese families wat die digter vir sy gedigte betaal het. Dit kan duidelik gesien word in die verwysing na die seun se ingebore aretê (reëls 35–37), ’n woord wat fisieke en geestelike eienskappe soos aantreklikheid, vaardigheid, moed en intelligensie ingesluit het (Adkins 1965:30–38, 70– 79, 156–163, 1972:12–14; Henderson 2004:85, 143, 2009:52). Verloorders het nie daardie waardes versinnebeeld nie; hulle moes eers wen. Bowra, C.M., 1961, Greek lyric poetry, 2nd edn., Clarendon Press, Oxford. Bowra, C.M., 1964, Pindar, Clarendon Press, Oxford. Bowra, C.M., 1964, Pindar, Clarendon Press, Oxford. Burckhardt, J., 1952, Griechische Kulturgeschichte, 3 Bände, Kroner Verlag, Stuttgart. Burton, R.W.B., 1962, Pindar’s Pythian Odes: Essays in interpretation, Oxford University Press, Oxford. Campbell, D.A., 1991, Greek lyric, Vol. III: Stesichorus, Ibycus, Simonides, and others, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, MA & London. Drachmann, A.B., 1964, Scholia Vetera in Pindari Carmina, 3 Bände, Teubner Verlag, Leipzig. Crusius, O., 1958, ‘Epinikion’, in G. Wissowa & W. Kroll (ed.), Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band 1, pp. 183–184, Alfred Druckenmüller Verlag, Stuttgart. Currie, B., 2005, Pindar and the cult of heroes, Oxford University Press, Oxford. Fränkel, H., 1969, Dichtung und Philosophie des frühen Griechentums, 3 Auflage, C.H. Beck, München. Fränkel, H., 1975, Early Greek poetry and philosophy, transl. M. Hadas & J. Willis, Blackwell, Oxford. plaas Themis (Geregtigheid) ferm in beheer; sy sit op ’n troon langs Zeus en net soos hy respekteer sy vreemdelinge: In Olimpiese Ode 8, ter ere van Alkimedon van Aigina, wenner in die stoei vir seuns by Olimpia in 460, gee hy behoorlike aandag aan die seun se familie (reëls 15–16), sy aantreklikheid en oorwinning, waardeur hy nie sy voorkoms beskaam het nie (reëls 17– 21), sy tuisdorp se geskiedenis (bl. 30–53), sy dertig vorige oorwinnings vir sy afrigter Melesias (reëls 54–66), sy vier oorwinnings op pad na die kroon en die effek daarvan op sy familie se roem (reëls 67–73), en die familie se ander vyf oorwinnings by die vier nasionale spele (reëls 74–88). en bly weg van hul vyande, deur mislukking gebyt. Aristomenes het vroeër al in spele by Megara, Marathon en Aigina oorwinnings behaal (reëls 70–80) en nou by die Puthia het hy met doelbewuste inspanning vier opponente geklop. Aristomenes het vroeër al in spele by Megara, Marathon en Aigina oorwinnings behaal (reëls 70–80) en nou by die Puthia het hy met doelbewuste inspanning vier opponente geklop. Op die verloorders wag geen gelukkige verwelkoming van hul moeders, geen gelag en vreugde nie, maar eerder ’n lewe van obskuriteit en skande, waar hulle in stegies wegkruip, vyandiggesinde mense vermy en nederlaag ervaar soos die byt van ’n hond of muggie (reëls 81–87) (vgl. Liddell, Scott & Jones [1958] onder daknō). Die kontras tussen die lot van Aristomenes, ’n jong wenner wat: ‘op die vlerke Daarteenoor wend hy hom kortliks en neerhalend na die vier verloorders: http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v34i1.386 http://www.literator.org.za L L L L L L L i t e r a t o r Page 7 of 7 L L L L L L L i t e r a t o r Page 7 of 7 Original Research van manlike dade, en met ’n groter doel as net rykdom’, vlieg (reëls 88–92), en dié van die verloorders word nêrens anders in die oorblywende oorwinningsliedere so aangrypend uitgedruk nie. Erkenning Snell, B. & Maehler, H., 1970, Bacchylidis carmina cum fragmentis, 10 Auflage, BSB B.G. Teubner Verlagsgesellschaft, Leipzig. Slot Henderson, W.J., 2009, Vir Griekse fluite: Vroeë Griekse elegiese poësie, vertaal en toegelig, Protea Boekhuis, Pretoria. Binne die konteks van die spele en ook in die breë gemeenskap van antieke Griekeland het die oorwinningslied Binne die konteks van die spele en ook in die breë gemeenskap van antieke Griekeland het die oorwinningslied – en daarmee ook die aansien van die digters – ’n kardinale rol gespeel. Bostaande bespreking van enkele epinikia van Simonides, Bakchulides en Pindaros toon aan dat in die uitvoering van hul taak die digters die wenners opgehemel en as helde voorgestel het: hulle is deur gode uitverkies, hulle het goeie geluk gesmaak; hulle bring eer aan hul families deur hul voorouers se prestasies te ewenaar en sodoende skande en vergetelheid af te weer. In hierdie diens het hulle die families belowe om hul prestasies te verewig; poësie word die doeltreffendste manier om die families se prestasies te bewaar. Na byna twee en ’n half millennia bestaan die gedigte nog. Hornblower, S., 2004, Thucydides and Pindar: Historical narrative and the world of epinikian poetry, Oxford University Press, Oxford. Kurke, L., 1991, The traffic in praise: Pindar and the poetics of social economy, Cornell University Press, Ithaka. Lefkowitz, M.R., 1984, ‘The poet as athlete’ [Die digter as atleet], Journal of Sport History 11(2), 18–24. Liddell, H.G., Scott, R. & Jones, H.S., 1958, s.v. ‘daknō’, in An English-Greek Lexicon, Clarendon Press, Oxford, 2nd edn., n.p. Miller, S.G., 1978, ‘The date of the first Pythiad’ [Die datum van die eerste Pythiad], California Studies in Classical Antiquity 11, 127–158. Miller, S.G., 2004a, Arete: Greek sports from ancient sources, 3rd and exp. edn., University of California Press, Berkeley, Los Angeles. Miller, S.G., 2004b, Ancient Greek athletics, Yale University Press, New Haven. Molyneux, J.H., 1992, Simonides: A historical study, Bolchazy-Carducci Publishers, Wauconda, IL. Page, D.L., 1975, Poetae Melici Graeci, Clarendon Press, Oxford. Robbins, E., 1997, ‘Epinikion’, in H. Cancik & H. Schneider (eds.), Der neue Pauly: Enzyklopädie der Antike, Band 3, pp. 1147–1148, J.B. Metzler, Stuttgart & Weimar. Sandys, J., 1961, The Odes of Pindar, including the principal fragments, 3rd edn., (reprinted), Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, MA. Literatuurverwysings Gerber, D.E., 1999, ‘Pindar, Nemean six: A commentary’ [Pindar, Nemean ses: ’n Kommentaar], in Harvard Studies in Classical Philology 99, 33–91. ersleeve, B.L., 1965, Pindar: The Olympian and Pythian Odes, Hakkert, Amste Golden, M., 2008, Greek sport and social status, University of Texas Press, Austin. Hall, J.M., 2002, Hellenicity: Between ethnicity and culture, University of Chicago Press, Chicago. Hamilton, J.T., 2003, Soliciting darkness. Pindar, obscurity, and the classical tradition, Harvard University Press, Cambridge. Henderson, W.J., 2004, Op Griekse lier: Vroeë Griekse liriese poësie, vertaal en toegelig, Protea Boekhuis, Pretoria. Mededingende belange Snell, B. & Maehler, H., 1975, Pindari carmina cum fragmentis, 4 verbesserte Auflage, BSB B.G. Teubner Verlagsgesellschaft, Leipzig. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie Swaddling, J., 1999, The ancient Olympic games, 2nd edn., University of Texas Press, Austin. Young, D.C., 1970, ‘Pindaric criticism’, in W.M. Calder III & J. Stern (ed.), Pindaros und Bakchylides: Wege der Forschung, vol. 134, pp. 1–95, Georg Olms, Darmstadt. http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v34i1.386 doi:10.4102/lit.v34i1.386

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/386/1363

Afrikaans

Preface This issue of Literator is dedicated to Heilna du Plooy who retires at the end of 2012 as professor of Afrikaans and Dutch literature and literary theory. In a career spanning 35 years she distinguished herself as narratologist, researcher, critic, and apologist for literature. Hierdie nommer van Literator word opgedra aan Heilna du Plooy wat aan die einde van 2012 aftree as hoogleraar in Afrikaans en Nederlands en literêre teorie. In haar loopbaan van 35 jaar het Heilna du Plooy haar onderskei as narratoloog, navorser, kritikus en populari­seerder van die letterkunde. Heilna du Plooy is an artist and poet in her own right, with two poetry collections published besides numerous other poems and short stories in journals. She is very active as a public speaker and apologist for literature and creative writing at reading circles and seminars. She also is a literary translator, her latest translation begin an excellent Afrikaans version of Willem van Toorn’s cycle of poems Het stuwmeer (The reservoir 2009a) into Afrikaans. This was published with one of her own essays in the Dutch journal Tirade. Heilna du Plooy is ’n skilder en digter in eie reg. Sy het reeds twee poësiebundels naas talle gedigte en kortverhale in tydskrifte gepubliseer. Sy is ook baie aktief as openbare spreker en populariseerder van die letterkunde en die skryfkuns by werkwinkels, leeskringe en seminare. Daarby is sy ook vertaler, onder andere, van Willem van Toorn se Het stuwmeer (2009a) in voortreflike Afrikaans. Die vertaling het saam met ’n essay van haar in Tirade verskyn. How to cite this article: Viljoen, H., 2012, ‘Festschrift vir Heilna du Plooy/The Heilna du Plooy Festschrift’, Literator 33(2), Art. #411, 3 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/lit.v33i2.411 As kritikus bly haar oordeel in aanvraag op keurkomitees vir literêre pryse soos die M-Net prys en die W.A. Hofmeyr-prys. Sy dien nog steeds op die Letterkundige Kommissie van die Akademie. Ander spesiale opdragte sluit in haar medewerking aan T.T. Cloete se Literêre terme en teorieë en aan die Tussenkerklike Psalmberymingskommissie (1995−2003). Tans sit sy hierdie voortreflike werk voort as lid van die Letter­kundige Advieskomitee en intra­vertaler vir die nuwe Afrikaanse Bybelvertaling. As critic her judgement remains in demand on the juries of literary prizes, like the M-Net Prize and the W.A. Hofmeyr Prize. She still serves on the Literary Committee of the SA Akademie vir Wetenskap en Kuns. Other special assignments include her contribution to T.T. Preface Page 1 of 3 Page 1 of 3 Preface How to cite this article: Viljoen, H., 2012, ‘Festschrift vir Heilna du Plooy/The Heilna du Plooy Festschrift’, Literator 33(2), Art. #411, 3 pages. http://dx.doi.org/ 10.4102/lit.v33i2.411 © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Preface Preface It is as lecturer and researcher that Heilna made her biggest creative contribution to the study of literature, both theoretically and in the field of Afrikaans and modern Dutch literature. Her many publications are eloquent testimony to this: books like Verhaalteorie in die twintigste eeu (Narrative theory in the twentieth century), numerous book chapters and articles in accredited journals, both in South Africa and internationally. Her publications are always thoughtful and thorough. She has a refined literary sensibility and can articulate her insights cogently. Her creative approach already emerges from her essay titles: ‘Intertextuality as symbiotic coexistence: Two namesakes and a well-read angel’ (1998), ‘Taking a line for a walk – poetic contour drawings and contoured poems.’ In her T.T. Cloete Memorial Lecture (2009b, 2009c) she demonstrated how acute theoretical insights into iconicity can illuminate Cloete’s poetry, enthralling her audience at the same time. For this lecture she also devised a creative title, ‘The transparent chalice: On form and content in poetry.’ Dit is egter as dosent en navorser dat sy die grootste skeppende bydrae gelewer het tot die uitbou van die literatuurwetenskap, sowel teoreties as op die gebied van die Afrikaanse en moderne Nederlandse letterkunde. Hiervan getuig haar talle publikasies: boeke soos Verhaalteorie in die twintigste eeu, talle hoofstukke in boeke en artikels in geakkrediteerde tydskrifte, binnelands en internasionaal. Haar publikasies is telkens deeglik en oorwoë. Sy het ’n fyn aanvoeling vir die letterkunde en verwoord haar insigte uitstekend. Haar kreatiewe aanslag blyk reeds uit die titels wat sy kies: ‘Intertekstualiteit as simbiotiese saambestaan: Twee naam­genote en ’n belese engel’ (1998), ‘Taking a line for a walk – poetic contour drawings and contoured poems.’ In die T.T. Cloete-erelesing (2009b, 2009c) het sy getoon dat sy skerp teoretiese insigte in ikonisiteit kan gebruik om Cloete se werk te deurskou en tegelyk haar gehoor kan meevoer. Vir dié lesing het sy ook ’n kreatiewe titel bedink, ‘Die deurskynende kelk. Oor vorm en inhoud in die poësie’. As studieleier en promotor van 23 MA- en 12 PhD-studente asook eksterne eksaminator van talle verhandelings en proefskrifte lewer sy ook ’n enorme bydrae. Besondere studies wat die afgelope tyd onder haar leiding voltooi is, sluit in Jean Lombard se studie van Waterslangverhale in Afrikaans, M. Taljard se studie van Kleur kom nooit alleen nie en A.P. Roux se studie van Memorandum: ’n verhaal met skilderye. Preface In die Navorsings­eenheid: Tale en literatuur in die Suid-Afrikaanse konteks speel sy ’n leidende en inspirerende rol in die letterkundenavorsing. As supervisor and promoter of 22 MA and 12 PhD students as well as external examiner of numerous dissertations and theses Heilna has made, and continues to make a huge contribution. Specific recently completed studies include Jean Lombard’s study of water snake stories in Afrikaans, M. Taljard’s study of Krog’s Kleur kom nooit alleen nie (Colour never comes on its own), and A.P. Roux’s study of Memorandum: ’n verhaal met skilderye (Memorandum: A narrative with paintings). In the Research Unit: Languages ​ and Literature in the South African context she plays a leading and inspiring role. Ook internasionaal het Heilna du Plooy ’n groot bydrae tot die studie van die Afrikaanse letterkunde gelewer. Behalwe haar aktiewe deelname aan nasionale kongresse het sy meer as 30 lesings by internasionale kongresse gelewer, asook ’n reeks gaslesings in die buiteland, onder andere, by die Seminarie Afrikaans in Diepenbeeck en die program vir Afrikaans aan die Universiteit van Antwerpen. Onlangse referate by internasionale kongresse sluit in ‘Iconicity in narrative texts: Words, like shells, are signs as well as things’ by die kongres oor Iconicity in Language and Literature in Toronto en ‘Coherentie in vier cycli van Willem van Toorn’ by die Achttiende colloquium neerlandicum in Antwerpen. Internationally Heilna du Plooy also made a significant contribution to the study of Afrikaans literature. In addition to her active participation in national congresses she presented more than 30 papers at international conferences and also gave a series of guest lectures abroad, among others at the Afrikaans Seminary in Diepenbeeck and the programme for Afrikaans at the University of Antwerp. Recent papers at international conferences include ‘Iconicity in narrative texts: Words, like shells, are signs as well as things’ at the Toronto Congress on Iconicity in Language and Literature and ‘Coherence in four cycles of Willem van Toorn’ at the Eighteenth Colloquium Neerlandicum in Antwerp. Vanaf 2004 tot 2011 was Heilna die leier van die interessante projek Vers en verhaal: narratiewe binding in poëtiese tekste, waaraan kollegas uit Suid-Afrika, Nederland en België saamgewerk het. Dit uitgeloop op spesiale uitgawes van Literator en Stilet waarin die verhalende fasette van die poësie deeglik ontleed is. Tans werk sy saam met Peter Hühn van Hamburg en ander kollegas aan ʼn boek oor Eventfulness in Lyric Poetry. Preface Cloete’s Literêre terme en teorieë (Literary terms and theories) and her work on the interdenominational committee for the versification of the Psalms (1995−2003). Currently she is continuing this excellent work as member of the Literary Advisory Committee and literary translator of the new Afrikaans Bible translation. Sy is lid van internasionale verenigings soos die Society for the Study of Narrative Literature en die Internationale Vereniging voor Neerlandistiek. In vakverenigings, die organisasie van kongresse en in die redaksies van vaktydskrifte soos Literator, Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans en Stilet speel sy ’n leidende rol. Sy was baie aktief in die bestuur van die Afrikaanse Letterkundevereniging, ook as voorsitter, en het van 1990 tot 1998 gedien op die adviesraad van die Nederlandse tydskrif Woordwerk, ’n Christelike literêre tydskrif. Daarby is sy onlangs verkies tot vise-president van die Raad van Trustees van die Greenwich School of Theology in Londen. She is a member of international associations such as the Society for the Study of Narrative Literature and the International Society for Dutch studies. She played a leading role in academic societies, in the organisation of conferences and on the editorial boards of journals like Literator, Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans and Stilet. In particular, she was very active on the executive of Afrikaans Literature Association. From 1990 to 1998 she served on the advisory board of the Dutch journal Woordwerk, a Christian literary magazine. Recently she was elected vice- president of the Board of Trustees of the Greenwich School of Theology in London. © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. doi:10.4102/lit.v33i2.411 http://www.literator.org.za Page 2 of 3 Page 2 of 3 Preface departement Algemene Taal- en Literatuurwetenskap begin klasgee het. In dié tyd het ek haar leer ken en waardeer as ’n lojale kollega, innemend en gebalanseerd, en as ’n baie getroue en produktiewe medewerker aan navorsingprojekte. Met hierdie spesiale nommer van Literator huldig ons as haar vriende, kollegas en studente haar in al hierdie hoedanighede. departement Algemene Taal- en Literatuurwetenskap begin klasgee het. In dié tyd het ek haar leer ken en waardeer as ’n lojale kollega, innemend en gebalanseerd, en as ’n baie getroue en produktiewe medewerker aan navorsingprojekte. Met hierdie spesiale nommer van Literator huldig ons as haar vriende, kollegas en studente haar in al hierdie hoedanighede. 1987, when she started teaching in the then department of Linguistics and Literary Theory. Since then I have come to know her well and appreciate her highly as loyal colleague with warmth and poise and as a productive collaborator in research projects. With this special issue of Literator we as friends, colleagues and students honour her in all these capacities. Preface From 2004 to 2011 Heilna was the leader of a project on narrative coherence in lyrical poetry, in which colleagues from South Africa and the Netherlands and Belgium particpated. This led to special issues of Literator and Stilet in which the narrative aspects of poetry were analysed thoroughly and thoughtfully. At present she is collaborating with Peter Hühn from Hamburg and other colleagues on a book entitled Eventfulness in Lyric Poetry. In haar veelfasettige loopbaan as navorser, akademikus, dosent, digter en bedrewe spreker het Heilna du Plooy ’n grondliggende bydrae gelewer tot die ontwikkeling van die literatuurwetenskap en die studie en onderrig van die Afrikaanse en die moderne Nederlandse letterkunde. Persoonlik werk ons al saam sedert 1987 toe sy in die destydse In her multi-faceted career as a researcher, scholar, lecturer, poet and skilled literary apologist Heilna du Plooy has made a fundamental contribution to the development of literary studies and the study and teaching of Afrikaans and modern Dutch literature. Personally I have worked with Heilna since doi:10.4102/lit.v33i2.411 http://www.literator.org.za doi:10.4102/lit.v33i2.411 http://www.literator.org.za Page 3 of 3 Page 3 of 3 Preface References Du Plooy, H., 1986, Verhaalteorie in die twintigste eeu, Butterworth, Durba Du Plooy, H., 1986, Verhaalteorie in die twintigste eeu, Butterworth, Durban. Du Plooy, H., 1986, Verhaalteorie in die twintigste eeu, Butterworth, Durb Du Plooy, H., 1998, ‘Intertekstualiteit as simbiotiese saambestaan: Twee naamgenote en ’n belese engel’, Literator 9(3), 5−28. Du Plooy, H., 1998, ‘Intertekstualiteit as simbiotiese saambestaan: Twee naamgenote en ’n belese engel’, Literator 9(3), 5−28. Du Plooy, H., 2009a, ‘Die huis onder die water: ’n Essay, asook die vertaling van “Het stuwmeer van Willem van Toorn”’, Tirade 53(2). Du Plooy, H., 2009a, ‘Die huis onder die water: ’n Essay, asook die vertaling van “Het stuwmeer van Willem van Toorn”’, Tirade 53(2). Du Plooy, H., 2009b, ‘Taking a line for a walk: Poetic contour drawings and contoured poems’, in R. Johl, M.P. Beukes, O.C.M. Fischer, C. Ljungberg & C.J. Conradie (eds.), Sinergy. Iconicity in Language and Literature 9, pp. 157–178, John Benjamins, Amsterdam/Philadelphia. Du Plooy, H., 2009b, ‘Taking a line for a walk: Poetic contour drawings and contoured poems’, R. Johl, M.P. Beukes, O.C.M. Fischer, C. Ljungberg & C.J. Conradie (eds.), Sinergy. Iconicity in Language and Literature 9, pp. 157–178, John Benjamins, Amsterdam/Philadelphia. Du Plooy, H., 2009c, ‘Die deurskynende kelk: Oor vorm en inhoud in die poësie’, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 49(3), 596−621. Du Plooy, H., 2009c, ‘Die deurskynende kelk: Oor vorm en inhoud in die poësie’, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 49(3), 596−621. Van Vliet, E., 1998, ’n Pleidooi vir die poësie, vert. H. du Plooy, Protea Poësie, Pretoria. Van Vliet, E., 1998, ’n Pleidooi vir die poësie, vert. H. du Plooy, Protea Poësie, Pretoria. doi:10.4102/lit.v33i2.411 http://www.literator.org.za http://www.literator.org.za

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/411/511

Afrikaans

Die maak van ’n kies-jou-eie-avontuur-boek Martie Preller Die maak van n kies-jou-eie-avontuur-boek Ek meen dat hierdie 1982-reeks van Tafelberg nou nog steeds in biblioteke beskikbaar is. Tafelberg het ook die Snuffelreeks gepubliseer - ’n kies-jou-eie-avontuur-reeks wat bestaan uit vertaalde werke van Allen Sharp. Albei hierdie reekse, so lyk dit vir my, is bedoel vir kinders van 10 jaaren ouer. Ek meen dat hierdie 1982-reeks van Tafelberg nou nog steeds in biblioteke beskikbaar is. Tafelberg het ook die Snuffelreeks gepubliseer g g p - ’n kies-jou-eie-avontuur-reeks wat bestaan uit vertaalde werke van Allen Sharp. Albei hierdie reekse, so lyk dit vir my, is bedoel vir kinders van 10 jaaren ouer. Die kies-jou-eie-avontuur-reeks bestaan uit drie boeke, naamlik Jy en die draakakkedis (in 1992 gepubliseer), Jy en Hercules (1993) en Jy en Toetenkat (1994) en is uitgegee deur J.L. van Schaik Uitgewers. Die teiken-ouderdom vir ons reeks is 8-10 jaar, dit wil sê dit is gemik op jonger kinders as die ander twee reekse; daarom is dit ook, anders as die ander twee reekse, volledig geïllustreer. Daarby is dit natuurlik die eerste oorspronklike Afrikaanse kies-jou-eie-avontuur-reeks. Alhoewel die teiken-ouderdom 8-10 jaar is, verneem ek dat menige hoërskoolleerling dit heel entoesiasties gelees het en blykbaar die teks en illustrasies baie amusant gevind het. Daarby het ons ook klagtes van die ouers van voorskoolse kinders gehad wat ons ingelig het dat dit ’n pynlike boek is vir ’n ouer om voor te lees, alhoewel die kinders dit blykbaar baie geniet. Die rede hiervoor is dat dit baie moeilik is om vooraf te besluit dat pa of ma sê nou maar tien bladsye sal lees. Een pa het, baie desperaat, die boek ’n nimmer-eindigende boek genoem. 1. Wat is ’n kies-jou-eie-avontuur-boek? Vir dié van u wat nog nie ’n kies-jou-eie-avontuur-boek onder oë gehad het nie, wil ek net kortliks verduidelik wat dit is. ’n Kies-jou-eie-avontuur-boek het nie ’n hoofkarakter nie. Jy die leser, is die hoofkarakter in die boek. Die boek is dus in die tweede persoon geskryf. Alles wat gebeur, gebeur met jou. Jy, die leser, word op spesifieke plekke in die boek voor ’n keuse gestel. Kies jy die een opsie, moet jy na ’n spesifieke bladsy blaai; kies jy die ander opsie moet jy na ’n ander bladsy blaai. Jy, die leser, het dus in ’n mate beheer oor die verloop van die storie. ’n Kies-jou-eie-avontuur-boek word dus nie van vooraf agtertoe deurgelees soos enige ander boek nie. Omdat jy deur jou keuse uit te oefen die storie telkens anders kan laat verloop, is daar meer as een storie in die boek en natuurlik ook dan meer as een einde. Jy kan dus, wanneer jy een storie klaar gelees het, teruggaan na ’n spesifieke plek, 'n ander keuse uitoefen en op hierdie manier kan daar dan weer ander dinge met jou gebeur. Kies-jou-eie-avontuur-boeke bied dus die besondere voordeel dat die leser aktief by die boek betrokke is. Lees is dus meer as ’n passiewe tydverdryf. Kies-jou-eie-avontuur-boeke is ’n oorsese konsep en daar is heelwat Engelse "choose your own adventure”-reekse beskikbaar. Daar is ook kies-jou-eie-avontuur-boeke wat in Afrikaans vertaal is. Ek het die eerste keer bewus geraak van kies-jou-eie-avontuur-boeke toe my kinders die kies-jou-eie-avontuur-reeks wat Tafelberg Uitgewers in 1982 gepubliseer het, ontdek het. Hierdie reeks het hulle met oorgawe verslind en dis juis vanweë hulle entoesiasme vir die soort boeke wat ek besluit het om ’n eie kies-jou-eie-avontuur-boek aan te pak. Literator 21(2) Aug. 2000:89-96 ISSN 0258-2279 89 2. Kies-jou-eie-avontuur-boeke en trae lesers Hierdie reeks is eintlik spesifiek vir trae lesers (reluctant readers) geskryf, maar omdat ons besef het dat enige leser genot daaruit kan put, is dit nie spesifiek vir trae lesers bemark nie. As voorbereiding vir die skryf van hierdie reeks het ek alles gelees wat ek in die hande kon kry oor die trae leser. Baie van hierdie informasie het ek van inligtingstukke van ISKEMUS bekom. Ek het vir myself ’n profiel van die trae leser saamgestel en myself ten doel gestel om die trae leser se probleme met ’n boek te probeer oorkom. (Sommige van die kenmerke van die trae leser is gehaal uit Marina le Roux se artikel “Die trae tienerleser” ) ’n Profiel van die trae leser lyk soos volg: ’n Profiel van die trae leser lyk soos volg: • Die trae lesers het geen kognitiewe of perseptuele agterstande nie - hulle het dus nie ’n fisiese leesprobleem nie. Hulle lees dus nie, nie omdat hulle nie kan nie, maar omdat hulle nie wil nie. • Die trae lesers het gewoonlik ’n gemiddelde of bo-gemiddelde intelligensie. Literator 21 (2) Aug. 2000:89-96 ISSN 0258-2279 90 Marne Pre//er • Hulle is dikwels regs-hemisferies dominant en is dus meer ingestel op die visueel-ruimtelike as op die logies-verbale. Hierdie kenmerk is veral belangrik as dit by die illustrasies kom. • Hulle is dikwels regs-hemisferies dominant en is dus meer ingestel op die visueel-ruimtelike as op die logies-verbale. Hierdie kenmerk is veral belangrik as dit by die illustrasies kom. • As die trae lesers iets lees, lees hulle comics, tydskrifte en prente- verhale. (Hierdie punt skakel waarskynlik by die bogenoemde punt in, naamlik dat hulle meer ingestel is op die visuele as die verbale.) • Hulle vind geen plesier in lees nie, doen dit net onder dwang en assosieer lees met skoolwerk en bejeën dit daarom in ’n negatiewe iig • Hulle is gewoonlik meer aktiewe kinders, doeners wat dinge self wil belewe en stel nie belang in ’n passiewe tydverdryf soos lees nie. • Hulle is gewoonlik meer aktiewe kinders, doeners wat dinge self wil belewe en stel nie belang in ’n passiewe tydverdryf soos lees nie. • Navorsing het bewys dat as ’n tiener ’n trae leser is, dit baie moeilik (indien nie onmoontlik) is, om hom aan die lees te kry. 2. Kies-jou-eie-avontuur-boeke en trae lesers • Navorsing het bewys dat as ’n tiener ’n trae leser is, dit baie moeilik (indien nie onmoontlik) is, om hom aan die lees te kry. • Die gevolge van min of geen lees is negatief en soms selfs trauma- ties. As ’n kind nie graag lees nie, lees hy naderhand nie goed nie. Dit lei op sy beurt weer tot ’n weerstand teen lees en ’n nog grater teësinnigheid in lees, wat die leesvermoë beinvloed en selfs sy selfvertroue en selfbeeld kan skaad. Hierdie gebrekkige leesvermoë kan ook ’n invloed op sy skoolwerk uitoefen. Skoolwerk veronderstel immers die vlot lees van handboeke. Die anderste aard van kies-jou-eie-avontuur-boeke spreek die meeste van hierdie kenmerke van die trae leser direk aan. In die eerste plek hoef die leser nie met die hoofkarakter te identifiseer nie, hy is die hoofkarakter. Hy is dus onmiddellik betrokke by die boek. Aktiewe deelname aan die lees van die boek is ’n vereiste. Hy moet keuses uitoefen, die regte bladsye vind en sy konsentrasie behou, anders is hy netnou verdwaal in die boek. Hy word dus gedwing om gedrukte instruksies te volg wat hom ’n spesifieke noukeurigheid leer wat later baie handig te pas kom as hy informasie in byvoorbeeld ensiklopedieë moet gaan naslaan. Hierdie aktiewe deelname mag dalk vir sommiges na te veel moeite lyk, maar daar is gevind dat hierdie andersheid en vreemdheid van kies-jou- eie-avontuur-boeke die trae leser juis interesseer, miskien omdat hy gewoonlik heel intelligent is. Daar is geen manier wat kies-jou-eie-avontuur-boeke met skoolwerk geassosieer kan word nie, hulle is net te anders. Bygesê, is hierdie 91 Literator 21 (2) Aug 2000:89-96 ISSN 0258-2279 Die maak van ’n kies-jou-eie-avontuur-boek boeke natuurlik eintlik baie opvoedkundig, maar hulle iyk nie so nie en dis al wat tel. boeke natuurlik eintlik baie opvoedkundig, maar hulle iyk nie so nie en dis al wat tel. Die visuele dominansie van die trae leser word deur die baie illustrasies geprikkel. Omdat dit moeilik is om die trae tiener-leser te onderskep, is hierdie reeks op die jonger kind gemik. En, net om seker te maak dat die kind die boek wil lees, is daar op elke boek ’n duidelike waarskuwing aangebring: lees hierdie boek op jou eie risiko. Monta Crane het nie verniet gesê: “There are three ways to get something done: do it yourself, hire someone, or forbid your children to do it”. 3. Hoe ons reeks van ander kies-jou-eie-avontuur-reekse verskil Die kies-jou-eie-avontuur-reeks verskil in vele opsigte van die ander beskikbare reekse. • Soos reeds genoem, is dit vir jonger kinders bedoel. • Soos reeds genoem, is dit vir jonger kinders bedoel. • Ons reeks verskil ook van ander reekse in die soort eindes wat aangebied word. Elke kies-jou-eie-avontuur-boek het gewoonlik ’n paar “negatiewe” eindes en dan een spesiale “lekker" einde. In die ander reekse is sommige van die eindes heel grusaam - die leser gaan dood en dit is dit! Ek het nie gevoel dat dit gepas is vir jonger kinders nie. Daarom het ek in elke boek ander oplossings probeer vind: • Ons reeks verskil ook van ander reekse in die soort eindes wat aangebied word. Elke kies-jou-eie-avontuur-boek het gewoonlik ’n paar “negatiewe” eindes en dan een spesiale “lekker" einde. In die ander reekse is sommige van die eindes heel grusaam - die leser gaan dood en dit is dit! Ek het nie gevoel dat dit gepas is vir jonger kinders nie. Daarom het ek in elke boek ander oplossings probeer vind: > In Jy en die draakakkedis word die leser op 'n stadium sappig deur die tyranossaurus opgeëet sodat jy net hoor bene kraak maar gelukkig word die leser op die volgende bladsy op sy bed wakker en die gekraak van bene was toe al die tyd, tot sy groot verligting, net die hond wat onder sy bed aan ’n been lê en kou. > In Jy en Hercules, as die leser ’n bietjie skrikkerig is om saam met Hercules sy woeste avonture aan te pak, of as hy Hercules ewe voorbarig betig omdat hy op een slag ’n hele bees opgeëet het en dan die saak probeer regmaak deur Hercules te probeer beïndruk met die maak van ’n stinkbom, eindig die storie net daar en dan. Per slot van sake het ’n mens moed en goeie maniere nodig om die avonture van die sterk Hercules mee te maak. Literator 21(2) Aug. 2000:89-96 ISSN 0258-2279 92 Martie Hreiier skool beland waar jy meer as 600 hiërogliewe moet bestudeer. En as jy dit waag om ’n boemerang uit Toet-ank-Amon se graf te steel, is jy niks anders as ’n grafrower nie en word alles swart rondom jou en weet jy niks meer nie. • In die ander reekse is dit dikwels moeilik om te onderskei waiter keuse die “beter” een is. 3. Hoe ons reeks van ander kies-jou-eie-avontuur-reekse verskil Jy word byvoorbeeld voor ’n keuse gestel of jy links of regs wil draai in ’n gang en hoe moet jy nou weet? As jy links draai, was dit dalk die verkeerde keuse en is dit sommer verby met jou. Ek het probeer om keuses te stel waarvan die konse- kwensies verband hou met die keuse. As jy in Jy en die draakakkedis byvoorbeeld nie belangstel om van hefbome te leer nie, is dit klaarpraat met jou. In Jy en Hercules, as jy kies om Hercules te bei'ndruk deur ’n stinkbom te maak, is hy totaal onbeïndruk daarmee en wil jou net daar los - in die middel van die storie. En in Jy en Toetenkat, as jy beter weet as ’n pratende Egiptiese kat, kom sleep die soldate jou weg. • In die ander reekse is dit dikwels moeilik om te onderskei waiter keuse die “beter” een is. Jy word byvoorbeeld voor ’n keuse gestel of jy links of regs wil draai in ’n gang en hoe moet jy nou weet? As jy links draai, was dit dalk die verkeerde keuse en is dit sommer verby met jou. Ek het probeer om keuses te stel waarvan die konse- kwensies verband hou met die keuse. As jy in Jy en die draakakkedis byvoorbeeld nie belangstel om van hefbome te leer nie, is dit klaarpraat met jou. In Jy en Hercules, as jy kies om Hercules te bei'ndruk deur ’n stinkbom te maak, is hy totaal onbeïndruk daarmee en wil jou net daar los - in die middel van die storie. En in Jy en Toetenkat, as jy beter weet as ’n pratende Egiptiese kat, kom sleep die soldate jou weg. • In ons reeks het ek doelbewus gepoog om die leser bewus te maak van hoe hy voel, wat hy sien en ruik en hoor - waar hy hom ook al bevind. In sommige van die ander reekse sal daar byvoorbeeld slegs vertel word dat hy in ’n skuit klim en na die oorkantste wal vaar. Ek het probeer om soveel as moontlik die leser se sintuie te betrek. Jou reis saam met Hercules oor die donker en onheilspellende Styxrivier op ’n lendelam bootjie terwyl die swart water elke nou en dan oor die kante van die bootjie spoel, is ’n benouende ervaring. Die maak van n kies-jou-eie-avontuur-boek > In Jy en die draakakkedis lê jy op jou bed en jy wens jouself op ’n plek waar jy nie wetenskap hoef te leer, boeties en sussies op te pas of kar te was of gras te sny nie. Jou wens kom inderdaad waar - maar nou is jy eers in die gemors. > In Jy en Hercules word die leser ingelig dat hy sonder ’n ruimteskip op ’n tydreis kan gaan, meer as drieduisend jaar terug in die geskiedenis, bloot net deur die bladsy om te blaai! > In Jy en Toetenkat, word jy a s ’t ware gehipnotiseer deur na driehoeke binne-in driehoeke te staar en dan op die gegewe tyd (nie te laat of te vroeg nie) om te blaai. > In Jy en Toetenkat, word jy a s ’t ware gehipnotiseer deur na driehoeke binne-in driehoeke te staar en dan op die gegewe tyd (nie te laat of te vroeg nie) om te blaai. 3. Hoe ons reeks van ander kies-jou-eie-avontuur-reekse verskil • In ons reeks het ek doelbewus gepoog om die leser bewus te maak van hoe hy voel, wat hy sien en ruik en hoor - waar hy hom ook al bevind. In sommige van die ander reekse sal daar byvoorbeeld slegs vertel word dat hy in ’n skuit klim en na die oorkantste wal vaar. Ek het probeer om soveel as moontlik die leser se sintuie te betrek. Jou reis saam met Hercules oor die donker en onheilspellende Styxrivier op ’n lendelam bootjie terwyl die swart water elke nou en dan oor die kante van die bootjie spoel, is ’n benouende ervaring. Een ma het vertel dat haar kind, toe sy aan hom Jy en die draak­ akkedis voorgelees het en hy hom bevind het in ’n donker grot waar hy nie kon asem kry nie en waar daar allerhande grillerige klam goed onder sy voete was - die kind naderhand werklik skoon kortasem begin raak het. • In sowel Jy en die draakakkedis as Jy en Hercules kry die kind voor in die boek instruksies om sekere items saam te vat op sy avontuur, soos byvoorbeeld ’n stuk koerant, ’n suurlemoen of ’n flits. Kinders neem hierdie instruksies blykbaar baie ernstig op en hulle weier om die boek te lees as die items nie fisies langs hulle lê nie, gereed vir gebruik! • In sowel Jy en die draakakkedis as Jy en Hercules kry die kind voor in die boek instruksies om sekere items saam te vat op sy avontuur, soos byvoorbeeld ’n stuk koerant, ’n suurlemoen of ’n flits. Kinders neem hierdie instruksies blykbaar baie ernstig op en hulle weier om die boek te lees as die items nie fisies langs hulle lê nie, gereed vir gebruik! • Ons het ook gepoog om elke boek anders te begin - om die leser telkens op ’n ander manier in die vreemde milieu sy verskyning te laat maak. • Ons het ook gepoog om elke boek anders te begin - om die leser telkens op ’n ander manier in die vreemde milieu sy verskyning te laat maak. Literator 21 (2) Aug. 2000:89-96 ISSN 0258-2279 93 4. Die opvoedkundige aspekte van die reeks Al drie boeke van die kies-jou-eie-avontuur-reeks is baie opvoedkundig in die opsig dat kinders besonder baie daaruit kan leer. Ouers en onderwysers moet net nooit dat ’n kind agterkom ’n boek is opvoed­ kundig nie - kinders is uiters allergies vir die woord leer. • Die verskillende omgewings waarin die boeke afspeel, is natuurlik klaar opvoedkundig. Nadat die boeke klaar gelees is, sal die leser heelwat meer weet van die wêreld van die dinosourusse, ou Grieke- land en ou Egipte. • Daar is ’n magdom feite in die teks, as deel van die storie, ingeweef. Addisionele informasie word ook in “raampies” aangebied wat die leser kan lees of nie kan lees nie. Hierdie informasie is nie nodig om die storie te volg nie, maar op grand van die vernuftige plasing en versiering van sulke “inligtingsraampies” is ek egter seker dat hulle wel gelees word. > As die leser Jy en die draakakkedis toemaak sal hy weet dat as hy ooit ’n dinosourus teëkom, hy moet kyk of hy skerp tande het. As hy skerp tande het, is die kanse goed dat die spesifieke dinosourus ’n karnivoor is en karnivore eet vleis en hy is van vleis dus moet hy hardloop\ Vir herbivore hoef hy nie heeltemal so bang te wees nie, aangesien hulle gras eet, maar aan die ander kant het die apotosourus 20 000 kilogram geweeg en dit sal dalk ’n goeie plan wees om onder sy voete uit te bly. > Nadat hy Jy en Hercules en Jy en Toetenkat gelees het, sal hy heelwat meer weet van die Griekse legendes, hoekom die uil as die “slim” voël beskou word, wie en wat Toet-ank-Amon was en wat sy naam beteken, naamlik lewende (ank) beeld (toet) van Literator 21 (2) Aug. 2000:89-96 ISSN 0258-2279 94 Martie Preller Amon. Hy kan dus self uitwerk wat Toetenkat beteken en in die proses ’n paar hiërogliewe “lees”. • Moeilike of ongewone woorde, soos byvoorbeeld fossiel, histeries, lawa, ’n rivierdelta, óf waar ons woord vulkaan vandaan kom, word óf deur verdere omskrywing in die sin of in “raampies” verduidelik. • Die opvoedkundige waarde van die blaai na die regte bladsy en die noukeurigheid wat sodoende vereis en aangeleer word, is reeds genoem. • Die opvoedkundige waarde van die blaai na die regte bladsy en die noukeurigheid wat sodoende vereis en aangeleer word, is reeds genoem. Die maak van 'n kies-jou-eie-avontuur-boek Die standnommer waar ander boeke oor die legendes gevind kan word, word ook genoem. • Benewens die feitelike inhoud wemel Jy en Hercules en Jy en Toetenkat ook van kaarte om die leser perspektief te gee op waar Griekeland en Egipte is en presies waar die karakters hulle kort-kort bevind. • Benewens die feitelike inhoud wemel Jy en Hercules en Jy en Toetenkat ook van kaarte om die leser perspektief te gee op waar Griekeland en Egipte is en presies waar die karakters hulle kort-kort bevind. Diagrammatiese voorstellings van die grootte van die karakters in Jy en Hercules word ook verskaf. Daar kan die leser self sien hoe groot Hercules (volgens legende) was in vergelyking met die Bybelse Goliat, die leser se pa, homself en die pigmeë. Hierdie pigmeë is nie die inwoners van midde-Afrika nie, maar ’n legendariese ras van klein mensies wat omtrent so lank soos ’n liniaal was en wat hulle verskyning maak in die volvoering van een van Hercules se take. 4. Die opvoedkundige aspekte van die reeks • Die kind is weens sy klein postuur en afhanklikheid van volwassenes basies in ’n magtelose situasie; daarom is die leser in ons reeks die held. In al die boeke is jy in beheer en moet jy plan maak. > In Jy en Hercules ry jy welliswaar op die rug van die sterk Hercules maar jy gee onder andere aan hom die idee van die Olimpiese spele. Eintlik was dit dus deur jou toedoen dat die Olimpiese spele nou nog gevier word. (Volgens legende was Hercules verant- woordelik vir die hou van die eerste Olimpiese Spele.) > In Jy en Toetenkat, weer, moet arme jy die baie vermetele en heilige kat, Toetenkat, orals ronddra, want sy voete brand in die sand. (In ou Egipte is katte as heilige diere beskou.) En jy red Toetenkat uit die kake van die krokodil Sebekkie-bekkie. (Sebek was die Egiptiese krokodilgod.) • In Jy en die draakakkedis en Jy en Hercules word informasie uit ’n ander veld, naamlik die wetenskap, ook betrek. In Jy en die draak­ akkedis word die beginsel waarop hefbome werk aan jou verduidelik en as hy weet hoe dit werk, kan jy dit in die praktyk toepas en uit menige benoude situasies ontsnap. In Jy en Hercules bei'ndruk jy Hercules en Hermes (die boodskapper van die gode) omdat jy weet hoe om elektrisiteit uit suurlemoene op te wek. In Jy en Hercules bei'ndruk jy Hercules en Hermes (die boodskapper van die gode) omdat jy weet hoe om elektrisiteit uit suurlemoene op te wek. In Jy en Toetenkat word jou opmerksaamheid weer op die proef gestel. In Jy en Toetenkat word jou opmerksaamheid weer op die proef gestel. • In Jy en Hercules wat poog om ’n venster oop te maak op die ryk erfenis van die Griekse legendes word byvoorbeeld net verwys na die feit dat die teenwoordigheid van Persephone in die onderwêreld as Pluto se vrou 'n interessante verklaring het en daar word gehoop dat sommige kinders, in alle geval, dit sal gaan naspeur in die biblioteek. Literator 21 (2) Aug. 2000:89-97 95 ISSN 0258-2279 5. Kies-jou-eie-avontuur-boeke is pret Soos u seker al agtergekom het, is kies-jou-eie-avontuur-boeke baie vermaaklik. Daar het heelwat navorsing in die skryf van die boeke ingegaan - iets wat nogal tydrowend was, maar daar het allerlei prettige feite na vore gekom wat ek in die stories kon inskryf. Daar is byvoorbeeld werklike boemerangs in Toet-ank-Amon se graf gevind en Bubastis was inderdaad die stad van die katte! Die probleem met die navorsing was net dat ek te veel sappige feite gehad het en nie alles kon gebruik nie, weens die beperking van die aantal bladsye. Hierdie boeke was pure pret om na te vors en te skryf en hopelik is hulle ook pure pret om te lees. Soos u seker ook opgemerk het, speel humor ’n sentrale rol in hierdie reekse. Ek is van mening dat daar geen beter manier is om ’n kind aan die lees te kry as om vir hom ’n humoristiese boek in die hand te stop nie. Net soos ons, hou kinders ook nie daarvan om bespreek te word nie. Ek het hierdie boeke met ’n breë glimlag op my gesig geskryf en ek hoop dat hulle ook so gelees word. Literator 21 (2) Aug 2000 89-96 Kernbegrippe: Key concepts: branching adventure books choose dinosaurs Egypt Hercules reluctant readers avontuurverhale wat vertak dinosourus Egipte Hercules kies trae lesers dinosaurs E Egypt H Literator 21 (2) Aug 2000 89-96 ISSN 0258-2279 96

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/471/632

Afrikaans

Abstract The identification of genericaily distinctive strategies in dramatic communication: an interdisciplinary approach) This article is an attempt to demonstrate the identification o f text strategies that enhance dramatic function in literature, i.e. strategies that confront the receiver with alternative possibilities o f choice. Consequently I investigate, among others, linguistic, judicial and philosophical discourses on explicit argumentation strategies. This investigation is undertaken in order to infer analogous drama strategies with the potential to function implicitly rather than explicitly, as the informativity o f literary communication appears to be relative to the degree o f the implicitness o f strategies employed The strategies identified are thus explained in terms o f the logic o f a genre model (Strydom 1996) in order to explicate their genre character. As a first step towards testing my conclusions empirically, reading reports o f specific drama texts are used. Die identifikasle van generies onderskeldende strategieë In dramatlese kommunikasie: ’n interdlssiplinêre benadering Nancy-Anne Anderson Departement Algemene Taal- en Literotuurwetenskap Universitelt van die Vrystaat BLOEMFONTEIN E-pos: [email protected] 1. Inleiding Die doel van die artikel is om ’n manier uit te werk vir die identifikasie van teksstrategieë wat verantwoordelik is vir die dramatiese fiinksie in literêre kommunikasie Aangesien die implisiete aard van literatuur, en dus ook van Uterator 19(2) Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 73 Die identlflkasie van generles onderskeidende strategleë In dramatiese kommunikasle.. drama, die analise van tipiese teksstrategiee bemoeilik, is besluit om sodanige strategiee eerder vas te stel deur afleiding uit hulle eksplisiete ekwivalente, naamlik uit argumentasiestrategiee wat in nie-literêre diskoers funksioneer. Die dramatiese funksie van strategiee wat sodoende geïdentifïseer word, sal verklaar word in terrae van die logika van ’n bepaalde genremodel (vgl. Strydom, 1996). Myns insiens hou dit voldoende moontlikhede in vir die wetenskaplike identifikasie van bykomende genrestrategiee. As objektiewe meetinstrument stel dit die navorser in staat om logiese konsekwensies van die model te ontwikkel - en desnoods te elimineer - om sodoende by te dra tot die toetsbare ontwikkeling en spesialisasie van drama-ondersoek in wetenskaplike terme. 2. Genremodel Die genremodel wat in hierdie oiidersoek gebruik word, aanvaar dat kultuur as wetenskaplike konsep, dit wil sê as instrument wat objektief moet kan identifiseer en verklaar, die produktiefste is as dit gedefinieer word as die vermoë om betekenis te skep, om ’n altematief te bied. Volgens dié model het die mens drie komplementêre kognisiesisteme ontwikkel - wetenskap, godsdiens en kuns - wat elk die potensiaal het om op ’n onderskeidende wyse betekenis te skep en probleme op te los. Die objektiewe wetenskapsisteem genereer byvoorbeeld kennis van kousaliteit en die mistieke godsdienssisteem kennis van bevryding, terwyl die kunssisteem subjektief is en kennis van herkenning skep. Hoe meer implisiet die kunssisteem fimksioneer, met ander woorde, hoe meer getematiseer die reels en strategiee van artistieke organisasie, hoe meer informatief is dit. Aangesien ’n toename in informatiwiteit korreleer met ’n toename in die aantal sistemiese altematiewe, dit wil sê in keusemoontlikhede beskikbaar vir die leser, is die fimksionele semantisering van organisasiereels en -strategiee, en die weder- sydse interaksie en de-outomatisasie van verskillende genresisteme voorwaardes vir die maksimale informatiwiteit van literatuur as onderskeidende aktualisering van die estetiese sisteem. Die model (Strydom, 1996:246-247) formuleer die genrereels van onderskeidelik die poesie-, verhaal- en dramasisteem en identifiseer enkele genrestrategiee wat logieserwys herleibaar is tot die onderskeie reëls. Met herhaling as primêre organisasiebeginsel, met ander woorde deur die tematisering van strategiee van ooreenkoms, is dit die fiinksie van die poesie- sisteem om die leser met ’n bewussynstoestand te identifiseer. Teksstrategiee wat op logiese gronde tot dié beginsel herlei kan word, is dat die leestyd gewy word aan ’n durende hede, dat die diskoers plaasvind in die eerstepersoon enkelvoud, monologies dus, en in die onvohooid teenwoordige tyd, en dat die emotiewe fiinksie van taal dominant is. 74 Literator 19(2)Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 Nancy-Anne Anderson Met historiese kousaliteit (oorsaak en gevolg) as stmktuurbeginsel, met ander woorde deur die tematisering van strategiee van verandering, is dit die funksie van die verhaalsisteem om aan die leser die funksie van geskiedenis, dit wil sê van die tyd-niimte-kontinuum, te demonstreer. Karakteriserende narratiewe teks- strategiee is die leestyd wat gewy word aan ’n gebeurtenis (of gebeurtenisse) en aan die verslag doen daarvan, en ’n vertelinstansie wat bemiddel tussen die leser en die gebeurtenis (of gebeurtenisse) waama verwys word in die verlede tyd en in die derdepersoonsvorm, en danksy die referensiele funksie van taal. 2. Genremodel Met logiese kousaliteit (veronderstelling en gevolgtrekking) as die prinsipe wat dramatiese kommunikasie reel, met ander woorde deur die tematisering van strategiee van kontras, is dit die funksie van die dramasisteem om die leser te konfronteer met alteraatiewe keusemoontlikhede. Dié funksie word gemanifesteer in die dialoog as teksstrategie, dit wil sê diskoers gerig op die tweede persoon wat die konatiewe funksie van taal behels, en in die appél op die toekoms waimeer die leser sy of haar keuse sal uitoefen ten opsigte van die botsende maar gelykwaardige perspektiewe. Die genrestrategiee wat eksklusief in terme van een genre gedefinieer kan word, beskou ek as primêre strategiee. Uiteraard sal die produktiwiteit van die model veriioog namate ook sekondêre strategiee geidentifiseer word, met ander woorde strategiee wat die interaksie van twee genresisteme veronderstel. Daarom my poging om die genremodel verder uit te werk deur hier sowel addisionele primêre as sekondêre strategiee te ekspliseer waarvolgens argimientasie in dramatiese kommunikasie gestruktureer word. 3.1 Sluiting Volgens sosiolinguistiese navorsing is die fokus in alledaagse argumentasie op die nitslag van die argument, wat derhalwe a-simmetries is, dit wil sê een party “wen” die stryd (Grimshaw, 1990:302). In ’n hofsituasie is dit byvoorbeeld die taak van die regter of jurie om te beslis watter van die opponerende partye se betoog die geloofwaardigste is (Hirschberg, 1996:145). In dramatiese diskoers bevind die ontvanger hom/haar in die posisie van die beoordelende derde party. Aangesien daar nie ’n bemiddelingsinstansie teen- woordig is nie, word die leser/gehoor direk gekonfronteer met ’n keuse tussen botsende standpunte wat gelykwaardig is en onderling deur die karakters verteenwoordig word. Die a-simmetriese afloop van die argument berus dus op die leser/gehoor se keuse, en derhalwe iunksioneer tekssluiting as imphsiete teksstrategie in dramatiese teksprosessering. In terme van die genremodel wat gebruik word, het dié strategie eksklusief ’n dramatiese fimksie (vgl. Anderson, 1997), met ander woorde, sodanige sluiting is ’n primêre teksstrategie. In Weiss se Marat/Sade bevind die ontvanger hom/haar in ’n dilemma as hy/sy gekonfronteer word met twee historiese karakters, Marat en De Sade, wat “radically extreme alternatives” (Brownstein, 1991:104) verteenwoordig. Dit is onmoontlik vir die leser/gehoor om te kies tussen dié botsende ideologiese perspektiewe, elk met sy eie weersprekings, maar “the play seems dedicated to making a choice seem necessary and to sorting out the implications so that we can make it, and yet no choice seems possible because we are finally compelled to reject the consequences of both” (Brownstein, 1991:104). Aan die einde van Marat/Sade word die ontvanger gekonfronteer met die onopgeloste konflik, dit wil sê, dié sluiting by wyse van ’n oop einde het in terme van die genremodel ’n dramatiese fimksie. As ek nou die identifikasie van die strategie van dramatiese tekssluiting voorlopig as wetenskaplik geldig aanvaar en vervolgens nagaan of, en hoe, die genremodel sluiting verklaar in The Zoo Story, blyk dit dat sluiting in dié drama die ontvanger met botsende standpunte konfronteer. In The Zoo Story word die leefwyse en omstandighede van Peter, ’n middeljarige man met ’n tipiese middelklasbestaan, gestel teenoor dié van Jerry, ’n buitestanderfiguur wat die samelewing se norme en die sin van die lewe bevraagteken. Jerry versteur Peter se gevestigde Sondag- middagroetine as hy langs hom op “sy” tuinbankie in Central Park gaan sit en hom dwing om deel te neem aan ’n gesprek wat eindig in ’n hewige argument en Jerry se dood. 3. Strategieë in dramatiese telcsprosessering Argumentasiestrategiee van die drama word makliker geidentifiseer in nie-literêre diskoers, soos byvoorbeeld in die retoriek, danksy hul “singularity of purpose and the explicitaess of the claims they advance” (Fisher & Filloy, 1982: 344). Daarom maak ek gebruik van bestaande navorsing oor die strukturering van argumentasie in ander dissiplines (soos die linguistiek, regte en filosofie) ten einde analoe strategiee te ekspliseer wat - tydens optimale kommunikasie - implisiet sou funksioneer in dramatiese diskoers. Ter wille van objektiwdteit word ander ondersoekers se (onaflianklike) lees- verslae van dramatekste geanaliseer as empiriese steun vir die geldentifiseerde argumentasiestrategiee. Hierdie leesverslae bevestig die implisietheid van dramatiese kommunikasie; dit word telkens as sodanig deur my argumentasie verklaar. Hiema, by wyse van eksperiment, volg my eie toepassing waarin die onderskeie strategiee in Albee (1962) se TJie Zoo Story geidentifiseer word, en die funksie daarvan verklaar word in die lig van die genremodel. Uterator 19(2] Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 75 3.2 Induktiewe en deduktiewe argumentasie Vir die doeleindes van bierdie artikel word volstaan met die anabse van twee argumentsoorte, naambk deduktiewe en induktiewe argumentasie. 3.1 Sluiting Die konfrontasie tussen Peter en Jerry bereik ’n klimaks wanneer Jerry Peter van “sy” bank a^aag. In die geveg wat daama ontstaan, gooi Jerry sy mes voor Peter se voete sodat hy om sy eer en die bank kan veg. Wanneer Peter die mes optel en verdedigend voor hom hou, val Jerry doelbewus in die mes in. 76 Uteroior 19(2]Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 Nancy-Anne Anderson Voor hy sterf, bedank hy Peter, vee sy vingermerke van die hef af en beveel bom om bom uit die voete te maak voor die polisie kom. Voor hy sterf, bedank hy Peter, vee sy vingermerke van die hef af en beveel bom om bom uit die voete te maak voor die polisie kom. Die ontvanger moet self oordeel of Jerry se daad onselfsugtig was, al dan nie. Aan die een kant sou die ontvanger Jerry as ’n verlosser kon sien wat bereid is om sy lewe op te offer ten einde Peter uit sy sinlose middelklasbestaan te ruk. Aan die ander kant moet die ontvanger bom/haar afvra of Jerry die reg bet om Peter se bestaan op dié manier te veroordeel en te verander. Die ontvanger moet ook self bepaal of die lewe werklik sinvol kan wees en ware kommunikasie tussen mense moontlik is, en of die mens - soos die diere in die dieretuin bier - nie slegs in staat is om ’n lee, geïsoleerde bestaan binne die grense van sy hok te voer nie. Sluiting in The Zoo Story bet - in terme van die genreraam - ’n dramatiese fimksie juis omdat die ontvanger gekonfronteer word met botsende perspektiewe en self ’n keuse moet uitoefen. 3.2.1 Deduktiewe argumentasie Deduktiewe argumentasie bebels dat ’n spesifieke afleiding gemaak word op grond van ’n veralgemening, met ander woorde daar word beweeg van ’n premis na ’n gevolgtrekldng. Die soort argumentasie is gebaseer op logiese kousaliteit en dit korrespondeer dus met die organisasieprinsipe wat die genremodel toedig aan die drama. Deduktiewe argumentasie vind plaas by wyse van sillogismes, dit wdl sê twee bestaande veralgemenings word met mekaar in verband gebring om ’n nuwe afleiding te kan maak (McDonald, 1989:44). Kauffinan (1981:408-409) illustreer hoe ’n sillogisme in dramatiese diskoers fimksioneer aan die band van die argument in Libation-Bearers wat soos volg verloop: “Somebody like me bas come; nobody is like me but Orestes; therefore, he has come”. In sy Poëtika beskou Aristoteles sodanige argumentasie as minderwaardig in vergelyking met ’n argument wat nie net gesprek nie, maar ook handeling betrek. As een of meer van die premisse onderdruk sou word en nie ekspbsiet tydens die karakters se verbale interaksie verskaf word nie, fimksioneer dit as ’n onvolledige sillogisme oftewel entbimeen. Die ontvanger vul die onvolledige premis(se) in op grond van die afleidings wat hy/sy maak ten opsigte van die karakters se handeling en gedrag in bul bistoriese omstandigbede: “the speaker does not lay down his premises but let bis audience supply them out of its stock of opinion and knowledge” (Kauffinann, 1981:411). Dit imphseer dat voorkeur gegee word aan argumentasie in die drama wat logiese én bistoriese kousabteit benut. Overgeset Uterator 19(2) Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 77 Die identlfikasle van generles onderskeldende strategieë In dramatlese kommunikasle... synde, dramatiese en narratiewe interaksie lei tot ’n styging in die informatiwiteit van die strategic. synde, dramatiese en narratiewe interaksie lei tot ’n styging in die informatiwiteit van die strategic. SteUeman (1992), in haar analise van Tsjechow se Drie susters, argumenteer dat dit die ontvanger is wat die tweede postulaat van die deduktiewe argument waarin Olga Irina aangemoedig wford om te trou, moet uitbrei. Die argument lui soos volg: • ’n Mens trou nie uit liefde nie, maar uit pligsbesef. • Ek (Olga) sou trou, selfs al was ek nie verlief nie. Altans, ek dink so • Ek (Olga) sou trou, selfs al was ek nie verlief nie. Altans, ek dink so. • Ek sou met enige man trou wat my vra. • Ek sou met enige man trou wat my vra. Die tweede postulaat is ook van toepassing op Irina, want sy is soos Olga en behoort daarom tot dieselfde groep mense, dit wil sê mense wat nie uit liefde trou nie. Wanneer die ontvanger egter dié argument teen die agtergrond van die historiese werklikheid beoordeel, word hy/sy bewus van die paradoksale aard daarvan: “the ‘sameness’ of the three sisters is based on their ‘differentness’ from their surroundings” (SteUeman, 1992:71). Die deduktiewe argument word nie slegs voltooi deur die uitbreiding van ’n postulaat nie, maar word ook gekonfronteer met ’n botsende perspektief wat gegrond is op die ontvanger se empiriese insig. Narratiewe aanwesigheid is met ander woorde ’n voorwaarde vir die realisasie van dramatiese konfrontasie. In terme van die genremodel kan die toename in informatiwdteit verklaar word as die resultaat van die narratiewe en dramatiese sisteme wat interreageer en mekaar de-outomatiseer. Indien die geldigheid van die identifikasie van deduktiewe argumentasie as ’n dramastrategie voorlopig aanvaar word, word die aanwesigheid van dié strategie in The Zoo Story eweneens duidelik en word die fimksie daarvan verklaar deur die genremodel. Jerry se verduideliking waarom hy juis die dieretuin besoek het, lui soos volg; Jerry: Now I’ll let you in on what happened at the zoo; but first, I should tell you why I went to the zoo. I went to the zoo to find out more about the way people exist with animals, and the way animals exist with each other, and with people too. It probably wasn’t a fair test, what with everyone separated by bars from everyone else, the animals for the most part from each other, and always the people from the animals. But, if it’s the zoo, that’s the way it is (Albee, 1962:135). Die ontvanger word aktief betrek by die argumentasie as hy/sy Jerry se argument uitbrei om ook die verhouding tussen mense in te sluit. In die eerste postulaat veronderstel Jerry dat sowel die verhouding tussen dier en mens as dié tussen diere onderling in die dieretuin bestudeer kan word. In die tweede postulaat word die geldigheid van dié studieterrein ter sprake gebring. Die diere is gevangenes in ISSN 0258-2279 78 Uterator 19(2] Aug. 1998:73-88 Nancy-Anne Anderson hokke en daarom is die dieretuin miskien nie ’n geskikte ondersoekterrein nie; dit sou sowel die verhouding tussen diere onderling, as dié tussen mens en dier kenmerk deur skeiding. • Ek sou met enige man trou wat my vra. Die ontvanger brei nie alleen die eerste postulaat uit om ook die verhouding tussen mens en mens - soos geiillustreer deur Peter en Jerry - in te sluit nie, maar korrigeer ook die tweede. Die dieretuin is juis die geskikte ondersoekdomein; soos ’n gevange dier in ’n dieretuin voer die mens ook ’n geisoleerde bestaan binne sy afgeperkte ruimte. Die ontvanger se reaksie bevestig dat hy/sy tred hou met die deduktiewe argument. Die argument word deur hom aangevul en gekorrigeer op grond van sy empiriese insig (narratiewe aanwesig- heid). Die deduktiewe argumentasiestrategie aktiveer dus ’n narratiewe en dramatiese fimksie. Die voorbeeld illustreer weer eens die implisiete manier waarop argumentasiestrategiee neig om in die drama te fiinksioneer. 3.2.2 Induktiewe argumentasie Induktiewe argumentasie, daarenteen, beweeg van die waameming van spesifieke gevalle tot die formulering van ’n hipotese (Hirschberg, 1996:26). Ek sal verwys na twee soorte in dié verband, naamlik analogie en argumentasie op grond van outoriteit. • Argumentasie by wyse van analogie Argumentasie by wyse van analogie behels dat op grond van een of meer ooreenkomste tussen twee sake aanvaar word dat hulle ook in ander opsigte sal ooreenstem (McDonald, 1989:103). Analogiese argumentasie word daarom dikwels in hofsituasies gebruik wanneer ’n advokaat argumenteer dat die saak in dispuut dermate ooreenkom met ’n vorige saak dat dieselfde beslissing vir albei sake behoort te geld (Hirschberg, 1996:63). In optimale dramatiese diskoers sal die analogiese skakel tussen verband- houdende situasies of plotte impUsiet fiinksioneer en verskaf moet word deur die leser/gehoor in die Ug van dié se (ouktoriele) insig in albei situasies of plotte. In ooreenstemming met die dramatiese beginsel word sírategieë van kontras gesemantiseer en juis die verskille tussen analoe situasies uitgebuit. In plaas daarvan om op grond van ooreenkoms te oortuig, konfronteer dramatiese kommunikasie sodoende die ontvanger met die diskrepansie tussen analoe situasies. In “The multiple plot in Fletcherian tragicomedies” illustreer Bingham (1993:411) hoe die subplot “offers a point of contrast which illuminates the character of the hero”. In Philaster, byvoorbeeld, word die ontvanger bew^us van die verskil tussen Philaster en Pharamond as prinse en as minnaars - Philaster is dapper, eerbaar en opreg; Pharamond is onderduims, geslepe en grootdoenerig - juis as gevolg van die analogie wat bestaan tussen hul situasies. Die leser/gehoor Uterator 19(2] Aug. 1998:73-88 79 ISSN 0258-2279 Die Identlflkasle van generles onderskeldende strategleë In dramatiese kommunikasle.. Die Identlflkasle van generles onderskeldende strategleë In dramatiese kommunikasle... vergelyk plot en sub-plot, Philaster en Pharamond, en moet tussen hulle kies, met ander woorde die analogic funksioneer dramatics. vergelyk plot en sub-plot, Philaster en Pharamond, en moet tussen hulle kies, met ander woorde die analogic funksioneer dramatics. In Gogol se The Government Inspector word die leser/gehoor gckonfronteer met die rampspoedige verskille tussen die plot en ’n analoe plot wat hy/sy aan die einde van die drama moet voltooi. In The Government Inspector word Khlestakov verkeerdelik aangesien as die inspekteur wie se besoek die dorpie se korrupte amptenare vrees. Khlestakov trek cers voordecl uit omkopeiy en maak hom dan uit die voete voordat sy werklikc identiteit bekend word. Die aan- kondiging aan die einde van die drama dat die ware inspekteur by die herbcrg is, plaas die ontvanger terug na die aanvangstoneel van die Khlestakov-fiasko - dié keer met onheilspellende implikasies (Sherwood, 1992:12). • Argumentasie by wyse van outoriteit Argumentasie by wyse van outoriteit behels dat ’n gevolgtrekking aanvaar word omdat dit deur ’n gesagsfiguur gemaak word (Hirshberg, 1996:66, Schellens & Verhoeven, 1994:130). ’n Pasiënt aanvaar byvoorbeeld die diagnose van sy dokter op grond van sy/haar outoriteit (McDonald, 1989:61). Kenmerkend van dramatiese teksprosessering is die afwesigheid van ’n be- middelingsinstansie wat die ontvanger se keuse tussen die verskillende perspek- tiewe beïnvloed. Die didaskalia (wat omgesit word in ouditiewe en visuele tekens tydens die opvoering) voorsien die ontvanger van a-perspektiwiese inligting oor die karakters, tyd en ruimte. Dus, in terme van die genremodel, ftmksioneer die didaskalia as bemiddelingsinstansie en het dit ’n narratiewe funksie. Die didaskalia bied - soos die alwetende verteller - ’n empiriese en oorsigtelike perspektief en beinvloed die ontvanger op grond van outoriteit. As die inligting wat deur middel van die didaskalia gekommunikeer word, strydig sou wees met die verbale perspektief van die karakter(s), verkry die didaskalia ook ’n dramatiese funksie. Die ontvanger moet dan tussen dié opposisies kies. So ’n botsing tussen die perspektief van die didaskalia en dié van die karakters kom voor aan die einde van Beckett se Waiting for Godov. Vladimir: Well, shall we go? Estragon: Yes, let’s go. {They do not move) (Beckett, 1965:94). Vladimir: Well, shall we go? Estragon: Yes, let’s go. {They do not move) (Beckett, 1965:94). Vladimir: Well, shall we go? Estragon: Yes, let’s go. {They do not move) (Beckett, 1965:94). Volgens die genremodel verhoog die informatiwiteit van die didaskalia hier as gevolg van die interaksie tussen narratiewe en dramatiese sisteme. Argumentasie by wyse van outoriteit in The Zoo Story sou nou ook geïdentifiseer en verklaar kan word. Op grond van die inligting wat die ontvanger in die didaskalia kry, word hy/sy telkens bewus van Peter se ongemak en sy onwillig- heid cm betrokke te raak by ’n gesprek met Jerry. Getrou aan die konvensies van die hoflikheidsgesprek verwoord Peter nie sy werklike gevoelens nie, maar gee hy voor dat hy nie omgee om met Jeny te gesels nie: Jerry: (stands for a few seconds, looking at Peter, who finally looks up again, puzzled). Do you mind if we talk? Peter: (obviously minding). Why ... no, no (Albee, 1962:115). Peter: (obviously minding). Why ... no, no (Albee, 1962:115). Die ontvanger word gekonfronteer met die botsende perspektiewe van die didaskalia en die dialoog. Die didaskalia verkry dus bo en behalwe sy narratiewe bemiddelingsfunksie ook ’n dramatiese fiinksie. • Argumentasie by wyse van analogie Die ontvanger moet die analoë toekomstige verloop van gebeurtenisse voltooi, want “the possibility of repetition [...] has implications of disaster so grave that the play can no longer be carried on with words but must end with the mute shock of the dumb scene” (Sherwood, 1992:12). Dus, die leser/gehoor word gckonfronteer met die verwagtc verskille tussen die twee besocke en is as gevolg daarvan self verantwoordelik om die drama van ’n slot te voorsien. In terme van die gcnrc- model het die analogie dus ’n dramatiese fimksie. As die identifikasic van argumentasie by wyse van analogie as geldigc wetenskaplike instrument aanvaar word, word die aanwesighcid van dié strategic in The Zoo Story toetsbaar, en die betekenis daarvan verklaarbaar danksy die genremodel. Peter en Jerry is ongcvecr diesclfde oudcrdom en albei spandeer ’n Sondagmiddag in Central Park. Hierdic oorcenkoms maak egtcr die verskille wat tussen die twee hooflcaraktcrs sc lccfwêrelde en lewcnsbeskouings bestaan des te mcer opvallend. Die ontvanger vergelyk die middelklasbcstaan van Peter, wat gerieflik in ’n goeic buurt met sy vrou, twee dogters, twee katte en twee parkiete woon en ’n goeic werk het, met dié van Jeny. Jerry woon in ’n agterstraat- losicshuis tussen gure karakters. Hy het ’n paar waardclose besittings en twee lee fotorame, wat sy bestaan sonder ouers, familie of vriende beklcmtoon. Dit is teen dié agtergrond dat die leser die konfrontasie tussen Peter en Jerry beoordcel. Dit is ironies dat dit Jerry is - Peter se minderc in tcrme van die samelcwing se norme - wat die gcestclike eensaamhcid van die mens en sy onvermoë om sinvol te kommunikecr snap en wat Peter op ’n aweregse manier daarvan bewus wil maak. Die ontvanger vergelyk Peter en Jerry ten opsigte van hul fisiese omstandighede, maar ook ten opsigte van hul geestelike insig. Dit word aan die ontvanger oorgelaat om na aanleiding van die diskrepansie tussen die karakters te besluit wie die werklike slagoffer van sy omstandighede is. Overgeset synde: die analogie fimksioneer dramatics. Literator 19(2]Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 80 Nancy-Anne Anderson • Argumentasie by wyse van outoriteit Hierdie botsing illustreer die dilemma van die mens wat verskeur word deur die spanning tussen die aanvaarde reels van die samelewing en sy eie behoefies en oortuigings. Uteratcx 19(2] Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 81 3.3 Ekologiese beperkings 1998:73-88 Nancy-Anne Anderson characters do not want to say what they are thinking” en dat ’n stihe die volgende verteenwoordig: “climaxes of emotion in interaction, the point at which the most damaging information has just been introduced into the dialogue” (Tannen, 1990:263). characters do not want to say what they are thinking” en dat ’n stihe die volgende verteenwoordig: “climaxes of emotion in interaction, the point at which the most damaging information has just been introduced into the dialogue” (Tannen, 1990:263). Teen dié agtergrond is dit voorspelbaar dat toneel 5 van Betrayal (die toneel waarin Robert uitvind dat sy vrou ’n verhouding het met Jeny, sy kollega en beste vriend) die grootste aantal pouses en stiltes het. Wanneer Robert Emma konfronteer oor die brief wat sy van Jerry ontvang het, kom pouses voor waar verwag sou kon word dat sy Robert oor die ware toedrag van sake sal inlig. Spanning bou op (ook aan die kant van die leser/gehoor), maar Robert en Emma vermy direkte konfrontasie deur hul gesprek oor ditjies en datjies voort te sit. Eers nadat ’n stilte dit duidelik maak dat ontkenning tevergeefs is en die waarheid nie langer uitgestel kan word nie, erken Emma dat sy en Jerry minnaars is: Robert: Ah yes. Well, that’s probably when 1 introduced him to you. Was there any message for me, in his letter? I mean in the line of business, to do with the world of pubhshing. Has he discovered any new and original talent? He’s quite talented at uncovering talent, old Jeny. Emma: No message. Robert: No message. Not even his love? Emma: We’re lovers (Pinter, 1978: 83-84). Emma: We’re lovers (Pinter, 1978: 83-84). Volgens Tannen (1990: 263) word pouses en stiltes in die potensieel plofbare situasie gebniik “(to) prevent the conflict from exploding and destroying die possibility of continuing the relationship”. Die pouses en stiltes fimksioneer as “geraas” wat direkte konfrontasie tussen Emma en Robert onderdruk en tegelyk hul emosionele reaksie impliseer. Enersyds identifiseer die ontvanger met die karakter se gemoedstoestand en andersyds kry die ontvanger die geleentheid om self die onvermelde, maar verwagte, botsende perspektief te verskaf In terme van die genremodel het dié pouses en stiltes in Betrayal poetiese en dramatiese fimksies. 3.3 Ekologiese beperkings Die beeindiging van dispute in alledaagse kommunikasie is dikwels die gevolg van kulturele, sosiale en ekologiese beperkings. Ekologiese beperkings behels “natuurlike” beperkings wat buite die deelnemers se beheer is. Geraas is byvoorbeeld ’n ekologiese beperking wat kan lei tot die beeindiging van ’n argument, omdat die gespreksgenote mekaar nie kan hoor nie (Grimshaw, 1990:297-301). Dit blyk - na aanleiding van empiriese ondersoek - dat die implisiete ekwivalente van ekologiese beperkings ook die terminering van dramatiese argumentasie tot gevolg kan hê. Manifestasies van “geraas” in dramatiese diskoers is, onder andere, uitgerekte (monologiese) spreekbeurte van karakters, karakters wat by mekaar verbypraat, en spreekbeurte met ’n hoe frekwensie van betekenisvolle, veelduidige pouses en stiltes vanwee die poging om direkte konfrontasie te vermy. Tsjechow se Die kersieboord illustreer hoe karakters by mekaar verbypraat: Lopachin: Nou moet daar tog uiteindelik ’n beslissing gedoen word: daar is nie meer bale tyd nie. Ten slotte is dit ’n doodeenvoudige saak. Is u gewillig om u grond as bougrond vir viUas te verpag of nie? U kan met ’n enkele antwoord, ja o f nee. ’n Enkele woord, niks meer nie. Ljoebow Andrejewna: Wie rook sulke verskriklike sigare ... (Tsjechow, 1975:27-28). Daar is geen verband tussen Lopachin en Ljoebow Andrejewna se spreekbeurte nie. Volgens Pfister (1988:150) dui dit op Andrejewna se “refusal to com­ municate” en is dit “an expression of her unwillingness to answer the question”. Weens haar emosionele verknogtheid aan die kersieboord is dit vir Andrejewna onmoontlik om bloot op rasionele gronde met Lopachin te argumenteer. Haar reaksie is tekenend van haar verwardheid en funksioneer imphsiet as “geraas” wat logiese argumentasie termineer. In terme van die genremodel behels dié strategic generiese interaksie. Enersyds identifiseer die leser/gehoor hom/haar met Ljoebow Andrejewna se gemoedstoestand wat haar deehiame aan dramatiese dialoog verhinder, dit wil sê, dit het ’n poetiese fimksie. Andersyds fimksioneer dit steeds dramatics aangesien die ontvanger gekonfronteer word met die opposisie tussen ’n rasionele en ’n emosionele benadering by die oplos van ’n probleem. Na aanleiding van Saunders se hipotese dat “exuberant noise and grim silence are in some respects fimctiona] equivalents” aangesien “both may be used in the management of strong but problematic emotions”, ondersoek Tannen (1990:260) hoe stihe gebruik word tydens konfliksituasies in Pinter se Betrayal. In haar analise lei sy af dat pouses (die minimale aanwesigheid van stilte) “show that the 82 ISSN 0258-2279 Uterator 19(2) Aug. Peter: I DON’T UNDERSTAND! (Albee, 1962:133). Die dramatiese dialoogstrategie word dus getematiseer. Die oimioontlikheid van gesprek word deur die afwesigheid van dialoog (die monologiese taalsituasie) benadruk. Die gebrek aan kommunikasie tussen Jerry en die hond, wat blyk uit die narratiewe vertelhng, is analoog met die gebrek aan kommunikasie tussen Jerry en Peter, wat ondersteun word deur die afwesigheid van dialoog. Die monoloog het in terme van die genreraam dus sowel narratiewe as dramatiese fiinksies. 3.3 Ekologiese beperkings Indien aanvaar word dat dramastrategiee as imphsiete ekwivalente van ekologiese beperkings kan fimksioneer en ooreenkomstig kan lei tot die beëindiging van dramatiese argumentasie, kan sodanige strategiee objeklief in The Zoo Story geidentifiseer en verklaar word. Uterator 19(2]Aug. 1998:73-68 ISSN 0258-2279 83 Die Identlfikasle van generles onderskeidende strategleë In dramatlese kommunlkasie.. Die Identlfikasle van generles onderskeidende strategleë In dramatlese kommunlkasie... In ’n monoloog (p. 125-133) vertel Jerry vir Peter van sy verhouding met die losieshuishoudster se hond. Jeiry begin sy vertelling deur dit ’n titel te gee: In ’n monoloog (p. 125-133) vertel Jerry vir Peter van sy verhouding met die losieshuishoudster se hond. Jeiry begin sy vertelling deur dit ’n titel te gee: Jerry: (...) {as if reading from a huge bill-board) THE STORY OF JERRY AND THE DOG! (Albee, 1962:125). Jerry: (...) {as if reading from a huge bill-board) THE STORY OF JERRY AND THE DOG! (Albee, 1962:125). Jerry: (...) {as if reading from a huge bill-board) THE STORY OF JERRY AND THE DOG! (Albee, 1962:125). Hy verhaal dan chronologies hoe sy verhouding met die hond verloop het. Elke dag moes Jerry met moeite deur die ingangsportaal verby die huishoudster en die hond beweeg. Die huishoudster het hom begeer; die hond wou hom byt. In ’n poging om sy verhouding met die hond te verander, het hy begin om hamburgers vir die hond te koop. Sender sukses, helaas. Toe besluit hy - aangesien hy nie die hond met sy aandag kon verander nie - om hom te vergiftig met ’n vleiskoekie vol rottegif. Die hond het egter oorleef, en toe hy en Jerry mekaar daama weer met die oe meet, het Jerry besef niks het verander nie. Hulle het mekaar steeds gewantrou; van kommunikasie was daar steeds geen sprake nie: Jerry: (...) We had made many attempts at contact, and we had failed (Albee, 1962:132). In die monologiese vertelling word die narratiewe verwagting dat tydruimtelike verloop verandering meebring, doelbewus ondermyn. Ten spyte van ’n opeen- volging van gebeurtenisse in tyd en ruimte het die verhouding tussen Jerry en die hond nie verander nie. Op dié manier word die potensiaal wat verhoudings het om te kan verander om betekenisvol te word, bevraagteken, dit wil sê die narratiewe strategie word op ironiese manier getematiseer. Terselfdertyd de-outomatiseer die lang monoloog die verwagte dialogiese taalsituasie wat dramatiese kommunikasie kenmerk. Dit fiinksioneer as “geraas” aangesien dramatiese argumentasie op dié manier getermineer word. 3.3 Ekologiese beperkings Peter tree nie toe tot die gesprek nie en aan die einde van Jerry se vertelling is sy reaksie: 3.4 Empatiese deiksis In “The problem of deixis in argimientation” analiseer Kryk (1987:27) onder meer sosiale deiksis en kategoriseer sy gevalle waartydens die spreker met die hoorder se perspektief identifiseer as “empathetic attachment”. So sal ’n dokter ISSN 0258-2279 84 Uterator19(2} Aug. 1998:73-88 Nancy-Ame Anderson se meelewing met sy pasiënt se perspektief blyk uit die gebruik van die eerste- persoon meervoud as hy/sy van die pasient vemeem: “Hoe voel ons vandag?”. se meelewing met sy pasiënt se perspektief blyk uit die gebruik van die eerste- persoon meervoud as hy/sy van die pasient vemeem: “Hoe voel ons vandag?”. Daarteenoor, in dramatiese dialoog, probeer die spreker soms ook sy/haar gehoor oortuig om empatie met sy/haar standpunt te hê, en teksstrategiee met dié doel funksioneer dan as die implisiete ekwivalente van empatiese geneentheid. As in gedagte gehou word dat die leser/gehoor eweneens die tweedepersoonposisie beklee, het dié strategieë dus ook die potensiaal om die leser/gehoor te beïnvloed. Twee strategiee met dié fimksie is die tersyde en die alleenspraak. In die tersydes in Shakespeare se The Merchant o f Venice neem Launcelot die gehoor in sy vertroue: Old Gobbo: Master young man, you, I pray you, which is the way to master Jew’s? Launcelot: (Aside) O Heavens! This is my true begotten father, who, being more than sand-bUnd, high-gravel blind, knows me not. I will try confusions with him. Gobbo: (...) Can you tell me whether one Launcelot, that dwells with him, dwell with him or no? Launcelot: Talk you o f young Master Launcelot? (Aside) Mark me now; now will I raise the waters (II,ii,30-43). ’n Funksie van dié tersydes is “to build up comic distance and to strenghten the atmosphere of bonhomie by encouraging the ‘complicity’ of the audience, or the phatic contact between the audience and the scheming figures” (Pfister, 1988: 140). Vertaal in terme van die genremodel beteken dit dat die spreker van die tersydes, soos die verteller, sy eie posisie versterk wanneer hy inligting gee aan die leser/gehoor ten koste van die karakter, en so afstand skep tussen hulle. Overgeset synde, sodanige tersydes het ’n bemiddelings-, en dus ’n narratiewe funksie. Die ontvanger kan egter die spreker se poging om hom/haar sy vertroueling te maak, aanvaar of verwerp, dit wil sê, die tersydes stel die ontvanger voor ’n keuse en funksioneer dus ook dramatics. 3.4 Empatiese deiksis Wanneer hierdie tersydes met die bekende “To be or not to be”-alleenspraak in Hamlet vergelyk word, is die verskil in fimksie opvallend. Hamlet spreek nog die ontvanger direk aan, nog buit hy die voordele van ’n bemiddelingsposisie uit. In die alleenspraak - “a favorite vehicle for self-expression and subjective utter­ ance” (Preminger, 1975:529) - word bloot sy gemoedstoestand gekommunikeer. Weliswaar identifiseer die ontvanger hom/haar met daardie bewyssynstoestand, en dit beteken in terme van die genreraam dat die efiFek van die strategic te danke is aan generiese interaksie. Enersyds het die alleenspraak ’n poëtiese fimksie. Andersyds fimksioneer dit dramaties aangesien die alleenspraak ’n iimerlike konflik van botsende perspektiewe imphseer. Uterator 19(2] Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279 85 D/e Identiflkasle van generles onderskeldende strategieë In dramatiese kommunlka D/e Identiflkasle van generles onderskeldende strategieë In dramatiese kommunlkasie.. As die wetenskaplike geldigheid aanvaar word van die identifikasie van teks- strategieë met die fiinksie om die hoorder (hetsy die karakter- of leser/toeskouer- ontvanger) se empatie met die spreker se standpunt te aktiveer, kan sodanige strategieë objektief in The Zoo Story geeien en verklaar word. As Peter hoor dat Jerry van Washington Square af in Fifth Avenue gestap het, veronderstel hy verkeerdelik dat Jerry in die gegoede buurt, the Village, woon. Jerry verduidelik dan dat hy met die moltrein na the Village gery het, sodat hy met Fifth Avenue tot by die dieretuin kon stap, Wanneer Jerry vir Peter wil oortuig dat ’n mens op soortgelyke manier ook in die lewe soms ’n ompad moet volg om by die regte bestemming te kom, gebruik hy die onpersoonlike derdepersoonsvorm: Jerry: (...) It’s one of those things a person has to do; sometimes a person has to go a very long distance out of his way to come back a short distance correctly (Albee, 1962:119). Die gebruik van die derdepersoonsvorm verhoed dat Jerry se standpunt as uit- sluitlik sy perspektief ervaar word. In die spreekbeurt neem Jerry die narratiewe vertellersposisie in en dit skep (narratiewe) afstand tussen die perspektief en die hoorder. Peter en die leser/toeskouer word sodoende nie gekonfronteer met Jerry se standpunt nie. Die hoorder ervaar dat hy/sy en die spreker in dieselfde verhouding staan tot die perspektief Hierdie strategie manipuleer die hoorder om die spreker se posisie te deel, dit wil sê Peter en die leser/toeskouer ervaar empatiese geneentheid vir Jerry se perspektief In terme van die genreraam het dié teksstrategie ’n narratiewe fimksie. 3.5 Komedie en tragedie as gevalle van generiese interaksie Vervolgens is dit moontlik om te verklaar waarom die komedie voorkeur gee aan narratiewe strategieë (soos die tersyde) en die tragedie aan poëtiese strategieë (soos die alleenspraak) - naas hul kenmerkend dramatiese strategieë. Afstand tussen die ontvanger en die komiese karakter dien as teenvoeter vir die ontvanger se besorgdheid cor dié karakter en is ’n voorwaarde vir die komiese effek. Strategiee met ’n bemiddelingsfiinksie bied die ontvanger ’n oorsigtelike perspektief en skep sodoende afstand tussen die leser/gehoor en die karakter. Dus, in beginsel word komedie gekenmerk deur strategieë met dramatiese en narratiewe fimksies. Dit verklaar Pfister (1988:82) se empiriese waameming dat afstand bestaan tussen die karakters en die ontvanger in komedies: “That these examples are largely taken from comedies is not coincidental, but rather a fiirther reflection of the special affinity between epic and comic structures”. Ook die tragedie se onderskeidende genrestrategiea kan met behulp van die genremodel verklaar word. Reeds Aristoteles het identifikasie met die tragiese held as voorwaarde gestel vir die ontvanger se belewing van die tragiese effek of katarsis (vgl. KauiBBnan, 1981:413). Aangesien identifikasie met ’n gemoedstoestand ’n 86 ISSN 0258-2279 Uterator 19(2) Aug. 1998:73-88 Nancy-Anne Anderson funksie van die poesiesisteem is, word die tragedie gekenmerk deur strategieë met dramatiese en poetiese fimksies. funksie van die poesiesisteem is, word die tragedie gekenmerk deur strategieë met dramatiese en poetiese fimksies. 4. Samevatting Enkele implisiete teksstrategieë waarvolgens argumentasie in dramatiese diskoers gestruktureer word, is geekspliseer met behulp van die genremodel en via die benutting van eksplisiete argumentasiestrategiee in nie-literêre kommunikasie. Enersyds het die analise van sodanige strategieë in terme van die genremodel die verband tussen teksstrategie en genrereel verklaar. Andersyds is die potensiaal van die model verhoog aangesien ’n poging aangewend is om die wetenskaplike identifikasie van addisionele dramastrategieë, sowel primêr as sekondêr, te standaardiseer. f p j p Tannen, Deborah 1990. Silence as conflict management in fiction and drama. Pinter’s Betrayal and a short story “Great Wits”. In: Grimshaw, Allen D. (ed.) Conflict talk: Socio- linguistic investigations o f arguments in conversations Cambridge : Cambridge University Press, p. 260-279. Stelleman, Jenny. 1992. Aspects o f dramatic communication: action, non-action, interaction: A.P. Cechov, A. Blok, D. Charms Amsterdam : Rodopi. y p Tsjechow, A. 1975. Die kersieboord. Vertaal deur Karel Schoeman Kaapstad: Human & Rousseau. , , p Strydom, Leon. 1996. Genology: In search of adequacy. In: Hendrix Harald et al. (eds.) Th search for a new alphabet. Amsterdam : John Benjamins, p. 228-233. D/e Identiflkasle van generles onderskeldende strategleé In dramatlese kommunikasle... Uterator 19(2} Aug. 1998:73-88 Bibliografie Albee, Edward. 1962 The Zoo Story. London : Jonathan Cape. Anderson, Nancy-Anne. 1997 Sluiting in die drama Literator, 18(l):51-64, April. Albee, Edward. 1962 The Zoo Story. London : Jonathan Cape. Albee, Edward. 1962 The Zoo Story. London : Jonathan Cape. Anderson, Nancy-Anne. 1997 Sluiting in die drama Literator, 18(l Beckett, Samuel. 1965^. Waiting for Godot. London : Faber & Fab Bingham, Mark, B. 1993. The multiple plot in Fletcherian tragicomedies. Studies in English Literature. 1500-J900, 33(2):405-423. Brownstein, Oscar L 1991. Strategies o f drama: The experience o f form. New York Greenwood Press. Fisher, Walter R. & Filloy, Richard A 1982. Argument in drama and literature: An exploration. In: Cox, Robert J. & Willard, Charles Arthur, (eds.) Advances in argumentation theory cmdresearch. Carbondale: Illinois University Press, p. 343-362. Grimshaw, Allen D. 1990. Research on conflict talk: antecedents, resources, findings, directions. In: Grimshaw, Allen D. (ed.) Conflict talk: Sociolinguistic investigations o f arguments in conversations. Cambridge : Cambridge University Press, p. 281-324. Hirschberg, Stuart. 1996 Strategies o f argument Boston : Allyn & Bacon. Kauffman, Charles. 1981. Poetic as argument The Quarterly Journal o f Speech, 67(4):407- 415 Kryk, Barbara. 1987. The problem of deixis in argumentation In: Van Eemeren, Frans H et al. (eds.) Argumentation: Perspectives and approaches Dordrecht : Foris Publications p. 27-35 McDonald, Daniel 1989*. The language o f argument New York : Harper & Row. Pfister, Manfred 1988. The theory and analysis o f drama Translated by John Halliday Pfister, Manfred 1988. The theory and analysis o f drama Translated by John Halliday Cambridge : Cambridge University Press. Pinter H 1978 Betrayal London : Eyre Methuen Pfister, Manfred 1988. The theory and analysis o f drama Translated by John Halliday Cambridge : Cambridge University Press. Pinter, H. 1978 Betrayal. London : Eyre Methuen Preminger, Alex (ed.) 1975 Princeton encyclopedia o f poetry and poetics. London Macmillan. Schellens, Peter Jan & Verhoeven, Gerard 1994^. Argument en tegenargument: een inleiding in de analyse en beoordeling van betogende teksten. Groningen : Nijhoff. Shakespeare, W 1951 Ihe merchant o f Venice. In: Alexander, P. (ed.) The complete works London : Collins. Sherwood, Richard 1992. The use of motifs in Gogol’s drama Essays in Poetics: The Journal o f the British Neo-Formalist School, 17(2): 1 -14. Uterator 19(2} Aug. 1998:73-88 87 ISSN 0258-2279 Uterator 19(2} Aug. 1998:73-88 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/523/686

Afrikaans

Boekaankondígings / Book announcements Boekaankondígings / Book announcements Boekaankondígings / Book announcements Jansen, Ena. 1996. Afstand en verbintenis. Pretoria : Van Schaik Akademies. 354 p. Prys: R79.95. ISBN 0627 021352. Jansen, Ena. 1996. Afstand en verbintenis. Pretoria : Van Schaik Akademies. 354 p. Prys: R79.95. ISBN 0627 02135 Elisabeth Eybers se unieke posisie en status in die Afrikaanse en Nederlandse letterkunde was die aanleiding vir Ena Jansen se doktorale studie wat uiteindelik op hierdie publikasie uitgeloop het. Hoewel die boek deurgaans fokus op die poësie van Eybers, is daar ’n byna biografiese inslag omdat die aandag gevestig word op die konsekwensies vir die poësie van bepaalde biografiese omstandighede van die digteres. Op dié manier word boeiende agtergrondinligting oor die gedigte self, oor die uitgewers en uitgewerye met wie Eybers saamgewerk het en oor Eybers se Nederlandse leefwêreld gegee. Daar word van verskillende soorte bronne gebruik gemaak, waarvan onderhoude met Eybers my veral geinteresseer het. Verder word aandag gegee aan meer tegniese aspekte van Eybers se poësie, die verhouding en invloed van die Nederlandse omgewing en taal op haar taalgebruik en die verhouding tussen die poesie en die twee potensiële lesersgemeenskappe. Die boek word afgesluit met ’n hoofstuk wat die sentrale tematiek in die bundels Respyt (1993) en Nuweling (1994) bekyk. Hen van die bates van die boek is dat Jansen daarin slaag om wetenskaplik te bly terwyl sy soepel en gemaklik formuleer. Die inligting word byna verhaalmatig georden en dit hou die geweldige hoeveelheid inligting nie net verteerbaar nie, maar maak die boek toeganklik en besonder aantreklik. Hierdie werk oor Elisabeth Eybers is myns insiens ’n waardige bydrae tot die korpus van studies oor Eybers, maar meer nog, dit bevat belangrike aksente wat die inkorporering van biografiese en ander buite-literêre materiaal in literêre studies betref Op dié manier kom ’n soepel en toeganklike literêre studie tot stand wat vir sowel die wetenskaplike, die student en die gewone leser boeiend en bevredigend sal wees. Smit, Johannes A., Van Wyk, Johan & Wade, Jean-Philippe (eds.). 1996. Rethinking South African Literary History. Durban : Y Press Prys: R95 00. ISBN 1-875094-05-9. Die Centre for (he Study o f Southern African Literature and Languages het in 1994 tot stand gekom aan die Universiteit van Durban-Westville en in Mei 1995 is ’n seminaar gehou om die terrein van die literêre geskiedskrywing in ’n veeltalige demokratiese Suid-Afrika te verken. Rethinking Southern African Lilerator 18(1) April 1997:136-137 136 ISSN 0258-2279 Boekaankondigings / Book announcemenis Literary History is ’n versameling van die referate wat tydens hierdie byeenkoms gelewer is. Literary History is ’n versameling van die referate wat tydens hierdie byeenkoms gelewer is. Uleralor 18(1) April 1997:136-137 ISSN 0258-2279 Uleralor 18(1) April 1997:136-137 Jansen, Ena. 1996. Afstand en verbintenis. Pretoria : Van Schaik Akademies. 354 p. Prys: R79.95. ISBN 0627 02135 Die iiele toneel van die literatuurgeskiedskrywing word in die bundei onder oe geneem en die terrein word verken vanuit verskiilende perspektiewe. Daar is in die essays besinning oor die konsepte en die terminologie in terme waarvan die literatuurgeskiedskrywing as ’n projek in die nuwe Suid-Airikaanse bestel aangepak sou kon word en konsepte soos nasie, kultuur en literaluur word telkens omskryf. Die projek om ’n nuwe relevante en dinamiese bestel ten opsigte van literatuurgeskiedskrywing te betree, vereis ’n verkenning en kritiese beskouing van kwessies soos die meertalige aard van die samelewing, die aflê van die apartheidsverlede, die vestiging van ’n stel nuwe opvattings en die daadwerklike totstandkoming van ’n omvattende en inklusiewe literêre geskiedenis. Die bydraes kom uit verskiilende taalgebiede en kulture en fokus op verskiilende aspekte van die breë problematiek. Oor die geheel beskou, kom ’n uiters aktuele onderwerp hier aan die bod en dit word op wetenskaplike wyse behandel deur insigte uit verskiilende wetenskaplike denkpatrone te gebruik. Die boek maak ’n belangrike bydrae tot ’n kemkwessie in die kontemporêre literatuurstudie en behoort as ’n belangrike bron by die bestudering van literatuurgeskiedskrywing as sodanig, maar ook by enige relevante kontemporêre visie op die literatuurstudie in Suid-Afrika gebruik te word. Heilna du Plooy Dept. Afrikaans en Nederlands Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Uleralor 18(1) April 1997:136-137 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 137

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/535/701

Afrikaans

Ideological norm replacement and the Afrikaans desk dictionary of the nineties In South Africa the past decade has been marked by extensive socio­ political changes and by concomitant linguistic changes. These changes may be regarded as instances of norm replacement - a process during the course of which a norm or a set of norms is gradually replaced by another norm or set of norms. It is maintained that the standard synchronic dic­ tionaries of a language not only have the obligation to reflect lexicalised norm replacements, but also to make projections with regard to future use. Two standard synchronic desk dictionaries o f Afrikaani, namely the eighth edition of Verklarende Afrikaanse Woordeboek (1992) and the third edition of Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (1994) are explored with special regard to their reflection of norm replacements within the domains of race and political ideology. It is shown that the com­ pilers of these dictionaries consciously and sincerely aimed at removing all racial bias but that they failed to record the diversity o f meaning within the political lexicon and the semantic shifts which have occurred within that lexicon during the past decade. Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare Adelia Carstens Departement Afrikaans Universiteit van Pretoria PRETORIA Abstract Ideological norm replacement and the Afrikaans desk dictionary of the nineties 1. Inleiding Uit die geskiedenis blyk dit dat Afrikaanse handwoordeboeke ongeveer elke de- kade hersien word - om enersyds verskuiwings van diverse aard binne die stan- daardtaalleksikon te weerspieël en om andersyds naas die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls as gesaghebbende normatiewe handleiding vir gebruikers te dien. Dit wil voorkom asof daar met meer as die normale dosis afwagting na die woordeboekgenerasie van negentig uitgesien is - deur sowel konsensieuse taalge- bruikers as deur taalkundiges. Een van die redes is dat daar gedurende die deka- Literator 16(1) April 1995:13-30 13 ISSN 0258-2279 deologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negenligerjare_ de van tagtig tot negentig soveel ingrypende sosio-politieke en normatief-taal- kundige verskuiwings in Afrikaans plaasgevind het. In hierdie bydrae word twee Afrikaanse handwoordeboeke wat sedert die begin van die negentigerjare verskyn het, te wete Verklarende Afrikaanse Woordeboel^ (VAJ'f^) en Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse TaaP {HA'f), met betrekking tot hulle sosiolinguistiese relevansie gemeet aan die mate waarin hulle die normverplasings van die afgelope dekade weerspieël, 2. Die begrip normverplasing Volgens Bartsch (1982:61) is een van die primêre funksies van norme om sosiaal- relevante aktiwiteite en handelinge in ’n gemeenskap - ook in ’n taalgemeenskap - te definieer (vergelyk ook Carstens, 1994:4-6). Norme is in beginsel konser- watief en indiwidue raak maldik verkleef daaraan, hoofsaaklik omdat norme rig- lyne voorsien vir gepaste sosiale opfrede, Volgens Bartsch (1981:89) kan norme Volgens Bartsch (1982:61) is een van die primêre funksies van norme om sosiaal- relevante aktiwiteite en handelinge in ’n gemeenskap - ook in ’n taalgemeenskap t d fi i ( l k k C t 1994 4 6) N i i b i l k relevante aktiwiteite en handelinge in ’n gemeenskap - ook in ’n taalgemeenskap - te definieer (vergelyk ook Carstens, 1994:4-6). Norme is in beginsel konser- watief en indiwidue raak maldik verkleef daaraan, hoofsaaklik omdat norme rig- lyne voorsien vir gepaste sosiale opfrede, Volgens Bartsch (1981:89) kan norme egter wel onder bepaalde omstandighede verander: ♦ Norme kan kreatief geskend word ter handhawing van die hoogste kom- munikasienorm, naamlik onderlinge verstaanbaarheid. Taalkundige norme op fonologiese, morfologiese, semantiese, sintaktiese, pragmatiese en orto- grafiese vlak kan dus verskuiwings ondergaan ter wille van die handhawing van die hoogste kommunikasienorm. * Norme kan wysigings ondergaan indien nuwe wetenskaplike insigte en teg- nieke ontwikkel word. Ontwikkelinge in die taalteorie en die metaleksiko- grafie kan veranderinge in woordeboeke dikteer, onder andere ter wille van groter sistematiek en makliker/vinniger inligtingontsluiting. * Norme kan wysigings ondergaan indien nuwe wetenskaplike insigte en teg- nieke ontwikkel word. Ontwikkelinge in die taalteorie en die metaleksiko- grafie kan veranderinge in woordeboeke dikteer, onder andere ter wille van groter sistematiek en makliker/vinniger inligtingontsluiting. * Indien daar ’n nuwe sosiale orde o f nuwe sosiale betrekkinge in 'n gemeen­ skap tot stand kom, mag normwysiging noodsaaklik wees. Die verskansing van groepregte deur streng taalnormering lei dikwels tot eksklusiwiteit en soms ook tot etnosentrisme - ’n verskynsel wat in die sosiokulturele geskie- denis van Afrikaans duidelik merkbaar is. Wanneer hierdie verknogtheid aan bepaalde norme egter die voortbestaan van ’n taal in gevaar stel of wan­ neer ’n nuwe politieke bestel verandering afdwing, moet dit noodwendig tot normveranderings lei. * Indien daar ’n nuwe sosiale orde o f nuwe sosiale betrekkinge in 'n gemeen­ skap tot stand kom, mag normwysiging noodsaaklik wees. 3. Metaleksikografíese normverplasings Volgens Gouws (1989:24) staan die tagtigerjare bekend as die “Goue Eeu van die Leksikografie”. Gedurende hierdie dekade het die leksikografie op sowel nasio- nale as intemasionale gebied ’n ongekende oplewing ondervind. Die kloof tussen taalwetenskap, metaleksikografie en taalgebruik is ook in ’n hoë mate oorbrug. Daar sou dus met reg verwag kon word dat die woordeboekgenerasie van negen- tig die belangrikste ontwikkelinge op die gebied van die teoretiese leksikografie moet reflekteer - veral in die mate wat hierdie ontwikkelinge sou kon bydra tot die aanbied van beter gebruiksleiding in woordeboeke. 2. Die begrip normverplasing Die verskansing van groepregte deur streng taalnormering lei dikwels tot eksklusiwiteit en soms ook tot etnosentrisme - ’n verskynsel wat in die sosiokulturele geskie- denis van Afrikaans duidelik merkbaar is. Wanneer hierdie verknogtheid aan bepaalde norme egter die voortbestaan van ’n taal in gevaar stel of wan­ neer ’n nuwe politieke bestel verandering afdwing, moet dit noodwendig tot normveranderings lei. Hoewel Bartsch se beskouings in verband met norme in hoofsaak deur die outeur van hierdie artikel onderskryf word, word Van Rensburg (1994:172) se term normverplasing verkies bo Bartsch (1981; 1982) se term normverandering. Daar word met Van Rensburg saamgestem dat norme self nie ‘verander’ nie, maar wel die persepsies van sprekers oor die geldigheid van norme. Verder word Literator 16 (I) April 1995:13-30 14 ISSN 0258-2279 Adelia Carstens aanvaar dat ’n stel ou norme nie eensklaps deur ’n stel nuwe norme vervang word nie. Die ou norme bly gewoonlik vir ’n tyd lank naas die nuwes voortbestaan en word eers met verloop van tyd volkome verdring deur die nuwes. aanvaar dat ’n stel ou norme nie eensklaps deur ’n stel nuwe norme vervang word nie. Die ou norme bly gewoonlik vir ’n tyd lank naas die nuwes voortbestaan en word eers met verloop van tyd volkome verdring deur die nuwes. Aangesien woordeboeke die taalwerklikheid getrou meet weerspieël, moet hulle ook die normverplasings weerspieël wat in ’n gemeenskap plaasvind. Een van die probleme wat sentraal staan in die leksikografiese reflektering van norm­ verplasings is die feit dat ’n mens met prosesse en nie met gebeurtenisse te doen het nie. Vasstelling van die norme op ’n gegewe tydstip is dus dikwels proble­ matics, behalwe miskien in die geval van preskriptiewe normering - soos spel- lingbereeling - wat gekoppel kan word aan ’n vaste datum en ’n gesaghebbende publikasie. Die leksikograaf is gewoonlik aangewese op sy/haar interpretasie van taalgebruiksdata wat in terme van frekwensie en spreiding as verteenwoordigend beskou kan word. Daar is veral drie tipes normverplasings wat gedurende die afgelope dekade pro­ minent geword het en wat belangrike implikasies vir die Afrikaanse leksikografie het, naamlik metaleksikografiese, preskriptiewe en ideologiese normverplasings. Vervolgens word ’n kort oorsig gegee van eersgenoemde twee tipes en daama word ideologiese normverplasings in meer besonderhede bespreek. 4. Preskriptiewe normverplasings Een van die take van die standaard sinchroniese woordeboeke van ’n taal is om die gebruiklikste leksikale items van daardie taal met hulle erkende ortografiese vorm(e) weer te gee volgens die riglyne en reëls van die hoogste normatiewe taalgesag. In die geval van Afrikaans is hierdie gesag tans nog gesetel in die Taalkommisie van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, met die AfVS as mondstuk. Een van die take van die woordeboekgenerasie van ne- gentig sou wees om wysigings in die agste uitgawe van die Afrikaanse Woordetys en Spelreëls, wat in 1991verskyn het, sistematies te weerspieël om sodoende Literator 16 (I) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 15 Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare__ antwoorde op ’n verskeidenheid leksikale en ortografiese soekvrae aan die gebruiker te bied. Preskriptiewe normering het egter nie uitsluitlik op leksikale en ortografiese bereeling betrekking nie; dit het ook te doen met leksikografiese sensorering. Lemmas wat ongeëtiketteerd in handwoordeboeke opgeneem word, kry outo- maties die stempel van ‘standaardtaalwoorde’ en dié wat we! op een of ander wyse geëtiketteer word, word gemerk as ‘kontekstueel ingeperk’, In Afrikaanse handwoordeboeke is kunsmatige sensuur tot en met die vorige woordeboek- generasie volgehou vir sover dit Engelse beinvloeding betref Sedert die tagtiger- jare het daar egter vanuit taalkundekringe stemme begin opgaan vir die sanksio- nering van gebruiksrealiteite, veral met betrekking tot Anglisismes (vergelyk on- der andere Combrink 1984; Gouws 1993). Hierdie sensuurverslapping is onder meer gereflekteer in normatiewe woordeboeke soos Sakhoek van regie Afrikaans en Die korrekte w oorJ (Van der Merwe & Ponelis, 1991). Negentigerwoorde- boeke het eintlik geen ander keuse as om erkenning te gee aan die verskuiwing van hierdie interne norme nie en om sowel hulle opnamebeleid as sensorering van lemmas deur middel van leksikografiese kommentaar te verslap. 5.1 Inleiding Gedurende geen ander era in die geskiedenis van Afrikaans het daar soveel verskuiwings plaasgevind in die sosio-politieke en ideologiese persepsies van sprekers as juis gedurende die tagtiger- en vroeë negentigerjare nie. In die breë gemeenskap het daar ’n toenemende gesindheid van verdraagsaamheid begin posvat - ’n gesindheid van ‘akkommoderend’ te wees teenoor sprekers met ander ideologiese inklinasies en normsisteme as die eie. Van Rensburg (1992:183) wys daarop dat sosiale normverplasings dikwels ge- paard gaan met taalnormverplasings, en gedurende die afgelope dekade het hier­ die tendens merkbaar geword in die taalgebruik van Afnkaanssprekendes. Doel- bewuste pogings is ook deur die media aangewend om negatiewe stereotipering te vermy. Hierdie verhoogde sensitiwiteit met betrekking tot kontroversiële leksikale items het aanleiding gegee tot ’n strewe na ‘politiese korrektheid’. Pseudo-sosiale eufemismes soos informele hehuising (in plaas van plakkershutte) en ontwikkelende gemeenskappe (in plaas van agtergeblewe gemeenskappe) word vandag algemeen in die nuusmedia gebruik. Seksisme word die nek inge- slaan deur onder andere die gebruik van geslagsneutrale leksikale items soos segspersoon (in plaas van segsmari) en mensekrag (in plaas van mannekrag) asook deur die vermyding van die manlike voomaamwoord hy waar daar nie Lilerator 16 (1) April 1995:13-30 16 ISSN 0258-2279 Adelia Carstens spesifiek na ’n manlike referent verwys word nie. Ook benamings wat deur be- paalde rassegroepe negatief ervaar mag word, word aangepas of vervang. In plaas van Hottentotte word Koi gebruik, en in plaas van inheemse tale of inboor- lingtale word outochtone tale gebruik , spesifiek na ’n manlike referent verwys word nie. Ook benamings wat deur be- paalde rassegroepe negatief ervaar mag word, word aangepas of vervang. In plaas van Hottentotte word Koi gebruik, en in plaas van inheemse tale of inboor- lingtale word outochtone tale gebruik , Die normatiewe taalhandleidings van die postapartheidsera, waaronder ook woordeboeke ressorteer, moet hierdie uitvloeisels van ’n ‘postapartheidsideolo- gie’ noodwendig weerspieel. ’n Simplistiese oplossing sou wees dat daar ge- woon met alle vorme van stereotipering en diskriminasie weggedoen moet word. Die probleemvraag is egter volgens watter riglynel Die opstel en implementering van ’n leksikografiese beleid word veral gekompliseer deur die feit dat daar uitlopende taalteoretiese perspektiewe bestaan rondom kwetsende leksikale materiaal. Esterhuyse (1987) handhaaf byvoorbeeld ’n sterk deterministiese benadering. Hy meen dat ’n fiktiewe werklikheidsbeeld deur Afrikaanse handwoordeboeke (in die besonder H A 'f) geskets word op grond van die eensydige opname van apartheidswoorde en dat dié praktyk ’n kousale invloed op taalgebruik het. 5.1 Inleiding Webb (1989) daarenteen, volg ’n sosiolinguistiese benadering en beskou die taak van standaardwoordeboeke derhalwe nie as ideologies-sensorerend nie. Na sy mening kan woordeboeke dus nie ’n betekenisvolle invloed op die toekomstige taalgebruik van gebruikers uitoefen nie. Die kognitiewe benadering sluit hierby aan. Kognitiwiste (vergelyk onder andere Johnson, 1987) aanvaar dat taalgebrui- kers (én dus ook woordeboekgebruikers) oor bepaalde prelinguistiese kognitiewe modelle beskik waarvolgens die inligting behorende tot kennisdomeine soos by­ voorbeeld die politick, ras, geslag, godsdiens, ensovoorts, gestruktureer word, en waarvolgens individue sin maak uit hulle daaglikse ervarings. Kognitiewe strukture het egter primêr ’n kulturele ervaringsbasis - hulle word slegs gedeel- telik deur taalgebruik gevorm. Dit is dus onwaarskynlik dat taaldata wat in woor­ deboeke opgeneem is - en waarmee die gebruiker slegs sporadies in aanraking kom - ’n kousale invloed op sowel kognitiewe strukture as op taalgebruik sal hê. Die samestellers van ’n woordeboek hoef natuurlik nie noodwendig ’n keuse te maak tussen die sterk deterministiese en die sosiolinguistiese benaderings nie. Albei standpunte (moontlik in gewysigde vorm) sou vir die negentigerleksiko- graaf nut kon hê. Uit Esterhuyse se betoog sou die argument aanvaar kon word dat die apartheidsleksikon in ’n nuwe politieke bestel geen legitimiteit en be- staansreg het nie aangesien dit ontstaan het in die mond en uit die pen van ’n nie- legitieme wit establishment wat weens sy politieke en ekonomiese mag één ideo- logiese subleksikon van Afrikaans in woordeboeke opgeneem het. Esterhuyse se standpunt sluit ook indirek aan by die leksikografiese beskouing van Zgusta (1971:210-211), naamlik dat standaard sinchroniese woordeboeke wel op die huidige woordeskat moet konsentreer, maar ook projeksies oor toekomstige 17 Lileralor 16 (!) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare__ taalgebruik moet lean maak op grond van die sistematiek van bepaalde taal- gebruikstendense. Sodanige projeksies sou as ’n handige kompas kon dien om verantwoordelike leksikografie te rig. Dit sou die leksikograaf selfs daartoe kon lei om die skrapping van eensydige ‘apartheidswoordeskat’ emstig te oorweeg. Webb se betoog sou weer die insig kon bring dat taalgebruikers ’n woordeboek nie holisties beskou of hanteer nie, maar atomisties, en dat die ideologiese struk- tuur van die opgenome leksikon nie op grond van sporadiese gebruik deur die gebruiker sistemies geintemaliseer sal word nie. Dit impliseer dat kontroversiële lemmas nie summier geskrap moet word nie, maar dat hulle eerder opgeneem moet word met die nodige perspektiwisering deur etikette en gebruiksadvies. 5.1 Inleiding Ideologie is kennelik ’n baie uitgebreide verskynsel en word onder andere gema- nifesteer op die terreine van ras, geslag, politick en godsdiens. In hierdie bydrae word slegs aan normverplasings op die gebied van rassebeskouings en party- politiek aandag geskenk en aan die mate waarin hierdie normverplasings gere- flekteer word in VAW^ en HAT^. 5.2.1 Makrostrukturele aanpassings Sowel in die “Voorwoord” as die “Gids vir die gebruiker” maak die samestellers van VA geen eksplisiete melding van rassistiese of ander kwetsende leksikale items nie. In die “Voorwoord” word slegs die volgende algemene stelling ge- maak: “Talle verouderde lemmas is geskrap en baie nuwes is opgeneem.” Vir die gebruiker impliseer dit waarskynlik dat woorde geskrap is wat in onbruik ge- raak het, en wat miskien nog net in ou geskrifte of in die taalgebruik van ouer sprekers voorkom. Nadere ondersoek het egter getoon dat van die ongeveer 200 lemmas wat onder die letter K alléén geskrap is, slegs ongeveer die helfte as ‘temporeel verouderd’ beskou kan word. Die ander 100 lemmas kwalifiseer eerder as ‘ideologies verouderd’ omdat hulle gedurende die apartheidsera geskep is deur die ekonomies en polities dominante rasgroep (die sogenaamde blankes) om op neerhalende of beledigende wyse na die sogenaamde swart en bruin rasgroepe te verwys, of om apartheidstrukture te sanksioneer. Onder die be- noemers van eensydige rassestereotipes ressorteer die lemma Kaffer asook sowat 68 verklaarde komposita met kaffer- as eerste stam, die lemma Koelie plus vyf verklaarde komposita met Koelie- as eerste stam, asook vier verklaarde kom­ posita met -meid as laaste stam. Hierbenewens is ook vyf verklaarde komposita met kombuis- (as pejoriserende bepalerstam) geskrap, sowel as ses verklaarde komposita met kleur- as eerste stam. Boer is waarskynlik nie geskrap nie omdat dit dikwels melioratief gebruik word. Soos uit Tabel 1 blyk, is die definiens (vgl. Gouws, 1989:39) in die agste uitgawe van VAW wd gewysig deur Suid-Afrikaner Lilerator 16 (I) April 1995:13-30 18 ISSN 0258-2279 Adelia Carsíens te vervang met Afrikaner en die lande van herkoms uit te brei na Frankryk en Duitsland, Ongelukkig word die pejoratiewe betekenis- en gebruikswaardes van Boer steeds nie verreken nie. te vervang met Afrikaner en die lande van herkoms uit te brei na Frankryk en Duitsland, Ongelukkig word die pejoratiewe betekenis- en gebruikswaardes van Boer steeds nie verreken nie. Tabel 1 lemma VAW’ VAW''8 Boer Suid-Afrikaner van Hollandse afkoms; die ~ in horn is dood, hy is vcrengels Afrikaner van Nederlandse, Franse en Duitse herkoms; die - in horn is dood, hy is verengels ’n Mens wonder onwillekeurig of die kategoriese skrapping van alle leksikale items wat as eensydig rassisties aangevoel is, nie dalk gemotiveer is deur die agste uitgawe \snA W S, waarin meer as veertig rassistiese woorde geskrap is nie. 5.2.1 Makrostrukturele aanpassings Die skrappings in die A fVS is natuurlik volkome verstaanbaar aangesien dié bron ’n gespesialiseerde normatiewe woordeboek is wat nie voorsiening maak vir genuanseerde kommentaar nie, en wat onverantwoordelik sou optree indien ‘sensitiewe’ leksikale items ongekommentarieerd opgeneem sou word. (Verge- lyk in hierdie verband Hauptfleisch 1993:119-120.) Dieselfde oorwegings kan egter nie vir ’n deskriptiewe woordeboek soos VAW geld nie en ’n kemvraag, wat aansluit by die gemelde polemiek tussen Esterhuyse en Webb (kyk 5.1 hierbo), is of dit wel die taak van ’n sinchronies-deskriptiewe woordeboek is om polities- ideologiese sensuur op so ’n radikale wyse toe te pas. As argument ten gunste van volledige skrapping sou wel aangevoer kon word dat rassistiese leksikale items eensydig geskep is deur ’n gedeelte van die Afiikaans- sprekende bevolking en om dié rede geen legitimiteit het nie. Die argument sou verder gevoer kon word deur te voorspel dat hierdie leksikale items spoedig in die postapartheid-Suid-Afrika uit die leksikons van taalgebruikers sal verdwyn, en daarmee saam ook die stereotipiese raskategorieë wat so lank daardeur beves- tig is. Die belangrikste argument téén volledige skrapping sou wees dat ’n standaardwoordeboek primêr ’n deskriptiewe opdrag het en dat gebruiks- frekwensie inderdaad nog wel die opname van bepaalde rassismes regverdig. Alleen die tyd sal leer of die outeurs van VAlv deur hulle skrappingsbeleid ver- antwoordelik opgetree het, en taalgebruikstendense in die nabye toekoms korrek voorspel het. Wat HA7' betref, lyk die situasie ietwat anders. Sowel uit die “Voorwoord” (toe- ligtende aantekeninge) van HAT^ as in ’n bespreking van die woordeboek in Beeld van Woensdag 18 Mei 1994, is dit duidelik dat die samestellers opreg daama gestreef het om die ideologiese normverplasings van die afgelope dekade Literator 16 (I) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 19 Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negenligerjare te weerspieel, maar sonder om ‘volstruispolitiek’ te bedryf wat tot ’n ‘verwronge beeld’ sou kon lei. In die “Voorwoord” word eksplisiet gemeld dat kwetsende terme op die gebied van veral ras, maar ook geslag, godsdiens, politiek en spot- name tot die minimum beperk is, te weerspieel, maar sonder om ‘volstruispolitiek’ te bedryf wat tot ’n ‘verwronge beeld’ sou kon lei. 5.2.1 Makrostrukturele aanpassings In die “Voorwoord” word eksplisiet gemeld dat kwetsende terme op die gebied van veral ras, maar ook geslag, godsdiens, politiek en spot- name tot die minimum beperk is, Onder die rassismes wat weggelaat is, ressorteer veral eensydig en eenduidig kwetsende komplekse lemmas soos kaffermeid en kafferboetie asook komplekse lemmas waarby die rasbenaming ’n minderwaardige gehalte aandui ten opsigte van die saak wat benoem word, byvoorbeeld kafferblits (“goedkoop brande- wyn”), kafferhond (“onaansienlike bond of brak van gemengde ras”) en kaffer- werk (“werk wat ... benede die waardigheid van ’n witmens geag word”). Ge- bruiklike benaminge vir plante en diere wat ’n rasbenaming as eerste komponent bevat - byvoorbeeld kafferboom, kaffer-wag-’n-bietjie, kafferslangwortel en kafferwaatlemoen - is moontlik behou omdat hulle nie eksplisiet raskwetsend is nie, 6f omdat daar gemeen is dat skrapping ’n leksikale leemte sou laat. 5.2.2 Mikrostrukturele verstellings Dit is duidelik dat die outeurs van VAW^ daarmee ems gemaak het om alle de- finiense wat rassistiese elemente bevat, te herskryf. Onder K in VAW^ vind ’n mens verstelde definisies by onder andere die lemmas kampong, kikuyu, kom- bersdraer, Korana, Kreool, Kris, kroeskop en kussingblok. Feitlik deurgaans is kwetsende verwysings na ras en bloedvermenging volledig geskrap. Die woord/ woorddeel Bantoe is deurgaans in definiense geskrap of vervang, en Hottentotte is vervang met Koikoi. Hoewel VAW^ baie moeite gedoen het om rassisme te verwyder, het daar egter tog definiense deurgeglip wat steeds as diskriminerend ervaar kan word, soos in die geval van kombersdraer. “iemand wat nog nie onder die invloed van die blanke beskawing is nie”. Hoewel H A 'f bepaalde rassismes as lemmas behou het, is emstig gepoog om die kwetsende aard daarvan aan te toon met behulp van etikette of kommentaar/ gebruiksadvies aan die einde van die definiens, soos in die geval van die lemmas Kaffer, kaffer-, Kleurling en Hotnot. Die kommentaar of gebruiksnota, wat in HAT^ dikwels aan die einde van die definiens (na ’n aandagstreep) aangebied word, stel dit meestal eksplisiet dat die betrokke leksikale item as kwetsend er­ vaar word en doen dan ’n beroep op die gebruiker om die gebruik daarvan liefs te vermy. In label 2 hieronder word die gebruiksadvies deur onderstreping gemerk. Om die opname van ’n aantal plant- en diemame met die pejoratiewe rasbena­ ming kaffer- as eerste lid te motiveer, is kaffer- as ’n poststreeplemma opgeneem en soos volg gedefinieer: “Nog veel voorkomend as eerste lid van benaminge vir plante, diere en instrumente en dan moeilik te vermy en stellig meer neutraal aangevoel.” Ten spyte van die samestellers se goeie bedoelings is die definiens Literator 16 (I) April 1995:13-30 20 ISSN 0258-2279 Adelia Carstens lomp geformuleer en ontbreek ’n eksplisiete kruisverwysing na die leksikale lem­ ma Kaffer, waarmee die streeplemma vergelyk word deur middel van die klous “meer (outeur se kursivering) neutraal aangevoel” (vergelyk Tabel 2 hieronder). lomp geformuleer en ontbreek ’n eksplisiete kruisverwysing na die leksikale lem­ ma Kaffer, waarmee die streeplemma vergelyk word deur middel van die klous “meer (outeur se kursivering) neutraal aangevoel” (vergelyk Tabel 2 hieronder). Dit is verblydend dat die samestellers van H A 'f in dis definiens van Boer met be- hulp van ’n gebruiksnota aandui dat dié leksikale item sowel ’n melioratiewe as ’n pejoratiewe gebruikstoepassing het. 5.2.2 Mikrostrukturele verstellings Ongelukkig word hierdie gebruiksvariasie nie geillustreer aan die hand van voorbeelde nie, en weerspieël die onverklaarde komposita -dogter, ~nooi, ~sem en ~volk slegs die melioratiewe gebruik. Verder verdien ’n bepaalde sekondêre betekenisonderskeiding wat uit die pejoratiewe gebruikstoepassing ontstaan het, naamlik “wit geregsdienaar”, ’n aparte po- liseemnommer en ’n aparte definisie. Polisemiese bantering sou gerugsteun kon word deur die feit dat ’n mens by Boer duidelik met twee afsonderlike klasse van objekte te doen het, te wete ‘rasgroep’ en ‘geregsdienaar’. Gebruiksadvies en pragmatiese kommentaar is egter nie die enigste middele wat in HAT^ gebruik is om rassisme te bekamp nie. Kwetsende (en soms selfs ook niekwetsende) gebruiksvoorbeelde, sinonieme, vaste uitdrukkings en onverklaar­ de komposita is by inherent rassistiese lemmas feitlik sonder uitsondering ge- skrap. Die lemmas Kleurling en Kaffer in HAJ^ (vergelyk Tabel 2) illustreer hierdie beleid en strategie. (Let wel, die deurstrepings in die /i47^-artikels dui op inligting wat in HAT^ geskrap is en die onderstrepings dui op toevoegings in H A f ) Literator 16 (I) April 1995:13-30 Tabel 2 Soos VAW^ moet ook HAT^ geprys word vir die skrapping van onnodige ras- verwysings en voorbeelde waarin rasgroepe negatief gestereotipeer word, veral waar dit nie noodsaaklik vir die betekenisverklaring van die betrokke lemma is nie. Soos VAW^ moet ook HAT^ geprys word vir die skrapping van onnodige ras- verwysings en voorbeelde waarin rasgroepe negatief gestereotipeer word, veral waar dit nie noodsaaklik vir die betekenisverklaring van die betrokke lemma is nie. Tabel 2 Tabel 2 le m m a H A T ^ H A T ^ Boer Lid van die Afrikanervolk; Afrikaner: Ek is mos Boer se kind. Boer(e); ..dogter, . .nooi, . .seun, ..volk Afrikaner, soms as skeld-. soms as orvswoord ed)ruik. Boer(e); Mlogter, ~iKX)i, -seun, -volk. Klcurlinge 1. Afstammeling van 'n blanke en 'n nie- blanke; bastef: Mesliese en mulalte is kleurlinge. 2. Kleurling. In Suid-Afrika, lid van ’n groep van die gekleurde bevol- I. Afstammeling van 'n blanke en 'n nie- blanke: Mesliese en mulalte is kleurlinge. 2. Kleurling. In Suid-Afrika, lid van 'n groep van die seklcurde bevolkine - deur die meeste Dcrsone teenoor of van wie dit eebniik word. as neerhalend en diskriminerend aaneevoel. en dus liefs te vermv. Literator 16 (I) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 21 Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare Kaffer' I. Inboorling van die Bantoeras [in Suid- Afrika] - vroeir as neutrale benaming gebmik, maar tans as skeldnaam gcvoel; notufel, Bonloe; Afriltniui:-----Die ooríoi die Blankea en die Kaffm .— Die fieffm I die Ooatelike Piwimie. bodiondo ..bniid, bfuin. ..dans, ..diensbode, ..dfBg, sbiedr ■*______ »#\1__________ , .ilUL, ..ttiTiii, . ■jmtg, . .luttu, . .m t n u u c , »ie, ..pondok. . skool. . .strooptog, . vrou. Benaming vir ’n lid van ’n swart ras in Suid- Afrika, maar nnk vir ’n lid van ander groeoe SOPS Neeers - vroeër veelal ’n neutrale benaming, maar tans sterk neerhalend of as skeldnaam eivaar, en dus te vermv. kaffer-* Eerste lid van ss. met die bet. (1) deur ka&éfs— gebmik,---- gekweek Nog veel voorkomend as eerste lid van benaminge vir plante, diere en instramente £n dan mocilik te vermv en stellig meer neutraal aangevoel. (3) betreffende. bestannde uit, behorende tot Koffefs— — sees— Kafléfft----bv^----i« Hotnot Wisselvorm van Hottentot. Wisselvorm van Hottentot - tans as vorm en benaming as belcdiKCnd crvaar deur pcrsone van gn tgenopr wig (>il g^iyik wprd. (?n dus te vermv. Benaming vir ’n lid van ’n swart ras in Suid- Afrika, maar nnk vir ’n lid van ander groeoe SOPS Neeers - vroeër veelal ’n neutrale benaming, maar tans sterk neerhalend of as skeldnaam eivaar, en dus te vermv. Wisselvorm van Hottentot - tans as vorm en benaming as belcdiKCnd crvaar deur pcrsone van gn tgenopr wig (>il g^iyik wprd. (?n dus te vermv. ' Volgcns George Lakoff (1987:68 e.v.) is kognitiewe modelle ervaringsgebaseerde mentale stnikture wat die menslike denke, handelinge én taalgebniik struktureer en motiveer. Semantiese skemas is grafiese voorstellings van die betekenisse van leksikale items, waarin die rcêlmatige kognitief-semantiese aspekte van leksikale items behorende tot ’n bepaalde pragmatiese domein (byvoorbeeld politieke ideologie) verreken word deur die spesifisering van bepaalde ‘gleuwe’, en die idiosinkratiese semantiese aspekte verreken word deur ‘vullers’. 5.3 Polities-ideologiese diskriminasie Leksikale items wat tot die politieke register behoort, word deur sommige taal- kundiges as meerduidig, vaag en vloeibaar gekarakteriseer. Gallie (1964) beskryf byvoorbeeld die terme van die politieke diskoers as “essentially contested concepts” en Hughes (1988) noem hulle “zombie words”. Die Duitse metaleksikograwe Hermanns (1982) en Strauss (1982; 1986) toon egter aan dat daar binne die polities-ideologiese register, waartoe leksikale items soos demakrasie, kommunisme, kapitalisme, liberaal en konserwatief behoort. Literator 16 (I) April 1995:13-30 22 ISSN 0258-2279 Adelia Carstens tog ’n aansienlike mate van semanties-pragmatiese sistematiek aanwesig is. In die verband onderskei Strauss (1986:68-78; 159) tussen polisemiese onder- skeidings en variante gebruike. tog ’n aansienlike mate van semanties-pragmatiese sistematiek aanwesig is. In die verband onderskei Strauss (1986:68-78; 159) tussen polisemiese onder- skeidings en variante gebruike. Talle leksikale items wat in die politieke domein gebruik word, is polisemies om- dat hulle variant in verskillende subsisteme van die taal gebruik word, byvoor- beeld enersyds in die omgangstaal en andersyds in die vaktaal van die politieke wetenskappe. Leksikale items binne die politieke domein word egter ook polise­ mies gebruik deurdat hulle op verskillende semantiese dimensies (genuskatego- rieë) van toepassing gemaak kan word. Soos uit label 3 en 4 afgelees kan word, weerspieël sowel HAT^ as VAW^ leksikale polisemie by die lemma kommunisme/ Kommmisme. VAW^ onderskei by Kommunisme op polisemiese vlak tussen “leer”, “stelsel” en “partystelsel”. HAT^ gee weer op voortreflike wyse gestalte aan die abstrakte en konkrete toepassings van die lemma demokrasie, wat met behuip van die superordinate “regeringsvorm” en “staat” onderskei word. (Ver- gelyk label 4.) Die nievakkundige betekenisonderskeidings van leksikale items wat tot die po­ litieke domein behoort, vertoon dikwels nog verdere variasie. Hulle word naam- lik variant deur verskillende ideologiese sprekersgroepe in verskillende ideolo- giespesifieke toepassings gebruik. Gebruiksvariasie (met ander woorde variasie binne ’n enkele polisemiese onderskeiding) word deur die Duitse metaleksiko- grawe Strauss (1982 en 1986) en Hermanns (1982) met die term ideologiese poli­ semie benoem. ’n Leksikale item kan in ’n bepaalde betekenisonderskeiding ideologies-polisemies optree indien dit een of meer van die volgende tipes va­ riasie vertoon: • variante periferale deskriptiewe waardes; • variante evaluasies (melioratief of pejoratief); • variante groepfokus (eiegroepverwysing of vreemdegroepverwysing). • variante groepfokus (eiegroepverwysing of vreemdegroepverwysing). Hierdie tipes variasie kan geillustreer word aan die hand van semantiese skemas (gebaseer op die teorie van kognitiewe modelle)’ vir afsonderlike polisemiese onderskeidings van polities-ideologiese leksikale items. Literalor 16 (I) April 1995:13-30 Literator 16 (1) April 1995: J3-30 5.3 Polities-ideologiese diskriminasie Vergelyk onder andere Literalor 16 (I) April 1995:13-30 23 23 ISSN 0258-2279 eologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare_ die volgende skemas vir die abstrakte betekenisonderskeidings van die leksikale items demokrasie en kapitalisme: Skema 1: demokrasie Gebruikersgroep A Gebmikersgroep B Deskriptiewe betekenis (sentraal) Regeringsvorm waarin die volk deel het aan die magsuitoefening van die staat Regeringsvonn waarin die volk deel het aan die magsuitoefening van die staat Deskriptiewe betekenis (periferaal) deur die veildesing van parlementêre verteenwoordigers deur regstieekse inspraak en deelname van die werkers Evaluering Melioratief Melioratief Groepfokus Eiegroepverwysing Eiegroepverwysing Skema 1: demokrasie Skema 2: kapitalisme Gebruikersgroep A Gebruikersgroep B Deskriptiewe betekenis (sentraal) Maatskaplik-ekonomiese stelsel wat op ’n viyemarkstelsel gegrond is en deur indivi- due eerder as deur die Staat beheer word. Maatskaplik-ekonomiese stelsel wat op 'n vryemarkstelsel gegrond is en deur indivi- due eerder as deur die Staat beheer word, Deskriptiewe betekenis (periferaal) veral gekenmerk deur privaatbesit en die viyheid van die individu, met gevolglike vinnige toename in kapitaaliykdom en materiêle welvaart veral gekenmerk deur die uitbuiting van loonarbeiders en die privaat toeiiening van produksiemiddele deur ledc van die besittersklas Evaluering Melioratief Pejoratief Groepfokus Eiegroepverwysing Vreemdegroepverwysing Skema 2: kapitalisme Indien hierdie skemas vergelyk word met die artikels van die ooreenstemmende lemmas in Afrikaanse handwoordeboeke (vergelyk Tabel 3 en 4 hieronder), blyk dit dat hierdie woordeboeke die betekenis- en gebruiksvariasie binne die polities- ideologiese leksikon baie fragmentaries weerspieël. Dit blyk ook verder dat die negentigers nie voldoende aandag skenk aan semanties-ideologiese verskuiwings wat gedurende die afgclope dekade binne die polities-ideologiese leksikon van Afrikaans plaasgevind het nie. Literator 16 (1) April 1995: J3-30 24 ISSN 0258-2279 24 Adelia Carstens Tabel 3 lemma VAW’ VAW* dcmokrasie regeringsvorm waart^ die hoogste gesag by die volk benis, volksregering. Regeringsvorm waarby die hoogste gesag by die volk benis, volksregering. kommunisme lewensrigting, denkwyse wat alle pri- vaat besit wil ophef, alles gemeenskap- tike eiendom wil maak en alle sosiale skeidinge wil verwyder, ’n uiterste vorm van sosialisme; ..nisties. Lewensrigting, denkwyse wat alle privaat besit wil ophef. alles gemeenskaplike eiendom wil maak en alle sosiale skeidinge wil verwyder, 'n uiterste vorm van sosialisme; ..nisties. kommunisme leer waarvolgens g’n privaat eiendom mag bestaan nie, alleen gemeenskaplike besit; stelsel van gemeenskaplike besit en atbeid en afskafiing van privaat besit; Kommunistiese Partystelsel. 1. Leer waarvolgens g’n privaat eiendom mag bestaan nie, alleen gemeenskaplike besit. 2. Stelsel van gemeenskaplike besit en atbeid en afskaffing van privaat besit. 3. 5.3 Polities-ideologiese diskriminasie Kommunistiese Partystelsel kapitalisme toestand van kapitaal te besit; ekonomiese stelsel wat kapitaliste voortbring en waar die winsmotief deurslaggewend is; stelsel van lewens- beskouing en -praktyk wat maatskappy, staat, volkere en die wêreld met alle werk- en produksiebronne wil beheer en bestuur deur die mag van en vir die uitbreiding van geldbesit en persoonlike rykdom. 1. Toestand van kapitaal te besit. 2. Ekonomiese stelsel wat kapitaliste voortbring en waar die winsmotief deurslaggewend is. 3. Stelsel van le- wensbeskouing en -praktyk wat maatskappy, staat, volkere en die wëreld met alle werk- en produksiebronne wil beheer en bestuiu- deur die mag van en vir die uitbreiding van geldbesit en persoonlike rykdom. liberaal (b.nw. en bw.) vtygewend, milddadig, met ’n ruim opvatting, onbekrompe; onbevoor- oordeeld; nie streng van opvatting insake godsdiens nie; vrysinnig, verlig. 1. Vrygewend, milddadig. 2. Met ’n ruim opvatting. onbekrompe. 3. Onbevooroor- deeld. 4. Nie streng van opvatting insake godsdiens nie. 5. Vrysinnig. verlig. konserwitief (b.nw.) behoudend; wat aan die ou idees en gebruike vashou. Behoudend; wat aan die ou idees en gebruike vashou. VAW* 1. Leer waarvolgens g’n privaat eiendom mag bestaan nie, alleen gemeenskaplike besit. 2. Stelsel van gemeenskaplike besit en atbeid en afskaffing van privaat besit. 3. Kommunistiese Partystelsel 1. Toestand van kapitaal te besit. 2. Ekonomiese stelsel wat kapitaliste voortbring en waar die winsmotief deurslaggewend is. 3. Stelsel van le- wensbeskouing en -praktyk wat maatskappy, staat, volkere en die wëreld met alle werk- en produksiebronne wil beheer en bestuiu- deur die mag van en vir die uitbreiding van geldbesit en persoonlike rykdom. Tabel 4 lemma HAT^ HAT^ demokruie Regeringsvorm deur verteenwoordigers van die hele volk gekies; volksregering. [G. demos volk + kralos krag). demokraties. 1. Regeringsvorm deur verteenwoordigers uit die hele volk gekies. gekenmerk deur vryheid van spraak. van die individu. van die reg; volksregering. 2. Staat met so 'n regeringsvonn. (G. demos volk + kralos kragl. Tabel 4 lemma HAT^ HAT^ demokruie Regeringsvorm deur verteenwoordigers van die hele volk gekies; volksregering. [G. demos volk + kralos krag). demokraties. 1. Regeringsvorm deur verteenwoordigers uit die hele volk gekies. gekenmerk deur vryheid van spraak. van die individu. van die reg; volksregering. 2. Staat met so 'n regeringsvonn. (G. demos volk + kralos kragl. Literator 16 (I) April 1995:13-30 25 ISSN 0258-2279 Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare kommunisme 1. Sosiale en politieke leer, gebaseer op die beginsels van Karl Marx (±1883), wat die geskiedenis vertolk met as uiteindelike resultaat ’n oorwinning deur die proletariaat en die vestiging van ’n stelsel van gemeenskaplike besit van produksie- en veAniiksmiddele. 2, To- talitariese regeringstelsel waarin die staat eienaar is van die vemaamste nywerhede en deur middel van een party die ekonomiese, maatskaplike en kulturele lewe van die volk beheer. I. Sosiale en politieke leer, gebaseer op die beginsels van Karl Marx (±1883), wat die geskiedenis vertolk met as uiteindelike resultaat ’n oorwinning deur die proletariaat en die vestiging van ’n stelsel van gemeenskaplike besit van produksie- en veibniiksmiddele. 2. Totalitariese regeringstelsel waarin die staat eienaar is van die vemaamste nywerhede en deur middel van een party die ekonomiese, maatskaplike en kulturele lewe van die volk beheer. kapitalisme 1. Ekonomiese stelsel gegrond op private besit en mededinging, met ’n minimimi staatsbeheer: Die sosialiste voer 'n verbele stryd teen die kapitalisme. 2. Konsentiasie van kanitaal met die mag en invloed wat dit meebrine. in die hande van ’n klrin aantal: Die eevaar van die kapitalisme. Onsuksesvolle definíëringsmetodes Die negentigers onder bespreking is veral skuldig aan die gebruik van twee onsuksesvolle definiëringsmetodes: VAW* Ekonomiese stelsel gegrond op private besit, belegging en mededinging, met 'n minimum staatsbeheer, waardeur geld en besittings dus in private hande is: Kapitalisme is die grondslag van die Westerse ekonomie. Die sosialiste voer 'n verbete stryd teen die kapitalisme. 1. Vrysinnig, ruim denkend; nie-ortodoks; Liberate beskouinge. 2. Onbekrompe, onbevooroordeeld; bereid om hervor- minge in te voer, o.a. op politieke gebied. Aan die bestaande toestand geheg, aikerig van ingrypende hervorming; behoudend; ’n Konserwatiewe politikus. 'n Konserwatiewe koerant, tydskrif. Dominee is baie konserwatief, hou nie van nuwighede nie. VAW* Ekonomiese stelsel gegrond op private besit, belegging en mededinging, met 'n minimum staatsbeheer, waardeur geld en besittings dus in private hande is: Kapitalisme is die grondslag van die Westerse ekonomie. Die sosialiste voer 'n verbete stryd teen die kapitalisme. Uberaal (b.nw. en bw.) 1. Viysinnig, niim denkend; nie- ortodoks; Liberate beskouinge. 2. Onbekrompe, onbevooroordeeld; bereid om hervorminge in te voer, o.a. op politieke gebied; ook. veral in S.A.. minder of meer links eesind. 1. Vrysinnig, ruim denkend; nie-ortodoks; Liberate beskouinge. 2. Onbekrompe, onbevooroordeeld; bereid om hervor- minge in te voer, o.a. op politieke gebied. konserwatier (b.nw.) Aan die bestaande toestand geheg, aikerig van ingiypende hervorming; behoudend; 'n Konserwatiewe politikus. ’n Konserwatiewe koerant, tydskrif. Dominee is baie konserwatief hou nie van nuwighede nie. Aan die bestaande toestand geheg, aikerig van ingrypende hervorming; behoudend; ’n Konserwatiewe politikus. 'n Konserwatiewe koerant, tydskrif. Dominee is baie konserwatief, hou nie van nuwighede nie. I. Sosiale en politieke leer, gebaseer op die beginsels van Karl Marx (±1883), wat die geskiedenis vertolk met as uiteindelike resultaat ’n oorwinning deur die proletariaat en die vestiging van ’n stelsel van gemeenskaplike besit van produksie- en veibniiksmiddele. 2. Totalitariese regeringstelsel waarin die staat eienaar is van die vemaamste nywerhede en deur middel van een party die ekonomiese, maatskaplike en kulturele lewe van die volk beheer. 1. Sosiale en politieke leer, gebaseer op die beginsels van Karl Marx (±1883), wat die geskiedenis vertolk met as uiteindelike resultaat ’n oorwinning deur die proletariaat en die vestiging van ’n stelsel van gemeenskaplike besit van produksie- en veAniiksmiddele. 2, To- talitariese regeringstelsel waarin die staat eienaar is van die vemaamste nywerhede en deur middel van een party die ekonomiese, maatskaplike en kulturele lewe van die volk beheer. I. Sosiale en politieke leer, gebaseer op die beginsels van Karl Marx (±1883), wat die geskiedenis vertolk met as uiteindelike resultaat ’n oorwinning deur die proletariaat en die vestiging van ’n stelsel van gemeenskaplike besit van produksie- en veibniiksmiddele. 2. Totalitariese regeringstelsel waarin die staat eienaar is van die vemaamste nywerhede en deur middel van een party die ekonomiese, maatskaplike en kulturele lewe van die volk beheer. 1. Ekonomiese stelsel gegrond op private besit en mededinging, met ’n minimimi staatsbeheer: Die sosialiste voer 'n verbele stryd teen die kapitalisme. 2. Konsentiasie van kanitaal met die mag en invloed wat dit meebrine. in die hande van ’n klrin aantal: Die eevaar van die kapitalisme. • Reduseríng tot die gemene deler In hoofsaak hou hierdie strategic in dat gepoog word om alle ideologiese gebruikersperspektiewe onder een ongedifferensieerde noemer te akkommodeer. Benewens die feit dat hierdie strategic dikwels tot ’n semantics ondcrgespesi- fiseerde dcfiniens lei, is Good (1987:7) van mening dat “Middle of the road- definitions raise questions about whose road it is and who decidcs where the middle is” - met ander woorde neutraliteit is ’n ideaal wat selde bereik word. Lilerator 16 (I) April I995:Ii-30 ISSN 0258-2279 26 Adelia Carstens VAW gee in sowel die sewende as die agste uitgawe geen aanduiding van die variante polities-ideologiese gebruike van die lemmas demokrasie en konser- watief nie (vergelyk Tabel 3 hierbo). Hierdie lemmas word in neutrale of selfs ietwat positiewe terme gedefinieer. Konserwatief het egter binne Afrikaans (in sy wydste omvang) duidelik uiteenlopende periferale deskriptiewe waardes, eva- luasies én groepverwysings. Bepaalde groepe evalueer die leksikale item konser­ watief as pejoratief, gebruik dit slegs vreemdegroepverwysend en heg die kon- notasies “verkramp/reaksionêr” daaraan. Ander groepe evalueer dit weer melio- ratief, gebruik dit slegs eiegroepverwysend en heg die konnotasie “met behoud van beproefde waardes” daaraan. Slegs die deskriptiewe kembetekenis word eg­ ter deur K 4 weerspieël. Naas die feit dat HAT^ se definiens óók te algemeen is (vergelyk Tabel 4), is verder gefouteer deur die volgende negatief stereotiperende gebruiksvoorbeeld te behou: Dominee is baie konserwatief. • Ideologies eensydige definiëríng ’n Ander ongewensde strategie is om die lemma te definieer vanuit ’n enkele, nieverteenwoordigende polities-ideologiese perspektief - ’n perspektief wat die wit besittersklas as deiktiese sentrum het. Hierdie strategie is selfs meer onge- wens as die vorige omdat dit neerkom op diskriminasie. Dit is daarom te betreur dat HAT^ die pejoratiewe gebruik van die leksikale item kapitalisme, wat in die tweede uitgawe wel as ’n afsonderlike betekenisonderskeiding aangebied is, geskrap het (vergelyk Tabel 4). Hoewel twee volkome afsonderlike polisemiese onderskeidings nie regverdigbaar is nie, sou die gebruiksvariasie wel binne sub- betekenisonderskeidings geakkommodeer kon word. Dit is wel verblydend dat HAJ^ betekenisonderskeiding 2 van liberaal gewysig het om by die veranderde sosio-politieke beskouinge van die postapartheidsera aan te sluit. Liberaal is wel vroeër gebruik om pejoratief te verwys na politieke beskouinge wat as links-van-die-regering, of selfs revolusionêr geag is. Saam met die politieke hergroeperings van die tagtigeijare en die ‘liberalisering’ van die Nasionalepartyregering het hierdie betekenisaspek egter verdwyn. Vandag word liberaal deur die middestroompartye slegs melioratief en eiegroepverwysend ge­ bruik om te verwys na persone en instansies wat bereid is om gewensde veran- dering/hervorming te aanvaar. Ongelukkig bly die definiens eensydig deurdat die betekenisaspek wat deur ANC-, PAC- en SAKP-gesindes aan dié woord geheg word, nie verreken is nie. Hierdie groepe gebruik liberaal vreemdegroepverwy­ send met betrekking tot groepe/persone wat as onmiddellik regs van die ANC- gedomineerde regering beskou word (byvoorbeeld aanhangers van die NP en DP) - groepe/persone ‘wat voorgee dat hulle onbevooroordeeld en nierassisties is’. Lilerator 16 (I) April 1995:13-30 Lilerator 16 (I) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 27 Ideologiese normverplasings en die Afrikaanse handwoordeboek van die negentigerjare Lileralor 16 (I) April 1995:13-30 6. Slotsom Afrikaanse handwoordeboeke van die negentigeijare getuig oor die algemeen van groter gebruiksvriendelikheid as hulle voorgangers. Eerstens is meer aandag ge- skenk aan gebruikerstoeligting by wyse van praktiese riglyne en verduidelikings in die nie-alfabetiese gedeelte. Teenoor HAT wat eksplisiete beleidstellings oor ideologies-kwetsende lemmas in sy “Voorwoord” maak, vind ’n mens in FAfV se “Gids vir die gebniiker” egter geen sodanige toeligting nie. Tweedens is bepaal- de ideologiese aangeleenthede soos rassisme (en seksisme) met groter omsigtig- heid gehanteer - of ’n mens nou met die betrokke woordeboek se hanteringswyse saamstem of nie. Een van die negentigers se grootste swakpunte is egter dat polities-ideologiese aangeleenthede nog nie bevredigend gehanteer is nie. Die volgende moontlike re­ des kan aangevoer word: • Weens die intemasionale karakter van polities-ideologiese leksikale items is die betekenisse en gebruikswaardes wat hulle in Afrikaans het, moontlik ge- lykgestel aan dié wat hulle in sustertale soos Engels, Nederlands en Duits het. Woordeboeke in die tale kon moontlik as rohnodelle gedien het met betrek- king tot die bantering van polities-ideologiese leksikale items. Vergelyk in hierdie verband die primêre betekenisonderskeiding van die lemma liberaal in VAW (label 3 hierbo). Hierdie betekenisonderskeiding kom glad nie in he- dendaagse Afrikaans voor nie, maar wel in Engels. • Tweedens is dit moontlik dat die sosiopolitieke veranderings in ’n postapart- heid-Suid-Afrika sterker eise gestel het met betrekking tot aanpassings binne ideologiese terreine soos rassisme en seksisme - veral omdat leksikale items binne hierdie terreine as eensydig kwetsend aangevoel is en omdat drukgroepe sterker teen die aanwesigheid daarvan in normatiewe taalbronne beswaar gemaak het as teen die eendimensionele bantering van polities-ideologiese lek­ sikale items. Een van die uitdagings aan die Afrikaanse woordeboekgeslag van 2000 sou wees om ‘die oor op die grond te hou’ en erkenning te gee aan ‘altematiewe’ polities- ideologiese normsisteme wat binne die Afrikaanssprekende gemeenskap bestaan. Verder sal toekomstige wisselinge in die verhoudings tussen opposisionele ideo­ logiese groepe fyn waamemings noodsaak rondom die semantiek en pragmatiek van polities-ideologiese leksikale items. Lileralor 16 (I) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 28 Adelia Carstens Bronnelys Bartsch, R. 1981. Kommunikatienormen en lexikale verandering, Tijdschrifi voor Teksl-en Taabvelenschap, 2:83-101. p Bartsch, R. 1982. The Concepts “Rule” and “Norm” in Linguistics, Lingua, 58:51-8 Carstens, W. A.M. 1994. N om e vir Afrikaans. Pretoria : J.L. Van Schaik. Combrink, J.G.H. 1984. Wat is ’n Anglisisme? In: Botha, T.J.R. (red.). Inleiding tot die Afrikaanse Taalkunde. Pretoria : Academica. pp. 83-106. f pp Combrink, Johan & Spies, Johan. 1986. Sakboek van regie Afrikaans Kaapstad : Tafelberg. Esterhuyse, J. 1987. Die poiitieke taal van ’n Afrikaanse woordeboek. In: Du Plessis H. & DuPlessisT. (reds.). Afrikaans en laalpolitiek. Johannesburg : Taurus, pp. 123-130. Gallie, W.B. 1964. Philosophy and the Historical Understanding. London : Chatto & Windus. Good, C.H. 1987. Lexicography and Linguistic Theory with Special Reference to German. Studia Neophilologica, 59:65-77. p g Gouws, R.H. 1989. Leksikografre. Pretoria : Academica. Gouws, R.H. 1993. Normatiewe leiding in woordeboeke: ’n nuwe benadering. In: Harte- veld, P. (red ). LEXIKOS 3. Stellenbosch : Buro van die WAT. pp. 49-66. Hauptfleisch, D C. 1993. Racist Language in Society and in Dictionaries. A Pragmatic Perspective. In: Harteveld, P. (red ). LEXIKOS 3. Stellenbosch : Buro van die WAT. pp. 83-139. pp Hermanns, F. 1982. Brisante Worter: Zur lexicographishen Behandlung parteisprachlicher Worter und Wendungen in Worterbuchem der deutschen Gegenwartssprache. In: Wiegand, H.E. (red ). Studien zur Neuhochdeutschen Lexicographie II. Germanistische Linguistik 3-6/80. Hildesheim : Georg Olms. pp. 87-108. g g pp Hughes, G. 1988. Words in Time. Oxford : Basil Blackwell. Johnson, M. 1987. The Body in the Mind. Chicago/London : University of Chicago Pr Kritzinger, M S B. & Labuschagne, F.J. 1980. Verklarende Afrikaanse Woordeboek . Pretoria : J.L. van Schaik. Labuschagne, F.J. & Eksteen, L.C. 1992. Verklarende Afrikaanse Woordeboek . Pretoria: J.L. van Schaik. Lakoff, G. 1987. Women, Fire and Dangerous Things. Chicago/London : University of Chicago Press, g Odendal, F.F., Schoonees, P C., Swanepoel, C.J., Du Toit, S.J. & Booysen, C.M. 1979. Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taaf. Johannesburg : Perskor. Odendal, P.P., Schoonees, P C., Swanepoel, C.J., Du Toit, S.J. & Booysen, C M. 1994. Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal^. Midrand : Perskor. Strauss, G. 1982. Aspekte des Sprachaussnitts ‘Politik’ im einsprachigen Worterbuch: Politisch-Ideologische Ismen - Lexicographisch betrachtet. In: Mentrup, W. (red.). Konzepte zur Lexicographie. Studien zur Bedeutungserklárung in einsprachigen Wórterbiicher. Reihe Germanistische Linguistik 38. Tubingen : Max Niemeyer. pp. 34- 64. Strauss, G. 1986. Der politische Wortschatz. Zur kommunikation und Textsortenspezifik. Van Rensburg, Christo. 1992. Die demokratisering van Afrikaans. In: Webb, V.N. (red. Afrikaans na apartheid. Pretoria : Van Schaik. pp. 183-197. Van Rensburg, Christo. 1994. Die ontstaan van Afrikaans in ’n intertaalkonteks. In: Coet- zee, A. & Olivier, G. (reds.). Nuwe perspekliewe op die geskiedenis van Afrikaans. Johannesburg : Southern, pp. 167-180. Van Rensburg, Christo. 1992. Die demokratisering van Afrikaans. In: Webb, V.N. (red.). Afrikaans na apartheid. Pretoria : Van Schaik. pp. 183-197. Van Rensburg, Christo. 1994. Die ontstaan van Afrikaans in ’n intertaalkonteks. In: Coet- zee, A. & Olivier, G. (reds.). Nuwe perspekliewe op die geskiedenis van Afrikaans. Johannesburg : Southern, pp. 167-180. Webb, V.N. 1989. Enkele gepolitiseerde woorde in Afrikaans, HAT en die Sosiolinguistiek. In: Botha, T. J R. (red ). Leksikografie en leksikologie. Pretoria : Serva. pp. 129-142. Zgusta, L. 1971. Manual o f Lexicography. The Hague : Mouton. Ideologiese normverplasings en die Afrikaame handwoordeboek van die negentigerjare Webb, V.N. 1989. Enkele gepolitiseerde woorde in Afrikaans, HAT en die Sosiolinguistiek. In: Botha, T. J R. (red ). Leksikografie en leksikologie. Pretoria : Serva. pp. 129-142. Zgusta, L. 1971. Manual o f Lexicography. The Hague : Mouton. Literator 16 (I) April 1995:13-30 Bronnelys Tubingen : Gunther Narr. ^ g Taalkommisie. 1991. Afrikaanse Woordelys en Spelreëls . Kaapstad : T^elberg. Van der Merwe, H.J.J.M. & Ponelis, F A. 1991. Die korrekte woord . Pretoria : J.L. van Schaik. Literator 16 (1) April 1995:13-30 ISSN 0258-2279 29 ISSN 0258-2279 30

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/579/749

Afrikaans

Literator 17(1) April 1996:169-170 ISSN 0258-2279 Gedígte Bernard Odendaal Thabo ya Kreste 171 Henning Pieterse Latent 179 Sinestesie 172 Gevangenes 180 Com Henk Piemeef 173 Impasse 181 Hein Viljoen Roukonsert vir Uys 182 Pianis 175 Tony Ullyatt Huwelik 176 Strangers at the altar 183 Kantoormasjien 177 Your olive-green raincoat 184 Broodgewoon 178 • K ortverhaal Nelia Engelrecht En daar was lig • Paternoster Skryfskool Kortverhale 187 191 Die rabriek Litera word fmansieel gesteun deur/ The section Litera is financially supported by smnuiu mDit sKtmMCEKUNSiE FOUNDATION FOR THE CREATTVE ARTS Li 17(1) A il 1996 169 170 ISSN 0258 2279 169 Gedígte Bernard Odendaal Thabo ya Kreste 171 Henning Pieterse Latent 179 Sinestesie 172 Gevangenes 180 Com Henk Piemeef 173 Impasse 181 Hein Viljoen Roukonsert vir Uys 182 Pianis 175 Tony Ullyatt Huwelik 176 Strangers at the altar 183 Kantoormasjien 177 Your olive-green raincoat 184 Broodgewoon 178 • K ortverhaal Nelia Engelrecht En daar was lig • Paternoster Skryfskool Kortverhale 187 191 Die rabriek Litera word fmansieel gesteun deur/ The section Litera is financially supported by smnuiu mDit sKtmMCEKUNSiE FOUNDATION FOR THE CREATTVE ARTS Li 17(1) A il 1996 169 170 ISSN 0258 2279 169 Gedígte Bernard Odendaal Thabo ya Kreste 171 Henning Pieterse Latent 179 Sinestesie 172 Gevangenes 180 Com Henk Piemeef 173 Impasse 181 Hein Viljoen Roukonsert vir Uys 182 Pianis 175 Tony Ullyatt Huwelik 176 Strangers at the altar 183 Kantoormasjien 177 Your olive-green raincoat 184 Broodgewoon 178 • K ortverhaal Nelia Engelrecht En daar was lig • Paternoster Skryfskool Kortverhale 187 191 Die rabriek Litera word fmansieel gesteun deur/ The section Litera is financially supported by smnuiu mDit sKtmMCEKUNSiE FOUNDATION FOR THE CREATTVE ARTS Literator 17(1) April 1996:169-170 ISSN 0258-2279 169 Gedígte Bernard Odendaal Thabo ya Kreste 171 Henning Pieterse Latent 179 Sinestesie 172 Gevangenes 180 Com Henk Piemeef 173 Impasse 181 Hein Viljoen Roukonsert vir Uys 182 Pianis 175 Tony Ullyatt Huwelik 176 Strangers at the altar 183 Kantoormasjien 177 Your olive-green raincoat 184 Broodgewoon 178 • K ortverhaal Nelia Engelrecht En daar was lig • Paternoster Skryfskool Kortverhale 187 191 R ubriek vir skeppende w erk Met die afdeling Litera tree ons toe tot die mark vir skeppende werk in al die tale waar daar normaalweg in Literator geskryf word. Dit is die wens van die Redaksie dat die gedigte en kortverhale wat hierby verskyn, baie gedigte, kortverhale en prosa- en draraafragniente in ander inheemse tale sal roep, sodat hierdie blad één geïntegreerde beeld van die korter skryfwerk van jong Suid-Afrikaanse skrywers kan bied. Dit is met vreugde dat ons die uitnodiging aan veral digters en kortverhaalskrywers rig om skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek, met die voorbehoud dat ons nie oor die mannekrag beskik om daaroor te korrespondeer nie. Bydraes in viervoud moet in dubbelspasiëring getik wees, met die naam en adres van die insender regs bo aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke losbladvel wat gestuur word. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Buro vir Wetenskaplike Tydskrifle, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Gedígte Die rabriek Litera word fmansieel gesteun deur/ The section Litera is financially supported by smnuiu mDit sKtmMCEKUNSiE FOUNDATION FOR THE CREATTVE ARTS 169 Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator, (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Section for creative w riting In introducing the section Litera we are entering the market for creative work in all the languages that Literator normally caters for. It is the wish of the Editorial Board that the poems and short stories printed in this issue will only be the precursor of many poems, short stories, prose and drama fragments in all the indigenous languages, so that the journal will be able to present one integrated image of the short pieces of writing which young South Africans can offer. It is with great joy that we extend this invitation to especially poets and short fiction writers to submit creative work with a view to publishing them in this section. The only reservation is that we do not have the manpower to enter into correspodence about the works submitted. Four copies of contributions have to be submitted. The submissions have to be typed in double spacing, with the name and address of the author at the top right o f the first page of stapled text, and on every loose sheet sent in. Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator, (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 17(1) April 1996:169-170 ISSN 0258-2279 170 Bernard Odendaal Literator 17(1) April 1996:171-173 Thabo ya Kreste a Kreste (Vader Claerhout) (Vader Claerhout) ’n Mens sou die maklike lag van God wou inkleur: magrietjies pienk, skemers groen, die slaghaan vloekrooi tipeer; die land met sonneblom, die lyf met neutmuskaat insmeer; die dagbreekson in soliede jaspis vas wou kleur. Sou krabbelend Gods primitiefste vreugdes raak wou vat: die infame kurwe van ’n tiet, skurfle van ’n voet; die lakse simmetrie van lokasiehuisies, oorhoeks; ’n kierieskraal Christus koersvas deur die grote Vrystaat. Tog rym dit eenmaal nié. Dit bars uitbundig oral uit in rooigrasgeel, nagblou, olyfgroenlyf, nuwehoedpienk - ’n skaterende palet wat elke kunsgreep ontglip en die vaste dans van lyne goedertieren oorspoel met die wonderlike ding wat hier by ons gebeur het; hoe God se onberekenbare vreugde Hom gewreek het. Augustus 1985 ISSN 0258-2279 171 Gedigte / Poems Bernard Odendaal Sinestesie (na ’n fiktiewe skildery) Die oggend glip die oop gordyne binne, blakend - ’n intense, blonde jongeling teen diep, dadelbruin skadu’s; stryk blosend oor die pluistapyt se pienk, oor syige hopies bra en broekieskous; aai oor blougrys plooiinge, pastel-lig gevleg in ’n afgevalle laken; betas ’n bedtafel se kristallyne vrag: smukdosies, ’n flessie iets, ’n snoer, ’n blatante pienk krisant gestingel in ’n waterkraf; ontdek, op die pêrelgrys bed, haar ledemate, loom uitgespoel aan die oewer van ’n droom - en wek, in ’n vemikking van sinne, sensasies van andermansekstase: bleek heupe maanlig beweeglik in die kantgordyn; naggeluide langgesliert soos parfiime, soos strelinge; langsame boleros van die lyf ... oorstelping uit alle oorde en hortende ejakulasies van woorde. Literator 17(1) April 1996:171-173 Sinestesie (na ’n fiktiewe skildery) Literator 17(1) April 1996:171-173 172 ISSN 0258-2279 Bernard Odendaal Literator 17(1) April 1996:171-173 Bernard Odendaal Bernard Odendaal Oom Henk Pierneef Later neem hy stif en passer, liniaal. Stip die fokuspunt. Haal tot vlakke deur. Versit die berge in balans. Bal saam die toringwolk. Golf die rflensveld, es ’n sloom rivier. Sambreel die borne oop. Laat tuimel hier, laat daar steil styg. Hutjies lyk op klippers uit die stapelkrans geval... Hy staan terug; blik besorg, verlig - oorstelp dat kuns die wildemis so klein kan kry. Maart 1995 Literator 17(1) April 1996:171-173 173 ISSN 0258-2279 Hein Viljoen Literator 17(1) April 1996:175-178 Pianis vir Hennie Coetzee innig buig hy oor sy instrument glimmende swart hout wit ivoor strooi kristaldrappels deur die saal die note plooi hul na sy hande snare neem sy arms oor infiltreer die adellike kop deur die jare witter aan ’t worde soos sy hemp die klawers eggo musiek vul sy kop en sypel in sy rug af hy haai skaars asem sylyfneem die steinway se sonorante aanwesigheid aan soos die swart poot bewegingloos tril sy been op ’n swaar blinkbrons roller Literator 17(1) April 1996:175-178 ISSN 0258-2279 175 Gedigte / Poems Hein Viljoen Literator 17(1) April 1996:175-178 Huwelik tydens die oorbekende moet julle hoor hoe heilig seremonie ’n vlaag wind met Sy eie hand lug blaas deur ’n orrelpyp neem jy onverwags en dis of die kerse helderder brand wat skuif voor die venster weg verklaar julle regtens ’nd u if ’n wolk plotseling weggetrek lig ligter as lig brandende beurende vlam Literator 17(1) April 1996:175-178 ISSN 0258-2279 176 Hein Viljoen Hein VUjoen Literator 17(1) April 1996; 175-178 Kantoormasjien miskien is dit die nek wat eerste ingee - skokbrekers afgeslyt deur te veel buig, draai, te veel knik of dalkies swig en die oë, ja, beelde word - selfs deur ’n lens - te dof geregistreer om nog effektief te kan flinksioneer ander bewegende dele raak ook kapot knieë, heupe, net steun-steun kom dit weer orent, kniel gaan eintlik nie smeermiddels help ook nie en dan die pomp wat aangepak raak van jare se gal en ander minder digterlike vloeistowwe laat sirkuleer versonke hoop frustrasie suur van verdriet en gesmoorde ideale vreet aan silinderwande prostaat gekneus gesit versper die afVoer van besoedelstowwe obstruksies in uitlaatkanale die hande knokkerig kan nie meer suiwer vat o f netjies aanteken van die gees is daar nouliks iets oor dalk ’n hort o f twee flou skaduwee van die vaart die vuur, die dinamiek toe hy nog nuutwas. Geskik vir skroot. Sy dienslewe is verby. Gee horn ’n pakket. Literator 17(1) April 1996; 175-178 ISSN 025^-2219 177 Gedigte /Poems Hein Viljoen Broodgewoon vandag ’n dag soos alle dae opstaan skeer werk toe gaan terugkom eet slaap vaal vandieniks nikswerd leeg voel my hart klop die son kom op pienkerig roos agter wolke my liggaam se prosesse loop kou asemhaal verteer ekskreseer goeie opelyf gehad vandag liefhê peins praat verbeel ’n ordínêre dag dit is die ergste ek word van a na b vervoer deur ’n meganiese wonder tik ’n gedig elektronies of korrespondeer met Gerda ver oor die water maak nouliks kontak met mense om my darem bewus van kinders wat irriteer ’n lang storie vir Hans lees Willemien wakker maak vir skool hulle word amper vanself groot en ek het ’n week laas in die Bybel gelees wat ’n onsamehangende geteem so ordinêr soos die kind in die arms bed toe dra lang wimpers op sy wang sproetjies oor sy neus uiteindelik wonderbaarlik aan die slaap toelaat dat Maretha my lecture oor entrepreneurskap vir Daan aan die gis hou oor my planne niks het eintlik gebeur ’n dag so gewoon soos volgraanbrood Literator 17(1) April 1996:175-178 178 ISSN 0258-2279 Henning Pieterse (1956) Literator 17(1) April 1996:179-182 Literator 17(1) April 1996:179-182 Latent Vader, dis nou al sewe jaar dat ons jou daar in die voorstad van manner en graniet alleen moes laat om tot niet te gaan tot iets soos stuifsand in die wind geskik vir boom en plant al is jou liggaam weg bly jou handewerk vervleg soos reënbooggare in die netwerk van ons erf: jou afdak vir die karavaan is waar my motor deesdae staan jou waterbessie is al hoog die rubbettooom gooi steeds soos altyd blare af die groot papajaboom het van ouderdom verdroog soggens sing die voëltjies nog die goggas leef van blarevog die opslagkosmos spog heuphoog met blomme in die agterplaas in my sien almal jou: die stem, die stap, die sit en staan geneties is jy vasgelê vervleg in die negatief wat in my wag om tot wasdom te ontvou 1986 Vader, dis nou al sewe jaar dat ons jou daar in die voorstad van manner en graniet alleen moes laat om tot niet te gaan tot iets soos stuifsand in die wind geskik vir boom en plant al is jou liggaam weg bly jou handewerk vervleg soos reënbooggare in die netwerk van ons erf: jou afdak vir die karavaan is waar my motor deesdae staan jou waterbessie is al hoog die rubbettooom gooi steeds soos altyd blare af die groot papajaboom het van ouderdom verdroog soggens sing die voëltjies nog die goggas leef van blarevog die opslagkosmos spog heuphoog met blomme in die agterplaas in my sien almal jou: die stem, die stap, die sit en staan geneties is jy vasgelê vervleg in die negatief wat in my wag om tot wasdom te ontvou 1986 1986 Literator 17(1) April 1996:179-182 179 ISSN 0258-2279 Gedigte /Poems Henning Pieterse (1956) Gevangenes vas vang God in sy geosfeer mens en dier om te vermeer vas teen die akwariumruit skiet visse parend kuit epigonies vasgevang vis ek beelde op wat lesers van my knittelverse hokus-pokus fop Gevangenes 180 ISSN 0258-2279 Henning Pieterse (1956) Henning Pieterse (1956) Impasse (assimileer (ww.): verwerk, opneem, inneem, gelykmaak, aanpas) Literator 17(1) April 1996:179-182 Literator 17(1) April 1996:179-182 Literator 17(1) April 1996:183-185 Impasse (assimileer (ww.): verwerk, opneem, inneem, gelykmaak, aanpas) jare terug het ons mekaar op die haamaalddraai in die koue bergpas reeds verleer nooit kon ons één keer eers hobbelloos glad impas bymekaar vandag voel ek onhartstogtelik: impotent vir leef beswerend tel ek reëls meet klanke greep-greep af pen my drome tot swart sandsuikerskadu’s vas op rimpellose reinwit waterpaspapier maak my mee-ster van die spel dat ek totaal kan impas as stippel in die poespas van die groot heelal Literator 17(1) April 1996:179-182 ISSN 0258-2279 181 Gedigte / Poems Henning Pieterse (1956) Beeld 14 Aug. 1987 182 ISSN 0258-2279 Tony Ullyatt Strangers at the altar Looking at altars through the light splintered by gorgeous windows I can almost see that man on his cross. Looking at altars through the light splintered by gorgeous windows I can almost see that man on his cross. Then the quietness and tlie light offer a momentary but elusive glimpse into tranquillity. ISSN 0258-2279 183 Gedigte /Poems Tony Ullyatt Literator 17(1) April 1996; 183-185 Literator 17(1) April 1996:183-185 Your olive-green raincoat: variations on a theme by Leonard Cohen Your olive-green raincoat can never be famous; it’s not even tattered or tom. Your olive-green raincoat can never be famous; it’s not even tattered or tom. Your olive-green raincoat can never be famous; it’s not even tattered or tom. You bought it that summer the rain was quite heavy; since then, it has scarcely been worn. And a man with a beard peers into train windows in search of his only true love. He waits at the station for every arrival; her heart will fit his like a glove. The widow is lonely, makes antimacassars; her cats are fed fat out o f tins. There’s a clock ticking loud in a portrait-hung hall but no one to laugh at her sins. 184 ISSN 0258-2279 Tony Ullyatt The man watching tv craves someone to love him but his only friend is old age. His sink’s ftill of dishes and all of them dirty; your vases are full of dead sage. And somewhere there’s someone who’s playing the piano; the music’s been dead for a while. She’s singing a song of an olive-green raincoat; the words are so sad tíiat I smile. The dark night has fallen: now everyone’s singing as stars peter out one by one. And no one is bothered about crucifixions or just where your raincoat has gone. Literator 17(1) April 1996:183-185 ISSN 0258-2279 185 186 En daar was lig Nelia Engelbrecht Nelia Engelbrecht Eers ná Christian het die dorpsmense verstaan. Van lig en van donker, maar veral van lig. Hy was maar tafelhoog toe hulle op die dorp aangekom het. Hy en sy ma, Bettina, het in die wit huis langs die spruit kom woon, sodat hy na die kloosterskool vir blindes kon gaan. Sy pa het nie van die platteland gehou nie; daarom het hy verkies om in die stad agter te bly. Buitendien het die mistieke band tussen moeder en seun horn stom en eenkant gelaat. Vir die terloopse verbyganger, die enkele vreemdeling op die dorp, wat dit nie altyd duidelik wie van die twee siende was nie. Met hul arms deur mekaar s’n gehaak, het die vrou en seun gestap: soggens en smiddae tussen huis en skool, en teen skemer met die voetpad af na die spruit. Daar, tussen die soet gras en die plons van visse, het die seun sy fluit opgelig en note sterlig oor hulle gesif. Met haar vingers omhoog, het sy ma verwonderd in die lug getas en met ’n glimlag die blink klanke teen haar gesig gedruk. Die dorp was trots op die seun. ’n Musiekonderwyser het spesiaal een maal per week vanaf ’n buurdorp gekom om vir hom musieklesse te gee. Die seun het selfs so nou en dan stad toe gegaan, waar hy die een na die ander musiek- kompetisie gewen het. Mettertyd was die eens vergete dorpie ’n flikkering op die landkaart. Die seun het veel meer as trots aan die dorpsmense gegee. In hom was hulle verlore jeug, hulle ou vreugdes en verwondering opgesluit. Deur sy musiek het hy dit alles aan hulle teruggegee. Met sy ontroerende klanke, sy onbevange lag en sy helder oë het hy rafels kleur in die jarelange vaalte wat oor die plekkie gehang het, geweef. Soos die son, kon hy onverwagte skakerings uit die kleurloosste skepsels kaats. Mettertyd het die inwoners, asof uit ’n diep, droomlose slaap, wakker geword. Meneer Veriioef het die stof van sy verfkwaste afgeblaas en die lendelam esel teen sy kombuismuur staangemaak. Jan Vermeer het weer lewe uit die 187 Literator 17(1) April 1996:187-189 ISSN 0258-2279 En daar was lig wilgerhout agter sy huis begin kerf en Marijke Bloem het aarselend die koel hout van haar viool onder haar ken gedruk. En bo-oor alias, soos ’n wakende engel, was die silwer lig uit Christian se fluit. Nelia Engelbrecht Wanneer hy gespeel het, het die dorpsmense met ontsag gefluister dat hy nie die aarde nie, maar die hemel sien. In die klooster het die nonne saans ’n spesiale kers vir die seun aangesteek. Hulle het hul hande saamgeslaan oor die enkele lig wat selfs die verste hoeke van die kapel geel en warm laat gloei het. In die skemeruur, wanneer die wind die seun se ligte fluitspel deur die dorpie gedra het, het die priester sy kop gebuig en gedink aan die Lig wat gekom het om in die duistemis te skyn. En hy het gesien dat die duistemis die Lig nie oorweldig het nie. In die kroeg het die drinkers en geselsers vir ’n paar oomblikke stil geraak. Terwyl hulle geluister het, het hul beplooide en bebaarde gesigte bo-aards in die roserige laatlig geblink. Daama het hulle geglimlag en hul gesprekke hervat, maar gedemp en murmelend, asof uit eerbied. Langs die swaar kastrolle, die muwwe wasbalies en die stryende kinders het die vroue orent gekom en dronierig geluister na die note wat skoon, soos witgewaste duiwe, deur hul vensters vlieg. Selfs die kinders het nie onaangeraak gebly nie. Want Christian se musiek het die bestaan van nimfe en onskuld bevestig en vertel van die heeriike misterie van toekomstige dinge. Dit was juis die kinders wat hulle gevind het. Vervleg in die dryfhout het hulle oop-oog na bo gestaar, hulle arms steeds ingehaak. Op die seun se gesig was ’n uitdrukking van intense verwondering, asof hy in die laaste moment plotseling oorkom is deur al die kleure en al die skoonheid waarvan hy nog altyd net moes droom. Betower deur sy fluitspel, het die seun en sy ma nie die onaardse gegrom van die stygende water gehoor nie. Ná die reëns hoër op teen die berg, het die donker spruit hulle dié middag onverwags en met ongekende brutaliteit gegryp en meegesleur. Daama het die wolke daelank swaar oor die dorp gehang en elke stippeltjie lig verdring. Op die derde dag het die droewige tou mense die twee kiste moeisaam teen die heuwel op gedra. By die graf het die priester sy kop gebuig en geroep na die Lig wat in die duistemis kom skyn het. Die nonne het vergeefs die flikkerende kerse met hul Literator 17(1) April 1996:187-189 ISSN 0258-2279 188 Nelia Engelbrecht bakhande teen die wind probeer beskerm. Litemtor 17(1) April 1996:187-189 En oral - rondom hulle en in hulle - was daar Lig. Nelia Engelbrecht Die dorpsmense het hul koppe skeef gehou en sender hoop geluister. Die seun se pa het met sy rug na die dorp gestaan en net die vreeshke donker tussen die grimmige wolke gesien. Daarom het die wonder by horn verby- gegaan. ’n Jong vrou het dit eerste gesien. Haar verbaasde uitroep het die stilte van bo na onder oopgeskeur. Die dorpsmense het opgekyk. Die lig het eers in ’n tenger streep deur die grys marmer gebeur. Toe, asof weggestoot deur ’n onsigbare hand, het die donker massas meegegee. ’n Magtige vloed lig het uit die liemel gestort en in goud oor die dorp gegolf. Hulle voete het asof vanself die pad terug gevind. Hoe nader hulle aan die dorp gekom het, hoe duidehker het hulle dit gehoor: fluitklanke wat lang, dun lyne tussen hemel en aarde span. En oral - rondom hulle en in hulle - was daar Lig. Litemtor 17(1) April 1996:187-189 ISSN 0258-2279 189 190 Literator 17(1) April 1996:191 Skryfkursus vir swart Afrikaanse skrywers Paternoster (1995) Die kortverhale wat in hierdie gedeelte van LITERA geplaas word, is almal die produkte van ’n skryfkursus wat na die tweede simposium vir swart Afrikaanse skrywers op Paternoster aangebied is in Oktober 1995. Omdat gepoog is om die verhale se eiesoortige egtheid en spontaneïteit te beiiou, is so min as moontlik deur my of die Redaksie verander aan die verhale se struktuur en verhaallyn. Tydens die driedagkursus kon die skrywers egter self hul werk redigeer. Die beperkte publikasiemoontlikhede vir jong Afrikaanse skrywers het die Redaksie laat besluit om met dié publikasie iets vir die jong Afrikaanse skrywer te doen. Met hierdie verhale word ook gefllustreer dat Afrikaans in baie stemme kan praat! 0 ns dank aan Afrikaans Stereo vir fmansiële ondersteuning om die publiseer van hierdie afdeling van LITERA te help moontlik maak. Hans du Plessis Hans du Plessis Direkteur, ATKV-skryfskool van die PU vir CHO Literator 17(1) April 1996:191 ISSN 0258-2279 191 Literator 17(1) April 1996:193 Inhoudsopgawe Sien, hoor, praat: geen kwaad Balman versus Balman ’n Bok vir ’n gaping Mis Marigoldstraat, die ‘main road’ vannie scheme Brandewyn en coke special Liefde le ef... boemelaar of te not Frans Mouton se tuiskoms Literator 17(1) April 1996:193 193 ISSN 015%-im 194 “Mammie’sie byrie hysie,” het ek gesê. Maar sy het nie regtig na sy ma kom soek nie, het sy my van buite af laat verstaan: sy het my kom haal, het sy gesê, en my skool toe gedra ... En dis omtrent al herimieringe wat oorgebly het van daai eerste skooldag, amper twintig jaar gelede. Daar was wel nog iets wat my opgeval het toe ek by die klas instap; wat dit was, kan ek egter nie nou oproep nie. Ek weet wel dat toe dit naweek word, het ek my ouers vir die eerste keer sien baklei. Op hoërskool het ek ’n opstel daaroor so begin, en goeie punte daarvoor gekry: “ ’n Dronk man en dronk vrou baklei een aand oor-weet-nie-wat-nie in hul kombuis. Dis my pa en my ma. Die hele dag het hulie saam met ander mense gedrink, gesing, geiag. Maar net toe die mense weg is, het die bakieiery begin. " Dit was ’n Saterdagaand in die middel van die winter, en buite was dit al donker. Ek het by my suster op die kooi in die kamer gesit en hartseer gehuil, terwyl ek aanhoudend by die kombuis ingeloer het. Dit het my suster geirriteer. “Hou jou mond, man,” het sy gesê en my dan teen haar vasgedruk. Die wekker op die spieëlkassie langs die kooi het net verby sewe-uur getik. Dié tyd van die aand begin die jongmense van Caledon se bruin buurt, Bergsig, gewoonlik regmaak om disko toe te gaan; die Apostolies hou biduur of ’n kolfiekroeg; ’n paar dronkies sit en tiep by die smokkelhuis. In die kombuis het my ma ’n bord kos in my pa se gesig gegooi. My pa het kwaad geword en het haar omgestoot dat haar kop teen die rand van die tafel kap. ’n Pierinkie het van die tafel geval, stukkend. “Ooo jere, my kop,” het my ma gehuil. “Djy wil mossie fokkienwil ophou nie,” het my pa gesê. Voordat hy by die huis uitgestap het om nog wyn te gaan soek. Sonder om my ma op te help. My suster het ’n waslap gevat en die bloed van my ma se gesig afgevee; sy’t ’n stuk ou laken as verband om my ma se kop gedraai. Daarna het sy die deur toegemaak en die kers in die groen blaker doodgeblaas. Die volgende oggend was my ma se gesig lelik opgeswel en het sy besluit om in die kooi te bly. Sien, hoor, praat: geen kwaad Heinrich Wyngaard Dit was ’n sonskyndag op Caledon, met ’n paar wolkies hier en daar in die lug - soos gister in die Kaap - toe ek daai Dinsdagoggend gereed maak vir my eerste skooldag. Vir die begin van ’n staptog wat twaalf lange jare sou duur. Omdat ek eers teen einde Julie verjaar, was ek at sewe jaar oud toe ek saam met my suster, Leona Susanna, by die huis uitstap Swartberg Primêr toe. Ek was nie baie opgewonde oor die vooruitsig van skoolgaan nie, want om by die huis te bly en heeldag te speel, was vanselfsprekend lekkerder. Maar omdat ek uitgevat was in my nuwe skooikiere het ek nie gemaaind ora enige plek te gaan nie. (Nuwe klere was in daai dae nie elke dag se ding nie.) By die skool aangekom, was daar ’n miemes van woelinge voor die kunsklas waar die nuwe sub-A’tjies - die meeste met snotneuse, vaal strepe oor hul skurwe wange - ingeskryf moes word. M a’s het sonder ophou met mekaar geklets oor huissake en die prys van skoolgoed wat wragtag al weer op is, terwyl die kiiiders verskrik rondgekyk het. En toe, enkele minute voor die kletsers en die verskriktes by die klas moes ingaan, los my suster my toe alleen om betyds by haar eie klas te wees. “Gan sam in assie anner mense ingan,” het sy gesê, voor sy weggestap het. “En as hulle jou naam sê - j y weet moes hoe’s jou naam? - gan jy vorentoe.” “Ja’k sil,” het ek kopskuddend geantwoord. En toe’s sy daar weg. Maar toe die instappery uiteindelik begin, is ek op die ou end alleen buite. Ek het so ’n rukkie gewag om te kyk of iemand my gaan kora roep, maar toe niks gebeur nie, besluit Leona Susanna se bybiebroer (die jongste van Karel en Kitriena) om terug huis toe te gaan. Net ná ek egter met my rooi brandweerwaentjie met die een stukkende wiel begin speel het, het ’n antie van my wie se kind ook dié dag begin te skoolgaan het, aan die deur geklop. “Kitriena!” het sy geroep. Literator 17(1) April 1996:195-197 ISSN 0258-2279 195 Sien, hoor, praat: geen kwaad Sien, hoor, praat: geen kwaad “Mammie’sie byrie hysie,” het ek gesê. Literator 17(1) April 1996:195-197 “Mammie’sie byrie hysie,” het ek gesê. Ek het buite in die Sondagsonnetjie met my rooi brandweer- waentjie met die een stukkende wiel gespeel. My suster, Leona Susaima, het rys op die stoof gesit, die kombuis uitgevee en die splinters van gisteraand se pierinkie opgetel. My pa was nog nie by die huis nie. Literator 17(1) April 1996:195-197 ISSN 0258-2279 196 Heinrich Wyngaard Op my eerste skooldag, onthou ek nou, is dit wat eerste my aandag getrek het toe ek by juffrou Daniëls se klas ingestap het: ’n Beeldjie met drie apies op die rak. Een van hulle het sy oë toegehou. Een sy ore. Die ander een sy mond. Die ander een sy mond. ISSN 0258-2279 197 198 “Natuurlik.” Sy knik, met een van die glimlagte wat sy vir haar eie raense wegbêre. Soos sy die badkamer binnestap, laat val sy haar cream satynjapon, wat ’n teekol op die voorkant het. Hy sien haar kaal rug en vol sitvlak. Hy sien haar kaal rug en vol sitvlak. As sy die badwater intap, loop hy vinnig na die japon toe, tel dit op en hang dit oor die stoel wat voor die dressing table staan. Sy eie klere hang hy in die klein, netjies afgewerkte hangkas - die gitsswart broek met sy gestrykte witstreepsakdoek in die een sak, die spierwit langmouhemp bo-oor. En die sagte, ou jersey. Die jersey wat haar so pla. Die tweede keer, dink sy, terwyl sy die spons water oor haar gesig spoel. En die laaste keer, belowe sy haarself plegtig. Sy staan op, klim uit die wit bad, en draai die groot handdoek om haar ofF-white liggaam. Hy het intussen onder die duvet ingekruip. Hy lê op sy rug met sy kop op sy hande. Sy oë is toe. Dis die tweede keer. Hy jaag haar kaal liggaam uit sy gedagtes uit en maak vinnig sy oë oop - sy’t die ligte afgesit, soos hy gevra het laaskeer. Balman versus Balman Enrico Parry “Gaan was jou eers, asseblief,” versoek hy haar beleefd, “en los die bad- kamerdeur oop. Ek sal myself tuismaak hier. Ek ken mos darem al die plek.” “Natuurlik.” Dis donker. Hy voel haar kaal liggaam warm langs hom inkruip. Sy oë is oop, en hy sien niks, niemand. Sy begin saggies, soos twee weke gelede, dieselfde weeksaand. Dieselfde skoon, agtermekaar kamer. “Na gelang van die kerkraadsvergadering, spyt dit my om u mee te deel dat u dienste as leraar van die gemeente hiermee beëindig word. U word versoek om “Na gelang van die kerkraadsvergadering, spyt dit my om u mee te deel dat u dienste as leraar van die gemeente hiermee beëindig word. U word versoek om Literator 17(1) April 1996:199-202 199 ISSN 0258-2279 Balman versus Balman die pastorie binne drie maande van bogenoemde datum te ontruim ...” Sy kry eers seer as sy long dringend oor haar borste speel, tot dit ferm word van ingehoue plesier. Hy is teer en lief met sy liggaam, sy pynlik netjies instandgehoude mansmenslyf. “Weet jy wat se redes gee liulle nogal aan?” het hy vir haar gevra ná die vorige keer, toe hulle agtema in pikdonkerte gelê en rook het aan haar Pall Mall pakkie. “Wat? Hoe het jy hulle kwaad gemaak?” het sy gevra. “Onhigienies - ek ruik na sweet; ek spoel nie die toilet af as ek klaar gepie het nie, ek was nie. ‘Dominee Balman, u trek nie die toilet af as u klaar is nie.’” Hy het mallerig gelag. “Spoel jou pis af, John Bahnan! Was jou heste, Jan Balie!” het hy hard geskree. “Spoel jou pis af, John Bahnan! Was jou heste, Jan Balie!” het hy hard geskree. “Spoel jou pis af, John Bahnan! Was jou heste, Jan Balie!” het hy hard geskree. “Sjj,” het sy gepaai, haar sigaret in die vol asbak doodgedruk, en haar arm oor hom gesit, soos met ’n verleë kind by die skool. “Sjj,” het sy gepaai, haar sigaret in die vol asbak doodgedruk, en haar arm oor hom gesit, soos met ’n verleë kind by die skool. “Sjj,” het sy gepaai, haar sigaret in die vol asbak doodgedruk, en haar arm oor hom gesit, soos met ’n verleë kind by die skool. Sy oë was souterig toe sy dit soen. Sy oë was souterig toe sy dit soen. “Sjj, ek is hier. Delia is by jou, John. Sjj.” Sy oë was souterig toe sy dit soen. “Sjj, ek is hier. Delia is by jou, John. Sjj.” Hy het teruggesak en bewerig gefluister. Hy het teruggesak en bewerig gefluister. Literator 17(1) April 1996:199-202 Hy moes uithaal en wys. “Special requests, special payment raise, Mister Balman,” het ou Miesies Pietersen gesê, “Deedee is a very special girl. And not stupid at all.” “Ja, ek stink nie nou meer nie.” Hy het ’n lang ruk stilgebly. “Beslis nie. Netjies en skoon,” het sy geantwoord. “Netjies en skoon,” het hy haar herhaal, “Netjies en skoon wou sy he; en toe sy dit uiteindelik nie kry nie, het sy geloop. Met altweetjies my meisiekinders ... Eerwaarde Dominee J.J. Balman hiermee gedagvaar om op 3 September in hof nommer twee van die Magistraatskantore by Hoogstraat 17 te verskyn in die saak A. Balman versus J. Balman.” “Netjies en skoon,” het hy haar herhaal, “Netjies en skoon wou sy he; en toe sy dit uiteindelik nie kry nie, het sy geloop. Met altweetjies my meisiekinders ... Eerwaarde Dominee J.J. Balman hiermee gedagvaar om op 3 September in hof nommer twee van die Magistraatskantore by Hoogstraat 17 te verskyn in die saak A. Balman versus J. Balman.” “En waar is A. Balman vandag?” Delia het met die rook kringe in die donker geblaas. “En waar is A. Balman vandag?” Delia het met die rook kringe in die donker geblaas. “George, Pacaltsdorp, Delville Park, Pumastraat drie-sewe-drie. Met ’n jong onderwyser twee jaar jonger as sy. Op die hof.” Daar het hy opgehou. Sy het later self begin vertel, maar net sóveel. “Ek doen dit nie vir die geld nie.” “Ek doen dit nie vir die geld nie.” “Nié?” het dominee gevra. “Nié?” het dominee gevra. “Kyk, jy leef nou maar eenmaal met ’n byl oor jou nek as jy onderwys. Maar jy kry dárem nog jou tjek elke end van die maand,” het sy geantwoord, sonder dat die toon in sy stem haar gepla het. “Kyk, jy leef nou maar eenmaal met ’n byl oor jou nek as jy onderwys. Maar jy kry dárem nog jou tjek elke end van die maand,” het sy geantwoord, sonder dat die toon in sy stem haar gepla het. “Klere, kos, ligte en water,” het hy haar uitgawes gelys. “Nou waarom dan? Hoekom dan dit?” “Nou waarom dan? Hoekom dan dit?” “Nou waarom dan? Hoekom dan dit?” “Ek geniet dit. Elke oomblik daarvan.” Vanaand het sy haar fmaal uitgeniet, dink sy as sy weer langs hom inkruip ná die was. Hulle lê stil langs mekaar. Hy rook nie. Haar pakkie lê toe op die bedkassie. Dis donker. “‘Jy moet jou was, assebheftog!’ het sy gesê. ‘Skandelik!’ is wat sy ges “‘Jy moet jou was, assebheftog!’ het sy gesê. ‘Skandelik!’ is wat sy gesê het.” Hy het stilgebly vir ’n oomblik, “Ja-nee, Mister Balman. Mense wil van ’n skoon mens ’n lewenspolis koop. Personell Manager se vereiste.” Hy het stilgebly vir ’n oomblik, “Ja-nee, Mister Balman. Mense wil van ’n skoon mens ’n lewenspolis koop. Personell Manager se vereiste.” Delia soen sy naeltjie. Vanaand, soos die eerste keer, is hulle altwee stil. Net hulle lywe wat sweet en spoeg en seks praat. Delia soen sy naeltjie. Vanaand, soos die eerste keer, is hulle altwee stil. Net hulle lywe wat sweet en spoeg en seks praat. Eers as sy ook haar tevredenheid bereik, dan sal hulle gaan was. Eers hy, dan sy. Eers as sy ook haar tevredenheid bereik, dan sal hulle gaan was. Eers hy, dan sy. Dan gaan hulle rook. Pall Mall, uit sy pakkie. Hy kreun as sy bo-op hom s it... Hy kreun as sy bo-op hom s it... “My vrou is vroeg uit my uit,” het hy daardie Woensdagaand sy storie vertel, “Die dominee het seker té veel gestink.” “My vrou is vroeg uit my uit,” het hy daardie Woensdagaand sy storie vertel, “Die dominee het seker té veel gestink.” “Jy stink nie nou meer nie,” het sy gesê. Literator 17(1) April 1996:199-202 ISSN 0258-2279 200 _Enrico Parry Hy het gesmeek om háár te sien, al sou dit net wees om met haar te praat - die mooiste meisie van die huis. Hy moes uithaal en wys. Hulle bly toegemaak in hulleself Swaarmoedig. ISSN 0258-2279 Literator 17(1) April 1996:199-202 201 Literator 17(1) April 1996:199-202 Na ’n ruk staan Delia op, trek haar aan in die donkerte. Panty, broek, bloes, skoene. Sy stap deur toe en hy kyk na haar soos sy in die deur staan, met die gang se lig wat haar omlyn. Hy wil dit nie hoor nie. Na ’n ruk staan Delia op, trek haar aan in die donkerte. Panty, broek, bloes, skoene. Batman versus Balman Na ’n ruk staan Delia op, trek haar aan in die donkerte. Panty, broek, bloes, skoene. Sy stap deur toe en hy kyk na haar soos sy in die deur staan, met die gang se lig wat haar omlyn. Hy wil dit nie hoor nie. “Jy vra nie weer vir my nie, Dadda.’ Literator 17(1) April 1996:199-202 ISSN 0258-2279 202 ’n Bok vír ’n gaping Willem Fransman Ons huis is naby ’n kroeg in die hartjie van die stad geleë. Die kroeg is ’n klein ou plekkie waar die manne tog te lekker kan kuier. Tot hul vroue se ontsteltenis! Dit is ’n lekker plek, want daar ontmoet jy allerhande karakters. En vang die manne goed gees! Ek gaan dikwels daarheen. Want my vrou weet: ek vrek oor ’n mooi storie. En dáár loop hulle op twee bene, my maat. Maar dis nie die enigste rede nie. Eintlik hou ek nie daarvan om my jenewertjie alleen te drink nie. En dit was dan ook daar dat ek met oom Sarel Grootlieg kennis gemaak het. Grootlieg was blykbaar nie sy van nie, maar in ’n kroeg vra niemand mos jou van nie! Oom Sarel was ’n karakter in eie reg. So asof die tyd vir hom stil gestaan het. Die mense weet te vertel dat hy net nooit sy hoed afhaal nie. Ook nie in die kerk nie. Dit was ’n vilthoed wat met ’n tiervelband afgerond is. Dit het al baie son en wind getrotseer. Ek het in my sondigheid gewonder of die oom die hoed afhaal as hy bed toe gaan of... Die dag toe ek oom Sarel ontmoet het, het hy nie bedsake op die brein gehad nie, maar sy geiiefde sport, rugby, op die hart. Ek verstaan dat hy almal altyd as swaer aangespreek het. Vir my was ’n swaer nog altyd my vrou se broer of my suster se man of die een met wie se vrou jy ’n skelm verhouding het! Ek weet nie waar hy my geplaas het nie. Ek was tog op geen manier familie van hom nie. En sy vrou was ook al jare lank onder die kluite! “Swaer” sê hy met ’n lekker dop brandewyn in die hand, “Hierdie oom van jou kan nie glo dat daar nou so ’n groot ophef van die Springbokspan met die blommetjies op die bors gemaak word nie. Lyk my aimal het gerieflik vergeet van die befaamde span van die Vyftigs.” “Kyk Swaerie, hierdie omie van jou is as’t ware met ’n rugbybol in sy hande gebore.” Hy maak homself gemaklik, bly vir ’n rukkie stil. Toe hy opmerk dat hy my onverdeelde aandag het, neem hy weer ’n teug aan sy brandewyn, en vervolg. ’n Bok vír ’n gaping Literator 17(1) April 1996:203-207 m ISSN 0258-2279 'n Bok vir ’n gaping “Die doktertjie daar by Putsonderolie se kraamhospitaaltjie, dis nou waar joii omie gebore is, kon sy oë nie glo toe ek uit die oond gehaal was nie.” Die oom vertel met ’n stem wat swel van trots hoe die dokter aan die verpleegster gesê het dat hy nog nooit so ’n baba met sulke groot hande gesien iiet nie. Ook die lenige armpies en die spekke agter die onderbene was vir hom ’n rariteit! Toe uiter oom Sarel Grootlieg die woorde wat my byna aan my jenewertjie laat stik. “Swaer, toe sê die doktertjie wragtag: ‘Hier is vandag ’n Superspringbok gebore’. Ek meen, Swaer, dit was eintlik profetiese woorde wat daai dag gespreek was!” “Oom Sarel, wil Oom vir my sê al die uiterlike tekens van Springbok wees was toe al teenwoordig? Ek meen, oom, ek praat nou van bol sense, side steps, spoed, drop, place and score, alles! Maar oom, dis mos ongelooflik!” Oom Sarel het my met sy swaar kop en deurpriemende oë aangekyk asof ek die eerste keer in my lewe die waarheid gepraat het. “Hoe dan anders jong. lemand van my portuur kom maar eenmaal in ’n leeftyd. Jou oom het sommer gou gewys talent staan regoor hom geskryf! Ek was bestem om gou roem te verwerf en Springbok te word!” Terwyl hy dit sê, bekyk ek hom deeglik. Die man oorkant my kon nog vir die dorpsspan uitgedraf het, maar vir die Springbokke! Dat hy groot is, is duidelik, dat hy hande soos twee kalkoene had, was ook duidelik. Die wynglas was dan skaars sigbaar daarin. Boonop het sy arms my eerder laat dink aan dié van ’n oerang-oetang. Maar ek kon vir geen oomblik die oom sien as ’n Springbokrugbyspeler van weleer nie. Die oom se rasperstem ruk my tot die werklikheid: “Kyk, Swaer, toe ou Brandy Cockroach en sy vlieënde All Blacks by die middel van die eeu hier kom toer, het almal gesê dis verby met Springbok se kind! Hulle was ’n formidabele span, met ’n manjifieke rekord. Hulle het vyftig wedstryde en sestien toetse gespeel en in almal koning gekraai.” “Hulle was nou vir jou,” borduur die oom voort, “’n klompie vlieënde geraamtes. Ongelooflike voetvlugtiges, ek bedoel vlugvoetiges! Reusagtig, biltongtaai en balhonger. ’n Bok vír ’n gaping Een koerant het selfs geskryf hulle was bal-orig, want hulle kon ons vroue eenvoudig net nie uitlos nie!” IVIy mond hang nou behoorlik oop. My dop skoon vergete! “Kyk, Swaer, hulle was nou ’n goed ge-oliede rugbymasjien wat al die provinsies vir brekfis opgeëet het.” Ek kon my indink watter vreesaanjaende gesig hulle moes wees. Verbeel jou, ’n rugbyspan wat uit vyftien Jonah Lomu’s bestaan! Ek sê dit ook vir oom Sarel. Literator 17(1) April 1996:203-207 204 ISSN 0258-2279 Willem Fransman “Kyk Boetie, almal, tot die nasionale keurders was met ’n soort van lamsiekte geslaan. Alle koerante het dit dan ook uitgebasuin; ‘Swart gevaartes gaan arme Bokke lewendig verslind!’ ‘Dis verby met die Groen en Goud.’ ‘Bokke se uur het geslaan!’” Ook maar goed dat ons nasionale keurders die Bokke destyds van koerante af weggehou het! Dit sou mos enige mens ontsenu het. “Oom Sarel, dit sou mos enige mens die ritteltit gegee het”, sê ek gemaak emstig. “Swaer, jou siddering is als puur vemiet! Dink so ’n bietjie man. Jou oom Sarel was dan al daar. Wat het daai dokter-profeet, wat jou oom gevang het, gesê?... Tjaag, jy is ook maar dom!” “Ek het nie vergeet nie, Oom, maar een swaeltjie maak mos nie ’n somer nie? Hy maak dan nie eens ’n nes nie!” Nou was die oom behoorlik kwaad! O f so het ek gedink! “Ek sien jy is nog nie so bekend met jou oom se talente nie, maar laat ek jou dan inlig! Op daai toer van ou Brandy Cockroach en sy lot, het één swael, ’n groot intelligente, almintige balhorige bliksemstraal (dis nou jou oom), op die rugby-horison verskyn en in die Bokspan nesgeskop.” Nou het die oom my voile aandag. Op die manier waarop hy hom regskuif, kon ek agterkom, hier kom ’n storie! “Kyk, Swaer, toe die Springbokkeurders daai nag om twaalf-uur hul span oor die radio aankondig, daar was toe mos nog nie televisie nie, was daar net nege spelers in die span. Agt vories en een besondere talentvolle reus in die agter- lyn. Dit was duidelik dat hulle lank oor die spansamestelling gedink het.” “En wie was die besondere agterspeler in die unieke Bokspan, Oom?” vra ek heel geamuseerd. “Kyk swaerie, daai negende man, was jou oom Sarel, die nimlike. Wie dan anders, of het jy al weer die dokter-profeet se woorde vergeet?” Toe voel ek eers ’n gek! ’n Bok vír ’n gaping Ek moes mos reken dit was die oom, dis dan sy storie! Gelukkig vervolg die oom. “Ou Brandy en sy spul het hulle natuurlik vrek gelag, maar die Volk het geweet: die keurders weet wat hulle doen! Kyk, Swaer, toe’t ons nog in die keurders geglo!” Hy gee my ’n deurpriemende kyk, gooi sy kop agteroor dat ek vrees sy hoed sal afval en slaan die laaste van sy brandewyntjie weg. Met ’n veeg van die rugkant van sy regterhand oor sy mond vervolg hy: “Van die afskop af was dit duidelik dat ons ’n anderste wedstryd sal hê. Met die eerste skrum het Pissie Piston die bol vinnig gehaak. Die slotte en die agsteman het gangetjie gemaak en toe skiet daai bol in jou omie se wagtende hande! Kyk, dit was nou ’n triek wat ek en ou Pissie lank geoefen het! Ek 205 ISSN 0258-2279 Literator 17(1) April 1996:203-207 Literator 17(1) April 1996:203-207 'n Bok vir 'n gaping swaai toe hierdie lang slangarms van my en skiet die ból so met ’n boog uit na die fly-halfposisie. In dieselfde beweging dra hierdie bene van my my lyf en ek vang die ból in ’n aíwaartse gang. Toe slinger ek die bol na die binnesenter en voor die Alls weet wat hulle getref het, is jou omie weer daar. Ek gryp die bol en gee ’n kort aangee na die buite-senter.” Ek is nou saam met die oom in die wedstryd! Myjenewertjie skoon vergete! “’n Swart hand”, vervolg die oom, “wil die bol intersep, maar jou oom se hand is eerste by en ek slinger die bol vinnig vleuel toe! Die All Blackvleuel won jou omie tackle, toe gryp hy in die lug! Ek systap binne en buite toe (sy kop maak die bewegings), gooi die verdediging heeltemal oorhoops, uiter my vrees- aanjaende strydkreet en gaan druk onder die pale. Die skare was rasend. So iets was nog nooit in ’n toetswedstryd gesien nie!” Sy oë blink van trots, of was dit die voggies wat die trane so vinnig na die oë laat skiet het? “Toe skop ek nog die bol so hard met die vervyfskop dat dit soos ’n vrot tamatie oopgebars het. Gelukkig was daar soveel krag in die skop dat dit tog oor die dwarslat geseil het.” “Oom was toe sommer skrumskakel, losskakel, binne- en buitesenter en vleuel. Hoef ek dan verder te twyfel? ’n Bok vír ’n gaping Ek het darem ’n uithaler oom!” sê ek gelate en drink die laaste van my jenewertjie. “Kyk, Swaer”. Hy beduie aan die kroegman om sy glas weer te vul sonder om van sy storielyn af te wyk. Dit lyk nou asof sy borskas so ’n paar millimeters verder uitstoot van trots. “Daai dag het ons Brandy Cockroach en sy lot cleaners toe gevat. Hulle doppies was behoorlik geklink. Jou omie het dwars- deur hulle voorspelers vore getrek, self losskrums afgedwing en gewen en vier drieë gedruk. Dis nou behalwe die drie ander wat ek vir die voorspelers help druk het! Daai dag het ons hulle met ’n rekordtelling geklop wat tot vandag toe op die boeke is!” sê oom Sarel Grootlieg en neem weer ’n sluk van sy dop. “Oom meen, die Bokke van vandag was vemiet so bang vir die Jonah Lomu- vent? Hulle moes net by Oom kom kers opsteek het! O f beter nog; hulle kon Oom as hul spesiale adviseur aangewys het. Ek meen, met so ’n lewendige legende tussen ons het ons mos niks te vrees nie!” “Ag Swaer, wat sil hulle nou so ’n verrimpelde ou bleeksiel soos ek naby hulle wil hê. As jy klaar vir jou volk en vaderland rugby gespeel het, dan vergeet almai van jou. Jy kry nie eens ’n ou gratis kaartjie vir ’n toets nie. Laat staan nog spesiale adviseur!” Daar sak ’n somberheid oor hom as hy lank na sy glas staar en met sy vinger oor die glas se rand trek. As hy opkyk, is die vonkel skielik weer terug. Literator 17(1) April 1996.-203-207 ISSN 0258-2279 206 Willem Fransman “Swaerie, ek moet darem sê, ons het daai Alls goed opgemoer. Hulle was nooit weer ’n force in intemasionale ragby nie.” Ek kyk horn met groot deemis aan, want ek weet dat hy pas die grootste klomp bog kwytgeraak het. Maar hoe laat ek hom verstaan dat ek niks glo nie. “Oom, ek glo nou dat dokters, omdat hulle babas gewoonlik eerste sien, wel profetiese woorde kan spreek. Oom het so wragtag ’n Superspringbok geword,” sê ek en klop hom op die skouer. Hy staan stadig op, raak met sy regterhand aan sy hoed in ’n groet-aksie en beweeg deurwaarts. Sê nou net vir een oomblik die oom se stone is tog waar! My oë volg hom soos hy uitstap. (Opregte woorde van dank aan my vriend, Nic Venter, wat die idee van die storie verskaf het.) Literator 17(1) April 1996:203-207 Kirby van der Menve Kirby van der Menve Kirby van der Menve Vanoggend bly ek op die paadjie, hoog teen die slaap van die berg. Die Kaapse mis hang nat en lood en pleister die berggrasse teen die walle. Die sig is nul en die lug is stil, net die mis wat diep en stug oor die klowe lê. En die bekende bergpaadjie is ’n stomp, newelagtige tonnel. Die landskap van see, berg en biesies en boom en bas lê dig in die mis se wintervag. Die geure van klam grond en saggeweekte blaar hang ge- suspendeerd, soos fyn druppels. Ek word mis, afgebreek in my elemente, die mis vloei deur die holtes van my oë en my ore en ek word deel van die massa wat strek oor die ganse bergreeks, oor die see, tot by die doodkoue suidpool. En ek hoor hom, eers die ligte trilling op die senuweedrade van die mis. Dan sy voetstappe, ferm en vinnig. Sy drif brand ’n tonnel deur die gestolde mis. Die oerinstink van die jagter suur in my maag en die adrenalien val amper uit my mond uit. Sy intensie golf voor hom uit en dit rol teen my rug op en kriewel oor my kopvel. Ek is reg vir hom, al my sintuie gekonsentreerd. Kom wat wil, hy sal hom ook teen my vasloop. Soos die jongmamie wat op mooi dae die berg opgejaag kom, aangehits deur testosteroon en die matelose arrogansie van die jeug. Sal ek hom ook voorlê, vooruit strompel soos ’n gekweste voël, hygend sweet en so nou-en-dan vooroor staan met my palms op my knieë, maar skelm, skelm onderlangs loer, hulle uitlok om my verby te steek. Maar ek hou hulle net op die fyn tergende afstand. Ooreis hulle en gee dan skielik in. Dan sit en wag ek vir die valse glimlag, die vriendelike groet en die bemoedigende woord. Maar dis die glinstering in die oog waama ek soek. Watter vermetel- heid om my te wil gebruik om hulle krag teen te meet! My te wil gebruik as maatstaf van hulle gewaande manlikheid asof ek net ’n klein trappie is waarop hulle met hulle ego’s kan khm. Ek laat my nie gebruik nie. Ek sal self die eerste fyn krakie slaan. Die kraak wat hulle uiteindelik sal afbreek tot brokstukke. Die pynlike besef van hulle mortaliteit, nietig, soos die rotsbrokkie waarop ek hier trap. ’n Bok vír ’n gaping Aanvanklik dink ek hy is behoorlik gekoring van twee dubbele brandewyntjies. Toe tref dit my tussen die oë. Die oom is nie SÓ dronk nie. Oom Sarel het ’n horrelvoet. (Opregte woorde van dank aan my vriend, Nic Venter, wat die idee van die storie verskaf het.) Literator 17(1) April 1996:203-207 ISSN 0258-2279 207 S Kirby van der Menve Literator 17(1) April 1996:209-212 209 ISSN 0258-2279 M s_ Dan slaan ek gevoelloos toe, sê vinnig in die verbygaan tot siens en hardloop katagtig onder hulle uit. Wanneer ek hulle later weer op die berg raakloop, ignoreer hulle my, maar ek voel niks, ek voel heeltemal niks. Dis dan juis my beloning; die dikbek en die geknakte stert. Dit wil tog gedoen wees, op my ouderdom. Ek is ’n gesonde 38, goeie longe en as ek self so moet sê, ek het nogal ’n paar sterk bene. Maar nou bewe hulle, van afwagting en my hart klop in ray nek. Die bloed ruis in my ore soos die see, onsigbaar, hier naby op die rotse. Dan is hy op my. sommer deur poeletjies, bars deur die erikas en heide wat donsig glim onder hul las van duisende druppels. Die sproei lawe my stomende gesig. Die koel water meng met my warm sweet en die pekel loop in my oë, in by my lippe en my long kwyl. Ek is deumat van sweet en sagte reën en ek droog my gesig met my hande. Teen ’n steilte op, soos die paadjie al hoër klim, gruis die sandsteenbrokke onder die trekkersoie van my harde bergstewels. Die grens van die gruis word die grens in my bors. Op ’n gelykte sien ek figure in die mis. “Jou broer is daardie kant toe”, sê ’n lang ou, ’n regte Mountain Club o f S.A. old boy tipe. Ek voel skaam dat hy die spel kon snap en kwaad - eintlik hoogs verontwaardig dat hy my teenstander as my broer kon aansien. Maar die breuk gee my die kans om my bril skoon te vryf, en toe sien ek waarom: die mis het intussen gelig en die groep kon die jagtog van die hoogte af aanskou. En opeens sien ek hom, soos ’n bobbejaan teen die steil paadjie op skarrel. Ek voel verlig, nou weet ek presies waarheen hy op pad is. Die steil paadjie hang soos ’n lang dun rafel teen die krans. Ek sien hom hang aan die punt van die rafel en ek word gevul met heerlikheid. Nou moet ek net kophou, nie oorhaastig word nie. My bene is geswel, maar dis net krag en spier. Ek is in beheer, en ek gee hom kans, laat hy homself aan die rafel ophang, homself laat uitrafel. Hy hoor my en hy kyk verdwaas om. Ek sien die verontwaardiging en die skok toe hy my doodluiters sien aankom. En nou klim hy met mening, maar dit word ’n spartel. Hy kyk weer om en die gaping is kleiner. Hy spartel en hy kruip. Hy kruip skaamteloos op sy knieë oor die rotsbanke. En ek lag, want ek het hom en ek tart hom soos ’n kat met sy prooi. En ek wag, want ek weet hy is baie naby die einde van sy draadjie. Toe hy knak, kom staan ek by hom. “Lyk my jy ’t intussen besluit om nie meer geld te gaan opgrawe nie.” “Ja,” sê hy gedwee, “dis te koud. Dan is hy op my. Heeltemal uit pas met die prentjie wat ek vir myself voorgehou. het. Uit pas met die berg en die teësinnige weer. Middeljarig en die tekens van die middeldertigs het reeds in sy stywe grys langbroek kom sit. Sy stywe bont t-hemp beaam sy minagting vir die winter en vir die nat mis wat soos toegerypte spinnerakke aan elke boomtak, fynbos en in ons hare koek. A1 wat hy met hom saamdra, is die eienaardige instrument wat my dwing om te vra: “Wat se snaakse ding is daai, my broer?” “Weet jy dan nie? Dis ’n metal detekter.” Dit sê hy ietwat geirriteerd, seker om my te intimideer, maar voeg dan tog by asof hy my gedagtes kan lees: “Ek het al baie geld opgetel, daar waar die Boere vroeër vir goud gegrawe het, maar verskoon my, ek het nog ver om te gaan.” “Wat het jy sover opgetel?” vra ek nog agter hom aan. “’n Klomp pennies en ’n tiekie.” Ek weet sy sarkasme was gemik om my uit te lok, of om my op my plek te sit. En die mis sluk hom in, self sy voetval versmoor. Ek lig my bene, ek moet hom inhaal, binne trefafstand bly, maar hy’s weg. Ek slaan oor in ’n draflfie om net sy voetstappe te hoor, dan weet ek ten minste waar hy is. Ek verbeel my dat ek hom voor my tussen die bosse sien vleg, maar hy bly net tergend buite die bereik van my sintuie. Maar, dit weet ek beslis, hy sal nie wegkom nie, al moet ek hom inhardloop. Van wegkom kan hy maar vergeet, oor my dooie liggaam miskien ja. Maar hy’s net weg, soos ’n gees wat hierdie skemer-oggend, deur voorafbepaalde tyd en noodlot homself vir ’n oombUk kom manifesteer, hier kom ambraal en jou voortaan kwel dat jou nagsweet mis word. Jou laat wonder of hierdie oggend se besondere digte mis nie ook maar net die kondensasie van die nagtelike gesweet van al die menigte gekwelde siele is nie. Nou gee ek nie meer ’n duiwel om nie. Hy sal nie wegkom nie, al verloor ek iets in die proses of al moet ek ook tromp-op in hom vas hardloop. Ek hardloop Literator 17(1) April 1996:209-212 210 ISSN 0258-2279 Kirby van der Merwe sommer deur poeletjies, bars deur die erikas en heide wat donsig glim onder hul las van duisende druppels. Literator 17(1) April 1996:209-212 Dan is hy op my. Ek gaan maar liewerste na my vriend toe wat hier bo-op die berg woon.” “So, dan sien ek jou weer later.” Met dié woorde los ek hom daar. En my oë glinster. Ek probeer so vinnig as moontlik groter afstand tussen ons kry, vir die finale steek. Ek weet hy kan my duidelik sien, maar ek kyk nie weer om nie. Op die kruin skuil ek agter ’n rots teen die ysige wind. Op die plato sien ek ’n kliphuisie ingekruip onder ’n paar denne en die rook uit die skoorsteen raak verstrengel in die takke. Uiteindelik kom hy swaar om ’n rots, natgesweet en uitasem, sy systeek in sy gesig gekerf Hy wil nie met my praat nie. Ek het gehoop hy sal my saamnooi Literator 17(1) April 1996:209-212 211 ISSN 025^-2219 Mis_ Mis_ na sy vriend toe, maar hy loop net dikbek verder. Hy klou nog vas aan sy splinternuwe rooi metaalverklikker. Langs die pad terug, verkyk ek my aan die landskap, vars en dromerig soos ’n pastelskets. Die proteas bloos met wolmondjies. Verder ondertoe, waar die bosbouspanne se veldtog teen die indringers fel was, lê ’n denneboom gedissekteer, haar ingewande oop en bloot vir almai ora te lees. Ek break ’n takkie van ’n bossie af en skeur ’n sagte groen basrepie daarvan af. A1 langs die pad maak ek vir my ’n bossie blommetjies bymekaar wat ek met die basrepie vasbind, een blommetjie van elke iynbosplant wat ek die oggend teëkom. Literator 17(1) April 1996:209-212 ISSN 0258-2279 212 Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Oom Ransie het toe besluit om hom liewer te bepaal by die rede waarvoor Bankie ingeroep was. “Mevrou, djy word daarvan beskuldig dat djy onwettig handel dryf en as gevolg daarvan het djy jou huurkontrak verbreek.” Bankie het haar anns gevou en gesê: “Wie beskuldig vi’ my dat ek onwettig handel dryf?” Oom Ransie het gebewe van boosheid: “Ek, oom Ransie, wat ’n lewendige God dien beskuldig jou van onwettige handel dryf.” Om beter te skel het Bankie haar hande in die heupe gekap en gesê: “Ek is baie jammer, maar ek word nie deur toiletpapier verhoor nie. Daar is baie mense wat onwettig handel dryf met suckers, lekkers, pop-com en toffie-appels en hoekom is hulle dannie hie’ nie?” Bankie was baie boos toe sy gesê het: “As daai die geval is, dan ga’n ek na my lawyer om te ga’n hoor of ’n mens soe verhoo’ kan word.” Oom Ransie het horn nie gesteur daaraan nie en het bygevoeg “Ek dien die Here. My Here issie bang vi’ jou lawyer of die ANC nie. Djy’s soe vol politick; hoekom ga’n djy nie somme’ na die ANC nie.” Bankie het haar liggaam spoggerig rondgewaai toe sy gesê het: “Die ANC praat met die Nasionale Party en nie met huishondjies nie.” Oom Ransie het met sy hand op die tafel geklap engesê: “O ’s sal sien, o ’s sal sien; more is djy uit. Ek ko sit jou self uit as die witmense nie wil nie. Ek la’t nie met my mors nie. Hie’ innie kleurlingdorp is o’s baas. Ek wietie hoeko issie res van my komitee soe stil nie, is hulle ook dan bang vi’ djou.” Die res van die Bestuurskomitee was verstom en het nooit so iets verwag nie. “Djy kan maa’ sê wat djy wil, maa’ more is djy uit. Die polisie het vir jou net te veel al uitgedra en nou weet jy skielik niks van onwettige handeldryf nie. Djy dink sieke’ ek wietie dat djy oek ’n moneylender is nie. Dis behalwe die mense se disability- en pensionboekies wat djy agterhou as hulle jou skuld.” Bankie het gou gereageer; “Djy kan mos somme’ nou my huis kom omdol en kyk of djy ienage disability- of pensionboekie sal kry, maa’ as djy nie kry nie, hang jou moer nog vandag aan ’n draadjie sonne ’n pennetjie. Marigoldstraat, die ‘main road’ vannie scheme Ek sal vi’ jou wys wat kan die Boere se toiletpapier maak met goed wat in die toilet behoort.” Bankie het toe geantwoord: “Van goed wat in die toiletpot behoort te is?” Literator 17(1) April 1996:213-217 213 ISSN 0258-2279 Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Marigoldstraat, die ‘main road’ vannie scheme Leonard Koza Marigoldstraat is die hoofstraat van die behuisingskema. Die redes daarvoor is bale duidelik. Eerstens is dit die straat met die meeste winkels en smokkel- huise. Dan is dit ook die straat waarin die meeste gevegte plaasvind. There is never a dull moment in Marigoldstraat. Dit is ook die straat met die interessantste karakters en persoonlikhede. Toe Marigoldstraat nog vol plakkers was, het hulle dit Appelboord gedoop. Tot die SAP was vir die Appelboord skrikkerig. ’n Speurder van jare se ondervinding het op ’n keer genoem dat die skema baie stil sou gewees het as daar net beslag gelê kon word op al die wapens in Appelboord. Marigoldstraat het sekere karakters wat dit laat uitstaan bokant al die ander strate. Wat belangrik is van die karakters is dat hulle soms gereed is om hul bloed te stort vir sekere beginsels: of dit nou reg of verkeerd is. Ten spyte van alles bly hulle menslik en liefdevol in vergelyking met die ander bekeerde broers en susters van die ander strate. In die ander strate loop die mense met lang en suur gesigte rond omdat hulle te emstig is om hemel toe te gaan. Party wil nie eers groet nie, want hulle mag punte verloor en dan kan hulle nie die hemelpoort ingaan nie. Bankie is een van die karakters in Marigoldstraat wat geen bang haar op haar hoof het nie. Sy was al vele kere opgeroep om voor die Kleurlingbestuurs- komitee te verskyn: die voorsitter van die Kleurlingbestuurskomitee is oom Ransie. Die voorsitter het haar kwaai aangespreek en gesê: “Mevrou, is u getroud?” waarop sy geantwoord het: “Waarom sê djy dan Mevrou?” Die voorsitter het hom toe vererg en gesê: “Ek het gehoo’ van jou, maa’ ek issie bang vi’ jou nie. Ek dien die Here.” Bankie het toe geantwoord: “Ek het oek gehoo’ van Kleurlingbestuurskomitees.” Met ’n breë glimlag het sy gesê: “Ek het gehoo’ hulle is die Boere se toiletpapier.” Oom Ransie het so boos geraak dat hy byna ’n hartaanval gekry het. Hy het haar toe verseker: “Djy kan vi’ jou kiaa’ maak, more is djy uit! Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Met djou sal ek nie speel nie, sowaar as my mama, ’n Kind slaan nie ’n grootmens nie, m aa’ die Here sal my nie straf as ek ’n member van die Management Commitee op sy moer gie nie.” Bankies het vorentoe gemik om vir oom Ransie te gryp, maar hy was te vinnig vir haar. Hy het ’n paar meter vanaf haar gestaan en gesê: “Met ray God spring ek oo’ enige muur.” Bankie het met haar vinger na hom gewys en gesê: “Djou geluk dat ek jou nie innie hande kry nie. Die Boere sou net djou stukke opgetel het.” Die res van die lede van die Bestuurskomitee het verstom gesit en kyk. Ouma Meelbol was een van die vroulike lede van die komitee. Sy kon nie die wanorde verdra nie. “Meneer Voorsit ek gaan nou die polisie roep. 0 n s kan nie so aangaan nie. Hulle sê alreeds ons is die Boere se toiletpapier. Voordat hulle ons opfrommel, roep ons liewer die polisie. Die mense toon geen respek vir die komitee nie. Die mense wil ons nie erken nie. Meneer Voorsitter, dink jy nie ons moet maar liewer bedank nie?” Bankie was in haar noppies toe sy dit hoor. “Ek stem saam met Literator 17(1) April 1996:213-217 214 ISSN 0258-2279 LeonardKoza Ouma Meelbol, djulle kan gerus bedank.” “Dame, ek is baie jammer, maar my ma het nie ’n Ouma Meelbol in die lewe gebring nie”. Bankie het net gelag terwyl oom Ransie gesê het: “Ek sal nooit bedank nie, want dan beteken dit dat ek moet swig voor die k on im u n i s me O o m Ransie was nog steeds besig om te praat toe die polisie opgedaag het. Die een konstabel het uitgeklim om te vemeem waarom hulle ontbied was. Alles was doodstil, maar toe die konstabel die komiteekamer se deur oopmaak, het die rumoer hom getref soos ’n warrelwind. Bankie is so gewoond aan polisiemanne wat gereeld by haar woning klopjagte uitvoer dat sy haar glad nie aan die polisie gesteur het nie. Oom Ransie was weer baie bly toe hy die polisie gewaar en het gesê: “Daa’ kó die polisie, hulle hoo’ hoe lelik praat djy.” Bankie het vorentoe gestap en gesê; “Dink julle ek is bang vi’ die moffies. Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Die polisie weet, djy kan hulle nou vra; innie Appelboord se tyd het ek baie baklei dat ek kaalboude tussen hulle staan, maa’ vi’ my word nie in ’n vangwa gegooi nie. I’m very sorry,” het Bankie gespog. Die polisie het vir Bankie geken en hulle het geweet dat sy nie sou omgee om hulle in die verleentheid te bring nie. Dit was duidelik dat die polisie glad nie enige een in hegtenis wou neem nie, want dit sou net onsmaaklikheid veroorsaak het. Die komitee het weer verlang dat Bankie opgesiuit word. Oom Ransie en die een vroulike lid het geweldig geprotesteer. “Sy kannie vi’ o’s soe beledig nie,” het oom Ransie gesê. “Dan het sy nog die vemietelheid om vir my Ouma Meelbol te noem asof ek haar speeimaat is.” Bankie het vreeslik gelag en dit het vir oom Ransie vreeshk kwaad gemaak. “Ek ga’n na die minister met julle, want o’s staan die regering by deur dik en dun en nou wil julle nie vi’ haa’ opsluit nie. Ek ga’n ook na julle kommandant om vi’ hom te vertel van julle. Dit lyk my djulle drink daa’; daa’om kan julle haa’ niks maak nie.” Die konstabel het geglimlag toe hy se: “Meneer, kan jy bewys wat jy nou net gesê het?” Oom Ransie het gebewe van woede en gesê: “Onthou net dat ek sal twee keer dink voordat ek weer uitkom as jy die polisie moet ontbied.” Die konstabel het in die vangwa geklim en weggery sonder nog om te luister hoe oom Ransie agtema skree: “Ek is die baas van hierdie dorp. Julle sal net kom as ek julle nodig het”. Bankie, wat eenkant gestaan het, het nader gestap en gesê: “Ek loep oek nou, want ek wil more my lawyer ga’n sien.” Oom Ransie wat nie ver van haar af gestaan het nie het haar gehoor en toe gesê: “Djy kan maa’ na jou lawyer toe ga’n, maa’ onthou net ek is die een wat baklei het dat al die pondokkies afgegooi word en dat daa’ vi’ julle huise gebou moet word.” Daar was ’n groot sug van verligting toe Bankie die gebou verlaat het aangesien haar betoog ander mense wat ook moes verskyn, kon beinvloed. Oom Ransie het op sy horlosie gekyk en aan die ander komiteelede gesê: “Kan djulle nou sien hoe die smokkelaars die komitee se tyd mors. Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Net so mors hulle o’s mense 215 Literator 17(1) April 1996:213-2] 7 ISSN 0258-2279 Marigoldstraat, die 'main road' vannie scheme se lewens ook op met die gifstowwe wat hulle verkoop en as jy praat, dan moet djy hoo’ hulle ga’n lawyer toe.” se lewens ook op met die gifstowwe wat hulle verkoop en as jy praat, dan moet djy hoo’ hulle ga’n lawyer toe.” Mevrou Sofie Kramer was die volgende karakter van Marigoldstraat wat voor die Bestuurskomitee moes verskyn. Oom Ransie het probeer om haar eers sag te maak voordat hy haar aangeval het. “Ma-Kramer,” het hy gesê, “ek het voor jou familie grootgeword en hoop net dat jy jou beter sal gedra as Bankie, jou buurvrou. Ek sou jou nie ingeroep het nie, maar die behuisingskantoor kry net te veel klagtes van jou.” Sofie Kramer het haar gesig skeef getrek soos ’n skut wat korrel. Die voorsitter het probeer paai deur te sê: “O’s wietie of dit waa’ issie, m aa’ die klagte se dat jy onwettig handel dryf, en anne raense se jong kinders by jou huis opgaar. Daar word ook gese dat jy een vadie Raad se kamers uitverhuur en dat jy anne vrouens se mans na jou huis lok. Die bure kla gedurig van geraas as gevolg van diskopartytjies by jou huis. Jy het oek gloe kinnes van verskillende mans maa’ daai’s jou eie biesagheid, wil jy enige iets se?” Sofie Kramer het eers die hele komitee deurgekyk voordat sy begin praat het. Haar oë het stil in haar kop gestaan en sy het diep gesluk. Dit was duidelik dat sy vinnig van iets onslae wou raak. Die voorsitter het weer vir haar gevra: “Is djy sieker daa’s niks wat djy wil sê nie?” Sofie Kramer het stadigies haar logge liggaam gelig en gesê: “Meneer die voorsitter, julle is mos ’n klomp moifies, djulle makeer net panties. Djulle call julleself leaders, m aa’ djulle skinne dan soes wasvrouens. Watse respek kan o’s ordinary mense vi’ julle het? Ek is haastig van die huis af sonder om my familie kos te gie. As ek gewiet het dis julle style sal ek mos nooit gekom het nie. Djulle praat van onwettige handel dryf asof ek die enigste een is in die scheme wat biesagheid maak. Ek het nog nooit ander mense se kinnes opgegaar nie. Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme Die kinnes kom vra altyd iets om te iet en dan gie ek vi’ hulle. Die blêrrie mense is te sleg om hulle kinnes kos te gie, maar hulle hardloop na julle om te kla ek gaar hulle kinnes op. Ek lok nie anne vrouens se mans na my huis toe nie. Saans speel die mans kaarte en dominoes. Moet ek nou die mans wegja? Waarom maak die vrouens nie hul mans vas met kettings nie. Is ’n mens nie toegelaat om ’n bietjie music te speel as iemand veijaar nie? Is dit hoe o’se rates gemors word om julle te betaal om my sulke nonsense te vra. Somme’ vanaand skop ek my neigbour in sy moer. Hy moenie van my by julle moffies kom skinne nie.” Die voorsitter het sy hamertjie gekap vir orde, maar Sofie het haar nie daaraan gesteur nie. “Ek skop julle somme; nou in julle ma se ....” Die voorsitter het besef dat hulle niks met haar kan uitrig nie. Sy was meer aggressief as die vorige huurder. “Djulle het ’n fine cheek om te skinne van my los kinnes. Wys my ’n straat innie scheme wat nie los kinnes het nie. Ek wiet van soveel kamstige kerklike mense innie scheme wat los kinnes het. Daa’ 216 Literator 17(1) April 1996:213-217 ISSN 0258-2279 LeonardKoza word nou net van myne gepraat omdat my kinnes se pa baie ko visit. Djulle gie my kinnes fokkol, soe hou julle bekke van my af.” word nou net van myne gepraat omdat my kinnes se pa baie ko visit. Djulle gie my kinnes fokkol, soe hou julle bekke van my af.” Die voorsitter het haar mooi gevra: “Mevrou Kramer, is djy nou klaar gepraat, want ek wil oek iets sê?” “Meneer voorsitter of oom Ransie, ek is nog nie klaa’nie. Wie het vi’ djulle gekies. Omtrent tien persent van Tiervlei se mense het vir julle gekies. Djulle represent mos nie al die mense nie. Djulle is kamstig soe big deal, maa’ hie’ innie Tiervlei kry mense huise wat uit Namakwaland, Mitchell’s Plain en anne surrounding areas uitkom. Mense wat innie Tiervlei gebore is, word vertel hulle moet geduldig wees, want die waglys is lank.” Oom Ransie se wange het gebewe van boosheid. Hy het gehakkei en gepraat met sy linkerhand op sy hart. Sy het haar handsak opgetel en is swaai-swaai daar uit. Literator 17(1) April 1996:213-217 Marigoldstraat, die 'main road ’ vannie scheme “Ek is ’n hartlyer en die dokter het gesê dat ek nie moet kwaad word nie, maa’ mense ek voel gegrief. Mevrou Kramer het vergeet dat ek hierdie gemeenskap meer as dertig jaar dien. Ek het by tye van stormreëns baie nagte kniediep in die water gestaan terwyl anne leiers slaap, maa’ vandag word ek so beledig. Hierdie komitee support nie Apartheid nie. Ek wiet baie min mense het kom stem, maa’ o’s kannie help as die bietjie wat kom stem het vi’ o’s gestem het nie. A ’mal innie Tiervlei is nou opgemaak met ’n ANC, maa’ waa’ was hulle toe Tiervlei nog bos was?” Mevrou Kramer het skerp gereageer en gesê: “Djulle moet glad nie praat vannie ANC nie, want hulle negotiate met die Nasionale Party terwyl julle skinne’ van my los kinnes. Djulle onderskat die mense van Tiervlei, maa’ ek sê vi’ julle; one day is one day, djulle sal nog wakke’ skrik dan is daa’ nie mee’ ’n Bestuurskomitee nie. Ek hoep julle vat note dat die mense innie Township is op van julle.” Literator 17(1) April 1996:213-217 217 ISSN 0258-2279 218 Brandewyn en coke special Die seuns sê nee, hulle hoort daar, hulle het dan vir die oom gesê. Die ooni sê issie en sy ghout beginne pyn, so kwaad raak hy. Dis nou waar die bewyse- storie inpas. Die oom sê hulle is besig cm te steel, kyk hoe lyk die plek. Nee, sê hulle, hulle het partytjie gehou, dis waarom dit so deurmekaar is. Sê die man van die gemeenskapspohsie: “Maar as meneer dan dink hulle steel, hoekom arresteer meneer hulle dan nie self nie? 0 n s het in elk geval nie nou tyd om ’n saak te maak nie. 0 n s moet nog na ’n ander inbraak hier anderkant gaan. Maar ons sal die manne se name vat just in case ...” En daar ry hulle, los die diewe net daar vir die oom om te arresteer. Toé pyn die oom se ghout. “Juffrou, ek sou so graag wou, maar die voet was nét so hoog opgeswel,” en hy beduie amper so ’n halwe meter van die grond af. “Maar ek dink ek gaan dit nie daar los nie, juffrou.” Hy bel sy seuns en hy skakel weer die polisie. ’n Ruk later kom die twee konstabels weer daar aan en die oom se twee seuns ry saam na die adresse van die twee jongmans. Dis nou nadat hulle oorkant was en gesien het daar is ingebreek. Die twee knape woon net ’n paar strate weg. Die een, ten voile gekleed, maak die deur oop en sê hy slaap lankal. Die ander een maak oop, das om die nek en dikdronk. “Seker die Klippies,” voeg die antie tussenin. Hy slaap al la..a..a..nkal. “Sien,” sê die man van Korrektiewe Dienste, “dit kan nie hulle wees nie. Hulle slaap al la..a..a..nkal.” ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ Ek skrik vervaard wakker en sit regop om te sien waar ons is. “Ons is nou net by George verby,” se die bestuurder van die kombi. Ons is op pad terug vanaf Port Ehzabeth waar ons vir ’n paar dae gaan kerjakker het. Die res van die toergeselskap lê ook nog en slaap. “Kan ons nie in Mosselbaai stop sodat ek gou kan huis toe bel nie?” Pappie tel die telefoon hygend op en tussen stotterende asmatiese hygkrete leer ek dat alles nog o.k. was toe hy die vorige dag gaan kyk het of my huis nog o.k. is. Brandewyn en coke special Ingrid Geldenhuys “Weet jy wat vra daai blêddie polisieman my, juffrou? Hy wou van my weet watter bewyse ek het dat daai twee skarminkels besig was om by jou huis in te break en of ek kan bewys dat hulle nié daar woon nie. Magistraat! Van wanneer af het ’n mens bewyse nodig om jou bure te k en ...” Dis my buunnan. ’n Wonderlike ou omie met ghout in sy regtervoet, ’n be-gate swirlkous op sy weerbarstige rooikop en ’n mond wat breed glimlag om die goudsplitte te laat vonkel. Maar dierbaar. Die nie-ampte!ike brandwag- bobbejaan van die buurt as ons almai in die werk of met vakansie is. Dié dag van die inbraak gewaar einste buurman van oorkant dat die buurseun van langsaan die straat patrolleer. “Patrolleer” is buurman se woord, want dis geen geheim dat dié leeglêer, wil-nie-werker net vir kwaadgeld rondloop nie. Hy is betrokke by ’n bende en omdat hy alewig by die huis is, weet hy presies wie is wanneer nie tuis nie en by watter huis is dit veilig om in te breek. Uit dié eenmanpatrolhe is dit vir buurman duidelik dat iets aan’t broeie was en sy uitkykinstinkte staan op aandag! Teen 19h00 hoor hulle die kenmerkende sein- fluite van die bendes. Buurman stap uit en sien twee wildvreemde jongmans op my stoep. Hy stap nader, wetende dat ek met vakansie is, en vra wat hulle daar soek, want hulle hoort nie daar nie. “Wat weet oom, ons pas die huis op.” Maar buurman wis dis ’n hegstorie en sê hy gaan die polisie bel. Toe verdwyn hulle. Maar hy voel nie gems nie. Later die aand merk hy bewegende figure binne die huis op, en al die hgte is skielik aan. Hy skakel onmiddellik die polisie om te se ’n inbraak is besig om op daai oomblik plaas te vind. Hulle kom en buurman en vrouhef stap saam met hulle by die oop agterhek in om hulle onkant te vang. Daar kry hulle dieselfde twee jongmans lustig aan’t drinke in my voorhuis. Hulle is so tuis soos twee huisbrakke. “Dis die Here se waarheid, juflrou. Ek’t hulle met my eie oë gesien. Hulle’t daar gesit met ’n bottel Klipdrift en ’n halwe bottel Coke,” sê die antie. Literator 17(1) April 1996:219-223 219 ISSN 0258-2279 Ek draai cm, niks maak verder saak nie. Toe eers raak ek bewus van die res van die vakansiegeselskap wat stilswyend in die deuropening staan. “Is jy okay”, vra iemand. Verslae gaan sit ek midde-in die chaos en probeer inneem wat my getref het. Elke denkbare laai en kas is uitgegooi. My leefhiimte, my werkruimte gerelegeer tot ’n urienstinkende rommelhoop. Wat van my kosbare skoeneversameUng? Soos ’n wafferse Imelda Marcos het ek ’n maniese passie vir skoene - lelikes, grasgroenes, skokpienkes, beblomdes, beblinkertjiedes - ag, sommer net oor hulle vir my mooi is en elkeen ’n eie storie vertel. Ek onthou die grasgroen paar, die “patent leathers” wat ek gekoop het voor ek weg is. Ek maak my skoenekas oop ... daar’s niks in nie. Ek smyt die papiere eenkant toe. Assebhef, Here, net die groen paar. Dis ook weg. Wat wil hulle daarmee maak? Dis dan so lelik?! Dis net ek wat dink hulle’s pragtig. Trane biggel oor my wange. Die opname van wat weg is, is skrikwekkend. Ek is ’n alleenloper en het oor die jare my arsenaal van huisware en kantoor-ameublement goed aangevul. Maar dis nou alles weg: rekenaar, antwoordmasjien, faks, diktafoon, mikro- golf, twee leerbaadjies, ketel (dis so oud, dis moeilik om water daarin te kook), glastopstoof, lêers, handsakke, floppies/stiffies, koordlose telefoon ... Te veel om te noem. Net dit waarop ek my hoof moet neerlê, het oorgebly. Die lewe wat ek vir myself gebou en bymekaargemaak het, is in een orgie van waansin uitgetippex. Asof dit nooit bestaan het nie. Ook my onderklerelaai is gefynkam. En hulle het nie sommer enige ou bloemer gevat nie. Nee, die sexy goedjies wat in stelletjies kom. lewers loop iemand met my onderklere rond. Gr...r..r..il.. Ek staa! my vir die vraag op almal se lippe. “Het jy versekering?” NEE! gil my siel terug. Dit gebeur tog net met ander mense. Spottend lê die onin- gevulde versekeringsvorm bo-op die gemorshoop vir my en loer. Ek het nooit sover gekom om dit in te vul nie. My gedagte-rat kom krakend in beweging. Ek hoor die skamiere ... ek moet oproepe maak. Die polisie, my pa, my familie, my vriende ... Dit kan maar seker nog ’n nag wag tot more-oggend. Niemand kan tog nou enige iets doen nie. Die nuus het egter deur die nag soos ’n ondergrondse struggle-boodskap versprei. Elke keer as die telefoon lui, moet ek van vooraf begin. Brandewyn en coke special Maar daar’s knaende onrus wat maar nie wil gaan lê nie. Ons ry die Kaap omtrent 22h30 binne. Die reën val in triestige slierte oor die voorruit. Toe ons die draai vat, sien ek al die ligte van my huis brand. Ek het hulle beslis nie aan gelos nie. Ek klou my sleutel krampagtig vas terwyl ek na die voordeur stap. “Wil julle nie maar solank in die kombi wag nie.” Hulle het my eerste kom aflaai. Die deur swaai oop nog voordat ek die sleutel kan draai. Die stank van katte en urine sypel my neus binne. Die grootste chaos wat jy jou kan voorstel, begroet my. Oral lê goed rondgestrooi. Al wat deur my gedagtes flits, is my rekenaar. Laat hy tog daar staan waar ek hom gelos het. Soos altyd wanneer ek uit was, dryf die obsessie my om te gaan seker maak dat hy getrou vir my staan en wag. Die hy in my lewe met wie ek al my gedagtes d e e l... die Literator 17(1) April 1996:219-223 220 ISSN 0258-2279 Ingrid Geldenhuys niiddelpunt van my bestaan. My kamerdeur is oopgebreek. Die kat spring miaauende van die bed af en hardloop die kamer uit. Stadig dwaal my oë na my rekenaar se staanplek op die lessenaar. Hy’s nie daar nie, sy rooi oog sal my nooit weer hallo sê nie. niiddelpunt van my bestaan. My kamerdeur is oopgebreek. Die kat spring miaauende van die bed af en hardloop die kamer uit. Stadig dwaal my oë na my rekenaar se staanplek op die lessenaar. Hy’s nie daar nie, sy rooi oog sal my nooit weer hallo sê nie. Ek draai cm, niks maak verder saak nie. Ek draai cm, niks maak verder saak nie. “Jammer oor 221 Literator 17(1) April 1996:219-223 ISSN 0258-2279 Brandewyn en coke special wat met jou gebeur het. Het jy versekering? Ek” “Dankie. Nee. Alles.” Dit voel soos ’n begrafhis. Ek kan dit later nie meer verdra nie, vat my laaste geld en gaan koop ’n antwoordmasjien. Die boodskap? “You’ve reached the ransacked home of Miss X. If you want to have a soup kitchen at this address, please do so. They’ve even cleaned out the freezer. Instead of sympathy, please leave a donation after the beep.” Die gelui het nie opgehou nie. Nie dat ek ondankbaar is nie, inteendeel, dit het my eerder op my knieë gedwing (miskien was dit die Goeie Vader se toetsrede, waarom dié ding met my gebeur het) oni dankie te sê vir die wonderwerk van vriende. Nou vir die Korrektiewe Dienste wat gebuk gaan onder titels soos Gemeenskapsvriendelike polisiemag, Misdaadvoorkomingsforums, ens. Ek skakel hulle om te hoor of iemand die inbraak aangemeld het, want die predikant wat oorkant my bly se seun sê hy het die polisie ontbied, so kan ek asseblief met die persoon gemoeid met die inbraak by dié adres gesels. Hulle weet nie van ’n inbraak nie. Niemand het hulle ontbied nie. Huh? Ek moet dan maar ’n klag lê en dan sal hulle kom ondersoek instel. Ek lê toe ’n klag. Toe die polisie daar aankom, voorsien ek hulle van ’n telefoonnommer, wat die diewe blykbaar langs my telefoon vergeet het, om hulle met hul saak te help. Ewe behulpsaam is ek. Hulle sal op die saak ingaan; hulle stuur onmiddellik die speurders. Konstabels, speurders? Ek verstaan nie die “pecking order” nie. Twee jong knape kom volgende. Die een spring rats oor die agterste muur en Voila! Daar lê twee swartsakke en toe hulle dit oopmaak, is dit vol skoene. Dis net God se genade dat die vulliskanveiers dit nie weggeneem het nie, want dit was juis Maandagoggend en Maandag is vullisdag. “Is jy familie van Imelda Marcos, jufïrou?” Ek dink glad nie dis snaaks nie, maar gaan nogtans histeries aan die lag. Uit pure verligting of ’n wrang vorm van geregtigheid? A1 wat vir my op daardie oomblik sin gee aan my bestaan, is die paar groen skoene wat ek styf teen my bors vasdruk. Geen vingerafdrukke word geneem nie. Hulle is daar weg met ’n lys van wat teruggevind is. “Dis jou opinie, juflrou.” “Dis jou opinie, juflrou.” Ons spring in my vriendin se motor en ry na Bellville-Suid se pohsiestasie. Wat daar gebeur, is lagwekkend, om die minste te se. Nêrens in die K- watsenaam is so iets aangeteken nie. In elk geval, sê die luitenant op sy onbeskofste, hulle rekenaars was die naweek af. Die land is lamgelê deur misdaad, hulle rekenaar is af. Nou’t ek als gehoor. Die moer in. My termometer is na aan kookpunt. Nêrens sal dit dus op rekord wees dat daar iewers gesteelde goedere ingegee was nie. Ons moet maar wag tot hulle die geskrewe K-items vir die rekenaar gevoer het, dan sal hulle my skakei. Ek draai cm, niks maak verder saak nie. Die volgende oggend, 08h00, is daar ’n ander speurder. “Goeie more, het hulle hier ingebreek? Waar het hulle ingekom?” sê hy in een asem. “Daar is geen ruit gebreek of teken van geforseerde toegang nie,” antwoord ek. “Sjoe”, se hy. Binne een minuut stap hy dwarsdeur die huis en sê toe sonder enige verdere woord tot siens. My mond hang oop en ek moet my kaak met my hand toedruk. Nog steeds geen vingerafdrukke... tot op vandag nie. Intussen skakel my vriendin wie se nommer Pappie aan die polisie gegee het as kontakpersoon totdat ek terug is. “Het jy jou goed gekry?” vra sy. Kalm ... kalm ... “Watter goed?” waag ek versigtig. Die blitspatrollie het haar die nag van die inbraak geskakel en gesê sy moenie worry nie, sy moet vir haar Literator 17(1) April 1996:219-223 222 ISSN 0258-2279 Ingrid Geldenhuys vriendin sê hulle het die twee outjies gevang en die goed teruggekry. Ek moet dit kom uitken sodra ek terug is. Hy skakei van Maitland-polisiestasie. vriendin sê hulle het die twee outjies gevang en die goed teruggekry. Ek moet dit kom uitken sodra ek terug is. Hy skakei van Maitland-polisiestasie. My h a rt... sing. Ek gaan my rekenaar terugkry! Sy kom gou oor en ons twee gaan aan’t bel. Nee, sê die polisieman vies by die Maitland-polisiestasie, hulle weet van geen so ’n oproep nie. Geen regdenkende polisieman sal so ’n oproep maak nie. Hy sal gaan seker maak in die K-watsenaam, maar hy is seker dis iemand wat ’n grap wou maak? My vriendin raak rooi. Natuurlik het iemand van die polisie haar geskakel. Sy’s mos nie befok in haar kop nie. Iemand lieg en dis beslis nie sy nie. Hulle gee ons die telefoonnommers van ander polisiestasies om te skakei en verwys my terug na Bellville-polisiestasie waar die saak aangemeld is. Bid jou aan, ons moet die speurwerk doen. “Meneer, sersant, of wie jy ook al is, as ek ’n speurder wou gewees het, sou ek nie skoolgegaan het nie,” kap ek terug, want toe is ek moerig. Literator 17(1) April 1996:219-223 Ek wag nou nog. As die een sê hy weet nie, lyk dit die ander sê in ’n koor agtema hulle weet nie. Toe stap die kaptein in, hy is swart, en skielik loop daai onbeskofte wit polisieman oor van vriendelikheid en lek hy asof hy ’n seel lek. Ek weier egter oni verlei te word. Ek is al jarelank in die struggle. Maar nie eens die kaptein se tussentrede het hulle tot aksie opgekommandeer nie. Skakei ek hulle kantore, is die man gemoeid met my saak op verlof Hy het nou nog nie met my kontak gemaak nie. My rekenaar staan op iemand anders se lessenaar, iemand anders dra my onderklere, spog in my leerbaadjie, drink kofTie met water gekook in my ou ketel. Ek is uit my huis gedryf, my lewe is gestroop, my privaatheid is gewelddadig verkrag. Die misdaadafdeling se rekenaars is naweek-af Nie eens my groen skoene loop meer lekker as ek hulle aantrek nie. Literator 17(1) April 1996:219-223 ISSN 0258-2279 223 224 Liefde leef... boemelaar of te not boemelaar o f te not spottend, “is die lewe dam nog orraait of moet ek jou bietjie tnigsit innie hewe?” Katy Willemse vererg haar nie oor Jan se opmerking nie; sy ken horn veels te goed om sy woorde van flussies erastig op te neem. “So asof jy nooit die enigste mens was wat Jan Balie se diepste menswees geken het nie!” dink Jan as Katy uitdrukkingloos voor haar uitstaar. Twee siele was amper een totdat sy gaan trou het met ’n ryk man van die Kaap. Sy en haar man kom woon toe boonop in KalUesbaai, so naby aan die gebroke Jan BaUe. As Katy die Willemse se winkel binnegaan, kan Jan nie help om die lyf wat eens syne was, agtema te kyk nie. “Hoe mooi het sy nie geword nie. Die volheid, ja die volheid was maar altyd daar.” Hy wonder soms oor hoe sy lewe sou gewees het as hy vyftien jaar gelede met sy jeugliefde, Katy, getrou het. Sou sy nog altyd so pragtig gewees het. O f sou swaarkry haar ouer laat lyk h e t...? Hy was pas mondig, sy agtien en in die fleur van hul lewens. Sorgeloos en ongebonde soos net die jeug kan. Vry om die liefde van die jeug te ervaar. Hy was skipper van “Groot Katy” die boot van Katy se pa, mister Willemse, die man wat byna elke koninkryk op Kalliesbaai besit. Sy het pas begin skoolhou vir die Kindertuin en kan nog bloos soos geen ander meisie op Kalliesbaai nie. Die twee van hulle sou trou sodra Jan genoeg gespaar het vir ’n redelike huis om nie die Willemse se status te beledig nie. “Die Balies is arm mense” het die vrouens van Kalliesbaai altyd geskinder. “Mense wat ’n troue van hul seun met ’n ryk dogter sou goedkeur, terwyl die Willemse vals genoeg was om net hulle dogter se geluk so te wil verseker.” Tog kon nie die Balies of die Willemse keer dat Katy wegloop met ’n Kaapse man en later geboorte gee aan ’n pragtige seuntjie nie. Nie eens toe Katy en haar nuwe familie hul intrek neem by haar pa se strandhuis nie. Nog minder kon die Kalliesbaaiers Jan Balie keer toe hy ná tien jaar sy vissersmanslewe vir ’n stoepsitlewe by die Willemse se kafee verruil. Liefde leef... boemelaar of te not Abigail Smith “Middag! Middag, miesies Lea! Die Baai is mooi vemore, nê? Ek wou maar net vra, miesies Lea, hoe lyk dit m et...” Groot ou Lea Steenkamp gee Jan Balie net een hooghartige kyk vanuit haar effens té brilletjie vir háár aristokratiese neus. Met ’n vinnige tred stap sy weg van die man wat sy voor haar sien grootword het. Die man met die lang maer, maar tog stewige liggaamsbou wat vroeër jare deur talle bakvissies begeer was, ten spyte van die Bybelse skrywe oor begeerte. Hy gee een harde sug as hy miesies Lea sien wegstap, want ken hy wat Jan Balie is dan nie nou al ná jare se bedel die mense van Kalliesbaai nie. Die Samaritane wat hom laat besef dat God nie slaap nie én die suiniges wat altyd maak asof hulle Jan Balie van g ’n kant ken nie en haastig op pad na een of ander belangrike afspraak is. Ja, nee wat! Jan Balie ken sy mense asof hy hulle gemaak het. “Hêy! Ou Jannie, issit al weer een van daardie dae?” skree ’n man met ’n blinklyfsnoek in sy hand op pad na êrens. “Ja man. Is mossie elke dag Krismis op KalUesbaai nie, jong. So gaan dit maar met Jan Balie!” Die man stap weg nog voor Jan Balie ’n stukkie vis kon bedel, maar ’n ou gryskopvrou wat met haar vriendelike plooigesig en vlesige mond ’n tien- sentstuk in sy hand stop, verhinder hom om weer sinies of verbitterd te word. As hy gaan sit op sy blik op die stoep van Mister Willemse se kafee, stap ’n kort mollige vroutjie op hom a f ’n Hemelse prentjie! “More Jan,” sê sy as hy opkyk en sy sien die spot in sy oë of is dit vermaak? Tog, wat maak dit vandag nog saak? Haar en Jan se lewens het nou eenmaal vyftien jaar gelede elkeen sy eie koers ingeslaan. “More Katy,” sy stem is hard en die pyn kruip in sy oë al is sy stem ook half “More Katy,” sy stem is hard en die pyn kruip in sy oë al is sy stem ook half Literator 17(1) April 1996:225-227 225 ISSN 0258-2279 Liefde leef... Literalor 17(1) April 1996:225-227 Liefde leef... boemelaar of te not Die see bring te veel herinneringe terug van sy dae as jong klong saam met sy jeugliefde. Sy grootste geskenk, Katy Willemse! ’n Geskenk wat sommer so sonder waarskuwing weggeruk is uit sy lewe. ’n Geskenk wat gebly het in sy hart, sie! en oë wat onbewustehk oral tussen mense soek. Jan Balie ruk as hy die nou al bekende voetstappe van sy enigste liefde hoor nader kom. As sy by hom wou verbyskuur so asof hy nooit die “magic” in haar jongmeisiedae was nie, gryp hy haar vas. En as sy skrik, tree Jan nie weg nie, Literator 17(1) April 1996:225-227 226 ISSN 0258-2279 _Abigail Smith _Abigail Smith maar bring haar al nader aan hom. Hy trek haar vas, Katy sien die baard- stoppels, die bruingebrande gesig en ontmoet die oë van ’n nou ouer man. Sy sien die lig daarin, vermeng met ’n bietjie spot. Dan ... Twee paar honger lippe vind ná vyftien jaar weer die wonder van die vlees saam met die gees. Twee siele word weer een, soos destyds. Twee harte herleef weer die wonder van lig. As Jan die lieflike vrou uit sy arms laat gaan, steier sy amper agteruit en stap twee treë terug. “Here Jan!” Dis ’n uitroep van seer, van liefde! Die twee mense se oë ontmoet, hulle weet dit albei eens: “Liefde leef nog na al die hartseeijare!” “Here Jan!” Dis ’n uitroep van seer, van liefde! Die twee mense se oë ontmoet, hulle weet dit albei eens: “Liefde leef nog na al die hartseeijare!” ISSN 0258-2279 227 228 Frans Mouton se tuiskoms Edwina H. Fransman Annette, ’n aantreklike donkerkop, stap op ’n lieflike Saterdagoggend in Parow se hoofstraat. Sy is op soek na ’n apteek wat afslag op spesiale produkte bied. Skielik steek sy vas. Voor haar sien s y ’n bondeltjie vodde. Sy skreef haar oë om beter daama te kyk. “Maar dis dan ’n mens!” sê sy. Eers toe die bondeltjie-mens opkyk, besef Annette dat sy hardop gepraat het. Die grys oë wat na haar opstaar, is so vol leed dat sy daarvoor skrik. In haar hele negentienjarige bestaan het sy nog nie so ’n verwese skepsel teëgekom nie. Toe sy besef dat dit ’n bedelaar is, wil sy eers ’n paar muntstukke in sy hand stop, maar besluit dan daarteen. Sy buk af na die bedelaar en vra: “Wat is jou naam en waar kom jy vandaan?” “Dit maak nie saak nie, juflroutjie.” antwoord hy. “Ek soek net ’n geldjie vir kos en sigarette.” Annette, wat self baie hardkoppig kan wees, ignoreer sy pleidooi en herhaal haar vraag. “Frans Mouton.” antwoord die bedelaar baie onwillig. Annette deins ’n tree terug, verstom! “Het jy gesê, Frans Mouton?” vra sy hees. “Is jy seker dis jou regte naam? Waarvandaan kom jy dan?” wil sy nou dringend weet. Frans verstaan nie die meisie se getorring nie, maar hy begin nietemin sy storie aan haar te vertel. “Dit was sowat tien jaar gelede dat die ongeluk my getref het. Ek was ’n gesiene man in die gemeenskap. Ek was ouderling in die kerk en ’n liefdevolle man en vader.” Annette is meegevoer deur sy vertelling, tog bly sy nugter. “Jy was dit alles!” se sy verwonderd. “Jy was dit alles!” se sy verwonderd. “Jy was dit alles!” se sy verwonderd. “Jy was dit alles!” se sy verwonderd. “Ja. By die skool, waar ek Afnkaansonderwyser was, was ek baie gewild, veral onder die kinders. Tot op daardie noodlottige Vrydagmiddag ...” Frans bly opeens stil. “Ja. By die skool, waar ek Afnkaansonderwyser was, was ek baie gewild, veral onder die kinders. Tot op daardie noodlottige Vrydagmiddag ...” Frans bly opeens stil. “Ja. By die skool, waar ek Afnkaansonderwyser was, was ek baie gewild, veral onder die kinders. Tot op daardie noodlottige Vrydagmiddag ...” Frans bly opeens stil. 229 Literator 17(1) April 1996:229-232 ISSN 0258-2279 Annette kyk hom vraend aan. Annette kyk hom vraend aan. Annette kyk hom vraend aan. “Wat het dan daardie dag gebeur?” “Wat het dan daardie dag gebeur?” Frans Mouton kyk haar stip aan, haal diep aseni en vertel verder. “Ek was op pad huis toe na ’n vergadering by die skool daardie middag. Soos gewoonlik was die straat waarin ek gebly het, vol kinders en honde. Skielik het ’n hond oor die straat gehardloop. Terwyl ek nog na die hond gestaar en probeer vermy het, het ’n kind van nêrens voor my motor verskyn. Dit was te laat om te rem. Die volgende oomblik het ek net die slag gehoor...” Annette, wat so intens na die man staan en luister, kom skielik agter dat haar gesig nat is. Sy word ook bewus van die mense wat op en af verby hulle beweeg. Sy vee oor haar gesig met ’n snesie en vra Frans ora verder te vertel. Hy is self verwonderd oor die kind se vreenide reaksie. “Die dogtertjie was op slag dood. Soos te verstane was daar ’n hofsaak. Alhoewel ek onskuldig bevind is, het die gemeenskap my nie vrygespreek nie. Ek kon myself ook nie vergewe nie, al het ek geweet dat dit nie my skuld was nie.” Frans klink nou so pateties en gebroke dat Annette vinnig afbuk en sy vuil hand in hare neem. “Natuurlik was dit nie jou skuld nie, Pa.” sê sy sag. Frans se kop ruk so vinnig op dat sy nek eintUk seerkry. “Pa! H etjy my Pa, genoem? W ieisjyjuffrou?” vrahyoorbluf “Ek is jou dogter, Annette. Onthou jy my nie meer nie? 0 n s was dan sulke goeie maats. Die laaste keer dat ek jou gesien het, was ek byna tien jaar oud. Jy het net skielik verdwyn en ons agtergelaat. Waarom?” eis sy nou van hom. “Ja, my kind, ek het net verdwyn. Ek kon nie meer met my gewete saamleef nie. Jou ma het my ook kwalik geneem. Haar vriendinne wou haar skielik nie meer ken nie. Ek weet dat ek nie regverdig teenoor julle was nie, maar ... dit was al uitweg. Ek het op straat beland en begin bedel om aan die lewe te bly.” Annette, wat nog al die jare na haar pa verlang het, gooi haar arms om sy nek. Sy skrik toe sy voel hoe maer sy bolyf is. Sy besluit daar en dan om vandag nog haar mense bymekaar te bring. “Pa, sal jy assebhef saam met my huis toe kom?” vra sy dringend. “Wat het dan daardie dag gebeur?” “Pa, sal jy assebhef saam met my huis toe kom?” vra sy dringend. Frans skrik eflfens. Hy kan dit nog nie glo dat sy lieflingsdogter hom gevind het nie. Maar wat sy nóú wil doen, verstaan hy nog minder! Frans skrik eflfens. Hy kan dit nog nie glo dat sy lieflingsdogter hom gevind het nie. Maar wat sy nóú wil doen, verstaan hy nog minder! Literator 17(1) April J996:229-232 230 ISSN 0258-2279 Edwina H. Fransman “Kind, wil jy ’n ou vuil bedelaar huis toe neem? Wat gaan jou ma sê? En Heleen en Wiinpie? Ek kan dit eenvoudig net nie doen nie. Moet my asseblief ook nie dwing nie.” smeek hy. “Kind, wil jy ’n ou vuil bedelaar huis toe neem? Wat gaan jou ma sê? En Heleen en Wiinpie? Ek kan dit eenvoudig net nie doen nie. Moet my asseblief ook nie dwing nie.” smeek hy. Annette kry ’n vasberade trek op haar gesig. Sy kyk Frans Mouton vas in die oë. Annette kry ’n vasberade trek op haar gesig. Sy kyk Frans Mouton vas in die oë. “Jy is my pa. Jy het tien jaar gelede net verdwyn. Hoe dink jy het ons gevoel! Kyk wat het jy aan jouself gedoen. Dink jy nie dis nou tyd om op jou spoor terug te loop nie? Mammie en die ander twee sal jou met ope arms verwelkom.” Frans sien die smeking in sy dogter se gevoelvolle oë. Hy besef skielik dat hy sy gesin werklik die afgelope tien jaar gemis het. Frans neem Annette se hand. “Kom ons gaan, my kind. Ek weet nou waar my lojaliteit lê.” Annette, wat al weer vergeet het waar sy haar bevind, gooi haar arms om die bedelaar se nek en soen sy wang. “Kom, Pa, Mamma se motor staan ’n paar strate verder. En Pa, ek is baie trots op jou.” sê sy. Onbewus van die verbaasde voetgangers, stap die twee hand aan hand die straat af. Annette het heeltemal vergeet van die apteek waama sy op soek was. Die afstand na die huis word in rekordtyd afgelê. Sy is so opgewonde dat sy nie eens wonder oor haar ma se reaksie nie. Wat vir haar saak maak, is die feit dat sy haar pa na al die jare opgespoor het. Rika, Annette se ma, is besig om blomme te pluk toe die motor stilhou. “Kind, wil jy ’n ou vuil bedelaar huis toe neem? Wat gaan jou ma sê? En Heleen en Wiinpie? Ek kan dit eenvoudig net nie doen nie. Moet my asseblief ook nie dwing nie.” smeek hy. “Wat het dan daardie dag gebeur?” Sy kyk verbaas op toe sy sien dat ’n tweede persoon uit die motor klim. Toe sy sien hoe vuil en verflenter die wese daar uitsien, wil sy haar eers vererg. Sy besef dan dat haar dogter ’n baie goeie rede vir die man se teenwoordigheid moet hê. Die lang skraal vrou merk toe eers die stralende uitdrukking op Annette se gesig. Rika loop solank die huis binne en wag die twee in die sitkamer in. Sy skrik merkbaar toe sy die bedelaar van naderby sien. “Frans, is dit jy?” kom dit byna fluisterend van haar. “Ja, Riekie, dis ek. Ek is jammer dat ek jou so laat skrik, maar ons dogter het aangedring dat ek huis toe kom.” Rika staar net na Frans. Skielik bars sy in trane uit. Sy kan regtig nie glo dat sy hom na soveel jare weer sien nie. Hy neem gretig die goedversorgde hand wat sy na hom uithou. Litemtor 17(1) April 1996:229-232 231 ISSN 0258-2279 Fram Mouton se tuiskoms Fram Mouton se tuiskoms “Riekie, ek kan nie glo dat jy nog so pragtig lyk na al die jare nie. Kan my my vergewe vir wat ek julle aangedoen het?” Rika se gesig verhelder in ’n mooi glimlag. “Ek sal jou enigiets vergewe, my man. Jy is ook welkom om weer by ons te kom bly.” Rika se gesig verhelder in ’n mooi glimlag. “Ek sal jou enigiets vergewe, my man. Jy is ook welkom om weer by ons te kom bly.” Intussen het Annette die ander kinders gaan roep. Die vyftienjarige Heleen en die eiQarige Wimpie kyk Frans verwonderd aan. Hulle kan nie glo dat die vuil bedelaar hul pa is nie. Die bekkige Wimpie fluister aan Heleen; Intussen het Annette die ander kinders gaan roep. Die vyftienjarige Heleen en die eiQarige Wimpie kyk Frans verwonderd aan. Hulle kan nie glo dat die vuil bedelaar hul pa is nie. Die bekkige Wimpie fluister aan Heleen; “Die spreekwoord sê mos: Mens kan jou vriende kies, maar beslis nie jou familie nie!” “Die spreekwoord sê mos: Mens kan jou vriende kies, maar beslis nie jou familie nie!” “Ek hoop nie ons vriende sien hom terwyl hy so lyk nie!” fluister Heleen terug. “Ons sal so-iets mos nooit oorleef nie.” As Frans Mouton sy seun en dogter groet, krimp hy ineen. Sy eie kinders is vir hom vreemdelinge! Literator 17(1) April 1996:229-232 “Wat het dan daardie dag gebeur?” Hy sal beslis hard aan hul verhouding moet werk. As Frans Mouton sy seun en dogter groet, krimp hy ineen. Sy eie kinders is vir hom vreemdelinge! Hy sal beslis hard aan hul verhouding moet werk. Nadat Frans gewas is en skoon klere aanhet, lyk dinge aansienlik beter. Almal voel meer op hul gemak. Annette lyk baie in haar skik met haarself. Sy glimlag van oor tot oor en kan nie genoeg na haar pa kyk nie. Tien jaar is darem ’n lang tyd. Rika en Frans sit op die rusbank met hul hande inmekaar gevleg. Daar is baie dinge om uit te pluis. Ook besef hulle dat baie probleme nog sal opduik, maar hulle is nou bereid om dit saam die hoof te bied. Literator 17(1) April 1996:229-232 232 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/593/763

Afrikaans

Taalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief Marlene Verhoef Departement Tale V aaldriehoekkampus Potchefstroomse Universiteit vir CHO V ANDERBIJLP ARK 1. Probleemstelling en aktualiteit Die openbare gesprek random Afrikaans het in die besonder momentum begin kry toe daar in die vroeë negentigeqare begin is met veelparty- onderhandeling oor ’n nuwe grondwet vir Suid-Afrika. Ten spyte van dié in diepte gesprekke (ook op akademiese terrein) verkeer veral die amptelike status van Afrikaans onder druk - in só ’n mate dat, nieteenstaande die grondwetlike verskansing van die taal se posisie, die taalpraktyk neerkom op die vermindering van die status van Afrikaans (Carstens, 1994:20-21). Hierdie stelling word gemotiveer deur die volgende voorbeelde wat oor die algemeen die statusverlies wat sedert 1994 beleef word, verteenwoordig: * Die posisie van Afrikaans as algemene administrasie- en handelstaal verswak merkbaar: groot maatskappye soos die WNNR, SABS, die NOK, die Raad op Tariewe en Handel publiseer poste-advertensies slegs in Engelstalige koerante (Beeld, 14 Februarie 1995); die Suid- Afrikaanse Nasionale Weermag gebruik slegs Engels as administrasietaal (Rapport, 29 Januarie 1995). * In hul poging om ‘taalregverdigheid’ teen Desember 1997 te bereik, word Afrikaans gemarginaliseer tot ’n derde televisiekanaal wat sy uitsending hoofsaaklik toespits op ’n plattelandse gehoor met ’n lae onderwyspeil (Beeld, 26 April 1995; Rapport 30 April 1995). * Ongeag die feit dat Afrikaans een van die amptelike tale van die Vrystaatprovinsie is, is ’n besluit geneem dat alle amptelike korres- pondensie voortaan slegs deur medium van Engels sal geskied (Beeld, 21 April 1995). * Die stadsraad van Sasolburg het ’n besluit geneem dat Engels vanaf Maart 1995 die enigste administrasietaal sal wees ten spyte van die feit dat Afrikaanssprekendes die grootste bydrae tot dienstegeld vir dié derdevlakregering lewer (Beeld, 28 Februarie 1995; Vaalweek- blad, 10 Maart 1995). * Sedert pres. Nelson Mandela se 1994-toespraak in Stellenbosch toe gesê is dat tradisioneel Afrikaanstalige universiteite aan die hele Suid-Afrika behoort en daarom toegankliker moet wees vir swart * Die posisie van Afrikaans as algemene administrasie- en handelstaal verswak merkbaar: groot maatskappye soos die WNNR, SABS, die NOK, die Raad op Tariewe en Handel publiseer poste-advertensies slegs in Engelstalige koerante (Beeld, 14 Februarie 1995); die Suid- Afrikaanse Nasionale Weermag gebruik slegs Engels as administrasietaal (Rapport, 29 Januarie 1995). In hul poging om ‘taalregverdigheid’ teen Desember 1997 te bereik, word Afrikaans gemarginaliseer tot ’n derde televisiekanaal wat sy uitsending hoofsaaklik toespits op ’n plattelandse gehoor met ’n lae onderwyspeil (Beeld, 26 April 1995; Rapport 30 April 1995). Language attitudes towards Afrikaans - a reconnaisance from a theoretical point of view Language attitudes towards Afrikaans - a reconnaisance from a theoretical point of view The main aim o f this article is to investigate the language attitude issue from a viewpoint embedded in the theory o f language planning. This study was initiated by the fa ct that, although the public debate regarding Afrikaans is articulated in a lively way, it seems as if it does not benefit the official status o f the language. The statement that this hampering effect on Afrikaans is partially caused by negative language attitudes and a lack o f language loyalty by the primary and secondary speech communities serves as point o f departure fo r this article. By looking at language attitudes departing from a theoretical language planning framework, the investigator is enabled to derive scientifically clear conclusions regarding the language attitudes o f speech communities. This article also discusses the different components o f language attitudes in general and the methodology regarding the investigation o f language attitudes. The second part o f the article presents a brief discussion o f language attitude studies undertaken in South Africa, especially those dealing with Afrikaans. The article concludes with the statement that language planners must give considerable attention to language attitudes and their influence on language planning efforts. When this problematic issue is ignored the outcome o f language planning projects will show a low success 39 Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 rate. This is ofparticular importance fo r the survival o f Afrikaans in the multilingual South African society. rate. This is ofparticular importance fo r the survival o f Afrikaans in the multilingual South African society. 1. Probleemstelling en aktualiteit Ongeag die feit dat Afrikaans een van die amptelike tale van die Vrystaatprovinsie is, is ’n besluit geneem dat alle amptelike korres- pondensie voortaan slegs deur medium van Engels sal geskied (Beeld, 21 April 1995). Die stadsraad van Sasolburg het ’n besluit geneem dat Engels vanaf Maart 1995 die enigste administrasietaal sal wees ten spyte van die feit dat Afrikaanssprekendes die grootste bydrae tot dienstegeld vir dié derdevlakregering lewer (Beeld, 28 Februarie 1995; Vaalweek- blad, 10 Maart 1995). * Sedert pres. Nelson Mandela se 1994-toespraak in Stellenbosch toe gesê is dat tradisioneel Afrikaanstalige universiteite aan die hele Suid-Afrika behoort en daarom toegankliker moet wees vir swart * Sedert pres. Nelson Mandela se 1994-toespraak in Stellenbosch toe gesê is dat tradisioneel Afrikaanstalige universiteite aan die hele Suid-Afrika behoort en daarom toegankliker moet wees vir swart Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 40 ISSN 0258-2279 Marlene Verhoef studente wat Engels as voertaal verkies, verloor Afrikaans toenemend status as onderrigtaal {Rapport, 5 Maart 1995). Die Universiteit van Pretoria het besluit dat Engels voortaan een van die onderrigtale moet wees (UP-Prospektus, 1994); aan die Vaaldrie- hoekkampus van die PU vir CHO word ’n dubbelmediumtaalbeleid gevolg en die hoofkampus van die PU verkeer onder druk om, ten spyte van ’n minderheidsvoorkeur vir Engels, op stelselmatige wyse Engels as een van die voertale in te voer (Beeld, 27 Maart 1995). Die ANC in die Gautengprovinsie het ’n ultimatum aan Afrikaanse skole gerig en geëis dat hulle hul staatsubsidie kan verbeur indien hulle nie na ’n dubbelmediumtaalbeleid oorskakel nie (Rapport, 29 Januarie 1995). Die nasionale Grondwetskrywende Vergadering het ’n besluit ge- neem om alle amptelike publikasies slegs in Engels te publiseer (Rapport, 29 Januarie 1995). Dit word dus duidelik dat ’n probleemsituasie bestaan en dat die omstan- dighede vir Afrikaans versleg ten spyte van lewendige openbare gesprek. Die aanname van hierdie artikel is dat een van die aanleidende oorsake tot die verslegtende posisie van Afrikaans ’n negatiewe taalhouding is waar ’n gebrek aan taallojaliteit van die breë spraakgemeenskap medeverant- woordelik is vir die verlies aan taalstatus. Dit word verder gerelativeer deur die feit dat die status, waarde en belangrikheid van ’n taal op ’n bepalende wyse gemeet word aan mense se gesindheid teenoor daardie taal; daarom het houdings/gesindhede wat teenoor ’n taal/variëteit ingeneem word ’n baie groot invloed - óf op die taal/variëteit se behoud of herle- wing, óf op sy agteruitgang en uiteindelike ondergang (Baker, 1992:9). 1. Probleemstelling en aktualiteit Die volgende vertrekpunte lê dié artikel ten grondslag: ’n ondersoek na die breë Suid-Afrikaanse gemeenskap se taalgesindhede teenoor Afrikaans behoort ’n aanduiding te gee van die primêre en sekondêre taalgemeen- skappe se veranderende oortuigings, voorkeure en verwagtinge insake Afrikaans - oortuigings en voorkeure wat weer op hul beurt die oënskynlike taalverskuiwingsproses weg van Afrikaans behoort te verklaar. Aangesien taalgesindhede ’n bepaalde doel dien as sosiale merker van veranderende gemeenskapsopvattings oor ’n taal, het die studie van taal- 41 Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 aalgesindhede teenoor Afrikaans - 'n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief gesindhede waarde vir taalbeplanning. Die implikasie daarvan is dat, indien taalhoudings op pertinente wyse verdiskonteer word binne die doel- witstellingsfase van enige taalbeplanningsprogram, daar verseker word dat die uiteindelike afloop van taalbeplanning verantwoordbaar is (Van der Merwe, 1990:188; Verhoef, 1991:319). Die doel met hierdie artikel is om die kwessie van taalgesindheid vanuit ’n taalteoretiese raamwerk te ondersoek en dan oorsigtelik verslag te gee van die stand van taalgesindheidstudie ten opsigte van Afrikaans vanuit die primêre en sekondêre taalgemeenskappe. 2. Taalgesindheid/-houding: ’n begripsverheldering en omskrywing Binne die Afrikaanse taalkundige vakliteratuur (Swanepoel, 1992; Webb, 1992; Steyn, 1980 en 1992; De Villiers, 1992) word die begrip houding deurgaans as sinoniem vir die Engelse woord attitude gebruik. (Tóg toon Prinsloo, (1984:106 e.v.) en Du Plessis, (1992:12, 16, e.v.) voorkeur vir die begrip gesindheid.) Aangesien begripsverwarring kan bestaan tussen die begrippe gesindheid en houding, word ’n kort begripsverklaring van albei begrippe voorgehou en word daama gemotiveer waarom gesindheid vir die doeleindes van hierdie artikel as die bruikbaarste begrip beskou word. Die WAT (Band 4, 1972) omskryf houding as (fig.) “[m]anier van doen, handel, optree, gedrag”. Daarteenoor word gesindheid (WAT, Band 3, 1972) omskryf as “’n [d]enkwyse, stemming, innerlike gevoel of houding; som van menings, oortuigings wat as waar aanvaar word en wat as rigsnoer dien by geestelike handelinge of aanleiding daartoe gee; innerlike wilsgesteldheid”. Dit blyk uit bogenoemde begripsverklaring dat die woord gesindheid méér weergee van die innerlike ingesteldheid wat as dryfveer vir uiterlike optrede dien as wat die woord houding doen. Ook skyn dit of houding bestempel kan word as die uiterlike manifestasie van ’n innerlike gesindheid. Gesien in die lig van ’n algemene omskrywing van gesindheid kan taal­ gesindheid dan omskryf word as ’n individuele o f kollektiewe som van Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 42 Marlene Verhoef menings/stel oortuigings (wat kan wissel van positief tot negatief) teenoor ’n bepaalde taal/variëteit en sy sprekers. Hierdie ingesteldheid is bepalend vir spraakgemeenskappe en individuele lede van spraak- gemeenskappe se persepsies en optrede teenoor sodanige tale/variëteite en hul sprekers. menings/stel oortuigings (wat kan wissel van positief tot negatief) teenoor ’n bepaalde taal/variëteit en sy sprekers. Hierdie ingesteldheid is bepalend vir spraakgemeenskappe en individuele lede van spraak- gemeenskappe se persepsies en optrede teenoor sodanige tale/variëteite en hul sprekers. Volgens Fishman (1976:331) omvat die begrip taalgesindheid die volle- dige gevoelspektrum teenoor ’n taal of variëteite. Hierdie spektrum kan strek van taallojaliteit aan die een kant wat uitdrukking vind in ’n gevoel van taalnasionalisme tot taalantipatie aan die ander kant wat uitdrukking vind in ’n bewustelike verwerping van ’n taal/variëteit en sy sprekers. 3. Die komponente van (taal)gesindhede p ( )g Baker (1992:12 e.v.; kyk ook Gouws et al. (1979)) maak ’n driedelingom die verskillende komponente van houdings/gesindhede (en daarom ook van taa/gesindhede) te omskryf: daar word naamlik onderskei tussen die kog- nitiewe, qffektiewe en konatiewe eienskappe van gesindhede. * Die kognitiewe gesindheidskomponent kom na vore in gedagtes oor en oortuigings wat ’n individu/spraakgemeenskap teenoor ’n taal/ variëteit huldig. Daar word vanuit die kognitiewe sfeer beredeneer wanneer, ter illustrasie, die mening gehuldig word dat ’n sekere taal voortbestaansmoontlikhede het en dat dit ’n bepaalde rol te speel het in ’n spesifieke kultuuroordragingsproses. Hierdie innerlike mening bring dan mee dat individue/spraakgemeenskappe positief ingestel sal wees teenoor sodanige taal/variëteit. Die kognitiewe aspek van gesindhede bring mee dat aanvaar kan word dat gesindhede nie aangebore menslike eienskappe is nie, maar dat dit op grond van leerprosesse en ervarings ontwikkel word (Swanepoel, 1992:134). * Die qffektiewe komponent kom na vore in gevoelens (wat onder andere op vorige kenniservaring en sentimente gebaseer is) wat op individuele of kollektiewe wyse teenoor ’n sekere taal/variëteit gekoester word. Dit kom tot uiting in ’n voorliefde/afFmiteit vir of afkeer van ’n taal of sy sprekers. Aangesien alle kognitiewe oortui­ gings nie ewe swaar gewig dra in die affektiewe beoordeling van ’n objek (in dié geval ’n taal/variëteit) nie, het mense, ten spyte van 43 Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 sindhede teenoor Afrikaans - 'n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief dieselfde kennisstruktuur, verskillende waarde-oordele ten opsigte van ’n sekere objek (Swanepoel, 1992:134). Baker (1992:12) wys daarop dat daar dikwels ’n diskrepans kan bestaan tussen die kognitiewe en affektiewe komponente van gesindheid. Ter illus- trasie: hoewel daar oor die algemeen ’n positiewe gesindheid teenoor ’n sekere taal kan bestaan, kan ’n negatiewe gevoel ervaar word oor byvoor­ beeld die voortbestaan van sodanige taal as ampstaal of as onderrig- medium. * Die wils- o f konatiewe komponent van gesindhede behels ’n “gereedheid vir optrede” (Baker, 1992:13) of gedragsintensie (Swanepoel, 1992:134). Hierdie gedragsaspek kom na vore onder bepaalde omstandighede. Wanneer individue/taalgemeenskappe positief teenoor ’n sekere taal/variëteit ingestel is, kom die wilsaspek byvoorbeeld daarin na vore dat mense besluit dat daardie taal die onderrigmedium moet wees waardeur hul kinders geletterd kom, of op die manier waarop hulle aandring op daardie taal se taalregte. 3. Die komponente van (taal)gesindhede (Indien die gesindheid negatief is, sal dit uiteraard na vore kom in ’n taalverskuiwingsproses ten koste van sodanige taal.) Ten spyte van die feit dat gesindhede in drie duidelik onderskeibare komponente verdeel is - ’n verdeling wat ’n wetenskaplike aanpak van die studie van taalgesindhede behoort te vergemaklik, word dit bemoeilik deur die teenstrydigheid wat mag bestaan in dit wat individue/taalgemeenskappe as hul gesindheid voorhou en dit wat werklik die gesindheid teenoor die taal is en wat die optrede teenoor sodanige taal/variëteit en sy sprekers motiveer (Swanepoel, 1992:134). 4. Taalgesindhede as merker van sosiale verandering 4. Taalgesindhede as merker van sosiale verandering Webb (1992:434) dui aan dat taalgesindhede ’n belangrike gemeenskaps- rol vervul omdat dit ’n wesentlike invloed uitoefen op die ekonomiese, opvoedkundige en sosio-maatskaplike funksionering van ’n taalgemeen- skap. Indien ’n taal beperkte hoëfiinksiestatus geniet, geskied die op- voeding deur medium van ’n tweede of vreemde taal en word die taal- gemeenskap weerhou van potensieel goeie beroepsmoontlikhede. Hierdie situasie het uiteraard ’n bepalende rol te speel in die taalkeuses wat taalgemeenskappe maak en in hul persepsies van sodanige taal se status. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 44 Marlene Verhoef Botsende taalgesindhede kan ook die teelaarde voorberei vir moontlike politieke konflik omdat negatiewe en positiewe gesindhede teenoor mekaar te staan kan kom en verreikende invloed op die status, voortbestaan en beplanning vir sodanige taal kan hê. Webb (1992:434) beredeneer die feit dat die uitdrukking van botsende taalgesindhede aanleiding kan gee tot taalkonflik: indien ’n persoon/taalgemeenskap óf aandring op bediening in die taal van sy keuse, óf weier om ’n bepaalde taal anders as die een van sy keuse te gebruik, kan dit óf ’n aanduiding wees van ’n oordrewe taallojaliteit, óf van ’n gevoel van bedreigdheid. Aan die ander kant weer, kan positiewe taalgesindhede ’n bepalende rol speel in ’n nasiebouproses en kan dit as ’n kragtige instrument gebruik word om taalgemeenskappe na dieselfde doelwitte te laat streef. 5. Die studie van taalgesindhede terreinafbakening Navorsing oor taalgesindhede word ondemeem sodat die sosiale betekenis van sekere tale/variëteite bepaal kan word en om agter te kom watter rol onderliggende gesindhede speel in sprekers se taalgebruik en taalkeuse (Agheyisi & Fishman, 1970:144). Gesindhede is sosio-maatskaplike, emotiewe, menslike eienskappe (vgl. Paragraaf 3) en hoort as sodanig binne die sosiale psigologie tuis. Daar- teenoor bring die toegepaste linguistiese aard van taalgesindhede mee dat ’n studie van taalgesindhede nie bloot vanuit die psigologiese hoek benader kan word nie. Om hierdie rede moet enige studie oor taalgesindhede op ’n interdissiplinêre wyse aangepak word waar in ’n groot mate geleun moet word op die vertrekpunte van sowel die sosiolinguistiek as die sosiale psigologie. Wanneer dit gaan om die bestuur of beplanning van taalgesindhede as een van die produkte van taalbeplanning, word dit duidelik dat taalgesindhede primêr tuishoort binne ’n studie van taalbeplanning en binne hierdie taalteoretiese raamwerk verdiskonteer moet word. Taalbeplanning word gedefinieer as die toekomsgerigte, georganiseerde bestuur van taalprobleme met die oog op doelbewuste taalverandering aan die hand van ’n stel doelwitte (Du Plessis, 1989:272; Van der Merwe, Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 45 ISSN 0258-2279 aalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief 1990:185; Verhoef, 1991:282). In dié proses moet rekening gehou word met die sosio-kulturele omgewing waarin die taalprobleem voorkom. Die literatuur oor die wetenskap van taalbeplanning onderskei drie tipes taalbeplanning: korpus-, status- en taalverwerwingsbeplanning (Cooper, 1989:31-33). Hoewel daar ’n sterk oorvleueling en interafhanklikheid in dié drie tipes taalbeplanning is en elkeen implikasies het vir die ander twee, hoort ’n studie van taalgesindhede tuis binne taalstatusbeplanning. Die motivering vir hierdie kategorisering van taalgesindhede in taal­ statusbeplanning lê daarin dat taalstatusbeplanning primêr gaan oor die klaarheid wat verkry moet word ten opsigte van botsende taalnorme (Haugen, 1983:270), oor die bestuur van taalgedrag (Cooper, 1984:17) en oor die bepaling van taalvoorkeure (Van der Merwe, 1990:188). Hierdie drie aspekte van statusbeplanning het al drie ten nouste te make met die bestuur van taalgesindhede. Die implikasie van hierdie kategorisering is dan dat elke taalbeplanningsprojek wat daarop gemik word om die status van ’n sekere taal/variëteit te bestuur, op ’n pertinente wyse rekening moet hou met die taalgesindhede van die kliënte van sodanige taalbeplannings­ projek. Vir die doeleindes van taalstatusbeplanning kan negatiewe taal­ gesindhede wat uitdrukking vind in taalantipatie geïdentifiseer word as taalprobleme wat bestuur moet word. 5. Die studie van taalgesindhede terreinafbakening Ter wille van die bevredigende oplossing van die taalprobleem wat die spesifieke taalbeplanningsprojek geinisieer het, moet strategieë ter opbou van die primêre en sekondêre taalgemeenskappe se taalgesindhede reeds in die doelwitbepalingsfase vir taalstatusbeplanning geïdentifïseer word en moet dit deurlopend in die implementerings- en evalueringsfases bestuur word (Verhoef, 1991:319). ’n Bykomstige faktor ten opsigte van taalgesindhede binne die raamwerk van statusbeplanning is die reaksie van die kliënte op ’n gekose taalnorm. Rubin (1983:334) dui aan dat die teikengroep op wie ’n sekere taal- statusbeplanningsproses gemik is van kardinale belang is as die dekodeer- ders van sodanige proses omdat hulle die nuwe taalvorme, wat die resultaat is van ’n sekere taalkorpusbeplanningsproses, hul eie moet maak of verwerp. Juis dit het ’n bepaalde invloed op hul persepsies van so ’n taal of variëteit. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 46 Marlene Verhoef Dit kan nooit uit die oog verloor word nie dat die sosiale karakter van taal meebring dat omringende sosio-politieke gebeure ’n kardinale invloed uit- oefen op die kliënte van taalbeplanning se aanvaarding of verwerping van ’n beplande taalbeplanningsproses en dat juis dié omliggende gebeure in aanmerking geneem moet word wanneer dit oor ’n studie van taal­ gesindhede gaan. Die implikasie van die voorafgaande paragrawe is dat, alvorens weridike toekomsgerigte taalbeplanning vir Afrikaans gedoen kan word, negatiewe taalgesindhede as taalprobleem geidentifiseer word - ’n taalprobleem wat remmend op taalbeplanningsprojekte vir die taal inwerk. Taallojaliteit en taalantipatie kan nooit los gesien word van sekere ideologiese raamwerke nie (Wardhaugh, 1987:1). Om hierdie rede moet die staatkundige ver- andering in ons land, waar Afrikaanssprekendes nie meer in oorwegend beleidmakende posisies staan nie en waar Afrikaans se simboolwaarde steeds as negatief geklassifiseer word (Du Plessis, 1992:49), bo alle twyfel ’n invloed hê op die primêre én die sekondêre spraakgemeenskappe se persepsies teenoor Afrikaans en die sprekers van Afrikaans. Die noodsaak vir ’n teoretiese onderbou by die studie van taalgesindhede lê vervolgens daarin dat taalveranderingsprosesse (en alle dinamies lewende tale word aan verandering onderwerp) nie net in die formele strukture van ’n taal plaasvind nie, maar ook in die persepsies wat sprekers teenoor ’n taal huldig. Hierdie feit het bepaald verreikende gevolge op enige taal- gemeenskap se eie taalgesindheid en -lojaliteit en moet verdiskonteer word wanneer taalbeplanning vir sodanige taal gedoen word. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 6. Verskillende faktore wat as determinante vir die bepaling van taalgesindhede optree Verskillende hooffaktore wat taalgesindhede determineer, word gei'dentifi- seer, naamlik taalgedrag, sosiale oordele, beleidsvoorkeure en institusio- nele ondersteuning (Webb, 1992:436 e.v.). Elkeen van hierdie faktore kan in verskillende onderafdelings verdeel word: * Taalgedrag as konatiewe uitdrukkingsmiddel van die onderliggende taalgesindheid word gedetermineer deur taalkennis, taalvoorkeur, kodewisseling en taalverskuiwingspatrone. * Taalgedrag as konatiewe uitdrukkingsmiddel van die onderliggende taalgesindheid word gedetermineer deur taalkennis, taalvoorkeur, kodewisseling en taalverskuiwingspatrone. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 47 ISSN 0258-2279 aalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief * Sosiale oordele is menings wat deur individue of taalgemeenskappe gehuldig word aangaande die sosiale omgewing wat ’n taal/variëteit en sy sprekers omgeef, en het ’n wesentlike invloed op die individuele en kollektiewe taalgesindheid wat teenoor sodanige taal/ variëteit gehuldig word. Faktore soos stereotipes, waardeoordele oor tale/variëteite en sosio-kulturele identiteit kan sosiale bepalers wees van sprekers se taalgesindhede. Sodanige taalgesindhede wat deur sosiale oordele gedetermineer word, word hoofsaaklik gemotiveer vanuit die affektiewe (tesame met die kognitiewe komponent). Taalbeleidskwessies word op nasionale vlak beheer en oefen ’n wesentlike invloed op taalgemeenskappe se taalvoorkeure en daarom uiteindelik ook op hul taalgesindhede uit. Die faktore wat in hierdie verband ’n rol speel, is die nasionale taalbeleid, die opvoedkundige voertaalbeleid en leerlinge se gesindhede teenoor taalvakke op skool. Hierdie drie faktore is reële gegewe op makrovlak waarop individue of taalgemeenskappe deur hul gehuldigde taalgesindhede reageer. Beleidsfaktore funksioneer dus vanuit die kognitiewe komponent van gesindhede en werk as ekstrinsieke manipuleerder van taal­ gesindhede. Institusionele ondersteuning is ’n aanduiding van hoe hoog of hoe laag tale/variëteite deur verskillende gemeenskapsinstellings aangeslaan word, en het ’n bepalende invloed op individue of taalgemeenskappe se gesindheid teenoor daardie tale of variëteite. Regeringsinstellings, kultuurinstellings en die massamedia is tipiese manipuleerders wat taalgemeenskappe se gesindhede teenoor daardie tale/variëteite en die sprekers van sodanige tale/variëteite vorm. Hierdie determinant werk ook vanaf die makrovlak en tree as manipuleer­ der van individue en gemeenskappe se taalgesindhede op. Die simpatie of antipatie wat vanaf institusionele vlak teenoor sekere tale betoon word, word in ’n groot mate bepaal deur ’n interaktiewe samespel van al drie gesindheidskomponente, naamlik die kognitiewe, die affektiewe en die konatiewe komponente. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 48 Marlene Verhoef 7. Die metodologie van taalgesindheidstudie Daar bestaan meningsverskil oor die navorsingsmetodologie vir taalgesind­ heidstudie omdat nóg kwalitatiewe, nóg kwantitatiewe, nóg eksperimentele ondersoeke waarin taalgesindhede nagevors is, werklik afdoende bevredigende navorsingsresultate gelewer het (Saville-Troike, 1990:182). Die voor die hand liggende rede vir die onbetroubare navorsingsresultate is dat ’n poging aangewend word om ’n uiters komplekse aangeleentheid soos taalgesindhede, wat ’n innerlike wilsgesteldheid is, as’t ware op ’n eksteme wyse te probeer meet. Daarby kom die eis na navorsers dat gevolg- trekkings waartoe hulle kom met betrekking tot ’n spraakgemeenskap se taalgesindhede, móét korreleer met daardie spraakgemeenskap se per- sepsies van hul eie taal (Macauley, 1975:160; Swanepoel, 1992:134). Dit word uit tersaaklike vakliteratuur duidelik dat ’n kwalitatiewe en kwantitatiewe tipe ondersoek die betroubaarste is wanneer ’n taal­ gemeenskap se gesindhede teenoor hul taal bepaal moet word (Saville- Troike, 1990:184; Agheyisi & Fishman, 1970:141). Oor die algemeen word drie tipes taalgesindheidstudies uitgevoer (Saville- Troike, 1990, Agheyisi & Fishman, 1970) en, ondanks die kategorisering en verskil in klemplasing, vertoon dié tipes studie ’n groot mate van onderlinge insluiting: * Studies wat te make het met taalgeoriënteerde of taalgerigte gesind­ hede oor die algemeen. Waardeoordele oor taalgebruik soos ‘mooi- klinkend/ontoereikend/rykgeskakeerd/ beter as ’n ander een’ word in hierdie tipe taalgesindheidstudie bepaal. * Studies wat te make het met taalgeoriënteerde of taalgerigte gesind­ hede oor die algemeen. Waardeoordele oor taalgebruik soos ‘mooi- klinkend/ontoereikend/rykgeskakeerd/ beter as ’n ander een’ word in hierdie tipe taalgesindheidstudie bepaal. * Studies wat handel oor gemeenskapsgerigte stereotiepe indrukke teenoor sekere tale/variëteite of teenoor dié tale se status of sprekers. Die navorsing wat hieruit na vore kom, is hoofsaaklik begaan oor die sosiale betekenis van tale/variëteite en handel in die besonder oor die gesindhede wat teenoor sprekers van sekere tale ingeneem word. * Studies wat te make het met die analise van die invloed wat sprekers se taalgesindhede uitoefen op hul taalgedrag. Die onderwerpe wat hoofsaaklik hier onder die loep kom, is die rol wat gesindhede speel in taalkeuse en taalgebruik en taalverwerwing. * Studies wat handel oor gemeenskapsgerigte stereotiepe indrukke teenoor sekere tale/variëteite of teenoor dié tale se status of sprekers. Die navorsing wat hieruit na vore kom, is hoofsaaklik begaan oor die sosiale betekenis van tale/variëteite en handel in die besonder oor die gesindhede wat teenoor sprekers van sekere tale ingeneem word. * Studies wat te make het met die analise van die invloed wat sprekers se taalgesindhede uitoefen op hul taalgedrag. 7. Die metodologie van taalgesindheidstudie Die onderwerpe wat * Studies wat handel oor gemeenskapsgerigte stereotiepe indrukke teenoor sekere tale/variëteite of teenoor dié tale se status of sprekers. Die navorsing wat hieruit na vore kom, is hoofsaaklik begaan oor die sosiale betekenis van tale/variëteite en handel in die besonder oor die gesindhede wat teenoor sprekers van sekere tale ingeneem word. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 49 ISSN 0258-2279 sindhede teenoor Afrikaans - 'n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief Die volgende tipes dataversamelingstegnieke word deur Agheyisi en Fishman (1970:144 e.v.) onderskei wanneer taalgesindhede nagevors word: * Vraelyste word gebruik wanneer taalverbintenisse op konatiewe vlak gemeet word. Hierdie tegniek werk hoofsaaklik aan die hand van die Guttmanskaal waarmee oordeelvrae gevra word om respondente se taalmenings en waardeoordele oor ’n taal/variëteit te toets. * Vraelyste word gebruik wanneer taalverbintenisse op konatiewe vlak gemeet word. Hierdie tegniek werk hoofsaaklik aan die hand van die Guttmanskaal waarmee oordeelvrae gevra word om respondente se taalmenings en waardeoordele oor ’n taal/variëteit te toets. * Vermommingstegnieke (in Engels bekend as die matched guised technique) word in die besonder gebruik om aan die hand van bandopnames onbewuste, affektiewe en stereotiepe gesindhede van sprekers te ontleed. * Vermommingstegnieke (in Engels bekend as die matched guised technique) word in die besonder gebruik om aan die hand van bandopnames onbewuste, affektiewe en stereotiepe gesindhede van sprekers te ontleed. Persoonlike onderhoude kan gebruik word waarmee uitsprake oor respondente se persepsies teenoor ’n taal/variëteit of sy sprekers gemonitor word. Die persoonlike onderhoud as dataversamelings- tegniek is in die besonder waardevol omdat ruimte bestaan vir opvolggesprekke. Binne die sosiale psigologie word gebruik gemaak van gevalle- studies as metode van data-insameling en data-interpretasie en daarom bied dit ’n bruikbare metode om taalgesindhede te toets. Die gekose dataversamelingstegniek vir ’n spesifieke taalgesindheidstudie hang in ’n groot mate af van watter tipe studie (soos uiteengesit deur Agheyisi & Fishman, 1970) uitgevoer word. Om werklik ’n betroubare interpretasie van taalgemeenskappe/individue se taalgesindhede te maak, word aanbeveel dat ’n verskeidenheid van dié tegnieke gebruik word. 8. ’n Oorsig oor die studie van taalgesindhede in Suid- Afrika Die doel met die hieropvolgende bespreking is om op oorsigtelike wyse ’n inventaris te bied van taalgesindheidstudies wat die afgelope 20 jaar in Suid-Afrika ondemeem is. Ten slotte word ’n kritiese beoordeling gegee na aanleiding van die bevindinge waartoe telkens in die verskillende studies gekom is. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 50 Marlene Verhoef 8.2 Navorsing van die Raad vir Ge Navorsing se Sosiolinguistiese afdeling 8.2 Navorsing van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing se Sosiolinguistiese afdeling 8.1 Vorster en Proctor (1975) ’n Ondersoek is in 1974 geloods na eerstejaarstudente aan die Universiteit van Fort Hare in die Oos-Kaap se taalgesindhede teenoor Afrikaans en Engels. Die studie het bevind dat die respondente Afrikaanssprekendes oor die algemeen as streng, outoritêr en onsimpatiek beleef, terwyl Engels- sprekendes as vriendelik en simpatiek gesien word. Hierdie stereotipering gee uiteraard ook die respondente se gesindheid teenoor die taal weer en speel ’n rol wanneer taalkeuses gemaak moet word. Dit word uit die studie duidelik dat hierdie sekondêre taalgemeenskappe (ten opsigte van sowel Engels as Afrikaans) se gesindhede teenoor Engels meer positief is as teenoor Afrikaans. 8.2 Navorsing van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing se Sosiolinguistiese afdeling In opdrag van die destydse Minister van Nasionale Opvoeding, mnr. Jan de Klerk, het die RGN se afdeling vir Sosiolinguistiek in 1970 ’n ondersoek van stapel gestuur na die algemene stand van Afrikaans en Engels (as amptelike tale van die RSA) onder die breë Suid-Afrikaanse en Namibiese/ Suidwes-Afrikaanse bevolking. Teen 1975 was die veldwerk ten opsigte van die Suid-Afrikaanse bevolking afgehandel en teen Julie 1976 kon begin word om die empiriese data ten opsigte van die stand van Afrikaans en Engels in Namibië te interpreteer (Schuring, 1979:1). Die breë opdrag met dié landwye ondersoek was om ’n sosiolinguistiese opname van blankes en swart mense se taalgebruik van Afrikaans en Engels en hul taalgesindhede teenoor die twee amptelike tale te monitor. Na afloop van die navorsing is ’n twintigtal publikasies ten opsigte van taalgesindhede gepubliseer (Hauptfleisch, 1983:67,68). Wat die stand van die primêre en sekondêre taalgemeenskappe se taalgesindhede teenoor Afrikaans en Engels betref, het Hauptfleisch (1983:36) bevind dat blanke Afrikaanssprekendes baie meer aan Engels blootgestel is as wat Engelssprekendes aan Afrikaans blootgestel is en daarom nie ’n weerstand toon teen die aanleer van Engels as tweedetaal nie. Daarby het die aanleer van Engels oor die algemeen fiinksionele waarde vir Afrikaanssprekendes, in teenstelling met die minimale fiinksionele waarde van Afrikaans vir Engelssprekendes. Interessant is die Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 ISSN 0258-2279 51 Taalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief aalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief bevinding dat Afrikaanssprekendes baie sterk met Afrikaans identifiseer en nie in noue sosiale verhoudinge (bv. in onderlinge familiebande) Engels sal praat nie (Hauptfleisch, 1983:36). bevinding dat Afrikaanssprekendes baie sterk met Afrikaans identifiseer en nie in noue sosiale verhoudinge (bv. in onderlinge familiebande) Engels sal praat nie (Hauptfleisch, 1983:36). Wat die tendens van taalverskuiwing en die verskuiwing van taallojaliteite betref, het Hauptfleisch (1983:60 e.v.) bevind dat taallojaliteite verskil- lende betekenisnuanses vir Afrikaanssprekendes en Engelssprekendes inhou. Hy dui aan dat Afrikaans op ’n baie intiemer wyse betrokke is by die waardestelsels en tradisies van Afrikaanssprekendes as wat Engels by Engelssprekendes is. Die feit dat Afrikaanssprekendes se taallojaliteit teenoor Afrikaans ’n redelike emosionele kwessie is, het ’n bepaalde invloed op die kwessie van taalbehoud. Hy kom tot die gevolgtrekking dat dit nie as dislojaliteit teenoor Afrikaans vertolk moet word dat Afrikaanssprekendes geen weerstand teenoor Engels as tweedetaal koester en dit vryelik as kommunikasiemiddel gebruik nie (Hauptfleisch, 1983:61). 8.2 Navorsing van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing se Sosiolinguistiese afdeling ’n Verskuiwing in taallojaliteit vind plaas wanneer die eerstetaal sodanig deur die tweedetaal verplaas is dat laasgenoemde as eerstetaal optree. Hierdeur word aangetoon dat ’n volledige taalverskuiwings- en taalgesind- heidsveranderingsproses voltrek is. Van die respondente wat gereageer het op die RGN-ondersoek van die sewentigeijare het slegs 3,25% ’n totale taalverskuiwing - met die sosio-kulturele implikasies daarvan - deurloop (Hauptfleisch, 1983:61). Schuring (1979:60 e.v.) het tot die volgende bevindings gekom oor swart gemeenskappe se taalvoorkeure ten opsigte van Afrikaans en Engels: Schuring (1979:60 e.v.) het tot die volgende bevindings gekom oor swart gemeenskappe se taalvoorkeure ten opsigte van Afrikaans en Engels: * Wat die grafiese vaardighede (skryf en lees) betref, word voorkeur aan Engels gegee, terwyl voorkeur aan Afrikaans gegee word ten opsigte van akoestiese vaardighede (verstaan en praat). * Wat die grafiese vaardighede (skryf en lees) betref, word voorkeur aan Engels gegee, terwyl voorkeur aan Afrikaans gegee word ten opsigte van akoestiese vaardighede (verstaan en praat). * ’n Groter fiinksionele waarde word aan Engels gegee as aan Afrikaans, hoewel Afrikaans se praktiese waarde nie ge'ignoreer word nie. * ’n Groter fiinksionele waarde word aan Engels gegee as aan Afrikaans, hoewel Afrikaans se praktiese waarde nie ge'ignoreer word nie. * Engels het ’n baie meer gevestigde posisie in stedelike gemeen­ skappe waar die opvoedkundige kwalifikasies oor die algemeen redelik hoog is, terwyl Afrikaans ’n gevestigde posisie het in * Engels het ’n baie meer gevestigde posisie in stedelike gemeen­ skappe waar die opvoedkundige kwalifikasies oor die algemeen redelik hoog is, terwyl Afrikaans ’n gevestigde posisie het in Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 52 ISSN 0258-2279 Marlene Verhoef plattelandse gebiede en in gebiede waar die gemeenskap se opvoed- kundige kwalifikasie oor die algemeen laag is. plattelandse gebiede en in gebiede waar die gemeenskap se opvoed- kundige kwalifikasie oor die algemeen laag is. Schuring (1979:61) gee ’n samevatting van die stand van Afrikaans en Engels in swart gemeenskappe en stel dat Suid-Afrikaanse swart gemeenskappe in die ouderdomsgroep 15 tot 54 ’n groter prestigewaarde aan Engels as aan Afrikaans toeken, maar dat Afrikaans ’n groter pragma- tiese waarde as Engels vertoon. Wat die gesindhede van bruin mense in 1979 teenoor Afrikaans en Engels betref, het Scheffer (1983) bevind dat hierdie oorwegend Afrikaans- sprekende gemeenskap ’n geneigdheid toon om Engels in winkels en sogenaamd ‘hoëstatusgesprekke’ te gebruik: 33,1% verkies dit om han- delstraksasies in Engels te beklink en 18,4% wanneer gesprek met mediese dokters en hooggeplaastes gevoer word. Dit blyk ook uit dié navorsing dat Afrikaans as omgangstaal die vertrekpunt is, en dat Engels as statustaal, die eindpunt is (Scheffer, 1983:103). Cahill en Kamper (1989) het ’n studie geloods na die stand, plek en rol van Afrikaans as tweedetaal in die breë kurrikulum van hoërskole van die Departement van Onderwys en Opleiding. Schuring (1979:60 e.v.) het tot die volgende bevindings gekom oor swart gemeenskappe se taalvoorkeure ten opsigte van Afrikaans en Engels: Hulle het bevind dat daar ’n oorwegende voorkeur is vir die gebruik van Engels as kommunikasie- medium: wanneer leerlinge met onderwysers kommunikeer, verkies 61% van die respondente Engels (in teenstelling met die 6,6% wat Afrikaans verkies) en wanneer onderwysers onderling kommunikeer, verkies 68% Engels as kommunikasiemedium (in teenstelling met 11,4% wat Afrikaans verkies). 8.4 Kotze (1987) Die doel met dié navorsing aan die Afrikaanse departement van die Universiteit van Zululand was om ’n empiriese basis te verleen aan bepaalde gevolgtrekkings oor die rol wat die ervaring van Afrikaans in die houdingsvorming teenoor die taal en sy sprekers by die swart universiteit- student as taalaanleerder speel. Ook is die invloed van moedertaalsprekers op hierdie taalaanleerders en hul houdings teenoor die taal waaraan hul blootgestel is, gemeet. Kotze (1987:57) kom tot die gevolgtrekking dat gebrek aan kontak met moedertaalsprekers aanleiding gee tot negatiewe persepsies teenoor sowel die taal as die sprekers van daardie taal. 8.3 Afrikaanse Taal en Kultuurbond en die Universiteit van Pretoria (1985) Volgens Webb et al. (1992:44) het die ATKB in samewerking met die Universiteit van Pretoria in 1985 ’n ondersoek geloods onder blanke Afrikaanssprekende st.9-leerlinge in Pretoria. Een van die gevolgtrekkings waartoe dié navorsing kom, is dat daar ’n toenemende verdraagsaamheid teenoor Engels en die kultuur wat daardeur verteenwoordig word, onder Afrikaanssprekendes bespeur word. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 53 ISSN 0258-2279 aalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief 8.5 Van Jaarsveld (1989) Hierdie navorsingsverslag van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat is ’n weergawe van respondente uit die multikulturele Suid-Afrikaanse samelewing se siening oor onder andere die twee amptelike tale. ’n Insiggewende afleiding uit dié studie is dat op die vraag in watter een van die twee amptelike tale hoflikheid die beste uitgedruk kan word, die reaksie sodanig is dat 15 van die 76 respondente aandui dat dit in Afrikaans gedoen kan word; 34 uit die 76 gee aan Engels voorkeur en 27 van die 76 sê dat albei tale gebruik kan word om hoflikheid uit te druk. Hoewel dié studie nie primêr ondemeem is om taalgesindhede te toets nie, gee die taalvoorkeurprofiel ’n duidelike aanduiding van onderliggende gesindhede. 8.8 Jordaan, Van Rensburg en Webb (1992) Dié ongepubliseerde navorsingsverslag het die gesindhede van blanke st.9- leerlinge aan drie hoërskole in Pretoria wat verteenwoordigend van verskillende sosio-ekonomiese lae is, gemonitor (Webb et al., 1992:37). Afleidings oor gehuldigde taalgesindhede is onder andere gemaak op grand van die graad van kodevermenging. Die grootskaalse invloed van Engels op die woordeskat van leerlinge wie se moedertaal Afrikaans is, word hierdeur bevestig. 8.6 Louw-Potgieter en Louw (1991) Die taalvoorkeure vir taalbeleidstelling van studente aan die Universiteit van Wes-Kaapland is deur middel van ’n simulasie-oefening bepaal. Die bevinding was dat Afrikaans- en Engelstalige moedertaalsprekers ’n diverse taalbeleid verkies waar Afrikaans, Engels en Xhosa amptelike status geniet, terwyl Xhosasprekende moedertaalsprekers ’n tweetalige taalbeleid verkies met Engels en Xhosa as amptelike tale. Al drie taal- groepe het ’n voorkeur vir aanvanklike moedertaalonderrig op primêre skoolvlak getoon, terwyl op tersiêre vlak ’n voorkeur getoon is vir die demokraties-verkose amptelike taal/tale. In teenstelling met die Afrikaans- Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 54 ISSN 0258-2279 Marlene Verhoef en Engelssprekende respondente wat aangedui het dat hulle die vraelys in hul moedertaal wou voltooi, het die Xhosasprekende respondente verkies om dit in Engels te doen omdat dit ’n intemasionale taal is. 8.7 Booyse (1992) Die probleemvraag wat hierdie navorsing geinisieer het, is die houding van leerlinge teenoor Afrikaans as skoolvak en dit wat aanleiding tot dié houding gee. Dit blyk uit die navorsing dat leerlinge nie as sodanig negatief teenoor Afrikaans as skoolvak is nie, maar dat die onderrigwyse van die vak as negatief beleef word. Hierdie negatiewe belewing gee aanleiding tot swak gemotiveerdheid ten opsigte van die vak, onder- prestasie, lomp taalhantering en ’n swak uitdrukkingsvermoë. 8.9 Dube (1992) Die doel met dié navorsing was om die breë Sowetogemeenskap se mening te toets oor die tale wat hulle be'invloed en hul taalgesindheid teenoor dié tale. Die bevinding met die navorsing is dat die gemeenskap oor die algemeen positief ingestel is teenoor Engels op grond van die funksionele aard daarvan, omdat dit as nasionale taal kan dien en omdat dit as gemeenskapstaal waarde kan hê (Dube, 1992:122). Die gesindheid teenoor Afrikaans word negatief gestem op grond van die ‘onderdrukkende aard’ (Dube, 1992:122) daarvan. Desnieteenstaande word dit nie geringgeskat as taal wat nié gebruik behoort te word nie, omdat dit ’n constituency het. Die oorheersende gevoel is dat dit soos enige ander taal hanteer en beskou moet word. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 55 ISSN 0258-2279 Taalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief lgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief Die taalgesindheid teenoor die inheemse tale is besonder positief. Tog bestaan die gevoel dat hierdie tale tot nog toe van owerheidsweë geïgnoreer is en dat hulle nou die geleentheid gebied moet word om net soos Afrikaans en Engels te ontwikkel en erkenning te kry. Insiggewend uit dié studie is die positiewe gesindheid teenoor die bestaan van sogenaamde straattale wat as gevolg van die multitalige karakter van Soweto op fimksionele grondslag ontwikkel het. Hierdie tale (meer as een variëteit word onderskei) word hoog aangeslaan deur die gemeenskap omdat dit as ’n bepaalde identifikasie- en kommunikasiemiddel gebruik word. Dube se studie bevind ook dat die kwessie van multitaligheid op positiewe wyse ervaar word deur die Sowetogemeenskap. Multitaligheid bewys dat die een taal nie verhewe bo ’n ander een is nie en dat mense die vryheid geniet om die taal van hul keuse te gebruik (Dube, 1992:123). Daarbenewens is ook bevind dat die gemeenskap gekant is teen die idee van sogenaamde gestandaardiseerde Sotho en Nguni omdat dit belangrike ontwikkelingsgeleenthede aan die onderskeie inheemse tale sal ontneem. 8.10 Coetser (1993) In dié navorsing is die gesindhede teenoor Afrikaans as sodanig en teenoor Afrikaans as kommunikasiemedium bepaal aan die hand van 800 vraelyste aan persone wat in Transkei woonagtig is. Die respondente is persone wat óf Afrikaans as moedertaal het óf Afrikaanstweetalig is. Die gevolgtrekking waartoe Coetser (1993:126) kom, is dat die responden­ te wie se moedertaal Afrikaans is, positief teenoor die taal is. Vervolgens dui die navorsing daarop dat die moontlikhede van Afrikaans as kommunikasietaal in die Transkei beperk is omdat daar op openbare terrein in ’n beperkte mate van Afrikaans gebruik gemaak word. 8.11 De Klerk en Bosch (1994) Hierdie navorsing is ondemeem om gesindhede van Oos-Kapenaars teenoor die drie hooftale van die streek, Afrikaans, Engels en Xhosa, te meet. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 56 ISSN 0258-2279 Marlene Verhoef Die belangrikste bevinding van hierdie studie is die oorwegend taalkundige onsekerheid van Afrikaans- en Xhosasprekendes oor hul eie tale (De Klerk & Bosch, 1994:57). Hoewel hul op emotiewe vlak oorwegend positief teenoor hul eie tale voel, is daar op rasionele vlak ’n aangetrokkenheid teenoor Engels en die kultuur wat daardeur verteenwoordig word. Op onbewustelike vlak neem Afrikaanssprekende respondente ’n positiewe gesindheid in teenoor Afrikaans, hoewel die ontleding van die vraelys daarop wys dat daar nie werklik vertroue is in Afrikaans nie. De Klerk en Bosch (1994:57) praat in hierdie geval van ’n “linguistiese skisofrenie” van die Xhosa en Afrikaanse respondente wat sterk gekontrasteer word deur die Engelse respondente se onvoorwaardelike vertroue in hul eie taal. Engels word deurgaans deur al drie groepe respondente baie hoog aangeslaan op fiinksionele, pragmatiese vlak. Die Afrikaanssprekende respondente ken aan Afrikaans status toe op akademiese gronde en, ten spyte van die feit dat dit op ekstensiewe wyse gebruik word vir private en persoonlike gesprekke, toon die navorsing dat Afrikaanssprekendes deurgaans min vertroue het dat Afrikaans uiteindelik sy amptelike status sal behou. Die navorsers kom tot die gevolgtrekking dat die posisie van Afrikaans in die Oos-Kaap korreleer met dié van minderheidstale wêreldwyd. Uiteindelik word gesê dat die situasie van Afrikaans in die Oos-Kaap toegeskryf kan word aan die klein hoeveelheid eentalige Afrikaans­ sprekendes en die politieke kleur wat aan Afrikaans kleef. ’n Reaksie wat verreikende implikasies het vir die voortbestaan van Afrikaans in die Oos- Kaap is dat die respondente oor die algemeen ’n groter verdraagsaamheid teenoor Xhosa as teenoor Afrikaans toon. Desnieteenstaande dui die navorsers aan dat daar deur hierdie studie bewys kan word dat daar tog ’n sprankie hoop kan wees vir minderheidstale ten spyte van ’n neiging om al die tale te ignoreer en vir amptelike doeleindes slegs deur medium van één algemene kommunikasietaal te kommunikeer. 8.12 ’n Evaluering van die onderneemde taalgesindheidstudies in Suid-Afrika * Daarby het die ondemeemde studies meer op taalmenings gefokus en nie as sodanig aandag gegee aan taalgesindhede nie. * Daarby het die ondemeemde studies meer op taalmenings gefokus en nie as sodanig aandag gegee aan taalgesindhede nie. * Daarby het die ondemeemde studies meer op taalmenings gefokus en nie as sodanig aandag gegee aan taalgesindhede nie. 8.12 ’n Evaluering van die onderneemde taalgesindheidstudies in Suid-Afrika Dit word uit die voorgaande bespreking duidelik dat daar oor ’n tydperk van twintig jaar sowat elf navorsingspublikasies verskyn het wat op Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 57 ISSN 0258-2279 aalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektie taalgesindhede/-houdings fokus. Dube (1992:1) sê in dié verband dat daar binne die Suid-Afrikaanse konteks nog nie veel tereg gekom het van ’n omvattende en deurlopende studie van taalgesindhede nie. Veral opvallend is die afwesigheid van taalgesindheidsbeplanning binne die wetenskap van taalbeplanning vir die Suid-Afrikaanse konteks. Webb et al. (1992:37) wys tereg daarop dat taalhoudings die geslaagde implementering van taalplanne bei'nvloed en om hierdie rede in berekening gebring moet word wanneer taalbeplanning gedoen word. Hoewel insiggewende afleidings telkens gemaak is ten opsigte van taalgemeenskappe se gehuldigde persepsies teenoor veral Afrikaans en Engels, is dit opvallend dat geeneen van die navorsingsresultate aandui watter implikasies dit vir die toekomstige beplanning van die betrokke tale het nie. Webb (1992:434 e.v.) identifiseer bepaalde tekortkomings in reeds ondemeemde studies van taalgesindhede in Suid-Afrika: * Die studiefokus is hoofsaaklik beperk tot Afrikaans en Engels en die ander nege inheemse tale het agterweë gebly. * Die studiefokus is hoofsaaklik beperk tot Afrikaans en Engels en die ander nege inheemse tale het agterweë gebly. * Hoewel dié onderwerp in die sewentigerjare aandag gekry het, is daar nie werklik sprake van kontinuiteit in die navorsing nie. Daarby dra die verpolitiseerde Suid-Afrikaanse samelewing daartoe by dat die ondemeemde navorsingsresultate van destyds nie meer as geloofwaardig beskou kan word nie. * Hoewel dié onderwerp in die sewentigerjare aandag gekry het, is daar nie werklik sprake van kontinuiteit in die navorsing nie. Daarby dra die verpolitiseerde Suid-Afrikaanse samelewing daartoe by dat die ondemeemde navorsingsresultate van destyds nie meer as geloofwaardig beskou kan word nie. * Vervolgens word die steekproefheming as uiters selektief beskou. Hierdie tekortkoming maak dit onmoontlik om afleidings te maak ten opsigte van die breë Suid-Afrikaanse bevolking se algemene taalgesindhede. * Vervolgens word die steekproefheming as uiters selektief beskou. Hierdie tekortkoming maak dit onmoontlik om afleidings te maak ten opsigte van die breë Suid-Afrikaanse bevolking se algemene taalgesindhede. * Ook word die navorsingsmetodologie in twyfel getrek en word gesê dat die gebruikte metodes onvergelykbare data opgelewer het. * Ook word die navorsingsmetodologie in twyfel getrek en word gesê dat die gebruikte metodes onvergelykbare data opgelewer het. 9.1 Samevatting Die aanvanklike probleemstelling by dié artikel was dat die algemene persepsie bestaan dat die lewendige openbare debat oor Afrikaans nie 58 ISSN 0258-2279 Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 58 ISSN 0258-2279 Marlene Verhoef substansiële voordele vir die behoud van die amptelike status vir die taal inhou nie. Daarom was die doel met hierdie artikel om op verkennende wyse die kwessie van taalgesindhede in ’n breë teoretiese raamwerk te plaas en te bepaal in watter mate ’n wetenskaplike verdiskontering van taalgesindhede teenoor Afrikaans ’n positiewe uitwerking kan hê op die proses van taalstatusbeplanning. 9.2 Gevolgtrekking Die gevolgtrekking waartoe uiteindelik gekom word, is dat die doelbewuste beplanning van taalgesindhede op ’n akademies-verantwoordbare manier binne taalbeplanning verdiskonteer móét word ten einde die suksesvolle afloop van sodanige projek te verseker. Die literatuuroorsig bied die insig dat dit oor die loop van twintig jaar nog nooit gedoen is nie. Op sy beurt bied hierdie afleiding ’n verklaring vir die noodsaak daarvan dat taal­ gemeenskappe se gesindhede op ’n duidelik omskrewe manier in berekening gebring moet word wanneer taalstatusbeplanning vir Afrikaans gedoen word. As taalbeplanners in gebreke sou bly om op akademiese wyse kennis te neem van taalgesindhede en -persepsies en as hulle sou nalaat om op ’n verantwoordbare wyse die aandeel van gesindhede in die taalstatusproses te bestuur, loop die taalbeplanningsproses vir Afrikaans - en trouens vir die totale multitalige Suid-Afrikaanse gemeenskap - gevaar om skipbreuk te ly. Die artikel het op die volgende wyse ontplooi: * Eerstens is ’n begripsomskrywing gegee en is aangevoer dat die begrip taalgesindheid verkieslik is bo die algemeen gebruikte taalhouding. * Tweedens is gelet op die algemene inherente eienskappe van gesindhede, word daar tot ’n defmisie van taalgesindhede gekom en word dit bestempel as ’n individuele of kollektiewe stel oortuigings teenoor ’n taal/variëteit en sy sprekers. * Tweedens is gelet op die algemene inherente eienskappe van gesindhede, word daar tot ’n defmisie van taalgesindhede gekom en word dit bestempel as ’n individuele of kollektiewe stel oortuigings teenoor ’n taal/variëteit en sy sprekers. Derdens dui dié artikel aan dat gesindhede oor die algemeen uit kognitiewe, affektiewe en konatiewe eienskappe bestaan en dat, vanweë die sosio-maatskaplike aard van taalgesindhede, dit ’n belangrike gemeenskapsrol kan speel as merker van veranderende gemeenskapsopvattinge oor ’n taalgemeenskap se persepsie teenoor ’n spesifieke taal/variëteit en/of sy sprekers. Derdens dui dié artikel aan dat gesindhede oor die algemeen uit kognitiewe, affektiewe en konatiewe eienskappe bestaan en dat, vanweë die sosio-maatskaplike aard van taalgesindhede, dit ’n belangrike gemeenskapsrol kan speel as merker van veranderende gemeenskapsopvattinge oor ’n taalgemeenskap se persepsie teenoor ’n spesifieke taal/variëteit en/of sy sprekers. Vervolgens is die hele kwessie van taalgesindhede teen die agtergrond van taalbeplanning as wetenskap bestudeer en is tot die gevolgtrekking gekom dat dit tuishoort binne taalstatusbeplanning. Hierdie kategorisering word nie alleen onderskryf deur die feit dat gesindheidsbeplanning ’n inherente deel van die doelwitbepalings- fase van enige taalstatusbeplanningsprojek is nie, maar ook deur die feit dat die kliënte van ’n taalbeplanningsproses se persepsie van die afloop van sodanige projek behoorlik in berekening gebring moet word wanneer taalbeplanning gedoen word. Vyfdens is gelet op die verskillende faktore wat as determinante vir die bepaling van taalgesindhede optree en word taalgedrag, sosiale oordele, taalbeleidskwessies en institusionele ondersteuning as die hoofdeterminante onderskei. * Vyfdens is gelet op die verskillende faktore wat as determinante vir die bepaling van taalgesindhede optree en word taalgedrag, sosiale oordele, taalbeleidskwessies en institusionele ondersteuning as die hoofdeterminante onderskei. * Die artikel sluit af met ’n oorsig oor taalgesindheidstudies wat die afgelope twintig jaar in Suid-Afrika ondemeem is en wat spesifiek * Die artikel sluit af met ’n oorsig oor taalgesindheidstudies wat die afgelope twintig jaar in Suid-Afrika ondemeem is en wat spesifiek Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 59 ISSN 0258-2279 lgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief fokus op die primêre en sekondêre taalgemeenskappe se persepsies teenoor Afrikaans. Literatuurlys Agheyisi, R. & Fishman, J. A. 1970. Language Attitude Studies: A Brief Survey of Methodological Approaches. Anthropological Linguistics, 12:131-157. Baker, C. 1992. Attitudes and Language. Clevedon : Multilingual Matters. Booyse, C. 1992. Onderrigstrategieë ter verbetering van die houding van leer- linge teenoor Afrikaans as skoolvak. Potchefstroom: PU vir CHO. (M.A.- verhandeling.) Cahill, S. & Kamper, G.D. 1989. Die stand, plek en rol van Afrikaans as tweedetaal in die breë kurrikulum van sekondêre skole in die Departement van Onderwys en Opleiding. Pretoria : RGN. y p g Carstens, W.A.M. 1994. Om ou koeie uit die sloot te grawe: is daar lesse te leer uit die verlede? - Enkele kantaantekeninge. Literator, 15(2): 19-33. Coetser, A. 1993. Afrikaans in die Transkei - ’n ondersoek na enkele sosio- kulturele aspekte daarvan. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 11(4):121-129. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 60 ISSN 0258-2279 Marlene Verhoef Cooper, R.L. 1984. Language Planning, Language Spread and Language Change. In: Kennedy, C. (ed.) Language Planning and Language Educa­ tion. London : George Allen, p. 17-36. g p Cooper, R.L. 1989. Language Planning and Social Change. Cambridge : Cambridge University Press. g y De Klerk, V. & Bosch, B. 1994. Language Attitudes in the Eastern Cape: A Tri-Lingual Survey. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 12(2):50-59. g y De Villiers, Anita. 1992. Die implikasies van taalinteme konflik in Afrikaans vir opvoedkundige prestasie. In: Webb, V. (red.) Afrikaans na apartheid. Pretoria : Van Schaik. p. 287-317. p Dube, M.M.R. 1992. Language Attitudes in Soweto - the Place of Indigenous Languages. Soweto : Vista. (M.A.-verhandeling.) g g ( g ) Du Plessis, H. 1989. Die anatomie van taalbeplanning. Koers, 54(3):272-289. D Pl i H 1992 E Af ik ? P t i V S h ik g Du Plessis, H. 1989. Die anatomie van taalbeplanning. Koers, 54(3):272-289. Du Plessis, Hans. 1992. En nou, Afrikaans? Pretoria: Van Schaik. Du Plessis, Hans. 1992. En nou, Afrikaans? Pretoria: Van Schaik. Fishman, J.A. (ed.). 1976. Advances in the Sociology of Language. Volume 1. The Hague: Mouton. Gouws, L.A. (et al.) 1979. Psigologiewoordeboek. Johannesburg : McGraw- Hill. Haugen, E. 1983. The Implementation of Corpus Planning: Theory and Prac­ tice. In: Cobarrubias, J. & Fishman, J.A. (eds.). Progress in Language Planning: International Perspectives. Berlin: Mouton. p. 267-289. Hauptfleisch, T. 1983. Language Loyalty in South Africa. Volume 4: Language Loyalty and Language Shift: Some Trends among White Adults in Urban Areas. Pretoria : HSRC. Literatuurlys Jordaan, A., Van Rensburg, M.C.J., Webb, V.N. 1992. Ongepubliseerde navorsingsverslag oor ’n ondersoek na taalhoudings onder st. 9-leerlinge aan drie Afrikaansmedium hoërskole in Pretoria. Pretoria : Universiteit van Pretoria. Kotze, E.F. 1987. Onbekend maak onbemind, of familiarity breeds contempt? Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 5(3):46-63. Louw-Potgieter, J. & Louw, J. 1991. Language Planning: Preferences of a Group of South African Students. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 9(4):96-99. Macauley, R.K.S. 1975. Negative Prestige, Linguistic Insecurity and Linguistic Self-Hatred. Lingua, 36:147-161. Prinsloo, K.P. 1984. Gesindhede ten opsigte van taal in die onderwys in Suid- Afrika. In: Prinsloo, K.P. & Van Rensburg, M.C.J. (reds.) Afrikaans: stand, taak, toekoms. Pretoria : HAUM. p. 108-123. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 61 ISSN 0258-2279 Taalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief Taalgesindhede teenoor Afrikaans - ’n verkenning vanuit taalteoretiese perspektief Rubin, J. 1983. Evaluation of Status Planning: What Has the Last Decade Accomplished? In: Cobarrubias, J. & Fishman, J.A. (eds.). Progress in Language Planning: International Perspectives. Berlin : Mouton. p. 329- 344. Saville-Troike, M. 1990. The Ethnography of Communication. Oxford : Blackwell. Scheffer P. 1983. Afrikaans en Engels onder die Kleurlinge in die Kaap- provinsie, in besonder die Skiereiland. Pretoria : RGN. Schuring, G.K. 1979. A Multilingual Society: English and Afrikaans amongst Blacks in the RSA. Pretoria : HSRC. Schoonees, P.C. (hoofred.) 1972. Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Deel III (G) & IV (H-I). Pretoria : Staatsdrukker. Schoonees, P.C. (hoofred.) 1972. Woordeboek va III (G) & IV (H-I). Pretoria : Staatsdrukker. Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal. Kaapstad : Tafelberg. Steyn, J.C. 1992. Die behoud van Afrikaans as ampstaal. In: Webb, V. (red.). Afrikaans na apartheid. Pretoria : Van Schaik. p. 203-225. Swanepoel, P. 1992. Taal, emosies en die toekoms van Afrikaans. In: Webb, V. (red.). Afrikaans na apartheid. Pretoria : Van Schaik. p. 119-163. p Van der Merwe, E. 1990. Taalbeplanning. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taal- kunde, 8(4): 185-193. Van Jaarsveld, G.J. 1989. Gesprekstaboes en misverstand: Taalhandelinge oor kultuurgrense heen. Bloemfontein: UOVS. (Navorsingsverslag.) Verhoef, M.M. 1991. Taalbeplanning: die stand en toekoms van taalbeplan­ ning vir Afrikaans in ’n multitalige Suid-Afrika. Potchefstroom : PU vir CHO. (Ph.D-proefskrif.) Vorster, J. & Proctor, L. 1975. Black Attitudes to White Languages in South Africa. Journal of Psychology, 92( 1): 103-108. WAT kyk Schoonees P C 1972 Vorster, J. & Proctor, L. 1975. Black Attitudes to White Languages in South Africa. Journal of Psychology, 92( 1): 103-108. WAT Schoonees, P.C. Literatuurlys 1972. Wardhaugh, R. 1987. Languages in Competition. Oxford: Blackwell. Webb, V. 1992. Language Attitudes in South Africa: Implications for a Post- Apartheid South Africa. In: Piitz, M. (ed.). Thirty Years of Linguistic Evolution. Philadelphia : John Benhamins Publishing Company, p. 429- 460. Webb, V., Dirven, R, & Kock, E. 1992. Afrikaans: feite en interpretasies. In: Webb, V. (red.). Afrikaans na apartheid. Pretoria: Van Schaik. p. 25-67. Webb, V., Dirven, R, & Kock, E. 1992. Afrikaans: feite en interpretasies. In: Webb, V. (red.). Afrikaans na apartheid. Pretoria: Van Schaik. p. 25-67. Literator 16 (2) Aug. 1995:39-62 62 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/611/781

Afrikaans

The Book of Job as a source of intertexts for T.T. Cloete’s short story “Wie weet?” (Die waarheid gelieg, 1984) T. T. Cloete’s account o f a woman's physical and spiritual agony in the short story “Wie weet? ” ffrom Die waarheid gelieg, 1984), read within the South African/Afrikaans cultural context, presents several indicators that the Book o f Job is its intertext, the most explicit pointer being the role o f the sufferer’s sister-in-law. Intertextuality in Cloete’s oeuvre often takes the form o f a creative reworking or rereading o f texts (cf Scholtz, 1984; Botha, 1984; Roos, 1986). Roos comments on the caricatural treatment o f theme in Cloete’s “Veg om te verloor” (Cloete, 1984), highlighted by the rereading imposed on the reader o f Van M elle’s well-known story "Die joiner ”, creating distrust in the implicit author o f the Cloete text. The argument in this essay is that the explicit engagement o f the intertext, as in "Wie weet?”, also serves as an affirmative complement to the negative incompleteness o f the rereading. Thus the desperate questioning o f "Wie weet? ” becomes an integral part o f a reading o f Cloete’s oeuvre as a hymn to God’s omnipotence and mercy, epitomized in the poem "Van Horn en m y” (Jukstaposisie, 1982). Die boek Job as bron van intertekste vir “Wie weet?” {Die waarheid gelieg^ 1984) Elize Botha Departement Afrikaans Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA Elize Botha Departement Afrikaans Universiteit van Suid-Afrika PRETORIA Abstract The Book of Job as a source of intertexts for T.T. Cloete’s short story “Wie weet?” (Die waarheid gelieg, 1984) The Book of Job as a source of intertexts for T.T. Cloete’s short story “Wie weet?” (Die waarheid gelieg, 1984) 1, Die verhaal as ontmaskering van onbarmhartíge barmhartiges In T.T. Cloete se verhalebundel van 1984, Die waarheid gelieg, staan die teks “Wie weet?” in die vierde en laaste afdeling met die ooricoepelende motto: “alles leugens”. Dié titel, as geykte (retoriese) vraag in alledaagse taalgebruik wanneer die mens voor raaiselagtige gebeure gestel word, berei verder die leser op ’n ondeurgrondelikheid voor. Op tweërlei wyse word dus twyfel by die leser gewek. Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 17 ISSN 0258-2279 Die boekJob as bron van intertekste vir "Wie weet? " (Die waarheidgelieg, 1984) Die boekJob as bron van intertekste vir "Wie weet? " (Die waarheidgelieg, 1984) Tog gee die eerste kort paragraaf van die teks ’n stellige toon aan: “Elisabeth het op vyf-en-dertig jaar die tekens van sklerose begin toon. Van die oomblik af dat die tekens begin wys het, totdat sy ’n volslae invalide was en uiteindelik gesterf het, het dit slegs ’n paar jaar geduur” (Cloete, 1984:102). Die siekte is ’n onstuitbare, dus ontwyfelbare proses “waarvan die afloop seker is”. Wat is daar verder te vertelle? Wat onder meer te vertelle is, is verdere besonderhede van die genadelose verloop van Elisabeth se siekte. Nie net word die aftakeling van beheer oor liggaamsfiinksies en beweging wat van die siekte kenmerkend is, tot die dood toe voltrek nie; ’n moeitevolle bestaan (“Hulle was nie ryk nie, sy en Petrus”) word ál drukkender; al die natuurlike hiilpbronne van Uefde en mededoë stel teleur. Haar man versorg haar met teensin en ’n slegte humeur; haar kinders (daar is “baie”) besoek haar selde; die verpleeghulp wat hulle kan bekostig, is ontoereikend, onbetroubaar. “Die genieente”, wat binne die Afrikaans/Suid- Afrikaanse kulturele verwysingsraamwerk met ‘kerk’ verbind word en van wie dus Christelike barmhartigheid verwag kan word, “het hulle nie aan haar gesteur nie”. Dan, skielik, die onverwagte: “Een groot uitsondering was daar” (p. 103), die troos van ’n skoonsuster, wat “elke oggend op ’n gestelde tyd gekom (het) om te bid en uit boeke oor geloofsgenesing en charisma voor te lees, ook wel uit die Bybel en stigtelike boeke”. Dié uitsondering, dié ‘troos’, blyk egter ’n nuwe leistering te wees en dus voortsetting, uitbreiding van Elisabeth se lyding. 1, Die verhaal as ontmaskering van onbarmhartíge barmhartiges Die skoonsuster het ’n voorskrif: “Jy moet jou sonde opdiep, dit bely, dan genees God.” Wat verder te vertelle is, is die lyding wat hierdie voorskrif veroorsaak, die ironie: “Dit was die aard van haar siekte om pynloos te wees, fisiek pynloos, soos ’n melaatse.” Maar daar was nou “’n ander erger pyn, die ontbindende pyn van ’n onwillige geheue”. Sy kan niks vind nie, en die soektog na sonde word ’n soektog na God en sy genade - wat ook hier, soos by haar medemens, uitbly. Sy word ’n magtelose gevangene van die skoonsuster se “barmhartigheid”. 2. Die boodskap van Job Dat hierdie teisterende ontferming uit ’n Christelike konteks kom (al lees die skoonsuster nie in die eerste plek uit die Bybel nie - kyk die volgorde in die aanhaling hierbo) gee dadelik vir die Afrikaanse leser ’n idioom aan die hand: die skoonsuster is ’n Jobstrooster. En as die leser eemnaal die duiding van die idioom volg, en in die Bybelboek - “’n vertelling van ’n man se lyding en die verskillende reaksies daarop” (Deist & Vorster, 1986:117) - die troos nagaan van die lydende Job se vriende, dan kan talle eggo’s daarvan aangeteken word Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 18 ISSN 0258-2279 _ Elize Botha in die Cloete-verhaal. Elifas uit Teman, Bildad uit Soag, Sofar uit Naama: hulle kom oin Job te troos en word sy aanklaers. “Dink daaroor na,” sê Elifas, “het ieniand ooit onskuldig te gronde gegaan? ... Ek het onvervind: dié wat onreg plant en moeilikheid saai, oes dit ook” (Job 4:7,8). “Groei net waar daar nie moeras is nie, vleigras waar daar nie water is nie?” vra Bildad (Job 8:11). Natuurlik moet lyding ’n aantoonbare teelaarde hê! En Sofar verseker vir Job: “As jy jou sonde van jou af sou verwyder en nie toelaat dat onreg in jou woon nie ... kan jy jou swaarkry vergeet en daaraan dink asof dit water is wat weggeloop het” (11:14,16). ’n Parallel vir die rol van die skoonsuster in “Wie weet?” is egter nie net in die optrede van Job se vriende te vinde nie. In dié opsig is haar naam van betekenis. Sy heet Belia, net ’n letter verwyder van Belial, naam van een van die trawante van Satan, die groot verleier. Dié suggestie van ’n verbintenis tussen Satan en die skoonsuster word verder versterk in een van die vrae wat deur die verteller gestel word oor Elisabeth se reaksie op Belia se dood, toe hulle haar vind met “’n gesig en geluide wat onontsyferbaar is”: “Wat was dit? Was dit blydskap omdat die duiwel dood is?” As Belia vir Elisabeth “die duiwel” is, dan is die Jobproloog ter sake, en kan ons in haar optrede dié een herken wat aanklaer is van die medegelowiges, “hy wat hulle dag en nag voor ons God aangekla het” (Openbaring 12:10; vgl. ook Janson, 1972:17) wat Job by God aangekla het en so die hele proses van sy beproewing in beweging bring (Job 1 en 2). 2. Die boodskap van Job Satan, die groot aanklaer, lê sy onverbiddelike betoog aangaande Job voor God: “Dit is nie sonder rede dat Job u dien nie!” Vanuit hierdie soort “redelikheid”, ’n strakke aanhang van oorsaak-en-gevolg, sal Elisabeth redeneer, net soos “der Geist der stets vemeint”: Job het God lief omdat God hom seen; Job word deur pyn en lyding en verlies getref omdat hy gesondig het. Geen liefde ‘sonder rede’ nie; geen lyding ‘sonder rede’ nie. Die by-roep van die boek Job is egter tegelyk ’n by-roep van die tradisie waarbinne juis hierdie Bybelboek gelees word. In die lees van Job as wysheidsliteratuur, literatuur waarin besin word oor lewe en wêreld, en waarin riglyne gevind kan word oor hoe ’n mens in harmonic daarmee kon lewe (Deist & Vorster, 1986:103), beleef die leser juis ’n magistrale betoog téén ’n siniplistiese, verstarde ‘wysheid’, teen die vergeldingsidee (Deist & Vorster, 1986:106, 121). Die Jobdigter kritiseer die geldende verklaring dat lyding die straf vir die sonde sou wees; in die gestalte van Job en sy lydensgeskiedenis (wat ook wel opstand teen sy lyding insluit) bring die Jobdigter die perspektief dat ’n mens God ‘sonder rede’, uit vrye wil, kan hefhê, en van lyding wat onverklaarbaar is, dus ‘sonder rede’. 19 Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 ISSN 0258-2279 Die boekJob as bron van intertekste vir “Wie weet? " (Die waarheidgelieg, 1984) Die boekJob as bron van intertekste vir “Wie weet? " (Die waarheidgelieg, 1984) Een soort lesing van “Wie weet?” kan dit laat voorkom soos ’n karikatuur, ’n Jobsgeskiedenis sender die diepe insig wat deur die grootse beweging van die Bybelboek tot stand gebring word. Die hegting van “Wie weet?” deur middel van Belia se optrede aan die boek Job - dat sy die rol van die groot aanklaer van die gelowiges én van die folterende vriende speel - stel egter die verhaal binne die wysheidsperspektief van die Jobdigter. Die leser herken die groter ruimte waarbinne liierdie verhaal klink, besef dat daar antwoorde is op die kwellende vrae waarvan die teks deurtrek is, veral; dat selfs die retoriese vraag-sonder- antwoord van die titel “Wie weet?”, wanneer die aanduidings gevolg word, ’n antwoord kiy in Job se woorde; “Ek weet dat my Lesser le e f... selfs nadat hierdie siekte my vel weggevreet het, sal ek nog lewe en God sien” (Job 19:25, 26). 2. Die boodskap van Job So dien die werking van die interteks daartoe dat ’n leser die vraende, onvoltooide foltering van “Wie weet?” kan voltooi in Job. Sonder hierdie voltooiing bly dit “alles leugens”; in die voltooiing blyk die waarheid. 3. Betekenisskepping deur afstand T.T. Cloete, in die kreatiewe spel met ‘gevormde literatuur’ wat so kenmerkend is van sy oeuvre, gee homself dikwels te kenne as ’n ‘herleser’ van tekste, en in kommentaar op sy werk word hierdie fiinksie in sy skrywerskap meermale na vore gebring. Merwe Scholtz (1984:108 e.v.) skryf boeiend daaroor as hy Cloete se “weer-klank” van Martinus NijhofF se bekende gedig (-te) “Impasse” behandel - en ons binne die ekskursie herinner aan Nijhoff se belewenis van “intertekstualiteit” avant la lettre. Dit moet ook hier aangehaal word, soos dit staan in die “Woord vooraf ’ van Gedachten op Dinsdag (1931), die keuse uit sy boekbesprekings wat in die jare 1920 tot 1925 altyd op Dinsdae geskryf is. Die passasie volg op die beroemde woorde “Schrijvend begint men te schrijven”: De zaak is, een zin zichzelf te laten voltooien, vertrouwende dat de taal, ons overgeleverd door gansch een volk gaat vibreeren ais een natuur binnen ons gevoeligheid en dieper dingen loswerkt dan ons verstand ooit kan opbrengen (Nijhoff, 1931:6). Scholtz gee egter ’n belangrike aanvulling: Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 Scholtz gee egter ’n belangrike aanvulling: ... al lesende begin die leser lees, eweneens vertrouend op die taal. Maar ook op meer, want Nijhoff se ‘taal’ met al sy vibrasie slaan kennelik op meer as taal in die strengste sin van die woord. Dit slaan ook op wat die volk met en in hierdie taal gedoen het in die vorm van mondelinge en geskrewe tekste. Daarom, by die skryf, respektiewelik die lees, laat die skrywer/leser hom nie alleen lei deur sy kennis van taalkonvensies nie, maar ook onder meer deur Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 20 ISSN 0258-2279 Elize Botha Botha (1984:22, 23) behandel Cloete se her-lesing van Van Melle se verhaal “Oom Diederik leer om te huil” met “Dr. Diedericks leer om te lag”; Henriette Roos (1986:45-50) toon aan hoedat die verhaal “Veg om te verloor” in Die waarheid gelieg heenwys na ’n her-lesing van “Die joiner” van Van Melle. Daar is ’n verskil in klemplasing in Roos se beskouing wat aandag verdien wanneer die werking van die interteks as voltooiend ten opsigte van die omvormende nuutskepping vertolk word. Roos ervaar na die saamlees van “Die joiner” met “Veg om te verloor” dat die interteks kontraste in die nuutskepping belig wat ’n vertrouenskrisis tussen leser en skrywer (soos beliggaam in die implisiete outeur) laat ontstaan. Anders gestel: die afstand tussen interteks en nuutskepping kan vir die leser vervreemdend wees. Tog meen ek dat daar ruimte kan wees vir die siening dat juis hierdie afstand of kontras déél van die betekenisskeppende strategieë van die implisiete outeur kan wees. Dit ervaar die leser van T.S. Eliot in The Waste Land en Etienne Leroux in Die derde oog byvoorbeeld ook ten opsigte van, onder baie meer, die Divina Commedia. As die boodskap van die hele boek Job in “Wie weet?” ingedra word deur die kanaal wat geopen word deur Belia as Jobstrooster, as aanklaer en teenstander, dan kan, in 1984 en daama, daarmee saam die orrelpunt van pyn en lyding in die hele Cloete-oeuvre, prosa en poësie, vemeem word. Dan is dit van groot betekenis dat een van T.T. Cloete se mooiste prysgedigte, “Van Hom en my” uit Jukstaposisie (1982), ontstaan uit Job 9, wat naas die wysheid en krag van God, die nietigheid en ellende van die mens en sy behoefte aan Gods genade besing. Scholtz gee egter ’n belangrike aanvulling: Hy wat die hemel uitstrek en sonne agter sonne verberg in groot ooptes wat die aarde verdwerg Hy wat die hemel uitstrek en sonne agter sonne verberg in groot ooptes wat die aarde verdwerg Hy het ’n groot jubel gemaak wat hom van die grond tot in die koepel skik in die klein resonante holte van my mond Hy het ’n groot jubel gemaak wat hom van die grond tot in die koepel skik in die klein resonante holte van my mond Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 21 ISSN 0258-2279 21 Die boek Job as bron van intertekste vir “Wie weet? " (Die waarheidgelieg, 1984) Die boek Job as bron van intertekste vir “Wie weet? " (Die waarheidgelieg, 1984) Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 Literatuurlys Botha, Elize. 1984. Verslag van ’n debuut: T.T. Cloete se prosatekste 1983. In; Hein Viljoen e.a. (reds.). In teen die groot vergeet. Potchefstroom : PUvirCHO. p. 14-24. p Cloete, T.T. 1984. Die waarheid gelieg. Kaapstad : Tafelberg. Cloete, T.T. 1982. Jukstaposisie. Kaapstad : Tafelberg. Deist, F.E. & Vorster, W.S. (reds.). 1986. Woorde wat ver kom. Kaapstad : Tafelberg. Janson, Murray. 1972. Man uit Us. Kaapstad/Pretoria ; N.G. Keric-Uitgewers en Boekhandel. NijhofF, M. 1931. Gedachten op Dinsdag. Brussel: Stols. Roos, Henriette. 1986. Van twee debute uit twee wêrelde. Standpunte 184, 39(4);45-58, Aug. Scholtz, Merwe. 1984. Die digter as leser. In: Hein Viljoen e.a. (reds.). In teen die groot vergeet. Potchefstroom : PU vir CHO. p. 108-116. Literator 16(3) Nov. 1995:17-22 ISSN 0258-2279 22

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/636/806

Afrikaans

1 Gewysigdc cn effens uitgcbrcidc weergawe van 'n lesing gchou by die Intcmasionale Nccrlandistickkongrcs, Potchefstroom, 22-25 Januaric 1992. No. 3 Nov. 1994 No. 3 Nov. 1994 ISSN 0258-2279 LITERATOR 15 Afrikaans metaphors for Dutch and the Netherlands Afrikaans metaphors for Dutch and the Netherlands There seems to he an irrepressible urge to metaphorize the relation between the Netherlands and South Africa in the Afrikaans popular imagination, perhaps in order to bridge the growing separation between the two coun­ tries. Four complexes o f such metaphors, window, family relations, root and landscape, are briefly analysed, with most emphasis on the last cate­ gory. From a handful o f Afrikaans poems since 1950, and especially from poems by Elizabeth Eybers, Lina Spies and Marlene van Niekerk, it seems possible to reconstruct a descriptive system that underlies poems con­ trasting the Netherlands (represented by Amsterdam in particular) as a safe, protected space with the South African landscape as open and exposed. These poems also clearly show up the dialectic o f abrogation and appropriation and the anxiety about land and identity so typical o f post­ colonial literatures. Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore Hein Viljoen Dept. Algemene Taal- en Literatuurwetenskap Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM 2 My betoog handel primer oor die voorstelling van Nederland en Nederlands (bcdoclcnde dan mctropolitaansc Nederlands) ondcr (blankc) Afrikaners of in (Standaard-)afrikaans Dit is egter moeilik om voortdurend hierdie kwalifikasics by te voeg. Die lescr moot dit dus deurgaans in gcdagtc hou. Hier en daar raak ek wcl aan voorstcllings van Nederlandse dingc onder cngelse Suid-Afrikaanse digtcrs. (engels skryf ek hier met 'n kleinlcttcr om dit te onderskei van mctropolitaanse Engels, in navolging van Ashcroft et al., 1989.) 3.1 Oor Afrikaans as stcun vir die posisic van Nederlands in Europa: “Maar dis onsinnig dat die spruit mecr - of ewe veel - ondcrskraging kan gee as die ocr- voorouer Dis ook nie 'n skandc nie. Die wortels is dieselfde, maar die penwortel wat die twee vas aan die aarde aan die lewe hou, bchoort nog die ou taal te wees” 3 Vergclyk ook die volgcnde aanhalings uit Spaarwater (1991): 1. Inleiding 'n Mens hoor dikwels dat Afrikaanse toeriste Nederland beskryf as klein, plat, vol en vuil. Veral Amsterdam word as vuil uitgesonder en daar word lieerlik gegru vir sy vuil gragte, sy way-out inwoners en sy walglike Walletjies. Desondanks bly dit ’n fassinering net so verplig soos ’n besoek aan Rembrandt se “Nagwag”. By Hambidge (Kriplonemie, p. 31, v. 3) vind ons dit as “voetspore, vullis, eks- kreta, mos op die mure”. En dit illustreer waarskynlik die kontinuïteit van die po- pulêre en die literêre verbeelding.1 Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore Dit lyk asof almal wat oor die verhouding tussen Nederland en Suid-Afrika2 praat, ’n onkeerbare drang het om hierdie verhouding te metaforiseer. ’n Paar voorbeelde. Rubrieke en berigte in koerante gedurende 1991 wat reageer op die nuwe toenadering tussen Suid-Afrika en Nederland wemel van die metafore. Pieter Spaarwater (1991) beskryf in Die Burger die toekenning van die P C. Hooft-prys aan Elisabeth Eybers as “ou vader Nederlands (wat) sy (enigste) spruit vereer het met sy hoogste erkenning van verdienstelikheid”. Hy noem die twee tale wortels maar die ouer een (vennoedelik Nederlands) die penwortel en meen selfs dat die taalverbintenis die bloedverbintenis verpersoonlik.3 Bloed, stam, worlel, vader (of meestal moeder) is van die bekendste metafore vir Neder­ land in Afrikaans. Elize Botha (in Verborge één, De Vries, 1991) raak lines oor die delta van die Nederlande wat gevoed word deur die twee groot strome van die Duitse en Franse kultuur en waarvan iets dalk tot in Suid-Afrika kan vloei. Miskien vergeet sy dat die Ryn nie lank gelede nie beskryf is as die rioolsloot van Europa. In haar toespraak by die CASA-kongres meen Nadine Gordimer (Campschreuer & Divendal, 1989:12) dat “Amsterdam and the Dutch people were not only the catalyst that brought us together, they were that essential element in the creation of a new, free culture in South Africa ...” By dieselfde kongres heraktiveer Pallo Jordan (Campschreuer & Divendal, 1989: 259) weer die versonke metafoor in die woord bande. Die links tussen Suid-Afrika en Nederland, herinner hy ons, was in die verlede ook soms letterlik die gerinkel van slawekettings. Nuwe skakels, nu­ we bande moet vir die toekoms gesmee word. 1. Inleiding 3.1 Oor Afrikaans as stcun vir die posisic van Nederlands in Europa: “Maar dis onsinnig dat die spruit mecr - of ewe veel - ondcrskraging kan gee as die ocr- voorouer Dis ook nie 'n skandc nie. Die wortels is dieselfde, maar die penwortel wat die twee vas aan die aarde aan die lewe hou, bchoort nog die ou taal te wees” 3 2 “'n Taal kruip waar hy nie kan loop nie Juis die taalverbintenis ['n verwysing na 'n gcval toe 'n Nederlandse gesant 'n Nederlandse handelscnding aangcsc het om net Engels te praat, maar die sending gcweier het], die verpersoonliking van 'n bloedverbintenis wat steeds mcer verwatcr geraak het, het die band bchou ” Let hier op die vlocistofmctafoor! Literator 15 (3) Nov. 199-f:I-20 2 ISSN 0258-2279 Hein Viljoen Dit lyk dus asof die afstand tussen Suid-Afrika en Nederland so groot geword het dat dit net metafories oorbrug kail word. Hoekom? Dalk verklaar die volgende aanhaling van Bhabha (1990:291) dit effens: Metaphor, as the etymology of the word suggests, transfers the meaning of home and belonging, across the ‘middle passage’, or the central European steppes, across those distances and cultural differences, that span the ima­ gined community of the nationpeople. Dit geld seker ook die savannes van Sentraal-Afrika: die groot afstand tussen Suid-Afrika en Nederland kail net oorbrug word deur dit in eie, bekende, huislike tenne soos Siam, wortel, vernier, bloed, fam ilie te vertaal. Daar is egter ook ’n ander groep metafore: die metafore waarmee die Nederlandse landskap vir Suid- Afrika verower word. Voordat ek gaan probeer nagaan hoe vier groepe metafore, venster, fam ilieverwantskap, wortel en landskap, die Afrikaanse opvatting van Nederland bepaal, eers ’n kort verantwoording. 2. Teoretiese verantwoording Die leser mag wonder waar ek aan hierdie onderwerp koiri, wat ek met hierdie artikel wil bereik en of ’n mens ooit iets uit die studie van hierdie soort metafore kan wys word. Dit sal gaandeweg duidelik word, maar daar is verskillende mo- delle waarop ek my kan beroep vir ’n studie van Nederland en sy metafore. Vir my is die vemaamste een Susan Sontag se boek Aids and Its Metaphors (1990). Wat ek veral daaraan bewonder, is die wyse waarop Sontag daarin slaag om die metafore van V1GS te belig deur dit in verband te bring met algemene Westerse opvattings en houdings teenoor siektes. Daarom sal ek hierdie groepe metafore van Nederland ook in ietwat wyer kontekste probeer plaas en sodoende ’n loer- gaatjie probeer open na die algemene wyse waarop Nederland in Afrikaans voor- gestel word of na die beeld van Nederland in die Afrikaanse populêre verbeel- ding. Ek betoog dat daar sekere spesifieke merkers, ikone of vignette van Neder­ land^) in die populêre verbeelding bestaan en dat dit ook deur die digters gebruik word. Dit mag ook vreemd klink dat ek die beeld van Nederland in Afrikaans ondersoek en nie die beeld van Suid-Afrika in Nederlands - soos gebruiklik is nie. Dit is tog seker belangriker wat die mense in Europa van Suid-Afrika dink as die omge- keerde. Belangriker volgens watter maatstaf? Dat Europa die sentrum van die wêreld uitmaak? M iddelpunt en uithoek is metafore waarby ek later weer kom. M aar gee dit vir ons wel ’n juiste indruk van die beeld wat Nederland in die po- pulêre bewussyn in Suid-Afrika het? Sou ’n mens selfs iets sinnigs oor die beeld van Nederland uit hierdie metafore kan aflei? Watter lig kan hierdie metafore Literalor 15 (3) Nov. 1994:1-20 3 ISSN 0258-2279 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore werp op sê die wedersydse betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika? En kan dit enige lig daarop werp? Dit is vrae soos dié wat my by hierdie onderwerp gebring het. werp op sê die wedersydse betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika? En kan dit enige lig daarop werp? Dit is vrae soos dié wat my by hierdie onderwerp gebring het. 4. W at kan ons bereik met die studie van hierdie metafore? As ons uitgaan van die idee dat ’n metafoor ’n vervanging van een woord deur ’11 ander of net ’n digterlike versiering is, beteken die analise van metafore van Ne­ derland sekerlik bitter min. Beskou ’n mens ’n metafoor egter as die wissel- werking tussen twee systems o f commonplaces of verwysingsrame (Black, 1962), word die kognitiewe funksie van metafore egter beklemtoon: metafore help ons om vreemde dinge te verstaan en om ons begrip van die wêreld om ons uit te brei. Lakoff en Turner (1989) meen komplekse sake soos die dood of die lewe kan eintlik net metafories verstaan word. Daarom beskik ons oor ’n aantal basiese metafore soos life is a journey om hierdie dinge mee te verstaan. Baie digterlike metafore is volgens Lakoff en Turner linguistiese variante van sulke basiese metafore. ’n Metafoor bestaan vir hulle daarom uit ’n verhouding tussen twee domeine of verwysingsrame waardeur ’n minder bekende domein, die tcikendom ein, verstaan word deur ons begrip van ’n bekende domein, die brondom ein, daaroor heen te skuif. So skep metafore nuwe verbande en nuwe kennis. Hulle het dus ’n baie belangrike kognitiewe funksie vir die mens. Dat die dood onomkeerbaar is, word byvoorbeeld uitgedruk deur die brondomein, om te vertrek, oor die teikendomein te skuif. Death is a departure is een van die ba­ siese metafore waamiee ons die dood verstaan. Die analise van die verskillende metafore van Nederland gee dus insig in watter domeine oomiekaar geskuif word (in Engels oor mekaar gemap word) en wat die kognitiewe waarde en die impli- kasies daarvan is. My soektog het betreklik min hedendaagse metafore vir Nederland opgelewer, wat waarskynlik ’n maatstaf van die verwydering tussen Nederland en Suid- Afrika is. By die engelse of swart digters kon ek net enkele verwysings na Ne­ derlandse dinge vind, en dan was dit meestal verwysings na die vlieënde Hol­ lander of transformasies daarvan.4 Dit is vir my ’11 simptoom van die feit dat Suid-Afrika vandag eerder op Engeland en Amerika gerig is en dat Nederland nie geweldig belangrik as ’n Suid-Afrikaanse kulturele verwysingsraam, kultuursen- trum of handelsvennoot is nie. Swart en engelse digters is meestal na Engeland en Amerika georiënteer. By Afrikaanse digters vind ’n mens uiteraard ook net metafore van Nederland by dié wat in Nederland gaan studeer het. Dan is dit opvallend dat hulle almal ’n groot voorliefde vir Amsterdam het - in verskillende gcdaantes. 4 'n Voorbecld daarvan is Douglas Livingstone sc gedig “Vandcrdcckcn” (1984:79). Dit lyk asof Dias cn die Portugese oiitdckkingsreise 'n groter rol speel in die Suid-Afrikaanse engelse vcrbeclding, mooutlik danksy Camoefis sc Adamastor. 3. Afbakening van die onderwerp Soos die titel geformuleer staan, roep dit heelwat vrae op, onder andere die vol- gende: * Moet Nederland hier verstaan word as die land/landskap of as metoniem van die mense van Nederland en hulle opvattings? En wie se opvattings dan? Die regering, meningsvormers, die media of die gewone mense? Is Neder­ land hier ’n poiitieke, geografiese, ekonomiese, kulturele of mitiese begrip? En sluit dit Vlaandere/België ook in? * Moet Nederland hier verstaan word as die land/landskap of as metoniem van die mense van Nederland en hulle opvattings? En wie se opvattings dan? Die regering, meningsvormers, die media of die gewone mense? Is Neder­ land hier ’n poiitieke, geografiese, ekonomiese, kulturele of mitiese begrip? En sluit dit Vlaandere/België ook in? * Wat is die verhouding tussen Nederland en Nederlands? Val die twee saam? Is hulle sinoniem? * Wat is die verhouding tussen Nederland en Nederlands? Val die twee saam? Is hulle sinoniem? * Wat word bedoel met Suid-Afrika? Moet dit geografies, taalkundig, his­ tories, polities of ekonomies afgebaken word of volgens klasse, rasse, groe- pe en tale? En wat is die verhouding tussen Suid-Afrika en Afrikaans of Standaardafrikaans? Hierdie vrae maak dit duidelik dat die idee van ’n volkstaat met ’n homogene be- volking waarvan die gees in ’n nasionale letterkunde uitgednik word, nie meer geldig is nie. Vir die doel van hierdie artikel het ek hoofsaaklik metafore van Nederland en metropolitaanse Nederlands versamel uit die Suid-Afrikaanse en veral die Afri- kaanse poësie na ongeveer 1950. Die artikel fokus dus op Standaardafrikaans. Die jongste poësie, dit wil sê die poësie na 1980, gee ek meer klem. Ek fokus op die poësie om praktiese redes: dit gee ’n redelik afgebakende korpus tckste wat hierdie baie wye onderwerp enigsins hanteerbaar maak. Ek sal egter hier en daar metafore uit ander genres en uit die populêre media ook bytrek. As ’n rough and ready-kriterium vir die afbakening van Suid-Afrikaans gebruik ek die reaksie van inheemse Suid-Afrikaners wanneer hulle die eerste keer met Nederland gekonfronteer word. Vir my doel lewer dit die beste gegewens op. Laat ek ’n voorbeeld gee: Eybers se bundels kan deesdae nouliks meer as Suid- Afrikaans beskou word, maar die bundel wat haar eerste reaksie op Nederland registreer, naamlik Onderdak, is wel deeglik nog Suid-Afrikaans. Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 4 Hein Viljoen 5. Nederland(s) as venster op Europa Hoewel Van Wyk Louw miskien nie hierdie metafoor bedink het nie, is dit ver- moedelik deur sy en sy broer se opstelle dat dit gemeengoed geword het en nog steeds een van die beheersende metafore vir die verhouding tussen Suid-Afrika en Nederland bly, soos onder andere blyk uit Merwe Scholtz en Tony Links se uit- sprake in Verborge één (De Vries, 1991). Een van die eerste kere dat ek hierdie metafoor by Van Wyk Louw aangetref het, is in sy opstel “Die vensters oop” (uit Maskers van die erns, 1955). Daarin skryf hy: Nederland en die Nederlandse taal is vir Suid-Afrika ’n venster wat vir oils ’n blik op die groot wêreld buite ons kan gee; en nie alleen op die Neder­ landse kultuurwêreld nie, maar op die kultuur van die wêreld. (Van Wyk Louw, 1986:67.) Hierdie gedagte is deur W.E.G. Louw (1962:31-33) verder gevoer in sy opstel “’n Venster op Europa”. Hoe belangrik ’n venster vir Van Wyk Louw is, blyk enigsins uit sy bekende gedig “My venster is ’n blanke vlak”. Daarin is die venster die koppelvlak vir magiese deursuiwering, die opening waardeur die dig- ter kontak met bo-aardse lig en, mag ’n mens aanneem, bo-aardse kennis en insig maak. Die venster is ’n metafisiese poort. Dit is egter ook duidelik uit hierdie opstelle van die Louws dat die verband met Nederland in hulle tyd reeds nie meer vanself gespreek het nie, maar doelbewus verduidelik en verdedig moes word. In hierdie metafoor is die brondomein ’n huis of gebou (Suid-A frika is ’n huis) en sy openinge na sy omgewing word metafore vir Suid-Afrika se betrekkinge na buite. Nederlands (en veral die Nederlandse boek en letterkunde) is dus ’n ope­ ning waardeur jy uit jou stewige huis kan uitkyk op ’n groter wêreld, soos ’n siek kind verlangend uitstaar na ander kinders wat luidrugtig buite speel. ’n Venster is ’n opening bedoel om lig en lug in te laat, om deur te kyk en dalk te praat, maar meestal nie ’n opening waardeur jy die ander wêreld betree nie. Jy kan ook net ’n deel van die oop, wye omringende wêreld daardeur sien. Dit plaas ’n beper- king op jou sig, dit laat net ’n bepaalde perspektief toe, gee net geselekteerde inligting. Daar word ’n afstand gesuggereer: jy kan deurkyk, maar kan nie deel- neem nie. 4. W at kan ons bereik met die studie van hierdie metafore? Daar is ook ’n bepaalde ontwikkeling in die metafore wat ook die Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 5 ISSN 0258-2279 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse verwydering tussen Suid-Afrika word gaandeweg stamland, dan v genoot. Kom ek begin met die v 5. Nederland(s) as venste Hoewel Van Wyk Louw miskie moedelik deur sy en sy broer se steeds een van die beheersende m Nederland bly, soos onder ande sprake in Verborge één (De Vrie Een van die eerste kere dat ek hi is in sy opstel “Die vensters oop hy: Nederland en die Nederlands ’n blik op die groot wêreld b landse kultuurwêreld nie, ma Louw, 1986:67.) Hierdie gedagte is deur W.E.G. “’n Venster op Europa”. Hoe b enigsins uit sy bekende gedig “ venster die koppelvlak vir magie ter kontak met bo-aardse lig en, maak. Die venster is ’n metafis opstelle van die Louws dat die v vanself gespreek het nie, maar do In hierdie metafoor is die brondo en sy openinge na sy omgewing buite. Nederlands (en veral die ning waardeur jy uit jou stewige kind verlangend uitstaar na ander ’n opening bedoel om lig en lug meestal nie ’n opening waardeur ’n deel van die oop, wye omring king op jou sig, dit laat net ’n inligting. Daar word ’n afstand neem nie. Jy kan nie gaan saam ander wêreld lê eintlik buite jou gelaat. Dit is groter, ryker en om Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore verwydering tussen Suid-Afrika en Nederland uitdruk: die moederland van vroeër word gaandeweg stamland, dan venster, deur, loergat, en dan fel kritikus of bond- genoot. Kom ek begin met die venster. verwydering tussen Suid-Afrika en Nederland uitdruk: die moederland van vroeër word gaandeweg stamland, dan venster, deur, loergat, en dan fel kritikus of bond- genoot. Kom ek begin met die venster. 5. Nederland(s) as venster op Europa Jy kan nie gaan saamspeel nie, maar moet bly kyk van buite af. Die ander wêreld lê eintlik buite jou bereik, al word sy lewegewende lig en lug toe- gelaat. Dit is groter, ryker en omvattender as jou wêreld, so omvattend soos die /.iterator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 6 Hein Viljoen hele omgewing buite die huis. Maar jy sien natuurlik net ’n klein deeltjie daar- van. Daar is ’n eenrigtingverkeer: die breër wêreld van Europa stroom deur die venster Suid-Afrika binne. hele omgewing buite die huis. Maar jy sien natuurlik net ’n klein deeltjie daar- van. Daar is ’n eenrigtingverkeer: die breër wêreld van Europa stroom deur die venster Suid-Afrika binne. Terselfdertyd is dit letterlik ’n huislike metafoor - ontleen aan dit wat naby aan almal is, bekend is vir almal. Dit lyk dus of Bhabha in dié opsig gelyk het. Hierdie metafoor is vanselfsprekend vatbaar vir heelwat uitbreiding en kreatiewe spel. Nederland(s) as venster word dikwels gekontrasteer met Engels as deur (o.a. in Anon., 1991), omdat dit meer dinge deurlaat en die bande met Engels minder radikaal deurgesny is as met Nederland; die Engelse wêreld deur die on- derwys, die boek, die pers, radio en toerisme veel toegankliker is vir Suid-Afri­ kaners. Die venster kan ook oop- of toegemaak word: dit is skynbaar nou weer aan die oopgaan, soos die verbeterde betrekking tussen Suid-Afrika en Nederland getuig. Natuurlik moet die venster skoongehou word, soos W.E.G. Louw gepleit het. Dit kan egter ook finaal toegebou word. Sedert 1981 is die venster al toeër gemaak, sodat die Afrikaner, amper soos Jan Rabie se wit man, naderhand vasgekeer geraak het in sy eie huis sonder vensters. Die venster is al kleiner gemaak totdat, soos Wium van Zyl (1990) dit by ’n vo- rige Neerlandistiekkongres gestel het, net ’n loergat oorgebly het. Die semiotiek van loergate ken u almal. Dit is die judasoog waardeur die bewaarder hom sadis- ties of voyeuristies kan verlustig in die lot van sy armsalige gevangene. Miskien word dit die gevangene gegun om uit sy gevangeskap (binne sanksies, byvoor- beeld) soms in sy bewaarder se oog of in ’n leë gang in te loer. 5. Nederland(s) as venster op Europa O f anders is dit ’n klein openinkie op die Ander (identies aan die ek) waardeur slegs ’n geheime, verbode soort omgang moontlik is: kortstondig, tussen vreemdelinge, vrybly- wend, maar skrynend, soos in Johan de Lange se “loergat” (1991:29): Die loergat is ’n judasoog, sê nooit: ek's eensaam, of het lief wys lies of lul, die skaam bruin oog ’n tnond wat rond pleit: Asseblief- Noudat die venster weer oopgaan, word ’n tweerigtingverkeer daardeur moontlik: vanuit Europa kan deur die venster van die Suid-Afrikaanse letterkunde, soos dr. G.J. Schutte dit in Verborge één gestel het, ook tot die kern van ’n ander kon- tinent deurgedring word. Binne en buite raak omgekeer; die sentrum word ver- skuif. Europa is nie noodwendig altyd meer die groter, beter wêreld waarop uit- gekyk moet word nie. Dit is egter nie net die kinders in die Europa-park wat ons daardeur kan sien speel nie. Toenemend sien ons, soos Vernon February in Verborge één gesê het, daar­ deur ook die kinders op die rande, in die strate om die park speel; kinders, sal ek Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 7 Nederland(s) en sy (Siiid-) Afrikaanse metafore maar sê, meer van ons eie portuur: uit Suriname of Indonesia en in vertaalde vorm nog baie ander kinders uit die sogenaamde Derde Wêreld. Ironies is dit dat ’n mens deur hierdie venster soms ook kante van jou eie land, of sê van die ANC, ensovoorts kon sien wat jy nooit vermoed het nie - jou postkoloniale Ander, by wyse van spreke. maar sê, meer van ons eie portuur: uit Suriname of Indonesia en in vertaalde vorm nog baie ander kinders uit die sogenaamde Derde Wêreld. Ironies is dit dat ’n mens deur hierdie venster soms ook kante van jou eie land, of sê van die ANC, ensovoorts kon sien wat jy nooit vermoed het nie - jou postkoloniale Ander, by wyse van spreke. Vanselfsprekend is so ’n venster veel meer gewens as ’n tv-buis op Amerika. Maar dit word duidelik hoe belangrik hierdie metafore is: hulle het te doen met probleme van die postkolonialisme, van identiteit en selfdefmisie, van hoe ons as (Suid)-Afrikaners onsself sien, maar bepaal ook ons opvatting van betrekkinge met die Nederlande. M aar dit blyk ook dat hierdie metafore gestruktureer word deur ’n implisiete basiese metafoor van Europa as sentrum en Suid-Afrika as uithoek, of, in die taal van mnr. 5 Hierdie becld het mnr. 0 . de Wandel gebruik in sy openingsrede van genoemde Intcr- nasionale Neerlandistiekkongres. 5. Nederland(s) as venster op Europa De Wandel van die Nederlandse Taalunie, die ba­ sis en die pioniers wat daarvandaan uitgestuur word na die front.5 Die metropool gee die deurslag. 6. Nederland - moederland As ons by die verwantskapsmetafore kom, weet almal dat Afrikaans vroeg reeds ’n onberispelike Europese stamboom gekry het: Jan Lion Cachet het in “Die Afrikaanse taal” aan die taal ’n stoer Nederlandse pa en ’n “liewe mooie ma” uit “Frankryk waar die druiftros swel”, ’n modeme Nederlandse sussie en ’n trotse Engelse niggie gegee. Hierdie toe-eiening by Cachet gaan egter ook gepaard met die nadruklike uitsluiting (othering) van Afrikaans se plaaslike familie: die aan- deel van die Khoi en die slawe aan Afrikaans word ontken. Dit is veral duidelik uit die begin van strofe 2: “Hul skel my uit vir Hotnotsmeid, / M aar ek gee daar nie om; / Want aan myn lippies kan jy sien / Van wat geslag ek kom.” Afrikaans se afkoms is dus onberispelik suiwer Europees. Gesins- of familiebetrekkinge is ’n belangrike brondomein vir metafore vir die verhouding tussen Suid-Afrika en Nederland. Dit is ook taamlik kreatief: moe­ derland, Nederlands as moeder of vader van Afrikaans, as broedertaal, as dogter- taal, Afrikaners as neefs van Nederlanders, of stiefkinders, of verre neefs. Hierdie metafore dra implikasies van gesag, gehoorsaamheid, respek, ensovoorts. As vader is Nederland die een wat respek en ontsag verdien. As moeder, die een wat lewe gegee / gebaar het; wat liefgehê moet word soos ’n moeder. Jou ver­ houding met jou ouers is dikwels ook ambivalent: jy haat en jy het lief. Neder­ land as vader of moeder is wyser, volwasse, meer ervare, ouer. Dit shut aan by Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 8 Hein Viljoen die mite van Europa as vroulik, met al die attribute van vroue: mooi, subliem, onbegryplik, misterieus en gevaarlik. die mite van Europa as vroulik, met al die attribute van vroue: mooi, subliem, onbegryplik, misterieus en gevaarlik. In hierdie opsig is daar vennoedelik ’n sterk parallel met die Suid-Afrikaanse engelse digters se verhoudings tot Engeland en Europa. lets van hierdie ambivalensie bespeur ’n mens myns insiens byvoorbeeld in Sydney Clouts se ge- dig “Zeus rhinoceros” (Clouts & Clouts, 1984:94-95) waarin die mite van Europa en Zeus vir Afrika geapproprieer word deur Zeus as renoster voor te stel, “boding in his horn the plains the forests of a light she had never known” - dit wil sê, van Afrika. Die geskille tussen Suid-Afrika en Nederland kan in hierdie metafoorstelsel beskou word as ’n family romance of familietwis (vgl. De Vries, 1991). 6. Nederland - moederland En die verwantskapsmetafore kan ook taamlik ver uitgebrei word: Nederland as moeder wat haar kinders stief behandel, wat haar kinders weggooi of aan die agterste speen/ leë tet laat suig, kinders wat met ’n naelstring aan haar vas is (of was). Die naelstring is by Van Wyk Louw ’n geliefde metafoor vir die tradisie, soos onder andere blyk uit die beskrywing van die vroue wat die stam se herinneringe bewaar in Raka: met hulle liedere voed hulle die jong seuns “soos aan ’n nael­ string van sagte, kloppende bloed" (Louw, 1971:28). Ook in sy opstel “Werktuig of naelstring?” van 1963 kontrasteer Louw die gebruik van taal as ’n blote werktuig met die vormende krag van die studie van ’n taal en sy letterkunde, wat hy vergelyk met ’n “naelstring wat die gees van die student met ander lewens- vorms verbind ..., hom met die ryk, vreemde kos van eeue en eeue se denk en voel voed ...” (Louw, 1986: 558). ’n Baie belangrike versweë basiese metafoor is hier aan die werk: kultuur is ’n voedsame vloeistof, soos bloed of moeders- melk. 7. W ortel: organiese metafore Hierdie naelstring is al baie na aan ’n wortel, en organiese metafore soos slam en wortel is ook geliefde metafore vir die verband tussen Nederland en Suid-Afrika. “Takke van één kulturele stamboom”, is byvoorbeeld die opskrif waaronder De Villiers (1989) die bydrae van Vlaminge tot die Suid-Afrikaanse kultuur bespreek, wat ook illustreer hoe naby boom en stamboom aan mekaar is. Die basiese metafoor hier is Nederland en Suid-Afrika vorm saam ’n plant of ’n boom. Hierdie /frwí.v-sindroom kan teruggevoer word tot by Totius se gediggie “Ver- borge-één” (Venter, 1977:340), waaraan De Vries die titel van sy program ont- leen het. Totius maak van die organiese verband tussen wortel en plant egter ’n Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 9 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore mistieke eenheidsband, ’n nie-materiele stofwisseling tussen ’n nuwe druiwetros en die wyn “in ver verborge keldervat”. mistieke eenheidsband, ’n nie-materiele stofwisseling tussen ’n nuwe druiwetros en die wyn “in ver verborge keldervat”. Hiermee is hy eintlik in teenspraak met die gewone implikasies van die organiese metafore. Immers, wortel of tak van dieselfde stam suggereer ’n natuurlike, spontane, vanselfsprekende, onlosmaakiike band. Dit suggereer ook ’n relasie van afhanklikheid: die stam kan nie bestaan sonder die wortel nie; die tak nie sonder die stam nie. Nederland, Europa is die voedingsbodem waaruit kulturele voedsel geput word. Dit suggereer selfs ’n eenrigtingverkeer: voedingstowwe vloei van die ryker Europa na die armer kolonie. Kulturele voedingstowwe dan seker, want die materiële vloei dikwels andersom. En hierdie frases van my illustreer hoe sterk (maar onbewus) die basiese metafoor kultuur is ’n vocdsam e vloeistof ons konsepsie van kultuur karteer. Dit is egter ’n metafoor wat berus op ’n ander basiese metafoor, naamlik Europa is ’n m oeder - wat lewe gee, wat soog. By Totius word die afstand tussen “Oranje, Nederland” en “Afrika” egter sterk benadruk. Dit is ook nie altyd dat die kolonie, soos in Totius se gedig, by impli- kasie gelykgestel word met ’n veredelde produk soos wyn, en dus die stamland na die kroon steek nie. Dat hierdie organiese metafore kruip waar hulle nie kan loop nie, word duidelik as ’n mens besef dat die druiwetros en die wyn eintlik merkers, indekse van Frankryk is. Cachet se stamboom van Afrikaans, wat Frankryk met presies dieselfde woorde (“waar die druiftros swel”) beskryf, is naamlik ’n versonke interteks van Totius se gedig. 7. W ortel: organiese metafore Sou ’n mens dus dieselfde othering as by Cachet tussen die lyne kon lees? 8. Nederland as vreemde land: metafore van die land/ landskap Met land, landskappe en merkers of metaforiese konsepsies daarvan, spesifiek van die Suid-Afrikaanse en die Nederlandse landskap, beweeg ons na meer lite- rêre terrein. ’n Nuttige beginpunt hiervoor is Peter Blum se “Nuus uit die binneland” (Blum, 1967: 9-10). In die drie strofes skilder die digter twee landskappe en ’n interieur waardeur hy twee Suid-Afrikaanse geesteshoudings hekel (volgens P.D. van der Walt), twee koloniale illusies ontmasker. In strofe 1 word die Kaapse landskap versluier agter mis en water en waan die spreker (wat namens ’n “ons” praat) ons in Engeland: “vou grys en sat die landskap Surrey oop” (v. 10). Dinge vloei saam, versmk - weer watermetafore. ’n Nat, rustige landskap in ’n sagte lig word opgeroep, maar dit word ook nadniklik voorgestel as onwerklik: ons word gegryp deur die onwerklikheid. Literator 15 (3) Nov. 199-1:1-20 ISSN 0258-2279 10 Hein Viljoen In strofe 2 verplaas die spreker ons na die illusie van ’n Nederlandse interieur: ’n kunstig uitgesnyde bolig, ’n ou horlosie, ’n Delftse skildery. Hoewel rustiger, is die effek van hierdie interieur gewelddadiger, soos blyk uit die metafoor “ons word gesluk soos deur ’n mond” - die moeder wat haar kinders verteer? Albei hierdie voorstellings is georiënteer na die verlede. Albei bring kalmte, albei be- weeg na binne, sluk in, gryp vas, beskut. Die dinamiese word vervang deur die statiese (“die luiterse getik van ’n ou horlosie vervang ons ontstoke hart se rit- me”, v. 16-17). Werklikheid word gereduseer tot dooie voorstelling (“ons gestal- tes kwyn tot stywe spoke / in die vemislaag van ’n Delftse doek”, w . 19-20). In die laaste strofe word die illusie weggewaai deur die harde ongenadige berg- wind. Dinamiese metafore, die miemes, die barbaar, vervang die Europese tekens. Genadelose Suid-Afrikaanse indekse domineer: droogte, brand, sprinkaan, aardbewing, oproer, skroeiende lug. Die spreker word genadeloos buite alle mure geplaas, sonder beskutting. Die Suid-Afrikaanse werklikheid breek deur. Hierdie gedig kan egter ook verstaan word as ’n uiting van die postkoloniale dialektiek van appropriation en abrogation. Die Suid-Afrikaanse spreker eien hom die Engelse en Nederlandse dinge toe, maar verwerp, kanselleer, abrogeer dit terselfdertyd en stel die Suid-Afrikaanse werklikheid skerp daarteenoor. Drie instellings teenoor die Suid-Afrikaanse werklikheid word geskets, maar net een word as eg, outentiek gewaannerk: die laaste, blootgestelde een. 8. Nederland as vreemde land: metafore van die land/ landskap Dit is ook belangrik dat Blum Nederland en Engeland saamdink (iets wat nie dik- wels gedoen word nie, danksy die ingevoerde Europese rigtende idee van nasio- nale letterkundes) en Suid-Afrika se dubbele koloniale erfenis abrogeer. Dit onderstreep hoe sterk die parallel tussen ons Engelse en Nederlandse erfenis is en beteken dat voorstellings van Nederland ook in die konteks van voorstellings van Engeland geplaas moet word (wat egter verdere ondersoek sal verg). Uit Blum se gedig blyk al dat daar ’n verband tussen plek en identiteit, selfvoor- stelling en voorstelling van die landskap is. Selfvoorstellings gekoppel aan die Europese illusies is doods en onvrugbaar. Antjie Krog (1981: 25) se “visioen van ’n nasie” spel hierdie verband veel sterker uit. hoe lank meen ons om hier uit te hou? ons wat gestrand het teen hierdie geil vasteland sonder om ooit in Afrika onloënbaar aan te land ons in huise van American Colonial-styl wat ons omring met parke en tuine om die aanspraak van die landskap te ontsnap wat loop op kelims, geseis in ’n Nederlandse dialek wat Duitse lieder luister en Engelse poësie lees Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 11 ISSN 0258-2279 11 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore wat soggens spek en eiers eet westerse modes aan ons basse hang vakansies noord verby die vasteland vlieg om in stamlande te gaan verdrink in musiek en kunsgalerye en met die terugkeer onder Domsaitis se Pruisiese skildery uit Finse glas Glenfiddich te drink hoe dan nie? hier is ons na drie eeu nog niks anders as ’n stukkie curiosum westers hoe dan nie? hier is ons na drie eeu nog niks anders as ’n stukkie curiosum westers Dit is ’n home (angsvisioen) van die Afrikaner se onseker posisie in Afrika. Al put ons uit die Weste ’n ryk amalgaam van Westerse dinge (“uit Finse glas Glenfiddich drink”) beskryf die digter ons nog steeds as ontuis in Afrika: daar gestrand maar nog nooit “onloënbaar (daar) aangeland” nie. Vandaar ook die slotmetafoor “hier is ons na drie eeu nog niks anders / as ’n stukkie curiosum westers”. Mooi en eksoties maar irrelevant. Die Afrikaner is dus nog nie seker dat sy in Afrika hoort nie; terselfdertyd kry sy nie ’n samehangende identiteit gevorm uit die oorvloed Westerse dinge nie. Hulle vervreem haar eerder. Verplaas maar ontuis en onseker van identiteit: die gedig spel die postkoloniale dialektiek van land en identiteit baie duidelik uit. 8. Nederland as vreemde land: metafore van die land/ landskap Maar ook hier is die dialektiek van appropriasie en abrogasie duidelik: die spreker laat die mooi, ryk Europese dinge a s ’t ware van haar tong drup, maar verwerp dit as onoutentiek. Sy eien dit vir haarself toe terwyl sy dit verwerp. Die vloeistofrnetafore maak dit duidelik dat hier ’n kulturele gebras beskryf word, ’n oorvloed aan kulturele lewensbloed waarin die nasie verdrink. Kultuur is hier ’n versmorende vloeistof, ’n te veel. Die interessante is dat hierdie gedig ’n baie eksplisiete antwoord (en selfs ’n parodie) is op Eybers se immigrantekwatryn “Voetjie vir voetjie” uit Kruis o f munt (1973) (Eybers, 1990:352): Voetjie vir voetjie word mens immigrant.. Toevallig uit, toevallig tuis, gestrand op hierdie teennatuurlike terras sonder om ooit onloënbaar aan te land. Die kwatryn beskryf presies dieselfde vervreemding van plek en self, maar dan in die metropool, in Nederland. Hier is die plek, Nederland, egter ook universa- liseerbaar tot ‘die lewe’ waarin ’n mens nooit tuis is nie, waarin jy altyd bly wag op die dood, die einde, die ander lewe. Krog se gedig kan nie so geuniversaliseer word nie: dit bly lokaal en tipies Suid-Afrikaans en sal dus nie volgens die norme van die Nederlandse (Europese) kritiek wat Ena Jansen (1992) uitgespel het tot die Nederlandse kanon toegelaat kan word nie. Nes Opperman en Van Wyk I.iterator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 12 Hein Viljoen Louw is Krog se Afrikaansheid nie af te stroop nie, al is sy ook hoe polities korrek - nog ’n bewys dat die sogenaamde universele of algemeen-menslike nor- me wat aangelê word, allesbehalwe universeel is, maar in der waarheid Euro- sentriese nomie is. Ashcroft el al. (1989:8-10) beskou dit as tipies van postkoloniale literature dat hulle amper geobsedeer is met plek en verplasing en dat die postkoloniale identiteitskrisis horn veral afspeel in ’n soektog na ’n behoorlike identifikasie tus­ sen self en plek. Daarom is die dialektiek van behoort, identiteit en outentisiteit (egtheid, suiwerheid) ook sentrale bekommemisse van hierdie literature. Dit verklaar deels die voorliefde vir die biologiese metafore van stam, wortel, tak of bloed, want hulle verseker ’n ononderbroke suiwer, opregte lyn van afstamming. Dit staan in teenstelling met ander gemeenskappe wat juis uitsaaiing, verbastering en kreolisering vooropstel. Hierdie vervreemding, meen Ashcroft-hulle, spmit veral uit die gaping tussen die nuwe land wat beskryf moet word en die taal daarvoor tot die kolonis se be- skikking. 6 Hierdie begrip ontlecn ek aan RifFatcrrc. "The descriptive system is a network o f words associated with one another around a kernel word, in accordance with the sememe o f that Literator 15 (3) Nov. I99-I. I-20 ISSN 0258-2279 8. Nederland as vreemde land: metafore van die land/ landskap Selfs al is die imperiale taal die kolonis se moedertaal, is dit erflik be- las met implisiete aannames, sosiale en estetiese waardes en die bevestiging van die kulturele meerderwaardigheid van die metropool, net soos Afrikaans byvoor- beeld belas is met apartheidsaannames en daarom as taal van die onderdrukker beskou word. Dit is uit oorwegings soos dié en die begeerte om jou eie Andersheid teenoor die metropool/ Europa te ‘merk’ dat die sentrale belang van land en landskap in die postkoloniale omgewing spruit. Voorstellings van Nederland en die Nederlandse landskap kan dus alleen verstaan word in vergelyking met voorstellings van Suid- Afrika of as die wisselwerking tussen hierdie twee, soos wat Antjie Krog se vi- sioen in die spanningsveld tussen Afrika en Europa ingeskryf is/ staan. Daar is ’n klompie Afrikaanse digters sedert Sestig wat nog bevoorreg was om in Nederland te studeer. Min van hulle is so van Nederland (en veral van Amster­ dam) besete soos Lina Spies, maar Fanie Olivier, Marlene van Niekerk, Marlise Joubert en Leon Strydom het elk ’n paar gedigte oor Nederland geskryf. En dan is daar Eybers. En dan is daar nog Hambidge ook: freneties op soek na tekens van die geliefde ... Die beskrywingsisteem6 waarvan die digters uitgaan wanneer hulle hulle eie en vreemde landskappe beskryf, blyk waarskynlik die duidelikste uit gedigte waarin 13 Literator 15 (3) Nov. I99-I. I-20 ISSN 0258-2279 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore sowel die eie as die vreemde land beskryf word. Vervolgens wil ek drie sulke ge- digte nader bekyk met die doel om, sy dit in breë trekke, so ’n beskrywingsisteem te konstrueer. Seker nie toevallig nie is dit gedigte van vroue: Elisabeth Eybers, Lina Spies en Marlene van Niekerk. sowel die eie as die vreemde land beskryf word. Vervolgens wil ek drie sulke ge- digte nader bekyk met die doel om, sy dit in breë trekke, so ’n beskrywingsisteem te konstrueer. Seker nie toevallig nie is dit gedigte van vroue: Elisabeth Eybers, Lina Spies en Marlene van Niekerk. Eybers het reeds voor haar emigrasie na Nederland die twee landskappe met mekaar gekonfronteer, naamlik in “Tuiskoms in Junie” (Tussensang, 1950; Versamelde Gedigte (VG), p. 122). Dit is egter ’n redelik toeristiese reaksie, met die tipies toeristiese merkers van Nederland: windmeulens, slote, plat weilande, ensovoorts. Uit Balans (1962) sou ’n mens Suid-Afrikaanse gedigte soos “Wit- watersrand” of “Brief in Januarie” (id.; VG, p. nuclcus. Each component o f the system functions as a mctonym o f the nucleus” (Rjffatcrrc, 1980:39). Hy om skryf dit ook as “a grid o f mctonyms built around a kernel word” (p. 66). 8. Nederland as vreemde land: metafore van die land/ landskap 244-245) kon vergelyk met ’n Ne­ derlandse gedig soos “Vriesweer” (id.; VG, p. 274). “Tongval” (Onderdak, p. 40) is welsprekend oor die vervreemding tussen die balling en haar taal. Ek wil egter konsentreer op “Identiteit” (Kruis o f munt, VG. p. 350). By Lina Spies val my keuse op “Wat ver is en naby” (uit Wmierhawe, 1973:1 1) - ’n gedig oor Amsterdam. Vir Afrikaanse digters is Amsterdam feitlik die enigste Nederlandse stad, die een waarmee ons die sterkste identifiseer en wat ons die meeste beskryf en besing. Uit Marlene van Niekerk se tweede bundel, Groen- staar (1983), kies ek “latter day don quichot” - ook ’n gedig oor Amsterdam waarin sowel Nederland as Suid-Afrika opgeroep word. Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 Wat ver is en naby Amsterdam, stad van my hart, ek het geleer om buite jou te leef, om hier ver van jou gelukkig te wees, maar ek het jou opnuut nodig, groothartige, nou dat ek hom gevind het. Ek wil hê dat jy ons veilig in moet sluit want onder hierdie hemel hoort ons liefde nie: daarvoor is die lig te skerp, staan die borne te bloot, leef die huise te naak. Vir my vreugde wil ek jou klokkespel he, vir my hartseer jou draaiorrel, vir sy mond jou baie skemertes en vir waar ek sag is en deurdringbaar die kolk van gragtewater onder jou vele brúe. nuclcus. Each component o f the system functions as a mctonym o f the nucleus” (Rjffatcrrc, 1980:39). Hy om skryf dit ook as “a grid o f mctonyms built around a kernel word” (p. 66). Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 14 ISSN 0258-2279 Hein Viljoen Kom verlos my van die eindelose somer, kokon my in jou herfs, spin my toe in jou silwer winter en gee my ’n lente soos joune dat hy my nie te vas wil hou nie en ek hom ook weer sal laat gaan soos jy jou donsveer-dae. In “Reddingsdaad” (Winterhawe, p. 49) kontrasteer Lina Spies dit wat gewoon is in “die klein beskutte land” (d.i. Nederland) met “hierdie groot oop land” waar “ ’n wreder genade” nodig is. In “Wat ver is en naby” tref ons ’n soortgelyke kontras aan tussen ’n blootgestelde Suid-Afrikaanse wêreld en ’n sagter, veiliger, beskutte Nederlandse wêreld gesetel in Amsterdam - dieselfde kontras as wat Blum in “Nuus uit die binneland” uitwerk. Let op frases soos ek wil hê dat jy ons veilig in moet sluit, kokon my in jou herfs, spin my toe in jou silwer winter. Dit staan teenoor die skerp lig, die blootgestelde borne en die naakte huise van Suid- Afrika. Vir die verskillende emosies soek die spreker Amsterdamse objective correlatives: klokkespel, draaiorrel, skemertes, en identifiseer haar kwesbare plekke met die gragtewater, dit wil sê dit wat vrugbaar, nat, selfs geheimsinnig is. Dat dit ook groen kan wees, is duidelik uit Marlene van Niekerk se “brief’ (p. 17) waarin die spreker haar ook op ’n soortgelyke wyse met die gragtewater identifiseer: “my lyf is ’n ou en mosgroen grag / vol drome”. Dit is ’n gebaar van identifikasie met die oermoederlike water. Wat ver is en naby Sou dit vergesog wees om hierdie raaiselagtige beeld toe te skryf aan die onderwaterse werking van die metafoor van die voedende vloeistof? Die teenpool van hierdie water in die beskrywingsisteem van landskappe word hier verswyg, maar dit is duidelik dat dit hard, droog, stowwerig en winderig is - ook by Blum tipiese indekse van Suid-Afrikaansheid. (En ook by Breyten Brey- tenbach, vergelyk “Toe Suiderkruis toe” in Kouevuur.) Maar hier by Spies het die liefde net in die beskutte Amsterdamse ruimte kans op sukses, sy dit selfs dan maar tydelik. Identiteit In die omslote vierkant tel ek tien ... Vroeër het ek iets soortgelyks gesien In die omslote vierkant tel ek tien ... Vroeër het ek iets soortgelyks gesien maar toe nie in verband met soveel groen. Deur dáárdie ruimte skuim 30 000 000 vaal drawwers met stofdampe aan elke klou wat kraalwaarts skommel om te kom herkou vaal drawwers met stofdampe aan elke klou wat kraalwaarts skommel om te kom herkou 15 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore en alleen tekstiel: ’n teken is die onmiskenbare week geur van mis. Ek mymer, met my elrnboe op die hek, is hulle skape, watter ek is ek? Eybers se gedig aktiveer byna dieselfde stel opposisies. Hier word hulle ook uit- druklik met die self, die ek verbind, soos die titel al suggereer. Die paar Neder- landse skape word met ontsaglike Suid-Afrikaanse troppe gekontrasteer. Die onwerklike groen kontrasteer met woorde soos vaal, stofdampe, harde selstof, harsgeel. Gras wat glim soos deeg kontrasteer met harde selstof, en die spreker gee dit ook ’n skriftuurlike wending: dis die soektog na iets om te vreet wat die Suid-Afrikaanse skape dryf om af te dwaal, soos die skaap in die gelykenis van die goeie herder waarop sy haar beroep. Die Nederlandse skape beweeg egter nie, dwaal nie af nie en is daarom onskriftuurlik. Hulle word bowendien gemerk as onoutentiek: speelgoeddiere in 'n uitkniptuin. By verstek is dit dus die Suid- Afrikaanse skape wat outentiek is. Noudat die spreker vervreem is van daardie harde, outentieke werklikheid, en nog nie met die nuwe plek kan identifiseer nie, ontstaan die vraag: watter ek is die ware ek? Waarheen het hierdie arme skaap (’n geliefde Bybelse metafoor vir die mens) dus afgedwaal? Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 16 Hein Viljoen Let daarop dat Eybers, nes Spies, werk met ’n sterk kontras tussen daar en hier, dit wil sê, uitgaan van ’n sterk deiktiese sentrum, maar dat die pole omgeruil is. Nogtans bly Suid-Afrika (vir Eybers dáár) die outentieke pool. latter day don quichot y q vele vele kunste ken haar hoogheid amsterdam my hoerige my sjarmante beminde en die windmeulens geborduur op haar some bekoor my uitermate sy draai my ’n rat voor oe en dienooreenkomstig hou ek my lyf so vol ridderlike dingetjies hou ek my rank en ge spoor flankeer met die gemaakte wyding van haar klokke haar kokette gedraal ’swinters in die steë om nie te praat van die roep van sleepbote diep uit haar hawens soos halfversonke tjello’s ha! sy maak my hoof vet met drome sy verlei my tot illusies van digterlike veroweringe sy laat my neerlê in plantsoene oorgroei van aardse luste (tuiniers trakteer my op ingevoerde pougeskreeu en gladgekamde wit konyn) maar alle streke op ’n stokkie - ek bly ’n skurfsieke ou kêrel kruppel piet met pêrels op die oge en daarom des te meer vatbaar vir betowering want vasgenael aan die hakskeenstring in die laaste onverbiddelike keerkring kan mens ook nie juis anders as vergesogte liedjies oor verbeelde stede sing - swartgeblaker in die middagdroogte soos ’n behekste ouvolk half fossiel starend op ’n klip in die ewigheid van die trappieshoogte. In hierdie gedig word Amsterdam voorgestel as ’n verleidelike gevaarlike vrou, ’n mengsel van Mariken van Nieumeghen en die lieflike Dulcinea, tegelyk hoer, heks, hoofse dame en heilige. Sy word dus baie ironies betrag en eintlik gelykgestel met een van Don Quichot se waandenkbeelde, ondanks die rykdom aan tipies Amsterdamse detail. Die gedig is naamlik saamgeflans uit bekende indekse van Amsterdam (soos windmeulens, klokke, steë, sleepbote en plant- Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 17 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore soene), Afrikaanse volksliedjies en spreekwoorde (soos gestewel en gespoor) en die woorde van Ps. 23 (vgl. w . 15-18) maar die groen weivelde word verwring tot ’n “tuin van aardse luste” en nuwe, “ondigterlike” elemente word bygevoeg, soos “pougeskreeu” en “gekamde wit konyn”. In hierdie gedig is die stelle oppo- sisies tussen Suid-Afrika en Nederland veel meer implisiet as in die aider tekste. In die vier slotverse keer die elemente van droogte, son en gebrek aan kleur byvoorbeeld terug, saam met nie-reduseerbare Suid-Afrikaanse elemente soos ouvolk en trappieshoogte. Hoewel ’n mens nog semantiese eienskappe soos hitte, hardheid, droogte, gebrek aan kleur of onvrugbaarheid daaruit kan aflei, is die beskrywingsisteem besonder vindingryk omvorm (en selfs vemietig). latter day don quichot ’n Verpligte Amsterdamse element soos die gragte moes byvoorbeeld plek maak vir sleepbote wat roep “soos halfversonke tjello’s”. Trouens, die groot klem op wa­ ter en die identifikasie daarmee ontbreek hier heeltemal. Hier is min sprake van kultuur as ’n voedende vloeistof - die ryk Europese kultuur waarteen die gedig inspeel, word eerder as verleidelik en illusionêr beskou. ’n Mens sou hoogstens nog in die frase “sy maak my hoof vet met drome” die woord olie van die Psalm kon lees. Die Suid-Afrikaanse werklikheid dring hom aan die spreker op in al sy ongenadige ondigterlikheid. Amsterdam is hier allesbehalwe die voedende moe­ der en die spreker neem die rol van fossiel op hom/haar. Dit sou dalk die gebaar weerspieël waarmee Olive Schreiner haar in haar voorwoord tot The Story o f an African Farm beslis weggekeer het van die illusies van Europa na die Suid- Afrikaanse werklikheid toe. Die intertekste waaruit Amsterdam gekonstrueer word, vonn verskillende ander verwysingsrame waarbinne die tradisionele elemente van Amsterdam behoue bly, maar in ’n totaal ander perspektief geplaas word. So word die baie tradisionele windmeulens omskep in motiewe geborduur op hierdi e fem m e fatale se rok. Juis omdat haar gedigte die oorgelewerde beskrywingsisteme sterk omvorm, is die poësie van Marlene van Niekerk moeilik. Ook hier word die Nederlandse ruimte as onwerklik gemerk en die Suid-Afrikaanse ruimte as outentiek - ’n ruimte waarin die spreker egter vasgekeer voel. 9. Gevolgtrekkings Dit lyk asof dit tog moontlik is om ’n beskrywingsisteem of kode vir Afrikaanse landskapsgedigte te konstrueer, al is dit dan maar net voorlopig en as leesstrate- gie. Dit kan saamgevat word met ’n reeks semantiese opposisies, te wete nat/ droog, sagte lig/ harde lig, beskut/ blootgestel, klein/ uitgestrek, gekultiveerd/ bar, vreemd/ bekend, sag/ hard, gekleurd/ sonder kleur, ryk, voedsaam/ arm, onge- naakbaar. Dit lyk ook of die Nederlandse landskappe gemedieer word deur die Afrikaanse digterlike tradisie (en die digter se persoonlike styl) en nie primêr ’n weergawe van die werklikheid (Nederland) self is nie. Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 ISSN 0258-2279 18 Hein Viljoen Dit lyk my asof die landskapsmetafore, anders as die metafore van die venster, die stam en die familie, nie meer deur die hiërargie van middelpunt en uithoek bepaal word nie. In die gedigte word Suid-Afrika dikwels outentieker geag as Nederland, die sentrum word na die voormalige kolonie verskuif. Dit hang saam met die proses van appropriasie en abrogasie. Marlene van Niekerk eien haar duidelik Amsterdam en die Nederlandse tradisie toe, en identifiseer haarself daar- mee, nes Lina Spies. Die toe-eiening geskied egter deur teks intertekstueel uit te saai en die hiërargie van sentrum en uithoek te verbreek. Die metafoor van die Nederlandse kultuur as voedsame vloeistof en van Nederland as moederland verkeer skynbaar onder druk (soos seker verwag kan word). Van Niekerk skrap en abrogeer die imperiale tradisie wanneer die spreker haar voorstelling van Am­ sterdam verwerp as ’n “vergesogte liedjie”. Maar hierdie drie gedigte getuig ook van die sterk spanning tussen land en identiteit wat so tipies is van postkoloniale literature. Literatuurlys Anon. 1991 Afrikaans en Nederlands Die Burger, 1/3/91 p. 16, INEG 060/491 Ashcroft, B , Griffiths, G & TifFen, H 1989 The Empire Writes Back. London and New York : Routledge Bhabha, H. 1990. DissemiNation: Time, Narrative, and the Margins of the Modern Nation In: Bhabha, H. (ed ) 1990 Nation and Narration London and New York : Routledge. pp. 291-322. pp Black, M. 1962. Models and Metaphors Ithaca : Cornell University Press. Blum, P. 1967. Steenbok tot Poolsee. Kaapstad : Nasionale Boekhandel. 4de druk. Campschreuer, W. & Divendal, J (eds.) 1989. Culture in Another South Africa. New York : Olive Branch Press Clouts, M & Clouts, C. (eds.) 1984 Sydney Clouts: Collected Poems. Cape Town/Johan­ nesburg, London : David Philip De Lange, J. 1991, Nagsweet. Bramley : Taurus g g y De Villiers, L 1989. Suid-Afrika en Vlaandere: Takke van één kulturele stamboom. Uintern, 38(4): 49-58, Oktober. De Vries, A H 1991. samest. Verborge één. SAUK-TV1, Oktober Eybers, E 1990. Versamelde gedigte, Amsterdam : Querido/Van Oorschot. Hambidge, J. 1989 Kriptonemie. Kaapstad/Pretoria : Human & Rousseau Jansen, E, 1992 Elisabeth Eybers - ’n Nederlandse digter. Referaat gelewer by die Vyfde Internasionale Kongres vir Neerlandistiek, Potchefstroom, 22-25 Januarie 1992. n, E, 1992 Elisabeth Eybers - ’n Nederlandse digter. Referaat gelewer by die Vyfde Internasionale Kongres ir Neerlandistiek Potchefstroom 22 25 Jan arie 1992 Krog, A. 1981. Otters in bronslaai. Kaapstad : Human & Rousseau LakofT, G. & Turner, M. 1989. More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Met LakofT, G. & Turner, M. 1989. More than Cool Reason: A Field Chi d L d Th U i i f Chi P LakofT, G. & Turner, M. 1989. More than Cool Reason: A F Chicago and London : The University of Chicago Press LakofT, G. & Turner, M. 1989. More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor Chicago and London : The University of Chicago Press Livingstone D 1984 Selected Poems Johannesburg : Donker LakofT, G. & Turner, M. 1989. More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor Chicago and London : The University of Chicago Press Li i D 1984 S l d P J h b D k , , Chicago and London : The University of Chicago Press Livingstone, D. 1984. Selected Poems. Johannesburg : Donker Louw, N.P. van Wyk 1971 Raka Kaapstad : Tafelberg. 20ste druk Louw, N.P. van Wyk. 1986. Spaarwater, P. 1991. Tale móét nou saamspeel. Van alle kante. Die Burger, 23/7/91 p 4, INEG 060/1779. Spies, L. 1973. Winterhawe. Kaapstad/Pretoria : Human & Rousseau Van Niekerk, M. 1983. Groenstaar. Kaapstad/Pretoria/Johannesburg : Human & Rousseau VanZyl, W. 1990 Die Nederlandse boek op skool Klasgids, 25(1): 41-49, Februarie Venter, H. (red.) 1977. Totius versamelde Werke 10: Gedigte en prosa. Kaapstad : Tafel- berg Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore Literatuurlys Versameldeprosa 2 Kaapstad : Human & Rousseau. uw, N.P. van Wyk. 1986. Versameldeprosa 2 Kaapstad : Human & Rousseau. Louw, W.E.G. 1962 Onvoltooide kalender Kaapstad : Tafelberg Louw, W.E.G. 1962 Onvoltooide kalender Kaapstad : Tafelberg RifTaterre, M 1980 The Semiotics o f Poetry London : Methuen Sontag, S 1990 AIDS and Its Metaphors. Harmondsworth : Penguin. RifTaterre, M 1980 The Semiotics o f Poetry London : Methuen Sontag, S 1990 AIDS and Its Metaphors. Harmondsworth : Penguin. Literator 15 (3) Nov. 1994:1-20 19 ISSN 0258-2279 /,iterator 15 (3) Nov. 1994:1-20 Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore Nederland(s) en sy (Suid-) Afrikaanse metafore 20 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/674/844

Afrikaans

No. 3 Nov. 1994 No. 3 Nov. 1994 ISSN 0258-2279 LITERATOR 15 A bstract T he translation of conditional constructions with the participle in Biblical H ebrew in a num ber of Bible translations This article discusses the translation o f conditional constructions in Biblical Hebrew in the Septuagint, Vulgate and the Old and New Afrikaans translations. Conditional sentences with a participle in the Hebrew pro­ tasis are discussed as well as instances where a participial phrase is substituted fo r the protasis. Constructions in laws and in narrative contexts are dealt with separately and single, double and complex constructions are distinguished. Participial constructions in laws are mainly translated by relative constructions. The Septuagint frequently has participial transla­ tions and the Vulgate uses a number o f different constructions. In narrative contexts the Hebrew participles are used in ordinary conditional sentences after conditional particles. The translations mainly use the present tense in the protases o f the conditional sentences in narrative contexts. Die vertaling van voorwaardelike konstruksies met die deelwoord in Bybelse Hebreeus in ’n aantal Bybelvertalings H.F. van Rooy Departement Klassieke en Semitistiek Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM H.F. van Rooy Departement Klassieke en Semitistiek Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM I. Inlciding In hierdie artikel sal daar nie ’n volledige bespreking van voorwaardelike sinne in Bybelse Hebreeus gebied word nie. Slegs voorwaardelike sinne waar ’n deel­ woord in die protasis in die Hebreeus voorkom, of waar die protasis in ’n voor­ waardelike konstruksie met ’n deelwoordfrase vervang word, word behandel. Die probleem waaraan in die besonder aandag gegee gaan word, is die hantering van sodanige konstruksies in ’n aantal Bybelvertalings. Die vertalings onder be­ spreking is die Septuagint, die Vulgaat, die Ou Afrikaanse Vertaling en die Nuwe Literator 15 (3) Nov. 1994:155-18-1 155 ISSN 0258-2279 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus Afrikaanse Vertaling. Eersgenoemde twee word gekies as die twee belangrikste antieke vertalings van die Ou Testament. Die twee Afrikaanse vertalings word gekies om ’n vergelyking moontlik te maak van die vertalingstegniek van twee vertalings in Afrikaans wat verskillende vertaalteoretiese uitgangspunte het. Die volgende weergawes van die vertalings is in hierdie ondersoek gebruik: Bybel (1976), Bybel (1983), Rahlfs (1965) en Weber (1985). Afrikaanse Vertaling. Eersgenoemde twee word gekies as die twee belangrikste antieke vertalings van die Ou Testament. Die twee Afrikaanse vertalings word gekies om ’n vergelyking moontlik te maak van die vertalingstegniek van twee vertalings in Afrikaans wat verskillende vertaalteoretiese uitgangspunte het. Die volgende weergawes van die vertalings is in hierdie ondersoek gebruik: Bybel (1976), Bybel (1983), Rahlfs (1965) en Weber (1985). 2. Enkele teoretiese opmerkings van Rooy beliandel om sodoende die ondersoek op ’n redelike korpus tekste te bou. In die bespreking word verwys na enkele, dubbele en komplekse voorwaardelike kon- struksies. Met dubbele konstniksies word bedoel gevalle waar twee voorwaar­ delike sinne bymekaar aangetref word en waar die twee in verhouding tot mekaar geïnterpreteer moet word. Dikwels is die eerste voorwaarde positief en die tweede negatief, sodat die twee mekaar aanvul. Komplekse voorwaardelike kon- struksies word veral in wetskontekste aangetref, waar die eerste voorwaardelike konstruksie ’n algemene saak stel en waar verdere voorwaardelike konstniksies ondergeskikte gevalle stel. beliandel om sodoende die ondersoek op ’n redelike korpus tekste te bou. In die bespreking word verwys na enkele, dubbele en komplekse voorwaardelike kon- struksies. Met dubbele konstniksies word bedoel gevalle waar twee voorwaar­ delike sinne bymekaar aangetref word en waar die twee in verhouding tot mekaar geïnterpreteer moet word. Dikwels is die eerste voorwaarde positief en die tweede negatief, sodat die twee mekaar aanvul. Komplekse voorwaardelike kon- struksies word veral in wetskontekste aangetref, waar die eerste voorwaardelike konstruksie ’n algemene saak stel en waar verdere voorwaardelike konstniksies ondergeskikte gevalle stel. Niccacci (1990) het in sy bespreking van die werkwoord ook aandag gegee aan die gebruik van die deelwoord in voorwaardelike konstniksies. Hy aanvaar dat deelwoordfrases in die plek van protases gebruik kan word en beskou sulke deelwoordfrases inderdaad as protases, net soos ook protases ingelei deur die partikel “ itíX (Niccacci, 1990:138). Waltke en O’Connor (1990:637) erken ook dat die partikel gebruik kan word ter inleiding van protases van voorwaar­ delike sinne. Verder wys hulle daarop dat die deelwoord gebmik kan word as predikaat van ’n nominate sin en noem as voorbeelde onder andere Rigters 6:36 en Genesis 43:5, wat later bespreek word (Waltke en O ’Connor, 1990:623-624). In hulle bespreking van voorwaardelike sinne gee hulle nie aandag aan die gebruik van deelwoordfrases in plaas van protases nie, maar hanteer sommige van die voorbeelde wat in hierdie artikel bespreek word in hulle bespreking van die betreklike gebmik van die deelwoord (1990:621). In aansluiting by die uiteensetting van Ponelis word in die titel doelbewus na voorwaardelike konstniksies verwys en nie na voorwaardelike sinne nie. In ’n Afrikaanse sin sin kan ’n voorwaarde gestel word deur ’n bysin (protasis), maar ook deur voorwaardelike adjunkte gevorm deur bywoorde of voorsetselfrases. 2. Enkele teoretiese opmerkings Die deeiwoordkonstruksies wat in die plek van protases gebruik word, word egter nie as protases beskou, soos wat Niccacci doen nie, al het hulle dieselfde funksie as ’n protasis. Die saak wat ondersoek word, is wat die vertalings wat ter sprake is, met hierdie twee gebruike van die deelwoord gemaak het, naamlik die gebruik van die deelwoord as predikaat in ’n protasis, en die gebruik van deelwoordfrases met dieselfde funksie as ’n protasis in ’n voorwaardelike sin. 2. Enkele teoretiese opmerkings Voorwaardelike sinne is bysinne wat binne die werkwoordstuk van ’n hoofsin funksioneer as adjunkte (in aansluiting by die terminologie van Ponelis, 1979: 355-356). Ponelis (1979:355) wys daarop dat voorwaarde-adjunkte en hipo- tetiese konstruksies deel vorm van ’n meer omvattende stelsel wat te doen het met hipotese en wêreldskepping. Wat voorwaardes betref, stel hy dat dit te doen het met ’n verskeidenheid van hipotetiese stande en dat dit op verskillende maniere uitgedruk kan word. Voorwaarde-adjunkte kan óf bysinne óf voorsetsel- groepe wees, terwyl bywoorde ook soms as voorwaarde-adjunkte kan dien. Wanneer ’n bysin gebruik word, word die bysin die protasis genoem en die hoof­ sin die apodosis. Die protasis word normaalweg ingelei deur voegwoorde soos as, indien, lensy, ingeval, mils, met dien verstande dal en op voorwaarde dat. Wanneer voorsetselgroepe as voorwaarde-adjunkte gebruik word, word voorset- sels soos in geval van, vir geval en in so 'n geval gebruik. Bywoorde soos andersins, anders, dan en desnoods word aangetref as voorwaarde-adjunkte. ’n Ander beskrywing van voorwaardelike sinne word aangetref in die werk van Renate Bartsch (1976), wat die funksionele grammatikale model gebruik. Sy sluit aan by Harris se stelling dat die funksie van adverbiale konstruksies beskryf kan word aan die hand van drie van die sewe operatore wat hy onderskei, 0S (sinoperator), 0C (sinsverbinder) en 0a (woorduitbreiding). Voorwaardelike by­ sinne definieer sy dan soos volg (Bartsch, 1976:108): C onditional adverbials are based on a 0c-co nstruction w ith c = ‘w en n ’ ( ‘i f ) o r c = ‘falls’ ( ‘in case o f ) , in w hich sentences S| and S2 describe tw o state o f affairs such th at the o ccu ren ce o f the an teced en t state o f affairs conditions the occu ren ce o f the co n seq u en ce state o f affairs. Sy wys verder ook daarop dat daar tussen voorwaarde en gevolg gewoonlik ’n oorsaaklike, temporele of konvensionele band is. Wat die Hebreeuse voorwaardelike konstruksies betref, word in hierdie onder­ soek op Hebreeuse prosa gekonsentreer. Daar word ook ’n onderskeid gemaak tussen voorwaardelike sinne in verhalende en wetskontekste. Al die gevalle wat opgespoor kon word in die Pentateug, Josua, Rigters, Samuel en Konings, word Literator 15 (3) Nov. 1994:155-18-4 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-18-4 ISSN 0258-2279 156 H.F. 3.1 Friedrich Die studie van Friedrich (1884) oor voorwaardelike sinne, wat uit die vorige eeu dateer, is die Iaaste werklik omvattende studie oor die onderwerp. Hy definieer voorwaardelike sinne as ’n uitbreiding van die eenvoudige hoofsin waardeur die Literator 15 (3) Nov. 1994:155-1H4 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-1H4 157 ISSN 0258-2279 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus verwerkliking van ’n saak van ’n bepaalde voorveronderstelling afhanklik gemaak word (Friedrich, 1884:1). Die logiese moment van die verbinding van die voor- waarde met die gevolg is vir hom dié van “Ursache und Wirkung” (1884:2). Hierdie studie van Friedrich word gekenmerk deur besondere aandag aan fyn de­ tail wat die verskillende konstruksiemoontlikhede van voorwaardelike sinne be- tref, en is grotendeels beskrywend van aard. verwerkliking van ’n saak van ’n bepaalde voorveronderstelling afhanklik gemaak word (Friedrich, 1884:1). Die logiese moment van die verbinding van die voor- waarde met die gevolg is vir hom dié van “Ursache und Wirkung” (1884:2). Hierdie studie van Friedrich word gekenmerk deur besondere aandag aan fyn de­ tail wat die verskillende konstruksiemoontlikhede van voorwaardelike sinne be- tref, en is grotendeels beskrywend van aard. ’n Belangrike onderskeid wat in Friedrich se bespreking van voorwaardelike sinne ’n belangrike rol speel, is dié tussen sinne wat volgens vorm en betekenis voorwaardelik is (“Die Conditionalsátze der Form und dem Sinne nach”, 1884:4) en sinne wat volgens betekenis voorwaardelik is (“Die Conditionalsátze dem Sinne nach”, 1884:59). Die eerste groep sinne is dié wat as voorwaardelike sinne herkenbaar is deur die vorm van die sinne, byvoorbeeld deur die gebruik van voorwaardelike partikels soos Dftt en (Friedrich, 1884:59). Die tweede groep word gekenmerk deur neweskikkende konstruksies of deur die aanwending van ander onderskikkende konstruksies in die plek van voorwaardelike smskon- struksies, soos byvoorbeeld konstruksies waar die protasis vervang word deur ’n betreklike bysin. Wat die sinne betref waar die voorwaarde nie aan die vorm herken kan word nie, maar waar dit vir sy gevoel volgens die betekenis voorwaardelik is, gee hy aandag aan onderskikking en neweskikking. Ten opsigte van onderskikkende konstruksies meld hy onder andere die deelwoord en die deelwoord voorafgegaan deur ^ 3 (Friedrich, 1884:59). Omdat hy grotendeels deskriptief te werk gaan, bied hy nie ’n teorie wat die verskillende konstuksiemoontlikhede verklaar of vergelyk nie. 3.1 Friedrich Die vraag of daar volgens die betekenis ooreenkomste is tussen sy twee groepe voorwaardes, dié wat formeel herkenbaar is en dié wat nie so herkenbaar is nie, word nie deur hom beantwoord nie. 3.2 Gesenius-Kautzsch Gesenius-Kautzsch (1966:# 159) se bespreking van voorwaardelike sinne is deur Friedrich bei'nvloed en is ook grotendeels beskrywend van aard. Daar word aan­ dag gegee aan die verskillende konstruksiemoontlikhede van voorwaardelike sin­ ne, met besondere aandag aan die vervoegings van die werkwoord en die parti­ kels wat gebruik word. Verder handhaaf Gesenius-Kautzsch ook die onderskeid tussen die voorwaardes wat met en sonder voorwaardelike partikels gestel word, waarskynlik in aan- sluiting by Friedrich. Ten opsigte van voorwaardelike konstmksie sonder par- Literator 15 (3) Nov. 199-1:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 199-1:155-184 158 ISSN 0258-2279 H.F. van Rooy tikels word die imperfektum en die vonne daaraan verwant, soos die jussief, ko- hortatief, imperatief, konsekutiewe perfektum en deelwoord, gebruik vir voor- waardes wat vervulbaar is in die hede en toekoms, terwyl die perfektum dui op ’n voorwaarde wat reeds in die verlede vervul is. tikels word die imperfektum en die vonne daaraan verwant, soos die jussief, ko- hortatief, imperatief, konsekutiewe perfektum en deelwoord, gebruik vir voor- waardes wat vervulbaar is in die hede en toekoms, terwyl die perfektum dui op ’n voorwaarde wat reeds in die verlede vervul is. In sy bespreking vestig Gesenius (#159v) die aandag op enkele gevalle waar die deelwoord gebruik word in die protasis van voorwaardelike sinne na die partikel DX. In hierdie gevalle volg die deelwoord na tí?. of 'pX. ’n Voorbeeld word aangetref in Rigters 6:36, waar daar ’n protasis aan die begin van ’n komplekse voorwaardelike konstruksie voorkom: 'SJ'1 Ctf'to DX. Verdere voorbeelde is in Genesis 24:42, 43:5, 20:7, Eksodus 8:17, 9:2 en 1 Samuel 19:11. 3.3 Driver In sy werk oor die vervoegings in Hebreeus gee S.R. Driver (1892(1969): 174- 194) breedvoerig aandag aan voorwaardelike sinne in Bybelse Hebreeus. In sy bespreking gaan hy ’n ander weg op as Friedrich en Gesenius-Kautzsch deurdat hy nie uitgaan van verskillende konstniksiemoontlikhede as sodanig en dit uitvoerig beskryf nie, maar van verskillende soorte voorwaardes en die daarmee verbandhoudende gevolg. Hy dui dan afsonderlik die konstruksienioontlikhede van die verskillende soorte voorwaardes aan. Hy handhaaf ook die onderskeid tussen voorwaardelike sinne met en sonder partikels, sodat hy ses groepe met partikels en drie daarsonder behandel. Hy gebruik ter illustrasie van sy groepe variasies op die sinnetjie ‘If I see him, I will let him know’, met verdere kwa- lifikasies in hakies aangedui. Ten opsigte van voorwaardes met partikels onder­ skei hy dan ses groepe (Driver, 1892(1969): 174, 177, 179, 183, 184). Sy eerste groep defmieer hy soos volg: “If I see him (the time at which this is imagined as possibly taking place not being further indicated, but belonging either to the real, or potential, future), I will let him know.” In hierdie groep word die partikels DX of "O gebruik. Die deelwoord kan ook in die protasis voorkom (Driver, 1892(1969): 174) In sy groep VI, wat min in Bybelse Hebreeus voorkom, word met die deel­ woord gebruik en slaan die protasis op onwerklike gebeure in die hede (Driver, 1892(1969): 184). 3.6 ’n Eie benadering In hierdie artikel word voortgebou op werk wat in ’n groter navorsingsprojek gedoen is (vgl. Van Rooy, 1990). In daardie ondersoek is alle voorwaardelike konstruksies in die Pentateug, Josua, Rigters, Samuel en Konings ondersoek. Al die gevalle van voorwaardelike konstruksies met deelwoorde wat in daardie on­ dersoek aan die lig gekom het, is vir hierdie studie gebruik. Vir ’n uiteensetting van die metodologie, vergelyk Van Rooy (1990:8-10). 3.4 Watts Die uiteensetting van Watts (1964:133-149) verskil in belangrike opsigte van dié wat sover bespreek is. In sekere opsigte vertoon sy benadering wel ooreen- komste met die van Driver. Hy gaan naamlik ook uit van tipes voorwaardes en 159 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 Voorwaardelike konslruksies in Bybelse Hebreeus bespreek dan die konstruksiemoontlikhede van die vier tipes wat hy onderskei. Hy verskil egter radikaal van die standpunte wat tot dusver bespreek is weens sy besondere siening van die gebruik van die perfektum met 1. Hy verwerp die moontlikheid van die sogenaamde konsekutiewe perfektum, alhoewel hy wel die gedagte van ’n konsekutiewe imperfektum aanvaar. Hierdie standpunt is egter nie van belang vir die gebruik van die deelwoord nie. Watts onderskei dan die volgende vier tipes voorwaardelike sinne (1964:133), naamlik dié wat voor die hand liggend is, dié wat onwerklik is, dié wat moontlik is met ’n onseker vervul- ling, die waar sowel die voorwaarde as die vervulling onseker is. Volgens sy uit- eensetting kan die deelwoord in sy eerste drie groepe wel in die protasis gebmik word. 3.5 Van Leeuwen Van Leeuwen (1973) sluit nou aan by Watts se vierdeling, maar hy verskil wel van Watts se starre hantering van konstruksiemoontlikhede, sodat sy uiteensetting meer soepel en aanvaarbaar is as dié van Watts. By sy derde groep, wat met Watt se derde groep ooreenstem, wys hy daarop dat in die protasis die imper­ fektum of ook die deelwoord aangetref word. In al hierdie besprekings word daar nie in die besonder gelet op die gebruik van die deelwoord in voorwaardelike konstruksies nie. Daar word ook nie genoeg­ saam aandag gegee aan die gevalle waar ’n deelwoordfrase in die plek van ’n protasis gebmik word nie. 4. Die deelwoord in voorwaardelike konstruksies in wetskontekste In hierdie afdeling word aandag gegee aan die gebruik van deelwoorde in die protasis van voorwaardelike sinne en die gebruik van deelwoordfrases in die plek van protases. 1.iterator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 1.iterator 15 (3) Nov. 1994:155-184 160 H.F. van R(x>y 4.2 Die deelwoord na Voorbeelde van die deelwoord na *?’3 word ook soms voorwaardelik verklaar. In sommige gevalle kan die konstruksie goedskiks betreklik verklaar word, soos in Eksodus 22:18: nor> nD H 3 DV Al is die werkwoord aan die T T •• : T einde een wat baie algemeen in kasuistiese wette aangetref word en al word hier duidelik ’n spesifieke geval gestel, kan die konstruksie moeilik voorwaardelik genoem word. Gevalle soos die voorbeeld wat in Eksodus 31:14 aangetref word, is moeiliker om te beoordeel: E?Q3i7 n iT D in P D ïÓ D n & tt r r tS . ■ — V V “ T J J • T T : T v T Hierdie sin volg na die partikel "’3 , wat óf redegewend óf beklemtonend gebruik is. Alhoewel dit soms gebeur dat ’n verdere voorwaardelike partikel na "*3 (nie- voorwaardelik) gebruik kan word, is dit skaars; daarom is ’n altematiewe kon­ struksie in hierdie geval verstaanbaar. Verder word die perfektum met waw ge­ bruik vir die opdrag wat gegee word, soos wat dikwels gebeur in voorwaardelike sinne. In die volgende vers word ’n soortgelyke konstruksie aangetref, maar met die imperfektum met infinitivus absolutus vir die opdrag. In gevalle soos hierdie word duidelik kasuistiese bepalings aangetref. Vergelyk ook Numeri 35:30 en Levitikus 7:25. 4.1 Die deelwoord op sy eie Daar is verskeie voorbeelde van die deelwoord wat op sy eie of as deel van ’n frase in ’n hoofsin, die plek van ’n protasis inneem. ’n Kort voorbeeld hiervan word in Eksodus 31:14 aangetref, waar die volgende sin na ’n apodiktiese wet wat oor die onderhouding van die Sabbat handel, aangetref word: HO1!'’ niO ilb b n p . Die imperfektum met die infinitivus absolutus stem hier presies ooreen met die bepaling wat in baie van die kasuistiese wette aangetref word. Die geval word egter nie deur ’n protasis uitgedruk nie, maar deur die deelwoord, wat eintlik bloot kan geld as die onderwerp van die werkwoord. Die deelwoordfrase neem die plek in van die protasis van ’n kasuistiese wet. Soortgelyke gevalle, ook met passiewe werkwoorde, word in Eksodus 21:15, 16 en 17 en Eksodus 22:19 (MT) aangetref. 4.3 Die deelwoord in dubbele wette: die deelwoord in die eerste protasis opgevolg deur DH in die tweede Onder dubbele wette word wette verstaan waar twee moontlikhede gestel word - moontlikhede wat dikwels teenoor mekaar staan. Algemene konstruksies is met "’3 by die protasis van die eerste wet en met DX by die tweede (Deuteronomium Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 161 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus 21:10-14), met ’’3 by albei (Deuteronomium 23:22-23) en met ~lC?X by die eerste en DX by die tweede (Levitikus 17:15-16). Daar word egter ook een voorbeeld aangetref waar die eerste wet met ’n deelwoordkonstruksie gestel word en die tweede met DX - in Numeri 19:11-13. In die gedeelte word drie kasui'stiese be- palings aangetref. Die eerste word ingelei deur die deelwoord met die lidwoord. Dit word wel soos ’n protasis gekonstrueer in die sin dat die eerste sin wat daarop volg, wat eintlik die hoofsin moes wees met die deelwoordfrase as onder- deel daarvan, met die perfektum met waw begin. Daarop volg dan weer ’n voor­ waardelike konstruksie, ingelei met V In ’n volgende konstruksie word weer ’n deelwoord aan die begin aangetref. Dit gebeur dus in wetskontekste dat ’n deelwoordkonstruksie opgevolg word met ’n voorwaardelike konstruksie met X ^ D X 1 - wat minstens toon dat die eerste ook as ’n voorwaardelike kon­ struksie gehanteer kan word. 21:10-14), met ’’3 by albei (Deuteronomium 23:22-23) en met ~lC?X by die eerste en DX by die tweede (Levitikus 17:15-16). Daar word egter ook een voorbeeld aangetref waar die eerste wet met ’n deelwoordkonstruksie gestel word en die tweede met DX - in Numeri 19:11-13. In die gedeelte word drie kasui'stiese be- palings aangetref. Die eerste word ingelei deur die deelwoord met die lidwoord. Dit word wel soos ’n protasis gekonstrueer in die sin dat die eerste sin wat daarop volg, wat eintlik die hoofsin moes wees met die deelwoordfrase as onder- deel daarvan, met die perfektum met waw begin. Daarop volg dan weer ’n voor­ waardelike konstruksie, ingelei met V In ’n volgende konstruksie word weer ’n deelwoord aan die begin aangetref. Dit gebeur dus in wetskontekste dat ’n deelwoordkonstruksie opgevolg word met ’n voorwaardelike konstruksie met X ^ D X 1 - wat minstens toon dat die eerste ook as ’n voorwaardelike kon­ struksie gehanteer kan word. 4.4 Die deelwoord in komplekse wette Onder komplekse wette word verstaan wette waar daar ’n hoofsaak is met newe- moontlikhede waarvoor daar voorsiening gemaak moet word, ’n Tipiese voor­ beeld word in Eksodus 21:7-11 aangetref, waar die hoofsaak deur "'3 gestel word en die ondergeskikte voorwaardes deur DX ingelei word. Dit is egter ook moont­ lik dat ander konstruksies gebruik kan word vir sommige van die ondergeskikte gevalle, waaronder dan ook konstruksies waarin deelwoordfrases gebruik word. Een so ’n geval kom in Levitikus 15:25-31 voor. In hierdie geval word die hoof­ saak ingelei deur 'l'2 i"!E?X en die ondergeskikte geval deur DX. Ten opsigte van die hoofsaak word daar egter verskeie nadere gevalle gespesifiseer. Een van hulle word ingelei deur b'D met die deelwoord. In hierdie geval volg die apodosis met die perfektum met waw. Die hoofvoorwaarde kan ook met ’n deelwoordfrase uitgedruk word, ’n Voor­ beeld hiervan word in Eksodus 21:12-14 aangetref, met die volgende hoofsaak: n n r nlD riDT ttf^X PQD. Die hoofvoorwaarde word gestel deur ’n deel- woordfrase opgevolg deur ’n perfektum met waw, wat daarop dui dat die kon­ struksie nie bloot ’n deelwoordfrase is nie, maar as ’n protasis beskou moet word. Die apodosis is een wat algemeen voorkom by kasui'stiese wette, naamlik dat die oortreder beslis gedood moet word. In die volgende sin word ’n uitsondering gestel, ingelei deur “IE?X1. Die volgende ondergeskikte saak word ingelei deur ■pV Die drie verskillende konstruksies lê, wat betekenis betref, op dieselfde vlak. Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 162 H.T. van Rooy In Levitikus 15:2-15 word ’n voorbeeld aangetref waar die hoofsaak deur '3 ingelei word, met verskeie konstniksies vir die ondergeskikte sake, waaronder die deelwoord met die lidwoord (twee keer na mekaar), met die deelwoord en nog ’n deelwoord met die lidwoord. Weer is daar geen wesentlike verskil tussen die sake wat met verskillende konstniksies gestel word nie. In Levitikus 11 word ’n lang reeks bepalings aangetref waarin voorskrifte gegee word oor watter diere geëet mag word en watter nie. Tussenin word dan gestel dat iemand wat van die diere eet, onrein is. In vers 24 word die handeling weergegee deur ’n deelwoord met , waarop volg dat die persoon onrein sal wees tot die aand toe. Dieselfde gebeur in vers 25, 26, 27, 28, 31 en 36. 5. Die deelwoord in voorwaardelike konstruksies in verhalende kontekste Dit gebeur ook dat die deelwoord gebmik word in die protasis van voorwaar­ delike konstruksies in verhalende kontekste, of in die plek van die protasis van ’n voorwaardelike konstmksie 4.5 Samevatting Dit is duidelik dat die onderskeiding tussen voorwaardelike sinne in wetskontek- ste en verhalende kontekste baie sinvol is, soos ook die onderskeid tussen enkele, dubbele en komplekse voorwaardes. Vir enkele wette is die mees algemene kon- struksie dié met die partikel 113 met die imperfektum in die protasis. Die kon- struksie met die deelwoord in die protasis kan as ’n altematiewe konstniksie beskou word. Daar is nege voorbeelde waar die voorwaarde deur ’n deelwoord- frase gestel word. Die deelwoord kom ook een keer voor in die eerste protasis by dubbele wette. Wat komplekse wette betref, is daar een voorbeeld waar die hoofvoorwaarde met ’n deelwoordfrase gestel word. Daar is egter verskeie voor­ beelde waar deelwoordkonstmksies vir ondergeskikte bepalings gebruik word. 4.4 Die deelwoord in komplekse wette Vergelyk ook Levitikus 22:4-7, waar ’n apodiktiese wet aangetref word, met ’n ondergeskikte bepaling wat met ’n deel- woordfrase begin. Vergelyk ook Levitikus 15:19-24. 5.1 Enkele voorwaardelike konstruksies In Eksodus 8:17 word ’n voorwaardelike konstruksie gebruik om ’n waarskuwing uit te spreek. Die voorwaardelike partikel DX word voorafgegaan deur '13 . In die protasis word die deelwoord na "pK aangetref. Vir ’n soortgelyke geval, ver­ gelyk Eksodus 9:2-3, waar die deelwoord sonder ’n verdere partikel na die voor- Uterator 15 (3) Nov. 1994:155-18-1 ISSN 0258-2279 Uterator 15 (3) Nov. 1994:155-18-1 ISSN 0258-2279 163 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus waardelike partikel volg, met ’n persoonlike voomaamwoord vir die onderwerp. Dieselfde gebeur in Eksodus 7:27-29. waardelike partikel volg, met ’n persoonlike voomaamwoord vir die onderwerp. Dieselfde gebeur in Eksodus 7:27-29. In Deuteronomium 18:9 word ’n bysin aangetref wat met "O begin en waarop die persoonlike voomaamwoord met die deelwoord volg. In hierdie geval is die voorwaardelike konstruksie verwant aan tydaanduidende konstruksies, omdat hier gedui word op omstandighede wat in die toekoms lê. Voorwaardelike sinne kan gebruik word om ’n voorwaarde te stel vir die vol- doening aan ’n versoek of ’n bevel. In Rigters 11:9 word ’n voorbeeld aangetref met die deelwoord na DX in die protasis, met die onderwerp uitgedruk deur ’n daaropvolgende persoonlike voomaamwoord. Dit gebeur meermale dat voorwaardelike sinne gebruik word om vrae te stel of bevele te gee na aanleiding van voorafgaande gebeure of stellings. In sulke ge­ valle sluit die protasis dikwels by die voorafgaande aan en volg die vraag of bevel daarop in die apodosis. In Genesis 27:46 dui die protasis, waarin ’n deelwoord gebruik word, op iets wat die spreker vrees en wat sy graag sou voorkom. Die deelwoord volg op die partikel DK met die onderwerp daama. In 1 Samuel 7:3 dui die protasis op die hede en stel dit wat die volk wou doen, soos afgelei kan word uit hulle optrede wat in die vorige vers vermeld word. Ook hier word die partikel DK gebruik, met ’n deelwoord wat in hierdie geval nie direk op die par­ tikel volg nie. In Deuteronomium 5:25 volg ’n voorwaardelike konstruksie na ’n vraag en maak dit duidelik waarom die vraag gestel is. In die protasis word die deelwoord aan­ getref, wat hier waarskynlik gebruik word omdat die saak waaroor dit gaan, in die hede lê. In hierdie geval volg die deelwoord weer direk na die partikel DX, met die onderwerp na die deelwoord. Voorwaardelike konstruksies word ook gebruik om die gevolg van optrede wat voorgeskryf word, aan te dui. 5.1 Enkele voorwaardelike konstruksies In 1 Samuel 19:11 word ’n voorbeeld hiervan aan­ getref met die deelwoord na ”DX. Die deelwoord dui hier op iets wat in die nabye toekoms lê. Dit gebeur meermale dat daar in ’n gesprek in ’n protasis direk aangesluit word by iets wat die ander spreker gesê of gevra het. In 2 Konings 10:6 word daar in aansluiting by die woorde van ’n ander party ’n opdrag aan daardie ander party gegee. In die protasis word twee sinne aangetref, waarvan die eerste ’n nominate sin is en die tweede ’n deelwoord het. In die eerste sin is aan die begin ’n voor- setselfrase, gevolg deur die onderwerp aangedui deur ’n persoonlike voomaam­ woord en dan volg die deelwoord. Hier dui die protases op die hede In Eksodus ISSN 0258-2279 /.,iterator 15 (3) Nov. 1994:155-184 /.,iterator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 164 H. /•'. van Rooy 33:15 word om dieselfde rede ’n deelwoord in die protasis gebruik, na ^NTCX met ’n adjunk voor die deelwoord. Voorwaardelike konstruksies word meennale gebruik om beleefde versoeke te stel. In Genesis 24:42-44 word ’n versoek gestel, ingelei deur X D -^E P 'D X , ge­ volg deur ’n deelwoord. In 2 Samuel 19:8 (MT) word ’n voorwaardelike sin deur ’n eedfonnule voor- afgegaan. In die protasis volg die deelwoord na 5.2 D ubbele voorw aardelike konstruksies In Rigters 9:15 word twee moontlikliede gestel, met dan die optrede in elke geval. In die eerste protasis word DX aangetref, opgevolg deur ’n voorsetselfrase, die onderwerp aangedui deur ’n persoonlike voomaamwoord en die deelwoord. In die tweede protasis word bloot j?X DX aangetref. In Genesis 24:49 word die eerste protasis ingelei deur D’’t73j ^ “DX en die tweede net deur X ^'C X T. Dit gebeur ook meennale dat twee stelle optredes aan iemand voorgehou word - twee stelle optredes waartussen gekies moet word. Die twee stelle word dan in die twee protases gestel, met die gevolg in die apodosis. In Genesis 43:4-5 word in die eerste protasis die deelwoord na aangetref en in die tweede die deelwoord na ^]D'’X_DX1. In die gevalle wat bespreek is, is daar geen geval waar ’n deelwoordfrase in verhalende kontekste in die plek van ’n protasis ge­ bruik word nie. Die deelwoorde wat wel voorkom, staan dikwels, maar nie altyd nie, na of "pX. 6. Die deelwoord in onwerklike voorwaardes In 2 Samuel 18:12 word ’n nomiiiale sin met ’n deelwoord in die protasis aangetref na x b . Die Qere-lesing, sowel as ’n aantal Hebreeuse manuskripte en manuskripte van die Targuin lees Hierdie lesing moet aanvaar word, omdat die negativeringspartikel X ^ hier nie pas nie (vergelyk BHS nota 12a). In hierdie geval dui die protasis op die hede en die apodosis op die toekoms. Presies die­ selfde is die geval in 2 Konings 3:14, waar die protasis ingelei word deur "*ípïltP. I.iterator 15 (3) Nov. 1994:155-184 I.iterator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 165 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus 7.1 Die vertaling in die Vulgaat Gildersleeve en Lodge (1965:379) wys verder op vier moontlike ander maniere waarop ’n protasis uitgedmk kan word, naamlik deur ’n betreklike bysin, deur ’n deelwoord, deur ’n adjunk, soos ’n voorsetselfrase soos in tale re, en deur ’n vraagsin of ’n imperatief. Die deelwoord kan dus ook gebruik word, soos in die Hebreeuse gevalle onder bespreking, maar in nie een van die voorbeelde wat bespreek word, gebmik die Vulgaat ’n deelwoordkonstruksie nie. 7.1 Die vertaling in die Vulgaat Die Vulgaat verskil van die LXX daarin dat dit die werk van een persoon was (Hieronymus)(Kedar, 1988:321), maar tog vertoon dit nie ’n eenvormige ver- talingstegniek nie. Die ouer gedeeltes was meer letterlik vertaal en die nuwer ge- deeltes meer vry (Kedar, 1988:326). Dit geld ook die hantering van sintaktiese konstruksies, waar die vertaling geneig is om nie altyd dieselfde konstruksie op dieselfde manier weer te gee nie. Daar sal eers aan voorwaardelike konstruksies in wetskontekste aandag gegee word, en daama aan konstruksies in verhalende kontekste. In Latynse voorwaardelike konstruksies word gewoonlik drie soorte onderskei. Gildersleeve en Lodge (1965:379-387) onderskei die drie groepe soos volg: In Latynse voorwaardelike konstruksies word gewoonlik drie soorte onderskei. Gildersleeve en Lodge (1965:379-387) onderskei die drie groepe soos volg: * Logiese voorwaardelike konstniksies, waar si en die indikatief gebruik word. In hierdie geval word die elemente bloot gestel volgens die fonnule: as dit so is, is dat so (Gildersleeve & Lodge, 1965:380). In die apodosis word gewoonlik ook die indikatief gebruik, maar waar die sake in die toe- koms lê, kan ook ’n konjunktief of imperatief gebmik word naas die futurum. * Ideële voorwaardelike konstruksies, waar si en gewoonlik die praesens en perfektum konjunktief gebmik word. Hier word die saak as ’n moontlikheid gestel (Gildersleeve & Lodge, 1965:382). * Ideële voorwaardelike konstruksies, waar si en gewoonlik die praesens en perfektum konjunktief gebmik word. Hier word die saak as ’n moontlikheid gestel (Gildersleeve & Lodge, 1965:382). * Onwerklike voorwaardelike konstniksies, waar si gebmik word met die im- perfektum en plusquamperfektum konjunktief. In hierdie geval is die voor­ waarde onvervuld of onmoontlik (Gildersleeve & Lodge, 1965:384). * Onwerklike voorwaardelike konstniksies, waar si gebmik word met die im- perfektum en plusquamperfektum konjunktief. In hierdie geval is die voor­ waarde onvervuld of onmoontlik (Gildersleeve & Lodge, 1965:384). Gildersleeve en Lodge (1965:379) wys verder op vier moontlike ander maniere waarop ’n protasis uitgedmk kan word, naamlik deur ’n betreklike bysin, deur ’n deelwoord, deur ’n adjunk, soos ’n voorsetselfrase soos in tale re, en deur ’n vraagsin of ’n imperatief. Die deelwoord kan dus ook gebruik word, soos in die Hebreeuse gevalle onder bespreking, maar in nie een van die voorbeelde wat bespreek word, gebmik die Vulgaat ’n deelwoordkonstruksie nie. 7.1.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste In Eksodus 31:14 word in die Hebreeus ’n deelwoordfrase gebruik in die plek van ’n protasis. Die Vulgaat vertaal die konstmksie met ’n betreklike bysin: qui ISSN 0258-2279 I.iterator 15 (3) Nov. 199-1:155-1 tU 166 ISSN 0258-2279 H.I '. van Rooy pollueril illud, morte morielur. Die deelwoord word hier met ’n futurum exac- tum weergee en die Hebreeuse imperfektum met ’n futurum simplex indikatief. In Eksodus 21:15, 16 en 17 word drie bepalings aangetref wat met ’n deelwoord- frase begin. In vers 16 word die deelwoordfrase opgevolg deur twee sinne met die perfektum met waw-konsekutief. In al drie gevalle word betreklike bysinne ingelei deur qui in die Vulgaat aangetref. In vers 15 en 17 word die deelwoord weergegee met ’n perfektum konjunktief en die imperfektum in die apodosis met ’n praesens konjunktief. Die konjunktief word waarskynlik gebruik om die bevel wat die Hebreeus impliseer, weer te gee. Ook in vers 16 word die deelwoord met die perfektum konjunktief weergegee en die daaropvolgende perfektum met waw- konsekutief ook. Die imperfektum van die nasin in Hebreeus word met die praesens konjunktief weergegee, soos in vers 15 en 17. Die gebruik van hierdie soort konstruksies met voorwaardelike betekenis in Latyn is goed bekend (Gildersleeve & Lodge, 1965:379). In Eksodus 22:19 (MT) word die deelwoord met ’n praesens indikatief in ’n betreklike bysin weergegee en in die apodosis word ’n futurum simplex indikatief aangetref. In Eksodus 22:18 (MT) word die deelwoord na aangetref, met dieselfde pas- siewe konstruksie as in Eksodus 21:15-17 in die nasin. In die Vulgaat word die voorbeeld net soos die voorbeelde hierbo genoem, vertaal, met ’n betreklike by- sin ingelei deur qui. Daar word dus nie ’n vertaling vir ^ 3 gebied nie. Die deel­ woord word met ’n perfektum konjunktief weergegee en die imperfektum van die apodosis met ’n praesens konjunktief. In Eksodus 31:14 word benewens die ge­ val met ’n deelwoord waama reeds verwys is, ook ’n voorbeeld van die deel­ woord na aangetref. Ook hier word die partikel nie in die vertaling weer­ gegee nie en word in die sin na qui die futurum exactum gebruik. In die Hebreeus begin die nasin met ’n perfektum met waw konsekutief. Dit word met die futurum simplex vertaal. In Numeri 35:30 wyk die Vulgaat af van die patroon wat tot dusver opgemerk is. 7.1.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste Die deelwoordfrase ttfpD T D D - ^ 3 word nie ver­ taal nie, maar die sin begin met homicida, wat die voorwerp van die Hebreeuse protasis weergee, maar wat ook kan dien as ’n samevatting van die deel­ woordfrase. Ook Levitikus 7:25 wyk van die algemene patroon af en gebruik ’n voorwaardelike konstruksie: si quis adipem qui efferet debel in incensum Domini comederei perikit de populo suo. In die protasis word die imperfektum konjunktief gebruik en in die apodosis die futurum simplex indikatief. In Numeri 19:11-13 word ’n dubbele wet aangetref, waarvan die eerste die deelwoord het en die tweede ’n nonnale voorwaardelike konstruksie. Daarop volg ’n verdere konstruksie van b i) met die deelwoord. In die eerste geval word die betreklike konstruksie met qui en die perfektum konjunktief gebruik. In die Literator 15 (i) Nov. 1994:155- 1X4 ISSN 0258-2279 Literator 15 (i) Nov. 1994:155- 1X4 ISSN 0258-2279 167 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus tweede geval word ’n voorwaardelike konstruksie met si en die perfektum konjunktief gebruik en in die derde geval omnis qui en die perfektum konjunktief. In die laaste geval word die Hebreeuse S 3 wel weergegee - met omnis Wat komplekse wette betref, word in Levitikus 15:25-31 die hoofsaak ingelei deur ■'3 HI^X en die ondergeskikte geval deur DX. Ten opsigte van die hoofsaak word daar egter verskeie nadere gevalle gespesifiseer. Een van hulle word ingelei deur ^ 3 met die deelwoord. In hierdie geval volg die apodosis met die per­ fektum met waw. lets wat baie algemeen in Hebreeuse komplekse wette voor- kom, is dat die hoofvoorwaarde ingelei word deur die partikel "’3 en onderge­ skikte voorwaardes deur DX. ’n Voorbeeld hiervan is in Eksodus 21:7-l 1. In die Vulgaat word dan voorwaardelike konstniksies ingelei deur si aangetref. In Levi­ tikus 15:25 begin die Vulgaat egter met mulier quae, met die werkwoord ’n prae- sens indikatief. Die duidelike voorwaardelike konstmksie word dus betreklik vertaal. Die deelwoordfrase word in vers 27 vertaal met quicumque plus die futu- rum exactum. In vers 28 word die ondergeskikte voorwaarde, ingelei deur DX, wel voorwaardelik vertaal. In Eksodus 21:12-14 word die hoofvoorwaarde gestel deur ’n deelwoordfrase opgevolg deur ’n perfektum met waw. In die volgende sin word ’n uitsondering gestel, ingelei deur “ IIZ/X T. 7.1.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste Die volgende ondergeskikte saak word ingelei deur ■’3 V In die eerste twee gevalle gebruik die Vulgaat betreklike konstruksies en in die laaste geval ’n voorwaardelike konstmksie met si. In die eerste sin word ’n perfektum konjunktief gebmik, in die tweede geval ’n perfektum indikatief en in die derde geval weer ’n perfektum konjunktief. In Levitikus 15:2-15 word ’n voorbeeld aangetref waar die hoofsaak deur **3 ingelei word, met verskeie konstruksies vir die ondergeskikte sake, waaronder die deelwoord met die lidwoord (twee keer na mekaar), *P3 met die deelwoord en nog ’n deelwoord met die lidwoord. Die partikel "’3 word voorafgegaan deur ttf^X E^X. Die Vulgaat gebmik weer ’n betreklike konstmksie vir die hoof­ voorwaarde (vir qui). Wat hier interessant is, is dat in vers 5 die Hebreeus ’n betreklike konstmksie het en die Vulgaat si quis. In vers 6 word die deelwoord­ frase van die Hebreeus voorwaardelik vertaal, met si cn ’n perfektum konjunktief in die protasis. In vers 7 word die deelwoordfrase weer betreklik vertaal, met qui en ’n perfektum konjunktief. In vers 10 word die deelwoordfrase met ^ 3 ook betreklik vertaal en so ook die deelwoordfrase wat daarop volg. Betreklike kon­ struksies word ook gebruik in Levitikus 15:19-24. Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 168 H.F. van Rooy H.F. van Rooy Deelwoordfrases word dus konsekwent met betreklike bysinne vertaal ten opsigte van enkele wette. Wat die vier enkele wette met die deelwoord voorafgegaan deur S i betref, word twee betreklik vertaal, sonder ’n vertaling vir ^ 3 , in een geval word die deelwoordfrase weggelaat en in die vierde geval word ’n voor­ waardelike konstruksie gebruik. In die ses gevalle waar betreklike bysinne ge­ bruik word, word die perfektum konjunktief in vier gevalle gebruik, ’n praesens indikatief een keer en ’n futurum exactum een keer. Die gebruik van die konjunktief in sulke sinne stem ooreen met die gebruik daarvan in ideële voorwaardelike sinne. Wat die enkele geval van deelwoorde in dubbele wette betref, word die deelwoord op sy eie met ’n betreklike bysin vertaal, ook met ’n perfektum konjunktief. Die geval van die deelwoord na ^ 3 word vertaal met omnis qui, weer met ’n perfektum konjunktief. Wat komplekse wette betref, word deelwoordfrases gebruik vir sowel die hoof­ voorwaarde as ondergeskikte voorwaardes. Wat hoofvoorwaardes betref, word in Eksodus 21:14 ’n betreklike bysin met die perfektum konjunktief gebruik. 7.1.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste Wat ondergeskikte sake betref, word b i) met die deelwoord in Levitikus 15:27 vertaal met quicumque met die futurum exactum, ’n baie gepaste vertaling. Die­ selfde konstruksie word egter in Levitikus 15:10 betreklik vertaal, wel met ’n praesens indikatief. In Levitikus 15:19 word dit egter vertaal met omnis qui en die futurum exactum, maar in vers 21 sonder die omnis. Wat die deelwoord op sy eie betref, word in Levitikus 15:6 ’n voorwaardelike konstruksie gebruik, met si en die perfektum konjunktief. In Levitikus 15:7 word weer ’n betreklike bysin gebruik met ’n perfektum konjunktief en in 15:10 met ’n futurum exactum. Daar word dus ’n groot verskeidenheid konstruksies in die Vulgaat aangetref. Oorwegend word van betreklike konstruksies gebruik gemaak, maar daar is ’n aantal gevalle wat voorwaardelik vertaal word. 7.1.2 Verhalende kontekste In verhalende kontekste word ’n hele aantal voorbeelde aangetref waar die deelwoord na gewone voorwaardelike partikels gebruik word. In Eksodus 8:17 word ’n deelwoord gebruik in ’n protasis van ’n voorwaardelike konstruksie, na ^ 3 ’'NTDX. Die Vulgaat vertaal met si en ’n perfektum konjunktief. Die deel­ woord wat in die Hebreeuse apodosis voorkom, word met ’n praesens konjunk­ tief vertaal. In Eksodus 9:2-3 word die deelwoord ook in ’n normale protasis gebruik, direk na DX. Die Vulgaat vertaal met si en ’n praesens indikatief. In die apodosis word die Hebreeuse deelwoord met ’n futurum simplex vertaal. In 7:27 word dieselfde deelwoordkonstruksie as in 9:2-3 aangetref. Die Vulgaat vertaal Literator 15 (i) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 169 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus dit met si en die perfektum konjunktief. In die apodosis word die Hebreeuse deelwoord met ’n praesens konjunktief vertaal. In Rigters 11:9 word die deel­ woord met ’n perfektum indikatief na si vertaal, met ’n futurum simplex in die apodosis. In Deuteronomium 18:9 is die konstruksie verwant aan tydaanduidende sinne. Die Vulgaat vertaal dit tydaanduidend, met quando en die futurum exactum. Gildersleeve en Lodge (1965:376) wys egter daarop dat quando ook voorwaardelik gebruik word wanneer tyd betrokke is by voorwaardelike kon­ struksies, net soos wat die geval is met "O in hierdie geval. In Genesis 27:46 volg die deelwoord ook op die partikel DM. In die Vulgaat word si met ’n per­ fektum konjunktief aangetref, met ’n praesens indikatief in die apodosis. In 1 Samuel 7:3 het die Vulgaat die praesens indikatief in die protasis met ’n impera­ tief in die apodosis, in aansluiting by die Hebreeus. In Deuteronomium 5:25 word die deelwoord met ’n futurum exactum weergegee en die perfektum met waw konsekutief van die apodosis met ’n futurum simplex. Dieselfde Latynse konstruksie en werkwoorde word in 1 Samuel 19:11 aangetref. Die Hebreeus het deelwoorde in die protasis en apodosis. In 2 Konings 10:6 word die deelwoord van die protasis met ’n praesens vertaal en die imperatief van die apodosis met ’n imperatief. In Eksodus 33:15 word die deelwoord in die protasis met ’n futurum simplex vertaal en die negatiewe bevel in die apodosis met ne en die praesens konjunktief. In Genesis 24:42-44 word ’n versock gestel ingelei deur X 3 ^ ”DX gevolg deur ’n deelwoord. Die Vulgaat gee dit weer met ’n perfektum indikatief. 7.1.2 Verhalende kontekste In 2 Samuel 19:8 (MT) word ’n voorwaardelike sin deur ’n eedformule voor- afgegaan. In die protasis volg die deelwoord na 3 '’ïí '3. Die Vulgaat gee dit weer met si en die perfektum konjunktief. Die vorm (exieris) kan natuurlik óf ’n perfektum konjunktief wees óf ’n futurum exactum indikatief. In die apodosis word egter ’n duidelike konjunktief gebruik in die perifrastiese konstruksie remansurus sit, wat dit meer waarskynlik maak dat die konjunktief in die protasis gebruik word. Daar word ’n ook ’n drietal dubbele voorwaardelike konstniksies aangetref met deelwoordfrases. In Genesis 24:49 word die eerste protasis ingelei deur □"'&!) □DZ7^”DX en die tweede net deur k V d X I. In die eerste protasis word die deelwoord met ’n praesens indikatief vertaal en die imperatief in die apodosis met ’n imperatief. In die tweede protasis is daar in die Hebreeus nie ’n werkwoord nie, maar die Vulgaat gebmik ’n werkwoord, ook in die praesens indikatief, met ’n imperatief in die apodosis. In Rigters 9:15 gebeur dieselfde in die Vulgaat, behalwe dat die werkwoord in die tweede apodosis, wat in die Hebreeus ’n jussief kan wees, met ’n praesens konjunktief weergegee word. Vir die positiewe Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 170 H.F. van Rooy saak word in hierdie geval nie EP 11a die voorwaardelike partikel gebruik nie. In Genesis 43:4-5 word in die eerste protasis die deelwoord na aangetref en in die tweede dieselfde deelwoord na *[ 3 "lX“DK "]. Albei word met die praesens indikatief vertaal (vis mittere en vis). In die eerste apodosis word die Hebreeuse koliortatiewe met die futurum simplex vertaal. In die tweede word die Hebreeuse imperfektum ook met ’n futurum simplex vertaal. In al die gevalle van deelwoorde in enkele voorwaardelike konstruksies in ver­ halende gedeeltes word die deelwoord na ’n gewone voorwaardelike partikel gebmik en word dit ook voorwaardelik in die Vulgaat vertaal. Dertien gevalle is hier bespreek. In vier gevalle volg die deelwoord na ’n vorm van en in een geval na Twee keer word in hierdie gevalle ’n perfektum konjunktief ge­ bmik, een keer ’n praesens indikatief, een keer ’n futurum simplex en een keer ’n futurum exactum. In een geval, waar daar ’n tydsaspek by is, word quando met die futumm exactum gebruik. 7.1.2 Verhalende kontekste In die ander sewe gevalle word ’n praesens in­ dikatief drie keer gebmik, ’n perfektum konjunktief twee keer, ’n perfektum in­ dikatief een keer en ’n futurum exactum een keer. In die dubbele konstniksies word telkens ’n praesens indikatief gebmik. Die voorkeur vir die praesens indikatief hang waarskynlik saam met die tydsaspek, aangesien die deelwoord in die Hebreeus gewoonlik gebruik word om die teenwoordige tyd uit te dmk. Wat onwerklike voorwaardelike konstruksies betref, word in 2 Samuel 18:12 ’n nominate sin met ’n deelwoord in die protasis aangetref 11a iÓ . In hierdie geval dui die protasis op die liede en die apodosis op die toekoms. Die Vulgaat het ’n imperfektum konjunktief in die protasis en ook ’n imperfektum konjunktief vir die Hebreeuse imperfektum in die apodosis. In 2 Konings 3:14 word die deelwoord ook met die imperfektum konjunktief weergegee, maar in die apodosis word ’n plusquamperfektum konjunktief gebruik. 7.2 Die vertaling in die Septuagint Blass, Debrunner en Funk (1974:215) wys daarop dat die deelwoord ook adver- biaal gebruik kan word om ’n voorwaarde uit te druk en dat blote neweskikking gebruik kan word om ’n voorwaardelike verhouding uit te druk (Blass, Debrunner & Funk, 1974:247). Net soos in Hebreeus en Afrikaans die geval is, kan voor­ waardelike konstniksies in Grieks dus uitgedruk word sonder om van die normale konstruksie met ’n protasis en ’n apodosis gebruik te maak. 7.2 Die vertaling in die Septuagint Dit is onmoontlik om in ’n artikel soos hierdie breedvoerig op die geskiedenis en vertalingstegniek van die Septuagint in te gaan. Dit is egter belangrik om in ge- dagte te hou dat die verskillende boeke van die Septuagint deur verskillende per- sone vertaal is (Tov, 1988:164). Die verskillende vertalers se metode het soms meer letterlik en soms meer vry geskied (Tov, 1988:169) en die vertaling bevat baie leksikale en sintaktiese Hebraismes (Tov, 1988:179). Daar sal eers aandag gegee word aan voorwaardelike konstruksies in wetskon­ tekste, en daama aan konstruksies in verhalende kontekste. 171 Literator 15 (3) Nov. 199-t: I55-1H-I ISSN 0258-2279 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus In Griekse voorwaardelike konstruksies kan vyf soorte onderskei word. Blass, Debrunner en Funk (1974:188) onderskei die vyf groepe soos volg: In Griekse voorwaardelike konstruksies kan vyf soorte onderskei word. Blass, Debrunner en Funk (1974:188) onderskei die vyf groepe soos volg: 1. ei met die indikatief van alle tye dui op ’n eenvoudige voorwaarde met die klem op die werklikheid van die aanname (’n werklike voor­ waarde). 1. ei met die indikatief van alle tye dui op ’n eenvoudige voorwaarde met die klem op die werklikheid van die aanname (’n werklike voor­ waarde). 2. ei met die optatief dui op iets wat voorgestel word, sonder inagneming van werklikheid of onwerklikheid (’n potensiële voorwaarde). 3. ei met ’n verlede tyd indikatief dui op ’n voorwaarde wat teen die feite ingaan (’n onwerklike voorwaarde). 4. eccv met die konjunktief dui op iets wat onder sekere omstandighede verwag word op grond van ’n bestaande algemene of konkrete stand- punt in die hede (’n verwagte voorwaarde). 5. ei met die optatief kan ook dui op herhaling in die verlede. 5. ei met die optatief kan ook dui op herhaling in die verlede. Blass, Debrunner en Funk (1974:215) wys daarop dat die deelwoord ook adver- biaal gebruik kan word om ’n voorwaarde uit te druk en dat blote neweskikking gebruik kan word om ’n voorwaardelike verhouding uit te druk (Blass, Debrunner & Funk, 1974:247). Net soos in Hebreeus en Afrikaans die geval is, kan voor­ waardelike konstniksies in Grieks dus uitgedruk word sonder om van die normale konstruksie met ’n protasis en ’n apodosis gebruik te maak. 7.2.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste In Eksodus 31:14 word in die Hebreeus ’n deelwoordfrase gebmik in die plek van ’n protasis. Die Septuagint (hiema LXX) gebruik die teenwoordige deelwoord: ‘o PePuXAv. In Eksodus 31:14 word in die Hebreeus ’n deelwoordfrase gebmik in die plek van ’n protasis. Die Septuagint (hiema LXX) gebruik die teenwoordige deelwoord: ‘o PePuXAv. In Eksodus 21:15, 16 en 17 word drie bepalings aangetref wat met die deel- woordfrase begin. In vers 16 word die deelwoordfrase opgevolg deur twee sinne met die perfektum met waw-konsekutief. In vers 15 word ’n betreklike bysin ingelei deur oq aangetref met ’n praesens indikatief en ’n derde persoon passiewe imperatief in die hoofsin. In vers 16, wat die MT se vers 17 vertaal, word 6 met die deelwoord aangetref, met ’n futurum as hoofwerkwoord. In vers 17, wat die MT se vers 16 vertaal, word ’n betreklike bysin ingelei deuroq ’eccv met die aoris- tus konjunktief. Die konjunktief in ’n betreklike bysin maak die sin volgens die betekenis voorwaardelik (vgl. Blass, Debrunner & Funk, 1974:191). In Eksodus 22:18 (MT) word die Hebreeus viy weergegee. In die Hebreeus is die deel­ woordfrase die onderwerp van ’n passiewe werkwoord (“elkeen wat met ’n dier Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 172 H.I- . van Rooy slaap, moet sekerlik gedood word”). Die LXX maak die hoofwerkwoord ’n imperatief tweede persoon meervoud en hanteer die deelwoordfrase as die voorwerp daarvan (“maak elkeen dood wat met ’n dier slaap”). slaap, moet sekerlik gedood word”). Die LXX maak die hoofwerkwoord ’n imperatief tweede persoon meervoud en hanteer die deelwoordfrase as die voorwerp daarvan (“maak elkeen dood wat met ’n dier slaap”). In Eksodus 22:19 (MT) word ’n deelwoord aangetref, met ’n passiewe werk­ woord as hoofwerkwoord. In die Septuagint word ook 'n deelwoord gebruik. In Eksodus 31:14 word ook ’n voorbeeld van die deelwoord na S 3 aangetref. Die LXX gebmik weer nác, gevolg deur ’n betreklike bysin na oq. In Numeri 35:30 vertaal die LXX die deelwoordfrase E7D3TT30- ^ 3 weer met náq en ’n deel­ woord. Dit gebeur ook in Levitikus 7:25. In die dubbele wet in Numeri 19:11-13 het die eerste wet die deelwoord en die tweede ’n nonnale voorwaardelike konstruksie. Daarop volg ’n verdere kon­ struksie van met die deelwoord. 7.2.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste In die eerste geval word ’n deelwoord met die lidwoord gebruik, in die tweede geval word die Hebreeuse voorwaardelike konstruksie voorwaardelik vertaal en in die derde geval word weer ncu; gebmik, gevolg deur die deelwoord met die lidwoord. Wat komplekse wette betref, is daar reeds in die vonge bespreking na verskil­ lende gevalle verwys waar die deelwoord gebmik word. In Levitikus 15:27 word die deelwoordfrase met ^ 3 vertaal met jicu;, gevolg deur die deelwoord met die lidwoord. In Eksodus 21:12-14 word die hoofvoorwaarde gestel deur ’n deel­ woordfrase opgevolg deur ’n perfektum met waw. Die LXX gee die hoof­ voorwaarde weer met ’n voorwaardelike konstruksie, ingelei deur ’eccv en ’n aoristus konjunktief. In die apodosis word ’n derde persoon imperatief gebruik. Dieselfde konstruksie word gebruik vir die ondergeskikte geval in vers 14, waar die Hebreeus die partikel "O gebruik. In Levitikus 15:2-15 word ’n voorbeeld aangetref waar die hoofsaak deur ’’3 ingelei word, met verskeie konstruksies vir die ondergeskikte sake. In vers 6, 7 en 10 word die deelwoordfrases van die Hebreeus vertaal met die lidwoord met die deelwoord. In vers 10 word die deelwoordfrase met b í) met nác, en die deel­ woord met die lidwoord vertaal. In Levitikus 15:19-24 kom daar in vers 19, 21 en 22 die deelwoordfrase -S o V 33il voor. In vers 19 en 22 word dit weergegee met nou; en die deelwoord met die lidwoord. In vers 21 word egter ’n ander konstruksie aangetref, naamlik nac, Bq ’eáv met die aoristus konjunktief. Die konstruksie met die deelwoord met die lidwoord word ook in Levitikus 22:4 aangetref vir ’n deelwoordfrase in He­ breeus. Literator 15 (3) Nov. 1994:155-1X4 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-1X4 ISSN 0258-2279 173 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus Hebreeuse deelwoordfrases word gewoonlik met die deelwoord met die lidwoord weergegee in enkele wette. Vir die partikel ^ 3 word nác, voor die deelwoord met die lidwoord geplaas. Betreklike bysinne word aangetref as vertaling vir ’n deelwoordfrase in Eksodus 21:15 en 17 (16 in die LXX, met oq ’eccv met die aoristus konjunktief). Dieselfde konstruksies kom ook voor in die dubbele wet in Numeri 19:11-13. Ook in komplekse wette word die twee algemene konstruksies gebruik. Enkele uitsonderings kom wel voor. In Eksodus 21:12-14 word die hoofvoorwaarde deur die LXX voorwaardelike vertaal. In Levitikus 15:21 word die deelwoordfrase V 3 met naq oq ’eótv en die aoristus konjunktief ver­ taal. 7.2.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste Hebreeuse deelwoordfrases word gewoonlik met die deelwoord met die lidwoord weergegee in enkele wette. Vir die partikel ^ 3 word nác, voor die deelwoord met die lidwoord geplaas. Betreklike bysinne word aangetref as vertaling vir ’n deelwoordfrase in Eksodus 21:15 en 17 (16 in die LXX, met oq ’eccv met die aoristus konjunktief). Dieselfde konstruksies kom ook voor in die dubbele wet in Numeri 19:11-13. Ook in komplekse wette word die twee algemene konstruksies gebruik. Enkele uitsonderings kom wel voor. In Eksodus 21:12-14 word die hoofvoorwaarde deur die LXX voorwaardelike vertaal. In Levitikus 15:21 word die deelwoordfrase V 3 met naq oq ’eótv en die aoristus konjunktief ver­ taal. 7.3 Die twee Afrikaanse vertalings Ter wille van makliker beoordeling word die twee Afrikaanse vertalings saam bespreek. Vir die 1933/53-Vertaling word die Afkorting OAV gebmik en vir die 1983-Vertaling NAV. 7.2.2 Verhalende kontekste van Rooy protasis die deelwoord na ^ DX aangetref en in die tweede dieselfde woord na T| 3 "’X"DX 1. Albei word met ei met die praesens indikatief vertaal. Hierdie konstmksie word in die meeste gevalle in die LXX gebmik vir deelwoorde in gewone voorwaardelike konstniksies. protasis die deelwoord na ^ DX aangetref en in die tweede dieselfde woord na T| 3 "’X"DX 1. Albei word met ei met die praesens indikatief vertaal. Hierdie konstmksie word in die meeste gevalle in die LXX gebmik vir deelwoorde in gewone voorwaardelike konstniksies. Wat onwerklike voorwaardelike konstruksies betref, word in 2 Samuel 18:12 'n nominate sin met 'n deelwoord in die protasis aangetref na X1?. In hierdie geval dui die protasis op die hede en die apodosis op die toekoms. Die LXX vertaal hierdie voorbeeld nie voorwaardelik nie, maar maak van neweskikking gebmik. Die protasis word aan die begin vertaal met m l eyco ïcttihv en die apodosis word weergegee met o\> jj.fi en die aoristus konjunktief, wat gebmik word vir ’n sterk negativering in die toekoms (Blass, Debrunner & en Funk, 1974:184). In 2 Konings 3:14 word die Hebreeuse onwerklike konstmksie deur die LXX as ’n toegewende sin verstaan (behalwe as) en word die protasis vertaal met oú ^ifi en die praesens indikatief (vgl. Blass, Debrunner & Funk, 1974:191). Nie een van die twee onwerklike voorwaardes waaraan aandag gegee is, is dus deur die LXX as onwerklike voorwaardes vertaal nie. 7.2.2 Verhalende kontekste In Eksodus 8:17 word ’n deelwoord gebruik in ’n protasis van ’n voorwaardelike konstruksie, na Die LXX vertaal met ’eccv en ’n praesens konjunk­ tief. In die apodosis word die Hebreeuse deelwoord met ’n praesens indikatief vertaal. Die konstruksie van die Griekse protasis word gebruik met betrekking tot die toekoms (Blass, Debrunner & Funk, 1974:190). In Deuteronomium 18:9 word ’eccv en ’n aoristus konjunktief gebniik. Dit kan dui op iets wat in die toe­ koms lê (Blass, Debrunner & Funk, 1974:190). Hierdie voorbeeld is in die Hebreeus verwant aan tydaanduidende konstruksies, sodat die Griekse konstruk­ sie gepas is. In Deuteronomium 5:25 en 1 Samuel 19:11 word ’eccv en ’n aoristus konjunktief ook gebruik. In Genesis 24:42-44, Eksodus 7:27. 9:2-3 en 33:15, 1 Samuel 7:3, 2 Konings 10: 6 en Rigters 11:9 word ei egter met die praesens indikatief gebruik, wat op ’n werklikheid in die hede dui (Blass, Debrunner & Funk, 1974:188). In Genesis 27:46 word ei met die futurum indikatief gebruik. Die Hebreeus dui in dié geval inderdaad op die toekoms. Dieselfde gebeur in 2 Samuel 19:8 (MT). In Genesis 24:42-44, Eksodus 7:27. 9:2-3 en 33:15, 1 Samuel 7:3, 2 Konings 10: 6 en Rigters 11:9 word ei egter met die praesens indikatief gebruik, wat op ’n werklikheid in die hede dui (Blass, Debrunner & Funk, 1974:188). In Genesis 27:46 word ei met die futurum indikatief gebruik. Die Hebreeus dui in dié geval inderdaad op die toekoms. Dieselfde gebeur in 2 Samuel 19:8 (MT). Daar word ook ’n drietal dubbele voorwaardelike konstruksies aangetref met deelwoordfrases. In Genesis 24:49 word die eerste protasis ingelei deur “DX □"'Ê717 Q OE^en die tweede net deur In die eerste protasis word die deelwoord vertaal met ei met die praesens indikatief. In die tweede protasis word slegs ’ei 5ê |j t | gebruik. In Rigters 9:15 word in die eerste protasis die deelwoord vertaal met ei met die praesens indikatief. In die tweede protasis word slegs ’ei gebruik. Die He­ breeuse imperatief van die eerste apodosis word met 'n imperatief vertaal. In die tweede apodosis kan die Hebreeuse vorm 'n imperfektum of 'n jussief wees. Die LXX vertaal dit met 'n praesens optatief. In Genesis 43:4-5 word in die eerste ISSN 0258-2279 l.iteraior 15 (3) Nov. 1994:155-184 l.iteraior 15 (3) Nov. 1994:155-184 174 ISSN 0258-2279 H.F. 7.3.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste In Eksodus 31:14 word in die Hebreeus ’n deelwoordfrase gebmik in die plek van ’n protasis. Die OAV en NAV vertaal albei die konstmksie met ’n betreklike bysin, wat begin met “hy wat”. In Eksodus 21:15, 16 en 17 word drie bepalings aangetref wat met die deelwoordfrase begin. In al drie gevalle word betreklike bysinne ingelei deur “hy wat” in die OAV aangetref. In vers 16 word die tweede sin wat in die Hebreeus met ’n perfektum met waw-konsekutief volg, egter voorwaardelik vertaal: “of as hy in sy besit gevind word” . In die NAV word in al die gevalle ’n betreklike bysin wat met “wie” begin, ingelei. Hier word dus nie ’n antesedent, soos “hy”, voorsien nie. In Eksodus 22:19 (MT, Afrikaans vers 20) het die OAV weer ’n betreklik bysin met “hy wat, terwyl die NAV dit vertaal met “iemand wat” . In Eksodus 22:18 (MT) word die deelwoord na ^ 5 aangetref, met dieselfde pas- siewe konstmksie as in Eksodus 21:15-17 in die nasin. Die NAV en die OAV vertaal dit albei met “elkeen wat”. In Eksodus 31:14 word benewens die geval met ’n deelwoord waania reeds verwys is, ook ’n voorbeeld van die deelwoord 175 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-1X4 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus na t e aangetref. Ook hier vertaal die NAV en die OAV dit met “elkeen wat”. In Numeri 35:30 wyk die OAV af van die patroon wat tot dusver opgemerk is deur die deelwoordfrase voorwaardelik te vertaal. “As iemand ’n mens dood- slaan, moet die moordenaar op verklaring van getuies doodgeslaan word.” Die NAV vertaal egter met “enigeen wat”. In Levitikus 7:25 het die OAV “elkeen wat” en die NAV “iemand wat”. na t e aangetref. Ook hier vertaal die NAV en die OAV dit met “elkeen wat”. In Numeri 35:30 wyk die OAV af van die patroon wat tot dusver opgemerk is deur die deelwoordfrase voorwaardelik te vertaal. “As iemand ’n mens dood- slaan, moet die moordenaar op verklaring van getuies doodgeslaan word.” Die NAV vertaal egter met “enigeen wat”. In Levitikus 7:25 het die OAV “elkeen wat” en die NAV “iemand wat”. Wat die dubbele wet in Numeri 19:11-13 betref, vertaal die OAV die deelwoord­ frase in vers 11 met “die een wat” en die deelwoord na t e in vers 13 met “elkeen wat”. Die NAV het onderskeidelik “iemand wat” en “elkeen wat”. 7.3.2 Verhalende kontekste Wat verhalende kontekste betref, word in die Hebreeus in al die gevalle die deelwoord na die nonnale voorwaardelike partikels gebruik; daarom sou ’n mens verwag dat die vertalings dit ook voorwaardelik sal hanteer. In Eksodus 8:17 vertaal die OAV die protasis en apodosis in die teenwoordige tyd, terwyl die NAV die apodosis met die toekomende tyd vertaal. In Eksodus 2:27-29, 9:2-3, Deuteronomium 5:25 en 2 Samuel 19:8 (MT) het albei die protasis in die hede en die apodosis in die toekoms. In Genesis 27:46 het albei ’n teenwoordige tyd in die protasis, met ’n vraag in die hede in die apodosis. In 1 Samuel 7:3, Eksodus 33:15 en 2 Konings 10:6 het albei die teenwoordige tyd in die protasis met ’n bevel in die apodosis, in aansluiting by die Hebreeus. In 1 Samuel 19:11 het albei die protasis en apodosis in die hede. In Rigters 11:9 het albei die protasis in die hede. Die OAV het ook die apodosis in die hede. Die NAV plaas die apodosis voorop en verander dit in ’n vraag in die hede. In Deuteronomium 18:9 is die konstruksie verwant aan tydaanduidende sinne. Die OAV vertaal dit voorwaardelik, met “as” en ’n teenwoordige tyd in die protasis en met “moet” in die apodosis. Die NAV vertaal dit tydaanduidend, met dieselfde tye as die OAV. In Genesis 24:42-44 word ’n versoek gestel, ingelei deur X 3 - ^]E7^“DX en ge­ volg deur ’n deelwoord. Die OAV vertaal dit voorwaardelik, met sowel die protasis as apodosis in die hede. Die NAV vertaal die protasis as ’n selfstandige versoek en hanteer die apodosis in ’n aantal selfstandige sinne. Die deelwoord­ konstruksie word gebmik om ’n beleefde versoek te stel, sodat die NAV se interpretasie van die Hebreeus in orde is. Daar word ’n ook ’n drietal dubbele voorwaardelike konstruksies aangetref met deelwoordfrases. In Genesis 24:49 word die eerste protasis ingelei deur "DX en die tweede net deur X ^ D X ). Die OAV en NAV vertaal albei voorwaardelik, met ’n teenwoordige tyd in die protases en bevele in die apodoses. In Rigters 9:15 het die OAV die teenwoordige tyd in die protases en bevele in die apodoses. Die NAV het ook teenwoordige tye in die protases, maar kwalifiseer dit modaal met “wil” en “kan”. In die eerste protasis is ook ’n bevel, maar die tweede word in die toekomende tyd gestel. 7.3.1 Voorwaardelike konstruksies in wetskontekste Wat komplekse wette betref, word in Levitikus 15:27 ’n nadere geval gespe- sifiseer deur t e met die deelwoord. Die OAV en NAV het “elkeen wat”. In Eksodus 21:12-14 word die hoofvoorwaarde gestel deur ’n deelwoordfrase opge- volg deur ’n perfektum met waw. Die OAV vertaal met “hy wat” en die NAV met “wie”. In Levitikus 15:2 word ’n voorwaardelike konstruksie in die NAV nie-voor- waardelike vertaal, net soos die Vulgaat in hierdie geval doen. Die Vulgaat het ’n betreklike konstruksie, terwyl die NAV die kasui'stiese wet apodikties maak. In vers 6 en 7 het die Hebreeus die deelwoord met die lidwoord. Die OAV vertaal met “die een wat”, terwyl die NAV dit vertaal met “wanneer iemand”. Aangesien gevalle soos hierdie ook verwant kan wees aan tydaanduidende kon­ struksies, is die vertaling wel verstaanbaar, maar dit wyk af van die algemene patroon om deelwoordfrases betreklik te vertaal. In vers 10 word die deel­ woordfrase met ‘T’S ook met “elkeen wat” vertaal in die OAV en die NAV en die deelwoordfrase wat daarop volg met “die een wat” in die OAV en met “enig- iemand wat” in die NAV. In Levitikus 22:4 het die OAV “niemand ... wat” en “hy wat”. In die eerste geval het die NAV “geen ... wat”. Die tweede geval word egter voorwaardelik vertaal in ’n konstruksie wat deurloop tot in vers 6. In Levitikus 15:19-24 vertaal die OAV die drie deelwoordfrases met “elkeen wat”. Die NAV het “enigiemand wat” in vers 19. Die twee deelwoordfrases van vers 21-22 word in een gekombineer en vertaal met “enige persoon wat”. Die mees algemene is dat die Hebreeuse deelwoordkonstniksies in die twee Afrikaanse vertalings betreklik vertaal word. Voorwaardelike konstruksies word in die OAV aangetref in Eksodus 21:16 en Numeri 35:30. In Levitikus 15:6-7 word die Hebreeuse deelwoordfrase deur die NAV tydaanduidend vertaal met “wanneer”. Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 176 H.F. van Rooy 7.3.2 Verhalende kontekste In Genesis 43:4-5 word in die eerste protasis die deelwoord na T [t^ - DX aangetref en in die tweede die­ selfde deelwoord na ^[3'lX- D X y Albei die vertalings vertaal die protases met die hede en die apodoses met die toekoms. Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 177 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus Die Hebreeuse deelwoorde in verhalende kontekste word deurlopend voor­ waardelik vertaal in die OAV en die NAV, met gewoonlik ook die protasis in die teenwoordige tyd, wat mooi aansluit by die Hebreeus. Die geval in Deuterono­ mium 18:9, wat aan tydaanduidende sinne verwant is, word deur die NAV met ’n tydaanduidende sin vertaal. Ook in Genesis 24:42-44 word ’n voorwaardelike konstruksie op ’n sinvolle wyse nie-voorwaardelik deur die NAV vertaal. Wat onwerklike voorwaardelike konstruksies betref, word in 2 Samuel 18:12 ’n nominale sin met ’n deelwoord in die protasis aangetref na In hierdie geval dui die protasis op die hede en die apodosis op die toekoms. Die OAV vertaal die protasis met “al kon ...” en die apodosis met “sou ...” Die NAV het “al sou ...” en “sou ...” In 2 Konings 3:14 vertaal die OAV die protasis met “as ... nie gehad het nie”, en die apodosis met “sou”. Die NAV vertaal met “as dit nie was dat ...” en die apodosis met “sou ...” In albei gevalle word die “sou” ge­ bruik om die onwerklike aard van die voorwaarde aan te dui. 9. Samevatting Om die samevatting te vergemaklik, word in ’n tabel ’n oorsig gegee van die verskillende konstruksies met die vertaling daarvan in die vier vertalings onder bespreking. In die uiteensetting word slegs gelet op die vertaling van die protasis of die frase wat in die plek van ’n protasis gebruik word. 9.1 Die deelwoord op sy eie in wetskontekste Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks. 31:14 Deelwoord i.p.v. protasis Deelwoord Betreklik, fut exactum Betreklik, “hy wat” Betreklik, “hy wat” Eks. 21:15 Deelwoord i p.v. protasis Betreklik, praesens indikatief Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “hy wat” Betreklik, “wie” Eks. 21:16 Deelwoord i p.v. protasis Betreklik, 5; ’eáv aoristus konjunktief Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “hy wat” Betreklik, “wie” Eks. 21:17 Deelwoord i.p.v. protasis Deelwoord Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “hy wat” Betreklik, “wie” Eks. 22:19 Deelwoord i.p.v protasis Deelwoord Betreklik, praesens ind Betreklik, “hy wat” Betreklik, “iemand wat” 178 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 178 H.F. van Rooy 9.2 Die deelwoord na in wetskontekste Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks 22:18 Deelwoord frase na b 5 Deelwoord Betreklik, perfektum konj., b i nie vertaal Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat" Eks. 31:14 Deelwoord­ frase na b'D Jtc^ en betreklike bysin na 05. Betreklik, futurum exactum, b s nie vertaal Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat” Num. 35:30 Deelwoord­ frase na b s 7toc<; en betreklike bysin na cx; Frase vertaal met homicida Voorwaardelik, “as iemand” Betreklik, “enigeen wat” Lev. 7:25 Deelwoord­ frase na b 5 not; en betreklike bysin na i*;. Voorwaardelik, si met imperfektum konjunktief Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “iemand wat” 9.3 Die deelwoord in die eerste protasis van dubbele wette Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Nuni 19:11-13 Deelwoord­ frase in dubbele wet Deelwoord Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “die een wat” Betreklik, “elkeen wat” 9.4 Die deelwoord in komplekse wette Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks. 21:12 Hoofvoor­ waarde deel­ woordfrase Voorwaarde­ lik, ’eáv en aoristus kon­ junktief Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “hy wat” Betreklik, “wie” Lev. 15:27 Ondergeskik­ te wet, b S met deel­ woord m ? en deelwoord met lidwoord Betreklik, quicumque, futurum exactum Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat” H.F. van Rooy 9.2 Die deelwoord na in wetskontekste Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks 22:18 Deelwoord frase na b 5 Deelwoord Betreklik, perfektum konj., b i nie vertaal Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat" Eks. 9. Samevatting 31:14 Deelwoord­ frase na b'D Jtc^ en betreklike bysin na 05. Betreklik, futurum exactum, b s nie vertaal Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat” Num. 35:30 Deelwoord­ frase na b s 7toc<; en betreklike bysin na cx; Frase vertaal met homicida Voorwaardelik, “as iemand” Betreklik, “enigeen wat” Lev. 7:25 Deelwoord­ frase na b 5 not; en betreklike bysin na i*;. Voorwaardelik, si met imperfektum konjunktief Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “iemand wat” 9.2 Die deelwoord na in wetskontekste bysin na i*;. imperfektum konjunktief wat” 9.3 Die deelwoord in die eerste protasis van dubbele wette Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Nuni 19:11-13 Deelwoord­ frase in dubbele wet Deelwoord Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “die een wat” Betreklik, “elkeen wat” 9.4 Die deelwoord in komplekse wette Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks. 21:12 Hoofvoor­ waarde deel­ woordfrase Voorwaarde­ lik, ’eáv en aoristus kon­ junktief Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “hy wat” Betreklik, “wie” Lev. 15:27 Ondergeskik­ te wet, b S met deel­ woord m ? en deelwoord met lidwoord Betreklik, quicumque, futurum exactum Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat” 9.4 Die deelwoord in komplekse wette Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks. 21:12 Hoofvoor­ waarde deel­ woordfrase Voorwaarde­ lik, ’eáv en aoristus kon­ junktief Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “hy wat” Betreklik, “wie” Lev. 15:27 Ondergeskik­ te wet, b S met deel­ woord m ? en deelwoord met lidwoord Betreklik, quicumque, futurum exactum Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat” Literator 15 (3) Nov. 1)94:155-1 H4 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1)94:155-1 H4 ISSN 0258-2279 179 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus Lev. 15:10 Ondergeskik­ te wet, *73 met deel­ woord na$ en deelwoord met lidwoord Betreklik, futurum exac­ tum, nie vertaal Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “elkeen wat" Lev. 15:19 Ondergeskik­ te wet, met deel­ woord ncu; en deelwoord met lidwoord Betreklik, perfektum konjunktief, omnis qui Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “enigiemand wat” Lev. 15:21 Ondergeskik­ te wet, b'Z met deel­ woord rnic, &; ectv met die aoristus konjunktief Betreklik, perfektum konj. 7 3 nie vertaal Betreklik, “elkeen wat” Betreklik, “enige persoon wat” Lev. 15:6 Deelwoord met lidwoord Deelwoord met lidwoord Voorwaardelik, si met perfek­ tum konjunktief Betreklik, “die een wat” Tydaanduidend, “wanneer iemand” Lev. 15:7 Deelwoord met lidwoord Deelwoord met lidwoord Betreklik, perfektum konjunktief Betreklik, “die een wat" Tydaanduidend, “wanneer iemand” Lev. ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 9. Samevatting 15:10 Deelwoord met lidwoord Deelwoord met lidwoord Betreklik, per­ fektum kon­ junktief Betreklik, “die een wat” Betreklik, “enigiemand wat”“ Wat wetskontekste betref, gebeur dit baie gereeld in al vier die vertalings dat deelwoordfrases met betreklike konstruksies vertaal word. Die Vulgaat het 'n hele aantal voorwaardelike konstruksies, terwyl die LXX dikwels deelwoord- konstruksies gebmik. Die LXX het egter soms voorwaardelike konstruksies in die geval van komplekse wette. Die OAV het ook enkele voorwaardelike ver­ talings. In die geval van al die vertalings is die vertaling egter so gedoen dat dit blyke gee van ’n goeie insig in die Hebreeuse konstruksies wat gebmik is. Die Hebreeus is in nie een van die vertalings bloot slaafs en letterlik vertaal nie. Ver­ al die Vulgaat munt uit in die verskeidenheid vcrtalingsmoontlikliede wat gebruik is, in aansluiting by die beoordeling wat van die vertaling gegee is ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 180 H.F. van Rooy 9.5 Die deelwoord in verhalende kontekste: enkele voorwaardelike konstruksies Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Eks. 8:17 Deelwoord na p x , pro­ tasis na DX Voorwaarde- lik,’eáv en ’n praesens konjunktief Voorwaardelik, perfektum konjunktief Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Eks 9:2-3 Deelwoord in protasis na DX Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, praesens indikatief Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Eks. 7:27 Deelwoord in protasis na DX Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, perfektum konjunktief Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Rig. 11:9 Deelwoord in protasis na DX Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, praesens indikatief Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Deut. 18:9 Deelwoord in protasis na Voorwaarde­ lik,’eáv en ’n aoristus konjunktief Temporeel, quando, futu­ rum simplex Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Gen 27:46 Deelwoord in protasis na DX Voorwaar­ delik, ei met fijturum indikatief Voorwaardelik, perfektum konjunktief Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd 1 Sam. 7:3 Deelwoord in protasis na DX Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, praesens indikatief Voorwaarde­ lik, teen­ woordige tyd Voorwaarde­ lik, teen­ woordige tyd Deut. 5:25 Deelwoord in protasis na DX Voorwaarde­ lik, ’eáv en ’n aoristus konj. 9. Samevatting Voorwaardelik, futurum exactum Voorwaarde­ lik, teen­ woordige tyd Voorwaarde­ lik, teen­ woordige tyd 1 Sam 19:11 Deelwoord in protasis na DX Voorwaarde­ lik, 'eócv en ’n aoristus konj Voorwaardelik, futurum exactum Voorwaarde­ lik, teen­ woordige tyd Voorwaarde­ lik, teen­ woordige tyd Literator 15 (3) Nov 1994:155 184 ISSN 0258-2279 181 Die deelwoord in verhalende kontekste: enkele voorwaardelike konstruksies ISSN 0258-2279 181 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus 2 Kon. 10:6 Deelwoord in tweede sin van protasis na DX Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, praesens indikatief Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd Eks. 33:15 Deelwoord in protasis na □K Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, praesens indikatief Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd Gen. 24:42- 44 Deelwoord in protasis na -□x x j Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaardelik, perfektum indikatief Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd Nie voor­ waardelik, versoek 2 Sam. 19:8 Deelwoord in protasis na -•o 'ijrp x Voorwaarde­ lik, ei met futurum indikatief Voorwaardelik, perfektum konjunktief Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd Voorwaarde­ lik, teen- woordige tyd 9.6 Die deelwoord in verhalende kontekste: dubbele voorwaardelike konstruksies Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV Rig 9:15 Deelwoord in eerste protasis na DK Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaarde­ lik, praesens indikatief Voorwaar­ delik, teen- woordige tyd Voorwaar­ delik, teen- woordige tyd Gen 24:49 Deelwoord in eerste protasis na □X Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaar­ delik, praesens indikatief Voorwaar­ delik, teen- woordige tyd Voor­ waardelik, teenwoordige tyd Gen. 43:4-5 Deelwoord in protasis na - m n ’fjp K Voorwaarde­ lik, ei met praesens indikatief Voorwaarde­ lik, praesens indikatief Voorwaar­ delik, teen- woordige tyd Voorwaar­ delik, teen­ woordige tyd Die deelwoord in verhalende kontekste: dubbele voorwaardelike konstruksies ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 182 ISSN 0258-2279 H.F. van Rooy 9.7 Die deelwoord in verhalende kontekste: onwerklike voorwaardelike konstruksies Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV 2 Sam. 18:12 Deelwoord in protasis na lb Nie voor­ waardelik, neweskikking Voorwaardelik, imperfektum konjunktief Voorwaar­ delik, on- werklik Voorwaar­ delik, on- werklik 2 Kon. 3:14 Deelwoord in protasis na Toegewend Voorwaardelik, imperfektum konjunktief Voorwaar­ delik, on- werklik Voorwaar­ delik, on- werklik In verhalende kontekste word die Hebreeuse deelwoordfrases in nonnale voorwaardelike konstruksies na nonnale voorwaardelike partikels aangetref. Al vier die vertalings gebruik oorwegend voorwaardelike konstniksies. 9. Samevatting Al vier gee ook blyke daarvan dat hulle besef het dat die Hebreeuse protases gewoonlik op die hede slaan. Die gebniik van die verskillende tye en modi van die werk- woorde wat in die LXX en die Vulgaat in protases gebruik is, dui ook op ’n goeie insig in die verskillende interpretasiemoontlikhede van die Hebreeus. 9.7 Die deelwoord in verhalende kontekste: onwerklike voorwaardelike konstruksies Teks Hebreeus LXX Vulgaat OAV NAV 2 Sam. 18:12 Deelwoord in protasis na lb Nie voor­ waardelik, neweskikking Voorwaardelik, imperfektum konjunktief Voorwaar­ delik, on- werklik Voorwaar­ delik, on- werklik 2 Kon. 3:14 Deelwoord in protasis na Toegewend Voorwaardelik, imperfektum konjunktief Voorwaar­ delik, on- werklik Voorwaar­ delik, on- werklik 9.7 Die deelwoord in verhalende kontekste: onwerklike voorwaardelike konstruksies In verhalende kontekste word die Hebreeuse deelwoordfrases in nonnale voorwaardelike konstruksies na nonnale voorwaardelike partikels aangetref. Al vier die vertalings gebruik oorwegend voorwaardelike konstniksies. Al vier gee ook blyke daarvan dat hulle besef het dat die Hebreeuse protases gewoonlik op die hede slaan. Die gebniik van die verskillende tye en modi van die werk- woorde wat in die LXX en die Vulgaat in protases gebruik is, dui ook op ’n goeie insig in die verskillende interpretasiemoontlikhede van die Hebreeus. Dit is opmerklik dat die NAV die minste van voorwaardelike vertalings gebruik maak in die gevalle waar deelwoordfrases in die plek van protases gebruik word, veral in die lig daarvan dat die NAV probeer het om betekenis duidelik weer te gee. In kasui'stiese wette sou voorwaardelike vertalings gepas wees, maar die NAV het nie die weg opgegaan om deelwoordfrases konsekwent met protases te vervang nie. Tog slaag die NAV daarin om die Hebreeuse konstruksies maklik verstaanbaar weer te gee. Bartsch, Renate, 1976 The Grammar o f AJverbials. Amsterdam : North Holland (North- Holland Linguistic Series 16.) g Bartsch, Renate, 1976 The Grammar o f AJverbials. Amsterdam : North Holland (North- Holland Linguistic Series 16.) Blass, F., Debrunner, A & Funk, R W 1974. A Greek Grammar o f the New Testament and Other liarly Christian Literature. Chicago : University Press. Bybel. 1976. Die Hybei. dit is die ganse heilige Skrif wat al die kanonieke boeke van die Ou en Nuwe Testament bevat Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-Afrika. (OAV.) Bybel. 1983. Die Bybel nuwe vertaling Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-Afrika. (NAV.) Driver, S.R 1892 (1969). A Treatise on the Use o f the Tenses in Hebrew. Oxford : Claren­ don Friedrich, P. 1884 Die hebrdische Conditionalsatze. Kónigsberg : Albertus-Universitát Bibliografie Bartsch, Renate, 1976 The Grammar o f AJverbials. Amsterdam : North Holland (North- Holland Linguistic Series 16.) g Blass, F., Debrunner, A & Funk, R W 1974. A Greek Grammar o f the New Testament and Other liarly Christian Literature. Chicago : University Press. Bybel. 1976. Die Hybei. dit is die ganse heilige Skrif wat al die kanonieke boeke van die Ou en Nuwe Testament bevat Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-Afrika. (OAV.) p y g p Bybel. 1983. Die Bybel nuwe vertaling Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-Afrika. (NAV.) Driver, S.R 1892 (1969). A Treatise on the Use o f the Tenses in Hebrew. Oxford : Claren­ don Friedrich, P. 1884 Die hebrdische Conditionalsatze. Kónigsberg : Albertus-Universitát Literator 15 (3) Nov. 1994:155-184 ISSN 0258-2279 183 Voorwaardelike konstruksies in Bybelse Hebreeus Gesenius, W. & Kautzsch, E. 1966. Gesenius’ Hebrew Grammar. 2nd. ed (Translator A.E. Cowley.) Oxford : Clarendon. y ) Gildersleeve, B.L. & Lodge, G. 1965. Gildersleeve's Latin Grammar. London : Macmilla Kedar, B. 1988. The Latin Translations. In: Mulder, M.J. Mikra Text, Translation, Reading and Interpretation o f the Hebrew Bible in Ancient Judaism and Fxtrly Christianity. (Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 2.1.) p. 299-338. Niccacci, A. 1990. The Syntax o f the Verb in Classical Hebrew Prose. (Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 86.) Sheffield : JSOT Press. pp ) Ponelis, F A. 1979. Afrikaanse sintaksis Pretoria : Van Schaik f Rahlfs, A. 1965. Septuaginta I Stuttgart : Wiirttembergische Bibelanstalt (LXX) Tov, E. 1988. The Septuagint. In: Mulder, M.J. Mikra. Text, Translation, Reading and Interpretation o f the Hebrew Bible in Ancient Judaism and fuirly Christianity. (Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 2.1) p 161-188. Van Leeuwen, C. 1973. Die partikel DX Oudtestamentische Studiën, XVII: 15-48. Van Rooy, H.F. 1990 Voorwaardelike sinne in Bybelse Hebreeus. (Ongepubliseerde navor- singsverslag vir die RGN.) Potchefstroom. Van Rooy, H.F. 1990 Voorwaardelike sinne in Bybelse Hebreeus. (Ongepubliseerde navor- singsverslag vir die RGN.) Potchefstroom. g g Watts, J.W, 1964. A Survey o f Syntax in the Hebrew Old Testament. Grand Rapids, Michi­ gan : Eerdmans. Watts, J.W, 1964. A Survey o f Syntax in the Hebrew Old Testament. Grand Rapids, Michi­ gan : Eerdmans. g Weber, R. 1985. Biblia sacra iuxta vulgatam versionem I Stuttgart : Deutsche Bibel- gesellschafl Weber, R. 1985. Biblia sacra iuxta vulgatam versionem I Stuttgart : Deutsche Bibel- gesellschafl Waltke, B K. Gesenius, W. & Kautzsch, E. 1966. Gesenius’ Hebrew Grammar. 2nd. ed (Translator A.E. Cowley.) Oxford : Clarendon. , g , Kedar, B. 1988. The Latin Translations. In: Mulder, M.J. Mikra Text, Translation, Reading and Interpretation o f the Hebrew Bible in Ancient Judaism and Fxtrly Christianity. (Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 2.1.) p. 299-338. ISSN 0258-2279 Literator IS (3) Nov. 199-4:155-184 Bibliografie & O’Connor, M 1990 An Introduction to Biblical Hebrew Syntax Winona Lake, Indiana : Eisenbrauns. Waltke, B K. & O’Connor, M 1990 An Introduction to Biblical Hebrew Syntax Winona Lake, Indiana : Eisenbrauns. ISSN 0258-2279 Literator IS (3) Nov. 199-4:155-184 184 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/683/853

Afrikaans

A bstract Die verdwaalde land was written by Abraham Phillips, a so-called Co­ loured man fro m a South African working class background; som eone who has no knowledge o f literary conventions. The question arises: how can such a text be read without its uniqueness being affected by biased preconceptions? This article shows that post-slruclurally inspired theories on colonial discourse reveal perspectives on the com plexity within the sim plicity o f this story. In this analysis o f D ie verdwaalde land particular emphasis is placed on identifying the fram ing strategies through which images and presentations o f the S e lf and Other are created. Literary conventions are exposed as mechanisms which demarcate meaning, which in principle do not differ much fro m the m anipulative strategies which define identity in the real world. Irrespective o f nationality and time the line at which light racc meets dark is the line at which human sociality is found at the lowest ebb; and wherever that line conies into existence there arc found the darkest shadows which we humans have cast by our injustice and egoism across the earth. Olive Schreiner - Thoughts on South A frica No. 2 Aug. 1993 No. 2 Aug. 1993 LITERATOR 14 ISSN 0258-2279 Marion Hattingh Rcferaat gelcwer op Stellenbosch by die A L V -Kongrcs, Oktobcr 1992 2. Resepsie Die andersheid van Die verdwaalde land kan ook afgelees word uit die leesbenadering van kritici in resensies en ander kommentaar wat oor die werk verskyn het. Die meeste kritici plaas 'n sinopsis van die verhaal voorop en vul dit dan aan met politieke kommentaar sonder om tot tekstuele analise oor te gaan. Die eenvoud van die vertelling word benadruk en daardeur word geïmpliseer dat so 'n "pront" "relaas", "naïewe vertelkuns, sal party sê" (Weideman, 1992), so onmiddellik "met onopgesmukte joemalistieke direktheid" (Hough, 1992), "een- voudig en reguit" (Pakendorf, 1992) praat, dat kritiese tekstuele analise nie nodig is nie. Weideman (1992:7) sien egter die ontmaskeringsfunksie van Phillips se sobere verhaal raak: Die verskyning daarvan keer alle definisies van ‘boek’ en ‘skryw er’ om. Sien, Phillips is nie 'n skryw er nie, en Die verdwaalde land ook nie 'n boek nie. Dis wel Abraham en sy m ense - almal wat nie mag het nie (wat nog te sê die mag van die woord) - se storie (1992:7). In Igna Schneider se bespreking in (1992a: 11, 1992b:7) word daar na Phillips se verhaal as geskiedskrywing verwys, terwyl Barrie Hough dit in sy /«.v/g-resensie "altematiewe geskiedenis" noem (Hough, !992:B3). Hy prys die skrynende eerlikheid daarvan as "dokument". Ook Hilda Grobler (1992:5) lê in haar bespre­ king van die boek sterk klein op die dokumentêre waarde daarvan. Haar tipering van die verhaal as "in direkte teenstelling met die fiksionele verwerkings aan die een kant en die suiwer dagboek aan die ander" dui daarop dat dit vir die kritikus problematies was om vas te stel presies watter soort genre hier ter sake is. In Igna Schneider se bespreking in (1992a: 11, 1992b:7) word daar na Phillips se verhaal as geskiedskrywing verwys, terwyl Barrie Hough dit in sy /«.v/g-resensie "altematiewe geskiedenis" noem (Hough, !992:B3). Hy prys die skrynende eerlikheid daarvan as "dokument". Ook Hilda Grobler (1992:5) lê in haar bespre­ king van die boek sterk klein op die dokumentêre waarde daarvan. Haar tipering van die verhaal as "in direkte teenstelling met die fiksionele verwerkings aan die een kant en die suiwer dagboek aan die ander" dui daarop dat dit vir die kritikus problematies was om vas te stel presies watter soort genre hier ter sake is. 1. Inlciding Binne die konteks van die Afrikaanse letterkunde is Die verdwaalde land van Abraham Phillips in verskillende opsigte anders. As outobiografiese vertelling deur iemand met geen kennis van literêre tradisies en konvensies nie, is dit uniek. As kroniek van die lewens van mense wie se stemme tot dusver nog selde sonder 37 die bemiddeling van wit skrywers in die Afrikaanse prosa gehoor is, lewer dit 'n waardevolle bydrae. Die dringendheid waarmee Phillips die waarheid as storie vertel - sy enigste uitweg in 'n werklikheid waarin waarheid aan hom as verdigsel voorgehou word - lewer skerp kommentaar op die tegnies-teoretiese beheptheid van baie hedendaagse Afrikaanse prosai'ste. Ook binne die Afrikaanse literêre bediyfswêreld van 'n veranderende Suid-Afrika is dié boek iets besonders; die verhaal is geskryf deur 'n plattelandse bruin man uit die werkersklas, keurig uit- gegee deur 'n onafhanklike wit uitgewer en van ekstrateks voorsien deur 'n bekende wit kanonskrywer. 3. Brink se voorwoord Libertyn (1992:35) spreek bedenkinge uit oor André P. Brink se voorwoord waarin hy verskeie "sitate" teen Phillips se boek "aangooi" en op dié manier dit binne die raamwerk van die Europese literêre tradisie plaas en evalueer. Daarteenoor redeneer Barrie Hough dat die voorwoord insiggewend is, veral in 38 soverre dit die brief insluit wat Phillips saam met sy manuskrip gestuur het. Hy beskou die voorwoord as 'n "uiters doeltreffende metateks". Herlees 'n mens Brink se voorwoord nadat jy die verhaal gelees het, kontrasteer die wêreld van die professor in letterkunde skerp met dié van Phillips, iemand wat die literatuur as laaste, desperate opsie in sy soeke na waarheid en geregtigheid sien. Stilistiese verskille fimksioneer hier metonimies ten opsigte van kulturele verskille. Teenoor Phillips se pretensielose skryfwyse val Brink se verhewe stylaard op in uitdrukkings soos: "met die hand beskrewe", "prekêre oorgang", "weewekkende leesstof' en "soos die leser dieper in die kolk van die teks inge- suig word". Met die voorwoord raam {frame) Brink Die verdwaalde land met sy sienings van die waarde van die boek vir die Afrikaanse letterkunde binne die huidige politieke oorgangstyd in Suid-Afrika. Sy defïniëring van Phillips as "stemlose" en "ongeslypte diamant", openbaar egter terselfdertyd sy eie bevoor- regte posisie as bekende akademikus en skrywer in 'n beskermheerrol, sodat daar onvermydelik 'n hiërargiese verhouding tussen voorwoord en verhaalteks ont- staan. Uit hierdie implisiete gesprek tussen voor- en hoofteks is veel betekenis te liaal. Die voorwoord funksioneer as supplement, 'n aanhangsel wat die verhaal wil toelig en vir die leser verstaanbaar maak, maar wat, uiteindelik deur die ver­ haal wat dit raam, self geraam word. Brink se voorwoord bevestig die groot sosio-politieke afstand tussen verskillende gemeenskappe in Suid-Afrika, maar signaleer sy inleiding, sáám met Phillips se verhaal gelees nie dalk ook 'n weder- sydse uitreik na mekaar, die begin van '11 nuwe identiteitsomskrywingsproses eie aan 011s tyd nie? Dit is juis die interaksie tussen die voorwoord en die verhaalteks wat die belangrikheid van identiteit as tekstuele konstruksie vir die interpretasie van Die verdwaalde land laat opval en dit is in die perspektief waarin die res van die bespreking staan. 4. Self en Ander as taalkonstruksies Om Die verdwaalde land as meer as net 'n eenvoudige, algemeen menslike verhaal te lees, word myns insiens moontlik binne die konteks van teorieë oor die Self en die Ander in die koloniale en postkoloniale diskoers. In die kennismaking tussen Europeers en sogenaamde nie-Europeërs (en in sommige gevalle nog selfs voor dié ontmoeting) het Europese skrywers, filosowe, wetenskaplikes en kunste- naars konstruksies van ’n Ander gemaak. Hierdie Andersheid is geskep deur, maar het ook die agtergrond verskaf vir artikulasies van kulturele identiteit deur die Weste (Corbey & Leerssen, 1991 :vi). Die konsep van die Ander kan omskryf word as beelde en voorstellings wat mense kategoriseer in terme van werklike en toegeskrewe verskille in vergelyking met '11 sentraal gestelde Self (Miles, 1989:11). Uit so '11 omskrywing blyk reeds die implisiete dialektiek tussen Self en Ander, waardeur die toegerekende eien- skappe van die Ander die teenoorgestelde eienskappe van die Self oproep en om- 39 gekeerd. So dien 'n negatiewe representasie van die Ander altyd ook reeds as definiëring en legitimering van wat beskou word as die positiewe kwaliteite van sowel die skrywer oor die Ander as sy teikenlesers. Die voorkoms en gedrag van sogenaamde nie-Westerlinge word strategies op so 'n wyse voorgestel dat dit by voorbaat toekomstige interaksie en reaksie bepaal (Miles, 1989:11). Represen- tasies van die Ander is dinamies en word onder meer bei'nvloed deur die konteks waarin die voorstellings geskep word en die kriteria waarvolgens dit beoordeel en aangepas word (Miles, 1989:12, 20). In die verband lewer studies oor Euro- pese en Britse kolonialisme en hoe die Ander in verskillende kultuuruitings vasgelê is (bv. in geskiedskrywing, literatuur, kuns, antropologie, strokiesprente, musiek en reklame) boeiende studiemateriaal (vgl. byvoorbeeld Gates, 1985; Nederveen Pieterse, 1990; Miles, 1989; Ashcroft el al., 1989; Corbey & Leers- sen, 1991; Mudimbe, 1988; Appiah, 1992; Praeg, 1992). Uit analises van koloniale diskoers blyk dit dat die idee van ras gedurende die tydperk sedert die laat-negentiende eeu tot en met die heifte van die twintigste eeu heg verweef geraak het met voorstellings van mense uit Afrika as die Ander. In die Europese geskiedenis het ras aanvanklik volk beteken, maar teen die einde van die agtiende eeu is nuwe betekenis aan die begrip ras toegeken met die ontwikkeling van teorieë oor ras in die natuurwetenskap. 4. Self en Ander as taalkonstruksies Ras het in daardie tyd begin verwys na 'n biologiese menstipe en die wetenskap het hom in daardie stadium ten doel gestel om nie slegs die eienskappe van elke ras te beskryf nie, maar om ook 'n hiërargiese ontwikkeling tussen rasse aan te dui (Miles, 1989:32). Vroeëre voorstellings van die Ander as wreed, barbaars en onbeskaafd is in dié tydperk ‘verwetenskaplik’ (Miles, 1989:33; Nederveen Pieterse, 1990:46). Ras- seteorieë wou indertyd stands- en klasseverskille deur die konsep ras verklaar. Die oplewing van rasseteorieë was simptomaties van 'n onderliggende klasse- stryd; die idee ras is geskep deur 'n akademiese elite wat die destyds onsekere status van die Europese aristokrasie wou herstel (Nederveen Pieterse, 1990:50). Naas die wetenskap het ook die godsdiens en filosofie in die agtiende en negentiende eeue 'n bydrae gelewer tot die daarstel van negatiewe persepsies van die Ander. Die vloek van Gam wat deur die Kerk van Augustinus as regverdiging vir slawemy (van wit en swart) gebruik is, word in dié, tyd aangepas as argument om slawemy van swart Afrikane te legitimeer; Afrika word as die tot ewige diensbaarheid veroordeelde kontinent uitgebeeld (Nederveen Pieterse, 1990:44). Kant, wat as een van die grondleggers van die begrip ras beskou word, was een van die eerste groot Europese filosowe wat die konsep ras aan intelligensie verbind het (Gates, 1985:10; Nederveen Pieterse, 1990:49). Binne die raamwerk van sy dialektiese heer-slaaf-onderskeiding, beskou Hegel swart mense as wild, sonder die vermoë om te ontwikkel en sonder 'n geskiedenis (Nederveen Pieterse 1990:34). Uit 'n agtemaperspektief is dit duidelik dat sowel die Hegeliaanse heer-slaaf-dialektiek, as die Marxistiese aandrang op die verandering van die 40 posisie van die verdruktes (volgens Europese model), staan in die teken van kolonialistiese denke (Young, 1990:2-3). Hoewel agtiende- en negentiende-eeuse opvattings oor ras deesdae algemeen as pseudo-wetenskaplike Westerse narsisme beskou word, oefen baie aspekte daarvan steeds 'n invloed uit op sosiale verhoudings (Miles, 1989:12). Dit is die gevolg van stereotipering van die Ander wat nie net sekere rolverwagtinge toeken nie, maar ook implikasies inhou vir die selfbeeldvorming van wit en swart in die samelewing (Perkins, 1979:142-143). Stereotipering hou direk verband met ideo- logiese stryd en vervul 'n belangrike funksie om deur middel van oorvereenvou- diging, verwringing en veralgemening die hegemonie van een kultuur bo 'n ander as legitiem voor te stel (Nederveen Pieterse, 1990:11-12). In dié opsig speel stereotipes 'n groot rol in alle kultuuruitings, van letterkunde tot die reklamewese. 4. Self en Ander as taalkonstruksies Beeldvorming en stereotipering van ander is nie eie aan een bepaalde groep nie, maar dié groep wat oor die meeste mag beskik, het ook die mag om die ander op die omvangrykste en doeltreffendste wyse te definieer (JanMohamed, 1985:82). Gedurende die afgelope twee dekades ontwikkel die opvatting van Andersheid tot 'n fundamentele kategorie van ervaring en nadenke en word dit 'n belangrike invalshoek vir studies in uiteenlopende terreine van die geestes- en mensweten- skappe, byvoorbeeld in die psigologie, filosofie, antropologie, geskiedskrywing, vrouestudies en die literatuurstudie. 'n Bewuswording van die Ander se uitslui- ting deur Eurosentriese kultuurvoorstellings, rig epistemologiese en morele uitda- gings aan bogenoemde dissiplines. Die kenmerkende ingesteldheid op rangorde- verskille in poststrukturalistiese ondersoeke kan in 'n sekere sin as simptomaties beskou word van verset teen die totalitêre aanslag van koloniale oorheersing; van die prominentste teoretici uit dié sfeer (onder andere Derrida en Lyotard) het ver- bintenisse met die Algerynse Onafhanklikheidstryd gehad (Young, 1990:1). Die vemaamste insig wat poststnikturalistiese studies oor identiteit onderlê, is dat alle voorstellings van die werklikheid konstruksies in taal is en dat die strategieë waarmee beelde van 'n Self en 'n Ander geskep word, as meganismes van mags- uitoefening funksioneer. In ooreenstemming met dié uitgangspunt is die aandui van wyses waarop (ver-)tekening van identiteit tekstueel aangebied word, 'n belangrike studieobjek. Met die beklemtoning van die belangrike ideologiese rol van taal, word vroeëre historistiese kennisvoorstellings as 'n produk van Europese imperialisme beskou, en dekonstruksie as die desentralisering en dekolonisering van Europese denke (Young, 1990:18). 5. Uitdagings vir die Ictterkundige Watter implikasies hou so ’n bevraagtekening van aannames oor Westerse kennisverwerwing en -voorstellings in vir die letterkundige? Dit bied onder meer die uitdaging om kennis van literêre konvensies en analise krities aan te wend in 41 die interpretasie van enige diskoers waarin die problematiek van die verhouding tussen 'n sentrale Self en 'n gemarginaliseerde Ander voorkom. Vir literatore wat hierdie leesbenadering volg, val die klem op die onthulling van betekenis- afbakenende strategieë en die aandui van die rol wat kondisionerende tekstuele en kontekstuele faktore in dié verband speel. Literêre analise word 'n soeke na vorme van logika wat dominant funksionerende uitsluitingsbeginsels kan elimi- neer en in dié opsig word aangesluit by die poststrukturalisme as kritiek op 'n sis- teem van dominasie (Appiah, 1992:231; Young, 1990:8). 'n Selfrefleksiewe me- todologie en strewe na heterogeniteit in die idioom van die Derridiaanse begrip différence is dan ook kenmerkend van sulke ondersoeke. In hierdie verband kan die konsep raam (frame) na my mening 'n insiggewende bydrae lewer. In soverre alle voorstellings in taal berus op die aktivering van voorwaardes wat tekens kontekstualiseer en motiveer, bied die idee van rame as tydelike skanse teen oneindige semiosis die nodige voorlopige verantwoordbare vastigheid om diskoers te bestudeer (Hattingh, 1991:167). 'n Raam is meer as 'n ontwerp vir die konstituering van betekenis. Dit hou ook verband met die basiese vereistes van wetenskaplike begronding en terselfdertyd vervul dit 'n retoriese fimksie; bete- kenisafbakening en -verantwoording gaan gewoonlik saam met 'n betoog waarin interpretasies/voorstellings oorredend verdedig word (Hattingh, 1991:165). Insig in die wyse waarop die identiteit van die Self en die Ander as taalkonstruksies tot stand gebring word, kan hiervolgens verkry word deur 'n leesbenadering te volg waarin die klem val op die identifisering van tekstuele merkers van rame en die omskrywing van die funksie van sodanige ramende aspekte, sonder dat die ondersoeker hierby die implikasies van sy eie raamprosedures onkrities laat. Met filosowe soos Sartre, Fanon, Levinas en Foucault as voorlopers, spits teoretici soos Said, Spivak, Bhabha, JanMohamed, Jameson en Todorov hul tans toe op alle aspekte van die letterkunde waarin sogenaamde onsigbare vorms van onderdrukking in Eurosentriese representasies voorkom. Sowel Young (1990) as Ashcroft et al. (1989) gee insiggewende oorsigte oor die aard en omvang van na- vorsing op dié terrein. Hulle toon aan hoe die genoemde ondersoekers die voor- veronderstellings problematiseer waarop die Westerse konsep letterkunde berus. 5. Uitdagings vir die Ictterkundige Narratologiese en retoriese konstruksies in geskiedskrywing en ander sogenaam­ de nie-literêre diskoerse word ondersoek om lig te werp op strategies waarmee identiteit tot stand gebring word. Teoretici bevraagteken voortdurend hul eie uit- gangspunte om te voorkom dat hul kritiese apparaat nie die binêre opposisie Self en Ander bloot stereotipies herhaal nie. Vrae word gestel oor hoe die andersheid van orale literatuur, bestaande teorieë oor byvoorbeeld styl, genre en waarde- bepaling herdefinieer. Daar word ondersoeke gedoen oor hoe die beginsel van verskil op gelyke voet by die uitgee en lees van tekste van swart Afrika-skrywers toegepas kan word; hoe kan sogenaamde ander stemme bemagtig word sonder om hulle in 'n dominante kultuur te assimileer, of sonder om daarop aanspraak te 42 maak dat daar namens die Ander gepraat word? Ook die rol wat taalbeheer en vereistes van taalbeheersing in die magsuitoefening oor die Ander speel, kom in tekstuele analises onder die loep. Dit is uitgangspunte soos hierdie wat 'n mens in staat stel om die kompleksiteit in die eenvoud van Die verdwaalde land te begin raaksien. 6.1 Die literêre raam In Die verdwaalde land word die opposisie tussen 'n bevoorregte Self en 'n minderbevoorregte Ander tot stand gebring binne 'n verhaal deur die Ander oor die Ander. As 'n teks wat eksplisiet op waarheid aanspraak maak en nie voorgee om letterkunde te wees nie, rig dit onregstreeks 'n uitdaging aan letterkunde as geprivilegeerde diskoers binne die samelewing. Die vraag ontstaan of die defi- nisie van Afrikaanse letterkunde en diegene wat die mag het om dit te definieer, oop genoeg is om tekste van die verdrukte Ander te akkommodeer en wie se belange uiteindelik met so 'n kooptering gedien sal word. In die bespreking wat volg, redeneer ek dat die besondere waarde van Die verdwaalde land pas na vore tree wanneer dit as tydsdokument in 'n verhouding van wedersydse implikasie teenoor literêre tradisies en konvensies geplaas word. Narratologiese aspekte van die teks vorm een van 'n verskeidenheid moontlike betekenisskeppende rame waarmee 'n mens Die verdwaalde land kan lees. Literêre konvensies verskil in dié sin nie in beginsel van die wyse waarop betekenis gegenereer word deur middel van rame in enige ander teks (die werklikheid ingesluit) nie. Met dié benaderingswyse word die uniekheid van Phillips se boek nie opgehef nie, maar juis beklemtoon en word die konsep literatuur ook nie 'n dominante Self wat die andersheid van hierdie besondere teks bedreig nie. Dat Die verdwaalde land as meer as familiekroniek gelees kan word, blyk reeds uit die heel eerste sin van die verhaal waarin die woord afgestaan word aan 'n eksteme verteller. Die hoofpersonasie, Ronnie (wat volgens Abraham Phillips se brief die ‘karakter’ is wat ‘een en die selfde persoon’ as die skrywer is), funk- sioneer as fokalisator. Op dié wyse word afstand verkry van die werklikheid wat beskryf word; 'n narratologiese raam word sigbaar wat daarop dui dat dit nie hier slegs om 'n direkte, ongeinterpreteerde weergawe van die werklikheid gaan nie, maar om 'n individuele vertaling daarvan. Reeds die titel met sy duidelike blyke van fokalisasie, bevestig dat Die verdwaalde land, ondanks sy pretensie om in die eerste instansie eerlik genoteerde kroniek te wees, nie uitsluitlik referensiële betekenis genereer nie. Ook Brink se voorwoord bevat merkers wat die literêr-ingestelde leser bedag maak op estetiese effekte wat hierdie oënskynlik ‘direkte’ stuk geskiedskrywing 43 bereik. 6.1 Die literêre raam Enersyds bevestig Brink met die insluit van Phillips se brief die waar- heidsaspek van die verhaal, maar andersyds word 'n bekende narratologiese procédé daardeur duidelik - "naturally, a manuscript", soos Umberto Eco ironies opmerk voor in The Name o f the Rose. Anders as in 'n fiktiewe verhaal waarin verwysings na die produksie van 'n manuskrip waarheidspretensie wil wek, gaan dit in Die verdwaalde land nie om die aanwending van 'n retoriese strategic ter wille van die manipulasie van die leser met 'n literêre leuen nie, dit gaan hier om die vertel van gebeure wat werklik plaasgevind het en ooreenkomste wat die ver- telling met fiksie en vertelkonvensies vertoon, is toevallig. Teenoor die ver- skynsel dat skrywers wat polities onderdruk word dikwels in fantasieverhale aan hul ondraaglike omstandighede probeer ontsnap (Ashcroft et al., 1989:35), hou Abraham Phillips aan die waarheid vas as deel van 'n Christelik-religieuse raam- werk waardeur hy sin vind in 'n andersins sinlose werklikheid. Dit gaan vir Ron­ nie nie slegs om ‘waarheid’ as metafisiese begrip nie; tydens sy soektog na sy broer kom hy tot die bevrydende ontdekking dat sy persoonlike siening van wat waar en vals is, deurslaggewende vastigheid bied. Sy onwrikbare oortuiging dat sy broer aangerand is deur die polisieman met wie hy laas gesien is, gee Ronnie die moed om vir die eerste keer in sy lewe 'n wit man in 'n hoër gesagsposisie direk te konfronteer. Ronnie het naamlik openlik aan die stasiebevelvoerder gesê dat die betrokke polisieman lieg en dat dit ondenkbaar was dat die bevelvoerder hom kon glo. Daama was hy trots op homself "omdat hy die moed gehad het om op te staan en te veg vir die waarheid en geregtigheid" (52). Hy ontdek in hierdie verset teen die absolute woord van die wit man sy eie belangrikheid as individu en dié handhawing van sy persoonlike waarheidsiening word die Ariadne-draad waarmee hy Die verdwaalde land en sy mense wil uitlei uit 'n doolhofbestaan. 6.2 Onbetroubare ruimte Wanneer daar in die eerste sin van die verhaal na die Mejavies verwys word as 'n bruin familie in "'n verdwaalde land", herken dié leser wat bekend is met die spel wat literêre skrywers speel onmiddellik daarin blyke van 'n verdwaalmotief. Ge- woonlik gaan dit by dié motief om geestelike verwarring en die soeke na uitkoms. In Phillips se verhaal word die eienskap van verdwaald wees by wyse van per- somfiering oorgedra op die land, die ruimte waarin die personasies in die verhaal hul bevind. Binne die verraderlikheid van 'n land wat koers verloor het, is die verdwyning van Ronnie se broer, Selula, nie verbasend nie. Net soos die land waarin hy woon, word hy beskryf as verlore: "Selula was die klassieke voorbeeld dat as iets eers verkeerd geloop het, jy geen kans gestaan het om op die pad te bly of om weer daarop te kom nie . . ." (30). Hierdie verband tussen karakterisering en ruimtetekening, as 'n voorbeeld van betekenisvolle relasievonning tussen verskil- lende verhaalelemente, openbaar 'n verdere faset van die literêre raamwerk in Phillips se vertelling. In dié verband kan ook gewys word op die topos van die 44 stormweer wat slegte nuus vergesel in die mededeling oor die nag van Selula se verdwyning: stormweer wat slegte nuus vergesel in die mededeling oor die nag van Selula se verdwyning: Dit het nog steeds aanmekaar gereën, dit het gevoel o f 'n storm uitgebreek het. Dit was een van Ronnie se swaarste nagte, hy het gesidder as hy daaraan gedink het hoe Mamma moes voel. Die volgende oggend het dit nog steeds baie hard gereën, reën wat vir twee weke sou aanhou (44). Die gegewe van 'n onbetroubare ruimte vervul 'n belangrike ramende funksie in die verhaal se deíïniëring van die Self en die Ander. Vanaf die heel begin word daar op die politieke ongelykheid van verskillende gemeenskappe en die afta- kelende invloed daarvan gewys (13). Beskrywings van die fisiese ruimte waarin die verdruktes hul bevind, vervul in dié opsig 'n belangrike funksie. Vergelyk byvoorbeeld die passasies op bladsy 14 en 32: Die Mejavies was gelukkig om in die voorste straat op die hoek te woon. Hulle kon die klein skooltjie wat die inwoners later vir biduur ook gebruik het, sien, asook die lykhuis en die begraafplaas waar die swart mense begrawe is (14). In die woonstel by Ronnie was dinge haglik. 6.3 Uitbeelding van verskil as dinamiese beginsel Tot en met hoofstuk 8 word die rangorde-verskille tussen wit en swart hoof- saaklik stereotipies voorgestel. Die wit mense dra van een generasie na 'n volgende mag, status en besittings oor, teenoor die Mejavies, die onderdruktes, wat aan 'n verlammende genetiese siekte ly (15). Binne die verhaalkonteks word hierdie siekte metafoor van die uitwerking van apartheid en word die betekenis- rykheid van tekens in die verhaal ook daarin bevestig. Die beskrywing van hierdie siekte as 'n onverklaarbare siekte wat sy slagoffer stadig en pynlik uitteer (15), hang saam met die fatalistiese Iewensbeskouing van die eksteme verteller wat soms eksplisiet na vore kom (vgl. p. 32: "Die kettings van die omstandighede was stewig om Ronnie en Selula gedraai ... Dit was 'n onbegonne taak om daar- uit te probeer losbreek ") Die Ander word voorgestel as hopeloos uitgelewer aan 'n wrede noodlot. Ook in die verteller se antisiperende vertelwyse kom 'n fata- lisme implisiet na vore, byvoorbeeld p. 25 en p. 42: Maar min het Ronnie geweet dat ook hy sal knak onder die druk en ook die donkerste dieptes sal afgaan soos sy mense. Min het hy geweet wat daardie oggend op hom gewag het en hoe dit hulle almal se lewe sou verander. Daarteenoor glo Ronnie dat die geskiedenis van Die verdwaalde land in die hand van die Here is (p. 66) en dat wonderwerke daarom moontlik is (vgl. pp. 36, 38, 48, 56 en 60). Hierdie afwisselende perspektiewe van die eksteme verteller en dié van Ronnie werk 'n enkelvoudige siening van die Ander teen en bevorder ook die sinrykheid van die verhaal. Die representasie van die Ander as negatiewe spieëlbeeld van 'n hegemoniese blanke Self, word veral vanaf hoofstuk 9 geherkwalifiseer. Ronnie se speurtog na die oplossing van Selula se raaiselagtige verdwyning word terselfdertyd 'n soeke na sy eie identiteit. In die krisisomstandighede ontdek Ronnie sy eie morele krag en plaas dit hom in 'n posisie waarin juis sy verskil van die wit mense hom in 'n magsposisie plaas. Hy het nou die mag om te vergewe: Die bruin en swart mense sal moet vergewe om moreel reg aan hul geskiedenis te laat geskied. Dit is ook nie net ter wille van die nageslag nie, maar dit is die enigste manier om wit mense te laat besef dat wat hul voor- vaders gedoen het, die verkeerdste ding was wat ooit kon gebeur het (67). 6.2 Onbetroubare ruimte Hulle het nie stoele gehad nie en moes op blikke sit. Daar was 'n stukkende bed om op te slaap en stuk- kende kaste wat hy gekry het en een primusstoof om op kos te maak (34). Naas hierdie tasbare ruimtes, definieer die politieke bestel waarin die verhaal afspeel, ook die Ander. Daar word telkens gewag gemaak van sosiale ontaarding wat saamhang met die ongelyke politieke bedeling in die land, byvoorbeeld: Hy het agtergekom waarom swart mense eenkant moes woon (20). Die verskil, het Ronnie gesê, lê daarin dat die bevoorregte bruin mens net sy selfbeeld kwyt was, omdat hy minder as die wit mens verdien het, nie aan ope sports kon deelneem nie en ook nie aan ontspanningsgeriewe kon deel nie (29). Maar hulle het nie besef dat die kiem van apartheid baie ver gestrek het nie en dat dit nie net die hele samelewing aangetas het nie, maar ook mense gedryf het om alle soorte dade wat onder die stelsel van apartheid gepleeg is, te verdoesel (48). lets waarvan Ronnie ook deeglik bewus geword het, was die verskillende wêrelde waarin die rasse van dieselfde land gewoon het (57). Die verband tussen die skerp afgrensing deur die Self van die Ander en die ‘verdwaalde’ toestand van die land is duidelik. Die noodlotsruimte kan meta- fories goed beskryf word met verwysing na die naam van die plaas waar Selula se lyk uiteindelik gevind is, naamlik Moordkuilsdrift (59). 45 6.3 Uitbeelding van verskil as dinamiese beginsel 6.3 Uitbeelding van verskil as dinamiese beginsel In dié opsig bly sy voorstelling van die opheffing van konflik tussen die Self en die Ander vir eers beperk tot die wêreld van die fiktiewe. Hoewel die skrywer se herkwalifisering van die verhouding tussen Self en Ander moreel sterk staan, word dit ontmagtig deur die opvallende kontras wat dit met die huidige ingewikkelde magspel en gepaardgaande geweld in die land vertoon. In dié opsig bly sy voorstelling van die opheffing van konflik tussen die Self en die Ander vir eers beperk tot die wêreld van die fiktiewe. 6.3 Uitbeelding van verskil as dinamiese beginsel Dit is met dié siening as uitgangspunt dat die boek geskryf is en dit is ook daarmee in gedagte dat die didaktiese laaste hoofstuk gelees moet word. Skerp in teenstelling met die landdros wat in die geregtelike ondersoek na Selula se dood teen alle omstandigheidsgetuienis in "die voordeel van die twyfel" aan 46 die wit polisieman gegee het, pleit Ronnie teen die einde van die verhaal dat die wit leier wat "apartheid van die land se wetboeke afgehaal het" deur die bruin en swart mense die "voordeel van die twyfel" gegun behoort te word (71). Hierin sien hy die enigste oplossing vir die "verdwaaldheid" van die land: "Daar is werklik geen ander uitweg nie" (71). Hierdie progressie na 'n oplossing suggereer nie dat die gemarginaliseerde Ander uiteindelik die Self verplaas en daarmee die- selfde kategorieë van diskriminerende verdeling herhaal nie; die Ander behou sy verskil (vgl. p. 70 waar die verteller sê dat daar "altyd na iemand as bruin, swart of wit" verwys sal word), maar beroep homself in dié stadium op 'n etiek van ver­ skil op gelyke voet. Ronnie oorkom die minderwaardige beeld wat die wit heersers en besitters sedert sy geboorte aan hom toegeken het, 'n beeld wat hy op 'n tydstip willoos uitgelewe het. Hy is ná die ervaring van Selula se dood en die insig wat hy daardeur verwerf het in 'n posisie waarin hy bestaande houdings en verhoudings in die land kan herdefinieer. Die verdwaalde land is Phillips se by- drae tot die herwinning van sy verlore vaderland; hy reik daarmee uit na 'n weder- syds verrykende gesprek tussen wit en swart in 'n gelyke verhouding, 'n idealis- tiese gebaar wat Brink in 'n sekere sin met sy voorwoord onderskryf. Die ver­ teller wys in dié verband op die verantwoordelikheid van alle inwoners om die land op 'n nuwe pad te plaas: Hierdie verdwaalde land se toekoms gaan nie deur leiers van die politieke verhoë af bepaal word nie, maar deur elke burger van die land (70). Hierdie verdwaalde land se toekoms gaan nie deur leiers van die politieke verhoë af bepaal word nie, maar deur elke burger van die land (70). Hoewel die skrywer se herkwalifisering van die verhouding tussen Self en Ander moreel sterk staan, word dit ontmagtig deur die opvallende kontras wat dit met die huidige ingewikkelde magspel en gepaardgaande geweld in die land vertoon. 7. Implikasies Hierdie lesing van Die verdwaalde land as historiese dokument met fiktiewe effekte, in plaas van die gebruiklike omgekeerde, fiksie met realiteitseffekte, is 'n bevestiging van die Derridiaanse siening dat die grense tussen literêre teks en werklikheid vervaag, omdat albei taalkonstruksies is. Die enkele verhaalelemente wat bespreek is, werp lig op die rol wat afbakeningsprosedures speel in die betekeningsproses. Die vertel van 'n verhaal impliseer die konstruksie van betekenis deur die raam (kontekstualisering en motivering) van tekens. Vertel- tegnieke skep verwagtings en betekenismoontlikhede wat lesers, afhangend van verdere rame wat in werking gestel word, verskillend interpreteer. Dit wat in die bespreking as literêre raam voorgehou is, versigbaar iets van die strategiese, kon- vensiegebonde wyse waarop die verskillende groepe mense in ons land voorstel­ lings van mekaar in taal maak. Abraham Phillips het nie narratologiese konven- sies geken toe hy Die verdwaalde land geskryf het nie, maar tog is hy welbekend 47 met die manipulatiewe strategieë van die lewe, wat uiteindelik een en dieselfde blyk te wees. met die manipulatiewe strategieë van die lewe, wat uiteindelik een en dieselfde blyk te wees. Bronnelys Sept 11 Weideman, George 1992 Phillips se Verdwaalde land bly op die regte spoor Die Burger NaweekJoernaai.7, Sept. 11. Weideman, George 1992 Phillips se Verdwaalde land bly op die regte spoor Die Burger NaweekJoernaai.7, Sept. 11. Young, Robert 1990. White Mythologies London Routledge Young, Robert 1990. White Mythologies London Routledge Bronnelys Appiah, Kwame Anthony. 1992. In My Fathers's House : Africa in the Philosophy of Culture. London : Methuen Ashcroft, Bill, Griffiths, Gareth & Tiffin, Helen. 1989. The Empire Writes Back : Theory and Practice in Post-Colonial Literatures. London : Routledge. Corbey, R & Leerssen, J. Th. (reds). 1991. Alterity, Identity, Image : Selves and Others in Society and Scholarship. Amsterdam/Atlanta : Rodopi. y p p Gates, Henry Louis Jr (ed ). 1985. "Race", Writing, and Difference. Chicago : University o f Chicago Press g Grobler, Hilda. 1992. Meer mense sal nou hul verhale vertel. Tempo:5, Aug. 7. Hough, Barrie 1992. Lastige kwessies in die boeke bekyk Insig:B3, Sept Hattingh, Marion 1991. Kritiek en betekenis : 'n ondersoek van raamprosedures in literêre kritiek, met besondere verwysing na voorbeelde uit die Afrikaaanse poesiekritiek Stellenbosch : Universiteit van Stellenbosch (D.Litt -proefskrif.) ( p ) JanMohamed, Abdul R 1985 The Economy of Manichean Allegory: The Function of Racial Difference in Colonialist Literature In: Gates, Henry Louis Jr. (ed) "Race", Writing, and Difference. Chicago : University of Chicago Press, pp. 78-106 ff g y g , pp Libertyn. 1992. Die skrywer en sy binneprater Vrye Weekblad:3S, Aug Miles, Robert 1989. Racism London : Routledge. Mudimbe, V Y. 1988. The Invention of Africa : Gnosis, Philosophy, and the Order of Knowledge. Bloomington & Indianapolis : Indiana University Press. Nederveen Pieterse, Jan. 1990 Wit over zwart: beelden van Afrika en zwarten in de westerse poputaire cultuur Amsterdam : Koninklijk Instituut voor de Tropen. Pakendorf, Gunther 1992. Die verdwaalde land. Resensie vir die SAUK-program "Skrywers en boeke". September, 24. Perkins, Teresa 1979 Rethinking Stereotypes In: Barrett, M P., Corrigan, A., Kuhn & Wolff, S J Ideology and Cultural Production. London : Croom Helm pp 135-159. Praeg, L 1992 Die self en die ander : 'n filosofiese studie van die selfdefiniëring van die Afrikaner in enkele geselekteerde tekste 1877-1948 Stellenbosch : Universiteit van Stellenbosch (M.A verhandeling.) ( g ) Phillips, Abraham 1992. Die verdwaalde land Somerset-Wes : Queillerie ps, Abraham 1992. Die verdwaalde land Somerset-Wes : Queillerie hneider, Igna. 1992a. Hy skryf boek oor broer se verdwyning. Meiro-Bnrger: 11, Aug Schneider, Igna. 1992a. Hy skryf boek oor broer se verdwyning. Meiro-Bnrger: 11, Schneider, Igna. 1992b. Kombersmaker maak toe 'n regte boek. Die Burger Naweek Joer- naal:7. Sept 11 Schneider, Igna. 1992b. Kombersmaker maak toe 'n regte boek. Die Burger Naweek Joer- naal:7. Universiteit van Wes-Kaapland 48

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/699/869

Afrikaans

Joan Hambidge E. Terblanche Martie Muller Winnie Rust Gedig Gedig Gedig Die lig 127 128 129 131 Rubriek vir skeppende werk Joan Hambidge E. Terblanche Martie Muller Winnie Rust Gedig Gedig Gedig Die lig 127 128 129 131 Rubriek vir skeppende werk Joan Hambidge E. Terblanche Martie Muller Winnie Rust Joan Hambidge E. Terblanche Martie Muller Winnie Rust Rubriek vir skeppende werk Met die afdeling Litera tree ons toe tot die mark vir skeppende werk in al die tale waar daar normaalweg in Literator geskryf word. Dit is die wens van die Redaksie dat die gedigte en kortverhale wat hierby verskyn. baie gedigte, kortverhale en prosa- en dramafragmente in ander inheemse tale sal roep, sodat hierdie blad één geïntegreerde beeld van die korter skryfwerk van jong Suid-Afrikaanse skrywers kan bied. Dit is met vreugde dat ons die uitnodiging aan veral digters en kortverhaalskrvwers rig om skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek, met die voorbenoud dat ons nie oor die mannekrag beskik om daaroor te korrespondeer nie. Bydraes in vier- voud moet in dubbelspasiëring getik wees, met die naam en adres van die insender regs bo aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke losbladvel wat gestuur word. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator, (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Section for creative writing In introducing the section Litera we are entering the market for creative work in all the languages that Literator normally caters for. It is the wish of the Editorial Board that the poems and short stories printed in this issue will only be the precursor of many poems, short stories, prose and drama fragments in all tne indigenous languages, so that the journal will be able to present one integrated image of the short pieces of writing wnich young South Africans can offer. It is with great joy that we extend this invitation to especially poets and short fiction writers to submit creative work with a view to publishing them in this section. The only reservation is that we do not have the manpower to enter into correspondence about the works submitted. Four copies of contributions have to be submitted. The submis­ sions have to be typed in double spacing, with the name and address of the author at the top right of the first page of stapled text, and on every loose sheet sent in. 126 126 Joan Hambidge Gedig Joan Hambidge Gedig Vier windstreke Uitgestal op die lawn sit die vier susters, wagtend op die sluiter se geluidlose oopmaak. Kyk, hoe netjies sit hul in ’n kring - met "beste" klere nogals aan Al vier onderling saamgesnoer, ’n gebreekte string geërfde krale. Die een kyk oopoog in die son; ’n vuur van voorgevoel gloei deur die ander. Die oudste lag swanger oor haar lot; die jongste wil wegvlug van dié groep se onderhandse oos-wes-tuis-pyn-band. Uitgestal sit die susters op die lawn, wyl die lewe ondertussen oordeel vel, hul uitstrooi, gebreekte krale wat lig opvang. - met "beste" klere nogals aan Al vier onderling saamgesnoer, ’n gebreekte string geërfde krale. 127 127 E. Terblanche Gedig Halfmens In verstarde groei tussen rots en grint, uitgelewer aan die Suidewind die hoof fototropies hunkerend gerig op die son net die stilte om haar staan sy: Pachypodium Namaquanum Na winter-kilte tussen grys-groen blad en gekwetste stam die holle buisblom - groen van buite bloeiend-rooi die hart - die vrug: ’n leë kokon. Immer alleen Half-mens Na winter-kilte tussen grys-groen blad en gekwetste stam die holle buisblom - groen van buite bloeiend-rooi die hart - die vrug: ’n leë kokon. Immer alleen Half-mens 128 Martie Muller Gedig huisvrou-blues deur die reënnat ruit sien ek helder hoe die reën die kluite blus en die grond weer spitsag maak II vyf vingers kne! die worte! vas ’n vuis vou die meshef toe en die wrede riffelkant stroop die afgeskraapte wortel van sy vorm my vuis ontlaai sy hefboomkrag en gooi die stukkies l'g in die kastrol 129 Saul deur die skreefoop venster het satan vinnig ingeklim in sy satrape lag het hy met God gespot: so sawwerig met die kussings van sy poot Saul se dun vel deurgeskaaf en snare senuwees ontbloot Saul vat sy spies laag en smyt sy haat diep tot diep die muur in vas Saul vat sy spies laag en smyt sy haat diep tot diep die muur in vas 130 Winnie Rust Die lig Ma het vir hom wat Appie is gestuur. "Gan sê vir antie Geraldien-hulle op Wamakersvlei van Clairy se afsterwe", het Ma gesê. Ma se stem was nog dik van die huil. So ver soos hy gehol het, van Mórelig na Wamakersvlei, het hy nie gedink nie, ook nie die sandpad met die los klippe onder sy kaal voete gevoel nie, hy wou net gou daar kom om vir antie Geraldien en vir Donovan van Clairy te sê, so of die sê die klont in sy keel sal kleiner maak. Die laaste week of wat slaap hy al sonder Clairy se warm lyf agter hom as Ma die kers doodblaas, en dis al of hy geweet het Clairy gaan nie terugkom nie. Oom Kerneels sê sy’t die kyk van die dood in haar oë gehad, die lag was weg. Laasnag was hy bang vir die donker, hy’t gewonder waantoe Clairy is. Daar’s ’n ander donker plek ook waarvan oom Solly Sondae preek. Toe wou hy by Ma gaan lê, maar Siena en Setta lê vas teen Ma van Pa dood is. Toe hy die perdeskoen se draai vat, sien hy die enerse swart dakke van Wamakersvlei se nuwe huise uitsteek, en langes die tweede een, antie Geraldien s’n, sien hy van ver af ook die rooi van David se Ford Escourt wat langes die huis staan. Hy hoi die laaste ent nog vinniger, en toe hy na aan die huise kom, hoor hy skaars die kleingoed se "Appi-e-e!!! Appi-e-e!!!" Hy hoi tot teen die rooi Escourt aan. Donovan sit agter die wiel. Donovan sien hom nie eers nie, hy luister na Radio Five. et afgesterwe," skree hy hard, teen die toe ruit aan. "Clairy het afgesterwe," skree hy hard, teen die toe ruit aan. Toe eers stamp Donovan die mouterdeur met sy skouer oop, en hy klim uit, maar ook nie vinnig nie, of hy nie reg gehoor het nie. "Wat gaap jy met jou bek oop en toe soos ’n vis?" vra Donovan. "Clairy het afgesterwe," sê hy weer, dié keer sagter, en hy voel hoe sy stem dun raa "Clairy het afgesterwe," sê hy weer, dié keer sagter, en hy voel hoe sy stem dun raak. "Wragtag," sê Donovan toe, na ’n tyd. "Bliksem, né." "Wragtag," sê Donovan toe, na ’n tyd. "Bliksem, né." "Ma!" skree hy na die voordeur se kant toe. Die lig "Ma!!!" "Ma!" skree hy na die voordeur se kant toe. "Ma!!!" Toe sy in die voordeur kom staan, het antie Geraldien twee rooi kolle op haar geel wange. Dit slaan so uit as sy kwaad word. David is geel, soos sy ma. Donovan is donker, soos sy pa. Dit slaan so uit as sy kwaad word. David is geel, soos sy ma. Donovan is donker, soos sy pa. "Watse geskree is dit met jou Donovan?" Antie Geraldien kan kookwater wees. Haar stem sny soos die winterwind deur jou hemp. Antie Geraldien moet die pot aan die kook hou, sê Ma. Oom Gert suip die laaste sent uit. Toe sê Donovan vir antie G eraldien van Clairy se afsterwe. "Here kind," sê antie Geraldien, "kom hier." "Watse geskree is dit met jou Donovan?" "Watse geskree is dit met jou Donovan?" Antie Geraldien kan kookwater wees. Haar stem sny soos die winterwind deur jou hemp. Antie Geraldien moet die pot aan die kook hou, sê Ma. Oom Gert suip die laaste sent uit. Toe sê Donovan vir antie G eraldien van Clairy se afsterwe. "Here kind," sê antie Geraldien, "kom hier." Antie Geraldien kan kookwater wees. Haar stem sny soos die winterwind deur jou hemp. Antie Geraldien moet die pot aan die kook hou, sê Ma. Oom Gert suip die laaste sent uit. Toe sê Donovan vir antie G eraldien van Clairy se afsterwe. "Here kind," sê antie Geraldien, "kom hier." 131 Toe hy nader loop, kom David van agter, van die kombuis se kant af, en kom in die deur staan. H y ’t so skeef teen die deur aangeleun, hardegat soos altyd, met sy spanbroek en sy leerjacket, sy jelly-hare en sy patent-skoene, en niks gesê nie, net vir hom wat Appie is, gekyk. Hy kon skaars by die voordeur inkom, so vol het David die deur gestaan. Binne het hy die sement van die nuwe huise geruik, anders as die ruik van die rook en die vuur in Mórelig se huise. "Praat kind," sê antie G eraldien toe, en pluk aan sy skouer. Toe praat hy vinnig en deurmekaar. "Clairy is innie hospitaal dood ... vannie longe ennie swak h a rt... Ma het allie clinic se pille opgebruik met die laaste toe bors van Clairy ... Die lig dit hettie gehelp nie, toe’s sy hospitaal toe, toe’t hulle net vir Kleinbaas lat wiet sy’t afgesterwe ..." Hy wou nog sê van oom Kerneels en oom Jan en Boeta Bui wat die gat onder die rivier langes Pa aan die grawe was, maar dit was of hy nie meer lekker kon dink nie van dieselle ding te moet oorsê. Toe’t hy gekyk na die blink goed om hom, die elektriek ketel en die stoof en die strykyster wat inplug, en die tiewie. Al die dinge het saam met die lig vir Wamakersvlei se mense gekom. Hy’t gedink aan wat David gesê het, die vorige keer toe hy op Wamakersvlei was: "Julie in julle dónnerse krotte, julle moet julle koppe laat lees, julle is met alles tevrede." Toe stuur antie Geraldien vir Donovan na oom G ert toe. Hy moes weer terug huis toe. Ma het gesê sy trek sy stertvel af as hy weer met Donovan en sy bike deurmekaar raak, hy moet nog loep hout haal. "Donovan, loep sê vir jou pa-hulle in die skuur van Clairy," het antie Geraldien gesê. "En maak gou, los nou die verdomde mouterkar uit." Al die mans kyk op ’n Saterdagmiddag football, dié wat nie dikgesuip is nie. Toe hy weer loop, moes hy teen David verby skuur wat nog breed in die deur staan, met sy hand in sy sy. Toe hy weer loop, moes hy teen David verby skuur wat nog breed in die deur staan, met sy hand in sy sy. "So Clairy het ‘afgesterwe’, sê jy. En wie se skuld is dit, dink jy? Julle op Mórelig is ammal blêrrie poppe van die wittes wat julle laat vrek in koue nat huise." "So Clairy het ‘afgesterwe’, sê jy. En wie se skuld is dit, dink jy? Julle op Mórelig is ammal blêrrie poppe van die wittes wat julle laat vrek in koue nat huise." Hy kon David ruik, so naby het David teen hom gekom. David ruik na die skerp goed uit die spuitkan van die chemist. Hy kon David ruik, so naby het David teen hom gekom. David ruik na die skerp goed uit die spuitkan van die chemist. Hy kon David ruik, so naby het David teen hom gekom. David ruik na die skerp goed uit die spuitkan van die chemist. Die lig "David,” sê Donovan toe, "vat vir Appie vir ’n spin huis toe." "David,” sê Donovan toe, "vat vir Appie vir ’n spin huis toe." "Die kar is opgeneuk met die laaste rots, die gearbox is in sy moer." David se stem is hoog en hard. Dit was dié keer toe sy radio cassette met die twee speakers uit sy kamer gevat is, dié dag toe hy saam gemarch het. Dit was eers peaceful protest maar ’n klomp mouters en winkelvensters is stukkend gegooi toe die spul begint wild raak, en die mense by Wes-Kaap se kamers is almal geraid. Dit was met die terughol dat hy, Appie, gedink het. Twee maande gelede, toe begint kap hulle aan die huise op Mórelig ook, vir die pype vir die elektriek drade, oom Kerneels en 132 oom Jan en Boeta Bui. Alles is nou reg, die drade en die switches, dis nou nog net die elektriek wat moet aan. Oom Kerneels sê dis die Stigting wat maak dat mórelig ook gaan lig kry. Daai dag was David weer daar, toe sê hy: "Dis verdomp hoog tyd, julle base mors met julle, julle is suckers. Dis oor julle nie unions het nie dat julle alles doen wat die base sê." oom Jan en Boeta Bui. Alles is nou reg, die drade en die switches, dis nou nog net die elektriek wat moet aan. Oom Kerneels sê dis die Stigting wat maak dat mórelig ook gaan lig kry. Daai dag was David weer daar, toe sê hy: "Dis verdomp hoog tyd, julle base mors met julle, julle is suckers. Dis oor julle nie unions het nie dat julle alles doen wat die base sê." By die gat in die draad wat Mórelig van Wamakersvlei skei, onthou hy hoe hy en Clairy deurgekruip het om die eerste vroe-koejawels van baas Ferdinand by te kom. Hulle’t hande vol gepluk en in sakke gesteek en saans in die donker lê en kou, lank na oom Kerneels verby geloop het, dik geëet aan Ma se viskos. Ma het nog in die half-donkerte met die vuil blikborde voor die stoof gevroetel, en Abe en Moos in die een hoek en Ragel en Lena op die grondbed was lankal vas aan die slaap. Clairy se gehoes kon hulle nie eers wakker kry nie. Hy’t op die stomp voor die deur gaan sit, en eers nie gepraat nie. Vir wat pluk Ma alewig aan hom? Hy moet wegkom uit die krotte, sê David. Wegkom en Kaap toe gaan en geld Die lig "Antie Geraldien-hulle kom, antie Geraldien sê ek moet vir Ma sê hulle is jammer oor Clairy." Toe was dit of ma weer van voor af wil huil, na al die gehuil van die vorige dag, en Ma vee met haar rokpante oor haar oë. Ma het in die donker huis ingegaan en die as uit die houtstoof gekrap, en gevra of David daar was. Toe’t hy vertel van David, en van hulle wat suckers is. Toe’t Ma uit haar huilstem uit begint te skel, en gesê David kan maklik praat, hy met sy Kaapse maniere wat vir hulle wil kom voorsê, hy’s nooit daar as antie Geraldien hulle nodig het nie, hy koop grand mouters met die company se geld maar bring niks in nie, antie Geraldien kry swaar met Gert se gesuipery. Toe sê hy maar van die bakkie met die leer voor die plaashuis, dat Ma kan ophou skel. Toe sê Ma sien is glo, sy glo niks voor sy nie sien nie, hulle bly aan die uitstel met die lig. "Ma," vra hy toe, "hoe kom Clairy hier?" "Baas Ferdinand sal met die bakkie by die lykhuis vir Clairy gaan haal. Oom Kerneels sal ’n plankkis aanmekaar timmer." Daar’s nooit geld nie, daar’s nooit geld vir niks nie, ook nie vir ’n kis vir Clairy nie Daar’s nooit geld nie, daar’s nooit geld vir niks nie, ook nie vir ’n kis vir Clairy nie, dink hy. Toe begin Ma weer van vooraf huil en Siena en Setta skree agterna, en hy sit net daar en dink aan al hierdie dinge, en oor hoe ’n mens daarvan kan wegkom. Nou staan hulle hier langs Clairy se graf, in die sifreën, dis nou Mórelig se mense en antie Geraldien-hulle van Wamakersvlei, behalwe David. David is terug Kaap toe. David sê hy kom nie na ’n sendingkerk se begrafnis nie, dis soos die wittes se kerk, maar miskien is dit omdat baas Ferdinand hom eendag van sy plaas afgejaag het - "Jou blêrrie Kaapse hotnot wat soek jy op my werf, jy kom net onrus stook." Van daardie dag af is David meer bitterbek, en sit hy nie sy voete op Mórelig nie. Van die diens in die saal op die plaas onthou hy min, die banke is hard en dis koud en oom Solly preek lank. "Sustertjie Clairy is ons vroeg ontneem," sê oom Solly. Die lig "Clairy, hoe sillit wies om lig te hê, soos Donovan-hulle?" Dis net oor Ma kan skel dat hy sag praat. Clairy het gekou en gehoes, gekou en gehoes, en van hom weggeskuif. "Sies Appie, jy stink. Het jy gewas? As jy grand wil wies soos Donovan-hulle, moet jy vir jou was." Hy’t sy vuil voete onder die kombers ingetrek, of Clairy kon sien in die donkerte, en net gesê: “Dit lieg jy Clairy," maar hy’t geweet hy’s lui vir was by die kraan, so sonder Clairy, oor haar bors te toe was vir buitekant was. Hy sal Kaap toe gaan, eendag, en ’n mouter koop en ruike van hom afgooi soos koejawelskille. Toe vat hy die draai onder langes die rivier, en toe sien hy vir oom Kerneels en vir Jan en vir Boeta Bui in hulle blou overalls, besig om annerkant teen die skuinste Clairy se gat te grawe. Hy sien hoe hulle blou overalls wegraak en opkom, wegraak en opkom soos hulle grawe en gooi, grawe en gooi, en toe voel hy sy wange word nat. Toe weet hy nie lekker of dit van die koue wind op sy wange en in sy neus is nie, en of dit oor Clairy is nie. Toe die bokant van die gewel van die plaashuis bo die koejawelboord begint uitsteek, sien hy die wit bakkie wat hy nie ken nie met die leer bo-op vas voor die plaashuis staan. Dis nes iets vir hom sê dis nou die elektriesjin met die lig. Oom Kerneels het gesê van die elektriesjin wat van die dorp kom met die lig. Hy’t op sy laaste asem nog vinniger gehol, die laaste skuinstetjie voor die huise uit tot waar Ma in die voordeur hande in die sy staan en wag. "Vir wat speel jy so dat jy byna sononder hier aankom as ek sê jy moet gou maak? Abe en Moos is al weg vir die hout." Ma wou hom sommer pluk, maar Siena en Setta was in die pad. Hulle’t skreërig aan Ma se pante vasgehou. "Wat sê antie Geraldien-hulle?" "Wat sê antie Geraldien-hulle?" Hy’t op die stomp voor die deur gaan sit, en eers nie gepraat nie. Vir wat pluk Ma alewig aan hom? Hy moet wegkom uit die krotte, sê David. Wegkom en Kaap toe gaan en geld 133 maak. maak. Die lig "Haar liggie het hier op aarde uitgegaan maar skyn op ’n beter plek." Dit verstaan hy nie, hy’t gedink aan Clairy wat in die plankkis by die uitgang van die saal lê, toegepak onder die laat asters van die plaas, en wat nou hier in die gat afsak, na oom Kerneels en Jan en Boeta Bui haar hiernatoe gedra het. 134 Nou staan hulle m aar hier, teenm ekaar vasgehok soos nat hoenders onder die paar sambrele, terwyl Clairy se blomkissie stadig afsak en oom Kerneels se koor sing, lank- uitgerek met antie Sarah se hoë stem vooraan. "Lei Vriend’lik lig, deur aardse duisternis lei U my voort." Clairy het dit altyd gesing. Hier staan hy nou maar met sy bek vol tande en probeer die huil wat swaar in sy keel kom lê het, afsluk. Ma en antie Geraldien huil verskriklik, dit ruk uit hulle lywe, of hulle wil braak, soos die keer toe Clairy te veel vroe- koejawels geëet het. Moos, Siena en Setta huil almal saam, Siena en Setta baie hard, soos altyd. Donovan staan heel agter en kyk anderpad. Toe gooi hy maar die heel laaste blom op die kis, voor oom Kerneels en Jan en Boeta Bui netnou begin toegooi. Oom Sollie sê van die koek en die ietsie te drinke in die skuur, en van meneer Ferdinand en miss Martie Malan se goedgeit, maar toe loop hy sommer huis toe, weg van alles af. Toe hy by die huis kom, was dit of iets voor hom sê om aan die lig se switch te vat, soos wat hy elke dag maak as hy van die skool af kom, toe wil hy sommer huil van al die inhou by die begrafnis ook, want daar’s dit toe, die lig is aan en elke stukkie meubel kan hy sien, al was dit sesuur in die aand en donker winter. Maar dis of die donker dit beter toegemaak het, die muurpapier wat Clairy en hy geplak het wat van die nat afdop, die matrasse op die vloer met die springs wat uitsteek langs die grys Pep Stores-komberse, en die vuil swart houtstoof waarop Ma se bredies altyd kook. Dis toe of hy al hierdie dinge vir die eerste keer behoorlik sien. Hy’t lank so gestaan, en net gekyk. Die lig Later, baie later, toe Ma-hulle daar aankom sê hy: "Ma, Ma die lig is aan," toe sê Ma "Appie as jy vir my lieg ..." toe sê hy "maar kan Ma dan nie sien dis lig nie" toe sê Ma "ja wragtag ek sien nou, ek is skoon simpel gehuil oor Clairy dat ek dit nie sien nie," toe slaan Ma die switch aan en af, aan en af, dan’s dit lig, dan’s dit donker, net om seker te maak dis rêrig so, die lig is aan. Toe kom Abe en Moos, Ragel en Lena, Siena en Setta almal en hulle vat aan die switch, aan en af, aan en af, tot Ma sê "hou nou verdomp op, moenie maak of julle niks gewoond is nie." Toe eers dink hy aan die ketel en die stoof en die lig vir saans lees, en die tiewie. Toe kom Donovan daaraan, wit geskrik, hy sê David is in die Kaap met ’n baksteen deur die Ford Escourt se ruit gegooi, hy bloei en is in die hospitaal, langes die pad by Wes-Kaap gooi hulle klip, ses mouterryers het al seergekry, al die straatlampe is uit, dis donker langs die pad. Hy’t na Donovan se wit gesig gekyk. Hy’t gedink aan al die elektriek goed in Donovan- hulle se huis. Siena en Setta begint weer skree. Siena en Setta begint weer skree. Hy kyk in die kamer rond, na al die ou bekende dinge wat nou lig op het, of hy dit vir die eerste keer sien. Alles lyk anders in die helder wit lig. Toe’t hy onthou. Hy’t onthou van die kere toe hy warm agter Clairy se blad gelê het en Ma se kos geruik het en die kers al lig was. 135

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/751/921

Afrikaans

Abstract Although published as long ago as 1966, Jan Rabie’s short story, "Die groot vrof, encompasses the total spectrum of emotions and reactions of people in the present critical stage of South African history. This article examines the allegorical mode of the story, concluding that the paradox of local and universal decay and rebirth could have been expressed in no better way. "Die groot vrot" proves the point that "The allegorical action is not a paraphrase of som ething capable of alternate expression" (Clifford, 1974:7). Edna Deudney Theron Mythos as paradigma - Jan Rabie se "Die groot vrot". Edna Deudney Theron ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 No. 3 November 1991 November 1991 No. 3 LITERA TOR12 2. Stniktuurverskyiisels wat dui op twee werklikhede Die eerste opvallende struktuurverskynsel van die werk is die herhaling van die woord ons in kort parataktiese sinne. In die eerste drie paragrawe wat elkeen met die sin "Ons is die mense van ons dorp" begin, word die eerstepersoonsmeervoudsvorm vyftien keer gebruik. Dié nadruklike herhaling en retoriese ‘styl’ waarsku dat hier ’n dubbele aanbod op die spel is.i Die biootgestelde leser herken in die geswolle retoriek waarmee die eerstepersoons- verteller die verhaal inlei, ’n parodie van die gewaande magsposisie van die ‘ons’. Herhaling verleen aan dié bekendstelling die dringendheid van ’n histeriese bevestiging van die identiteit van die mense oor wie die verteller dit het - trotse mense wat alles in die dorp na eie "goeddunke" beplan het, wie se "heerskappy oor die aarde" deur "heining en kontoerwal gevestig (is)" en wat "met stootskraper en gifspuit, kunsmis en geweer (hulle) gesag oor die bruin aarde handhaar (85).2 Die ironiese aanmatiging van dié mense wat meen dat hulle met sulke tydelike en ontoereikende middele die aarde onderwerp, is volgens die laaste sin in die eerste paragraaf in wese ’n trotse aanmatiging selfs teenoor God: "Met trots kon ons sê; die aarde en alles wat daarop is, behoort aan ons." Die aandagtige leser herken in hierdie uitspraak ’n absolute teenstelling met die Oud- Testamentiese Bybelteks wat tot drie keer in die Nuwe Testament herhaal word.3 Dit is Psalm 24 vers 1: "Die aarde behoort aan die Here en die volheld daarvan, die wêreld en dié wat daarin woon." Uit die tweede paragraaf blyk dit verder dat die kerk vir hierdie mense bloot die ruimtelike middelpunt van hulle aardse vesting is, dus bloot ’n sosiale instelling. So ook is die "eindelose kruis” bloot ’n sosiaal-ekonomiese verbindingslyn met ander gelyksoortige gemeenskappe: "Ons het hierdie trotse modeldorp om sy kerktoring opgebou en vier teerpaaie ’n eindlose kruis teen die cinders laat strek." Uit die eenders-herhalende sinne en frases in die res van die verhaal, blyk voorts ’n patroonmatigheid wat in ooreenstemming is met die verloop van die allegorie.^ Aanvank- lik getuig die herhalende o/u-sinne daarvan dat die verteller hom volkome vereenselwig met die optrede en gesindheid van "die mense van die dorp". Algaande tree daar egter ’n mate van distansiëring met die gevolglike groter objektiwiteit by hom in. Die eerste teken hiervan volg na die erkenning "maar ons was verkeerd" in die agste paragraaf. 1. Inleiding Met die einde van apartheid in sig word talle betrokke werke wat teen die stelsel protesteer, deur die geskiedenis ingehaal en verbygesteek. Soveel te meer is dit opvallend hoe relevant Jan Rabie se "Die groot vrot", wat reeds in 1966 in die bundel Die roos am die pels verskyn het, die hele spektrum van emosies en reaksies van die huidige krisistyd allegories verbeeld. Die verhaal is ’n voorbeeld van wat Fletcher beskryf as "the philosopher’s attempt to approach an epiphany". "Epiphany" impliseer hier die platoniese gebruik van mythos as ’n paradigmatiese ‘storie’ met ’n transendentele funksie en is wesenlik paradoksaal: "It (transports) us to an ideal world and thereby denies the truth of our sense experience, but it also renews faith in the ideal grounds of belief, action and thought" (Fletcher, 1965:233). Die gesigspunt van dié benadering is dat daar ’n ware morele realiteit agter die voorkoms van sake in die sogenaamde werklikheid skuil. "Die groot vrot" is daarop gerig om die ironiese paradoks uit te beeld dat ’n vitale sosio-linguistiese, dus kommunikatiewe vernuwing ten grondslag lê aan die sogenaamde universele ramp van verrotting wat die grense van apart-wees aantas. Hierin slaag dié allegoriese prosawerk in so ’n mate dat dit in alle opsigte die geldigheid van die volgende uitspraak bewys: "The allegorical action is not a paraphrase of something capable of alternate expression" (Clifford, 1974:7). Deur die argetipiese beeld van ’n apokaliptiese ramp neem die paradoks van plaaslike en universele verval, wat terselfdertyd ’n vernuwing is, eenvoudig, dog aangrypend literêre vorm aan. 39 39 2. Stniktuurverskyiisels wat dui op twee werklikhede ' Fletcher se dat die allegoriese werkwyse die leser forseer om analities ingestei te wees. Die taalstrukture van die allegorie 'tak es on the appearance of a coded m essage needing to be deciphered' (Fletcher, 1965:107). Die teks intemaliseer dus as ’I ware 'self voorwaardes vir sy eie sinvoUe aktualisering" (De Jong, 1983:55). ^ Johann Johl wys in hierdie verband op ’n 'negativeringsproscs wat nie net op sinsvlak raakgesien kao word nie, maar ook op die groter tekstuele vlak', en in samewerking waarmee 'die inset van die verhaal in sy teengestelde omgekeer word" (1988:116). ' Fletcher se dat die allegoriese werkwyse die leser forseer om analities ingestei te wees. Die taalstrukture van die allegorie 'tak es on the appearance of a coded m essage needing to be deciphered' (Fletcher, 1965:107). Die teks intemaliseer dus as ’I ware 'self voorwaardes vir sy eie sinvoUe aktualisering" (De Jong, 1983:55). ^ Bladsynommers tussen hakies verwys na Die m os aan die pels (Rabic, 1986). 3 Vergelyk 1 Kor. 10:26 en 28, asook 1 Kor. 3:21,22 en 23. ^ Johann Johl wys in hierdie verband op ’n 'negativeringsproscs wat nie net op sinsvlak raakgesien kao word nie, maar ook op die groter tekstuele vlak', en in samewerking waarmee 'die inset van die verhaal in sy teengestelde omgekeer word" (1988:116). 3 Vergelyk 1 Kor. 10:26 en 28, asook 1 Kor. 3:21,22 en 23. 2. Stniktuurverskyiisels wat dui op twee werklikhede Daarop volg die eerste eA:-sin: "Ek dink ons het eers onraad begin merk toe die swaels en ander trekvoels onverklaarbaar wegraak, en dit stil word in die hemel waar geen voëls meer sing nie" (86). Dit getuig egter in hierdie stadium slegs van die vermoë tot individuele denke en 40 opmerksaamheid, maar nog nie van kritiese objektiwiteit nie. Die eerste blyke van kritiese distansiëring kom nadat die huise van die dorp "in gelid" in die groot vrot weggesak het: "Die hemel weet waarom Ousus se droomiaai hulle (Moeder en Ousus) skielik so knaend fluisterend cm die lamp besig races hou juis toe ons huis, ons hele dorp, ons hele wêreld in die duister baarmoeder^ van die aarde wegsink." Die finale keerpunt kom, as die verteller "geleidelik, en tog sidderend skielik die verandering ‘in ons’" begin raerk; "Die groot vrot ook in ons” (92). Die frases en sinne wat hierna by herhaling voorkom, het te doen met die sintuiglike en nie-sintuiglike ken- vermoëns van die verteller: Maar ek het begin w eet... Met oë wat gouer as die ouer mense s’n aan die donker gewoond geraak het, "(het) ek gesien hoe ekstaties die jonger kindcrs bliademan speel om die donker se hard en sag en bot of tinteling te ontdek" (93). Op nie-sintuiglike wyse kon die verteller ook "agter (Oupa se) voltooide woorde bewend lê en kyk na verre, sondeurdrenkte horisonne waarteen jagters agter troppe wildsbokke, leeus en gevare hyg" (94). Vanaf "Ek het begin w eet..." vorder die verteller na "Ek weet, ek wat tussen lig en donker gelê het, ek wat ’n slagveld vir twee ekstases was" (94). Vanaf "Ek het begin w eet..." vorder die verteller na "Ek weet, ek wat tussen lig en donker gelê het, ek wat ’n slagveld vir twee ekstases was" (94). Die nie-sintuiglike "Ek kan sien hoe Vader in die kombuis voor ’n berg lee blikkies sit", vorder na ’n nog inniger nie-sintuiglike ken-wyse: "Meer nog voefi ek hom in my lyf' (94). Die nie-sintuiglike "Ek kan sien hoe Vader in die kombuis voor ’n berg lee blikkies sit", vorder na ’n nog inniger nie-sintuiglike ken-wyse: "Meer nog voefi ek hom in my lyf' (94). Die verteller is in hierdie stadium gereed vir sy persoonlike hergeboorte; "Ek weet die groot vrot is onherroeplik, niks sal ooit weer dieselfde wees nie. 2. Stniktuurverskyiisels wat dui op twee werklikhede Ek is so raoeg van Buitemense, van apart van die donker wees." Die belangwekkende is dat dié hergeboorte plaasvind deur die "voelkode'^ wat as nuwe taal geleer (is)" - "Ek ken reeds dié ligte vlermuisdrukkies met wisselende tempo en intensiteit wat die duisternis se wysheid bevat" (96). Sussie lei hom in "húl Nuwe Wêreld" in: "voel, voel net, voel ons is grond, bed, muur, alle verskille is uitgewis, ons is alles, herbore een met alles" - ’n wêreld dus van inniger belewenis en ruimer bewussynservaring: "Die donker is goed. Die donker sing alles tesame. Ek voel jou, ek voel alles in die wêreld. Alles is swart lig. Alles is nou" (97). ^ Die ‘voelkode’ dui op die intui'sie. Dit is Zen-Boeddhisties van aard. Die leser word gelei om te aanvaar, "das gerade m diesem Mustern der Unlogik, in ihren vollen Akzeptierung, die Losung der Krise, der Frieden liegt" (Eco, 1973:225). *’ Tensy anders vermeld is die kursivering van woorde, frases en sinne, dié van die skrywer van die artikel. * Die woord baarmoeder dui aan dat daar uit die vrot ’n geboorte moet kom. 3. Ironie - eenheid in teenstiydigheid Die uiteindelike paradoks van "alles is swart lig" waarin "(ons) herbore een met alles (is)", dui op ’n eenheid soos dié wat Umberto Eco in verband met Zen-skilderkuns beskryf: ".. * Die woord baarmoeder dui aan dat daar uit die vrot ’n geboorte moet kom. 41 einer, Einheit des Universums, einer Gleichschátzung aller Dinge" (1973:220). Voordat dié punt van voile begrip en hergeboorte egter bereik word, word die verhaal gelaai met die een na die ander ironiese situasie. So word daar byvoorbeeld vertel van die laaste dag toe die meeste huise al weggesink het tot aan hulle dakke. Die vlag is vir laas bo die stadshuis se spits gehys en die burgemeester se toespraak was die "laaste waardige woorde sender heldegebral” (90). Dog die leser hoor in dié laaste woorde slegs die histerie van selfbedrog: "Ons is die mense van ons dorp. Hier bly ons, want ons is die mense van ons dorp. 0ns neem nie afskeid nie, want ons is eendragtig bymekaar, na die gees en na die liggaam. Hier. Hier." Later as Boetie en Sussie "toe-oog Voortrekkers speel" en ’n rusie ontstaan, het Vader glad gebulder: "Maak oop julle oe en kyk as ’n mens met julle praat!" (93). Toe die lampolie opiaas opgeraak het, bly alleen die tydloosheid van die enigmatiese groot vrot oor: "Nou tik selfs die horlosie nie meer nie:® wat help oe as hulle niks kan sien nie." Direk hierop volg egter dié paradoksale beskrywing: "Die kamer is vol groot blinde oe wat mekaar dophou. Onder die pikswart son bid Ousus - bid sy met haar stem wat nie kan swyg sonder om te gil nie" (95). ’ Elize Botha gebruik dié term met verwysing na Wellek en W arren se Theory o f Literature (1973:243). H aar argument is, 'vir sever die literêre werk nou die samelewing waaruil dit voortkom in vele opsigte, op vele vlakke weerspieêl, word die literêre waarde verhoog” (Botha, 1976:20). ^ Vanaf dié tydlosc oombllk word sicgs die teenwoordige tyd in die allegoric gebruili. 4. Ironie - meervlakkige inclusiveness^ Die opeenstapeling van ironieë, saamgevat in die eenheid van die oorkoepelende allegoriese paradoks, beskik oor besondere volledigheid: Fletcher sê oor ironie: "Ironies (are) condensed allegories; they show the semantic and syntactic processes of double- or multiple-levelled polysemy". In "Die groot vrot" is byvoorbeeld onder andere die volgende vlakke van betekenis naspeurbaar: eerstens is daar die veroordeling van die sosio-politieke toestand van ‘apart’ wees in die geskiedenis van ‘ons dorp’ asook ’n veroordeling van die daarmee gepaard- gaande geestelike vervlakking wat veroorsaak dat hooghartig staatgemaak word op eie menslike vermoëns en tegniek. Die bewussyn is eng gerig op die praktiese en materiele aspekte van bestaan. Die mense ag byvoorbeeld die uiterlike sien belangriker as die innerlike inniger hoor. Hierteenoor bring die vrot ’n bewussynsverruimming wat die ken- vermoëns van weet en voel gebruik om in ’n ‘Nuwe W êreld’ die inherente, dit is die wesenlike eienskappe van bestaansdinge te ontdek. Die jonger kinders speel byvoorbeeld ekstaties blindemol "om die donker se hard en sag en bot of tinteling te ontdek" (93). Een van die subjektiewe prosesse wat die verhaal in die leser bewerk, is die gewaarwording dat die vrot ’n bo-natuurlike verskynsel is. Dit is die strafgerig van God oor die hovaardige mense van ‘ons dorp’. In die dorp het die kerktoring byvoorbeeld "eerste skuins gehel en aaklig omgetuimel; dit het geklink soos ’n reusevuis wat in nat sement pats" (88) - so asof God self verklaar dat Hy nou ingryp. 42 Die enigste persoon wat teen die dorp geprofeteer het, was "nogal ’n ouderling" wat "soos ’n skuimbekprofeet van ouds getier (het): ’Wee die hoogmoediges. Die aarde sal hulle bedek! Wee ons wat ’n afgod van onsself voor die Allerhoogste gemaak h e t D i e iro- niese kommentaar is dat dié man in die tronk opgesluit is, omdat "ons dorp geen malhuis (het) nie" (89). Voortekens en volksbygeloof dui die apokaliptiese aard van die naderende godsgerig aan: "Dit het begin in die tyd toe die hemel saans so donkerrooi was. Volgens die koerante was dit bloot die natuurlike gevolg van ’n vulkaanuitbarsting dat die hemel saans so verduister. Maar die oumense het gesê: dit is rooi soos bloed" (85). Die bonatuurlike haas demoniese onstuitbaarheid van die ‘vrot’ word in die klanklaag gesuggereer. ' “De Jong (1983:57) wys op die Uterêre struktuur se perspcktiwicse aard wat moontlikhede skep vir waarneming. Sy haal Wolfgang Iser aan: "Das heisst nicht nur, dass der Text vom Blickpunkt eines Autors als eine perspektivische Hinsicht auf cine Well angelegt is t... es heisst vor allem, dass die Innenorganisation des Textes selbst ein system der Perspektivitat ist.* 4. Ironie - meervlakkige inclusiveness^ Ons gewaar die eerste tekens daarvan in die dreigende sisklanke van die [s] wat by herhaling alleen en in binding met die [n], die [k] en die [t] in die eerste beskrywende sin voorkom: "die grond om die munisipale vullishoop (het) so ’n snaakse blink skynsel begin kry. En dit ritsel dan so" (86). Beweging word gesuggereer deur die glyklanke [n], [1] en [r]. Hierdie klanke het ’n terugkaatsende werking wat aangehelp word deur die tempoversnelling in laasgenoemde woord. In die daaropvolgende sin verbrei die vrot byna ‘sigbaar’ en hoorbaar deur ’n opeenvolging van die plof- en glyklanke in kombinasies van die [k] met die [1] en [r]: Werkers het "begin klets oor kluite wat klam en klewerig verkrummel nes klonte bruinsuiker wat stadig smelt" (86). Nadat die dorp reeds weggesak het in die pappery, word die ooreenkoms met apokaliptiese Bybelse verhale ook deur die mense van die dorp ingesien: "Die sondvloed: veertig dae en veertig nagte in die buik van die Ark. Drie dae in Leviatan se buik." Daarop volg die ironiese kommentaar, "Maar toe wou die Here vir Noag en Jona tot inkeer bring. Maar nou? Wat het ons gesondig?" Die mense van "ons dorp" het egter hulle "harte verhard teen die angs" al was hulle nou "erger uitgesluit as Adam en Eva uit die paradys" (92). Dié Bybelse vergelykings dui op die mitiese en daarmee argetipiese aard van die groot vrot en dra net soos die voortekens en volksbygeloof by tot die raaiselagtige voorkoms van die verskynsel. Fletcher (1965:107) wys trouens daarop dat alhoewel die allegoriese modus daarop gerig is om op ironiese wyse die teenstrydighede tussen voorkoms en werklikheid aan die lig te bring, ’n geslaagde allegoric deurgaans sy enigmatiese voorkoms behou. Hy noem dit ’n "surrealist surface texture". Botha, Elize 1976. Literatuurwetenskap, Uteratuur en betrokkenheid. Tydskrif vir Geesteswelenskappe, 16(l):20-25. Clifford, Gay 1974. The transformation o f allegory. London : Routledge and Kegan. De Jong, Marianne 1983. Die blootgestelde leser: Wolfgang Iser se model van interaksie tussen teks en leser 1. Standpunte, 36(3):47-64. Eco, Umberto 1973. Das offene Kunstwerk. Frankfurt am Main : Suhrkamp Verlag. Fletcher, Angus 1965. Allegory: the theory o f a symbolic mode. New York : Cornell University Press. Johl, Johann 1988. Ironie. P retoria: HAUM-literêr. Rabie, Jan 1966. Die roos aan die pels. Kaapstad : John Malherbe. Wellek, René & Warren, Austen 1973. Theory of literature. Harmondsworth : Penguin. Wilde, Alan 1983. Horizons o f assent: modernism, post-moderrúsm and the irony o f imagination. Baltimore : John Hopkins University Press. 5. Ironie - ’n bewussynsmodus As literêre perspektiefi*’ is die tegnieke en strukture van ’n betrokke werk soos "Die groot vrot" uitdrukking van ’n politieke bedoeling en ’n beoogde politieke uitwerking. Deur ’n bepaalde leeshandeling voor te skryf "moet en kan die teks probeer om betekenistoe- passing te beheer" (De Jong, 1983:61). Dis immers op hierdie eerste vlak van betekenis- voltrekking dat die leser die gedagtes van die teks dink en die lees ’n ervaring is met die moontlikheid van bewussynsomvorming. 43 Die blywende bewussynsindruk wat "Die groot vrot" by my as leser geweic het en nog steeds wek, is dat dit ’n argetipiese mite is. Dit is mythos in die sin waarin Plato die woord gebruik en waarvan Fletcher sê dat dit ons daaraan herinner dat die ware stelling altyd ’n enigma is: "Such use of myth is capable of allegorical extention (and being) archetypal do not absolutely require to be explicated" (1965:233). Vandaar die ‘oop’ ironiese slot wat ons as lesers die geleentheid bied om deur "Formulierung van Unformulierten uns selbst zu formulieren".!! In die sin dat ironie ’n bewussynsmodus is, "an all-encompassing vision of life" (Wilde, 1981:3), val die positiewe betekenistoepassing waarop "Die groot vrot” gerig is, in die kader van "suspensive irony - simply accepting the world in all its disorder (for) with a true sense of the randomness of life’s moments, man is at peace with himself (Wilde, 1983:11). ^’Wolfgang Iser soos aangehaal deur Dc Jong (1983:61). Wilde, Alan 1983. Horizons o f assent: modernism, post-moderrúsm and the irony o f imagination. Baltimore : John Hopkins University Press. 6. Bibliografie 44

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/776/946

Afrikaans

1 H ierdie artikel is as refcraat gelewer tydcns die ALV -kongres te Stellenboscli, O ktober 1992, en is 'n verw erking uit die o u te u r se d o k to ra le studie (D ram a; U n iv ersiteit van P re to ria ) wat onderneem is m et finansiele hulp van die U niversiteit van die N oorde. A bstract Tlie perceiver of Die vuurtoring (The lighthouse) is placed in an awkward position due to the unusual code structures in this metafilmic teleplay. The prologue is separated from the metadiegetic level by the title sequence, whereupon the diegetic direction changes completely. The nature of the narrative following this sequence is only recognized as metadiegetic at the end of the teleplay. After the punctuation of the title sequence metafilm is foregrounded. Intemal cameras, video and sound recordings feature throughout the narrative. The narrating style also changes into a metafilmic presentation: in a single filmic syntagm the colour rendering might fade and change to black/white; other sequences might be rendered in both colour and black/white; or only as black/white syntagms. During these black/white sequences an extradiegetic voice comments on aspects which are extemal to the diegesis. The process of decoding this tcleplay is problematic and the reader/receptor has to work very hard in the production of meaning. Nov. 1992 Nov. 1992 No. 3 ISSN 0258-2279 LIT ER A TO R 13 2.1 Tenne In die bespreking wat volg, word G enette (1980:27) se term e aangaande die drie ‘handelingsvlakke’ gebruik: storie vir histoire - die betekende of narratiewe inhoud; verhaal vir récit - die betekenaar, stelling of diskoers; en aanbieding, vertelling of proses vir narration. 1. Sinopsis van Die vuurtoring In hierdie televisiedrama maak ons kennis met Wim Kleynhans in ’n kamer waar hy deur ’n interne kamera gefotografeer word. Hy lê en mymer oor ’n lig wat horn pla en afgeskakel moet word en oor sy vaardigheid met rekenaars. Twee verpleërs neem horn na ’n dokter aan wie hy sê dat hy nie mal is nie. Die dokter antwoord dat hy net daar is vir waarneming. Wim vertel dat hy weer gedroom het van ‘die wit lig’. D aarna word daar gesny na ’n vuurtoring wat dien as agtergrond vir die grafiese materiaal van die titelrol. By hulle strandhuis word Wim telefonies verwittig dat hy rekenaartyd gekry het vanaf New York. Hy maak verskoning by sy vrou, Helena, en hulle argitek, Leon, en vertrek in weerwil van Helena se besware. Wim se verhouding met sy vrou is afgetrokke en keel in teenstelling m et sy verhouding tot die rekenaar, Marilyn. Terwyl hy poog om ’n I ll rekenaarkode te deurbreek wat blykbaar oor ‘somermodes’ moes handel, flankeer die argitek met Helena, neem haar na ’n disko en verlei haar. rekenaarkode te deurbreek wat blykbaar oor ‘somermodes’ moes handel, flankeer die argitek met Helena, neem haar na ’n disko en verlei haar. Deurgaans word hierdie karakters gefotografeer deur interne kameras wat die materiaal as direkte beeldsending of as videomateriaal beskikbaar stel aan Wim se opdraggewer, Dries, en sy medewerkers. Terwyl die video’s gespeel word, gesels hulle oor persoonlike sake of lewer kom m entaar op die beeidm ateriaal - meestal sonder dat hulle self in beeld is. Wanneer Wim uiteindelik die rekenaarkode deurbreek en vind dat dit oor missiele handel, besef hy ook dat hy en sy vrou agtervolg, afgeneem en afgeluister is. Hy konfronteer sy opdraggewer en kyk na die videomateriaal. Die eerste verhaalvlak se ruimte word weer uitgebeeld: Wim is in die inrigting vir waarneming waar die lig hom pla. Dan gaan die tweede verhaal voort: hy maak sy opdraggewer en dié se twee assistente dood. In die inrigting (eerste verhaalvlak), waar Wim wag dat Helena hom moet kom besoek, se die dokter aan haar dat die Dries ’n geruime tyd gelede in ’n motorongeluk dood is. Helena vertrek sonder om met Wim te praat. 2. Inleiding 23.1 Die vlakke van betekenisvorming Fiske en Hartley (1978:40-47) maak gebruik van die begrippe signe: signifiant et signifié se Engelse ekwivalente sign: signifier and signified (teken: betekenaar en betekende) om Barthes se vlakke van betekenisvorming (signification) te beskryf; op die eerste vlak denotasie; en op die tweede vlak ‘mites’ en konnotasie. Op die eerste vlak is die teken hoogs gemotiveer en ikonies selfgenoegsaam vanweë die ooreenkom s met dit w aarna verwys word. Dié vlak van betekenisvorm ing het dus denotatiewe waarde. Op die tweede vlak van betekenisvorming (‘mites’) verenig dié gemotiveerde teken met kulturele betekenis wat spruit uit die gemeenskap se gebruik van die betekenaar/5íg/ií//a/ií en van die betekende/ji^ni/ié terwyl die representatiew e (denotatiewe) betekenis van minder belang is. Die rol van die teken verander en dit verloor sy spesifikasie. Die omvang van kulturele betekenisse wat op hierdie vlak gegenereer word, smelt op die volgende vlak van betekenisvorming (konnotasie) saam in ’n omvattende kulturele weergawe van die wêreld. Op die konnotatiewe vlak dui tekens waardes, emosies en ingesteldheid aan. In die filmmedium (wat televisiedrama insluit) is konnotasie the result of hum an intervention in the process - cam era distance/ angle, focus, lighting effects, etc. Connotation is expressive, involving subjective rather than objective experience, and is essentially the way in which the encoder transm its his feelings or judgem ent about the subject of the m essage (Fiske & H artley, 1978:44-45). In die voorafgaande bespreking het dit geblyk dat ’n signifiant en ’n signifié nie in ’n vaste een-tot-een (denotatiewe) verhouding staan nie. Dit is duidelik dat ’n ‘teken’ nie (net of noodwendig) ’n fisiese representatum of verwysing het nie. ’n Teken kan lei tot ’n verdere teken, wat op sy beurt weer ’n betekenaar kan wees; ’n signifié ontwikkel tot signifiant van ’n verdere signifié, sodat betekenis (en uitbreiding van betekenis) op betekenis gebou word. Culler (1983:188) skryf: "There are no final meanings that arrest the movement of signification" en hy verwys na Peirce wat reeds gepraat het van "the interpretant becoming in turn a sign, and so on ad infinitum". 22 ‘Ontvanger’ Die skrywer van hierdie artikel lewer hier verslag van ’n persoonlike resepsie (as ‘ontvanger’) van Die vuurtoring wat ervaar is as ’n komplekse aanbieding. Deur die onkonvensionele aanbieding of ‘proses van oordrag’ word onder meer ‘verhaaltyd’ baie innoverend aangewend aangesien tonele in kleur, in swart/wit, of in ’n oorgang vanaf kleur na swart/wit aangebied word. Hierby aansluitend is daar ’n problematiese ‘stem’ wat bo-oor die beeidmateriaal tot ons kom en letterlik op soek is na ’n ‘plek’ in die storie. Dit laat die ontvanger aanvanklik m et ’n verw arde gevoel en deur sy harde werk en meeskepping raak hy betrokke by die verhaalproses. Die verskillende kodes lei die ontvanger tot betekenisvorming sodat genoeg inligting versamel word om ook ’n storie te kan rekonstrueer: Wim Kleynhans is die intradiegetiese verteller; en dit is sy droom w aarin die fokalisering voortdurend verskuif, m aar wat selde aan hóm as interne fokalisator toegeskryf word. 112 23 Betekenisvomiing 23 Betekenisvomiing 23.1 Die vlakke van betekenisvorming 3.1 Metadiëgetiese elemente in Die vuurtoring Aspekte wat hier uitgesonder word vir bespreking is die metadiëgetiese verteller en die metadiëgetiese proses wat feitlik aan ons opgedring word. 2 3 2 Die ‘lees’ van televisiedrama Die ontvanger van televisiedrama is nie net ’n kyker wat verbruik nie: hy volg nie net ’n ‘storie’ nie, maar maak projeksies vanweë sy verwagtingshorison op grond van vorige ervaring a.sook vanuit sy kulturele, opvoedkundige en sosio-ekonomiese of politieke stand, ensovoorts. Hierdie projeksies (wat bevraagtekening insluit) word telkens hersien in die lig van tekens en kodes in die aanbiedingsproses, waardeur hy tot betekenisvorming kom. Dit is ook van belang dat ’n ontvanger ’n mate van kennis het aangaande filmiese kodes, soos dat swart/wit-insetsels konvensioneel dui op ’n terugflits of droom. Hoe meer filmiese en filmtegniese kennis die ontvanger het, hoe meer betekenis sal hy kan ontsluit tydens die ‘lees’ van televisiedrama. D eur die verskillende isotopiee wat in Die vuurtoring se ‘proloog’ geopen word, byvoorbeeld rekenaar, kodes, gedagtes en lig, word daar vroeg reeds vir die ontvanger 113 leidrade gegee wat ’n ‘lees’benadering in die vooruitsig behoort te stel. Wat egter maklik uit die oog verloor kan word, is die deiktiese verskuiwing: "... skakel vir Witn Kleynhans. Ek h a a t...” en "Ek is die beste ...". Die tweespalt in hierdie karakter, wat die metaverhaal en die aanbieding daarvan onderlê, word hier reeds gevestig. leidrade gegee wat ’n ‘lees’benadering in die vooruitsig behoort te stel. Wat egter maklik uit die oog verloor kan word, is die deiktiese verskuiwing: "... skakel vir Witn Kleynhans. Ek h a a t...” en "Ek is die beste ...". Die tweespalt in hierdie karakter, wat die metaverhaal en die aanbieding daarvan onderlê, word hier reeds gevestig. 3.1.1 Verteller/fokalisator In Die vuurtoring se openingsegmente het ons ’n paar nabyskote van ’n slapende man se gesig. ’n Stem wat nie in beeld ontstaan nie (dus asinchronies), kla oor die lig wat weggeneem of afgeskakel moet word, om dat hy dit nie wil sien nie. Die spreker stel homself indirek voor: "As jy ’n rekenaarkode gebreek wil hê, kry vir Wim Kleynhans. Vind eers die syferkode uit. Ek haat syfers" en; "Ek is die beste m et die breek van rekenaarkodes. Logika, assosiasie, logika." U it die konteks lei ons af dat die dialoog die k arak ter se gedagtes is; dit is sy ‘bewussynstroom’. Klankmatig is dit dan Wim se fokalisering, maar beeldmatig is dit ’n eksterne fokalisator (kamera) wat optree. Die stem herhaal: "Logika", wat ons op ’n dwaalspoor bring, want die verhaal wat hy gaan vertel, wat die ‘liggaam’ van die teledram a uitmaak, is glad nie logics nie, onder meer omdat ons onverwags swart/wit-beeldm ateriaal te siene kry terwyl ’n onbekende stem praat oor sake wat nie hierop van toepassing is nie. Wim sê hy "weet nie hoeveel woorde is daar in die kode nie". Dit geld in gelyke mate vir die ontvanger, want die filmiese kodes is aanvanklik vreemd of onbekend. Soos Wim met die rekenaar, het ons ook ‘tyd nodig’ om die kodes onder die knie te kry deurdat ons ‘m eeskep’ aan die verhaal w anneer ons kodes ontrafel, plaas en verbind, sodat ons uiteindelik ’n storie kan rekonstrueer. Ons het die sleutel tot - maar is nie in beheer daarvan nie - die belangrikste kodestrukture of tekensistem e en deur ’n proses van herhaling in die aanbieding word ons gelei tot betekenisvorming, wat ook konnotasie insluit. Ons sien dat Wim op sy rug draai en bewus word van ’n lig wat op sy gesig val. "Skakel a f, dink hy weer, "Vat weg die lig." Lig (’n belangrike kenmerk van ’n vuurtoring) en helderheid word deurgaans baie opvallend gebruik en dit lê vanselfsprekend verbande. Kontekstueel is die vuurtoring self ook ’n polivalente metafoor; ’n fallie.se teken; (metatekstueel) geënkodeer; insig (omdat dit ‘lig werp’ op aangeleenthede of dit ‘aan die lig bring’); waarskuwing; bedreiging (soos dit fisies bo Wim uittroon, so oorheers dit ook sy psige); ensovoorts. 3.1.1 Verteller/fokalisator Ons kom later tot die gevolgtrekking dat die ‘lig’ deur die interne kyker se oog gepostuleer later tot die gevolgtrekking dat die ‘lig’ deur die interne kyker se oog gepostuleer 114 word en dat die metaverhaal wat volg, sy siening en dus interne fokalisering is. Dit word uiteindeiilc duidelik dat dit wat dié oog sien, en wat aan ons vertoon word, die visuele voorstelling is van ’n oog wat na binne kyk. Dit is ’n droom of fantasie wat Wim aan ons (of miskien aan sy dokter) oordra; die baie ure wat hy in ’n kantoor werk op ’n rekenaar om ’n netwerkkode uit New York, genaamd Marilyn, te breek en wat daartoe lei dat sy vrou ’n verhouding aanknoop met die argitek van hulle strandhuis; kameras wat hom en sy vrou en die argitek afneem; afluisterapparate aan telefone gekoppel; en die moorde wat hy uit weerwraak op die voyeurs pleeg. Deur die baienabyskoot van die oog verkry ons toegang tot Wim se ‘storie’, maar ons besef dit nie voor die laaste paar sintagmas nie. Sodra Wim aan sy dokter vertel dat hy weer van die wit lig gedroom het, volg ’n mediumnabyskoot uil fokus van die lig wat inzoem tot in fokus. Vanaf hierdie medium- nabyskoot word gesny na ’n rukzoem (vinnig, sodat ’n streepeffek op die skerm vertoon) totdat die vuurtoring in langskoot vertoon word. Die kode is nie in hierdie stadium duidelik nie; dit wil voorkom asof daar ’n probleem met die kamera, fotograaf of die tegniek is (waardeur die aandag metatekstueel op die proses gevestig word). Dit is eers teen die einde - as ons al die inligting gekry het en retrospektief te werk gaan - dat ons besef dit is die ‘storie’ van ’n ongebalanseerde karakter: die rukzoem is ’n metaforiese beeld uit Wim se verwronge psige. Die eerste gedeelte van Die vuurtoring word as proloog deur die titelsekwens, wat dan as visuele punktuasie dien, geskei van die res van die handeling. Dit het tot gevolg dat die proloog ‘vervreem’ of ‘afgesluit’ word ten opsigte van die handeling as sodanig: die tweede verhaalvlak. Die ontvanger verloor die proloog uit die oog - in so ’n mate dat Die vuurtoring voor beeldsending in 1991 geadverteer is asof dit die storie sou wees van ’n man wat kodes oor somermodes probeer ontsyfer en dan agterkom dit gaan oor missiele. 3.1.1 Verteller/fokalisator Wanneer die epilooggedeelte volg, is dit met ’n skok dat die ontvanger besef dit is ’n ‘raam- vertelling’, soos in Die man met ’n lyk om sy nek (Smit, 1967). Die ontvanger is doelbewus in die proses van oordrag gemanipuleer, mislei en verwar - deur onder andere die tweede verhaalvlak wat, ná die onderbreking deur die titelsekwens, ontvou. Die fokalisering word ook in die oordragproses nie aan Wim toegeskryf nie. Eers as hy volhou dat hy Dries verm oor het en die dokter dit weerlê met die feit dat Dries voorheen reeds in ’n motorongeluk gesterf het, besef ons dit was nie ’n terugbeweeg in storietyd nie, maar Wim se droom/storie wat hy metadiëgeties en metafilmies oorgedra het terwyl hy ’n pasient is in ’n inrigting vir sielsiekes. 3 .Í2 Metadiegetiese proses op die voorgrond Die klank/beeldaanwending in Die vuurioring is kompleks. Op ’n vroeë stadium is daar tussen die kleursintagm as ’n sw art/w it-skoot van Wim, wat deur die ontvanger as ‘vergissing’ beskou word. Die tweede keer dat daar in hierdie teledram a van swart/wit gebruik gemaak word, het ons ’n beeld van Leon, die argitek, wat per motor tuis aankom. ’n Vreemde stem praat (eers onduidelik) in die voorgrond en sê dan duidelik; "Hy is maar veertien". Wie? wonder die ontvanger. Leon is beslis nie veertien nie! Leon hou stil en die stem sê; "Sjoe, hy’t daam vrek naby stilgehou". (Leon klim uit.) "Daar’s hy." ’n Rukkie later beweer dieselfde stem dat sy seun onder 15-A behoort te speel. Nog later vra hy of dit ‘rol 2’ is. 115 Hierdie ‘stem’ word nie in beeld gegenereer nie; dit is nie ’n stem wat ons reeds gehoor het nie. Die betrokke ontvanger het dit ervaar as ’n steuring van buite. Die stem lewer soms kommentaar op die filmgebeure waarna ons ook terselfdertyd kyk; gespreksonderwerpe is egter meestal onvanpas en het nie betrekking op die visuele beeld of die handeling nie: hierdie ‘stem’ het nog nie in die diegese te voorskyn gekom nie en die bron van dié stem kan dus - op hierdie stadium - net as ekstern benoem word. Hierdie hele sekwens is vir die ontvanger vreemd: skielik is die beeld kleurloos, en die klanke/gesprekke van die mense wat die verfilming/klankredigering gedoen het, het op die finale produk deurgekom, aanvaar die ontvanger. lemand het êrens tydens naproduksie nie fyn gekyk of geluister nie. In die eerste plek is die verkeerde (fisiese) film ingeredigeer as swart/wit-beeld. Daarbenewens het ons die onvanpaste klankbaan. Veral die stem se vraag of dit ‘rol 2’ is, dui vir ons aan dat die klank op een of ander manier tydens die opname of klankredigering vasgeiê is op die film, wat nou aan ons vertoon word, deur iemand wat nie intra- of homodiegeties is nie. Omdat die ontvanger alles in die diegese probeer plaas - dit wil laat voeg - duik daar nou sekere vrae soos die volgende op: Hoe kan die regisseur van die teledrama toelaat dat sulke onprofessionele glipse vertoon word? W at sou die rede wees vir so ’n ‘fout’? 3 .Í2 Metadiegetiese proses op die voorgrond Teen die tyd dat Man A later kommentaar lewer op ’n videoband waarin Leon maak of hy ’n kramp het sodat Helena sy been moet vryf, is hierdie personasie as karakter volkome geintegreer in die diëgese. Sy optrede is egter op ’n ander chronologiese vlak as die gebeure wat in swart/wit vertoon word: as iterasie as ons éérs in kleur ’n segment sien en dan weer in S/W; of eenmalig waar ons dit nie vroeër in kleur gesien het nie. Eers later (in retrospek) kom die besef; terwyl ons dit sien gebeur, fotografeer iemand anders dit en terwyl ons hier na die S/W -beeld kyk wat nou afspeel, kyk iemand anders later (weer) daarna en sien wat alreeds gebeur het, met die gevolg dat daar uit ’n enkele betekenende segment (signifiant) dubbele tydsbetekendes (signifiés) groei. die swart/wit-materiaal wat ons gesien het, is video-opnames waarna ons sáám met Man A en Man B gekyk het, en die stem wat kommentaar gelewer het, was nie ’n buitestem nie, maar ’n bowestem (asinchronies); intern-homodiegeties en nie heterodiegeties soos daar gedink is nie. Teen die tyd dat Man A later kommentaar lewer op ’n videoband waarin Leon maak of hy ’n kramp het sodat Helena sy been moet vryf, is hierdie personasie as karakter volkome geintegreer in die diëgese. Sy optrede is egter op ’n ander chronologiese vlak as die gebeure wat in swart/wit vertoon word: as iterasie as ons éérs in kleur ’n segment sien en dan weer in S/W; of eenmalig waar ons dit nie vroeër in kleur gesien het nie. Eers later (in retrospek) kom die besef; terwyl ons dit sien gebeur, fotografeer iemand anders dit en terwyl ons hier na die S/W -beeld kyk wat nou afspeel, kyk iemand anders later (weer) daarna en sien wat alreeds gebeur het, met die gevolg dat daar uit ’n enkele betekenende segment (signifiant) dubbele tydsbetekendes (signifiés) groei. Die dimensionele verskuiwing van hierdie stem het ’n komplekse regisseursteks tot gevolg. Die ‘lees’proses is veeleisend en dit is heeltemal begryplik dat ontvangers by ’n eerste (en moontlik enigste) beeldsending verward is en nie tot (behoorlike) betekenisvorming kan kom nie. As deel van die postmodernistiese aanbod, is metafilmiese elemente ook deurgaans sterk op die voorgrond. In Die vuurtoring sinjaleer outonome S/W-segmente ’n metafilmiese kyk na die gebeure, en verteenwoordig ook die verlede tyd, dit wat reeds gebeur het. 3 .Í2 Metadiegetiese proses op die voorgrond (Die verantwoordelikheid word bier deur die ontvanger toegeskryf aan die eksterne verantwoordelike persoon, die werklike regisseur, en nie aan ’n ‘abstrakte outeur’ nie.) Wél is ons nou deeglik bewus daarvan dat ons hier met ’n teledrama te doen het; dit mag - weens die realiteitsooreenkoms van die gefotografeerde materiaal - lyk na ‘representasie’, maar dit bly ’n filmiese weergawe wat deur ’n postfilmiese proses (van redigering: beeld én klank) gegaan het. ’n Soortgelyk komplekse sintagma kom voor waar Helena, Wim se vrou, in kleur in die straat loop; die kleur doof uit tot swart/wit en dieselfde (nou hérkenbare, maar steeds ónbekende) stem wat ons vroeër reeds gehoor het, praat oor iets wat nie hier van toepassing is nie. Daar kan seker nie twee keer so ’n fout begaan word nie? Die vermoede begin ontstaan dat hier iets aan die gang is waarmee daar nie rekening gehou is deur die ontvanger nie: is dit dalk iemand anders, ‘the Other/Absent', wat hier verteenwoordig word? Is dit die implisiete ontvanger wat geëksplisiteer word? Is dit hoe ‘ek’ as ontvanger na die beeldmateriaal kyk? (Die ‘werklike ontvanger’ se ontvangs of ‘persepsie’ word dan hier onder die aandag gebring.) D eur hierdie bevraagtekening van die ‘reële ontvangs/persepsie’ word die volgende swart/wit-skoot (waar Helena die telefoon optel) nie meer beskou as ‘fout’ of ‘vergissing’ van die reele regisseur nie aangesien ’n patroon aan die ontwikkel is, alhoewel dit nog nie kontekstueel geplaas of gedefinieer kan word nie. As daar ietwat later wéér ’n swart/wit-skoot van Helena is, en die stem wat vooropgestel word blykbaar oor ’n telefoon met iemand praat, begin ons dink dat by nie ekstradiëgeties is nie; êrens moet hy op die storielyn inskakel. Ons raak nuuskierig om uit te vind wie die oorsprong van die stem is en wat sy bemoeienis is met dit waarna 6ns kyk. Dié spanning word kort hierna opgelos: ons sien ’n m onitorkam er met heelw at skerm s waarop videom ateriaal vertoon word. As Man A, in beeld, ’n ander se vraag beantw oord, identifiseer ons hom as die bron van die stem. Hy kan nou in die verhaal geplaas word: 116 die swart/wit-materiaal wat ons gesien het, is video-opnames waarna ons sáám met Man A en Man B gekyk het, en die stem wat kommentaar gelewer het, was nie ’n buitestem nie, maar ’n bowestem (asinchronies); intern-homodiegeties en nie heterodiegeties soos daar gedink is nie. 3 .Í2 Metadiegetiese proses op die voorgrond Dit is egter nie terugflitse in die ware sin van die woord nie, maar ‘weer-kyk’ en selfs ’n ‘eerste kyk’ na handeling wat reeds plaasgevind het. ’n Belangrike kode hier is op die tweede vlak van betekenisvorming: voyeurisme, en nie herinnering (eerstevlakteken: denotasie) nie. Die videomateriaal van Leon en Helena in sy motor as hy kamma ’n kramp het, is totaal klankloos. Die personasies in die monitorkamer kyk aanvanklik ook sonder kommentaar daarna en dié stilte is besonder treffend. Met die insig wat ons reeds verkry het in die S/W-segmente, besef ons dat die intradiegetiese fotograaf nie naby genoeg kon kom om klank te registreer nie, en sy rol as metafilmiese fotograaf kom onder die aandag. Sodra Man A se dialoog gehoor word, vervaag hierdie konsentrasie op die fotografie en gaan dit oor op ’n bewustheid van die vertrek waarin die band vertoon word en op die diëgese wat verder ontvou. lets wat selde gebeur in teledrama, is dat dieselfde storiehandeling herhalend gewys word, soos die diskotoneel in Die vuurtoring. W aar dit voorkom , lei dit tot besondere betekeni.svorming en konnotasies, want by iterasie is daar wél verandering, soos Genette (1980:114) aantoon. Die eerste weergawe in die verhaal van Die vuurtoring is die enigste handeling in die storie: in kleur sien ons Helena en Leon in die disko, en hulle dialoog is duidelik hoorbaar. ’n Man verskyn in die voorgrond met ’n sak wat hy vir ’n oomblik op ’n aangrensende tafel neersit. Die tweede keer word ’n S/W-opname gewys (‘iterasie’) en ons konnoteer dat Dries (Wim se opdraggewer oor die rekenaarkodes) kyk na ’n videoweer- gawe soos verfilm deur die man wat die sak met ’n kamera daarin op ’n aangrensende tafel neergesit het; chronologies is dit nadat die gebeure plaasgevind het (analeptiese beeld). Die kam erahoek van hierdie skoot is anders as die oorspronklike en die omraming dinamies, dus nie staties soos die kleurweergawe nie. Weens metafilmiese opnameteg- nieke (’n film in die film) is daar ’n ‘generasieverlies’. Die klank is blikkerig, met die gei'ntendeerde interpretasie dat dit nie op dieselfde vlak is as dié waarop die oorspronklike 117 nie; ook die apparaat waarmee dit opgeneem is, is van mindere gehalte (amateur), lei ons af, in vergelyking met die (eksterne en reële) regisseurskap se professionele apparaat. 3 2 Postmodemisme: Wollen se vergelykings 3 2 Postmodemisme: Wollen se vergelykings Wollen (1986) vergelyk ‘Classical Hollywood Cinema’ m et Nouvelle Vague, postmodernis- tiese of ‘gesofistikeerde’ film. Hy sê onder andere daar is: 3 .Í2 Metadiegetiese proses op die voorgrond Die derde keer dat dié eenmalige storiegebeurtenis in die verhaal verskyn, is dit op Wim se aandrang en sit hy met ’n pistool in die hand daarna en kyk; ’n nabyskoot van Wim volg en ons lei af dat hy hartseer is; dat hy vir homself verskoning soek omdat hy sy vrou so verwaarloos het dat sy met die argitek moes uitgaan. Die aandag word deurgaans sterk toegespits op Wim se storie w aardeur 6ns ’n storie rekonstrueer, aanvanklik op grond van verkeerde afleidings of as ’n wanlesing weens die metatekstuele oordrag. 3.2.1 Narrative transitivity v. narrative intransitivity N arrativ e T ran sitiv ity v. N arrativ e Intransitivity. (O n e th in g follow ing an o th e r v. gap s and interruptions, episodic construction, undigested digression.) - W ollen (1986) 3.2.2 Identification v. estrangement Identification v. Eslrangem ent. (Em pathy, em otional involvement with a character v. direct address, multiple and divided characters, com mentary.) - W ollen (1986) Die karakters in Die vuurtoring is te verbrokkel, hul Dasein te onderbroke, en die kommentaar van die voyeur te ‘opdringerig’ cm die ontvanger geleentheid vir identifikasie, emosionele betrokkenheid of empatie te gee. Transparency v. Foregrounding. (‘Language wants to be overlooked’ - ... v. making the m echanics of the film /text visible and explicit.) - W ollen (1986) Die regisseursteks word in Die vuurtoring sterk vooropgestel, wat veroorsaak dat die ontvanger deurgaans bewus is van die ‘proses van vertelling’ en van metafilmiese elemente, en net soveel dáárop let as op die verhaal of storie. Dit het vervreemding tot gevolg, onder andere deur die oenskynlik eksterne heterodiegetiese kom m entaar, sowel as die beeldoorgange van kleur na swart/wit. 3.2.4 Single diegesis v. multiple diegesis Single D iegesis v. M ultiple D iegesis. (A unitary hom ogeneous world v. heterogeneous worlds. R upture between different codes and different channels.) - W ollen(1986) Wollen se ''multiple diegesis" wys op metadiëgese, metalepsis en metafilm of, soos hy dit noem, "play within a play". In Die vuurtoring het ons te doen met die storie wat Wira vertel van sy droom (al besef ons dit eers teen die einde) en in die droom of spel-in-spel is daar videokameras wat mense skelm afneem (verdere spel-in-spel), met komm entaar op hulle doen en late; daar is afluisterapparate aan telefone gekoppel sodat (denkbeeldige) gesprekke ‘weer-gespeel’ word; en selfs kleurkodes verskil omdat in dieselfde segment van kleur na swart/wit oorgegaan word. Daarby kom ook verwysings na kamera, film, bekende filmsterre soos Paul Newman, ’n Oscar, ensovoorts, wat daadwerklik ’n interne filmiese wêreld (metafilm) daarstel. En dan is Marilyn (Monroe?), die rekenaarmeisie, nie net ’n elektroniese masjien nie, maar ’n erotiese substituut. N arrativ e T ran sitiv ity v. N arrativ e Intransitivity. (O n e th in g follow ing an o th e r v. gap s an interruptions, episodic construction, undigested digression.) - W ollen (1986) direk daarna gekorrigeer is met ’n under weergawe van gebeure, asof hy skep so ver as hy gaan. N arrativ e T ran sitiv ity v. N arrativ e Intransitivity. (O n e th in g follow ing an o th e r v. gap s an interruptions, episodic construction, undigested digression.) - W ollen (1986) Die murtoring is alles behalwe deursigtig; daar is onderbrekings, paralipse en lakunes in die vertelproses; die verbrokkelde konstruksie van die teledrama (onder andere deur die stem en die anachronieë) het ’n moeilik ‘leesbare’ regisseursteks tot gevolg; en sekere segmente kan as digressions gesien word - as "uncoded images" volgens Linderman (1986:143) of as oordaad volgens Thompson (1986:141), wat skryf: "... excess is precisely those elements which escape unifying impulses". ’n Baielangskoot kom vroeg in Die vuurtoring spesiaal onder die aandag, onder andere vanweë die omgewing van naby-tipe skote waartussen dit voorkom. Vanuit ’n baie hoe hoek sien ons ’n karakter op die vloer van ’n lee vertrek. Hy vertoon so klein dat ons hom nie herken nie. Hy lig sy hande bo sy kop. Dit is slegs in retrospek dat ons Wim kan plaas as dié karakter in die vertrek waar hy soveel vernietiging sou uitgerig en moord sou gepleeg het. Sy verdwerging pas heeltemal in op die tweede vlak (‘m ites’ en konnotasie) van betekenisvorming: sy onsekerheid, soeke na sekuriteit, die gewone man wat oorval word deur die oorm ag tegnologiese ontwikkeling, sy seksuele inkom petensie, ensovoorts. Hierdie skoot kan as ikonografies benoem word: die onderwerp is verdwerg in die mise-en- scéne net soos hy geestelik, emosioneel, intellektueel, en andersins kleiner word. As m etafoor werk dit myns insiens, m aar nie as m etoniem nie aangesien die betrokke ontvanger die sintagma nie met sekerheid in die storie kan plaas nie: een moontlikheid is dat hy in die inrigting by geleentheid in eensame afsondering in hierdie vertrek geplaas is en dat dit dan in sy ‘droom’ ’n ruimte word waarop hy ook wil wraak neem deur dit in te klee as die vertrek waar die voyeurs gestasioneer sou wees en waar hy hulle al drie om die lewe bring. In ’n ander sintagma gryp Wim ’n rewolwer en gaan na Dries-hulle toe waar hy na video- opnames kyk; dan jaag hy na Helena toe en dreig haar (met gepaste simboliese klanke), maar net daarna skiet hy Man A in die monitorkamer dood en slaan vir Dries dood met ’n monitorskerm. Dit lyk asof die Helena-segment deur hom bedink is (dit is sy droom) en 118 direk daarna gekorrigeer is met ’n under weergawe van gebeure, asof hy skep so ver as hy gaan. 3.2.5 Closure v. aperture C losure v. A perture. (A self-contained object, harm onized within its own bounds v. open-endedness, overspill, intertextuallty - allusion, quotations, and parody.) - W ollen (1986) 3 2 3 Transparency v. foregrounding Transparency v. Foregrounding. (‘Language wants to be overlooked’ - ... v. making the m echanics of the film /text visible and explicit.) - W ollen (1986) 33 Metafilm as selfbewuste proses In die aanbieding van die teledrama kan daar elemente voorkom wat die aandag toespits op die ‘proses’ van aanbieding of kom m unikasie. H utcheon (1980:6) praat van ’n ‘narcistiese narratief en sê dit is "process made visible". By metafilm is die aanbieding ‘selfrefleksief waar daar op een of ander wyse kommentaar gelewer word op die eie bestaan, die eie proses van aanbieding, of die verhaal. Die aandag kan ook metafilmies gerig wees op die kommunikasieproses. In Die murtoring is Wim se goeie kommunikasie met sy rekenaar, by name ‘Marilyn’, opvallend. Sy noem hom darling en bring haar beskikbaarheid kort-kort onder sy aandag met: " r e a d y f o r E N T R Y D ARLING ". Hy gesels hardop met haar, noem haar ‘skat’ en ‘liefling’, en streel haar fisies - wat meer is as wat hy met sy eie vrou doen. Helena vra hom selfs waarom hy nie met sy ‘computer’ trou nie. Met ’n masjien kan Wim kommunikeer, maar met mense kan hy nie. Tenvyl hy ‘woorde eet’ saam met Marilyn, is Leon en Helena a a n ’t kreef eet en hy vry haar met liriese besinging van Wim af as hy haar vergelyk met ‘die mooie Helena van Troje’. Hope (1975:42) sê: Hope (1975:42) sê: Hope (1975:42) sê: Hope (1975:42) sê: A w ork of art m ay be self-reflexive in m any different ways, since anything which either within or w ithout the w ork m akes it ap p ear an object to be perceived rath er than a subject m atter to be experienced tends to m ake the work about itself, about the form in which it exists. Vir hom is die twee basiese elemente wat ’n film selfbewus of metafilmies maak, enige trope of ostensie (die wys van voorwerpe in teenstelling met die praat daaroor) wat verband hou met die oog, gesig, of proses van sien, omdat karakters in films altyd sien en ons sien wat hulle sien én hoe hulle kyk terwyl ons kyk na die film (Hope, 1975:153); en die tweede elem ent is aandag aan fotografie, wat foto’s kan wees sowel as stukke film wat in die filmiese konteks (verhaal) voorkom (Hope, 1975:156). 32.6 Pleasure V. unpleasure Pleasure v. U npleasure. (E nlerlainm ent, aim ing to satisfy the spectator, v. provocation, aim ing to dissatisfy and hence change the spectator.) - W olien (1986) Die murtoring is beslis nie bedoel vir gemiddelde vermaak nie (maar eerder vir ver-maak, of ‘anders maak’, soos Wolien sê). Die ontvangers kan genoemde teledram a nie net verbruik (consume) nie; hulle moet daadwerklik meewerk aan die daarstelling (production) van betekenis. C losure v. A perture. (A self-contained object, harm onized within its own bounds v. open-endedness, overspill, intertextuallty - allusion, quotations, and parody.) - W ollen (1986) In Die vuurtoring kan ons nie regtig tot ’n besluit kom oor die ‘w aarheid’ van Wim se weergawe nie. Indien Dries Beukes wél in ’n motorongeluk dood is (soos die dokter se) terwyl Wim volhou dat hy Dries vermoor het, is álles dan fantasie? Is Helena se verhouding met die argitek, indien dié karakter bestaan, fantasie? Is die aard van Helena se karakter fantasie? Is Wim se vaardigheid met rekenaars ’n fantasie of is hy werklik kompetent in dié opsig? 119 Culler, Jonathan. 1983. On Deconslmction: Theory and Criticism after Structuralism. London : Routledge & Kegan Paul. Fiske, John & H artley, John. 1978. Reading Television. London : M ethuen (New Acccnts). G enette, G érard. 1980(1972). No/rflr/Ve Z>/jcoHrre; translated by Alan Sheridan. Oxford : Basil Blackwood. H ope, K enneth W eaver. 1975. Film and Meta-narrative. (Ph.D ; Indiana University. M icrofilm copy). H utcheon, Linda. 1980. Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox. New Y ork : M ethuen. Linderm an, D eborah. 1986. U ncoded Images in the H eterogeneous Text. In: Rosen, Philip (ed.) Narrative, Apparatus, IdeoloQf. New York : University of Colum bia, p. 143-152. Smit, Bartho. 1967. Die man met ’n lyk om sy nek: 'n Moord-komedie. Johannesburg : A frikaanse Pers- Boekhandel. Thom pson Kristin 1986 The Concept of Cinem atic Excess In: Rosen Philip (ed )/Varro/Zve 4. Slot In sy bespreking van ‘modernisme’ in film - en hier veral van belang by Die vuurtoring - sê Wollen (1972:163) dat die lees bemoeilik word, not to find the codc or to grasp the ideas, the ‘content’, but to m ake the process of decoding itself difficult, so that to read is to work. Reading bccom es problem atic; the ‘content’ is not attached to the signal so closely (so closely attached as to be inseparable from it) by any bond; it is deliberately, so to speak, detached, held in suspension, so that the reader has to play his own part in its production. Vanwee die kompiekse leesproses by Die vuurtoring is dit eers teen die einde dat ons ’n storie en storieproses kan rekonstrueer: Wim het probleme met kommunikasie (op alle vlakke, ook fisies met sy vrou), daarom is hy in ’n inrigting vir waarneming. In sy droom, die tweede verhaalvlak waarin talle ander verhaalvlakke ingebed is, kom die tegnieke van kommunikasie - en sy frustrasie daarmee - te voorskyn, sowel as die metafilmiese opset van die hele teledrama. Culler, Jonathan. 1983. On Deconslmction: Theory and Criticism after Structuralism. London : Routledge & Kegan Paul. Thom pson, Kristin. 1986. The Concept of Cinem atic Excess. In: Rosen, Philip (ed.)/Varro/Zve, 33 Metafilm as selfbewuste proses H ierby aansluitend is natuurlik ook ’n kam era, soos die eksplisiete gebruik van byvoorbeeld ’n videokamera, videobande en televisieskerms in Die vuurtoring, sodat ons by die beeldsending van hierdie teledrama voortdurend bewus is van die ‘medium’ waarna ons kyk: televisiedrama op ’n skerm. Metafilm sluit dan alle elemente in wat op kommunikasie betrekking het. In die meeste gevalle (by teledramas van die klassieke styl) gaan hierdie verwysings ongemerk verby. Sodra daar egter op een of ander wyse klem gelê word op ’n enkele kommunikatiewe aspek, raak die ontvanger ontvanklik vir verdere (of retrospektiewe) voorkomste wat metafilmies kan wees. Die aard van die resep.sie ondergaan dan ’n verandering: daar word 120 nie langer net na die ‘onderwerp’ (die verhaal) gekyk nie; daar word ook aandag geskenk aan die Voorwerp’ (die proses van kommunikasie). In Die vuurtoring is metafilmiese elemente sterk op die voorgrond. In die begin besef die ontvanger nie dat dit rigting gee aan die hele proses of ’n indeks is van ’n manier waarop ons behoort te ‘kyk’ nie, omdat dit gaan om ’n man in ’n inrigting, en omdat die proloog totaal in isolasie staan van die tweede verliaalvlak deurdat die titelrol dit daarvan afsny. Die verhaalvlak waarop die vertelier optree, definieer die ekstra- of intradiëgetiese aard van sy optrede terwyl sy verhouding tot die storie bepaal of hy hetero- of homodiëgeties is (G enette, 1980:248). Wim is ’n karakter in die verhaal wat hy oordra. Hy is ’n intra- diegetiese vertelier wat homodiëgeties optree; dit is sy droom en hy speel die deurslag- gew ende rol daarin. H ierdie tipe vertelier kan, soos in die onderhaw ige geval, onbetroubaar wees en ons om die bos lei. Wim se verwarring oor sy lewe, sy onvermoe tot kommunikasie op verbale en fisiese vlak, word in Die vuurtoring op verwarrende wyse aan ons oorgedra in ’n metafilmiese teledrama waar ons hard moet meewerk tot verbandlegging en tot betekenisvorming, tot meeskep- ping. Fiske, John & H artley, John. 1978. Reading Television. London : M ethuen (New Acccnts). G enette, G érard. 1980(1972). No/rflr/Ve Z>/jcoHrre; translated by Alan Sheridan. Oxford : Basil Blackwood. Smit, Bartho. 1967. Die man met ’n lyk om sy nek: 'n Moord-komedie. Johannesburg : A frikaanse P Boekhandel. H utcheon, Linda. 1980. Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox. New Y ork : M ethuen. Linderm an, D eborah. 1986. U ncoded Images in the H eterogeneous Text. In: Rosen, Philip (ed.) Narrative, Apparatus, IdeoloQf. New York : University of Colum bia, p. 143-152. WoUen, Peter, 1972. Signs and Meaning in the Cinema. 3rd ed., revised and enlarged. Bloom ington Indiana University Press. W ollen, Peter. 1986. G odard and Counter-Cinem a; Vent d ’Est. In: Rosen, Philip (ed.) Narrative, Apparatus, Ideology. New Y ork : University of Colum bia, p. 120-129. Bibliografle 121 Universiteit van die Noorde 122 122

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/780/950

Afrikaans

LITERATOR 11 No. 3 November 1990 LITERATOR 11 No. 3 November 1990 ISSN 0258-2279 LITERATOR 11 No. 3 November 1990 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 November 1990 Abstract In this article the concept of the sociocode, as described and used by Fokkema (1984), is used to describe the characteristic way of representation in modernist texts. Representation in literature is explained as the result of a specific set of perceptions which are individually as well culturally determined. From the discussion of the sociocode of Modernism, the conclusion is made that modernist texts do not represent; these texts are presentations, they are primarily concerned with their own ontology. In conclusion the similarities between Modernism as a literary movement in Western Europe and the work of the Sestigers in Afrikaans are indicated. It is suggested that these similarities should be investigated in more detail. 1. Inleiding Om ’n stroming in die literatuur te beskryf, te definieer of af te baken, is ’n moeilike onderneming. Literêre strominge of bewegings is nie eksakte en wetenskaplik afbakenbare entiteite nie en literêre tekste as sodanig bied weerstand teen rigiede klassifikasie, etikettering en kompartementalisering. Die beskrywing van ’n stroming is die taak van die literatuurgeskiedskrywing. Dit gaan daarin nie om ’n atomistiese beskrywing van geisoleerde tekste nie, maar om ’n omvattende benadering waarin ’n verskeidenheid faktore ’n rol speel. Uit tekste self, uit historiese gegewens oor outeurs en die idiolekte van outeurs, nit algemene historiese, sosiale en ekonomiese omstandighede, uit ’n rekonstruksie van ’n bepaalde Zeitgeist, moet inligting bekom word om die aard en eienskappe van ’n stroming te probeer bepaal. Een van die faktore wat deurgaans in gedagte gehou moet word, is dat die gegewens wat beskikbaar is aangaande die literatuur, die geskiedenis, die 70 ekonomie, ensovoorts dikwels uit verskillende vakwetenskaplike paradigmas kom. (Die term paradigina word hier gebruik soos in die wetenskapskritiek van T.S. Kuhn waar dit dui op ’n geheel van konsepte, metodes en toepassings wat gedeel word deur ’n groep wetenskaplikes in ’n bepaalde periode ten opsigte van ’n bepaalde terrein van wetenskaplike ondersoek.) ekonomie, ensovoorts dikwels uit verskillende vakwetenskaplike paradigmas kom. (Die term paradigina word hier gebruik soos in die wetenskapskritiek van T.S. Kuhn waar dit dui op ’n geheel van konsepte, metodes en toepassings wat gedeel word deur ’n groep wetenskaplikes in ’n bepaalde periode ten opsigte van ’n bepaalde terrein van wetenskaplike ondersoek.) In die literatuurgeskiedskrywing en in die literatuurstudie speel vakfilosofiese vertrekpunte ’n belangrike rol. Die plasing van die klem op óf die outeur, óf die teks, óf die leser in ’n bepaalde studie, is telkens die resultaat van ’n wetenskapsbeskouing wat op sy beurt weer met ’n bepaalde filosofiese denkwyse saamhang. Gegewens uit verskillende literêr-teoretiese benaderinge kan wel saam gebruik word, maar dit bly noodsaaklik dat die onderliggende benadering nagegaan en verreken moet word wanneer die gegewens in ’n ander model gebruik word. Volgens Fokkema (1984: 4-5) word die literatuurgeskiedskrywer in die beskrywing van ’n stroming gekonfronteer met ’n literêre verskynsel wat nie beskryf of verduidelik kan word deur eksklusief óf hoofsaaklik op outeur óf teks óf ontvanger te fokus nie. Fokkema (1984) stel voor dat ’n omvattende benadering gevolg word, wanneer gepoog word om ’n Hterêre stroming te beskryf. 1. Inleiding Die gedagte van ’n literêre sisteem soos deur die Russiese Formaliste beskryf, is vir hom aanvaarbaar omdat dit die moontlikheid bied om ’n verskeidenheid van literêr-relevante faktore in die beskrywing van ’n stroming te inkorporeer. Die Russiese Formaliste het die literêre sisteem beskryf deur na stilistiese en komposisionele eienskappe van tekste te kyk. Op grond van die ooreenstemmende eienskappe en tegnieke is tekste dan as behorende tot ’n bepaalde sisteem beskou. Hulle sien die literatuurgeskiedenis as ’n opeenvolging van sisteme. Die normsisteme ontwikkel diachronies en word bepaal deur die komposisionele en tematiese konvensies wat ook die produksie en die resepsie van die tekste bepaal. 1.1 Sosiokode en stroming Die konsep van ’n literêre sisteem soos aanvanklik deur Tynjanov omskryf, is veral deur die Sowjet-semiotiek verfyn en gespesifiseer. Fokkema (1984: 5-8) beskryf ’n sisteem van konvensies as ’n kode. Hy sluit aan by Lotman wat ’n kode defmieer as “a closed set of meaningful units and rules governing their combination, rules which allow for the transmission of certain messages” (Fokkema, 1984: 5). Daar is vanselfsprekend verskillende kodes wat in literêre tekste ’n rol speel. Lx)tman onderskei tussen linguistiese en literêre kodes waar die literêre kodes 71 supralinguaal is en taalgrerise oorskry omdat dit geld in verskillende tale. Daar moet rekening gehou word met sowel die sintaktiese komponent wat met die kombinasie en organisasie van elemente te make het as met die semantiese komponent wat met die totstandkoming en uitbreiding van betekenis te make het. Verder speel die pragmatiese komponent van kodes, wat met die gebruiksomstandighede en kommunikasievoorwaardes te make het, ook ’n belangrike rol (Fokkema, 1984: 7). Fokkema (1984: 8) onderskei vyf kodes wat volgens hom werksaam is in die meeste literêre tekste en stel voor dat ’n literêre stroming aan die hand van hierdie vyf kodes beskryf kan word: 1. the linguistic code, which, for example, directs the reader to read the text as an English text; 2. the literary code, which predisposes the reader to read the text as a literary text, i.e. a text with a high degree of coherence, with obvious consequences for the production and acceptability of connotations and metaphors; 3. the generic code, which instructs the reader to activate certain expectations and to suppress others, depending on the genre that has been chosen; 4. the period code or group code, which directs the reader to activate his knowledge of the conventions of a period or particular semiotic community; 5. the idiolect of the author, which, insofar as it is distinguished on the basis of recurrent features, also has the charaaer of a code. 5. the idiolect of the author, which, insofar as it is distinguished on the basis of recurrent features, also has the charaaer of a code. Hierdie vyf kodes bestaan onderling in verhouding tot mekaar sodat hulle in die teks mekaar onderling bepaal en beperk. Daar kan nog ander kodes ook wees, maar Fokkema identifiseer hierdie vyf as voldoende vir die beskrywing van ’n stroming. 1.1 Sosiokode en stroming Hy gebruik die begrip sosiokode, waarin die vyf genoemde kodes geinkorporeer is, as vertrekpunt en omskryf die sosiokode as “the code designed by a group of writers often belonging to a particular generation, literary movement or current and acknowledged by their contemporary and later readers. Together, these writers and their readers form a semiotic community in the sense that the latter understand the texts produced by the former” (Fokkema, 1984: 11). Fokkema gebruik die begrip sosiokode nogtans baie versigtig om die moontlikheid van rigiditeit of oorvereenvoudiging uit te skakel. Daar kan hoogstens onderneem word om literêr-historiese verskynsels te beskryf “with reference to more or less dominant sociocodes” (Fokkema, 1984: 12). Dit is belangrik dat die sosiokode afhanklik is van die ontvangersreaksie. Die vernuwing en verandering in die literatuur word deur die lesersgemeenskap waargeneem en begryp en so kom die teks en die kode tot stand. Die nuwe 72 kode wat aangebied word, word deur die lesers gerealiseer en dit impliseer dat nuwe tegnieke, temas of selfs ’n hele nuwe persepsie van tegniek en tema betekenisvol is vir sulke ontvangers. “Nieuwe literatuur gaat in op de uitdaging van de gewijzigde historische, sociale en culturele omstandigheden, maar daarbij is het perspectief van de schrijvers en het lezerspubliek waartoe zij zich richten doorslaggevend” (Fokkema & Ibsch, 1984: 30). Die gebruik van semiotiese terme en metodes kan beperkend wees as ’n mens streng binne die semiotiese raamwerk wil bly. Indien die konsep van kode wyd vertolk word om ’n omvattende verskeidenheid kommunikasiefaktore en - strategieë in te sluit, kan dit ’n nuttige raamwerk vorm. 1J Die representasie van ’n persepsie Nuwe strominge in die literatuur bring dikwels dramatiese verandering en vernuwing teweeg ten opsigte van onderwerp, tema, tegniek en veral ten opsigte van die beskouing van taal, die medium van die literatuur. Die begrip sosiokode kan gebruik word om die konvensies van ’n stroming te identifiseer. Die stroming kan egter nog nader omskryf word indien die klem verplaas word van die temas en tegnieke as konvensies as sodanig, na die temas en tegnieke as resultate van ’n bepaalde lewens- en wêreldbeskouing of van ’n bepaalde werklikheidsbelewing. Sheila Friedling (1973: i) beweer dat “the representation of consciousness in twentieth-century fiction is linked to ways of perception that are both cultural and individual”. Sy verduidehk: When we speak of a cultural mode of perception, then, we mean the way of seeing and knowing that is bound to the psychological and epistemological assumptions of its leading innovators. For the artist representation is always founded on perception and is a formal or structural arrangement that reflects the world absorbed and modiFied by the individual who is part of it. Since perception is transformed into representation, the cognitive content of art refers not only to the ability of an art work to offer historical, actual, or possible truths, but rather to convey, in its themes and structure, the modes of individual and cultural perception. (Friedling, 1973: 2) Die Modernisme is byvoorbeeld ’n stroming waarin bepaalde persepsies deurslaggewend is ten opsigte van sowel onderwerp as tema as tegniek. In die modernistiese tekste word daar nie gepoog om ’n objektief-bestaande werklikheid te representeer nie. Die manier waarop die werklikheid gesien en ervaar word, word weergegee of gerepresenteer sodat dit in die tekste gaan om representasies van persepsies en nie om representasie van dinge of die werklikheid nie. Daarby is die medium van die representasie, naamlik taal, vir die moderniste deel van die problematiek. 73 Terwyl alle tekste van literere strominge beskou kan word as representasies van persepsies is dit in besonder van toepassing op die Modernisme, omdat die modernistiese tekste doelbewus en eksplisiet besig is met prosesse van waarneming en interpretasie en veral met die selfrefleksiewe weergawe van hierdie aktiwiteite. Dit gaan dus nie net om die aanbieding van bepaalde waarnemings of ervarings of persepsies nie, dit gaan ook en juis om die ondersoek en ontginning van die moontlikhede (en die beperkinge) van taal waardeur hierdie “inligting” in tekste bevat kan word. 1J Die representasie van ’n persepsie As Virginia Woolf sê “human nature changed” in 1910, gaan dit ten diepste daarom dat vir sommige mense waarneming en ervaring verander het: “On or about December 1910 human nature changed... All human relations shifted - those between masters and servants, husbands and wives, parents and children. And when human relations changed there is at the same time a change in religion, conduct, politics, and literature” (Bradbury & McFarlane, 1976: 33). D.H. Lawrence het ’n soortgelyke opmerking gemaak; “It was in 1915 the old world ended” (Bradbury & McFarlane, 1976: 33). Mense het sekerlik nie in 1910 of in 1915 plotseling verander of ’n gedaanteverwisseling ondergaan sodat skrywers radikaal veranderde mense om hulle gehad het as modelle vir hulle karakters nie; net so min as wat sonsondergange in die tyd van die Impressioniste en Monet radikaal anders gelyk het as daarvoor of daarna (vgl. Levin, 1966: 290). Die siening van die skrywer, sy ervaring en waarneming van mense en dinge, van die wêreld in geheel, verander. Hierdie aspek staan wel in verband met veranderinge in die werklikheid, maar gaan veel dieper. Veranderinge in die literatuur kan op geen manier bloot deur verwysing na veranderinge in die werklikheid verklaar word nie. Die literatuur kom deur mediasie tot stand en die mediasieproses staan onderworpe aan en word gekleur en ingeklee deur die waarneming en belewenis van die mediator. Die leesproses kan op dieselfde wyse as die skryfproses beredeneer word sodat dieselfde argument ten opsigte van mediasie geld. Die leser se waarneming en ervaring van die teks word ook bemvloed deur die persoonlike, historiese, sosiale en kulturele omstandighede waarin hy hom bevind en boweal deur die wyse waarop hierdie omstandighede in sy gees neerslag vind. Gevolglik is interpretasie uiteindelik resultaat van die leser se persepsie net so veel as resultaat van die semantiese waarde en sintaktiese patrone van die woorde in die artistieke teks. Die argument kan ook deurgetrek word na “wetenskaplike” studies oor die literatuur, want ’n bepaalde paradigma bepaal ook die epistemologie van literatuurwetenskaplike aktiwiteit. 74 2. Die Modernisme as líterêre stroming Die Modernisme as ’n literêre stroming word deur Fokkema (1984) beskryf deur gebruik te maak van die konsep sosiokode. Deur die beskrywing van die konvensies wat die stroming bepaal in verband te bring met Friedling se siening dat representasies deur individuele en kulturele persepsies bepaal word, kan relevante gevolgtrekkings gemaak word oor die aard en wyse van representasie in die Modernisme. Vooraf wil ek eers aandag gee aan enkele faktore wat ekstern is aan die Modernisme as literêre stroming, maar wat as omgewings- of agtergrondsfaktore deeglik met die literêre verskynsel in verband gebring kan word en help om lig te werp op die eiesoortigheid van die stroming. Uit die aard van die saak word hier volstaan met enkele kernopmerkings. Die term Modernisme word gebruik om die radikale verandering wat aan die begin van die twintigste eeu in die kunste plaasgevind het, te beskryf. Hierdie veranderinge is in die verskillende kunsvorme merkbaar. Die werk van Picasso word beskryf as ’n dinamiese transformasie en metamorfose en Igor Stravinsky se musiek word gekenmerk deur ’n soortgelyke gees van sistematiese deformasie. Harry Levin (1966: 275) beskryf die modernistiese gees soos volg: “This is the will to change, in other words that metamorphic impetus, that systematic deformation, that reshaping spirit which must continually transpose itself in a dazzling sequence of newer and newest manners.” Die gees van vernuwing wat met die eeuwending oor kunstenaars vaardig geraak het, was radikaal en ekstreem in die temas wat behandel is, die tegnieke wat gebruik is, maar veral het dit gegaan om ’n breuk met die voorafgaande tradisie en die siening van sake wat dié tradisie gekenmerk het. Dit gaan in die Modernisme oor ’n meer radikale benadering as om net modern te wees. Die woord modem het in elk geval ook verskillende inhoude in verskillende tydperke. Dit gaan om ’n gans ander intellektuele benadering, ’n proses van kulturele emansipasie wat lewe as dinamiek sien (Levin, 1966: 276- 277). Hoewel daar meningsverskil bestaan oor die omvang van die periode waarbinne die Modernisme geplaas word, is die bewondering vir die vernuwende krag, die intellektuele rykheid en die artistieke virtuositeit van die stroming dinge waaroor die meeste literatore en kritici saamstem. Die ingesteldheid wat as modemisties beskryf word, manifesteer in tekste in Engels, Nederlands, Duits, Frans en 75 Italiaans. 2. Die Modernisme as líterêre stroming Die Modernisme word beskou as ’n hoofsaaklik Wes-Europese stroming, hoewel die werk van sommige Amerikaanse skrywers (William Faulkner, Saul Bellow, Bernard Malamud en Vladimir Nabokov) en Russiese skrywers (Zamjatin en Olesja) ook modernistiese eienskappe vertoon. Die Modernisme is in elk geval deur en deur internasionaal van aard: .. the essence of Modernism is its international character” (Bradbury & McFarlane, 1976: 31) en modernistiese tekste weerspieël en bevestig “the contemporary sense of participating in a profound transition” (Bradbury & McFarlane, 1976- 33). Die tekste wat as modernisties beskou word, het in gemeen die ekstreme en radikale breuk met die verlede, die intellektuele gedurfdheid en die hoe premie wat op intellektualistiese en individualistiese denke val. Dit gaan vir hierdie skrywers in die laaste instansie om intellektuele mobiliteit: die modernis “voelt met zijn verstand” (Fokkema & Ibsch, 1984; 29). Fokkema (1984), Faulker (1977, 1986) en Levin (1966) plaas die Modernisme binne die tydperk 1910-1930, terwyl Bradbury & McFarlane (1976) van 1890- 1930 praat. Robert Hughes laat sy uiteensetting van die Modernisme in die beeldende kuns in 1880 begin en glo dat dit in avani-garde-bewegings tot na 1970 bly voortbestaan (Laffey, 1987: 11). Laffey (1987) sluit by Hughes se redenasie aan en beskou selfs die Postmodernisme as die laaste of ’n laat stadium van die Modernisme. Alle tekste wat modernistiese eienskappe vertoon, kan egter nie sonder meer as deel van die stroming van die Modernisme beskou word nie. A1 die gesaghebbende bronne stem min of meer saam dat die stroming binne die eerste dertig jaar van die twintigste eeu geplaas kan word en dat baie vroeër of later tekste dieselfde eienskappe vertoon. So word die werk van Henry James as ’n voorstadium van die Modernisme gesien terwyl in baie ander lande en tale die modernistiese ideale tot laat in die twintigste eeu voorkom. ’n Mens kan hier dink aan die Sestigerbeweging in Afrikaans en baie Amerikaanse tekste van later in die twintigste eeu. Skrywers wie se werk “suiwer” modernisties genoem word, sluit in T.S. Eliot, Ezra Pound, James Joyce, D.H. Lawrence, Virginia Woolf, W.B. Yeats, R.M. Rilke, V. Mayakovsky, B. Pasternak, Antonio Machado, Apollinaire, Ungaretti, Thomas Mann, Marcel Proust, Franz Kafka en Italo Svevo. Daar moet egter dadeUk bygevoeg word dat baie ander skrywers ook moderniste genoem word hoewel hulle werk nie altyd ewe tipies van die Modernisme as stroming is nie (byvoorbeeld E.M. Forster, Joseph Conrad, André Gide en vele ander). 2. Die Modernisme as líterêre stroming Net soos die grense van ’n stroming histories moeilik vasgepen kan word, is die skeiding of onderskeiding tussen aanverwante en kontemporêre strominge ook 76 moeilik aantoonbaar. Daar is raakpunte of ooreenkomste tussen Modernisme en Ekspressionalisme, Futurisme, Kubisme, Dadaisme, Konstruksionisme, Surrealisme, abstrakte Ekspressionisme, Minimalisme, Imagisme (waarin sekere modernistiese eienskappe in ekstreme en gekonsentreerde vorm voorkom) en selfs die Romantiek (vgi. Bradbury & McFarlane, 1976: 44-47; Laffey, 1987:10). Dit is egter belangrik dat die Modernisme direk teenoor die Simbolisme en die Realisme te staan kom. Waar die simbolistiese skrywer die kunswerk as ’n kristal, ’n selfgenoegsame en onaantasbare entiteit beskou, verwerp die modernis die gedagte van ’n superieure, onveranderlike idee. Waar die simbolis hom van die lewe afkeer, wil die modernis die wêreld aanspreek, hy wil reis in plaas van mediteer, hy wil die vensters oopgooi en die mufheid van die toe vertrek agterlaat (Fokkema, 1984: 20). Die titel van E.M. Forster se roman A room with a view benoem nie net die roman of die gesindheid van sekere karakters in die roman nie, maar beskryf inderdaad die gesindheid waarmee die lewe en die kuns deur die modernis benader word. Waar die Realisme familiebande en nasionalistiese emosies verheerlik, stel die modernistiese skrywers die vertrek, die afreis voorop. Hulle wil onverbonde wees, losgemaak van familie en volk en land of staat. Hulle wil ontvoog wees: hulle is onttrokke. Soos reeds gestel, is hulle gerig op die internasionale, die uitheemse en vreemde. Menslikheid setel vir hulle in onafhanklikheid van ’n bepaalde en beperkende omgewing en sosiale agtergrond. James Joyce se A portrait of the artist as a young man is byvoorbeeld die verhaal van so ’n ontvoogding van ’n jong man. Die outobiografiese inslag van die roman onderstreep die gedagte nog sterker. Vir die modernis gaan dit ten diepste om ’n radikaal ander manier van kyk na die werklikheid. Gertrude Stein se van Picasso: “... the reality of the twentieth century is not the reality of the nineteenth century, not at all, and Picasso was the only one in painting who felt it, the only one. More and more the struggle to express it intensified. . (Friedling, 1973: 7). Hierin lê die sleutel tot die manier waarop die modernis die werklikheid benader. Daar is in die houding sowel betrokkenheid as onttrokkenheid. Hulle wil vry wees van beperkende konvensies en vaste skemas om die werklikheid as fenomeen direk en oop en vry te ervaar. wees. Harry Levin beskryf hierdie verhouding van gelyktydige betrokkenheid en onttrokkenheid by Joyce soos volg: wees. Harry Levin beskryf hierdie verhouding van gelyktydige betrokkenheid en onttrokkenheid by Joyce soos volg: The first consideration with an Irishman, is nationality. Joyce, like Stephen, was “all too Irish” - all the more Irish because he was a “wildgoose”, because he resided mainly in foreign countries... From first to last, his underlying impulses were those of his racial endowment: humour, imagination, eloquence, belligerence... Escaping from the treadmill of Dublin, Joyce spent the rest of his life brooding upon it and writing about it. (Joyce, 1983; 12) Die negentiende-eeuse rasionalistiese en idealistiese epistemologie wat dualisties en dogmatics was en wat denke en opvattinge en waarneming vooraf wil rig en bepaal, is vir die inodernistiese gees onaanvaarbaar. Saam met die ontwikkeling van empirisisme in die wetenskap, wat ’n dogmatiese konseptuele wêreldbeeld afwys en ’n metode van relatiwiteit en ontwikkeling voorstaan, wil die Modernisme ook met ’n nuwe paradigma werk, waarin ’n nuwe manier van dink figureer. Relatiwiteit, verandering, ontwikkeling word waargeneem en weergegee. Die sielkundige werklikheid word as ’n temporele en eksistensiële proses ervaar en nie as ’n vaste gegewenheid nie (Friedling, 1973: 8-22). Die weergawe van hierdie soort belewenis is dan ook onderworpe aan dieselfde relatiwiteit en tydelikheid en veranderlikheid. In die modernistiese literatuur, soos in die sielkunde en filosofie, gaan dit om ’n ontwikkelende bewussyn en die representasie van die resultaat van vrye omgang met en waarneming van die werklikheid. “Of particular importance to representation in fiction are ideas about the nature of consciousness, perspective, the relationship between subject and object, truth, chance and choice - ideas that reflect shifting assumptions about the categories of substance, causality, time and space” (Friedling, 1973; 34). Die eerste Wêreldoorlog sluit die era van negentiende-eeuse denke fmaal af (vgl. Virginia Woolf se uitspraak oor 1910 en D.H. Lawrence s’n oor 1915). Tog het hierdie oorlog van ongekende wreedheid en ontbering min uitwerking op die Modernisme behalwe miskien in die geval van Thomas Mann. Dit lyk asof die aflê van die positivisme van Hippolyte Taine met die bekendwording van Dilthey se Die Entstehung der Hermeneutiek (1900) en Freud se Traumdeutung (1900) groter invloed op modernistiese skrywers het as die uiterlike gebeurtenis van die oorlog. Hierby sluit dit logies aan dat dit in die Modernisme gaan om die presentasie van die innerlike intellektuele verwerking en oorweging van uiterlike gebeure en nie om die gebeure as sodanig nie. 2. Die Modernisme as líterêre stroming Daarom woon Joyce in Zurich en Parys terwyl hy skryf oor Dublin, oor lers wees, oor religie en spesifiek oor Katolisisme. Vanaf ’n afstand is hy onttrokke, ontwortel en bevry - hy kan nooit sy lerse herkoms, sy kulturele en religieuse tradisies agterlaat nie, maar voordat hy daaroor skryf, moet hy daarvan bevry 77 wees. Harry Levin beskryf hierdie verhouding van gelyktydige betrokkenheid en onttrokkenheid by Joyce soos volg: In die belangrikste uitsprake oor die Modernisme gaan dit telkens om die nuwe visie en die stryd om daaraan uitdrukking te gee. Friedling (1973: 22) praat van 78 ’n individuele en kulturele “mental set - a new way of perceiving reality and of expressing it”. Dit gaan dus om ’n hiperindividualistiese belewenis, binne ’n bepaalde kulturele atmosfeer en die strewe om in ’n bepaalde medium daaraan uitdrukking te gee: “Not only did the modernist artist see himself confronted by the infinite complexity of reality, he also saw that his medium itself might be part of the problem” (Faulkner, 1977: 15). Hierdie aspek van die Modernisme is deur Stephen Spender in sy gesaghebbende werk The struggle of the modem (1953) soos volg beskryf: “Modern art is that in which the artist reflects awareness of an unprecedented modern situation in form and idiom ... the principle of reality in our time is peculiarly difficult to grasp, and ... ‘realism’ is not an adequate approach to it” (Faulkner, 1966: 15). In a modernistiese teks word daar nie dinge gerepresenteer nie. Representasie as sodanig is vir die modernis verdag. Die verhoudinge tussen sake en woorde is gans relatief, die signifié is ook veel minder belangrik as die signifiant. Dit wat aangebied word, bestaan nie vooraf nie, dit kom in die teks tot stand. Waarmee ’n mens waarskynlik in ’n modernistiese teks te make het is die presentasie van In a modernistiese teks word daar nie dinge gerepresenteer nie. Representasie as sodanig is vir die modernis verdag. Die verhoudinge tussen sake en woorde is gans relatief, die signifié is ook veel minder belangrik as die signifiant. Dit wat aangebied word, bestaan nie vooraf nie, dit kom in die teks tot stand. Waarmee ’n mens waarskynlik in ’n modernistiese teks te make het is die presentasie van ’n spesifieke individueel en kultureel bepaalde persepsie van die wêreld waar die representasiemedium (taal in geval van die literatuur) net so problematics en relatief is soos die wêreld en die siening van die wêreld. In die Modernisme vind ons weerspieël die resultaat van die verskuiwing van ’n transendentale wêreldbeeld na ’n fenomenologiese wêreldbeskouing wat altyd aan ’n bepaalde visie, perspektief of siening gekoppel is. wees. Harry Levin beskryf hierdie verhouding van gelyktydige betrokkenheid en onttrokkenheid by Joyce soos volg: Daarom kan Levin (Joyce, 1983: 9) van die modernistiese werk van James Joyce sê: “There have been other demonstrations, but none so pertinent, of how an original mode of expression can help us to grasp a new phase of experience”. Hierdie stelling word ondersteun deur ’n uitspraak van Linda Brodkey (1987: 399), wat, hoewel sy heftig te velde trek teen die elitistiese en individualistiese aard van die Modernisme, tog dieselfde essensie in die modernistiese teks as ’n taalverskynsel raaksien: “Modernism is not the way things are, but the way things appear to us because its metaphors and vocabulary prevail, hence, constituting an ideology of experience.” 3. Die sosiokode van die Modernisme 3. Die sosiokode van die Modernisme Die Modernisme is ’n komplekse verskynsel waaroor daar, waarskynlik juis as gevolg van die kompleksiteit daarvan, al biblioteke vol boeke geskryf is. Om iets nuuts oor die Modernisme te sê, kan slegs vanuit ’n nuwe paradigma gedoen Word deur byvoorbeeld ’n ideologies-kritiese of dekonstruktiewe lesing van ’n modernistiese teks te maak. Dit is inderdaad ook al gedoen (vgl. Laffey, 1987; Brodkey, 1987). 79 In hierdie artikel word gepoog om vas te stel hoe die sosiokode van die Modernisme daar sou uitsien. Dit word gedoen aan die hand van aspekte van die sosiokode wat Fokkema (1984; Fokkema & Ibsch, 1984) in die stroming aangetoon het. Binne hierdie raamwerk word resultate uit ander studies oor die Modernisme geïnkorporeer in ’n poging om die representasie-opvatting onderliggend aan die Modernisme as stroming te probeer beskryf. In die bantering van standaardbronne word die verskille in benadering van ondersoekers nie uitvoerig verreken nie: dit gaan hier immers nie om die representasie-opvatting van die ondersoeker nie, maar om die representasie- opvatting van die modernis te probeer vind. Om die Modernisme in ’n beperkte studie te behandel, is ’n riskante onderneming, want soos Harry Levin (1966: 184) dit stel: “Yet at this distance we can perceive, with increasing clarity, that the modernistic movement comprises one of the most remarkable constellations of genius in the history of the West.” Weens die beperktheid van ’n artikel soos hierdie, kan ’n mens hoogstens die opvallendste eienskappe van die stroming aantoon en enkele totaal ontoereikende voorbeelde gee omdat daar soveel skrywers en soveel tekste is en daar net so veel (waarskynlik selfs veel meer) afwykings en variasies as ooreenkomste bespreek kan word. 3.1 Selfbewussyn en persepsie Ek neem as vertrekpunt die reeds beredeneerde stellings dat dit in die Modernisme nie gaan om ’n representasie van die werklikheid nie, maar om die presentasie van ’n persepsie van die wêreld en die mens; dat die persepsies van die werklikheid individueel sowel as kultureel bepaal is en dat die problematiese aard van die proses om aan die persepsie uitdrukking te gee, dit wil se die taalmatige weergawe, sentraal staan. Hierdie stelling kan aan die meeste modernistiese tekste geillustreer word. Die bewustheid van ’n individualistiese siening of ervaring of waarneming bepaal sowel die dinge waaroor geskryf word as die manier waarop geskryf word. Die visie of persepsie van die karakter word sterk vooropgestel, maar die uiteindelike samehang (of juis die gebrek daaraan) is die resultaat van die skrywer se persepsie. Perspektief, die sogenaamde point of view, is byvoorbeeld die aspek van die literêre teks wat Henry James (wat vóór die hoogty van die Modernisme leef en skryf) die sterkste beklemtoon. Hy sien ’n bepaalde perspektief as die enkele belangrikste samebindende faktor in die verhaal en noem hierdie fokuspunt die 80 “centre” van ’n verhaal. Die handeling en betekenis van die verhaal setel vir hom in die “embracing consciousness” van ’n (hoof-) karakter “whose psychological sensitivity and drama would clearly evoke controlling interest” (Miller, 1972: 10). Hier vind ’n mens reeds die weergawe van belewenis, van visie, en nie ’n objektief kenbare of kontroleerbare en algemene werklikheid nie. Thomas Mann se werk verskil van die literatuur van sy voorgangers ook juis vanweë ’n verhoogde of geïntensiveerde bewussyn en ’n ironiese bevraagtekening van situasies: “ ‘aestheticism’ is for him always a matter of heightened consciousness” (Stern, 1976: 426). In Der Tod in Venedig word die kontras tussen die lewe in natuurlike vorm en die artistieke ingesteldheid in die karakter van Gustav von Aschenbach aan die orde gestel. Hierdie selfde konflik kom ook in Felix Kruii en Konigliche Hoheit voor en uiteindelik triomfeer kuns oor werklikheid. Stern (1976: 426) beskou hierdie oorwinning van kuns as “so complete that it makes life itself into an aesthetic phenomenon - but it does so in a world that offers no serious resistance to being moulded by the artistic disposition for its aesthetic ends”. Dit gaan dus nie meer net om die persepsie van die karakter nie, maar om daardie persepsie wat die skeppende aktiwiteit bepaal. 3.1 Selfbewussyn en persepsie Die vormgewende en aardbepalende faktor is dus die artistieke persepsie, wat die realistiese konvensie ondermyn en ’n nuwe bewussyn daarstel waar hierdie bewussyn die grense van die wêreld van gemeenskaplike en alledaagse betekenis oorskry. Die baie bekende passasie uit Virginia Woolf se essay “Modern fiction” (1919) beklemtoon ook die individuele waarneming van ’n spesifieke bewussyn. Sy beskryf hoe die menslike gees miljarde indrukke van uiteenlopende aard registreer en hoe hierdie proses voortdurend plaasvind. “Life is not a series of gig lamps symmetrically arranged; life is a luminous halo, a semi-transparent envelope surrounding us from the beginning of consciousness to the end... Let us record the atoms as they fall upon the mind in the order in which they fall, let us trace the pattern, however disconnected and incoherent in appearance, which each sight or incident scores upon the consciousness” (Woolf, 1972: 88- 89). Die spel met perspektief wat in die Modernisme doelbewus beoefen word, het in die loop van die twintigste eeu tot een van die mees verfynde aspekte van die romanvorm ontwikkel. Uitgebreide teoretiese navorsing en besinning is onderneem om die kompleksiteite van fokus en fokuswisselinge te beskryf: studies oor point of view, perspektief of fokalisasie en vertelling is baie volop, 81 juis aangesien die modernistiese roman as prototipe tot menigyuldige artistieke eksperimente met fokus aanleiding gegee het. juis aangesien die modernistiese roman as prototipe tot menigyuldige artistieke eksperimente met fokus aanleiding gegee het. Die invloed van Nietzsche op die kunstenaars van die vroeë twintigste eeu is baie sterk. Die gedagtes in The birth o f tragedy (1871) kan oral teruggevind word in die literatuur. Veral die dialektiese skema wat hy uitwerk, word ge-eggo en vergestalt in die modernistiese tekste. Hierdie dialektiek voorveronderstel tweeledigheid as die basis van die lewe, die Janus-gesig as die essensiële metafoor van menslike bestaan: “Whatever exists is both just and unjust and equally justified in both” (Nietzsche soos aangehaal in Kuna, 1976: 444). Die bewustheid van tweeledigheid (wat deur perspektiefSvisseling bevestig word) blyk uit baie modernistiese werke. In Heart o f darkness van Joseph Conrad staan Kurz as idealistiese Europeer wat die duisternis van Afrika aangryp en met die boosheid heul teenoor die winsbejag en eksploitasie van die Eldorado Exploring Expedition. 3.1 Selfbewussyn en persepsie In “Metamorphosis” van Franz Kafka word twee aangesigte van die lewe getoon: Gregor se “gestadigde” dood in die vorm van ’n reusagtige miskruier, simboliseer die menslike strewe om die lewe te transendeer, terwyl sy suster se jeug en toenemende lewenskragtigheid die aardse, maar energieke en byna dierlike sy van die lewe simboliseer. Hierdie dualistiese aard van die bestaan word voorgehou sonder om een faset as positief of beter as die ander voor te stel. Die “gelykenis” stel die paradoksale voorop en maak geen morele appêl nie. Paradoks en ironie vorm skering en inslag van die modernistiese literatuur. Dit sluit direk aan by die uitspraak van Nietzsche (Kuna, 1976: 452): “There are no such things as facts, only interpretations”. Kuna (1976: 452) sê dan ook: “In modern fiction Nietzsche’s concept of innumerable intellectual perspectives appears in the form of innumerable existential possibilities”. Wanneer Mrs. Moore in E.M. Forster se A passage to India uit Indie vertrek sien sy in “the twilight of the double vision” sowel die verskrikking van die heelal as die nietigheid daarvan sodat “we can neither ignore nor respect Infinity”. 32 Voorlopigheid as voorveronderstelling Die belangrikste konvensie in die Modernisme ten opsigte van die komposisie van die tekste is die hipotetiese aard daarvan, waar hierdie hipotetiese aard ’n deurlopende onsekerheid en voorwaardelikheid impliseer. Die voorlopigheid van die teks het te make met die verhouding tussen die teks en die outeur. Die outeur is nie die sentrum waarom betekenis sentreer nie, die teks is nie voltooid, volledig of afgehandel nie. N5g die self, nóg die kunswerk wat die self 82 uitbeeld, is afgerond of stabiel. Die menslike natuur word beskou as “in a state of continuous becoming” (Singhal, 1987: 15). uitbeeld, is afgerond of stabiel. Die menslike natuur word beskou as “in a state of continuous becoming” (Singhal, 1987: 15). uitbeeld, is afgerond of stabiel. Die menslike natuur word beskou as “in a state of continuous becoming” (Singhal, 1987: 15). Fokkema (1984: 15) verwys na die onvolledige, onklaar aard van verskeie modernistiese tekste. Svevo skryf Confessions of Zeno (1923), maar dit word later aangevul deur Further confessions of Zeno. Die gebrek aan fmaliteit in ’n teks bring mee dat die slot relatief is. Die teks kan voortgesit word. Hierdie gedagte sluit aan by die gewildheid van die dagboekvorm by die modernistiese skrywers (vgl. A portrait of the artist as a young man van James Joyce en Het land van herkomst van Du Perron). Die romans bevat gewoonlik nie ’n duidelike en beslis geen realistiese storie nie. Die verhalende gegewens word dikwels in mitiese gedaante aangebied. Joyce skryf oor mense in Dublin, maar deur Stephen Dedalus en Leopold Bloom met die mitiese figure van Telemachus en Ulysses uit die Odusseia in verband te bring, word die besondere en die algemene in die betekenis van hulle lewe en handelinge aan die orde gestel. Die klem op die onmiddellikheid van ervaring sluit aan by die onvolledigheid en voorlopigheid van die teks. In die onmiddellike ervaring lê outentisiteit en hierdie outentisiteit moet ook in die teks, die (re-)presentasie van die ervaring, na vore kom. Afgerondheid of volledigheid of sluitende finale betekenis is dus vir dié skrywers nie moontlik nie (Singhal, 1987: 15). Terselfdertyd is die modernis hiperbewus daarvan dat hy niks seker kan weet van óf die wêreld óf van homself nie. Die werklikheid is voortdurend aan die beweeg en verander en die mens ook. 33 Epistemologiese twyfel In samehang met die voorafgaande stellings is dit duidelik dat die verhouding tussen die teks en die gerepresenteerde wêreld vir die modernis onderworpe is aan ’n diepgaande epistemologiese twyfel: die modernis kan nie en wil nie voorgee dat die teks inderdaad daarin sou kon slaag om die wêreld, ’n wêreld te beskryf nie. Dit wat aangebied word, is hoogstens ’n uitreik na ’n moontlike waarheid. Waarheid of selfs geldigheid staan vir hulle op bewegende en wankelende fondamente. Fokkema (Fokkema & Ibsch, 1984: 155 e.v.) sien Gide se bespiegelings oor en eksperimente met ongemotiveerde handeling as ’n illustrasie van die voorlopigheid van die teks en die omverwerping van maatstawwe van waarheid. In Les Caves du Vatican word die aard en uitwerking van gerugte aan die orde gestel deur ’n verteller wat “aarsel” om gerugte oor te dra en wat sy sogenaamde inligting met ’n voetnoot “bewys”. Indien die leser die gerug aanvaar (en die leser sal waarskynlik, want dit gaan om die bewering dat die pous ontvoer is soos wat daar dikwels in die geskiedenis beweer is dat die pous ontvoer is), kan hy die verdere onwaarskynlikhede in die roman nie verwerp nie. Daar is dan geen kriterium meer om gebeurtenisse vir “waarheid” te toets nie. Dit skep die geleentheid om die intellektuele moontlikhede van die mens te verken - buite die beperkinge van ’n realisties-vasgepende waarheid. Hierdie skeptisisme is tipies van die vroeë twintigste eeu op haas alle lewensterreine. Politieke ontvoogding van onderdrukte groepe, die stryd om sosiale bevryding (byvoorbeeld die feministiese vryheidstrewe van die suffragettes), die bevraagtekening van dinge wat voorheen onbetwis aanvaar is, is in die meeste Europese lande aan die orde van die dag. Gesag, patriotiese en religieuse opvattings - veral die Christelike godsdiens - word as aanvegbaar beskou. Die sielkunde stel die mens nie meer voor as rasionele of religieuse wese nie, maar as onderworpe aan instinkte en die donker onkenbare drange van die onbewuste. As gevolg van die bewustheid en ervaring van groter kompleksiteit, as gevolg van die bewustheid van ’n gebrek aan samehang, is modernistiese tekste nie maklik of eenlynig nie en die samehang daarin is nooit opvallend of oppervlakkig bepaalbaar nie. Die gebrek aan samehang in die modernistiese teks gaan veel dieper as die weerspieëling van ’n onscmiehangende werklikheid. Die gaan om die onvaste, twyfelagtige aard van die waarneming en ervaring van die mens. 32 Voorlopigheid as voorveronderstelling Gevolglik moet die modernis bewus wees daarvan dat hy streef na integrasie en outentisiteit, maar dat hy dit nooit kan bereik of bewerkstellig nie - nie in die werklikheid of in die kuns nie. Integrasie is ook nie wenslik nie, want dit sou stilstand en stagnasie beteken. Vandaar Virginia Woolf se uitspraak dat die lewe in los atome wat op die menslike bewussyn val, ervaar word en in die kuns gepresenteer moet word. Die ervaring van die ongevormde, die chaotiese en onbegryplike lei tot ’n behoefte daaraan om vorm en samehang te vind of te gee, maar die onvermoë daartoe en die onmoontlikheid daarvan is onontkombaar: “But in order to make you understand, to give you my life, I must tell a story - and there are so many and so many...” (Bernard in The waves van Virginia Woolf.) ’n Bepaalde interpretasie van die werklikheid bepaal die persepsies wat in die teks gepresenteer word en dit is ’n interpretasie wat die onbegryplike, voorlopige en vloeibare aard van die ervaring van die werklikheid vooropstel. 83 33 Epistemologiese twyfel Die problematiese aard van samehang in die werklikheid, in belewenis of in die kuns, is vir die modernis die essensie van welke belewenis ook al - die 84 Janusgesig is altyd daar. Dit werk so sterk deur in hulle kunsbeoefening dat hulle die tradisionele genres verwerp - die bestaande vorme, veral romanvorme wat in die realistiese tradisie geyk geraak het, is vir hulle radikaal ontoereikend. Virginia Woolf (1972: 86-91) beskryf die modernistiese romans dan ook as impressionistiese verwerpings van “the well-made novel”. James Joyce se werke is in baie opsigte sonder voorgangers (Levin, 1966: 288). Die oorheersende faktor wat die werk bepaal, is die “metamorphic impetus”: Ulysses is gestruktureer rondom die transmutasie van gewone inwoners van Dublin tot mitiese argetipes uit die Odusseia. Die aanklag van onsamehangendheid is dus nie geregverdig nie - dit gaan in die artistieke modernistiese teks om ’n artistieke struktuur of artistieke samehang wat nie die logika waarna in die werklikheid gestreef word, eggo of weerspieel nie. Vir die modernis is die onvolkomenheid van die strewe na orde en sin, die vlugtigheid van insig, die mislukking en inkonsekwensie van bestaande menslike stelsels in die werklikheid, opvallender en geldiger as die patroonmatighede of voorspelbaarheid of logika. Die samehang kom nie uit die werklikheid nie: die samehang is ’n tekstuele of artistieke strategie wat eerder vrae vra as antwoorde bied of ideale voorhou. Joyce se werke en Proust se soeke na verlore tyd illustreer hierdie eienskap. In Ulysses (Joyce, 1947: 696-69S) word die verhaal onder meer vertel deur vrae te vra en bespiegelende antwoorde te gee. Die antwoorde op die vrae gee geen samehangende verklaring nie, en dit is duidelik dat dit juis gaan om die onmoontlikheid van samehangende antwoord. “What retribution, if any? Assassination, never, as two wrongs did not make one right. Duel by combat, no. Divorce, not now. Exposure by mechanical artifice ... not yet...” En uiteindelik bly die vraag onbeantwoord. Die epistemologiese onsekerheid hang nou saam met die problematiese aard van die konsep tyd vir die modernis. “Why can’t you beat time?” vra die Gracehopper vir die Ondt in Joyce se Finnegan’s wake (Joyce, 1983: 528). En dit is presies wat Proust probeer doen in A la recherche: om die beperkings van tyd te oorskry. Die hoofkarakter ervaar sy lewe as ’n netwerk van verwikkelde herinneringe en belewenisse sodat Genette die tegniek as omnitemporality beskryf. 33 Epistemologiese twyfel Die antisipasies van die kind wat deur die volwassene in herinnering geroep word, staan meestal in skerp kontras tot die werklikheid wat gerealiseer het - ’n “unhoped-for paradise” waarna uitgesien is en waaroor met groot intensiteit gedroom is, word ervaar as “a prosaic and totally charmless reality”. Die spel met tyd stel veelvuldige moontlikhede aan die orde: 85 .. this complex system of frustrated expectations, disappointed suspicions, surprises, looked forward to and finally all the more surprising in being looked forward to and occurring nonetheless. . (Genette, 1980: 77). Die omnitemporality, die gelyktydige en komplekse bewustheid van verlede, hede en toekoms, die toekoms soos in die verlede en die verlede soos in die toekoms gesien, is die kern van die eiesoortigheid van Proust se roman. Wat het gebeur? Hoe is dit vooraf gesien, hoe is dit beleef en hoe word dit in retrospeksie gesien? Wat is die betekenis daarvan? Is daar betekenis? Tyd gly onder die waarnemer uit, tyd is nie vas te vang nie - ervaring en interpretasie staan onvermydelik gerysmier deur tyd. Volgens Levin (1966: 187) was dit \ar Proust ’n lewenstaak om tyd te probeer transendeer, om die beperkinge van tyd te oorskry in “the attempt of an ageing dilettante to make up for lost time by recapturing the past, repudiating its ephemeral concerns and crystallizing its highest moments through an appeal to the timelessness of art”. Die modernis vind ’n outentieke en geintensiveerde bestaan in die kuns, in die outonome strukture van die artistieke werk, wat uiteindelik los van skrywer en geskiedenis, ’n momentele ervaring is. Die modernis sien die artistieke aktiwiteit as een manier, dié manier om die onvolkomenheid van die werklikheid te transendeer. Die belangrikheid van die artistieke werk en die kreatiewe handeling vir die modernistiese kunstenaar word deur Bradbury & McFarlane (1976: 51) soos volg saamgevat: “It illuminates, too, that passion in Modernism to see the universe as contingent, poverty-stricken, denuded until it has been reimagined, its local virilities apprehended through the planes and conjunctions available to the fictionalizing m ind” (Ek kursiveer - H. du P.). Die ontkenning van die onafhanklike en onveranderlike bestaan van oorspronklike gegewens, die verwerping van die moontlikheid van ’n stabiele wêreld met vaste betekenis, maak dit onmoontlik vir die modernistiese teks om te representeer. Die modernistiese roman kan immers nie iets representeer as hy wil se dat hy nie weet wat is nie. 3.4 Metalinguistíese skeptisisme ’n Baie bclangrike modernistiese konvcnsie is die voorliefde om die kodes wat in die literatuur gebruik word, te besprcek, uit te pluis en te bevraagteken. Dit gebeur binnc die romans, maar ook daarbuite soos blyk uit die feit dat van die belangrikste bronne van inligting oor die modernisme die essays, dagboeke en briewe van modernistiese skrywers is. Volgens Fokkema (1984: 8 en 17) word op al vyf die sentrale kodes van literêre kommunikasie, wat volgens hom die sosiokode uitmaak, deur die modernistiese skrywers selfrefleksiewe kommentaar gelewer. Dit beteken dat taal as sodanig as linguistiese kode, die literatuur self as ’n literêre kode, die vorm van die werke as ’n generiese kode, die periodekode van die modernistiese eiesoortigheid en die idiolek van elke skrywer as kode dikwels, implisiet of eksplisiet, tot onderwerp van die werk geneem word, of uitvoerig in ’n teoretiese geskrif of essay bespreek word. Sulke kommentaar vind ’n mens byvoorbeeld in T.S. Eliot se essays, in Virginia Woolf se briewe en dagboeke en in die korrespondensie tussen Du Perron en Ter Braak. Die roman of die romankuns word egter ook binne die romans aan die orde gestel. Andr6 Gide se roman Les Faivc-Monnayeurs is ’n roman wat juis handel oor die skryf van ’n roman, hierdie spesifieke roman. In Finnegans wake word die aard van die teks as ’n moontlike wêreld soos volg beskryf: “What has gone? How it ends? Begin to forget it. It will remember itself from every sides, with all gestures, in each our word. Today’s truth, tomorrow’s trend. Forget, remember!” (Joyce, 1983). Soos reeds uiteengesit, is die modernistiese teks selfgerig en dit is hierdie selfgerigtheid wat manifesteer in die metalinguistiese bewussyn van eie aard en vermoë. Wat egter baie duidelik is, is dat hierdie selfbewussyn deur dieselfde skeptisisme en twyfel deursuur is as die verhouding met die werklikheid en die geskiedenis. Die invloed van Nietzsche se Sprachskepsis wat by Bergson se taalfilosofie aansluit, is baie duidelik in die Modernisme. Alles wat gesê kan word, is ook maar voorwaardelik: .. die Forderung einer adaquaten Ausdrucksweise ist unsinnig” (Fokkema, 1984: 18). Hugh Kenner (1987: 99) beskou die intense bewustheid van taal en die siening dat taal die mees onontginde modus van menslike gedrag is, as die belangrikste eienskap en bydrae van die Modernisme. 33 Epistemologiese twyfel En logies volg hieruit dat hy homself ook nie kan aanbied as iets vas en rigjed en as draer van regulerende of gereguleerde betekenis nie. Die modernistiese roman vra dus implisiet en eksplisiet voortdurend na sy eie syn. Hierdie romems is nie in diens van ’n gerepresenteerde werklikheid nie, maar is aan huUe eie ontologie toegewy. Daaroin presenteer so ’n teks homself vir wat hy is en nie vir wat hy representeer nie. 86 3.4 Metalinguistíese skeptisisme Vir die modernis vereis en verdien die taal toewyding en aandag, want dit kan net so maklik verskuil en verberg as wat dit betekenis kan oordra. Die Russiese Formaliste sien die funksie van literariteit, vervreemding en kunsgrepe as die de-outomatisering van die leser ten opsigte van die werklikheid en die teks. Deur middei van die literatuur word 87 ’n verskerpte aandag vir die werklikheid, vir die objek agter die teks gevra: “to make the stone stonier” en dit is die teks, die literatuur wat dit bewerkstellig. Die modernis wil egter uitsluitend verskerpte aandag vir die teks self vra. Vir die modernis verminder die referensiële vermoë van taal wanneer die teks selfrefleksief raak. ’n verskerpte aandag vir die werklikheid, vir die objek agter die teks gevra: “to make the stone stonier” en dit is die teks, die literatuur wat dit bewerkstellig. Die modernis wil egter uitsluitend verskerpte aandag vir die teks self vra. Vir die modernis verminder die referensiële vermoë van taal wanneer die teks selfrefleksief raak. Die epistemologiese twyfel oor wat is, beinvloed duidelik die taal van die Modernisme. David Lodge (1976) ondersoek die taal van die modernistiese tekste en hy kom tot die gevolgtrekking dat omdat die modernistiese teks voortdurend met pluraliteit en onbepaalbaarheid werk, die metafoor die natuurlike vorm van uitdrukking vir die modernistiese persepsie is. Dit blyk duidelik in Joyce se Ulysses en Virginia Woolf se To the lighthouse. Daar word ’n spel met taal gespeel, taal word ontgin en uitgebuit, maar ook gerelativeer en byna ontkrag. Die resultaat is egter nie dat taal werklik leeg word nie, maar dat die representatiewe vermoë van taal ontkrag word om metaforiese, konnotatiewe en assosiatiewe waarde te verkry. In Finnegans wake ontwikkel en gebruik Joyce “an artificial language of innuendo and mockery” wat hy “scrabbledegook” noem en wat uiters ontoeganklik is: “What if she be in flags or flitters, reekierags or sundyechosies, with a mint of mines or beggar a pinnyweight. Arrah, sure, we ail love little Anny Ruiny, or, we mean to say, lovelittle Anna Rayiny, when unda her brella mid piddle med puddle, she ninnygoes nannygoes nancing by” (Joyce, 1983: 496). Harry Levin (1977: 17) sê van hierdie verskynsel: “Pessimists may interpret this ambiguous phenomenon as the annihilation of all meiming. A chain reaction set off by the destruction of the atom. 3.4 Metalinguistíese skeptisisme Optimists will emphasis the creation of matter ex nihila, and trust in the Word to create another World”. Hugh Kenner (1987:105) sê onomwonde: “We’re not allowed to forget how it’s words, words, words we’re coping with”. Die beskouinge oor taal en die implementering daarvan in tekste is terselfdertyd illustrasie van die modernistiese skrywer se ingesteldheid op sy eie idiolek en die ontwikkeling daarvan. Die objektiewe wêreld is nie primer nie, maar die bewussyn van die skrywer en die nuwe woorde en vorme waarin hierdie nuwe persepsies van die modernistiese bewussyn gepresenteer word. Sonder twyfel kan gesê word dat hierdie woorde nie refereer nie en dat hulle ook nie objekte representeer nie. Dit gaan uiteindelik om ’n presentasie van die problematiek van woorde. 88 Dié romans konsentreer so sterk op die werking van taal en taalstrukture (wat die negativering van die tradisionele roman as taalstruktuur insluit) dat gepraat kan word van “the reduction of fiction to its ontologically reflexive surfaces” (Levin, 1977: 89). Levin (1977: 89 e.v.) toon aan dat hierdie reduksie plaasvind ten opsigte van beelding, van klank, van semantiek en van die verhalende struktuur. Die doel van die reduksie is om die geykte strategieë van die tradisionele roman te ontmasker, te elimineer, sodat die roman as roman, as taalteks raakgesien kan word: “It lets the conventionally suppressed novelhood of the novel come forward to the surface”. Dit bewerkstellig ’n “expansion of consciousness” - die taal en die woorde beperk nie en pen nie vas nie, dit skep nuwe ruimtes en moontlikhede. Deur die moontlikhede en die noodwendige beperkinge van die roman aan die orde te stel, word van die leser intelligente samewerking vereis, die leser moet aan die komplekse proses deel he, hy moet aktief meewerk om die proses te laat realiseer. Die selfrefleksiewe aard van die modernistiese roman lei desnieteenstaande nie tot ’n gesprek in ’n vakuum nie. Die betekenis van die romans lê nie daarin dat ’n bestaande betekenis in die werklikheid gepresenteer word nie, maar dat ’n nuwe betekenis en moontlike betekenisse in taal tot stand gebring word en hierdie betekenisse het wel betrekking op die kondisie van die mens in die werklikheid. “By dwelling upon that interrupted nuance, that unconsummated moment, that unrealized possibility, Joyce renews our apprehension of reality, strengthens our sympathy with our fellow creatures, and leaves us in awe before the mystery of created things” (Levin, 1977: 19). 33 Vryheid van die leser Uit die voorafgaande beskrywing van die konvensies van die Modernisme, vloei noodwendig voort dat hierdie skrywers en hulle tekste die leser radikaal anders benader as wat in die voorafgaande romantradisie die geval was. Indien die teks voorlopig is, indien die teks die werklikheid verwerp vir ’n hipotetiese werklikheid, indien die metaforiese aard van taal uitgebuit word om die grense van die bewussyn uit te stoot, kan daar tog nie van die leser verwag word om enkclvoudige en strak lesings te maak nie. Dit is trouens onmoontlik in die atmosfeer van relatiwiteit en skeptisisme waarop die Modernisme floreer. Modernistiese romans is intcllektueel en individualisties en ingewikkeld. Dit bring mee dat die lees van sulke tekste veeleisend is. Kenner (1987:107) beweer dat die Modernisme teruggaan op ’n tradisie van veel vroeër wat betref die eise wat aan die leser gestel word. Erudisie was ’n voorvereiste en kon vooraf veronderstel word in die Middeleeue en Renaissance. In die agtiende en negentiende eeu het mense al meer begin lees en het boeke al hoe meer en makliker beskikbaar geraak. Dit het gelei tot die era van die “Maklike Boek”. 89 Dante het geweet dat diegene wat sy werk lees, ’n bepaalde ontwikkeling en veral ’n bepaalde leeservaring sou hê omdat almal wat binne sy bree kultuurverband ontwikkel genoeg was om te kon lees, min of meer dieselfde werke sou gelees het en oor ’n min of meer ooreenstemmende verwysingsraamwerk sou beskik. Hy kon ook ’n bepaalde ingesteldheid teenoor lees as akademiese en intellektuele aktiwiteit veronderstel en daarom kon hy skryf met die idee dat “he was bequeathing us a book we’d not wear out in a lifetime” (Kenner, 1987: 108). Die modernistiese strategie bestaan daarin dat bestaande konvensies (wat dan die konvensies van die “Maklike Boek” insluit) verwerp word, dat uit hede, verlede en toekoms dit wat assosiatief versoenbaar is, geneem word, dat allerlei uiteenlopende dinge bymekaar gevoeg word in ’n ongewone vorm. Die transformasie van gewone en ongewone dinge tot “something rich and strange” vereis geskoolde en denkende lesers. Die spel wat met die leser gespeel word, is ’n intellektuele spel - net so veeleisend ten opsigte van kennis en aanvoeling en aanpassing, net so ontstellend ten opsigte van omverwerping van geykte en gemaklike idees, net so verrykend ten opsigte van die ekspansie van die bewussyn vir die leser as vir die skrywer. 33 Vryheid van die leser Die bydrae van die leser kry van die modernistiese skrywer self sanksie: Gide laat ’n skoon bladsy agter in Paludes oop waarop die leser sy mening kan lug en die roman kan aanvul volgens sy smaak. Lesers het inderdaad die nuwe toonaard van die Modernisme aangevoel. Volgens Fokkema (1984: 14) realiseer die kode eers wanneer die lesers dit raaksien en dan kan die stroming as ’n historiese feit geidentifiseer word. Hy gee bewyse van vroeë lesings van Proust, Joyce, Mann en andere se werk om aan te toon dat die eiesoortigheid van hierdie werk en die ooreenkomste in benadering deur lesers raakgesien is. Die breuk met die representeerbare werklikheid en die opgaan in metaforiek, maak van die modernistiese tekste polifoniese tekste. Die magdom studies en uiteenlopende lesings van hierdie tekste (in elke moontlike literatuurwetenskaplike benadering) is die duidelikste bewys dat hierdie tekste “begetters of readers” (soos Felperin, 1985, dit beskryf) is en dat huUe lesers tot verbeeldingryke en assosiatiewe lees en interpretasie uitlok. 4. Gevolgtrekking ’n Interessante waarneming wat uit hierdie profiel van die Modernisme na vore tree, is die ooreenkoms tussen die Wes-Europese Modernisme en die werk v£m die Sestigers in Afrikaans, ’n Mens sou kon beweer dat Sestig Afrikaans se Modernisme is. Die voor-die-hand-liggende bewys sou wees om die lysie aspekte 90 (wat ook kodes genoem kan word) van die Sestigers se werk wat mAspekte van die nuwe prosa van André P. Brink beskryf word, langs hierdie sosiokode van die Modernisme te plaas. Hierdie saak kan nie in dié artikel uitgepluis word nie, trouens, dit regverdig ’n hele studie op sigself. Ek sou egter graag enkele ooreenkomste wou aantoon wat moontlik as prikkel vir ’n omvattende studie kon dien. Volgens Brink (1975: 13) behels die vernuwing van die Sestigers drie aspekte: “a) ’n uitgaan van die relatiewe as romangegewe, nie meer van die absolute nie; “a) ’n uitgaan van die relatiewe as romangegewe, nie meer van die absolute nie; “a) ’n uitgaan van die relatiewe as romangegewe, nie meer van die absolute nie; b) ’n al meer inborende ontginning van alle aspekte van romanstruktuur - wat uiteindelik ’n algehele verandering in die ‘epiese wêreld’ gaan meebring; c) ’n spesifieke nuwe bantering en beskouing van tyd as aktiewe struktuur- faktor in die roman ” b) ’n al meer inborende ontginning van alle aspekte van romanstruktuur - wat uiteindelik ’n algehele verandering in die ‘epiese wêreld’ gaan meebring; c) ’n spesifieke nuwe bantering en beskouing van tyd as aktiewe struktuur- n al meer inborende ontginning van alle aspekte van romanstruktuur b) ’n al meer inborende ontginning van alle aspekte van romanstruktuur - wat uiteindelik ’n algehele verandering in die ‘epiese wêreld’ gaan meebring; c) ’n spesifieke nuwe bantering en beskouing van tyd as aktiewe struktuur- faktor in die roman.” c) ’n spesifieke nuwe bantering en beskouing van tyd as aktiewe struktuur- faktor in die roman.” Die ooreenkomste blyk alreeds hieruit. Wanneer Brink (1975: 17-23) oor Don Quijote skryf, is die aspek wat die sterkste beklemtoon word die siening dat dit ’n weergawe van ’n gerelativeerde innerlike werklikheid is: .. dis ’n kreatiewe aanval wat op die werklikheid geloods word, ’n verowering daarvan, ’n transformasie daarvan” en dis ’n wêreld waarin Sancho “alles glo en aan alles twyfel”. wil ek net ’n terrein van studie aandui. Om werklik gemotiveerde 4. Gevolgtrekking In sy toeligting verwys Brink na verskeie modernistiese werke om die ervaring, die persepsie van verskillende werklikhede aan te toon, die relatiewe as gegewe en die strukturele gevolge van hierdie dinge vir die roman uit te lig. Die gewildheid van die outsider-figam in die Sestigerwerk (Die mugu, Die son struikel, Henry in Sewe dae en Adam Kadmon in Een virAzazel), die spel met verwikkelde tydspatrone (18-44; Isis), die ontwikkeling van tegnieke wat met fokalisasie en vertelinstansie eksperimenteer (Houd-den-bek) en selfrefleksiewe elemente (Miskien nooit, 18-44) is enkele aspekte wat die Sestigerwerk by die konvensies van die Modernisme laat aansluit. In Afrikaans vermoed ek dat die modernistiese tradisie in die werk van sekere skrywers steeds voortduur (byvoorbeeld in die werk van Henriette Grové). Die filosofiese teelaarde van die Sestigers is Nietsche en Sartre, die fenomenologie en die eksistensialisme, net soos by die moderniste. Die liefde vir reis, vir die wegbeweeg van die eie, kom ook by albei groepe voor. Die Sestigers het ’n besondere band met Parys en almal probeer afstand kry op die eic omgewing en omstandighede al bevind hulle hulself nie altyd fisies op ’n ver plek nie (soos Breyten Breytenbach). 91 stellings oor literêre strohiinge te maak, vereis deeglike en uitvoerige teksstudie, ’n studie van sosio-kulturele en Filosofiese invloede asook ’n studie van literêr- historiese faktore. Die Sestigerbeweging is al uit baie hoeke bespreek, maar miskien sal ’n studie van die ooreenkoms met en die invloed van die Modernisme op Sestig gegewens opiewer wat kontemporêre ontwikkelinge binne die Afrikaanse literatuur kan belig. Bibliograne Bradbury, M. & McFarlane, J. (eds). 1976. Modernism. Harmondsworth: Penguin Books. Brink, André P. 1975. Aspekte van die nuwe pmsa. Pretoria en Kaapstad: Academica. Brodkey, L. 1987. Modernism and the scenes of writing. College English, 49(4): 396-418, April. p Conrad, J. 1%1. Heart of darkness. London: J.M. Dent & Sons Ltd. Faulkner, P. 1977. Modernism. London: Methuen. Faulkner, P. (ed.). 1986. A modernist reader. London: BJ. Batsford. Felperin, H. 1985. Beyond deconstruction. Oxford: Clarendon Press. Fokkema, D & Ibsch, E. (reds.). 1984. Het modernisme in de Europese letterkunde. Amsterdam: De Arbeiderspers. Fokkema, D.W. 1984. Literary history, modernism and postmodernism. (The Harvard University Erasmus Lectures, Spring, 1983.) Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. p y Friedling, S. 1973. Problems of perception in die modem novel: the representation of consciousness in works of Henry James, Gertrude Stein and William Faulkner. Part 1. p y Friedling, S. 1973. Problems of perception in die modem novel: the representation of consciousness in works of Henry James, Gertrude Stein and William Faulkner. Part 1. (Thesis (Ph.D.) - University of Wisconsin.) (Fotokopie - University microfilms Inc.) consciousness in works of Henry James, Gertrude Stein and William Faulkner. Part 1. (Thesis (Ph.D.) - University of Wisconsin.) (Fotokopie - University microfilms Inc.) Joyce, James. 1947. Ulysses. London: John Lane the Bodley Head. f y (Thesis (Ph.D.) - University of Wisconsin.) (Fotokopie - University microfilms Inc.) Joyce, James. 1947. Ulysses. London: John Lane the Bodley Head. Joyce, James. 1947. Ulysses. London: John Lane the Bodley Head. Joyce, James. 1983. The essential James Joyce. (With an introduction and notes by Harry Levin.) London: Granada. Kenner, H. 1987. Modernism and what happened to it. Essays in criticism, 37(2): 97-109, April. p Kuna, Franz. 1976. The Janus-faced novel: Conrad, Musil, Kafka, Mann. (In Bradbury, M.S. & McFarlane, J. (eds). 1976. Modernism. Harmondsworth: Penguin Books.) Laffey, J.F. 1987. Cacophonic rites: modernism and postmodernism. Historical reflections, 14(1): 1-32. Levin, D.M. 1977. The novelhood of the novel: the limits of representation and the modernist discovery of presence. Chicago review, 28(4): 87-108. Levin, Harry. 1966. What was modernism? (Jn Levin, H. Refractions. Essays in comparative literature. New York: Oxford University Press, p. 271-295.) Levin, Harry. 1983. Editor’s introduction. {In Joyce, James. The essential James Joyce. London: Granada, p. 9-19.) Lodge, D. (ed.). 1972. 20th century literary criticism. London: Longman Group. Lodge, D. (ed.). 1972. 20th century literary criticism. London: Longman Group. Miller, J.E. (ed.). 1972. Bibliograne Theory of fiction: Henry James. Lincoln: University of Nebraska Press. Miller, J.E. (ed.). 1972. Theory of fiction: Henry James. Lincoln: University of Nebraska Press. Singal, D J. 1987. Towards a definition of American modernism. American Quarterly, 39(1): 7-26. 92 Stem, J.P. 1976. The theme of consciousness: Thomas Mann. (In Bradbury, M. & McFarlane, J. Modernism. Harmondsworth: Penguin Books, p. 416-429.) Woolf, Virginia. 1978. To the lighthouse. London: Everyman’s Library. Woolf, Virginia. 1972. Modem fiction. (In Lodge, D. (ed.). 20th century literary criticism. London: Longman Group, p. 86-91.) Geraadpleegde werke Adams, R.M. 1962. Surface and symbol. New York: Oxford University Press. Baker, S. 1981. Narration: the writer’s essential mimesis. The journal of narrative technique, 11(3): 155-165, Fall. Belsey, Catherine. 1980. Critical practice. London: Methuen. Blamires, H. 1966. The Bloomsday book. London: Methuen. Blamires, H. 1966. The Bloomsday book. London: Methuen. Brée, G. & Guiton, M. 1957. An age of fiction. The French novel from Gide to Camus. Brée, G. & Guiton, M. 1957. An age of fiction. The French novel from Gide to Camus. i k i i Brée, G. & Guiton, M. 1957. An age of fiction. The French Brée, G. & Guiton, M. 1957. An age of fiction. The French novel from Gide to Camus. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press. Caserio, R.L. 1979. Plot, story and the novel. From Dickens and Poe to the mode Caserio, R.L. 1979. Plot, story and the novel. From Dickens and Poe to the modem period. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Caserio, R.L. 1979. Plot, story and the novel. From Dick Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Caserio, R.L. 1979. Plot, story and the novel. From Dickens and Poe to the modem period. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ian, L. 1963. A history of French literature. London: Oxford University Press. Connor, S. 1987. The modern and the postmodern as history. Essays in criticism, 37(3): 181-192, July. Derrida, J. 1976. On grammatology. Bahimore: Johns Hopkins University Press. Derrida, J. 1978. Writing and difference. London: Routledge & Kegan Paul. Derrida, J. 1982. Sending: on representation. Social research. Eco, U. 1984. Semiotics and the philosophy of language. Bloomington: Indiana University Press. Eliot, T.S. 1949. Tradition and the individual talent. (In Stallman, R.W. Critiques and essays in criticism. New York: The Ronald Press Company, p. 377-383.) Fletcher, J. & Bradbury, M. 1976. The introverted novel. (In Bradbury, M. & McFarlane, J. (eds). Modernism. Harmondsworth: Penquin. p. 394-415.) Fokkema, D.W. & Kunne-Ibsch, E. 1978. Theories of literature in the twentieth century. London: C. Hurst & Company. Fokkema, D.W. 1980. An interpretation of To the lighthouse: with reference to the code of modernism. PTL: A journal for descriptive poetics and theory of literature, 4: 475-500. Fokkema, D.W. 1980. An interpretation of To the lighthouse: with reference to the code of modernism. Geraadpleegde werke PTL: A journal for descriptive poetics and theory of literature, 4: 475-500. Goldman, A. 1966. The Joyce paradox. London: Routledge & Kegan Paul. Goldman, A. 1966. The Joyce paradox. London: Routledge & Kegan Paul. Hutcheon, L. 1980. Narcissistic narrative. London: Methuen. Kettle, A. 1978./In introduction to the English novel. Vol II. London: Hutchin , g Lodge, D. 1976. The language of modernist firtion: metaphor and metonimy. (In Bradbury, M. & McFarlane, J. (eds). Modemism. Harmondsworth: Penguin, p. 481- 496.) McGee, P. 1987. Joyce’s Nausea: style and representation in “Nausicaa”. James Joyce quarterly, 24(3): 305-318. Proust, Marcel. 1971. The past recaptured. (Newly translated by Andreas Mayor from the definitive French text.) New York: Vintage Books. Ryan, R. & Van Zyl, S. (eds). 1982. An introduction to contemporary litenuy theory. Johannesburg: Ad. Donker. 93 Sekula, A. 1978. Dismantling modernism, reinventing documentary (notes on the politics of representation). Massachusetts review, 19(4): 859-883. Selden, R. 1985. A reader’s quide to contemporary literary thought. Sussex: Harvester Press. Stallman, R.W. 1949. Critiques and essays in criticism. New York: The Ronald Press Company. p y Thornton, W. 1968. Allusions in Ulysses. Chapel Hill: University of North Ca p y Thornton, W. 1968. Allusions in Ulysses. Chapel Hill: University of North Carolina Press. Waugh, Patricia. 1984. Metafiction. The theory and practice of self conscious fiction. London: Methuen. Waugh, Patricia. 1984. Metafiction. The theory and practice of self conscious fiction. London: Methuen. West, P. 1%3. The modem novel. London: Hutchinson & Co. West, P. 1%3. The modem novel. London: Hutchinson & Co. Wilson, E. 1931. Axel’s Castle. Glasgow: William Collins Sons. Wilson, E. 1931. Axel’s Castle. Glasgow: William Collins Sons. Potchefstroomse Universiteit vir CHO 94 94

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/814/984

Afrikaans

Abstract The novel Toorberg is situated in an atmosphere of mystery as some of the characters are dead people who occasionally come back to the farm where they spent their lives. The novel Toorberg is situated in an atmosphere of mystery as some of the characters are dead people who occasionally come back to the farm where they spent their lives. The question arises as to what role the magistrate plays as a realistic representative of law and order in these surroundings (where the Moolmans have learnt to care for their own sins, according to OuAbel Moolman). g ) The answer to this question is to be found in the follow g The answer to this question is to be found in the following: 1 The magistrate is very definitely an outsider, not only because he is a stranger in that area, but also because of his pathetic appearance. As an outsider he has an objective view of the characters, which is useful to his investigation. 1 The magistrate is very definitely an outsider, not only because he is a stranger in that area, but also because of his pathetic appearance. As an outsider he has an objective view of the characters, which is useful to his investigation. 2 Actually the magistrate has been sent to investigate the death of Druppeltjie du Pisani, but he fails to a report on the matter. 3 The magistrate is very conscious of his body and particularly of his short arm. This awareness of the body forms a contrast to some of the disembodied characters who roam the farm. 4 There are a number of facts which indicate that the magistrate is a reincarnation of De la Rey. 5 If the theory of reincarnation is accepted, the magistrate himself, reincarnated as De la Rey, is guilty of Druppeltjie’s death, together with the man who fired the shot, according to the magistrate’s own reasoning. This could be a solution to the problem, but it need not be, as the mysteries of Toorberg do not require solutions. Toorberg do not require solutions. LITERATOR 10 LITERATOR 10 No. 2 Aug. 1989 ISSN 0258- 2279 Magda Lombard Die rol van die magistraat in Toorberg van Etienne van Heerden Magda Lombard *By aanhalings verwys bladsynommers tussen hakies na Van Heerden, E. 1986. Toorberg. Kaapstad: Tafelberg. 1 Atmosfeer van misterie Die roman, Toorberg, is gesitueer in ’n misterieuse ruimte. Die naam van die berg, Toorberg, dui alreeds op die bonatuurlike. Die mis op die kruin van die berg, die roep van die kolganse, die grot met sy doodsbeendere en die 25 aanwesigheid van die Slams dra by tot die atmosfeer van misterie. In dié geheimsinnige romanruimte is dit dus nie vreemd dat daar van die leser verwag word om gestorwe personasies saam met die lewendes as draers van die handeling te aanvaar nie. Dit is deel van die misterieuse toonaard van die roman dat gestorwenes soos De la Rey uit en “in die dood verdwaal” (11).* aanwesigheid van die Slams dra by tot die atmosfeer van misterie. In dié geheimsinnige romanruimte is dit dus nie vreemd dat daar van die leser verwag word om gestorwe personasies saam met die lewendes as draers van die handeling te aanvaar nie. Dit is deel van die misterieuse toonaard van die roman dat gestorwenes soos De la Rey uit en “in die dood verdwaal” (11).* 2 Wetsgeleerde tussen dooies Die vraag ontstaan nou hoe die magistraat as nugtere wetsgeleerde inpas in die romanwêreld waar die Moolmans en die Skaamfamilie saam met hul dooies leef en vir hul “eie sondes leer sorg” het (9), en wat die magistraat se eintlike funksie in die roman is. 4 Die ondersoek van die magistraat Die eintlike rol van die magistraat in die roman is dat hy ondersoek kom instel na die dood van Druppeltjie Dupisani. Hy kom veertien maande ná Drup- peltjie se dood, nadat die saak wat reeds afgesluit was, heropen is. Sy doel is om te bepaal of daar ’n moord gepleeg is en indien wel, deur wie. Kaatjie Danster verwoord die algemene gevoel van verbasing oor die onverwagte ondersoek as sy sê: “Almal weet tog als. Dis in die oopte. Dit was van die begin af so. In die oopte . .. Daar was baie getuies. Die hele familie was daar tesame. Dis in die oopte. Hoekom wil die regering nou weer kom krap in onse lewens?” (25) Die mense van die omgewing wil ook weet; “En watter misdaad?” (58 - Kyk hierbo). Die ondersoek verloop planloos. Mense word na willekeur ondervra, maar Abel word vir laaste gebêre. Abel fnuik die magistraat as hy selfmoord pleeg voor hy ondervra kan word en so verloor die magistraat sy vernaamste getuie. Sy ondersoek stuit op die ondeurdringbare lojaliteit van die Moolmans - niemand is bereid om te sê wie die skoot afgevuur het wat Druppeltjie getref het nie. Aanvanklik is die magistraat vol moed oor die afloop van sy ondersoek: “UiteindeUk, het hy homself beloof, sal hy ’n uitspraak lewer waarin aanklag, getuienis en vonnis helderder is as die helderste boorgatwa- ter” (9). Wat hy wel aan die einde rapporteer, is: “Geen verslag nie. Ek bly u ’n antwoord, tot my innige spyt, skuldig” (181). Sy ondersoek self ontrafel niks, maar sy teenwoordigheid in die roman is tog van belang. 3 Die magistraat as buitestaander Voordat daar na die magistraat se funksie in die roman gekyk kan word, moet ’n mens eers daarop let dat in dié roman die magistraat as absolute universele buitestaander optree. Met sy aankoms blyk dit duidelik dat hy eenkant staan teenoor die mense van die streek en teenoor die universele mens. “Toe hy op die perron afklim, was daar reeds mense wat nuuskierig na hom gekyk het en nie oor sy stompie nie. Hy weet hoe mense (my kursivering - M.L.) kyk as hulle na sy afarm kyk. Nee, dis ’n ander blik waarmee hulle hom met sy aankoms getakseer het” (57). In die hotel is hy alleen. As hy soms in die kroeg gaan sit, “is daar ’n gedemptheid in die kroeg” (57) en niemand praat met hom nie. Die dorpsmense het talle onbeantwoorde vrae oor hom: “Hoe het hy sy arm verloor? Van waiter wêreld kom hy? Hoe het hy sy geleerdheid gekry? Wat beoog hy met sy ondersoek op Toorberg? Wie, dink hy, het die misdaad gepleeg? En watter misdaad?” (58) (my kursivering - M.L.). Teenoor die Moolmans en die Skaamfamilie is die magistraat ook ’n totale en dikwels onwelkome buitestaander. OuAbel staan selfs uit die graf uit op om die magistraat met sy aankoms te beveel om terug te gaan en die Moolmans met rus te laat. Wat sy voorkoms betref, is die magistraat ’n tipiese buitestaanderfiguur. OuAbel sê dat die magistraat “alte armsaUg” (10) lyk. As Ella na hom kyk, krimp hy innerlik ineen, want hy weet sy uiterlike is onvleiend. Ella kyk na “sy geboe skouers, sy stompie met die punt wat ligroos gloei in die hitte, die sakkies onder die oë . . . ” (80). Amy O’Leary sien die magistraat as “’n ouerige, moeë man met die ronde skouers en die stomp arm . . .” (93). Vanuit die posisie as buitestaander het die magistraat ’n objektiewe en onbetrokke perspektief op al die lede van die uitgebreide Moolmanfamilie, soos dit ’n persoon pas wat ’n oordeel moet vel. Die buitestaanderskap is dus tog funksioneel. 26 6 Die magistraat se reinkarnasie van De la Rey Moolman Tussen die gestorwe De la Rey en die magistraat is daar opmerklike parallelle: albei het ’n gebrek - De la Rey se een been is korter as die ander; die magistraat het ’n kort arm. As die magistraat ná Abel se verdwyning op die plaas aankom, dink Ella dat dit De la Rey is. Sy sê: “Vir ’n oomblik het ek gedink dis De la Rey, Abel se broer” (103). Dit blyk dat die magistraat korter is as Ella: “Sy is ’n duim of wat langer as hy” (103). Sy was ook langer as De la Rey: “Die mense het altyd gesê: As Ella nie ’n duim of drie langer as De la Rey was nie, sou sy hóm gevat het” (160). Ella laat die magistraat in De la Rey se kamer slaap en hy dra De la Rey se kamerjas. As Ella die magistraat se naels met De la Rey se naelknipper knip, dink hy: “Dit is asof ek haar broer is en sy my liefdevolle suster” (135). (De la Rey was Ella se swaer.) Toe Ella vir Abel bo hom verkies het, het De la Rey aan Ouma Olivier gesê: “Eksal terugkom, Ma ... vir Ella” (152) (my kursivering- M.L.). Die Slams se aan Abel toe dié hom vra na die spore op sy werf waarvan die een dieper as die ander is, dus De la Rey se spore: “Die man wie se spore dit is, sal terugkom. Hy sal miskien nie lyk soos jy hom onthou nie . . . Hy gaan al om jou praat met almal behalwe met jou” (160) (my kursivering - M.L.). Die magistraat hét met almal behalwe Abel gepraat. Volgens die uitspraak van die Slams en in ag genome die ander ooreenkomste hierbo genoem, is die magistraat ’n reinkarnasie van De la Rey. Dit is ook aanvaarbaar in die lig van die talle metafisiese personasies in die misterieuse ruimte van die roman. Die magistraat dink self aan reinkarnasie. As hy by Ella staan, dink hy: “My liewe vrou, hier staan jy, gereinkarneer, voor my” (178). Dit is vreemd dat die honde nie aggressief is teenoor die magistraat nie, want “gewoonlik blaf hulle vir enige vreemdeling” (104) - nog ’n aanduiding dat die magistraat nie ’n vreemde op die werf is nie. Ella sê aan die magistraat: “U kalmte herinner my so aan De la Rey” (108). 6 Die magistraat se reinkarnasie van De la Rey Moolman In die lig hiervan en in die misterieuse wêreld van die roman kan seker aanvaar word dat De la Rey uit die dood teruggekeer het in die gedaante van die magistraat. As daar van die leser verwag word om die teenwoordigheid van dooie personasies te aanvaar, is die reinkarnasieteorie ook nie te vergesog nie. 5 Die magistraat as teenbeeld van die gestorwe personasies Die magistraat word intens vleeslik verbeeld. Hy is behep met sy liggaam en liggaamlike gemak, soos blyk uit die oefeninge wat hy soggens voor die venster doen volgens ’n vaste patroon: sodra hy begin sweet, hou hy op en sodra sy hartklop weer normaal is, versorg hy sy arm. Die whiskydrinkery geskied ook volgens ’n vaste reëlmaat: hy drink saans twee sopies op die hotelstoep en nog twee in die kamer. Sy whiskyflessie laat hy soms volmaak om gedurende die volgende dag met hom saam te neem. Sy stomp arm (wat ironies kontrasteer met “die lang arm van die gereg”) is deurentyd ter sprake, soos ook die salf waarmee hy dit insmeer. Die pyn in sy arm, wat soms “ondraaglik” (67) is, herinner hom gedurig aan sy liggaamlikheid. Hierdie liggaamlikheid van die magistraat staan in kontras met die nie-liggaamlikheid van die dooie personasies van Toorberg. Die skryf van briewe aan sy vrou en die gereelde opskeur en wegspoel van die opgeskeurde briewe is net so ’n vervulling van ’n behoefte as die oefeninge, die whisky, die sigare en die salf - hierdie behoefte is net geestelik, waar die ander liggaamlik is. Die magistraat se vrou is ook ’n nie-liggaamlike gestalte, maar anders as die personasies van Toorberg, word sy slegs deur die briewe van die magistraat opgeroep. Dit is aanvanklik nie duidelik of sy oorlede is of slegs ’n skim van die magistraat se verbeelding is nie. Teen die einde, in sy 27 laaste brief, skryf hy egter: “En ek, wat in adreslose briewe telkens soos ’n bond weer na jou reuke en herinneringe terugkeer . . (178). Dit blyk dus dat sy wel bestaan het, en ook dat die magistraat nie ’n volkome realis is nie. Brink, A.P. 1987. Toorberg stoot jonger prosa stewig voort. Rapport, 25 Januarie. Cilliers, C. 1987, Toorberg is die ATKV-prys waardig. Tegniek, 19 Junie. Pakendorf, G. 1986. ’n Indrukwekkende ambisieuse roman. Die Burger, 4 Desember. Roos, H. 1987. Kil blik op sisteme. Die Vaderland, 16 Februarie. Venter, L.S. 1986. Vertelvermoe in roman weerspieel. Die Volksblad, 20 Desember. 7 Wie het skuld aan Druppeltjie se dood? Volgens die magistraat se redenasie het die persoon wat veroorsaak het dat Druppeltjie in die boorgat geval het, saam met die persoon wat die sneller 28 getrek het, skuld aan Druppeltjie se dood (97). Die Slams beweer dat dit De la Rey was wat Druppeltjie laat skrik en terugtree het, sodat hy in die boorgat afgeval het (139). Dan is die magistraat as re'inkarnasie van De la Rey mede-skuldige en is dit begryplik waarom die magistraat rapporteer: “Geen verslag nie. Ek bly u ’n antwoord, tot my innige spyt skuldig” (181). Die magistraat skryf aan sy vrou: “Vergewe my . . . dat dit verby is, dat ek die skuld nie wou deel nie" (178) (my kursivering M.L.). Dit kán die oplossing van die vraag wees, maar dit hóéf nie, want raaisels wat onopgelos bly, pas in by die raaiselagtige toonaard van die roman. Die dooies, wat die antwoord op die vrae behoort te ken, keer terug na hul rus en net die kolganse bly roep “asof hulle nooit weer tot rus sal kom nie .. . Klaend kom hulle .. . verby en swaai weg na die wit mis wat oor Toorberg se kop stort” (186). Universiteit Vista 29

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/827/997

Afrikaans

D E D I CARE Die aanleiding tot hierdie studie was 'n opmerking van Waszink (1947: 277). In sy kommentaar op die De Anima van Tertullianus sê hy oor An. 19.7 dat Tertullianus dedicans gebruik as 'n sinoniem vir initians en voeg daarby dat hy warskynlik die eerste outeur is wat die ww. dedicare in hierdie betekenis gebruik. Die doel van hierdie studie is dus om: 1 na te gaan in watter verskillende betekenisse Tertullianus dedicare gebruik; 2 bogenoemde steling van Waszink met die hulp van woordeboeke te kontroleer; 2 bogenoemde steling van Waszink met die hulp van woordeboeke te kontroleer; 3 vas te stel of Tertullianus die gebruik van dedicare in die betekenis van begin oorgeneem het uit 'n Bybelvertaling wat in sy tyd bestaan het; 3 vas te stel of Tertullianus die gebruik van dedicare in die betekenis van begin oorgeneem het uit 'n Bybelvertaling wat in sy tyd bestaan het; 4 vas te stel of die woorde inaugurare en initiare (as sinoniem vir dedicare) in die Christelike literatuur 'n betekenisverskuiwng toon ten opsigte van die gebruik in die vóór-Christelike literatuur; 4 vas te stel of die woorde inaugurare en initiare (as sinoniem vir dedicare) in die Christelike literatuur 'n betekenisverskuiwng toon ten opsigte van die gebruik in die vóór-Christelike literatuur; 5 die gebruik en betekenis van die agentnaam dedicator na te gaan. Die stof word onder die volgende hoofde behandel: Die stof word onder die volgende hoofde behandel: Alle opgespoorde voorbeelde van die gebruik van dedicare deur I Tertullianus. Alle opgespoorde voorbeelde van die gebruik van dedicare deur I Tertullianus. Voorlopige konklusie. 48 3 Die betekenis van dedicare soos aangegee deur verskillende woordeboeke. 4 Betekeniskomponente in vóór-Christelike gebruik en dié by Tertullianus. 5 Gebruik van dedicare ná Tertullianus. 6 Die woord dedicator 1 Samevatting. 1 A lle opg espoorde vo orb e e ld e van die g e b ru ik van DEDICARE d e u r T e rtu llia n u s. (Die nommers is bloot om verwysing te vergemaklik.) 1.1 Apologeticum 12.3 In patibulo primum corpus dei vestri dedicatur. (Op die kruishout w o rd die eerste begin gem aak aan die liggaam van julle god.) 1.2 De Anima 19.7 infans omnes simul dedicans sensus (die baba wat gelyktydig al sy sintuie begin gebruik ). 1.3 De Anima 45.3 Sic et in primordio somnus cum ecstasi dedicatus: et misit deus ecstasin in Adam et dormiit. 1.7 Adversus Marcionem 4.5.4. ... atquin haec (evange/ia) magis a primordio fuisse credibile est, ut priora, qua apostolica, ut cum ipsis ecciesiis dedicata. (Inderdaad is dit nog meer geloofwaardig dat hulle van die begin af daar was, in soverre hulle vroeër was, aangesien hulle van apostoliese oorsprong was en saam met die kerke self gevestig is.) D E D I CARE (So het ook in die begin die slaap met bewusteloosheid 'n aanvang geneem en God het 'n diepe slaap op Adam gestuur en hy het geslaap.) 3 3 49 1.4 De Baptismo 19.2 ... /aetissimum spatium De Baptismo 19.2 ... /aetissimum spatium De Baptismo 19.2 ... /aetissimum spatium ... quo et domini resurrectio inter discipu/os frequentata est et gratia spiritus sancti dedicata est ('n blye tyd ... waarin die opgestane Here herhaaldelik onder sy dissipels verkeer het en toe die genade van die Heilige Gees vir die eerste keer aan hulle verleen is). Dié vertaling van Mohrmann (1951; 269) is baie meer sinvol as dié van Meyboom (1931:258) wat dedicare oral vertaal met w y of inw y. p p ... quo et domini resurrectio inter discipu/os frequentata est et gratia spiritus sancti dedicata est ('n blye tyd ... waarin die opgestane Here herhaaldelik onder sy dissipels verkeer het en toe die genade van die Heilige Gees vir die eerste keer aan hulle verleen is). Dié vertaling van Mohrmann (1951; 269) is baie meer sinvol as dié van Meyboom (1931:258) wat dedicare oral vertaal met w y of inw y. 1.6 1.6 Adversus Marcionem 1.22.10 Tiberio deus Me praestiterit, ut imperio eius divina bonitas in terris dedicaretur (Julie god sou dit vir Tiberius te ere na gegee het dat in sy regeringstyd goddelike goedheid vir die eerste keer gevestig is op die aarde.) Adversus Marcionem 1.22.10 Tiberio deus Me praestiterit, ut imperio eius divina bonitas in terris dedicaretur (Julie god sou dit vir Tiberius te ere na gegee het dat in sy regeringstyd goddelike goedheid vir die eerste keer gevestig is op die aarde.) De Monogamia 6.4 Secundus quoque Moyses populi secundi quo primo nomen Domini dedicatum est non fuit digamus.(D\e i 1.5 Adversus Marcionem 1.10.1 Moyses primus videtur in tempio Htterarum suarum deum mundi dedicasse . (D it blyk dat Moses die eerste was om in die tempel van sy geskrifte die God van die wêreld te begin vereer.) Adversus Marcionem 1.10.1 Moyses primus videtur in tempio Htterarum suarum deum mundi dedicasse . (D it blyk dat Moses die eerste was om in die tempel van sy geskrifte die God van die wêreld te begin vereer.) 1.12 De Resurectione Mortuorum 11.6 de materia ... volunt ab illo universitatem dedicatam (hulle beweer dat die heelal deur Hom begin is uit s to f...) 1.13 De Resurrectione Mortuorum 61.5 iam, tunc dedicabatur 'non in pane vivit homo' [Reeds toe is (die uitspraak) bevestig : 'die mens leef nie van brood nie'] 1.11 De Paenitentia 2.3 Nam deus ... post eiectum paradiso mortique subiectum, cum rursus ad suam misericordiam maturuisset, iam inde in semetipso paenitentiam d e d ic a v it... (Want nadat God ... (hom, Adam) uit die paradys verdryf het en aan die dood onderwerp het, het Hy weer gou tot sy barmhartigheid teruggekeer en het hy reeds toe in sy eie Persoon a s 't ware begin om boete te doen.) 1.8 De Monogamia 4.3 ubi primum seel us, homicidium in fratricidio dedicatum . (Toe moord wat met broedermoord begin het, (lett. begin is) die eerste misdaad was.) 1.9 De Monogamia 6.4 Secundus quoque Moyses populi secundi quo primo nomen Domini dedicatum est non fuit digamus.(D\e i 50 tweede Moses van die tweede volk ... in wie vir die eerste keer die Naam van die Here gevestig is, was nie twee maal getroud nie.) 1 10 tweede Moses van die tweede volk ... in wie vir die eerste keer die Naam van die Here gevestig is, was nie twee maal getroud nie.) 1.10 Adversus Nationes 1.18.3 Crucis vero novitatem ... Reg ulus v ester libenter dedicavit. (Julle Regulus h et vrywilliglik begin met 'n nuwe vorm van marteling, naamlik die kruis/ letterlik: die nuwigheid van die kruis.) 1.11 De Paenitentia 2.3 Nam deus ... post eiectum paradiso mortique subiectum, cum rursus ad suam misericordiam maturuisset, iam inde in semetipso paenitentiam d e d ic a v it... (Want nadat God ... (hom, Adam) uit die paradys verdryf het en aan die dood onderwerp het, het Hy weer gou tot sy barmhartigheid teruggekeer en het hy reeds toe in sy eie Persoon a s 't ware begin om boete te doen.) 1.12 De Resurectione Mortuorum 11.6 de materia ... volunt ab illo universitatem dedicatam (hulle beweer dat die heelal deur Hom begin is uit s to f...) 1.13 De Resurrectione Mortuorum 61.5 iam, tunc dedicabatur 'non in pane vivit homo' [Reeds toe is (die uitspraak) bevestig : 'die mens leef nie van brood nie'] 1.14 Scorpiace 1.4 ea potestate quam apostulus dedicavit. (M et daardie mag wat die apostel begin gebruik h e t ) (of: vir die eerste keer gebruik het.) 1.15 Scorpiace 3.4 Itaque tria milia hominum a parentibus proximis caesa, quia tam proximum parentem deum offenderant, transgressionis et primordia et merita dedicaverunt. (Dus het drieduisend mense wat gedood is deur hulle naaste verwante omdat hulle God, die heel naaste verwant, aanstoot gegee het, vir die eerste keer begin met oortreding en verdiende vergelding.) 51 1.19 Adversus Marcionem 4.14.1 lam hoc ipsum, quod a benedictionibus coepit, creatoris est qui universa prout edidit, nulla alia voce quam benedictionis dedicavit. [Nou is hierdie eienskap, dat Hy begin met seëninge, eie aan die Skepper wat met geen ander woord as een van seën nie, die heelal geheilig (g ew y) h et sodra Hy dit voortgebring het.] Adversus Marcionem 4.14.1 lam hoc ipsum, quod a benedictionibus coepit, creatoris est qui universa prout edidit, nulla alia voce quam benedictionis dedicavit. [Nou is hierdie eienskap, dat Hy begin met seëninge, eie aan die Skepper wat met geen ander woord as een van seën nie, die heelal geheilig (g ew y) h et sodra Hy dit voortgebring het.] 1.17 De Anima 37.4 Sed et cum septimo mense nativitas plena est facilius quam octavo, honorem sabbati agnoscam, ut quo die dedicata est dei conditio, eo mense interdum producatur dei imago. [Maar ook terwyl na die sewende maand die geboorte volledig is, makliker as na die agste, sal ek die eer van die sabbat erken in soverre dat op die dag waarop die Skepping van God geheilig (gew ys) is. , in dieselfde (soveelste) maand daar soms 'n beeld van God voortgebring word.] 1.18 Adversus Hermogenem 29.1 Siquidem omnia opera sua deus consummavit, incultis primo elementis depalans quodammodo mundum, dehinc exornatis velut dedicans (As inderdaad God al sy werke voltooi het, deur eers op 'n sekere manier die wêreld af te baken met 'n ruwe begin en daarna dit a s 't ware fe heiiig met fyner dinge.) 1.15 Scorpiace 3.4 Itaque tria milia hominum a parentibus proximis caesa, quia tam proximum parentem deum offenderant, transgressionis et primordia et merita dedicaverunt. (Dus het drieduisend mense wat gedood is deur hulle naaste verwante omdat hulle God, die heel naaste verwant, aanstoot gegee het, vir die eerste keer begin met oortreding en verdiende vergelding.) 51 1.16 De leiuncio 8.2 Ipse mox Dominus baptisms suum et in suo omnium, ieiuniis dedicavit habens efficere panes ex lapidibus. [Die Heer self het weldra sy doop, en saam met syne dié van almal, met vaste bevestig terwyl hy (die mag) gehad het om brode uit klippe te maak.] De leiuncio 8.2 Ipse mox Dominus baptisms suum et in suo omnium, ieiuniis dedicavit habens efficere panes ex lapidibus. [Die Heer self het weldra sy doop, en saam met syne dié van almal, met vaste bevestig terwyl hy (die mag) gehad het om brode uit klippe te maak.] 2 V o o rlo p ig e ko nklusie Die verskillende betekenisse waarin Tertullianus dedicare in hierdie voorbeelde gebruik, kan in die volgende begripskategorieë gegroepeer word: i i y2.1 om te wy, te heiiig: 1.17, 1.18 en 1.19. i y2.1 om te wy, te heiiig: 1.17, 1.18 en 1.19. 52 2.2 om te begin: 1.1, 1.3, 1.8, 1.10, 1.11, 1.12, 1.15, 1.2, 1.4, 1.5 en 1.14 waarvan die laaste vier ellipties gebruik is. 2.2 om te begin: 1.1, 1.3, 1.8, 1.10, 1.11, 1.12, 1.15, 1.2, 1.4, 1.5 en 1.14 waarvan die laaste vier ellipties gebruik is. 2.3 vestig: 1.6, 1.7 en 1.9 2.4 bevestig: 1.13 en 1.16. 2.3 vestig: 1.6, 1.7 en 1.9 2.4 bevestig: 1.13 en 1.16. Die vertaiing van die voorbeelde onder 2.2 en 2.3 met "begin" of "vestig" word versterk deur die kontekste waarin dit vocrkom. Nida (1975:195) sê: "M ost semantic units occur in conjunction with other units, and the meanings of such units can often be ascertained by noting the units which occur with them. In fact, it is from lin­ guistic contexts that meanings of a high proportion of lexical units in active or passive vocabularies are learned." Dit dra dus veel gewig dat Tertullianus so dikwels saam met dedicare woorde gebruik wat "eerste", "van die begin af" of "nuwigheid" aandui: Primum (1.1), in primordio (1.3), primus (1.5), a primordio, priora (1.7), primum (1.8), primo (1.9), novitas (1.10), primordio (1.15).D\X is veral belangrik waar ons die vertaiing "begin" of "vestig" gekies het, wat vreemd is aan die vroeëre gebruik van dedicare. (In Marc 4.14.1 word dedicavit selfs gebruik saam met coepit Tog is dit myns insiens geforseer om dedicavit in hierdie konteks weer te gee met h e t begin Die vertaiing het geheilig lyk hier meer aanvaarbaar ) h e t begin Die vertaiing het geheilig lyk hier meer aanvaarbaa 3 Die b etekenis van dedicare soos aangegee deur ve rskille n d e w o o rde b o e ke . ve rskille n d e w o o rde b o e ke . 3.1 Aangesien die O x fo rd Latin D ic tio n a ry (hierna genoem O x fo rd ) doelbewus Christelike skrywers uitsluit, is dit altyd baie nuttig wanneer 'n mens moet besluit oor die "nuutheid" van gebruike deur Christelike skrywers. Die volgende betekenisse word aangegee vir dedicare: 1 .om duidelik te maak 2.om op te dra (aan) met godsdienstige rites, wy b. om 'n heiligdom te wy c. om seremonieel te open, inwy 3.om te bestem vir 'n spesifieke gebruik, wy (aan) 3.1 3.2 3.2 g ( g Thesaurus) se eerste twee hoofde stem presies ooreen met dié van die Oxford, naamlik: I a/iquid indicare, dedarare, ostendere, affirmare (iets bekend maak, duidelik maak, uiteensit, bevestig) II. certis formulis dicendis atiquid sacrum reddere. [om met die sê van seker formules (woorde) iets te heilig (w y)] II. certis formulis dicendis atiquid sacrum reddere. [om met die sê van seker formules (woorde) iets te heilig (w y)] Van II word eers 'n aantal voorbeelde gegee onder die hoof Van II word eers 'n aantal voorbeelde gegee onder die hoof A. Proprie (in eintlike sin) en dan volg: A. Proprie (in eintlike sin) en dan volg: B. Translate, vi sacra ubique debilitata vet omnino deperdita. (Oordragtelik, oral met verswakking of totale verlies van die betekenis van heiligheid) 1. ponere, col/ocare, constituere, disponere, condere. (plaas, 'n plek toeken, instel/benoem, orden, vasstel). 2. destinare, offerre, addicere. (bestem vir, opdra/aanbied aan, toewys aan/toewy.) Hierdie laaste twee hoofde korreleer gedeeltelik met wat die O x fo rd onder nr. 3 aangee, maar dan voeg die Thesaurus 'n verdere inskrywing by: Hierdie laaste twee hoofde korreleer gedeeltelik met wat die O x fo rd onder nr. 3 aangee, maar dan voeg die Thesaurus 'n verdere inskrywing by: 3. rem instituere, incohare, initiare, inaugurare, incipere, oriri, inde a TERT. et ITALA frequenter legitur 3. rem instituere, incohare, initiare, inaugurare, incipere, oriri, inde a TERT. et ITALA frequenter legitur 3.1 Aangesien die O x fo rd Latin D ic tio n a ry (hierna genoem O x fo rd ) doelbewus Christelike skrywers uitsluit, is dit altyd baie nuttig wanneer 'n mens moet besluit oor die "nuutheid" van gebruike deur Christelike skrywers. Die volgende betekenisse word aangegee vir dedicare: 1 .om duidelik te maak 3.om te bestem vir 'n spesifieke gebruik, wy (aan) 53 3.2 Die Thesaurus Linguae Latinae (hierna genoem die Thesaurus) se eerste twee hoofde stem presies ooreen met dié van die Oxford, naamlik: I a/iquid indicare, dedarare, ostendere, affirmare (iets bekend maak, duidelik maak, uiteensit, bevestig) II. certis formulis dicendis atiquid sacrum reddere. [om met die sê van seker formules (woorde) iets te heilig (w y)] 3.2 Die Thesaurus Linguae Latinae (hierna genoem die Thesaurus) se eerste twee hoofde stem presies ooreen met dié van die Oxford, naamlik: I a/iquid indicare, dedarare, ostendere, affirmare (iets bekend maak, duidelik maak, uiteensit, bevestig) II. certis formulis dicendis atiquid sacrum reddere. [om met die sê van seker formules (woorde) iets te heilig (w y)] Van II word eers 'n aantal voorbeelde gegee onder die hoof A. Proprie (in eintlike sin) en dan volg: B. Translate, vi sacra ubique debilitata vet omnino deperdita. (Oordragtelik, oral met verswakking of totale verlies van die betekenis van heiligheid) 1. ponere, col/ocare, constituere, disponere, condere. (plaas, 'n plek toeken, instel/benoem, orden, vasstel). 2. destinare, offerre, addicere. (bestem vir, opdra/aanbied aan, toewys aan/toewy.) 3. rem instituere, incohare, initiare, inaugurare, incipere, oriri, inde a TERT. et ITALA frequenter legitur ['n saak instel/invoer, begin, begin/inwy, begin, ontstaan, (dit) word dikwels gevind (lett. gelees) vanaf Tertullianus en die ITALA (Latynse Bybelvertalings vroeër as die Vulgaat)] ['n saak instel/invoer, begin, begin/inwy, begin, ontstaan, (dit) word dikwels gevind (lett. gelees) vanaf Tertullianus en die ITALA (Latynse Bybelvertalings vroeër as die Vulgaat)] 1 Vervolgens haal die Thesaurus onder hierdie laaste hoof 'n hele aantal voorbeelde aan waarvan die eerste dan 'n aanhaling uit die Itala is (verderaan in hierdie artikel V e tu s Latina genoem), Heb. 54 10.20, gemaak deur Mutianus, wat lui: quam nobis dedicavit viam novam waar dedicavit gebruik word vir die Grieks êvEHcúvi.oE ,wat in Afrikaans lui: "wat vir ons die nuwe en lewende weg ingewy (1979: gebaan) het." In twee codices van die Vetus Latina (d, e) sowel as in die Vulgaat is initiavit gebruik. Hieruit sou 'n mens kon aflei dat in die tyd toe die Vetus Latina en die Vulgaat vertaal is, gebruikers van Latyn dedicavit en initiavit as sinonieme aangevoel het. 3.2.1 'n Paar belangrike punte wat oorweging verdien in verband met die chronologie van die Thesaurus, kom hier na vore: 3.2.1.1 Bogenoemde aanhaling kom voor in 'n vertaling wat Mutianus in die sesde eeu gemaak het van die werk van Chrysostomus (hom. 19.1) wat teen ongeveer 400 biskop van Konstantinopel was. 3.2.1.2 Daar is die moontlikheid dat hy die Bybelvers sommer self uit die Grieks vertaal het en toe die woord dedicavit gekies het. 3.2.1.3. Dit is ook moontlik dat hy, met die Griekse teks voor hom, die Latynse teks uit sy geheue aanhaal en dedicavit gebruik omdat dit vir hom sinoniem is met initiavit. Op die tyd wanneer hy vertaal, is die Vulgaat reeds byna twee eeue voltooi. Is dit nie meer voor die hand liggend dat hy daaruit sou aanhaal nie? Dit blyk egter uit die werk van J.O. Smit (1948:46, 205) dat die Vulgaat ná aanvanklike sterk teenstand, in die vyfde en sesde eeu gebruik is náás die ouer vertalings en dat selfs in die volgende twee eeue die Vulgaat in sommige dele meer geredelik erkenning gekry het as in ander. Eers in die negende eeu word gekonstateer dat die Vulgaat algemeen in gebruik is in die hele Latynse kerk. Die gebruik van 'n ouer vertaling deur Mutianus in die sesde eeu sou dus nie so buitengewoon wees nie. 3. rem instituere, incohare, initiare, inaugurare, incipere, oriri, inde a TERT. et ITALA frequenter legitur 10.20, gemaak deur Mutianus, wat lui: quam nobis dedicavit viam novam waar dedicavit gebruik word vir die Grieks êvEHcúvi.oE ,wat in Afrikaans lui: "wat vir ons die nuwe en lewende weg ingewy (1979: gebaan) het." In twee codices van die Vetus Latina (d, e) sowel as in die Vulgaat is initiavit gebruik. Hieruit sou 'n mens kon aflei dat in die tyd toe die Vetus Latina en die Vulgaat vertaal is, gebruikers van Latyn dedicavit en initiavit as sinonieme aangevoel het. n Paar belangrike punte wat oorweging verdien in verband met die hronologie van die Thesaurus, kom hier na vore: Daar is die moontlikheid dat hy die Bybelvers sommer self uit die Grieks vertaal het en toe die woord dedicavit gekies het. Dit is ook moontlik dat hy, met die Griekse teks voor hom, die Latynse teks uit sy geheue aanhaal en dedicavit gebruik omdat dit vir hom sinoniem is met initiavit. Op die tyd wanneer hy vertaal, is die Vulgaat reeds byna twee eeue voltooi. Is dit nie meer voor die hand liggend dat hy daaruit sou aanhaal nie? Dit blyk egter uit die werk van J.O. Smit (1948:46, 205) dat die Vulgaat ná aanvanklike sterk teenstand, in die vyfde en sesde eeu gebruik is náás die ouer vertalings en dat selfs in die volgende twee eeue die Vulgaat in sommige dele meer geredelik erkenning gekry het as in ander. Eers in die negende eeu word gekonstateer dat die Vulgaat algemeen in gebruik is in die hele Latynse kerk. Die gebruik van 'n ouer vertaling deur Mutianus in die sesde eeu sou dus nie so buitengewoon wees nie. 55 55 3.2.1.4 3.2.1.4 Dit is dus heeltemal geregverdig om te sê dat daar 'n mate van twyfel kan bestaan of daar werklik 'n Vetus Latina -vertaling bestaan het wat dedicavit gelees het. Indien Mutianus inderdaad tog aanhaal uit so 'n vertaling, het ons nog steeds geen manier [Waszink (1947:277) vestig ook die aandag daarop] om bo alle twyfel vas te stel of hierdie vertaling wel ouer is as die werk van Tertullianus nie. Ons kan dus nie uitsluitsel gee daaroor of Tertullianus begin het met die gebruik van dedicare in die betekenis van begin en of hy oorgeneem het uit 'n bestaande Bybelvertaling nie. Aangesien die Thesaurus die voorbeelde chronologies gee, is dit belangrik om daarop te let dat hierdie aanhaling uit die Vetus Latina die enigste is wat vóór dié uit Tertullianus aangegee word. Dan volg 19 voorbeelde van die gebruik van dedicare deur Tertullianus, wat ons reeds aangehaal het. 3.3.1 Die woordeboeke van Blaise (1954) en Lewis en Short (1907) se uiteensettings stem in die geheel soveel ooreen met die O xford en Thesaurus dat hulle nie ook hier aangehaal word nie. Die woordeboeke van Blaise (1954) en Lewis en Short (1907) se uiteensettings stem in die geheel soveel ooreen met die O xford en Thesaurus dat hulle nie ook hier aangehaal word nie. [plekke ('n tempel, 'n stad of iets dergliks)] b sacerdotes, consules sim. (i. consecrate, opp. nominate, creare sim;) [priesters,konsuls en derglike (om Ig. te wy, in teenstelling tot benoem, verkies of iets dergliks)] As gevolg van die heidense konnotasie van sowel 1 as 2 kan nie een van hierdie gebruike van dedicare deur Tertullianus ooit sinoniem wees met inaugurate nie, behalwe as auguriis adhibitis weggedink word by die voorbeelde wat met +? gemerk is op Tabel 2. Wat initiare betref, vind ons dat die Thesaurus definitief 'n verdere ontwikkeling in die betekenis aandui as O xford, want onder die hoof II incipere (begin) gee hulle: 3.4 Aangesien daar in die moderne linguistiek soveel klem gelê word op die afbakening van woordbetekenis deur 'n vergelyking met sinonieme, vgl. Nida(1975:59 - 60, 203), is vervolgens Tertullianus se gebruike van dedicare in die betekenis van "begin" of "vestig" vergelyk met sinonieme wat die Thesaurus aangee, by wyse van definisie onder hierdie begripskategorie. Elke gebruik deur Tertullianus is telkens opgeweeg teen elkeen van die sinonieme om te besluit of dit in daardie konteks uitruilbaar sou wees. Die resultaat word saamgevat in die tabelle wat in die bylae na die artikel verskyn. Tabel 1a en tabel 1b gee die resultate wanneer die definisies van die O xford as norm geneem is vir die betekenisse van die sinonieme. By die bestudering van hierdie tabelle val dit dadelik op dat nie in 'n enkele geval dedicare gelyk gestel kon word met inaugurate of initiare nie (volgens die O xford se definisies van hierdie woorde). Dit laat dadelik die vermoede ontstaan dat ook hierdie woorde minstens 'n betekenisverskuiwing ondergaan het in die Christelike 56 letterkunde. Ten einde hieroor meer duidelikheid te kry, is hierdie twee woorde se definisies in die Thesaurus ook nagegaan. Dit lui so: inauguro inauguro 1 .absol. vei impers. i.q. munere auguris fungi, augurium agere, respondere ex avibus. [absoluut of onpersoonlik: om die plig van die augur te verrig (augur: amptenaar belas met neem van voortekens) om voortekens te neem, om advies te gee deur na die voëls te kyk.] l.transitive i.q. auguriis adhibitis instituere, consecrate, ordinare (oorganklik, om te begin nadat voortekens geneem is, om te heilig, te bestem vir) Betekenisse 2.3 en 2.4 (vestig en bevestig) 4. Betekeniskom ponente in vó ó r-C h riste like gebruik en dié by T ertullianus. Uit die voorafgaande is dit duidelik dat daar 'n betekenisverandering ingetree het. Dedicare word in die werk van Tertullianus soms nog in dieselfde betekenisse gebruik as in die vóór-Christs!ike literatuur maar meer dikwels in die betekenis van "begin", "vestig" of "bevestig". Die vraag ontstaan altyd hoe so 'n oorgang plaasgevind het. Hiervoor bied Roensch (1871: 587) 'n baie aanneemlike verklaring na aanleiding van Suetonius se gebruik van dedicare domum, om 'n huis in te wy, dit wil sê dit met godsdienstige rites te wy en dit te begin gebruik. Betekenis 2.1 (wy, heilig) kom wel voor, hoewel slegs 3 keer by Tertullianus en hier vind ons ook dat die betekeniskomponent van (heidense) godsdienstige rites verval, en slegs dié van wy, heiiig oorbly. Betekenis 2.2 (begin, 'n aanvang neem) A cum vi praefigurandi (met die betekenis van voorafskadu) A cum vi praefigurandi (met die betekenis van voorafskadu) B mera vi incohandi (bloot met die betekenis van begin) m.a.w. soos Tertullianus dedicare gebruik. (Die voorbeelde wat hieronder aangehaal word, begin met Minucius Felix en Tertullianus, en is dus 'n nuwe betekenis wat met die Christelike literatuur begin.) Hiervolgens kan initiare 'n sinoniem wees van dedicare in die gebruike gemerk op Tabel 2. B mera vi incohandi (bloot met die betekenis van begin) m.a.w. soos Tertullianus dedicare gebruik. (Die voorbeelde wat hieronder aangehaal word, begin met Minucius Felix en Tertullianus, en is dus 'n nuwe betekenis wat met die Christelike literatuur begin.) Hiervolgens kan initiare 'n sinoniem wees van dedicare in die gebruike gemerk op Tabel 2. 57 4. Betekeniskom ponente in vó ó r-C h riste like gebruik en dié by T ertullianus. 4. Betekeniskom ponente in vó ó r-C h riste like gebruik en dié by T ertullianus. Betekenis 2.2 (begin, 'n aanvang neem) As ons nou 'n vergelyking maak tussen die betekeniskomponente aanwesig in (a) dedicare domum en (b) dié in Tertullianus se gebruike van dedicare as begin , kristalliseer die volgende uit. By (a) kry ons die volgende betekeniskomponente: 1. wy, heilig, met godsdienstige rites 1. wy, heilig, met godsdienstige rites 2. 'n nuwe plek 3. begin gebruik / bewoon 3. begin gebruik / bewoon By (b): 1. komponente van wy, heiiig met godsdienstige rites verval, 1. komponente van wy, heiiig met godsdienstige rites verval, 2. komponente van nuutheid bly, maar plek word vervang met iets anders (bv. sintuie, gawe van Gees, mag, berou, ens.) 3. komponent begin gebruik word uitgebrei tot die begin van enige handeling of selfs die onoorganklike begin, 'n aanvang neem. Betekenisse 2.3 en 2.4 (vestig en bevestig) 58 Tertullianus gebruik dedicare ook nog in die betekenis van vestig (2.3) en bevestig (2.4). Die verwantskap tussen die betekenisse van begin, vestig en bevestig kan so saamgevat word; begin dui op aanvang neem van of aanvang maak met, iets wat vroeër nie bestaan het nie, op 'n sekere tydstip; vestig bevat ook hierdie betekeniskomponent met die verdere implikasie dat wat begin is, voortduur; bevestig impliseer iets wat reeds bestaan wat op 'n tydstip bekragtig word. Diagrammaties kan dit so voorgestel word: begin X vestig X --------------------- -» bevestig — X----------------------- * X = tydstip ----- » = voortdurendheid 5. Gebruike van Dedicare ná Tertullianus Voorts is dit van belang dat dedicare in betekenis 2.2 ná Tertullianus by minstens sewe skrywers aangetref word (volgens die voorbeelde aangehaal deur Blaise en die Thesaurus) Byvoorbeeld: Cypr. epist.38.2 dum dedicat lectionem Cypr. epist.38.2 dum dedicat lectionem Cypr. epist.38.2 dum dedicat lectionem (terwyl hy sy werk as voorleser begin) Baer (1928:125)vertaal: mit dem Antritt seines Lektoramtes. Hier. epist. 39.1.5. vox haec primum dedicata est in latrone 6 DEDICA TOR Die agentnaam wat van die werkwoord gevorm is, kom volgens die woordeboeke vóór Tertullianus net een keer voor, naamlik CIL 10.7861 (inventor et dedicator posuit) waar dit die betekenis het van ierr.and wat iets opdra of wy. Tertullianus is die eerste skrywer wat dit gebruik vir stigter, grondlegger, iemand wat iets begin, Twee voorbeelde hiervan kon opgespoor word in sy werk, naamlik: 1 In die Apologeticum kom dit een keer voor in die betekenis van grondlegger, iemand wat iets begin: 5.3: Consulite commentarios vestros, i/lic reperietis primum Neronem in hanc sectam ... ferocisse. Sed tali dedicatore damnationis nostrae etiam gloriamur. (Raadpleeg julle kronieke. Daar sal julle vind dat Nero die eerste was wat ... gewoed het teen hierdie sekte. Maar ons beroem ons selfs op so 'n grondlegger van ons veroordeling.) 2. In dieselfde betekenis kom dit voor in Cam. 17.2: Ante omnia autem commentanda erit ratio, quo praefuit, ut dei filius de virgine nasceretur. Nove nasci debebat novae nativitatis dedicator, (voor alles egter sal kommentaar gelewer moet word op die rede wat voorop staan waarom die Seun van God uit 'n maagd gebore moes word. Die stigter van 'n nuwe geboorte moes op 'n nuwe manier gebore word.) In die lig van die hoë frekwensie van dedicare in die betekenis van begin by Tertullianus en van die gemak waarmee hy nuwe agentname vorm, is dit heeltemal aanvaarbaar dat hy ook dedicator opnuut kon gevorm het van die werkwoord soos hy dit self meesal gebruik het, vgl. Nelson (1979: 35 - 36). Dedicator in hierdie betekenis kom ook ná Tertullianus by ander skrywers voor: Petrus Chryso/ogus Serm. 96, Sacramentarium Leonianium 389, Ps. Origines 2.17.1. Hier. epist. 39.1.5. vox haec primum dedicata est in latrone (hierdie woord is die eerste keer gebruik teenoor/in die geval van die rower.) quaest hebr. in gen. p. 41.26 dominus noster dedicans regenerationem nostram... (terwyl ons Here ons herstel/heil begin/van stapel gestuur het.) In die Vulgaat kom dedicare 10 keer voor, maar telkens in die betekenis van inwy. wy, heiiig, met die moontlike uitsondering van Heb. 9.18 waar die Afrikaanse vertalings lui: "ingewy" (1933) en "ingestel" (1985). 59 6 DEDICA TOR 7. Samevatting 1. Tertullianus gebruik dedicare in die volgende betekenisse: 1.1 om te wy, te heilig 1.2 om te begin 1.3 om te vestig 1. Tertullianus gebruik dedicare in die volgende betekenisse: 1. Tertullianus gebruik dedicare in die volgende betekenisse: 1.1 om te wy, te heilig 1.2 om te begin 60 60 1.4 om te bevestig 2. Met die uitsondering van een teksvers uit Vetus Latina -vertaling is Tertullianus die oudste bron waar dedicare gebruik word vir begin. Dit is dus nie moontlik om bo enige twyfel te bewys dat Tertullianus die eerste skrywer is wat dedicare so gebruik nie. 3. Aan die ander kant is dit ook nie moontlik om met die huidige gegewens tot ons beskikking met sekerheid te beweer dat daar wel 'n Vetus iaf/na-vertaling bestaan het wat dedicare so gebruik het nie. 4. Die woord initiare word in die Christelike literatuur ook gebruik in die betekenis van begin, en het dus ook 'n betekenisverskuiwing ondergaan as dit vergelyk word met die gebruik in die vóór-Christelike literatuur. Dieselfde kan egter nie sonder meer gesê word van inaugurate nie. 5. Tertullianus gebruik dedicator as 'n agentnaam, gebaseer op sy gebruik van dedicare, in die betekenis van stigter, iemand wat begin, grondlegger. Soos met so baie woorde wat deur Tertullianus in nuwe betekenisse gebruik word, is dit ook hier nie moontlik om hom onvoorwaardelik krediet te gee vir die skepping daarvan nie. Dis meer waarskynlik dat dedicate (en miskien ook dedicator ) reeds so gebruik was deur die Latynsprekende Christene van sy tyd. Wat egter wel vasstaan, is dat hy hierdie gebruik bestendig deur dit op skrif te stel. 7. Samevatting 61 TABEL1a Gebruike deur Tertullianus MOONTLIKE SINONIEME rem instituere incohare initiare 1.1 corpus dedicatur + + - 1.2 dedicans sensus - + - 1.3 somnus dedicatus - + - 1.4 gratia (Spiritus Sancti) dedicata est - + - 1.5 Moyses videtur dedicasse + + - 1.6 divina bonitas dedicaretur + + - 1.7 haec (evangelia) dedicata + + - 1.8 homicidium dedicatum + + - 1.9 nomen Domini dedicatum est + + - 1.10 novitatem dedicavit + + - 1.11 paenitentiam dedicavit + + - 1.12 universitatem dedicatam (esse) + + - 1.14 (potestatem) dedicavit - + - 1.15 et primordia et merita dedicaverunt + + - Tabel 1a en Tabel 1b Vervangbaarheid van dedicare met sinonieme aangegee deur Thesaurus (Volgens Oxford se definisies van sinonieme) Vervangbaarheid van dedicare met sinonieme aangegee deur Thesaurus (Volgens Oxford se definisies van sinonieme) 62 62 Tabel 1b Gebruike deur Tertullianus MOONTLIKE SINONIEME inaugurare incipere oriri 1.1 corpus dedicator - + - 1.2 dedicans sensus - + - 1.3 somnus dedicatus - + + 1.4 gratia (Spiritus Sancti) dedicata est _ + _ 1.5 Moyses videtur dedicasse _ + _ 1.6 divina bonitas dedicaretur _ _ _ 1.7 haec (evangelia) dedicata _ _ 1.8 homicidium dedicatum - + - 1.9 nomen Domini dedicatum est _ _ 1.10 novitatem dedicavit - + - 1.11 paenitentiam dedicavit - + - 1.12 universitatem dedicatam (esse) + 1.14 (potestatem) dedicavit - + - 1.15 et primordia et merita dedicaverunt _ + _ Tabel 1a en Tabel 1b Vervangbaarheid van dedicare met sinonieme aangegee deur Thesaurus (Volgens Oxford se definisies van die sinonieme) Vervangbaarheid van dedicare met sinonieme aangegee deur Thesaurus (Volgens Oxford se definisies van die sinonieme) Vervangbaarheid van dedicare met sinonieme aangegee deur Thesaurus (Volgens Oxford se definisies van die sinonieme) 63 B yla a g - ta b e lle Tabel 2 Gebruike deur Tertullianus Moontlike sinonieme initiare inaugurare 1.1 corpus dedicatur + + ? 1.2 dedicans sensus + 1.3 somnus dedicatus + 1.4 gratia (Spiritus Sancti) dedicata est + 1.5 Moyses videtur dedicasse + + ? 1.6 divina bonitas dedicaretur + ? 1.7 haec (evangelia) dedicata +7 1.8 homicidium dedicatum + 1.9 nomen Domini dedicatum est +7 1.10 novitatem dedicavit + 1.11 paenitentiam dedicavit + 1.12 universitatem dedicatam (esse) + 1.14 (potestatem) dedicavit + 1.15 et primordia et merita dedicaverunt -t- Tabel 2. 7. Samevatting Vervangbaarheid van dedicate met initiate en inaugurate (volgens Thesaurus se definisies van die sinonieme.) B yla a g - ta b e lle Vervangbaarheid van dedicate met initiate en inaugurate (volgens Thesaurus se definisies van die sinonieme.) 64 Bronnelys BAER, J. (vertaler) 1928. Des Heiligen Kirchenvaters Cacilius Cyprianus Briefe. Munchen: Josef Kósel. BLAISE, A. 1954. Dictionnaire Latin - Francaise des Auteurs Chrétiens. Turnhout: Brepols. p DUTRIPON, F.P. 1976. Vulgate editionis bibliorum sacrorum concordantia. Hildesheim: AMS. LEWIS, C.T. & SHORT, C. 1907. A Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press. MEYBOOM, H.U. (red.) 1931. Oud-Christelijke Geschriften in Nederlandsche vertaling XLVI. Leiden: A.W. Slijthof's. MOHRMANN, C. 1951. Tertullianus Apologeticum en andere geschriften uit Tertullianus' voor-Montanistischen tijd. Utrecht: Het Spec­ trum. NELSON, M.E. 1979. Leksikologiese en enkele semantiese neologismes in die Apologeticum van Tertullianus. M.A.-verhandeling. Stellenbosch. NIDA, E.A. 1975. Componential Analysis of Meaning. The Hague: Mouton. OXFORD LATIN DICTIONARY 1968 1977 NIDA, E.A. 1975. Componential Analysis of Meaning. The Hague: Mouton. OXFORD LATIN DICTIONARY. 1968 - 1977. Oxford: Clarendon Press. OXFORD LATIN DICTIONARY. 1968 - 1977. Oxford: Clarendon Press. ROENSCH, H. 1871. Das Neue Testament Tertullians. Leipzig: Fues's Verlag (R. Reisland) , Das Neue Testament Tertullians. Leipzig: Fues's Verlag (R. Reisland) ) SMIT, J.O. 1948. De Vulgaat. Geschiedenis en herziening van de Latijnse Bijbelvertaling. Roermond: Romen en Zonen. j g THESAURUS LINGUAE LATINAE. 1900 - Leipzig: Teubner. p g WASZINK, J.H. 1947. Tertulliani de Anima, Ed. with intr. & commentary. Amsterdam: Meulenhof. 65

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/922/1094

Afrikaans

METODOLOGIENOMMER Anikeis in hierdie uitgawe het onlstaan uit ’n indringcncic bclioefte by beoefenaars van die aigemene en besondere literatuurwetenskappe om te besin oor die metodes wat hulle aanwend, en om kennis oor wetenskaplike metode, walsteeds indie brandpunt bly, uit teruilen nil tebrei; korlwegom die moontlikiiede van wetenskaplike gesprek oj) die gebied van die lite'ratuursludie te beniit. As sodanig word hiermee die rcsiiltaat van toegespitste besigwees met die metode van liteiatuur-, in die besonder poësieondersoek, aangebied. Geruime tyd gelede is die gesprek op simposium- vlak by opeenvolgende byeenkomste van die Studiegroe]) Letterkunde, arm van die V'akgroe]) Tale aan die I’ll vir CHO, gevoer. Die onclersoektenia is soos volg geformuleer: g g Lileraluunvelenskaplike melode as resullaat van ’n hepaalde welenska/nmodel en objeks-, d.w.s. lileraluurbeskouing. Alhoewel die doel van die gesprek teoreties van aard was, is nogtans van een sentraie teks gebruik gemaak, sodat metodes tot by die toepassing daarvan vergelyk kan word. Die tekskeuse het op die enkele gedig “Droogte” van Leon Strydom geval. Dat hierdie teks so ’n bespreking kon ‘dra’, is ’n unieke illustrasie van die rykdom en kunsgehalte daarvan. Dit is nie beleid by I,ITERA TO R om artikels wat vir publikasie voorgelê word, met kommt^nlaar te plaas nie. In hierdie geval is vooial op so ’n werkwyse besliiit, die deelnemers het daartoe ingestem, en die kommentare is, soos uit die opset van hierdie nommer blyk, aan rel'erente voorgelé vir komnientaar. Hoew'el verdere komm entaar op kommentaar eintlik ook wel nodig was, is die gesprek vir die doel van hierdie publikasie (voorlopig) hier algesluit, met die gedagte dat dit nog weer op ’n ander vlak en met ander fleelnemers oor ander teorieë en metodes en ander genres en tekste voortgesit kan word. Prof. Ina (Jrabe, wat tans ALW in die Departement Linguistiek aan UNISA behartig, het onder andere onder prof. Tanya Reinhart in I'el Aviv gestudecr, en onder prof. T.T. Cloete aan die PIJ vir CHC) gepromoveer. Prof. Ina (Jrabe, wat tans ALW in die Departement Linguistiek aan UNISA behartig, het onder andere onder prof. Tanya Reinhart in I'el Aviv gestudecr, en onder prof. T.T. Cloete aan die PIJ vir CHC) gepromoveer. Dr. G.F.T. Kuschke, tans senior lektrise, het onder andere aan tlie Institute for Christian studies in 'I’oronto onder prof. Calvin Seerveld gestudeer, en aan die IJniversiteit VVitwatersrand onder proll'. Reingani Nethersole en D.H. Steenberg gepromoveer. METODOLOGIENOMMER Jan Swanepoel, reeds digter van twee digbundels, het hom, al'gesien van M-studie oor Vergilius, toegelê op die studie van Wetenska|)sleer in die Dcpai'tcmcnt Filosofie aan die PU vir CHO. In liierdie gcsprcksiiilgawc vcrwys die ondersiceie dcclnenicrs sicgs by wysc van outcursnaam cn bladsynoininer na mekaar se slukke.

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/939/1111

Afrikaans

Lilerary history 'I'liis article is an allcrnpt to clucidatc m ain aspects of th e w riting of! ilcrary history. Its origin can be traced to articles by E na Jansen an d Cïerrit O livier w hich ap p ea red in T yddriftiir Geesleswetenskappf 21 (l)n n ú which hark bark to the deb a te on the w riting of literary history instigated i)y J.C. K an n crn ey er’s (ir.skiedenu van die AJrikaan.se Lileraluur 1. C rucial issues ol lilerary history are touched upon, such as the question as to w hat litei ature is, w hat literary history is, as well as issues such as incorrect term inology and w rong tradition in so-called lilerary history. T h e book by K annem eyer belongs to the kind olobsolescent tradition, quite ap art from oth er scientific weaknesses in the work an d the articles by E na Ja n se n and O livier do nothing to convince one of the o]}posile viewpoint. S u m m ary Lilerary history LITERÊRE GESKIEDSKRYW ING U ittrek se l u it T y d sk ry f m C eeslcsw elem kappe, ja a rg a n g 22, n o m m e r 2, Ju n ie 1982:41-152 U ittrek se l u it T y d sk ry f m C eeslcsw elem kappe, ja a rg a n g 22, n o m m e r 2, Ju n ie 1982:41-152 P rof. T. T. C ioete D e p artem en t A frik aan s-N ed erlan d s LITERÊRE GESKIEDSKRYW ING U ittrek se l u it T y d sk ry f m C eeslcsw elem kappe, ja a rg a n g 22, n o m m e r 2, Ju n ie 1982:41-152 P rof. T. T. C ioete D e p artem en t A frik aan s-N ed erlan d s Die ta a k van die litera tu u rg e sk ie d en is D ie o m v a tle n d e arbeidsveld van die literatuurgeskiedenis kan tot drie hoofsake teruggebring word. Eerslcns; wal beïnvloed die nnfstaan van ’n bepaalde, epogniakende litcrêre soort op ’n bepaalde tyd? O n d e r hierdie invloede hoort d an nie-literere invloede (algetneen historiese, ekonomi<-se, sosiale, |)olitieke, (ilosoHese, religieuse, algem ene kultnrelc invloede) sowel as literêre invloede, dil wil sê die invloed van a nd er lileratuie, an d er lilerêre werke, bepaalde lilerêrc lendcnsc, vernuwingslaktore, totaliteitsfaklore, ens. (Wie nié lilerêr-hislories lees nie, m a g inlussen vreugde he aan — dikwels uitneinende — lilerêre werke, iets sell's soos ’n klein kw atryn, of ’n soimet, ’n idille, ens. wat die ^eskiedenis aan hum laal verbyt’aan het). I'weedens: wal is die Aw/artw.sgeskiedenis van literere werke en van 'n lileraluur, die inleralhanklikheid van literere werke in hierdie proses, die selekliewe faklore, die resepliewe I'aktore, die w aardeskom m elinge, rang- 41 P ro f. T.T. C loete D e p artem en t A frikaan s-N ed erlan d s P ro f. T.T. C loete D e p artem en t A frikaan s-N ed erlan d s ordenings? D erdcns: wal is die sosialc Ijevrcdigingsfaktor, die lunksie o f iiiliverktn^ van die lile ra tn n r vati 'n l)ei)aalde tyd o p sy kontcks en op die literatu u r wat d a a rn a onlstaan lu-l? H oewel oiis die taak van die literatinirgcskiedenis o f litcrêrc geskied- skrywing tol liierdie drie p un le kan reduscer, is dil ’n byna onoorsigtclike veld wat dent liirrdic drie pn n te gedek word. Allecn p u n t twee berus op taam lik konkrete en k on troleerbarc g ro n d e (die literere kritiek self, uitsprake oor die literatuur, konkrete gesindliede d aarteen oo r, cns.) en ’n m ate ook [)unt drie, in a a r p u n t een vereis ’n bale groot ensiklopediese en sosio-kulturele keiinis indien die literere historikus nie in spekulasie wil verval nie, teoretikus kan die taak van die literêre geskiedskryw ingdálk uitwys, in aar een m a n alleen kan dit nouliks uitvoer. 42 42 DIE ZO ELO ESPRO K IE U ittre k sel u it 7 yilskrij rir Letlerkunde, iaarsrane 19, n o m m e r 4, No­ v e m b e r 1981:57-61. U ittre k sel u it 7 yilskrij rir Letlerkunde, iaarsrane 19, n o m m e r 4, No­ v e m b e r 1981:57-61. In d if scweiilif((‘rjaic tcken M a rie O p p r r m a n ’n a an ta l “ inlicemsc v erh ale” (liaai l)ciu)(-ming) op w aarin sy die tipicsc Z oeloem an icr van vcrlcl — konkrect en met singcnde herhalings — rcspektcer. As ’n mens hierdie verhale van n a d er bekyk, blyk bale d a a rv a n in w erklikhcid sprokies te wees eie a a n die Alrika-voike. \ 'i r die belangstellende w ord nioonllikliede geskep om aan die iiand van hierdie sprokies sekere afleidings le m aak om trent die a a rd van die sw art volke en wesensverskille tussen laasgenoem de en die ou voike van E uro pa, w a a r dit tipiese Europese sprokie eeue gelede sy beslag gekry het. In Die nf»aak van die vuur w al in 1975 gepubliseer is, kan vicr uit die vyf verhale as sprokies geëien w ord; Mbndse die langsnoelheksie (1977) l)cvat m eer volksvei hale, m a a r die litelverhaal het ’n sprokie-inslag; in Die kraaie en die ryk kfifilein ( \ 9 n ) is vier uit die v y fv erh ale w eer sprokies. E kon dersk ei dit as sodanig op g rond d aa rv a n dat hierdie verhale ’n slryd tussen goed en kw aad voorstel met o o rw in n in g v an die goeie; d at dit op onbew uste vlak vir die luisteraar sê d at hy m eester sal w ord o o r sy eie lot; d a l ’n tw eede dim ensie m et tow erelem ente ter sprake koin w a a rd e u r die h oolkarakter in sy stryd gehelp w ord, m a a r d al die verhaal altyd w eer op die gew one aardse vlak eindig w aar 'n karaktet binne ’n b ep aald e sam elew ing triom ferend verder kan lewe. NUW E DIGBUNDELS X III P ro f. C loete b esp re e k die volgende d ig b u n d els in T ydskrif vir Geesle.su’etemkappe, jaargang 22, nommer 2, Jtinie 1982:153-164 Bclchcr, R .K .: 'n D in^ om !e ski! in die maand April. K lipbok-U itgcw ery, D urbanville, 1980. 60 bl. R7,50. Ciissons, Sheila: Die woedende hrnod. ’rafel!)erg-Uilgewcrs, K aapstad, 1981. 35 bl. R6,85). ) Dc Jongli, F.W.: Klipsweel. Perskor-Uitgcwery, K aapslad-Joliannesburg, 1980. 56 bl. R7,50. Dll Plcssis, Koos: Kinders van die wind en ander lirieke met wysies en akkonrde. Iiigclei ck’u r H eniiie A ucam p. 'rarclbcrg-U itgew ers, K aapstad, 1981. 77 bl. R7,f)0. CJooscn, A nion: Liedjiehner, lirieke mel ghilaarakkoorde. Ingclei d e u r Kcrnccis Bn’ytrn bach . I ’al'elbcrg-Uitgewcrs, K aapstad, 1981. 107 bl. R8,50. K rog, Anijie: Otters in hronslaai. H u m a n en Rousseau, K aap stad, 1981. 71 bl. R7,50. M alan , Lucas: ’n Bark vir die ontheemdes. Tafclbcrg-lJitgew crs, 1981. 46 bl. R6,95. Prclorius, S.J.: Smartlap. H u m a n en Rousseau, K aap stad , 1981. 99 bl. R 13,50. Siiym an, Aimette: Klein rondreis. Boscliendal, D urbanville, 1981. 75 bl. R7,50. V an H eerden, Etienne: Obiter dictum. Perskor-Uitgewci-y, K aapstad-Johannes­ burg, 1981. 49 bl. R8,95. V an W yk, Jo h a n : Borne ^aan dood om jou. H u m a n en Rousseau, K aapstad, 1981. 45 b i R 7,85. ] \ Visser, H ewitt: Smeuhmir 1966-1975. ].\ j. van Schaik, Pretoria, 1981. 47 bl. R5, 15. 43 D r. E lsabe S teenberg D ep artem e n t A frik aan s-N ed erlan d s DIE ZO ELO ESPRO K IE Dit wil voorkom asof die Zoeloe m eer beg aan is oor sy stam v e rb a n d as sy slryd as individu. Die ku ltu n r van tlie volk m o d teen on d erg an g beskerm w ord, bv. in / )ie opraak van die vuur w a a r die stam se v u u r gesteel en m et groot gev aar w eer te ru g g eb rin g w ord, of die beskerm ing van ’n stam teen die inhaligheid en kortsigtigheid van ’n kaptein in Die vere, diesaaden die klonljie //oni. I’ositiewe karak tereienskapp e w at uiteindelik ook die hele stam bevoordeel; soos Ihiksheid en d eu g saam h eid , w ord in Die hruid van die VyjlDpslanii beklem toon. Dit gaan nie om ’n kind se soeke na identiteit cn slryd binne gesinsverband nie, m a a r versekeriiig in v e rb a n d m et onbew uste vrese vir ’n seksuele verlio u d in g en die oo rw in n in g van posit iewe liefdevolle eienskappe by die m an ó()r monsteragtig-egoïstiese trekke sp e d net so ’n belangrike rol as in E u ro p a sprokies. 44 Ill flic Zorlocsprokics g aan dit nie om ’n kind w at spronggcwys lot Iniliare jongm cns onlw ikkcl nic, m a a r w ord op die jongm cns as sodanig ge- konscntrcrr. Dil m ag saa m h an g m et die feit dat dil nic spesillfk kinders was w at na hicrdic verlialc gclnister en d aarin diis hul problem e gcreflcktccr gesicn liet nic, m a a r ál die mcnsc. In Genanl van die tveerligvoël g aan dit sell's om ’n getroiide vrou m et twee kinders w at h uw elikspro blem ecrvaar, en vir so ’n vroii w ord op bedekte wysc gese om d a n k h a a r en positicf liaar wcg te bew andel to td at sy oor klcinlikheid triom feeren v ir h a a r m an groot rykdom l)ring. In plaas van konings en koninginne w at volop is in Kuropese sprokies, is hier kaptcins met hul kinders, vera! dogtcrs wat dan met kapteinseuns trou. DIE ZO ELO ESPRO K IE Die d iep er im plikasie bly diesell'de: die mens vcg teen problem e en kom as oorw innaar, mecster van jou eie innerlike wêrcld, and erk ant nil. Hoewei die Zoeloesprokie ’n oppervlakkiger morelc strekking liet as sy Europese eweknie, het dit in diepste sin ook steeds met die verlossingsmotiei’ te m ake — verlossing v an menslike sw ak h ed ccn o n ry p h e d e e n ook vrcsc. In baiegevalle v e ra n d e r’n m onster of slang in ’n pragtige jo n g m a n met w iedie jongmcisie d an trou, of die Jongm ans oorw in eie onvolm aakthede (BUndeman en /io^gehug) en kan d an met vrylicid en verantw oordclikheid ’n huwelik aangaan. Tussen die Europese en ^oehesprnkie is daar groot rerskille, soos inderdaad lussen Europa en A frika - en log is dnar in diepste tt’ese ’n verhasende ooreenkoms. M em like hehoejtes kry in 'n hepaalde ktinsvorm geslalte; afgesien van herkoms, is elke mens uiteindelik 'n mens. G eraadpleegde bro n n e B E 'I'T E L H E IM , Bruno. I*)75. Uses of ench antm en t. L ondon, T h am es & H udson. H K K íE N S , J.E. 1970. Beyond words. New York, T eachers College Press. VON W IELLIGH EN DIE VOLKSVERHAAL U ittre k se l u it i\d sk rij vir Lellerkunde, ja a rg a n g 20, n o m m e r 2, M ei 1982:55-59 Dccis uit ('icaaiKlril o m d a t hy bcscfhct clat baic stories vcrlorc m ag gaan as (lit flic nccrgcski yl'w ord nie, cn Heels aangespoor cleur die rcdaksie van 0ns hlyniji, l)cgin (i.R . von W iclligh voor die eind e van die negcntiende eeu al H o ltrn lo l-v erlialf vcrsamcl. In 1906 w ord ’n hele aan tal in die tydskril gepublisccr; korl d a a rn a w ord dit saam in boekvorm uitgegec. ’n D ekade later liet liy soveel stories tot sy versam eling bygevoeg d at hy dit in vier boekck-le laat uitgee. ’n K e u r uit hierdie stories w ord in 1958 o p n u u t gcpubliscer en beieel ’n p a a r lierdrukke vo ordat dit in hersiene en ellens uitgcbreidc g edaan te in 1980 nogm aals baie aantreklik uitgegee word. In hierdie voiksverhale is al die karakters diere, w aarv an die H otten to tte ’n I'yn kennis o p en baar. M oeiteloos w ord kenm erk n á uiterlike kennierk van die diere — van 'I'inktinkie tot P aling — storicgewys verkiaar, bloot cm te v erm a ak en nie oni te stig of te sim boliseer nic. W a t wel op indirekte wysc d eu r die diere oopgedek w ord, is menslike handelinge en optrede: dis duiilelik d at die verhale ontstaan het in ’n tyd toe feesvier, koiiing (of kaptein) kies, bakleiery en onderlinge geslepenheid ’n belangrike rol gespeel het. Afgesien van uiterlike keninerke, w ord diere dus vermenslik. ’n R yke verskeidenheifl nicnslike emosics w ord aan die dierekarakters toegese: dapperlieid, vrees, ingenonienheid, vreugde, volharding, skaam te en ergernis. Dis veelseggend d at liefde nooit aan bod kom nie. Selfs in die enigste verliaal w aar dit g aan o m nooiens w at vir hulle m ans m oet uitkics (IVtuir vin sixnie hniiim^hye vandaan kom) val die keuse op die hardw erkendste en sliniste kêrels cn speel to egeneentheid geen rol nie. D r. E lsabe S teenbcrg D e p a rte m en t A frik aan s-N ed erlan d s D r. E lsabe S teenbcrg D e p a rte m en t A frik aan s-N ed erlan d s G eb ru ik te tek ste (^ P P E R M A N , M arie. 1975. Die opraak van die vuur. K aap stad , H u m a n Rous.seau. 1977. Mbod.se en die lang.snoetheksie. do. 1977. Die kraate en die ryk kaptein. do. (^ P P E R M A N , M arie. 1975. Die opraak van die vuur. K aap stad , H u m a n Rous.seau. 1977. Mbod.se en die lang.snoetheksie. do. 1977. Die kraate en die ryk kaptein. do. 1977. Die kraate en die ryk kaptein. do. 45 D r. E lsabe S teenbcrg D e p a rte m en t A frik aan s-N ed erlan d s VON W IELLIGH EN DIE VOLKSVERHAAL Ew e m in as die verhoiiding inan-vi on w ord die tussen ou er en kind belig — w at aansluit by die lewenswyse van die H o tte n to t wat eerder in stam - as in gesinsverband beslaan liet. In d e rd a a d w ord ook die voiksverhale ’n spieel van die volk w aaru it hulle voortkom. Juis die iiitbeclding van menslike v e rn u fe n stryd w at lei tot die oorw inning van die sliniste o f sterkste, vorm telkcns die tem a van hierdie opgetekende voiksverhale. Dat d a a r in die loop van clke vcrhaal ook ’n aa n ta l verklarings gegee w ord vir uiterlike kcnm erkc van die diere, wat in verm enslike g edaan te as lioolkaraklers optrec, is van sekondêre belang. 46 N et soos die gcw onc fantasieverhaal nioel die volksvcrhaal ook oortuig l)innc sy koiiteks; Wcllek eii W arren se eis van “ ro hcrenee” is op enige lilererc werk van toepassing. Dis dus gem otivcerd dat alle diere in hierdie voiksverhale kan p raat — anders as in p arty van Beatrix Potter se dierestories w a ar som m igc verm enslik w ord terwy 1 an d cr gevvone diere l)ly. In die m an ier w aaro p diere se handciingc soms die van diere biy en soms verm enslik word, kom onoortuigende eiem ente egter voor. B obbcjaan en Skilpad kan Ijyvoorbeeld sender problcm e sell' vyebom c plant en laas- genoenule gooi syne gereeld nat — rnaar as die vye ryp is, verhinder sy skilpad-aard horn om die vrugte te pluk. Dis ook Skilpad wat sy eie dop vol pik en gom kan sm eer sodal H asie later d a a ra a n vassit. Dis interessant dat die H o tten to o tese kunsopvalting, wal indirek tersp rak e kom in Die dogi’as kies '11 honing, aansluit by die Europese siening van die sew entiende en agtiende ecu. Hooft se die knns gee “ w aerdicheit" en hoe aansien a a n sy m aker; in Die (wggas kies ’n koning w ord koningskap verleen aan die gogga wat die kimstigste bouw erk kan verrig. V (3N W IE L L K iH , CJ.R. Diereslnries. V an Srhaik, Pretoria. I'weede uilgcbreide uiigawe. 1980. VON W IELLIGH EN DIE VOLKSVERHAAL M a a r die boiiwerk m oenie net ’n sinvolleen d ig te sa m e h a n g v o rm nie: dil m oet ook niittigwees. D aaro m w ord By (onantropologies) koning, want sy w oning is nie net bew o nd erensw aard ig nie; die helm ing daa rin kan ook geeet word! Sou die mitligheidsbeginsel, wat v a n d a g n o g o p o n s k ind erliteratuu r van toepassing geniaak w ord, dus by ons liuropese voorvaders cn by die H o llentotte ontstaan het?! V (3N W IE L L K iH , CJ.R. Diereslnries. V an Srhaik, Pretoria. I'weede uilgcbreide uiigawe. 1980. 47 Algemene en /] friknan.se (ieneratiewe Fonologie w ord d c u r M acm illan uitgegee cn kos R 14,9.5 + AVB. A lgem ene en A frik aan se G en eratiew e Fonologie ’n (JnivaK cndc wcik oor die algcnienc cn die Afrikaanse generatiew e fonologie nil die pen van p ro f D .P. Wissing, hoof van die D e p a rtem en t A .T .L .W . aan die PU vir C H O , het pa.s vcrskyn. Soos wat die litei aan d u i, is hierdie boek g en eraticf georiënteer. Dit inkorporeer die ixlaiigriksle bydracs v an die N G F l>y die van die standaardgeiieraliew c fonoiogicmodel. Die bock i.s hool'saaklik gcskryf met die oog op die voorgraadse fonologie- studenl in sowel Afrikaan.s as Linguistiek. D it g aan in hierdie inieidende werk hoofsaakiik om die b ean tw oo rd in g van drie kernvrae; D it g aan in hierdie inieidende werk hoofsaakiik om die b ean tw oo rd in g van drie kernvrae; 1. W at is die objek van die fonologie? 1. W at is die objek van die fonologie? 2. W at is die oognterke d aa rv a n m et betrekking tot die objek? 3. H oe kan d aard ie oognierke bercik word? M el die iiilsi)nderitig van die hoofstukke van Deel 1 (wat handel oor die objek en ooginerke van die fonologie), w ord d a a r a a n die einde van clke hoofstiik 'ii a an ta l o|}dragte gestel w at hierdie boek g erig h o u o p d ie g e b ru ik d aarv an in die prakliese klassituasie. Algemene en /] friknan.se (ieneratiewe Fonologie w ord d c u r M acm illan uitgegee cn kos R 14,9.5 + AVB. 48

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/988/1160

Afrikaans

Dr. HW Simpson Departement Latyn Dr. HW Simpson Departement Latyn Dr. HW Simpson Departement Latyn AD FONTES - OFTEWEL 'n POGING OM CALVYN AFRIKAANS TE LAAT PRAAT AD FONTES - OFTEWEL 'n POGING OM CALVYN AFRIKAANS TE LAAT PRAAT AD FONTES - OFTEWEL 'n POGING OM CALVYN AFRIKAANS TE LAAT PRAAT AD FONTES - OFTEWEL 'n POGING OM CALVYN AFRIKAANS TE LAAT PRAAT In die voorgraadse jare word van Vi Latyndosent ver wag dat hy Caesar met die studente sal lees en 'n gesaghebbende op die gebied van die klassieke oor— logvoering sal word. In die beginjare van die student se opleiding word Cicero en Vergilius aan horn voorgesit. Dan moet die dosent horn ingrawe in die subtiele onderskeide van die klassieke re- toriek en die fyn nuanses van die epos in die his- toriese ontwikkeling daarvan. Hierop volg die be- studering van die klassieke historiografie en die klassieke filosofie. Die kursus eindig dan op die heerlik verblydende noot van die liefde in die be- studering van die liriek, of - as halwe troosprys vir al sy inspanning - in die "Gemiitlichkeit" van •n Plautiniese drama. Dit alles lei die Latyn- dosent net in een rigting: as hy eerstehandse werk wil lewer, moet hy die oorspronklike bronne weer oopboor. Daar is ddarom in die opskrif hierbo Vi latente impe- ratief vir die klassikus wat soms tog die geleentheid kry om met 'n via media langs te arriveer by die toepassingsvlakke van sy vak - dit is, as hy uitgaan van die standpunt dat alles wat in Latyn geskrywe is sy navorsingsveld is. So 'n geleentheid het die Departement Latyn aan die PU vir CHO vir homself geskep deur hom te verbind aan 'n vertalingsprojek van die geskrifte van Calvyn. Daarin kry die uitdrukking ad fontes verdiepende betekenis wanneer dit geprojekteer word teen die agtergrond van die kerkhistoriese ontwikkeling, die "storm-en-drang- 44 periode" van die vyftiende, sestiende eeu. In hierdie milieu kry die begrip ad fontes immers die betekenis van 'n terugkeer na, 'n nuwe begrip van en 'n ongekunstelde waardering vir die wwarhede van die Skrif. Daar is lank reeds die behoefte gevoel om die Vroeg- Christelike en Reformatoriese studies aan die PU vir CHO te koordineer en te stimuleer. Hiermee is in 1979 daadwerklik begin toe 'n memorandum aan die Dagbestuur van die Instituut vir die Bevordering van Calvinisme voorgelê is. Na aanleiding hiervan het die Rektor van die PU vir CHO 'n komitee onder voor- sitterskap van die Dekaan van die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte aangewys om die koordinasie-taak te beredder. AD FONTES - OFTEWEL 'n POGING OM CALVYN AFRIKAANS TE LAAT PRAAT Verskeie subkomitees is aangewys om aspekte van die onderwerp te bestudeer, die geweldige uitgebreide studieveld te presiseer en die prioriteite vas te stel. Dit is te begrype dat deeglike wetenskaplike beplanning aan 'n omvangryke projek soos wat hierdie een is, vooraf moetgaan. Migne se samevatting van die geskrifte van die Vroeg-Christelike Latynse skry- wers beslaan sowat 320 volumes, terwyl die Griekse skrywers se geskrifte in 168 volumes opgeneem is! Daarmee is nog nie eers naastenby tot by die tyd van die Reformasie gevorder nie. Een van die subkomitees se take was om aspekte van die vertalingsproblematiek te ondersoek. Enkele bydraes in verband hiermee is reeds in Literator gepubliseer en verdere bydraes uit hierdie oord kan ook in die toekoms van die komitee verwag word. We­ tenskaplike ondersoek van die vertalingsproblematiek is trouens 'n belangrike faset van die projek en die resultate hiervan ook vir die Linguistiek en die Vertaalkunde van belang. 45 •n Tweede subkomitee wat verantwoordelik was vir die ondersoek na dieprioriteite en die navorsingsmate- riaal wat plaaslik hiervoor beskikbaar is, het aan- beveel dat die vertaling van die Institutio Chris- tianae Religionis van Calvyn die hoogste voorrang moet geniet. Die eerste uitgawe - die Editio princeps - van die Institusie of Onderwysing in die Christelike Godsdiens, is in 1536 in Basel gepubli- seer. Daar is dadelik met die vertaling van hierdie uitgawe begin. Dit beslaan 524 bladsye kwarto met 24 reëls elk. Die vertaling is in Julie 1980 vol- tooi, met die hulp van Prof. H Venter in goeie Afrikaans gegiet en met die finansiële bystand van die Calvyn Jubileumboekefonds gepubliseer. Op 12 Augustus is dit tydens 'n Nasionale Calvynkongres van Suid-Afrika tydens die jubileumfeesvierings van die Universiteit van Pretoria aan Suid-Afrikaanse en in- ternasionale Calvynkenners bekendgestel. Dit is met entoesiasme ontvang en die oplaag is binne twee maande uitverkoop. By hierdie kongres het die afgevaardigdes die ver- taler versoek om ook die 1559-uitgawe van die Insti­ tutio Christianae Religionis in Afrikaans om te sit met die oog op die Internasicnale Calvynkongres wat in 1984 in Potchefstroom byeen sal kom. By hierdie geleentheid word die 475ste verjaardag van Calvyn herdenk. In 1988 word die koms van die Hugenote na Suid-Afrika in herinnering geroep en ook met die oog hierop is die mening daar uitgespreek dat die vertaling 'n belangrike bydrae tot die bestu- dering van die historiese ontwikkeling van die Calvinisme in Suid-Afrika kan lewer. AD FONTES - OFTEWEL 'n POGING OM CALVYN AFRIKAANS TE LAAT PRAAT Waarom dan beide die 1536- en die 1559-uitgawe in Afrikaans? Die vraag dwing ons om ons toevlug te neem tot 'n digressio. Hoewel albei hierdie uitga- wes, en so ook die ses ander uitgawes wat tussen die twee val, almal die titel Institutio Christianae 46 Religionis dra, verskil hulle hemelsbreed ten op- sigte van hulle inhoud. Die 1536-uitgawe bestaan uit ses hoofstukke waarin die tien gebooie, die ge- loofsbelydenis, die gebed, sakramente, gewaande of valse sakramente en Christelike vryheid in sy gele- dinge van kerklike en staatsadministrasie bespreek word. Die inleidende hoofstuk gee duidelik daar- van blyke dat Calvyn by die wettisisme van Luther gaan kers opsteek het. Dit is egter hierdie uit- gawe wat die Calvinisme as selfstandige stroming ge- vestig het. Soos wat Calvyn in latere uitgawes in 'n ope brief aan die leser se, was die reaksie op hierdie wrk oorstelpend en het dit sy stoutste ver- wagtinge oortref. Geen wonder nie dat slegs drie jaar later 'n uitgebreider uitgawe die lig moes sien nie! Die eerste uitgawe was die oorsaak van 'n hewige pole- miek wat met bittere galbrakery deur sowel Rome as doperse radikale elemente teen die protestante ont- keten is. Kardinaal Sadoletus, Pighius, Cochlaeus, Westphal en 'n verskeidenheid ander uitmuntende skry- wers van herdie era het onvermoeid die een bitter aanval na die ander op die "verfoeilike ketterse skeurbeweging" van Calvyn geloods. Geneva word in hierdie polemiek vir dié skrywers Gehenna - die hel vanwaar die "ware kerk" gerysmier word. Dit het Calvyn nie afgeskrik nie; inteendeel, hy beantwoord nie alleen hierdie storvloed van propaganda teen die hervorming nie, maar sluit ook die belangrikste aspekte van sy antwoorde in *n geïntegreerde geheel in die Institutio in. So dra hierdie skeppende dia- loog by tot Vi geleidelike uitbreiding van die inhoud van die opus magnum. In Straatsburg - destyds Argentoratum - verskyn hierop die 1539, 1543 en 1545-uitgawes, elkeen in uitgebreider vorm. Calvyn skryf nog steeds vir simpliciores - vir eenvoudige mense rudimenta 47 47 quaedam tradere quibus formarentur ad veram pieta- tem qui aliquo religionis studio tanguntur, - om aan hulle die grondbeginsels oor te dra waardeur men- se wat nog deur hulle ywer vir die godsdiens geraak word, tot die ware godsvrug gevorm kan word. Inhou- delik beweeg hy hierin al hoe verder weg van die Lut- herse. Een deel van die werk wat feitlik onveran- derd van die een uitgawe na die ander oorgedra word, is die Opebrief aan Koning Frans van Frankryk. Hierna verskyn in 1550, 1553 en 1554 steeds uitge- breider uitgawes van die werk, maar nou in Geneve. Hoewel dit na aanleiding van die plek van uitgawe as afsonderlike stamma saamgegroepeer word, is die patroon in hierdie uitgawe dieselfde as dié van die voorafgaande. Hierna, en voor Calvyn se afsterwe in 1564, het daar nog twee uitgawes verskyn. Die 1559-uitgawe word allerweë as die finale neerslag van sy denke beskou, terwyl die 1561-uitgawe bloot 'n verbetering van seke- re opsigtelike tipografiese foute aangebring het. Die veranderinge in die prag folio-uitgawe van 1559 id van so 'n aard dat Calvyn self die werk as 'n al- gehele nuwe werk kon bestempel; daar is trouens ook •n verskuiwing in die doelstelling - om vir studente en die lesers wat sy kommentare lees die weg te berei om dit met groter vertroue te kan doen en finaliter aan hulle die middel voor te sit waarmee die Skrif - die fons omnium bonorum ontsluit kan word. Die 1559-uitgawe is onderverdeel in vier hoofstukke; hierin word 'n uiteensetting gegee van die kennis van God die Skepper; oor die kennis van God die Verlos- ser in Christus; die wyse waarop die mens die genade van Christus verkry en die vierde boek, die kerk en die Christen in sy verhouding tot die wêreld. Voor- 48 waar 'n algehele nuwe sistematisering - weg van die wet af en gesentreer in die geloofsbelydenis. Hier- in is die vier sogenaamde solismes vervat: sola fi- de (deur die geloof alleen); sola Scriptura (deur die Skrif alleen); sola gratia (deur genade alleen) wat sentreer in soli Deo Gloria (tot eer van God alleen). waar 'n algehele nuwe sistematisering - weg van die wet af en gesentreer in die geloofsbelydenis. Hier- in is die vier sogenaamde solismes vervat: sola fi- de (deur die geloof alleen); sola Scriptura (deur die Skrif alleen); sola gratia (deur genade alleen) wat sentreer in soli Deo Gloria (tot eer van God alleen). quaedam tradere quibus formarentur ad veram pieta- tem qui aliquo religionis studio tanguntur, - om Die uitbreiding van die werk het met verloop van tyd sulke afmetings aangeneem dat dit sowat vyf keer meer as die eerste uitgawe beslaan het - alles te danke, of is dit te wyte? - aan die heftige polemiek wat die teenstanders van die hervorming teen Calvyn sum cuis gevoer het! Maar om terug te keer tot die vertaling! Die grond- teks waaruit hy vertaal is natuurlik vir die vertaler van die grootste belang - dit is per slot van reke- ning waarop ons opskrif ad fontes dui! As die oor- spronklike tekste nog beskikbaar is, moet die verta­ ler daaraan die hoogste prioriteit verleen. In 1868 het Baum, Cunitz en Reuss in Duitsland 'n editio secunda van Calvyn se werke die lig laat sien. Dit is 'n mounmentale werk. Die samestellers het geen moeite ontsien om met die vervoermiddels van die tyd - perde, perdekarre en koe-tse - sowat 300 oorspronklike uitgawes van verskillende werke van Calvyn en ander Reformatore te versamel en in Straatsburg byeen te bring nie. Hulle inspanning was nie tevergeefs nie; die tekste is vandag nog daar tot die beskik- king van Calvynnavorsers. Hulle werk is saamgevat in 59 volumes van die Corpus Reformatorum. Barth en Niesel het hierna in 1926 'n seleksie uit die werke van Calvyn gemaak - en Baum, Cunitz en Reuss se teks klakkeloos oorgeskryf! (Opera Selecta, 5 volumes.) Want groot waardering wat ons vir die samestellers het ten spyt, kan ons die foute in hul­ le werk nie miskyk. Die ervaring wat met die verta- 49 ling van die 1536-uitgawe opgedoen is, het trouens aangetoon dat ingrypende afwykinge in die teks van beide hierdie uitgawes voorkom. Daarom is die ver- taling taling gebaseer op 'n fotokopie van 'n oor- spronklike Strasburgse eksemplaar wat Prof. Rudolphe Peter - waardige en hoogsgerespekteerde Calvynna- vorser - kosteloos tot die beskikking van die ver- taler gestel het. Maar hoe om die tekste in die hande te kry. Waar kom die fondse vandaan? Hier kom ons Alma Mater tot ons redding. Die universiteitsowerhede toon dat daar ook fondse beskikbaar gestel moet word vir die verryking van die gees neffens die groot somme wat aan die verryking van brandstof bestee word. Hierby maak ook die Calvyn Jubileumboekefonds 'n substantiële bydrae - en die pad is oop na Europa en Straatsburg in besonder. quaedam tradere quibus formarentur ad veram pieta- tem qui aliquo religionis studio tanguntur, - om Twee weke se geswoeg voor die fotokopieermasjiene van Herr Spriwalt in hierdie pragtige ou stad lewer sowat 73 kg. aan fo- tokopiee van die oorspronklike uitgawes. Prof. BJ van der Walt, Direkteur van die Instituut vir die Bevordering van Calvinisme aan die PU vir CHO bring die kosbare vrag veilig na Suid-Afrika. Daartoe maak ook die SAL 'n bydrae deur dit kosteloos te vervoer - oorgewigkostes bedra sowat R20 per kg.! Daartoe maak ook die SAL 'n bydrae deur dit kosteloos te vervoer - oorgewigkostes bedra sowat R20 per kg.! En nou die pad vorentoe. Vertaling was nog nooit •n goeie substituut vir die oorspronklike nie, en dit is ook nie bedoel om in hierdie geval so te wees nie. Die Afrikaanse vertaling sal waarskyn- lik 'n bydrae tot 'n beter begrip van Calvyn en sy geskrifte lewer, en dit mag selfs vir 'n toenemend Latynlose predikantekorps en teologiese studente van belang wees. Ons hoop dat ook die algemene publiek vrugbaar hiervan gebruik sal kan maak. Maar finaliter moet die vertaling as 'n hulpmiddel vir die wetenskaplike navorser beskou word en in hierdie opsig is ons vurige verwagting dat die 50 vertaling nuwe aansporing sal bied vir oorspronklike Calvynnavorsing in Suid-Afrika. Namate daar vordering gekom het, het dit gou duidelik geword dat die vertalingsprojek kleintjies gekry het. Daar is tans 'n internasionale behoefte aan 'n betroubare geannoteerde Calvynteks. In Amerika is reeds baanbrekerswerk ten opsigte van 'n omvattende konkordansie- en indekssamestelling gedoen. Die vuur agter hierdie werk, Prof. FL Battles, is verlede jaar oorlede en die werk word tans deur Prof. Weaver van Calvin College, Grand Rapids, voortgesit. Hier- kan wetenskaplikes in Suid-Afrika 'n belangrike bydrae lewer. 'n Projek wat beloof om opwindende uitdagings te bied, is die samestelling van die Bybel van Cal- vyn. Met die oop hierop is daar nou ook 'n fotokopie van die Munsterbybel van 1546 en die Estienne-bybel van 1557 in the Ferdinand Postmabiblioteek. Een man kan so 'n onderneming nie in een leeftyd af- handel nie. 'n Span gespesialiseerde Latynkenners en navorsers is vir so 'n projek nodig - en weer stuit ons teen 'n onoorkombare finansiële muur. Hoe nou ge- maak? Dan maar na die RGN. quaedam tradere quibus formarentur ad veram pieta- tem qui aliquo religionis studio tanguntur, - om Daar word tans 'n aan- soek oorweeg om 'n omvattende projek soos hierdie, teen 'n geraamde koste van R35 000 per jaar te finan- sier en 'n navorsingseenheid vir die doel aan die PU vir CHO tot stand te bring. Ons weet dat ons hoop nie beskaam sal word nie. Daarby het ons ook die geloof in die intrinsieke waarde van die onderneming. En ons liefde noop ons om Calvyn ook vir 'n breer leserspubliek te ont- sluit en hom Afrikaans te laat praat. So wil ons die oorspronklike bronne weer oopboor - daarom ad fontes! 51

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/995/1167

Afrikaans

Stellenbosch T eological Journal 2015, Vol 1, No 2, 667–682 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2015.v1n2.a31 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2015 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch T eological Journal 2015, Vol 1, No 2, 667–682 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2015.v1n2.a31 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2015 © Pieter de Waal Neethling Trust Keywords Nederduitse Gereformeerde Kerk; Dutch Reformed Church; confessions; confessionalism; Synod of Dordrecht; qautenus vs. quia Dutch Reformed Church and the content of the acceptance of its confessions Th e Dutch Reformed Church and the content of the acceptance of its confessions h In its acceptance of six confessions, the more general confessions from the early church namely the Apostolicum and the Confessions of Nicea and Athanasius as well as the Th ree Formulas of Unity from the Dutch Reformation, the Dutch Reformed Church follows the footsteps of the National Synod of Dordrecht in 1618-1619. It accepts the formulation or wording of faith in these documents. Th is wording has authority because (quia) it is according to Scripture. Th e same church also acknowledges the need for a Scriptural rehearsal of the confessions if needed. By using this basis for the acceptance of the confessions it takes into account the aim and purpose of these documents namely to formulate faith according to Scripture. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die aanvaarding van sy belydenisskrift e Strauss, Piet Universiteit van die Vrystaat [email protected] 1. Probleemstelling Persone wat in die Ned Geref Kerk as predikant beroep wil word, moet daarvoor, om die bekende kerklike term te gebruik, gelegitimeer word. Legitimasie deur die Ned Geref Kerk beteken dat so ’n persoon kerkordelik (wettig) deur ’n gemeente of gemeentes (in die kerkverband) van die Ned Geref Kerk beroep kan word. Hierdie legitimasie word hanteer deur die Algemene Bevoegdheidsraad van die Algemene Sinode (NGKO 2011:36) of ’n ander gereformeerde kerkverband wie se legitimasie deur die Ned Geref Kerk erken word. Die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika is so ’n voorbeeld (NHKA 2010:363). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 668 Om gelegitimeer te word, moet ’n persoon voor verteenwoordigers van die Ned Geref Kerk in sy geheel ’n “plegtige” legitimasieverklaring aflê. In hierdie verklaring verbind die persoon hom of haar tot sekere gedragskodes as ’n bedienaar van die Woord. ’n Deel hiervan is om hom of haar te verbind aan die belydenisskrifte van die Ned Geref Kerk. Die persoon verklaar dat die leer “soos vervat” in die drie algemene of ekumeniese belydenisskrifte naamlik die Apostolicum (Twaalf Artikels) en die Belydenisse van Nicea en Athanasius, en die Drie Formuliere van Eenheid te wete die Nederlandse Geloofsbelydenis (Confessio Belgica), Heidelbergse Kategismus en Dordtse Leerreëls, “ooreenkom met die Woord van God” (NGKO 2011:49). Op dié punt maak Du Plooy ’n ter sake opmerking. Volgens hom, en tereg, aanvaar gereformeerde kerke via die Drie Formuliere van Eenheid ook die (vir hulle) drie algemene belydenisskrifte. Die Formuliere self “onderskryf en aanvaar” immers hierdie ekumeniese of algemene belydenisse (Du Plooy 2012:67). Behalwe dat die Formuliere aansluit by die waarhede van die drie algemene belydenisse wat op die drie-enige God fokus, verklaar die Nederlandse Geloofsbelydenis in artikel 9 dat “gereformeerdes die oud-kerklike simbole onderskryf” (Jonker 1994:19). Onder die tema Skrifgetuienis oor die drie-enige God verwoord hierdie artikel dit so: “Daarom aanvaar ons in hierdie opsig graag die drie belydenisse, naamlik dié van die Apostels, Nicea en Athanasius …” (NG Kerk-Uitgewers 1982:14). Die Heidelbergse Kategismus gee ook ’n uitleg van die 12 artikels. Jonker voer aan dat daar ’n aantoonbare lyn deur die algemene belydenisskrifte na die Drie Formuliere loop. Eersgenoemde konsentreer op die drie-enige God en laasgenoemde op God se verlossing uit genade. Hierdie toedrag van sake hang saam met die tyd waarin hierdie geskrifte ontstaan het. 1 Die Kaapse Sinode van 1842 besluit amptelik op die naam Ned Geref Kerk in “Zuid- Afrika”, Strauss 2011:266. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 669 Met die “leer soos vervat in” die belydenisskrifte wat “ooreenkom met die Woord van God” gee die legitimasieverklaring van die Ned Geref Kerk blyke van die debat sedert die sestiende eeu in gereformeerde Nederland oor die wyse waarop hierdie kerke hulle belydenisse aanvaar (Strauss 2006:651-656). ’n Debat wat ook in Nederlandsverwante gereformeerde kerke in ander wêrelddele gevoer word. Dieselfde twee uitdrukkings het raakpunte met die Dordtse ondertekeningsformulier van 1619 wat ook in die gang van hierdie debat lê en verwys na die “leer begrepen in” wat in alles “met Goodts woort over een comen” (Kuyper sa:186-187). Die probleem wat hier ondersoek word, is wat die “plegtige” legiti­ masieverklaring van die Ned Geref Kerk in effek beteken? Wat is die inhoud van die aanvaarding van sy belydenisskrifte deur die Ned Geref Kerk? Sy verwantskap – wat op die oog af bestaan – met die Dordtse tradisie in hierdie saak word ook ondersoek. Die vraag is: volg die Ned Geref Kerk die lyne van die Dordtse Sinode van 1618-1619 in die aanvaarding van sy belydenisskrifte? 1. Probleemstelling Daarom handel die ekumeniese belydenisse oor die groot vrae oor God in die vroeë kerk (vierde en vyfde eeue) en die Drie Formuliere oor God se verlossing uit genade: die kern van die breuk tussen die Reformasie en die Rome na 1517 (Jonker 1994:19-21). Teen hierdie agtergrond vermeld NGKO artikel 1 sedert die eerste NGKO in 1962 net die Drie Formuliere as die belydenisse waarop die Ned Geref Kerk staan: “Die leer wat die Kerk in ooreenstemming met die Woord van God bely, staan uitgedruk in die Formuliere van Eenheid …” (NGKO 1964:2, NGKO 2013:1). ’n Voorstel van die Algemene Sinode van 2013 oor ’n nuwe artikel 1 voeg nou die algemene belydenisskrifte by (NGKO 2013:1 errata). Hierdie byvoeging gaan skynbaar aan hierdie agtergrondsmotivering verby. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 2. Ned Geref Kerk volg Dordt se spore van aanvaarding Daar bestaan afdoende getuienis dat die Ned Geref Kerk as die kerk wat spruit uit die koms van die Hollandse landsverhuisers onder leiding van Jan van Riebeeck na die Kaap in 16521, in sy kerkwees gereformeerd en Nederlands georiënteerd was (Strauss 2010:7-8). Dit beteken dat die inhoud van die aanvaarding van sy belydenisskrifte uit die laat-sestiende vroeg- sewentiende eeuse Nederland kom en in die Dordtse tradisie staan (vgl Strauss 2015:7-10). Die Dordtse tradisie by die aanvaarding van die gereformeerde belydenisse beteken dat die leer soos vervat in die Drie Formuliere aanvaar word omdat (Latyn: quia) dit ooreenstem met die Woord van God. Vir die Dordtse Sinode van 1618-1619 as die laaste sinode in hierdie tradisie het dit gegaan om die dogmata of essentia doctrinae soos vervat in hierdie geskrifte en “niet over de methode of phraseologie”. Die Nederlandse Geloofsbelydenis en die Heidelbergse Kategismus is by voorbeeld respektiewelik op 30 April en Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 670 1 Mei 1619 deur die Sinode geweeg en aanvaar (Donner en Van den Hoorn sa:325; Kuyper sa:323-326). Die Sinode kom hierin ooreen met die Franse (Gereformeerde) Sinode van La Rochelle van 1607. Volgens La Rochelle wat met die tweelingboetie van die Confessio Belgica, die Confessio Gallicana van 1559, gewerk het, het die belydenis alleen (Bybelse) krag en gesag in dit wat dit bely (Polman sa:87). Teen hierdie verstaansagtergrond of dekor vir die aanvaarding van die Drie Formuliere van Eenheid het die Ned Geref Kerk na 1652 na die Kaap gekom. Tussen kerk en staat was die beredenering op die Sinode van Dordrecht ’n bekookte saak. Die verwysing na die dogmata of essentia doctrinae as dit in die belydenisse wat as ooreenkomstig Gods Woord aanvaar word, is afkomstig van Marthinus Gregorii, die voorsitter van die 18 Kommissarisse-politiek wat namens die Nederlandse State-Generaal of Regering op die Sinode van 1618-1619 was. Daarby het al 23 buitelandse teoloë (Engeland, Switserland en Duitsland) en die 37 Nederlandse predikante en 19 ouderlinge die Confessio Belgica en Heidelbergse Kategismus aanvaar. Die Dordtse Sinode van 1618-1619 het dus die essentia doctrinae van hierdie twee Formuliere eenparig aanvaar (Kuyper sa:323- 326). Daarmee het hulle gestalte gegee aan hulle verstaan van die “de leer begrepen in” soos dit in die Dordtse ondertekeningsformulier verwoord word. 2. Ned Geref Kerk volg Dordt se spore van aanvaarding Om hierdie oortuiging te onderstreep, het die Sinode van 1618-1619 die finale vasstelling van die teks van die opnuut aanvaarde Confessio Belgica deur die Sinode aan die binnelandse afgevaardigdes oorgelaat. Daar was, in die woorde van Jonker, dus ’n “sekere speelruimte” tussen saak en formulering in die siening van die Sinode aanwesig: tussen die essentia doctrinae en die frases waarin dit gemunt is. Anders gestel, die kernwaarhede was volgens die Sinode quia of Bybels, maar dit het nie ’n krampagtigheid of noodsaak vir die aanvaarding van elke uitdrukking of leesteken geskep nie (Kuyper sa:340-346; Jonker 1994:155). By die aan wal gaan van Van Riebeeck en die ongeveer 90 bemanningslede van sy drie skepies, die Rijger, Drommedaris en Goede Hoop in April 1652, het hy in ’n formuliergebed van die Nederlands-Oos-Indiese Kompanjie (NOIK) gevra dat die Here hulle in staat stel om die “Justitie” (reg) in hulle nuwe woonplek te handhaaf én instrumente te wees om die “ware Gereformeerde Christelijke leer mettertyd” onder die inheemse mense te verbrei (gebed afgedruk in Smith 1980:5; Hofmeyr et al 1991:6 en 7). Die bediening aan die Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 671 Kaap is gereël met, ondermeer, gereelde Kategismusprediking wat ’n direkte uitvloeisel van die besluite van die Nasionale Sinode van Dordrecht (1618- 1619) is (godsdiensverslag in Spoelstra 1906:3). Die betekenis van hierdie leer en die Kategismusprediking is in navolging van die gereformeerde gebruike in Nederland en bepaal deur hierdie Dordtse Sinode. Kaap is gereël met, ondermeer, gereelde Kategismusprediking wat ’n direkte uitvloeisel van die besluite van die Nasionale Sinode van Dordrecht (1618- 1619) is (godsdiensverslag in Spoelstra 1906:3). Die betekenis van hierdie leer en die Kategismusprediking is in navolging van die gereformeerde gebruike in Nederland en bepaal deur hierdie Dordtse Sinode. Wat ook in hierdie gebed van Van Riebeeck sluimer, is ’n neiging om van die gereformeerde leer te praat sonder om die betrokke belydenisskrifte by die naam te noem. Dit skep die indruk dat daar in hierdie kringe nie baie besinning of gesprek oor die inhoud van dié leer was nie. Die inhoud van die aanvaarding van die Dordtse belydenistradisie wat sedert die eerste Nederlandse Gereformeerde Sinode in Emden in 1571 kom en by die Sinode van Dordrecht sy kulminasiepunt vind, was ook ’n gebruik wat nie betwis was nie (Strauss 2006:651-656). Die Gereformeerde Kerk was immers die staatsbevoorregte en –ondersteunde kerk in die destydse Nederland. 2. Ned Geref Kerk volg Dordt se spore van aanvaarding Die NOIK het in die Ooste kragtens ’n oktrooi van die Nederlandse regering namens hierdie regering opgetree (Strauss 2015:3). Die eerste gemeente naamlik Kaapstad, word in 1665 gevorm. Van sy kerkraadslede word verwag om by hulle ampsaanvaarding die “belijdenisse der Gereformeerde Kerke” te onderteken omdat dit met die Woord van God “overeenstaande” (Spoelstra 1907:256; Hofmeyr et al 1991:13). Daarmee handhaaf hulle die besluit van die Dordtse Sinode van 1618-1619 in verband met die leer “begrepen in”. Hulle gee dus te kenne dat die formulering van die Christelike geloof in genoemde belydenisse (die drie algemene en die Drie Formuliere?) met Gods Woord “over een comen” (Donner en Van den Hoven sa:325). Kerkraadslede moet dit onderteken om daarmee te bevestig dat hulle ampsgeskik vir hierdie gereformeerde kerk is. Dieselfde tendens as by Van Riebeeck se gebed by die aan wal gaan van sy bemanning in April 1652 is hierin merkbaar. Spesifieke belydenisse word nie by die naam genoem nie. Dit gaan weereens oor die leer of belydenisse van die Gereformeerde Kerke in die algemeen. Die inhoud van hierdie leer word nie aangedui nie. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 672 3. Die Sinode van 1837 kies quia Na aanleiding van die quia/quatenus-debat in die Nederlandse Hervormde Kerk, beland die vraag oor hoe die Ned Geref Kerk sy belydenisse aanvaar, op die tafel van die Buitengewone Sinode van 1837. Die kwessie volg op ’n vraag van ds A Smith by die Ring van Graaff-Reinet in 1836. Op grond van die nuwe moontlikheid van ’n aanvaarding van die belydenisse “in soverre as wat” (qautenus) dit met die Woord ooreenstem en nie “omdat” (quia) dit met die Woord ooreenstem nie (die Dordtse lyn) wil ds Smith weet of daar ’n “nieuwe wet” in die Gereformeerde Kerk in Nederland is. ’n Wet dat ’n leraar die belydenis van die kerk met “reservatie” onderteken. Smith stuit waarskynlik daarop dat die aanvaarding van “in soverre as wat” ’n oop situasie vir die ondertekenaar skep om self te besluit wanneer en wanneer nie die belydenis met die Woord van God ooreenkom. Dit word ’n ongereformeerde belydenisvryheid vir die indiwidu teenoor die Dordtse standpunt omdat die Formuliere van Eenheid wat Dordt betref juis eenheidsbindend en nie verdelend werk nie. Die Sinode van 1837 behandel die vraag van ds Smith saam met beskrywingspunte van die Kerkraad van Somerset-Wes en dr W Robertson, die predikant van Swellendam. Robertson wil die Sinode sover kry om in die akte van ondertekening vir predikante, sendelinge en onderwysers instemming van die ondertekenaar te vra dat hy die Drie Formuliere “hartlijk geloof overeenkomstig Gods Heilig Woord te zijn”. Robertson staan kennelik op die quia- of Dordtse standpunt. ’n Heftige debat volg. Eventueel besluit die vergadering met ’n meerderheid van slegs 2 stemme (21-19) dat die Ned Geref Kerk sy belydenisskrifte aanvaar “overeenkomstig” die Woord van God (NGK in Zuid-Afrika 1837:141,186; Van der Watt 1980:29). Die Dordtse tradisie in hierdie saak word dus na bykans 200 jaar – sedert 1652 – met ’n skrale meerderheid van twee gehandhaaf. Die weerstand teen die quia-benadering op die Sinode van 1837 sou veral vanuit die geledere van die sogenaamde liberale predikante kom. Navorsing bring aan die lig dat ongeveer 25 Ned Geref predikante op daardie stadium tot ’n mindere of meerdere mate deur die modernisme beïnvloed is. Gemeet aan die getal stemme op die sinode en gedagtig daaraan dat alle gemeentepredikante op hierdie vergadering kon sitting neem, is hierdie ’n aansienlike getal. 3. Die Sinode van 1837 kies quia Die dwalinge onder hierdie predikante Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 673 het sentreer rondom ’n ontkenning van die Goddelike inspirasie van die Bybel en die leer oor die drie-enige God, ’n verwerping van die godheid en middelaarskap van Christus én ’n afwysing van die totale verdorwenheid van die mens. Hierdie liberalisme in die Ned Geref Kerk sou teen die 1880’s afneem en gaan lê (Strauss 2015:24). Wat in dié stryd in die negentiende eeu opval, is dat die quia nie gekwalifiseer word nie. Hier sluimer ’n ongekwalifiseerde aanvaarding van die belydenisse as in ooreenstemming met die Woord van God. ’n Saak wat latere probleme uit die twintigste eeu nie oplos nie. ’n Voëlvlugverkenning oor die gebruik in ’n aantal tradisionele gereformeerde kerke in hierdie tyd bevestig die tradisie van ’n ongekwalifiseerde quia (Jansen 1952:237; Kruger et al 1966:333; Spoelstra 189:299). In ’n belangrike volgende stap gee die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk van 1994 opdrag aan sy Kommissie vir Leer en Aktuele Sake om die wyse te ondersoek waarop die belydenisskrifte as historiese dokumente gelees behoort te word en in die kerklike lewe behoort te funksioneer (NGK 1994:500).Hierdie opdrag is dus omvattend omdat dit die betekenis of plek én die wyse van aanvaarding van die belydenisskrifte in die Ned Geref Kerk moet ondersoek en daaroor met aanbevelings moet kom. 4. Leer en Aktuele Sake van 1998 omskryf die problematiek 4. Leer en Aktuele Sake van 1998 omskryf die problematiek Anders as in die Ned Geref Kerk van die negentiende eeu, is die probleme rondom die belydenisse in 1998 nie van ’n modernistiese oorsprong nie, maar – op die oog af – gangbare Skrif- en hermeneutiese studies en hedendaagse insigte in sekere sleutelaspekte van die wêreld en kerklike omgewing waarin ons leef. In die probleemstelling van sy verslag in 1998 formuleer Leer en Aktuele Sake ook die probleem of redes vir sy verslag. Volgens hom is die probleem van die belydenisse as historiese dokumente dat hulle “onmiskenbaar die merktekens van die tyd waarin hulle ontstaan het”, vertoon. Hierdie merktekens blyk nie net uit die temas waarop hulle die klem laat val nie (verlossing, sakramente ens) maar ook uit die teologies- verwante of -gefundeerde standpunte (bewoording, teksverwysings ens) wat ingeneem word. Dit gaan dus oor ’n tydsbetrokkenheid en die vraag is of hierdie tydsgebondenheid nie ook inwerk op die “beginsels” (kernwaarhede, PS) wat die belydenisse formuleer nie? Werk die tydsgebondenheid ook in Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 674 op die geformuleerde geloof in die belydenisse? Kan hierdie geformuleerde geloof in ander tye as die ontstaanstyd van die betrokke belydenisse steeds Skriftuurlik wees en ook daarin bely word (NGK 1998:60)? Volgens Leer en Aktuele Sake is daar in hierdie tyd verskille met die belydenisse oor Skrifgebruik, teologiese of dogmatiese interpretasies en die aanvaarde, maar gedateerde samelewingspraktyke van destyds wat daarin deurkom. Die vraag is dus: hoe kan die Ned Geref Kerk ’n weg hieruit vind? Volgens Leer en Aktuele Sake kan ’n verwerping of verandering van die bestaande belydenisskrifte as ’n oplossing die gevaar skep dat die Ned Geref Kerk die band met die “algemene Christelike geloof soos deur die kerk van alle eeue bely”, deursny. Onder die invloed van die tydsgees kan die Ned Geref Kerk op hierdie manier ’n valse kerk of sekte word vir wie die algemene Christelike kerk nie belangrik is nie. In ons eie vermelde verduideliking van die onderskeid tussen die algemene belydenisskrifte en die Drie Formuliere van Eenheid het die gemeenskaplike belydenis van die “heilige, algemene Christelike kerk” soos in al ses belydenisskrifte vervat, deurgekom2. ’n Tweede oplossing naamlik ’n keuse vir die quatenus- bo die quia-benadering om ’n konfessionalisme of “verabsolutering” van die konfessies as foutloos (omdat hulle quia aanvaar word) te vermy, bevredig volgens Leer en Aktuele Sake ook nie. 2 Jonker wys daarop dat die gereformeerde belydenisse uit die sestiende eeu “onverkort uitdrukking” wou gee aan die katolieke of algemene Christelike geloof. Die geloofsbeslissings oor die drie-enige God en Christus as God en mens soos verwoord in die konfessies van die vroeë kerk word “heelhartig” onderskryf. Die Reformasie wou toon dat sy botsing met Rome oor die soteriologie of verlossingsleer in die verlengde lê van die aanvaarde belydenisse of waarhede van die heilige algemene Christelike kerk. Hy wou duidelik toon dat hy teen die verworde Rooms Katolieke Kerk in, teruggryp op die vroeë kerk, 1994:18, 19 3 Volgens Bavinck staan die belydenis “niet naast, veel minder boven, maar diep onder de Heilige Schrift; deze is alleen… onvoorwaardelijk tot geloof en gehoorzaamheid bindend, onveranderlijk, maar de confessie is en blijft altijd revisibel aan de Schrift …”, 1930:401. 4. Leer en Aktuele Sake van 1998 omskryf die problematiek Hierdie pad open die “deur … vir die teenoorgestelde van konfessionalisme … ’n willekeurige en relatiwistiese indifferentisme waar elkeen self kan besluit wat vir hom/haar die waarheid is”. So funksioneer “die belydenis” nie meer as ’n eenheids- en waarheidsrigter in die kerk nie (NGK 1998:61). Jonker wys daarop dat die gereformeerde kerklike belydenisse ’n stok is om (dwaling) mee te slaan, ’n staf om (die regte geloofskoers) mee in te slaan en ’n stem om ’n loflied (vir God) te sing (Jonker 1994:9). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 675 Die derde moontlikheid uit bogenoemde probleem wat Leer en Aktuele beslis afwys, is ’n onderskeid tussen die vorm en inhoud van die belydenisse. ’n Onderskeid wat die (vir die huidige) aanvaarbare inhoud behou en alles in hierdie geskrifte wat tans nie aanvaarbaar is nie, as vorm kategoriseer en verwerp as dinge wat in die “eietydse konteks” van destyds so geformuleer sou gewees het. Volgens Leer en Aktuele Sake maak so ’n onderskeid dit in die belydenisskrifte wat geglo word, subjektief. Die gevolg is dat die hoofsaak waaroor die kerk saamstem, al kleiner word “terwyl lewensbelangrike geloofswaarhede verwaarloos … of selfs … verdwyn”. ’n Vierde oplossing uit die probleme rondom die aanvaarding van sy belydenisskrifte wat Leer en Aktuele verwerp, is dat hierdie geskrifte bloot historiese beslissings in hulle tyd en konteks is wat vandag nie meer gesag dra nie. Die hedendaagse mens leef in ’n ander tyd en konteks sodat “die belydenis nie langer sommer so op ons van toepassing gemaak (kan) word nie” (NGK 1998:61). Hierdie oplossing hou egter nie rekening met die gereformeerde beskouing oor die aard van ’n kerklike belydenis nie. Gereformeerd beskou bestaan belydenisse uit Bybelsbegronde kernwaarhede wat geglo word en die tyd waarin hulle geformuleer is, oorstyg. 5. Die Algemene Sinode van 1998 kies ’n uitweg Op pad na ’n voorstel uit die dilemma soos hier geskets, noem Leer en Aktuele Sake “enkele riglyne”. Teenoor ’n konfessionalisme word die kerk se belydenisskrifte “feilbare mensewerk” genoem wat in hulle gesag, om die gereformeerde dogmatikus Hermann Bavinck aan te haal, “diep” onder die Skrif staan3. Terselfdertyd word ’n “moderne konfessionele indifferentisme” teenoor die belydenisskrifte verwerp. Die belydenisskrifte moet ook van die teologie as wetenskap onderskei word. Waar hierdie geskrifte die gemeenskaplike geloof van die kerk bely, dinge wat geglo word en vas en seker is, word teologie gekenmerk deur “onsekere eksperimente, tastende beredeneringe en voorlopige resultate”. Gebondenheid aan die konfessies beperk nie die Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 676 vryheid van Skrifeksegese nie. Inteendeel, die konfessie bind sy belyers juis aan die saak waarom dit in die belydenisse gaan: die Evangelie van Christus soos in die Woord geopenbaar en so aan die Skrif. Hierdie vertrekpunt skep “vir ons die ruimte om lojaal-krities” na die belydenisskrifte in die lig van die Skrif te kyk en waar nodig wysiginge voor te stel. Dit verskil van ’n modernistiese, histories-kritiese aanpak wat hooghartig, beterweterig en kritikasterig na die belydenisskrifte kyk. Die belydenisskrifte moet na hulle (geloofs)bedoeling en Skriftuurlik eerder as histories beoordeel word. ’n Voorbeeld is die verstaan van artikel 36 van die Nederlandse Geloofsbelydenis. Hier staan dat die staatsowerheid die koninkryk van God moet bevorder en die ryk van die Antichris moet vernietig (NG Kerk- Uitgewers 1982:36). Vanuit die destydse corpus Christianum-siening van die samelewing (1561) was so iets moontlik. Dit kan egter nie meer in ’n moderne “multikulturele” staat gebeur nie. Wat hierdie artikel van die Nederlandse Geloofsbelydenis wel vir vandag deurgee, is dat die gelowiges hulle steeds vir ’n staatsbestel beywer waarin die “eer van God voorop staan” (NGK 1998:62). Leer en Aktuele Sake beskou die belydenisskrifte dus as ’n uitdrukking van die geloof van die kerk of as formulerings van die Christelike geloof. Waar die Skrif norma normans of die eerste norm is, is die belydenisskrifte norma normata of die, hieraan ondergeskikte, tweede norm (Strauss 2010:83). By beide Skrif en belydenis lê hulle gesag of normatiwiteit in hulle tendens of bedoeling. Die Skrif is nie ’n historiese, geografiese of wetenskaplike handboek nie, maar ’n geloofsboek. 5. Die Algemene Sinode van 1998 kies ’n uitweg Daarom vind ons die gesag of Woord- van-God-karakter van die Bybel in sy boodskap oor God en sy wêreld: vanuit die begrippe sonde, verlossing en dankbaarheid (vgl Heidelbergse Kategismus, NG Kerk-Uitgewers 1982:39-76) Die belydenisskrifte se afgeleide gesag omdat (quia) dit ooreenstem met die Woord van God, lê in dit wat hulle bedoel is om te wees: geloofsbelydenisse. Hulle dra afgeleide gesag in hulle uitdrukking – aldus Leer en Aktuele Sake – van die gereformeerde geloofsoortuiging. Die enkele problematiese uitdrukkings wat hierin voorkom, hoef die kerk volgens die Kommissie nie te laat “struikel” nie. Die aanbevelings van Leer en Aktuele Sake word eventueel – met geringe wysiginge – die besluite van die Algemene Sinode van 1998 (NGK Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 677 1998:414,465,517,520). Daarmee gee hierdie Sinode nuwe rigting aan die quia-standpunt en die groot vraag oor wat in die belydenisskrifte van die Ned Geref Kerk gesag dra of, Dordts-gereformeerd gesê, aanvaar word omdat (quia) dit met die Skrif ooreenstem. Die besluite begin met ’n verduidelikende op-die-punt-af sin. Volgens die Sinode handhaaf hy die standpunt dat die erkende belydenisskrifte van die Ned Geref Kerk “as ’n gesagvolle uitdrukking van die gereformeerde geloofsoortuiging (LW) aanvaar moet word, omdat (quia) hulle met die Woord van God ooreenstem. Hulle het gesag in die saak wat hulle volgens die Skrif wil bely.” Soos gestel in die verslag van Leer en Aktuele Sake beteken ’n erkenning van hierdie gesag volgens die Sinode nie dat die belydenisskrifte nie gewysig kan word nie. ’n Wysiging moet egter langs die ordelike kerklike weg van ’n behoorlik getoetste gravamen geskied. Die Algemene Sinode besef dat die belydenisskrifte historiese dokumente is wat op meer as een manier die tekens van die tyd waarin hulle ontstaan het, vertoon en dat hierdie feit ’n “struikelblok” vir sommige kan wees om dit heelhartig te onderskuif. Hierteenoor twyfel die Sinode nie dat die belydenisskrifte gesag het in die saak wat hulle volgens die Skrif wil bely nie. Hierdie saak of geloofsoortuiging is Skriftuurlik omdat dit – vir sover ons nou kan sien – op die gesag van die Skrif berus. Die Algemene Sinode maak ook ’n onderskeid tussen belydenis en teologie. Die Sinode aanvaar die argument van Leer en Aktuele Sake op hierdie punt. Teenoor die akademiese menings van teoloë “herken ons (in die belydenisskrifte) die algemene ongetwyfelde Christelike geloof soos die kerk dit op grond van die Skrif bely”. 5. Die Algemene Sinode van 1998 kies ’n uitweg Overgesetsynde, die gereformeerde waarhede soos verwoord in die gereformeerde belydenisskrifte is nie sektaries-eensydig nie, maar algemeen Christelik omdat dit algemene of algemeen-geldige Christelike waarhede bely. Daarby moet hierdie geskrifte moet steeds vry en krities “in die lig van die Skrif ondersoek” word, maar om reg aan hulle te laat geskied en hulle reg te verstaan, aan die hand van hulle Skriftuurlike bedoeling. Die Algemene Sinode van 1998 distansieer hom dus ook uitdruklik van ’n konfessionalisme of ’n indifferentisme soos geskets ten opsigte van die belydenisskrifte, van ’n qautenus-standpunt by die aanvaarding daarvan, van ’n skerp onderskeid tussen vorm en inhoud by die belydenisse, van die Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 678 beskouing dat die belydenisskrifte as historiese geloofsbeslissings vir ons ’n aanduiding kan gee van wat ons moet glo maar dat hulle nie normatief is nie en dat hulle kontekstuele geskrifte is wat vir geldigheid in ons huidige situasie of konteks “geheel en al herinterpreteer moet word”. Daarmee kies die Algemene Sinode van 1998 ook teen die Protestantse Kerk in Nederland (PKN) wat onder andere uit die eertydse (sinodaal) Gereformeerde Kerke in Nederland en susterskerk van die Ned Geref Kerk kom. In artikel 1 van sy Kerkorde bely die PKN sy geloof in gemeenskap met die belydenis van die voorgeslagte soos – ondermeer – verwoord in die Drie Formuliere van Eenheid, die drie algemene belydenisse en twee Lutherse belydenisse (PKN 2003:9). Hierdie bely-in-gemeenskap-met laat die PKN met dieselfde ongebondenheid teenoor wat hy bely as wat quatenus sou doen. Teenoor hierdie nie-aanvaarbare standpunte beklemtoon die Algemene Sinode van 1998 opnuut dat die behoud van die gereformeerde karakter van die Ned Geref Kerk “direk in verband staan met die wyse waarop daar in die kerklike lewe, liturgie, prediking en onderrig aangesluit word by die verstaan van die evangelie soos dit in die historiese gereformeerde belydenisskrifte neerslag gevind het.” Die Sinode beskou dit as belangrik dat elke lidmaat die belydenisskrifte ken omdat dit “vir sy besef” die boodskap van God se genade in Jesus Christus suiwer raakvat. Die vraag is nou of die Algemene Sinode van 1998 hiermee ’n eie koers in die Nederlandsverwante kerklike wêreld van sy tyd ingeslaan het? Die kwessie van die “leer soos vervat in” stem klaarblyklik ooreen met die Dordtse ondertekeningsformulier se “leer begrepen in”, maar hierdie interpretasie van die Algemene Sinode van 1998 is sedertdien selde in die gereformeerde geskiedenis gehoor. 5. Die Algemene Sinode van 1998 kies ’n uitweg Die Algemene Sinode van 1998 loop in die Dordtse spore met die inhoud van die aanvaarding van sy kerklike belydenisskrifte. In beide gevalle gaan dit om die uitdrukking of formulering van die geloof omdat (quia) dit met die Skrif ooreenstem. Die Sinode is daarvan oortuig dat hierdie kernwaarhede van die geloof soos geformuleer, hulle eie tyd oorstyg en in 1998 steeds geldig is én bely moet word. Twee komponente kan die eietydsheid daarvan verseker. Die eerste is dat dit hier om kernwaarhede gaan wat die eie tyd oorskry en ook in ander tye waar bly en tweedens om die verwoording daarvan in eietydse taal. Historiese of taalkundige tekens aan die ses Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 679 belydenisse moet hierdie kernwaarhede nie versluier of uitskakel nie. Dit gaan immers om die algemene, gemeenskaplike Christelike geloof. Om die uitsê van ons geloof in die drie-enige God en sy groot dade van genade. 6. Nog stemme vir die “leer begrepen in” Onder gereformeerde kerke wat in die moderne tyd staan by die gereformeerde geloofsoortuiging soos uitgedruk in die Drie Formuliere van Eenheid, is die Ned Geref Kerk nie alleen in sy interpretasie van die “de leer begrepen in” nie. Inteendeel, hy sluit hom aan by die Christian Reformed Church in North America wat dieselfde gedagtes reeds in 1976 invoeg as ’n bylaag tot artikel 5 van sy kerkorde. Hierin sê die Christian Reformed Church dat ’n persoon wat sy ondertekeningsformulier teken, verklaar dat al die leerstukke soos vervat in die belydenisskrifte van hierdie kerk in die Woord van God geleer word. Daarmee verklaar die persoon egter nie dat hierdie leerstukke almal op die beste moontlike manier geformuleer is of alles bevat wat die Skrif leer of verwerp nie. ’n Ondertekenaar word alleen gebind aan “the doctrines which are confessed” en nie elke verwysing, sinspeling of opmerking wat “toevallig” in die bewoording van die belydenisse voorkom nie. So ’n persoon is ook nie gebonde aan die gevolgtrekkings wat sommige teoloë uit die belydenisskrifte maak nie. Slegs die vergaderings van ’n gereformeerde kerk kan namens hierdie kerk praat. Die Sinode voeg die bylaag in na aanleiding van gravamina of beswaarskrifte wat wys op “oneffenhede” of probleme in die geskrifte (Engelhard en Hofman 2001:50-51). Die Christian Reformed Church as ’n moderne eietydse gereformeerde kerk handhaaf hiermee die Dordtse quia-standpunt. Hiermee slaan die Christian Reformed Church dieselfde weg in as die Partikuliere Sinode van Delft van 1618. In die hitte van die destydse stryd oor belydeniskwessies soos oor die aanvaarding van die Drie Formuliere van Eenheid, verklaar Delft dat die Confessio Belgica verstaan moet word na die “sin der kercken”. Delft het egter voor die probleem gestuit dat die kerke hierdie sin nie omskryf nie (Polman sa:88). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 680 7. Slot Benewens die steun uit ander oorde, loop die Algemene Sinode van die Ned Geref Kerk van 1998 op goeie moderne hermeneutiese, maar gereformeerde spore wat sy gekwalifiseerde aanvaarding van die gereformeerde belydenisskrifte en die uitleg daarvan betref. Soos in hedendaagse benaderings by die gesag en uitleg van die Bybel as ’n gesagvolle geloofsboek in destydse taal, dui dit aan waarin die gesag van die belydenisskrifte lê. Wat wil hierdie geskrifte met gesag in elke tyd sê of oordra? Waarin setel hierdie gesag? Soos Bavinck en ander gereformeerdes praat die belydenisse van die Ned Geref Kerk as die uitdrukking van die algemene ongetwyfelde geloof van hierdie kerk met gesag in die formulering van die geloof. Dit is immers geloofsbelydenisse wat as geloofsbelydenisse wil oortuig. ’n Oortuiging wat ten diepste Skrifbegrond moet wees om te kan oortuig. Die quia- aanvaarding van die belydenisse beteken ook dat hulle formulerings of bewoordings erken en gerespekteer word. Belydenisafwykings moet dus ook met die bewoording van die belydenisse rekening hou. Die Algemene Sinode van 1998 het hierin raakgevat… Bibliografie Bavinck, H 1930. Gereformeerde Dogmatiek IV. Kampen: Kok. Donner, JH en Van den Hoorn, SA sa. Acta Nationale Synode te Dordrecht. Leiden: Donner. Du Plooy, A le R 2012. Gemeet aan die Drie Formuliere van Eenheid. In: Theron, Piet (red), Belhar geweeg. Brandfort: Kraal. 66-72. Engelhard, DH en Hofman, LJ 2001. Manual of Christian Reformed Church Government. Grand Rapids: CRC Publications. Hofmeyr, JW, Millard, JA en Froneman, CJJ 1991. History of the church in South Africa. Pretoria: Unisa. Jansen, J 1952. Korte verklaring van de kerkorde van de Gereformeerde Kerken. Kampen: kok. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 681 Jonker, WD 1994. Bevrydende waarheid. Die karakter van die gereformeerde belydenis. Wellington: Hugenote Uitgewers. Kruger, LS et al 1966. Handleiding by die kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Potchefstroom: Pro Rege. Kuyper, HH sa. De post acta of nahandelingen van de Nationale Synode van Dordrecht in 1618 en 1619 gehouden. Amsterdam: Hoveker en Wormser. Nederduitse Gereformeerde Kerk 1994, 1998. Handelinge van die Algemene Sinode. Sl:sn. Nederduitse Gereformeerde Kerk 1964. Kerkorde. Kaapstad: NG Kerk- Uitgewers (gebruik as NGKO 1964). Nederduitse Gereformeerde Kerk 2011. Die Kerkorde. Sl:sn (gebruik as NGKO 2011). Nederduitse Gereformeerde Kerk 2013. Die Kerkorde. Sl:sn (gebruik as NGKO 2013). Ned Geref Kerk in Zuid-Afrika 1837. Handelingen eener buitengewone Synodale Vergadering der Nederduitsch-Gereformeerde Kerk van Zuid- Afrika. Kaapstad: Van de Sandt De Villiers. Polman, ADR sa. Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis I. Franeker: Wever. Protestantse Kerk in Nederland (PKN) 2003. Kerkorde en ordonnansies. Zoetermeer: Boekencentrum. Protestantse Kerk in Nederland (PKN) 2003. Kerkorde en ordonnansies. Zoetermeer: Boekencentrum. Smith, N 1980. Elkeen in sy eie taal. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Strauss, PJ 2006. Die Dordtse tradisie en die binding aan die belydenis. In die Skriflig 40/4, 649-666. — 2010. Kerk en orde vandag. Met die klem op die NG Kerk. Bloemfontein: Sun Media.h — 2011. Nogeens: Watter kerk vergesel die Groot Trek? Acta Theologica 31(2), 264-277. — 2015. Gereformeerdes onder die Suiderkruis 1652-2011. Bloemfontein: Sun Media. — 2015. Gereformeerdes onder die Suiderkruis 1652-2011. Bloemfontein: Sun Media. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 2, 667–682 682 Spoelstra, B 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering. Hammanskraal: Teologiese Skool. Spoelstra, C 1906. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch- Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika I. Kaapstad: HAUM. — 1907 Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch- Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika. Amsterdam: HAUM. Van der Watt, PB 1980. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1824-1905. Pretoria: NG Kerkboekhandel.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/1279/1813

Afrikaans

Stellenbosch Theological Journal 2016, Vol 2, No 2, 93–110 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2016.v2n2.a05 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2016 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch Theological Journal 2016, Vol 2, No 2, 93–110 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2016.v2n2.a05 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2016 © Pieter de Waal Neethling Trust Nabye aftrede: Predikante se belewing van hul gemeente, persoonlike welstand en finansies Alsemgeest, Liezel Universiteit van die Vrystaat [email protected] Schoeman, Kobus Universiteit van die Vrystaat [email protected] Swart, Theo Universiteit van die Vrystaat [email protected] Imminent retirement: Pastors’ experience of their congregation, personal well- being and finances The provisions of pastors to congregations is of great importance to the Dutch Reformed Church and its congregation. To retire is a complex process of transition affecting various aspects – among others psychological, spiritual and financial aspects. According to current estimates, more than half of the full-time pastors in the Dutch Reformed Church could retire within the next fifteen years. A quantitative online survey was conducted amongst pastors who will retire in the near future, their experience of their congregation, personal well-being and financial prospects before and during retirement was taken into account. For the first time research provides insight into what will happen in churches when a pastor retires. The information should provide valid conclusions and recommendations can be made regarding the demand for pastors (and students?) in order to plan for effective ministry within churches. Key words pastors; retirement; finances; well-being; Dutch Reformed Church pastors; retirement; finances; well-being; Dutch Reformed Church Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 94 1 Algemene Sinode databasis 1. Inleiding Binne die konteks van die bedieningsmodel van die NG Kerk is die predikant ’n belangrike rolspeler. Die bediening van ’n gemeente (ten regte of dalk ten onregte), draai tot ’n baie groot mate om die vermoë, rol en leierskap van die predikant (Bedieningsvreugde, 2008). Die voorsiening van predikante aan gemeentes is daarom van groot belang vir die NG Kerk en sy gemeente. Gedurende die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die NG Kerk (Agenda Algemene Sinode, 2015: 362) was daar twee belangrike sake in verband met die emeriti van die NG Kerk geopper. Eerstens is genoem dat daar kennis geneem word van die groot hoeveelheid predikante wat in die volgende paar jaar gaan emeriteer. Tweedens is kommer uitgespreek dat die persepsie onder emeriti bestaan dat die kerk nie werklik omgee vir hul welstand nie, ten spyte van die feit dat hulle ’n leeftyd in die kerk gedien het. Om af te tree is ’n komplekse proses van oorgang wat gewoonlik fokus op finansiële beplanning. Nie genoeg klem word egter geplaas op die psigiese aspekte wat ook daarmee saamgaan nie (Osborne, 2012:45). Spesifieke aspekte kom ter sprake by die aftrede van predikante, onder andere van die volgende: die oorgang van die kansel na die kerkbank, die moontlike verlies van identiteit en status, afskaling na ’n kleiner eiendom of verhuising uit die pastorie en of gemeente. Daarby kan angstigheid oor finansies ook kommer veroorsaak (Clark, 2003:74). Huidige beramings dui aan dat 56.8% van voltydse predikante tussen die ouderdomme van 51 en 65 jaar oud is en dat hulle binne die volgende vyftien jaar kan aftree. Van die ongeveer 1 350 voltydse predikante korps in Suid-Afrika en Namibië is ongeveer (35.4%) tussen die ouderdom van 56 en 65.1 Aangesien die normale aftreeouderdom vir predikante 65 jaar is (Die Kerkorde, 2013: 49), beteken dit dat ongeveer 478 predikante binne die volgende vyf tot tien jaar aftreeouderdom gaan bereik. As gevolg van die groot aantal predikante wat aftreeouderdom gaan bereik en die persepsie dat daar nie na hul welstand omgesien word nie, is ondersoek gedoen na die predikante wat in die nabye toekoms gaan aftree se belewing van hul gemeentes, persoonlike welstand en ook finansiële Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 95 vooruitsigte voor en tydens aftrede. Die doel van die artikel is om ’n oorsig te gee van die bevindinge van die ondersoek. 1. Inleiding Die opname is gedoen onder predikante wat binne die volgende vyf jaar die ouderdom van 65 jaar gaan bereik. Die metodologie word volgende beskryf, asook die biografiese inligting van die respondente. Daarna word die opsommende resultate in die drie afdelings beskryf naamlik die predikante se belewing van hul gemeentes, hul persoonlike welstand ten opsigte van aftrede en hul finansiële posisie voor en met aftrede. 2. Metodologie In 2015 is 309 predikante geïdentifiseer wat moontlik binne die volgende 5 jaar gaan aftree. Die inligting is vanaf die databasis van die kantoor van die Algemene Sinode van die NG Kerk verkry wat oor predikantsbevoegdheid in die NG Kerk beskik. Aan elkeen van die predikante is ’n aanlyn vraelys gestuur deur van die EvaSys program gebruik te maak. Die vraelys is deur 147 van die predikante voltooi en verteenwoordig ’n responskoers van 47.7%. Dit is ’n bevredigende koers vir die kwantitatiewe opname. Die verspreiding van die respondente per sinodale streek word in Tabel 1 weergegee. Tabel 1: Sinodale verspreiding van respondente Tabel 1: Sinodale verspreiding van respondente Tabel 1: Sinodale verspreiding van respondente p g p Sinode N % Wes-Kaap 29 19.7 Oos-Kaap 8 5.4 Noord-Kaap 7 4.8 KwaZulu-Natal 10 6.8 Vrystaat 16 10.9 Wes-Transvaal 12 8.2 Noordelik 11 7.5 Hoëveld 9 6.1 Oostelik 9 6.1 Namibië 7 4.8 Geen respons 29 19.7 Totaal 147 100.0 Sinode Wes-Kaap Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 96 Die vraelys is ontwikkel uit ervaring wat opgedoen is met vorige vraelyste aan predikante, waaronder die opname van 2006 en die predikantepaneel van 2012. Die huidige vraelys bestaan uit drie breë afdelings: eerstens die biografiese agtergrond en gemeentelike beskrywing van die predikant; tweedens oor algemene sake en welstand rakende die aftrede van die predikant en die derde afdeling fokus op die finansiële posisie van die predikant rakende sy aftrede. Die meeste vrae was op ’n Likert-skaal waar die respondente hulle keuse moes aantoon op ’n skaal van 5 en in sommige gevalle op ’n skaal van 3. Laastens was ’n paar oop vrae ook gestel. (Hierdie vraelys is op aanvraag beskikbaar). 3. ’n Biografiese beskrywing van die respondente Al die respondente wat die vraelys suksesvol voltooi het, is manlik. Tabel 2 gee hul ouderdomverspreiding weer. Soos reeds genoem, gaan ’n groot aantal predikante binne die volgende 5 jaar moontlik die bediening verlaat as gevolg van die feit dat hul aftreeouderdom gaan bereik. Dit bring mee dat daar ’n aansienlik groter getal afgetrede predikante sal wees. Dit blyk dat reeds in 2003 meer as 33% van alle predikante van die PCUSA (Presbyterian Church of the United States of America) reeds afgetree was (Clark, 2003: 73). In 2011 was daar reeds meer afgetrede predikante as werkende predikante in die United Reformed Church in Engeland (Norward, 2011: 35). Die NG Kerk kan waarskynlik binnekort in dieselfde posisie wees as gevolg van die veroudering van die predikantekorps wat plaasvind. Tabel 2: Ouderdom van respondente Ouderdom N % <60 jaar 4 2.7 60 jaar 47 32.0 61 jaar 34 23.1 62 jaar 30 20.4 63 jaar 14 9.5 64 jaar 15 10.2 Geen respons 3 2.1 Totaal 147 100.0 Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 97 Die oorgrote meerderheid van die respondente (85.7%) is steeds in hul eerste huwelik, terwyl 4.8% weer getroud is na die dood van ’n eggenoot en 5.4% is weer getroud na ’n egskeiding. Die oorblywende 4.1% is enkellopend (ongetroud, geskei of ’n wewenaar). Die meeste (81.9%) is in voltydse leraarsposte en die helfte van die respondente het aangedui dat hulle ’n medeleraar het. Die meerderheid van die respondente (87.4%) is al dertig jaar of langer in die bediening, terwyl meer as die helfte aangedui het dat hulle al drie of meer gemeentes bedien het. Die feit dat so ’n groot persentasie van predikante reeds 30 jaar en langer in die bediening is, weerspieël waarskynlik die feit dat daar min tweede-loopbaan predikante in hierdie groep is. Dit bevestig die stelling van Brouwer (2015: 321) dat die “predikantsamp in principe een ambt en een beroep voor het leven” is. Predikante sien dus oor die algemeen die bediening as hulle enigste loopbaan. Tabel 3 dui die lengte van predikante se bediening in hulle huidige gemeente aan. 2 Die opsies was 1. Nee; 2. Onseker; en 3. Ja. Slegs die gemiddelde waardes is in Grafiek 1 weergegee. ’n Gemiddeld van minder as twee is ’n meer negatiewe opinie, terwyl ’n waarde van meer as twee meer positief is. Dit word in Grafiek 1 weergegee. 3. ’n Biografiese beskrywing van die respondente Tabel 3: Bediening van huidige gemeente Termyn van huidige pos N % minder as 15jr 57 40.2 15 tot 29 jr 52 36.7 30 jr en meer 33 23.1 Totaal 142 100.0 Alhoewel daar in die vroeë 1980’s ’n hoë mobiliteit onder predikante was Alhoewel daar in die vroeë 1980’s ’n hoë mobiliteit onder predikante was – daar was selfs ’n bepaling dat predikante verplig was om vir 3 jaar in – daar was selfs ’n bepaling dat predikante verplig was om vir 3 jaar in dieselfde gemeente te bly – is ongeveer 60% van die respondente al vir 15 jaar en langer in dieselfde gemeente. Die tendens dui daarop dat daar aan die begin van ’n predikantsloopbaan ’n redelike mobiliteit is, maar dat ’n meerderheid van die respondente al vir 15 jaar en langer dieselfde gemeente bedien. Dit dui op ’n ernstige vermindering in die mobiliteit van die predikante soos wat hulle ouer word en langer in die bediening is. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 98 Standplaasverwisseling Die praktyk van standplaasverwisseling verwys na predikante wat met die toestemming van hul kerkrade en met onderlinge ooreenkoms gemeentes ruil. Ongeveer 20 sulke ruilings het die afgelope 10 jaar plaasgevind. Die respondente het aangedui dat die optimale tyd vir ’n predikant in dieselfde gemeente gesien word as 10 tot 14 jaar. Die grootste enkele persentasie respondente (31%) het 10 jaar gesien as die ideaal. Hierdie resultaat is opvallend, aangesien nagenoeg 88% van die respondente al vir langer as 30 jaar in hul huidige posisies dien. In terme van positiwiteit ten opsigte van standplaasverandering was die gemiddelde antwoord 3.2 op ’n Likert-skaal van 5 wat ’n baie gematigde antwoord is. ’n Meer negatiewe reaksie is uitgelok toe respondente gevra is om aan te dui of hulle saam stem dat predikante na ’n bepaalde tyd gedwing moet word om na ’n ander gemeente te verskuif. Die gemiddeld vir die stelling was 2.6. Predikante is dus positief om self te besluit oor ’n moontlike verskuiwing, maar wil nie graag verplig word om te skuif nie. 4. Predikante se belewing van die gemeente Die respondente is gevra om oor ’n wye verskeidenheid van sake wat die gemeentelike bediening raak, hulle mening te lig; onder andere hul opinie oor standplaasverwisseling, die diensverhoudingkommissie, die kerkraad in hul gemeente en die stand van finansiële sake in die gemeente. Dit word vervolgens kortliks bespreek. Diensverhoudingkommissie (DVK) en kerkraad In meer as 80% van die gemeentes is daar wel ’n DVK wat na die personeel van die gemeente (predikante, administratiewe en ander personeel) omsien, terwyl minder as 40% van die gemeentes aangedui het dat hul kommissies effektief funksioneer. Aangaande die DVK en kerkraad se werksaamhede ten opsigte van aftrede moes die respondente op ’n Likert-skaal van drie hul mening aandui2. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 99 Grafiek 1: Beplanning en situasie ten opsigte van die bediening na aftrede Volgens hierdie resultate blyk dit dat daar ’n persepsie bestaan dat kerkrade meer effektief is in die hantering van die predikante se aftrede in vergelyking met die hantering daarvan deur die DVK. Net meer as 50% van die respondente wat aftree het aangedui dat hulle poste weer gevul sal word na hul aftrede. Die verlies aan poste kan ernstige implikasies inhou vir studente wat tans in die teologie studeer en vir wie daar nie poste gaan wees nie. Een van die redes vir die feit dat poste nie gevul gaan word nie, blyk die swak finansiële situasie van gemeentes te wees. Die meeste gemeentes sal wel nog vir die volgende 5 jaar onafhanklik bly voortbestaan, alhoewel samewerking met buurgemeentes ook in 50% van gevalle moontlik oorweeg kon word. Grafiek 1: Beplanning en situasie ten opsigte van die bediening na aftrede Grafiek 1: Beplanning en situasie ten opsigte van die bediening na aftrede Totaal Uit hierdie tabelle is dit duidelik dat daar vanaf 2010 tot 2015 duidelike tendense was waarin gesien kan word wat die rigting is waarin gemeentes beweeg. Die resultate is baie meer positief in terme van al die fases, met minder krimpende- of oorlewingstendense as vyf jaar gelede en meer groeiend en dinamies groeiende gemeentes is. Die gemeentes se finansies word in meer detail deurgegee in Tabel 5. Tabel 5: Gemeente finansies: die verlede en tans Tabel 5: Gemeente finansies: die verlede en tans Finansiële posisie van die gemeente Respondente is gevra om die groeifase aan te dui waarin hul gemeente vyf jaar gelede was, asook die fase waarin hul tans is. Tabel 4 hou hierdie inligting voor. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 100 Tabel 4: Groeifase: die verlede en tans Groeifase (Uitgedruk as ’n persentasie) 5 jaar gelede Tans (2015) Krimpend en / of sterwend 13.9 9.0 Besig met instandhouding/oorlewing 47.2 41.0 Groeiend 33.3 41.0 Dinamies groeiend 5.6 9.0 Totaal 100.0 100.0 ( g p ) 5 jaar gelede Tans (2015) Krimpend en / of sterwend 13.9 9.0 Besig met instandhouding/oorlewing 47.2 41.0 Groeiend 33.3 41.0 Dinamies groeiend 5.6 9.0 Totaal 100.0 100.0 3 Slegs die gemiddeldes vir elke stelling word in Tabel 4 weergegee. ’n Gemiddeld hoër as drie dui aan dat die respondente oor die algemeen saamstem met die stelling. Tabel 5: Gemeente finansies: die verlede en tans Die gemeente se finansiële posisie (Uitgedruk as ’n persentasie) Die gemeente se finansiële posisie (Uitgedruk as ’n persentasie) 5 jaar gelede Tans (2015) Ons het ’n groeiende finansiële inkomste basis 14.1 16.2 Ons het hoofsaaklik ’n stabiele finansiële inkomste basis 57.7 49.3 Ons het hoofsaaklik ’n krimpende finansiële inkomste basis 23.2 31.0 Ons finansiële situasie is ’n ernstige bedreiging vir die voortbestaan van die gemeente 4.9 3.5 Totaal 100.0 100.0 Die resultate is teenstrydig en alhoewel daar ’n toename is in die gemeentes wat ’n groeiende inkomste basis het (vanaf 14.1% tot 16.2%), blyk dit dat die meeste gemeentes se finansies steeds onder druk is. Die finansiële inkomstebasis is, volgens predikante wat aftree, minder stabiel in 2015 as in 2010 en krimp ook. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 101 Tabel 4: Belewenis oor bediening Die bediening Gemiddeld Ek voel positief oor my bediening in hierdie gemeente 4.5 Ek het baie (wat die moeite werd is) bereik in my bediening in hierdie gemeente 4.2 Ek ervaar persoonlike vervulling in my werk met die mense hier 4.4 Ek is entoesiasties oor my werk 4.4 My bediening hier word regtig deur die mense waardeer 4.2 Ek is regtig bly ek is in die bediening 4.5 Die gemeente bied vir my finansiële sekuriteit 3.7 Predikante word goed in hierdie gemeente versorg 3.7 Ek vind dat ek al minder tyd met lidmate deurbring 2.5 5. Predikante se belewing van hul welstand voor aftrede Die respondente het aangedui dat hulle gesinne oorwegend baie positief (56.1%) en ietwat positief (28.1%) beïnvloed word deur hul bediening in die (spesifieke) gemeentes. Met die Predikantepaneel in 2011 (as ewekansige steekproef uit alle ouderdomme) was hierdie syfers slegs 36% baie positief en 39% ietwat positief (Kerkspieël, 2011: 1). Dit blyk dat predikante aan die einde van hul bediening meer positief is oor die effek van die gemeente op hul gesinne (Sien Tabel 43). Die bediening Ek vind dat ek al minder tyd met lidmate deurbring 2 Predikante naby hul aftrede was oorwegend positief oor hoe hulle werk ervaar word. Dit verskil in die meeste gevalle persentasiegewys wesenlik van die response in die Predikantepaneel van 2011 (Kerkspieël, 2011: 1). Dit bevestig die feit dat predikante aan die einde van hul bediening meer positief is as predikante oor die breë spektrum van die bediening. Ongeveer 75% van die respondent het aangedui dat hulle op die normale aftreeouderdom van 65 sal wil aftree, terwyl 10% vroeër sal wil aftree en die oorblywende 15% eers na 65 sal wil aftree. Dit is nie vreemd dat die beplande ouderdom vir uittrede deur die meeste predikante gesien word as 65 nie – dit is die ouderdom wat sedert 1982 geld (Handelinge van die Algemene Sinode 1982: 1436). In 1986 is daar uitgebrei op die besluite van Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 102 1982 (Acta van die Algemene Sinode, 1986: 713) en bepaal ’n predikant “mag vir hoogstens ses maande na bereiking van sy 65ste verjaardag en met toestemming …” in diens van die gemeente aanbly. Volgens die Kerkorde van die NG Kerk (2013: 58) is die aftreeouderdom 65 jaar en dan “moet geëmeriteer word”. Verder word bepaal dat: “’n emeritus kan tot op ouderdom 70 jaar, met goedkeuring van die ring of sy gevolmagtigde, in ’n vaste termynpos beroep word, waarna die emeritus finaal uit kerklike diens tree. ’n Emeritus kan nie na ouderdom 70 in ’n vastetermynpos aangestel word nie.” Byna 90% van die respondente het aangetoon dat hul gesondheid goed is. Die oorblywende 10% het negatief geantwoord in terme van hul gesondheid of was onseker oor die stelling. 6. Predikante se belewing van hul finansies voor en tydens aftrede In hierdie afdeling word daar na die predikant se finansiële posisie voor en na aftrede gekyk. Die respondente is gevra om kommentaar oor hul algemene aftreeplanne, asook spesifieke vrae met betrekking tot hul finansies, voor en tydens aftrede te lewer. Byna 60% van die respondente het aangedui dat hulle nie in hul gemeentes sal wil aanbly na aftrede nie, maar dat byna die helfte (46.2%) graag sal wil aanhou werk in ’n deeltydse predikantpos. (Hierdie tendens word ook internasionaal gevind – sien Lytle, 2015: 167.) Die afleiding kan gemaak word dat predikante nie noodwendig in hul huidige gemeente op deeltydse manier wil aanhou werk nie, maar dat hulle wel wil aanhou werk. Cook (2015: 370) se konsep van “redirection” en “extension of career during retirement” bied ’n goeie raamwerk vir die verstaan van hierdie behoefte. Die feit dat ’n groot hoeveelheid naby aftrede is en steeds wil aanhou werk is ’n bekommernis, aangesien nuwe predikante en proponente nie noodwendig dan van voltydse of kontrakaanstellings in die bediening verseker sal wees nie (Kerkbode, 2012:1). Hierdie resultaat is ook in lyn met die resultate van Grafiek 1 wat aandui dat daar ’n redelike hoeveelheid predikante is wat kontrakposte of vastetermynposte van hul huidige gemeentes kan verwag. Die rede hiervoor is dat dit goedkoper vir ’n gemeente is om ’n predikant/ emeritus in ’n kontrakpos aan te stel en as gevolg van die krimpende finansies in die meerderheid kerke, sal dit ’n beter opsie vir ’n gemeente Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 103 wees. ’n Kontrakpos kan finansieel voordelig vir ’n emeritus wees, maar nie noodwendig vir ’n jong predikant met moontlik ’n jong familie en studieskuld en daarom finansiële- en werksekuriteit benodig nie. Die derde stelling dui aan dat ’n derde van die respondente te kenne gegee het dat hul wel vervroegde aftrede sal oorweeg, indien dit hulle nie finansieel sal benadeel nie. Dit wys daarop dat die rede vir hul behoefte om aan te hou werk, finansieel is en nie noodwendig ’n keuse nie. Slegs 38% van die respondente het aangedui dat hulle wel genoeg voorsiening gemaak het vir aftrede. Verder het slegs 39% aangedui dat hulle nie na hul aftrede sal moet aanhou werk vir oorlewing nie, wat hierdie aanname staaf. 6. Predikante se belewing van hul finansies voor en tydens aftrede Uit ander navorsing onder ander kerkgroeperings word bevestig dat predikante onseker is oor hul finansiële situasie na aftrede en dat hulle, waar daar geen aftreeouderdom bepaal is nie, so lank as moontlik wil probeer werk (Kane en Jacobs, 2015: 247; Craigmiles et al. 2014: 69). Fassbender et al. (2014: 215 e.v.) het aangedui dat hierdie tendens ook by ander beroepsgroepe voorkom. Sturz en Zografos (2014: 241) toon aan dat selfs na die ouderdom van 67 jaar gewerk kan word. ’n Meer indringende vraag aan die respondente, betreffende hoe seker hulle sal wees dat hulle gemaklik sal kan leef gedurende aftrede (op ’n Likert- skaal van 5) het 10.3% en 33.6% van die respondente aangedui dat hulle onderskeidelik baie seker en seker is dat hulle wel gemaklik sal kan leef. Die Suid-Afrikaanse Nasionale Tesourie het in 2014 aangedui dat die mees resente statistieke toon dat slegs 6% van Suid-Afrikaners sal kan bekostig om gemaklik af te tree en nie hul lewenstandaard sal hoef te verander nie (Nasionale Tesourie, 2014:1). Die respondente in hierdie studie is egter nie verteenwoordigend van die Suid-Afrikaanse bevolking nie, grotendeels omdat die meerderheid Suid-Afrikaners nie spaar vir aftrede nie en staatmaak op die regering vir oorlewing. Nietemin, is dit kommerwekkend dat meer as 56% van die respondente neutraal, onseker en glad nie seker is of hulle gedurende hul aftrede gemaklik sal kan leef nie. In terme van skuld is die respondente gevra hoe hulle hul huidige vlak van skuld sal beskryf en die oorgrootte meerderheid (ongeveer 77%) het aangedui dat dit nie ’n probleem is, of glad nie ’n probleem is nie. Van die oorblywende 23% het ongeveer 9% aangedui dat dit ’n probleem is en 2% dat dit ’n groot probleem is. Die res was neutraal of onseker oor hul vlak van skuld. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 104 Alhoewel hierdie resultaat aandui dat die meerderheid respondente se skuld nie problematies is nie, is daar wel ’n groep respondente vir wie skuld ’n kwessie is. Respondente is ook gevra om aan te dui of hul skuldvlakke nou hoër, laer of naastenby dieselfde as vyf jaar gelede is. Aangesien die respondente redelik naby aan aftrede is, is dit te verwagte dat die meeste besig is om hul skuld af te betaal voor aftrede, wat bewys word deur die ongeveer 55% wat laer skuldvlakke het. 4 Die respondente moes op ’n Likert-skaal van 5 aandui tot watter mate hul met spesifieke stellings saamstem of verskil. ’n Gemiddeld hoër as drie dui aan dat die respondente oor die algemeen saamstem. 6. Predikante se belewing van hul finansies voor en tydens aftrede Ongeveer ’n derde van die respondente het aangedui dat hul skuld ongeveer dieselfde as vyf jaar gelede is, terwyl amper 12% hoër skuldvlakke handhaaf en dus nie so baie kan spaar vir aftrede nie. Die moontlikheid bestaan dat hierdie groep die skuld sal moet afbetaal gedurende aftrede, wat hulle dalk in ’n nog neteliger finansiële posisie kan plaas. Nagenoeg 62% van die respondente het aangedui dat hulle onseker is, of nie genoeg voorsiening gemaak het vir aftrede nie. In ’n poging om ’n omvangryke beeld van die probleem te kry, is meer omvattende vrae gevra4 (sien Tabel 5). Tabel 5: Aftrede: ’n omvattende beeld Aftrede stellings Gemiddeld Aftrede stellings Ek sal genoeg geld beskikbaar hê om my basiese uitgawes gedurende aftrede te dek 3.9 Ek sal genoeg geld beskikbaar hê om my mediese uitgawes gedurende aftrede te dek 3.3 Ek sal genoeg geld beskikbaar hê, om vir my langtermyn sorg (indien nodig) gedurende aftrede te betaal 3.2 Ek sal dieselfde lewenstandaard gedurende my aftrede hê soos tans gehandhaaf word 2.9 Ek sal ’n hoër lewenstandaard gedurende my aftrede hê, soos tans gehandhaaf word 1.8 Ek doen tans genoeg om my finansieel voor te berei vir aftrede 3.6 Ek het vroeg genoeg vir aftrede begin spaar 3.3 Ek het ’n betroubare finansiële adviseur wat my bystaan met my aftrede beplanning 3.6 Ek sal genoeg geld beskikbaar hê om my basiese uitgawes gedurende aftrede te dek 3.9 Ek sal genoeg geld beskikbaar hê om my mediese uitgawes gedurende aftrede te dek 3.3 Ek sal genoeg geld beskikbaar hê, om vir my langtermyn sorg (indien nodig) gedurende aftrede te betaal 3.2 Ek sal dieselfde lewenstandaard gedurende my aftrede hê soos tans gehandhaaf word 2.9 Ek sal ’n hoër lewenstandaard gedurende my aftrede hê, soos tans gehandhaaf word 1.8 Ek doen tans genoeg om my finansieel voor te berei vir aftrede 3.6 Ek het vroeg genoeg vir aftrede begin spaar 3.3 Ek het ’n betroubare finansiële adviseur wat my bystaan met my aftrede beplanning 3.6 Ek sal genoeg geld beskikbaar hê om my basiese uitgawes gedurende aftrede te dek 4 Die respondente moes op ’n Likert-skaal van 5 aandui tot watter mate hul met spesifieke stellings saamstem of verskil. ’n Gemiddeld hoër as drie dui aan dat die respondente oor die algemeen saamstem. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 105 Tabel 5 toon aan dat ses van die agt gemiddeldes bo 3 lê, wat beteken dat dit meestal positiewe reaksies uitgelok het. Die enigste twee stellings wat meer negatief was, was die stellings wat gehandel het oor lewenstandaard. Meer respondente het aangedui dat hul basiese uitgawes sal kan dek gedurende aftrede, terwyl minder aangedui het dat hulle hul mediese uitgawes sal kan dek; én nog minder het aangedui dat hulle langtermynsorg sal kan bekostig. Aftrede stellings Van die totale respondente het byna 34% aangedui dat hulle dieselfde lewenstandaard sal kan handhaaf, ver bo die huidige 6% van Suid-Afrika, maar steeds baie laag wanneer daar in aanmerking geneem word dat die respondente almal in die boonste kwantiel persentasie van die Suid-Afrikaanse populasie val. ’n Totaal van 5.5% respondente het wel aangedui dat hulle ’n hoër lewenstandaard sal kan handhaaf, wat ’n baie positiewe vooruitsig is, en dui op effektiewe finansiële beplanning. Nagenoeg 60% van die respondente het egter die mees negatiewe opsie gekies, naamlik “Stem beslis nie saam nie”. Die aanname is dus dat die meerderheid respondente in ’n groot mate met minder sal moet klaarkom gedurende aftrede en die nadelige gevolge i gt g g g – finansieel en sielkundig (Vo et al. 2015: 653) hiervan sal moet dra. Dit is dus duidelik waarom die meerderheid na aftrede in kontrakposte sal wil aanhou werk. t – finansieel en sielkundig (Vo et al. 2015: 653) hiervan sal moet dra. Dit is dus duidelik waarom die meerderheid na aftrede in kontrakposte sal wil aanhou werk. Dit is gerusstellend dat die meeste respondente aangedui het dat hulle tans genoeg doen om hul finansieel voor te berei en dat die meeste voel hulle het wel vroeg genoeg begin spaar vir aftrede. Alhoewel die positiewe reaksies hoog is, is daar steeds baie negatiewe of onsekere reaksies wat opmerklik is. Aftredebeplanning is ’n ingewikkelde proses wat behels dat daar presies bepaal word of daar genoeg fondse beskikbaar sal wees vir aftrede en dit behoort deur ’n gekwalifiseerde finansiële beplanner gedoen te word. ’n Finansiële beplanner moet deskundig wees oor verskeie onderwerpe, naamlik die ekonomie; belasting; inflasie; beleggings; spesifieke regulasies; en so meer, om te verseker dat berekeninge en besluite korrek geneem word. Daar is ook nie ’n gestandaardiseerde proses wat gevolg kan word nie, want elke persoon is uniek, in unieke omstandighede en met unieke behoeftes en moet sodanig behandel word (Tomlinson, 2015:73). Die Suid-Afrikaanse wetgewing (die Finansiële Advies en Tussengangersdienste, no.37 van 2002), het eers onlangs verseker dat slegs gekwalifiseerde persone finansiële Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 106 advies aan kliënte mag verskaf en dat dit as ’n volwaardige beroep geag word (Botha, Du Preez, Geach, Goodall, Palframan, Rossini & Rabenowitz, 2014:13). Aftrede stellings As gevolg van streng wetgewing en regulering van die industrie, het finansiële beplanning ver gevorder vanaf die dae toe makelaars net polisse verkoop het. Die belangrikheid van ’n gekwalifiseerde finansiële adviseur kan nie oorbeklemtoon word nie en daarom is dit gerusstellend dat ’n groot meerderheid van die respondente wel van ’n betroubare adviseur gebruik maak. Nagenoeg 30% is onseker of maak nie gebruik van ’n betroubare finansiële adviseur nie. Daar is gevind dat ’n groot aantal respondente die middel keuse van neutraal/ onseker gekies het in die vrae ten opsigte van hul aftrede. ’n Verskynsel genaamd finansiële angs/afkeer is in die laaste paar jaar geïdentifiseer as ’n psigologiese en fisiologiese toestand en persone wat daaraan ly ervaar angs wanneer dit kom by finansiële aspekte van hul lewe, soos om bankstate na te gaan, begrotings op te stel of rekeninge te betaal (Shapiro & Burchell 2012:93). Navorsing het selfs aangetoon dat enige iemand wat versuim om voldoende aandag aan hul finansies te skenk en dit nie op datum hou nie, kan ’n mate van finansiële angs/afkeer ervaar (Sochos & Latchford, 2015:1). Dit kan dalk wees dat die groot hoeveelheid respondente wat neutraal of onseker oor hul finansies vir aftrede is, dalk ’n mate van hierdie toestand ervaar wat hul langtermyn finansiële gesondheid kan belemmer. Die meerderheid respondente het aangedui dat hulle nie meer finansiële stres as ’n jaar terug ervaar nie. Dit is ’n positiewe resultaat, aangesien finansiële stres tot verskeie gevolge, onder andere ’n verlaagde selfbeeld, verminderde geestesgesondheid, verlaagde produktiwiteit en depressie kan lei (Davis & Mantler, 2004:v). In die lig van Tabel 5 se resultate, is hierdie resultaat veelseggend. Ten spyte van die feit dat daar groot hoeveelhede respondente is wat nie genoeg voorsiening gemaak het vir aftrede nie, blyk dit dat die meerderheid respondente se stresvlakke, in verband met hul finansies, nie noodwendig toegeneem het nie. Die aanname is dus dat hulle dalk nie genoeg aan hul finansies vir aftrede dink nie. Dit is weereens ’n voorbeeld van moontlike finansiële angs/afkeer soos voorheen na verwys, of dat hul vlakke van stres dieselfde as vroeër is. ’n Opvallende resultaat was dat die helfte van die respondente wel aangedui het dat hulle minder finansiële stres sal ervaar indien hulle meer geld gehad het, wat tog aandui dat finansiële stres ’n realiteit vir ’n noemenswaardige aantal respondente is. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 107 7. Slot Die groot aantal NG predikante wat in die volgende paar jaar aftreeouderdom gaan bereik, het op verskeie vlakke van die NG Kerk ’n invloed. Emeriti in die NG Kerk het reeds met die Algemene Sinode van 2015 hul besorgdheid uitgespreek dat hulle voel dat daar nie genoegsaam na hulle welstand omgesien word nie. Predikante wat binnekort aftree se gemeentes, hul persoonlike welstand en laastens die belewenis van hul finansies met die oog op aftrede is in die artikel ondersoek en bespreek. As gevolg van krimpende getalle van lidmate is dit vanselfsprekend dat gemeentes nie altyd finansieel stabiel bestuur kan word nie. Dit het ’n invloed op die poste wat beskikbaar is vir predikante. Dit is kommerwekkend dat daar so baie predikante is wat nadat hulle aftreeouderdom bereik het, nog steeds ’n vaste termynpos of kontrakpos sal wil hê, nie soseer omdat hulle wil nie, maar vir finansiële redes. Dit verander ook die opsies beskikbaar vir jong predikante en proponente en sal bepaalde implikasies hê vir die toekomstige bestuur van, werwing vir en beplanning van teologiese opleiding. Die belangrikheid van navorsing wat ondersoek instel na die nabye aftrede van huidige predikante kan bydra tot meer begrip vir die situasie waarin predikante naby aftrede is. Dit kan die NG Kerk ook help om in te tree en moontlike oplossings te soek wat predikante kan help met die oorgang van voltydse werkende predikante na die posisie van emeriti. Met die krimping van gemeentes en die behoefte van predikante om aan te hou werk, is dit nodig om na opsies te kyk soos verdere opleiding in finansiële bestuur en ook na die sielkundige en psigiese aspekte wat kan bydra tot ’n gelukkiger aftrede vir emeriti. Aangesien goeie aftredebeplanning ’n beduidende effek op lewensgeluk na aftrede het (Earl, 2010: 224) behoort predikante aangemoedig te word en gehelp te word met ’n holistiese benadering tot aftreebeplanning en -voorbereiding. Die ondersoek help om vir die eerste keer ’n idee te vorm van wat in gemeentes gaan gebeur wanneer hul predikant aftree. Hierdie aspek is van groot belang vir die toekomstige personeelvoorsiening. Uit die inligting behoort geldige afleidings en aanbevelings gemaak te kan word oor die aanvraag vir predikante (en studente?) sodat beplan kan word vir die effektiewe bediening van gemeentes, op watter wyse ook al, vir die toekoms. 7. Slot Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 108 Die volgende is voorstelle vir verdere navorsing: Aangesien verskeie poste wat vakant raak nie weer (voltyds?) gevul sal word nie moet besin word oor die impak hiervan op die bediening van en in gemeentes. Daar sal op gekoördineerde wyse beplan moet word om voorsiening te maak vir hierdie veranderinge. Die NG Kerk sal ook duidelik leiding moet gee oor die werksekerheid van toekomstige predikante en groter duidelikheid moet kry oor wat gemeentes gaan doen in die toekoms nadat ’n groot hoeveelheid predikante afgetree het. Bibliografie Agenda Algemene Sinode. 2015. Agenda vir die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, Afrikaanse Hoër Seunskool, Pretoria, Sondag 4 tot Vrydag 9 Oktober 2015. [Intyds]. Beskikbaar: http://www.ngkerkas.co.za/wp-content/ uploads/2013/04/Agenda-Algemene-Sinode-2015.pdf Botha, M, Du Preez, L, Geach, W, Goodall, B, Palframan, J, Rossini, L and Rabenowitz, P 2014. Fundamentals of Financial Planning 2015. LexisNexis: Kaapstad. Brouwer, R 2015. Predikant 2025: De theologische visie van de kerk op het predikantschap voor de toekomst, Kerk en Theologie, 66(4):313-329. Bedieningsvreugde met die A-tot-Z-beleid aangaande predikante van die NG Kerk 2008. Handleiding en Interaktiewe CD Rom, 2008, CD-ROM, Bybel-Media, Wellington. Clark, WM 2003. Retired ministers and their spouses: who cares? Church & Society, 93(5):73-78. Cook, SL 2015. Redirection: An extension of Career During Retirement, The Gerontoligist, 55(3):360 -373. Craigmiles, J, Moore, JR and Tiénou, T 2014. Phased faculty retirement: a positive solution for faculty and seminaries, Theological Education, 48(2):69-82. Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 109 Davis, CG and Mantler, J 2004. The Consequences of Financial Stress for Individuals, Families, and Society. [Intyds]. Beskikbaar: http:// citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.410.4251&rep=rep 1&type=pdf Die Kerkorde. 2013. Die Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk met Reglemente, Beleid, Funksionele Besluite en Riglyne soos vasgestel deur die Algemene Sinode in Oktober 2013. [Intyds]. Beskikbaar: http://kerkargief.co.za/doks/acta/AS_KO_2013.pdf Earl, J 2010. The contribution of spirituality to the process of retirement, Journal of Management, Spirituality & Religion, 7(3):223-240. Fassbender, U, Deller, J, Wang, M and Wiernik, BM 2014. Deciding whether to work after retirement: The role of the psychological experience of aging, Journal of Vocational Behavior, 84:215-224. Handelinge van die Algemene Sinode. 1982. p.1436 (punt 6). Handelinge van die Algemene Sinode. 1986. p.712-713. Kane, MN and Jacobs, RJ 2015. “My bishop told his priests that section 8 housing was an option”: Catholic priests, aging, and retirement in the United States, Journal of Religion & Spirituality in Social Work: Social Thought, 34(3):235-251. Kerkbode. 2012. Baie jong leraars is werkloos. 18 Mei, 188(8):1. Kerkspieël. 2011. NG Predikantepaneel Eerste opsommende verslag. Die predikant: sy lewe en werksomgewing. [Intyds]. Beskikbaar: http:// www.gemeentes.co.za/attachments/195_PP%202011%20verslag%201. pdf Lytle, MC 2015. Introduction to special section: The retirement career phase across cultures, Journal of Career Development, 42(3):167-169. Nasionale Tesourie. 2014. Statement on the Impact of the Proposed Retirement Reforms, 9 Julie. [Intyds]. Beskikbaar: http://www. treasury.gov.za/comm_media/press/2014/2014070901%20-%20 Statement%20on%20the%20Impact%20of%20the%20Proposed%20 Retirement%20Reforms.pdf Alsemgeest, Schoeman & Swart • STJ 2016, Vol 2, No 2, 93–110 110 Norward, D 2011. The art of retirement. Reform Magazine. Bibliografie November 2011:35-35. Norward, D 2011. The art of retirement. Reform Magazine. November 2011:35-35. Osborne, JW 2012. Psychological effects of the Transition to Retirement, Canadian Journal of Counselling and Psychotherapy, 46(1):45-58. Shapiro, GK and Burchell, BJ 2012. Measuring financial anxiety, Journal of Neuroscience, Psychology, and Economics, 5(2):92-103. Sochos, A and Latchford, E 2015. Financial aversion and its link to attachment anxiety, Current Psychology, (2015):1-14. Sturz, DL and Zografos, KN 2014. Religious coping and working past retirement age: A review of the literature, Journal of Religion, Spirituality & Aging, 26(2-3):231-244. Tomlinson, JA 2014. Financial Planning Research Needs – A Practitioner’s View, Journal of Personal Finance, 14(2):72-79. Vo, K, Forder, PM, Tavener, M, Rodgers, B, Banks, E, Bauman, A and Byles, JE 2015. Retirement, age, gender and mental health: Findings from the 45 and Up Study, Aging & Mental Health, 19(7):647-657.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/1378/1903

Afrikaans

702 702 OBITER 2010 1 1 Uitgangspunt in regspraak Uitgangspunt in regspraak Daar kan met stelligheid verklaar word dat tot en met die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl in Le Roux v Dey (2010 4 SA 210 (HHA)), die regspraak, ook die Appèlhof, algemeen as uitgangspunt aanvaar het dat animus iniuriandi as tradisionele vereiste vir iniuria in beginsel twee komponente het, te wete die rig van die wil om ’n persoonlikheidsgoed te krenk en die bewussyn dat die krenking onregmatig is (wilsgerigtheid en onregmatigheidsbewussyn). In Hofmeyr v Minister of Justice (1993 3 SA 131 (A) 154) stel Hoexter AR hierdie uitgangspunt onomwonde soos volg: “Injuria is the wrongful and intentional infringement of an interest of personality. In an action for damages based on injuria the plaintiff must prove intent (dolus, animus injuriandi) on the part of the defendant ... Dolus encompasses not only the intention to achieve a particular result, but also the consciousness that such a result would be wrongful” (sien bv ook Nydoo v Vengtas 1965 1 SA 1 (A) 15; SAUK v O’Malley 1977 3 SA 394 (A) 403 405); Matlou v Makhubedu 1978 1 SA 946 (A) 962; Ramsay v Minister van Polisie 1981 4 SA 802 (A) 818; Pakendorf v De Flamingh 1982 3 SA 146 (A) 157; Dantex Investment Holdings (Pty) Ltd v Brenner 1989 1 SA 390 (A) 396; Tödt v Ipser 1993 3 SA 577 (A) 586; Herschelman NO v Botha 1994 1 SA 28 (A) 35; Minister for Justice and Constitutional Development v Moleko [2008] 3 All SA 47 (HHA) 64; Rudolph v Minister of Safety and Security 2009 5 SA 94 (HHA) 100; sien verder Maisel v Van Naeren 1960 4 SA 836 (K) 840; Marais v Groenewald 2001 1 SA 634 (T) 645; en Heyns v Venter 2004 3 SA 200 (T) 208). Anders as wat Jansen AR in Ramsay v Minister van Polisie (supra 807) ten onregte te kenne gee, word onregmatigheidsbewussyn weens beleidsoorwegings egter nie by alle iniuriae as noodsaaklike bestanddeel van animus iniuriandi geverg nie. Daarom verdien Botha WnAR in Ramsay v Minister van Polisie (supra 818) se kritiek instemming: “[Jansen AR] aanvaar, na aanleiding van die posisie by laster, dat animus injuriandi, wat onregmatigheidsbewussyn verg, in die algemeen ’n element is van alle inbreuke op die persoonlikheid wat as injuriae aangemerk word. Ek aanvaar dit nie. “[Jansen AR] aanvaar, na aanleiding van die posisie by laster, dat animus injuriandi, wat onregmatigheidsbewussyn verg, in die algemeen ’n element is van alle inbreuke op die persoonlikheid wat as injuriae aangemerk word. Ek aanvaar dit nie. Ek laat die moontlikheid oop dat daar by bepaalde vorme van injuria na die eise van regsbeleid aanspreeklikheid kan bestaan in die afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn by die dader. In der waarheid word my benadering onderskraag deur die huidige stand van die regspraak. Dit val nie te betwyfel nie dat daar in die regspraak ... oor ’n tydperk van jare met betrekking tot sekere vorms van injuria ’n standpunt ingeburger is wat 1 1 Uitgangspunt in regspraak Ek laat die moontlikheid oop dat daar by bepaalde vorme van injuria na die eise van regsbeleid aanspreeklikheid kan bestaan in die afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn by die dader. In der waarheid word my benadering onderskraag deur die huidige stand van die regspraak. Dit val nie te betwyfel nie dat daar in die regspraak ... oor ’n tydperk van jare met betrekking tot sekere vorms van injuria ’n standpunt ingeburger is wat NOTES / AANTEKENINGE 703 beteken dat by sekere injuriae onregmatigheidsbewussyn by die dader geen voorvereiste vir aanspreeklikheid is nie.” Die feit dat vir uitsonderings voorsiening gemaak word, doen geensins afbreuk aan die uitgangspunt dat onregmatigheidsbewussyn in beginsel ’n vereiste vir animus iniuriandi is nie. In Dantex Investment Holdings (Pty) Ltd v Brenner (supra 396) spreek Grosskopf AR hom baie duidelik hieroor uit: “[I]t is now accepted that dolus encompasses not only the intention to achieve a particular result, but also the consciousness that such a result would be wrongful or unlawful ... In Ramsay’s case supra the majority of this Court (per Botha JA) doubted whether animus injuriandi, including consciousness of wrongfulness, was a necessary element in all forms of injuria ... In the present case we are, of course, not concerned with an injuria but with a claim under the extended lex Aquilia in which the plaintiff relies upon fault in the form of dolus. The policy considerations which might affect the elements of various types of injuria consequently do not arise in the present case, and I do not read the judgment of Botha JA as casting doubt on the proposition that dolus or animus injuriandi in principle requires consciousness of unlawfulness.” 1 2 Uitsonderingsgevalle 1 2 1 Onregmatige vryheidsontneming en onregmatige beslaglegging op goed The application of the principle therein stated furthermore entails practical consequences which seem to me to be both sensible and just.” Hierdie standpunt is teenswoordig gevestigde reg wat sowel onregmatige 704 OBITER 2010 vryheidsontneming (sien bv ook Relyant Trading (Pty) Ltd v Shongwe [2007] 1 All SA 375 (HHA) 377; Tödt v Ipser supra 586-587; Ramsay v Minister van Polisie supra 818-819; Minister of Correctional Services v Tobani 2003 5 SA 126 (OK) 133; Louw v Minister of Safety and Security 2006 2 SACR 178 (T) 185; en Le Roux v Minister of Safety and Security 2009 4 SA 491 (N) 497), as onregmatige beslaglegging betref (sien bv ook Sheriff, Pretoria East v Meevis 2001 3 SA 454 (HHA) 460; Minister of Finance v EBN Trading (Pty) Ltd 1998 2 SA 319 (N) 328-329; en Trust Bank van Africa Bpk v Geregsbode, Middelburg 1966 3 SA 391 (T) 393). ’n Mens het inderdaad hier met vorme van skuldlose aanspreeklikheid te make aangesien nóg opset (onregmatigheidsbewussyn) nóg nalatigheid nodig om is aanspreeklik- heid te vestig (sien Relyant Trading (Pty) Ltd v Shongwe supra 377; Sheriff, Pretoria East v Meevis supra 460; Neethling en Potgieter Neethling- Potgieter-Visser Deliktereg (2010) 385; en Neethling, Potgieter en Visser Neethling’s Law of Personality (2005) 119-120 185). Beleidsoorwegings wat hierdie afwykings van die animus iniuriandi-begrip regverdig, is eerstens dat dit meestal staatsamptenare is wat by onregmatige vryheidsberowing en beslaglegging betrokke is en die betrokkenes, so gesien, in ’n verhouding van volslae ongelykheid teenoor mekaar staan: aan die een kant die magtige, gesigslose staatsorganisasie met sy dwangmiddels waarteen geen weerstand gebied kan word nie, en feitlik onbeperkte finansiële vermoë, en aan die ander kant die feitlik weerlose enkeling (sien Neethling en Potgieter Deliktereg 385; Neethling’s Law of Personality 186 vn 596; Meevis v Sheriff, Pretoria East 1999 2 SA 389 (T) 393; en Van Rensburg en Neethling “Actio Iniuriarum – Animus Iniuriandi – Onregmatigheidsbewussyn nie ’n Vereiste nie” 1973 THRHR 303-304). 1 2 Uitsonderingsgevalle 1 2 1 Onregmatige vryheidsontneming en onregmatige beslaglegging op goed Gevalle van iniuria wat onregmatigheidsbewussyn weens beleidsoorwegings nie vir animus iniuriandi vereis nie, is onregmatige vryheidsontneming, onregmatige beslaglegging op goed en aanspreeklikheid van die media weens laster. In Hofmeyr v Minister of Justice (supra 154-155) verklaar Hoexter AR met betrekking tot eersgenoemde twee gevalle: “It is clear that without dolus the action for an injuria would lie neither in Roman law nor in Roman-Dutch law ... It is equally clear, however, that in a limited class of injuriae the current of precedent has in modern times flowed strongly in a different direction. In this limited class of delicts dolus remains an ingredient of the cause of action, but in a somewhat attenuated form, in the sense that it is no longer necessary for the plaintiff to establish consciousness on the part of the wrongdoer of the wrongful character of his act. Included in this limited class are cases involving false imprisonment and the wrongful attachment of goods.” In Smit v Meyerton Outfitters (1971 1 SA 137 (T) 139), waarna Hoexter AR verwys, maak die hof dit duidelik dat “[i]n die geval van die actio injuriarum ... die skuldbegrip met twee oorwegings te make” het: die verweerder moet naamlik eerstens “opsetlik (intentionally) gehandel het” en tweedens moet hy “geweet het dat die handeling onregmatig is”, maar dat “[i]n die geval van onregmatige arrestasie, hoewel dit uit die actio injuriarum ontwikkel het, ... die tweede oorweging nie ’n vereiste vir aanspreeklikheid nie”. Hierop lewer Hoexter AR in Hofmeyr v Minister of Justice (supra 157) soos volg kommentaar: “In my opinion the succinct dictum in Smit v Meyerton Outfitters ... embodies a correct statement of our modern law. 1 2 Uitsonderingsgevalle 1 2 1 Onregmatige vryheidsontneming en onregmatige beslaglegging op goed Tweedens vereis die grondwetlike legaliteitsbeginsel dat staatsamptenare geen gesag het of enige funksie mag verrig buiten wat regtens aan hulle opgelê word nie; daarom moet die vryheidsontneming of beslaglegging op goed deur staatsamptenare objektief gesien aan die betrokke regsvoorskrifte voldoen en by hierdie beoordeling speel die amptenaar se bona fides of bewussyn van die regmatigheid of nie van sy optrede geen rol nie (sien Minister of Correctional Services v Tobani supra 133; Louw v Minister of Safety and Security supra 185; en Le Roux v Minister of Safety and Security supra 497). In hierdie opsig versterk die verskansing van die betrokke persoonlikheidsregte (die fisiese vryheid, fama en privaatheid) in die Handves van Regte boonop hulle beskerming en gee aan hulle ’n hoër status in die sin dat onder andere die optrede van staatsamptenare teen hierdie regte getoets mag word (vgl Van Eeden v Minister of Safety and Security (Women’s Legal Centre Trust, as amicus curiae) 2003 1 SA 389 (HHA) 397). Dienooreenkomstig verklaar Magid R in Minister of Finance v EBN Trading (Pty) Ltd (supra 329) tereg dat “[i]t seems ... to accord better with the human rights culture of the new South Africa ... that in cases involving wrongful imprisonment or the wrongful detention of goods that it should no longer be necessary for the plaintiff to establish consciousness on the part of the wrongdoer of the wrongful character of his act. Certainly [there are] no compelling grounds of public policy to differentiate between the wrongful detention of a person or his property”. Billikheid, regverdigheid en grondwetlike imperatiewe eis dus dat die staat aanspreeklik gehou word NOTES / AANTEKENINGE 705 selfs al ontbreek dit hom aan onregmatigheidsbewussyn (sien Neethling en Potgieter Deliktereg 385; Neethling’s Law of Personality 186 vn 596; Meevis v Sheriff, Pretoria East supra 393). In hierdie verband moet ook verwys word na C v Minister of Correctional Services (1996 4 SA 292 (T)), waar die actio iniuriarum gebaseer was op ’n onregmatige VIGS-toets op ’n gevangene en dus privaatheidskending. 1 2 Uitsonderingsgevalle 1 2 1 Onregmatige vryheidsontneming en onregmatige beslaglegging op goed Die hof (304-306), op die voetspoor van Whittaker v Roos and Bateman; Morant v Roos and Bateman (1912 AD 92) en Hofmeyr v Minister of Justice (supra) (sien Neethling’s Law of Personality 106 vn 267 252 vn 276) wat albei ook oor die skending van die persoonlikheidsregte van gevangenes gegaan het, beslis dat kleurlose animus iniuriandi (dws waar onregmatigheidsbewussyn ontbreek omdat die verweerder bona fide opgetree het), aanspreeklikheid vestig. Dit behoef geen betoog nie dat die beleidsoorwegings wat kleurlose opset as voldoende vir aanspreeklikheid op grond van onregmatige vryheidsontneming en beslaglegging op goed ag, eweseer ook hier geld. Knobel (“HIV-toetse, Toestemming en Onregmatigheidsbewussyn” 1997 THRHR 536) betoog tereg dat “[g]esien die uiters ongelyke verhouding tussen gevangenisowerheid en gevangene, ... daar waarskynlik regspolities veel ten gunste van so ’n ontwikkeling gesê [kan] word”. 1 2 2 Aanspeeklikheid van die media weens laster 1 2 2 Aanspeeklikheid van die media weens laster Dit bring my by aanspeeklikheid van die media weens laster. In SAUK v O’Malley (supra 403) bekragtig Rumpff AR die algemene uitgangspunt dat animus iniuriandi by laster “die geestesgesteldheid ... om die bepaalde gevolg ... te wil, met die wete dat die gewilde gevolg onregmatig sal wees”, omvat (sien bv ook Nydoo v Vengtas supra 15; Pakendorf v De Flamingh supra 157; Herschelman NO v Botha supra 35; Maisel v Van Naeren supra 840; en Marais v Groenewald supra 645). Hierna volg die howe ’n afwykende benadering ten aansien van die media en vervang animus iniuriandi deur strikte aanspreeklikheid (sien Pakendorf v De Flamingh supra 156-158). In National Media Ltd v Bogoshi (1998 4 SA 1196 (HHA) 1210- 1211) maak die hof egter ’n radikale ommekeer en bevind dat die aanvaarding van strikte aanspreeklikheid duidelik verkeerd is, onder andere omdat dit in stryd is met die demokratiese imperatief dat die openbare belang die beste gedien kan word deur die vrye vloei van inligting en die rol wat die media in hierdie verband vervul. Die hof (1213-1214) is egter nie bereid om bloot die gemeenregtelike posisie van aanspreeklikheid gebaseer op animus iniuriandi te herstel nie, maar bepaal dat die afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn nie opgewerp mag word waar daar nalatigheid aan die kant van die mediaverweerder was nie. (Dieselfde benadering is al in Hassen v Post Newspapers (Pty) Ltd 1965 3 SA 562 (W) gevolg; en sien ook Pakendorf v De Flamingh supra 154-155.) Volgens Hefer AR (1214) “there are compelling reasons for holding that the media should not be treated on the same footing as ordinary members of the public by permitting them to rely on the absence of animus injuriandi, and ... it would be appropriate to hold media defendants liable unless they were not negligent in the circumstances of the case”. Die resultaat is dat nalatigheid as aanspreeklikheidsgrondslag van die media vir laster erken word (sien ook OBITER 2010 706 Khumalo v Holomisa 2002 5 SA 401 (KH) 415-416; en Marais v Groenewald supra 644-646). In Mthembi-Mahanyele v Mail & Guardian Ltd (2004 6 SA 329 (HHA) 350) word onomwonde verklaar dat “the form of fault in defamation actions against the press is negligence rather than intention to harm”. 2 1 In hierdie uitspraak wyk Harms AP (par 39) geheel en al van die geykte benadering af en beslis dat, wat iniuria betref, “the animus iniuriandi requirement generally does not require consciousness of wrongfulness (wederregtelikheidsbewussyn)”. Omdat die uitspraak op die oog af ’n ingrypende verandering van ons iniuria-reg bewerkstellig, is dit nodig om die oorwegings vir hierdie wysiging deeglik onder die loep te neem. 1 2 2 Aanspeeklikheid van die media weens laster Uit ’n beleidsoogpunt gesien, kom dit voor of, in die proses van die afweging van die twee teenoorstaande fundamentele regte by laster – die regte op die goeie naam en vryheid van uitdrukking – nalatigheids- aanspreeklikheid van die media ’n billiker balans tussen hulle bewerkstellig (Marais v Groenewald supra 645) en daarom die beste kompromis bied tussen aanspreeklikheid gebaseer op animus iniuriandi wat voorkeur aan die beskerming van die reg op vryheid van spraak verleen omdat die media hulle te maklik op afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn sou kon beroep, en strikte aanspreeklikheid wat weer voorkeur aan die beskerming van die reg op die goeie naam verleen en sodoende die demokratiese imperatief dat die vrye vloei van inligting die openbare belang die beste dien, verydel (sien Neethling’s Law of Personality 166 vn 390 167 vn 396). 1 3 Slotsom Die slotsom is dus dat animus iniuriandi as vereiste vir iniuria in ons reg in beginsel sowel wilsgerigtheid as onregmatigheidsbewussyn as komponente verg, maar dat weens beleidsoorwegings van onregmatigheidsbewussyn afgesien kan word. Dit het reeds gebeur met betrekking tot onregmatige vryheidsontneming, onregmatige beslaglegging op goed, die onregmatige inwerking op die persoonlikheidsgoedere van gevangenes en aanspreeklikheid van die massamedia weens laster. 2 2 Pandektiste versus Romeins-Hollandse reg Onder die opskrif, “DEFAMATION: ANIMUS INIURIANDI”, verklaar Harms AP (par 26) ten aanvang dat “[i]t is trite that delictual liability depends in general terms on fault which, in the case of defamation and all other iniuriae, is fault of a particular nature, namely animus iniuriandi”. Omdat die verweerders in casu afwesigheid van animus iniuriandi as verweer geopper het, vind die hof dit nodig om nogmaals die betekenis en toepassing van die verweer in die konteks van die actio iniuriarum in al sy verskyningsvorme te ondersoek. Volgens Harms AP (par 28) beteken animus iniuriandi vir die Romeins-Hollandse skrywers bloot “the intention to injure” en dit is ook die NOTES / AANTEKENINGE 707 betekenis wat sedert Whittaker v Roos and Bateman; Morant v Roos and Bateman (supra 124-125) deur die Appèlhof asook deur vroeëre Suid- Afrikaanse skrywers daaraan geheg word. Dit was eerste die vastelandse Pandektiste wat onregmatigheidsbewussyn of “coloured intent” as element van animus iniuriandi bygebring het, ’n ontwikkeling wat ongeveer in die middel van die vorige eeu byval by Suid-Afrikaanse skywers begin vind het (par 29 31). Hierop laat Harms AP hom soos volg uit: “In spite of my high regard for them it has to be conceded that by systemizing the Roman law concepts they did not necessarily state the Roman-Dutch law. This means that an adherence to the roots of our law does not necessarily require an adoption of Pandectist theories.” Nou is dit natuurlik ’n vraag of dit vandag enigsins sin het om te vra na die oorsprong van die begrip “coloured intent” aangesien, soos uitgewys (hierbo par 1), die regspraak die afgelope 50 jaar algemeen aanvaar dat animus iniuriandi in beginsel sowel wilsgerigtheid as onregmatigheidsbewussyn as elemente omvat. Reeds in Maisel v Van Naeren (supra 840) verklaar De Villiers WnR soos volg: “Underlying the conception of animus injuriandi is the principle stated by Ulpian in the Digest: injuriam nemo facit nisi qui scit se injuriam facere (D. 47.10.3.2). Thus, as is the position for dolus in general, it is essential that the alleged wrongdoer should be conscious of the wrongful character of his act ... Dolus or animus injuriandi is therefore consciously wrongful intent.” En soos Boberg The Law of Delict Vol 1 Aquilian Liability (1984) v tereg aandui, “a country’s law can be found in the last thirty years of its law reports”. 2 2 Pandektiste versus Romeins-Hollandse reg Die bevraagtekening van gevestigde gewysdereg moet dus op veel beter gronde as die historiese oorsprong – Pandektisties of Romeins-Hollandsregtelik – van ’n regsreël geskied. 2 4 Afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn as verweer Hierna ondersoek die hof die regspraak ten einde vas te stel of “colourless intent” wel as ’n verweer teen die actio iniuriarum geopper kan word, en sê (par 33): “One seeks rather in vain for an instance where the defence was accepted. The opposite is true. It is not a defence in the case of invasion of privacy, unlawful arrest or detention, assault, defamation by the press, or wrongful attachment.” In eerste instansie het dit Harms AP klaarblyklik ontgaan dat die verweer wel aanvaar is in Maisel v Van Naeren (supra 841), wat hy (par 37) as ’n “commendable judgment” bestempel. Hier het die hof beslis dat die bona fide-dwaling omtrent die bestaan van privilegie as verweer by laster, onregmatigheidsbewussyn en dus animus iniuriandi uitsluit. Hoe ook al, die feit dat die verweer nog selde aanvaar is, kan myns insiens daaraan toegeskryf word dat waar die actio iniuriarum ter sprake is, ’n verweerder wat wel ’n “intention to injure” het (sien Le Roux v Dey supra par 28 hierbo), terselfdertyd meesal ook weet of besef, sy dan ook net as ’n moontlikheid (dolus eventualis), dat hy die betrokke persoonlikheidsgoed onregmatig aantas. Tweedens is dit inderdaad so, soos duidelik hierbo blyk (par 1), dat afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn om beleids- oorwegings nie ’n verweer by onregmatige vryheidsontneming, onregmatige beslaglegging op goed en aanspreeklikheid van die massamedia weens laster is nie. Dit is egter nie die geval met privaatheidskending en aan- randing nie. By aanranding staaf Bennet v Minister of Police (1980 3 SA 24 (K)), waarna Harms AP verwys, nie sy bewering nie. Sover vasgestel kon word, het “colourless intent” nóg uitdruklik nóg by implikasie as ’n verweer in hierdie saak ter sprake gekom. Daarenteen stel die Appèlhof in Matlou v Makhubedu (supra 962) in ’n geval van aanranding dit duidelik dat “[a]angesien wederregtelikheidsbewussyn ’n vereiste by opset is ... kan ook, soos by oorskryding van noodweer, die opset in bepaalde omstandighede uitgesluit wees” (sien ook Kgaleng v Minister of Safety and Security 2001 4 SA 854 (W) 865-866 en 874; en vgl Dantex Investment Holdings (Pty) Ltd v Brenner supra 396). Wat privaatheidskending in die algemeen betref, gaan Harms AP se beroep op C v Minister of Correctional Services (supra) ook nie op nie. Soos verduidelik (par 1), het dit hier oor die privaatheidskending van ’n gevangene gegaan waar “colourless intent” goedbegryplik om beleidsoorwegings nie as ’n verweer aanvaar is nie. 2 3 Regspraak Vervolgens fokus Harms AP juis op regspraak oor onregmatigheids- bewussyn, en verklaar (par 32): “This court in [SAUK v O’Malley 1977 3 SA 394 (A) 403] accepted that coloured intent formed an essential part of animus iniuriandi for purposes of defamation. The statement was in context obiter and it will be recalled that this case created an exception to the general requirement of animus iniuriandi by holding that the public media could not escape liability by relying on its absence. The ratio was later overruled in Bogoshi [v Van Vuuren NO; Director, Office for Serious Economic Offences 1996 1 SA 785 (HHA)]. As far as iniuria in general is concerned, Jansen JA sought to hold in [Ramsay v Minister van Polisie 1981 4 SA 802 (A)] that coloured intent was a general requirement but the majority (per A S Botha AJA) held otherwise. It held, significantly, that whether or not coloured intent should be required for any particular iniuria is a matter of legal policy.” Baie aspekte van hierdie dictum is vatbaar vir kritiek. In eerste instansie het O’Malley nie beslis wat Harms AP beweer nie. Die hof het hom slegs obiter en sonder om so te beslis ten gunste van die vervanging van animus iniuriandi deur strikte aanspreeklikheid van die media uitgespreek – dit was wel die ratio decidendi in Pakendorf v De Flamingh (supra). Tweedens is die verwysing na Bogoshi klaarblyklik ’n lapsus aangesien dié saak hoe- genaamd nie oor laster handel nie. Harms AP bedoel sekerlik National 708 OBITER 2010 Media Ltd v Bogoshi (supra). Die belangrikste punt van kritiek is teen die laaste bewering in die dictum. Dit skep die indruk dat Botha WnAR beslis het dat daar by alle vorme van iniuria volgens regsbeleid bepaal moet word of onregmatigheidsbewussyn vereis moet word of nie. Ten onregte. Botha WnAR het naamlik by implikasie aanvaar dat onregmatigheidsbewussyn in beginsel ’n vereiste vir iniuria is, maar dat, waar regsbeleid dit noop, daar van “coloured intent” afgesien kan word. In Dantex Investment Holdings (Pty) Ltd v Brenner (supra 396, aangehaal hierbo) verklaar Grosskopf AR ingelyks dat “I do not read the judgment of Botha JA as casting doubt on the proposition that dolus or animus injuriandi in principle requires consciousness of unlawfulness”. 2 4 Afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn as verweer Dit geld egter nie ander gevalle van privaatheid-skending nie. In byvoorbeeld Jansen van Vuuren NOTES / AANTEKENINGE 709 NNO v Kruger (1993 4 SA 842 (A) 849), waar ’n mediese dokter die VIGS- status van ’n pasiënt aan vriende (’n tandarts en ’n ander geneesheer) openbaar gemaak het, aanvaar Harms AP self dat animus iniuriandi ’n vereiste vir die actio iniuriarum is, en snaaks genoeg, ondersoek hy tog die verweer dat die eerste verweerder geglo het dat sy optrede geregverdig was en dat onregmatigheidsbewussyn daarom by hom ontbreek het. Hy stel dit soos volg (857): “I am ... satisfied that [the first defendant] did have the required animus iniuriandi. It is not necessary to set out all the reasons. The essence of this defence as argued was that the first defendant truly believed that due to Vos's alleged unhygenic procedures he (Vos) had been at risk. I have already found that version to be false. In respect of Van Heerden the defence as submitted is dependent on a belief on the part of the first defendant that Van Heerden, too, had been at risk. The first defendant never suggested that in evidence. If the first defendant had had no awareness of wrongfulness and had believed that what he had done was proper, why did he mislead the plaintiff during their telephone conversation? It follows that that defence, if it was one, must fail and that the appeal must succeed” (outeur eie kursivering). Indien afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn nie ’n verweer by privaatheidskending is nie, moes die hof sekerlik die verweer summier verwerp het. Dit is egter veral die beslissing van die Konstitusionele Hof in NM v Smith (Freedom of Expression Institute as amicus curiae) 2007 5 SA 250 (KH), waar dit gegaan het oor die publikasie van ’n boek wat die eiseresse se name en HIV-status openbaar maak, wat geen twyfel laat nie dat onregmatigheidsbewussyn steeds ’n noodsaaklike bestanddeel van animus iniuriandi by privaatheidskending is. Madala R (265-266) beslis dat animus iniuriandi ’n vereiste vir die actio iniuriarum by privaatheidskending is en aanvaar (267-268) by implikasie dat animus iniuriandi onregmatigheids- bewussyn verg. Volgens hom is animus iniuriandi inbegrepe onregmatig- heidsbewussyn in casu aanwesig (267-268), omdat luidens die getuienis “the respondents were certainly aware that the applicants had not given their consent or at least foresaw the possibility that the consent had not been given for the disclosure. 2 4 Afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn as verweer [They therefore] knew well of the wrongfulness of their conduct and that the disclosure of private facts was likely to invade the privacy rights of the applicants”. Gevolglik besluit hy “that the respondents have not rebutted the presumption that the disclosure of private facts was done with the intention to harm the applicants. Therefore the respondents had the requisite animus iniuriandi” (outeur eie kursivering). Harms AP se siening dat privaatheidskending nie onregmatigheidsbewussyn verg nie, dra dus geen gesag nie. Ten einde hierdie iniuria op een lyn met sy opvatting te bring, sou ’n ingryping van die Konstitusionele Hof verg. 2 5 Volgens Harms AP (par 34) kom dit voor of kwaadwillige vervolging die enigste uitsondering is waar onregmatigheidsbewussyn ’n vereiste vir aanspreeklikheid is. Hy verduidelik dit soos volg: “Malicious prosecution appears to be an exception because it has been held firmly that coloured intent is a requirement for liability. The interesting aspect of this cause of action is that it is probably the only iniuria where the plaintiff 710 OBITER 2010 must prove animus iniuriandi instead of the defendant having to prove its absence. This, and the common name of the action, indicates that there is something special about this cause of action. It appears to me that this is an instance where coloured intent forms part of the wrongfulness element: public policy considerations demand that a plaintiff should only be compensated for a prosecution that was instigated without reasonable or probable cause if, in addition, it was ‘malicious’ (in the sense of coloured intent). The practical effect of this might be that a further inquiry into the fault element may become unnecessary because it has already been established by the plaintiff and there is accordingly nothing for the defendant to disprove.” Die hof se opvatting dat “coloured intent” deel vorm van die onreg- matigheidselement is vatbaar vir kritiek, om twee redes. Eerstens, soos by herhaling reeds beklemtoon is, kan animus iniuriandi (opset) regsdogmaties beskou, nie onregmatigheid bepaal nie. Omdat “coloured intent” onregmatigheidsbewussyn omvat, kom opset logies eers ter sprake as onregmatigheid reeds vasstaan. Daar kan immers nie van onregmatig- heidsbewussyn sprake wees alvorens onregmatigheid vasstaan nie. Anders gestel: die reg moet op ’n ander wyse as deur middel van opset bepaal dat onregmatigheid aanwesig is voordat ’n mens daarvan bewus kan wees (sien Neethling en Potgieter Deliktereg 46 vn 55; en Neethling Van Heerden- Neethling Unlawful Competition (2008) 140). Tweedens word die opvatting dat “coloured intent” deel vorm van onregmatigheid by kwaadwillige vervolging ook nie deur resente beslissings van die Hoogste Hof van Appèl gesteun nie. In Relyant Trading (Pty) Ltd v Shongwe (supra 382) verklaar Malan WnAR, sonder verwysing hoegenaamd na animus iniuriandi, dat “[w]here reasonable and probable cause for an arrest or prosecution exists the conduct of the defendant instigating it is not wrongful” (sien ook Minister for Justice and Constitutional Development v Moleko supra 63; en Neethling’s Law of Personality 178). 2 6 Bemoeiing met ’n kontraktuele verhouding en privilegie by laster 2 6 Bemoeiing met ’n kontraktuele verhouding en privilegie by laster 2 6 Soortgelyke kritiek kan ook uitgespreek word teen Harms AP se siening oor die vereiste van dolus (wat onregmatigheidsbewussyn omvat) by Aquiliese aanspreeklikheid in gevalle van bemoeiing met ’n kontraktuele verhouding (sien Dantex Investment Holdings (Pty) Ltd v Brenner supra 396, aangehaal hierbo par 1) en “injurious falsehood”. Hy verklaar naamlik (par 35), met verwysing na Minister of Finance v Gore NO (2007 1 SA 111 (HHA)), “that animus iniuriandi is in these instances a requirement for wrongfulness because public policy considerations demand that a plaintiff should be compensated for an interference with contractual relationships only where the interference was accompanied by coloured intent”. Die besware wat teen Gore geopper is (sien Neethling en Potgieter “Middellike Aanspreeklikheid vir ’n Opsetlike Delik” 2007 TSAR 619-622, waarna Harms AP vn 49 verwys), word nie hier herhaal nie, behalwe om te beklemtoon dat die hof animus iniuriandi klaarblyklik met ’n ander afkeurenswaardige gesindheid (soos kwaadwillige motief of “malice”) verwar (sien Neethling en Potgieter Deliktereg 46 vn 55). Dit geld ook Harms AP (par 36) se bewering dat wat bevoorregte geleentheid of privilegie as verweer by laster betref, “[t]he plaintiff may prove that, although the defendant had published the statement on a privileged occasion, he had overstepped the mark by having spoken animo iniuriandi in the sense of coloured intent”. Genoeg om te sê dat dit gevestigde reg is dat die aanwesigheid van onbehoorlike motief (“malice”), en nie animus iniuriandi nie, op die oorskryding van die perke van privilegie dui (sien Neethling’s Law of Personality 149; en Burchell The Law of Defamation in South Africa (1985) 250-252 en 258). Animus iniuriandi moet ten ene male nie met onbehoorlike motief vermeng word nie, soos wat Harms AP ongelukkig doen (sien Neethling’s Law of Personality 57-58 en 163 vn 55). Onaanvaarbare resultate van onregmatigheids- bewussyn as vereiste: nalatigheidsaanpreeklikheid 2 5 Boonop het die Hoogste Hof van Appèl in sowel Minister for Justice and Constitutional Development v Moleko (supra 63-64) as Rudolph v Minister of Safety and Security (supra 100), eers nadat die kwessie van onregmatigheid afgehandel is, die vraag na die aanwesigheid van “coloured intent” selfstandig ondersoek. In Minister for Justice and Constitutional Development v Moleko (supra 64, vgl Rudolph v Minister of Safety and Security supra 100) verklaar Van Heerden AR dat “[a]nimus iniuriandi includes not only the intention to injure, but also consciousness of wrongfulness”, en vervolg (aanhaling uit Neethling’s Law of Personality 181): “‘In this regard animus iniuriandi (intention) means that the defendant directed his will to prosecuting the plaintiff (and thus infringing his personality) in the awareness that reasonable grounds for the prosecution were (possibly) absent, in other words, that his conduct was (possibly) wrongful (consciousness of wrongfulness). It follows from this that the defendant will go free where reasonable grounds for the prosecution were lacking, but the defendant honestly believed that the plaintiff was guilty. In such a case the second element of dolus, namely of consciousness of wrongfulness, and therefore animus iniuriandi, will be lacking. His mistake therefore excludes the existence of animus iniuriandi.’ The defendant must thus not only have been aware of what he or she was doing in instituting or initiating the prosecution, but must at least have foreseen the possibility that he or she was acting wrongfully, but nevertheless continued to act, reckless as to the consequences of his or her conduct (dolus eventualis).” NOTES / AANTEKENINGE 711 So gesien, is Harms AP se obiter opvatting dat “coloured intent” deel vorm van die onregmatigheid by kwaadwillige vervolging, direk strydig met die korrekte benadering in Relyant, Moleko en Rudolph. Daar is al beslis dat growwe nalatigheid as aanspreeklikheidsvereiste vir kwaadwillige vervolging aanvaar moet word (Heyns v Venter supra 208-209), maar hierdie siening word nie deur die Hoogste Hof van Appèl onderskryf nie (Rudolph v Minister of Safety and Security supra 100; vgl Relyant Trading (Pty) Ltd v Shongwe supra 378; en Minister for Justice and Constitutional Development v Moleko supra 64). Nalatigheid en onregmatigheid 2 8 In die lig hiervan is dit vreemd dat Harms AP (par 38) dit as die geskikte geleentheid beskou “to revisit with the wisdom of hindsight the judgment in Bogoshi v Van Vuuren NO; Bogoshi v Director, Office for Serious Economic Offences (1996 1 SA 785 (HHA)) – soos reeds gesê, bedoel hy sekerlik National Media Ltd v Bogoshi (supra). Hy verduidelik: In die lig hiervan is dit vreemd dat Harms AP (par 38) dit as die geskikte geleentheid beskou “to revisit with the wisdom of hindsight the judgment in Bogoshi v Van Vuuren NO; Bogoshi v Director, Office for Serious Economic Offences (1996 1 SA 785 (HHA)) – soos reeds gesê, bedoel hy sekerlik National Media Ltd v Bogoshi (supra). Hy verduidelik: “The judgment [inter alia] dealt with the ... question of justification: the publication of a defamatory statement will be lawful if it was reasonable in the circumstances of the case. In other words the general criterion of reasonableness determines whether a defamatory publication was wrongful or not. ‘Reasonableness’ in this context must not be conflated with negligence. If justifiable, the question of fault cannot arise. I agree in this regard with Lewis JA [Mthembi-Mahanyele v Mail & Guardian Ltd 2004 6 SA 329 (HHA) par 47]: “The judgment [inter alia] dealt with the ... question of justification: the publication of a defamatory statement will be lawful if it was reasonable in the circumstances of the case. In other words the general criterion of reasonableness determines whether a defamatory publication was wrongful or not. ‘Reasonableness’ in this context must not be conflated with negligence. If justifiable, the question of fault cannot arise. I agree in this regard with Lewis JA [Mthembi-Mahanyele v Mail & Guardian Ltd 2004 6 SA 329 (HHA) par 47]: ‘However, fault need not be in issue at all if in the particular circumstances anterior inquiry shows that the publication is lawful because it is justifiable. Bogoshi indicates that the reasonableness of the publication might also justify it. In appropriate cases, a defendant should not be held liable where publication is justifiable in the circumstances – where the publisher reasonably believes that the information published is true. The publication in such circumstances is not unlawful. Political speech might, depending upon the context, be lawful even when false provided that its publication is reasonable. ... 2 7 Onaanvaarbare resultate van onregmatigheids- bewussyn as vereiste: nalatigheidsaanpreeklikheid Harms AP (par 37) toon vervolgens aan dat ’n suiwer Pandektistiese benadering, wat immer onregmatigheidsbewussyn verg, in die lasterreg tot onaanvaarbare resultate kan lei. Volgens hom kom dit ongerymd voor dat “a defendant who, for example, cannot establish truth and public benefit to justify defamation, can nevertheless escape liability by relying on a belief in 712 OBITER 2010 either the truth or public benefit”. Hierbenewens lê dit volgens die regter die ontwikkeling van hierdie deel van ons reg onder die Grondwet aan bande. Daarom is dit nie verbasend nie dat Van Dijkhorst R in Marais v Groenewald (supra 646) daarop ingestel was om die gemenereg te ontwikkel deur te beslis dat afwesigheid van onregmatigheidsbewussyn nie ’n verweer is nie as dit aan nalatigheid te wyte is – ’n standpunt wat ook in ander sake (sien ook National Media Ltd v Bogoshi (supra 1213-1214), aangehaal hierbo par 1) en deur skrywers voorgestaan word. Hierdie opvattings verdien in- stemming (sien nietemin hieronder), nie alleen omdat die toepassing van die suiwer benadering tot onbillike resultate kan lei nie (sien ook Van Rensburg en Neethling 1973 THRHR 308), maar ook omdat dit nalatigheids- aanspreeklikheid voorstaan wat die grondwetlike bedeling die beste sou dien (sien hierbo par 1; sien ook Neethling “The Right to Privacy, HIV-AIDS and Media Defendants” 2008 SALJ 43-45; en Neethling’s Law of Personality 58- 59). In Marais v Groenewald (supra 645) stel Van Dijkhorst R dit soos volg: “[D]ie vraag of die grondslag van nalatigheid in die lasterreg universele werking moet kry [is] oopgelaat in twee beslissings van ons Hoogste Hof. ’n Insiggewende oorsig van die gesag en literatuur oor die vraag is te vind in Neethling Persoonlikheidsreg 4de uitg para 4.2.3.2. Wat die lasterreg betref, stem ek saam met die geleerde skrywer se gevolgtrekking (vóór Bogoshi) dat nalatigheid as aanspreeklikheidsvereiste vir die actio iniuriarum erken moet word. Dit skep myns insiens ’n gesonde balans tussen die grondwetlik beskermde persoonlikheidsreg op die integriteit van ’n goeie naam en die reg op vryheid van spraak. Dit verhoed die met die regsgevoel botsende situasie dat ’n verweerder wat willens en wetens ’n ander se goeie naam skaad terwyl hy selfs grof nalatig in the waan verkeer dat wat hy doen regmatig is, skotvry bly.” Nalatigheid en onregmatigheid This is not a test for negligence: It determines whether, on grounds of policy, a defamatory statement should not be actionable because it is justifiably made in the circumstances.’ ‘However, fault need not be in issue at all if in the particular circumstances anterior inquiry shows that the publication is lawful because it is justifiable. Bogoshi indicates that the reasonableness of the publication might also justify it. In appropriate cases, a defendant should not be held liable where publication is justifiable in the circumstances – where the publisher reasonably believes that the information published is true. The publication in such circumstances is not unlawful. Political speech might, depending upon the context, be lawful even when false provided that its publication is reasonable. ... This is not a test for negligence: It determines whether, on grounds of policy, a defamatory statement should not be actionable because it is justifiably made in the circumstances.’ NOTES / AANTEKENINGE 713 It appears that on this analysis the discussion of negligence in Bogoshi might have complicated matters unnecessarily. Once it is found that the publication was unreasonable the next question should simply be whether it was published with the intent to injure.” Alhoewel hierdie dictum instemming verdien wat die onderskeid tussen onregmatigheid en nalatigheid aangaan (sien nietemin Neethling “The Protection of False Defamatory Publications by the Mass Media: Recent Developments in South Africa Against the Background of Australian, New Zealand and English Law” 2007 CILSA 121-122), kan nie daarmee akkoord gegaan word dat nalatigheid, minstens wat die media betref, uit die prentjie moet verdwyn en vervang moet word deur die “intention to injure” nie. Soos reeds uitgewys (hierbo par 1), is die nalatigheidsaanspreeklikheid van die media wat in Bogoshi beslag gekry het nie alleen in Mthembi-Mahanyele nie, maar ook, en dit is baie belangrik, deur die Konstitusionele Hof in Khumalo v Holomisa (supra 415-416) bekragtig. Daarom dra Harms AP se uitspraak met betrekking tot die media nie gesag nie. Die effek van die toepassing van die redelikheidmaatstaf vir onregmatig- heid ten einde te bepaal of laster geregverdig is, is volgens Harms AP (par 39) “that mistake or bona fides might in appropriate circumstances justify a defamatory statement (that is, if it was reasonable to have been made) and that it is accordingly not necessary to require coloured intent”. Nalatigheid en onregmatigheid Hy kom gevolglik tot die slotsom dat, “especially in view of precedent and the constitutional emphasis on the protection of personality rights, that the animus iniuriandi requirement generally does not require consciousness of wrongfulness (wederregtelikheidsbewussyn)”. Die opvatting dat ’n person se dwaling of bona fides verband kan hou met die redelikheid en daarom reg- verdiging of nie van sy optrede en bygevolg onder onregmatigheid tuisge- bring kan word, lyk na ’n netjiese oplossing van die sake waar beslis is dat dwaling net ’n verweer is as dit nie met nalatigheid gepaard gegaan het nie. Op die keper beskou, word die redelike persoon-toets vir nalatigheid (redelike voorsien- en voorkombaarheid) nie werklik hier toegepas nie maar eerder die redelike persoon as vergestalting van die redelikheidsmaatstaf vir onregmatigheid (sien Neethling en Potgieter Deliktereg 50 vn 76 en 318). Ook in National Media Ltd v Bogoshi (supra 1214) is Hefer AR van mening dat “[t]he indicated approach is intended to cater for ignorance and mistake at the level of lawfulness”. In hierdie verband is dit verblydend dat die Hoogste Hof van Appèl nie slegs ter wille van “dogmatiese suiwerheid” beslis het dat dwaling immer onregmatigheidsbewussyn, en daarom aan- spreeklikheid, uitskakel nie (sien Van Rensburg en Neethling 1973 THRHR 309). In die lig van wat hierbo (par 1) bevind is, is Harms AP se beroep op “precedent” as regverdiging vir sy besluit dat animus iniuriandi in die alge- meen nie onregmatigheidsbewussyn verg nie, nie korrek nie – die omgekeerde is eerder waar: onregmatigheidsbewussyn word vereis tensy beleids-oorwegings ’n afwyking regverdig. Waarmee wel heelhartig saam- gestem kan word, is dat die grondwetlike verskansing van persoonlikheids- regte versterk sal word deur die afskaffing van onregmatigheidsbewussyn. Hierdie versterking gaan egter nie ver genoeg nie. Daarom word aan die hand gedoen, soos hierbo gestel, dat nalatigheidsaanspreeklikheid in beginsel vir iniuria in die plek van animus iniuriandi (met of sonder 714 OBITER 2010 onregmatigheids-bewussyn) aanvaar behoort te word – die reikwydte van opset is immers veel kleiner as dié van nalatigheid (sien Knobel “Nalatige Persoonlikheid-skrenking” 2002 THRHR 31-32; en Neethling’s Law of Personality 58-59). 2 9 Laastens glo Harms AP (par 40) nie dat “jest excludes the intention to injure” nie – dit hou verband met motief, maar “if a joke is degrading the defendant’s motive does not matter”. Wat skerts as ’n verweer betref, is ek steeds nie oortuig dat as ’n grap (volgens die redelike omstander) lasterlik is, die verweerder nie onkunde ten opsigte van die bedoeling om te benadeel kan opper nie. Waarom dan “intention to injure” as ’n vereiste stel as die verweerder nie op enige wyse – ook dat hy ’n grap gemaak het – kan aantoon dat sodanige wilsgerigtheid, ook in die vorm van dolus eventualis, by hom ontbreek het? (Sien Neethling’s Law of Personality 165-166.) Gevolgtrekking Aangesien Le Roux v Dey oor laster buite om die media handel, is baie aspekte van die beslissing obiter en bind howe in die toekoms dus nie. Regters kan gevolglik steeds besin oor bevraagtekenbare kwessies wat op ander verskyningsvorms van iniuria betrekking het. Dit lê nie op my weg om elke punt van kritiek (of instemming) wat hierbo uitgespreek is, hier te herhaal nie. Daarom word net beklemtoon dat animus iniuriandi as vereiste vir iniuria in ons reg in beginsel sowel wilsgerigtheid as onregmatigheids- bewussyn as komponente verg. Daar kan egter weens beleidsoorwegings van onregmatigheidsbewussyn afgesien word. Dit het reeds gebeur met betrekking tot onregmatige vryheidsontneming, onregmatige beslaglegging op goed, die onregmatige inwerking op die persoonlikheidsgoedere van gevangenes en aanspreeklikheid van die media weens laster. Harms AP se teenoorgestelde obiter-siening dat animus iniuriandi in die algemeen nie onregmatigheidsbewussyn verg nie, word nie deur die oorwig van gesag gesteun nie. Al wat die hof in Le Roux v Dey dienooreenkomstig te doen gestaan het, was om te bepaal of daar beleidsoorwegings bestaan het wat ’n afwyking van die vereiste “coloured intent” by laster buite om die media regverdig; en hier kom dit voor of die feit dat die vereiste tot onbillike resultate kan lei, en boonop die ontwikkeling van hierdie deel van ons reg onder die Grondwet aan bande lê, wel sodanige regverdiging bied. Dit is net jammer dat die hof nie, soos in Marais v Groenewald supra, nalatigheids- aanspreeklikheid oorweeg het nie aangesien sodanige aanspreeklikheid die beskerming van die reg op die goeie naam as fundamentele reg veel meer as die (kleurlose) “intention to injure” wat die hof vereis het, sou bevorder het. J Neethling Universiteit van Suid-Afrika (UNISA)

https://obiter.mandela.ac.za/article/download/12335/17309

Afrikaans

489 489 NOTES/AANTEKENINGE 1 Die tegniek van “brain fingerprinting” oftewel breingolfafdrukke en “thermal imaging” is beide vorme van deskundige getuienis. Die omskrywing en die werking van hierdie tegnieke, die voor- en nadele verbonde aan hierdie tegnieke en die akkuraatheid van die tegnieke word bespreek. Die tegniek van breingolfafdrukke word met die poligraaftoets vergelyk en die aanvaarding van getuienis van hierdie tegniek word aan die hand van regspraak bespreek. Die verkryging van breingolfafdrukke 3 Dokter Farwell (Spun “Medical Detection of False Witness” 2002-04-02 18(4) Insight on the News 24-27; en Barillare 2006 Temple LR 975) het die tegniek in 1991 ontwikkel waardeur vasgestel kan word of sekere inligting in ’n individu se brein geberg is. (Hansen “Truth to Tell” 2004 American Bar Association Journal 90:18-19 18; Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 899 – “While the specific technique Farwell developed is relatively new, it builds upon well-established scientific principles that have been known since 1965; Knight “The Truth About Lying” 15 April 2004 Vol 428 692; en Barillare 2006 Temple LR 978 – “Although Dr Farwell’s MERMER technique is an extension of the P300 effect, it is relatively new in the scientific community, and very few scientists have had the opportunity to study and test the methodology.”) Moenssens omskryf die werking van die tegniek as volg, naamlik: “The technique is based on the principle that the brain is central to all human acts. It is not a method to solve crimes, but when a person commits a criminal act, the brain is planning, executing, and recording the events in which he is a participant. In so doing, the criminal will be in possession of certain knowledge of the crime which the innocent person typically would not have. It is the possession or lack of possession of the highly relevant knowledge that brain fingerprinting purportedly detects scientifically. The technique belongs to the field of cognitive psychophysiology. What is being tested is the involuntary response of the brain, in the form of involuntarily emitted waves, when information stored in the brain is recognized” (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 891). Elektrodes word aan die persoon se skedel en aan ’n elektroënkefalograaf (“EEG”) gekoppel wat breinaktiwiteit opneem en as ’n breingolfpatroon op ’n rekenaarskerm vertoon. (Barillare 2006 Temple LR 976 – “It is well known that between an electrode placed on the scalp surface directly over the brain and another electrode connected to a relatively (electrically) neutral part of the head (ie, remote from brain cells, such as the earlobe), an electrical voltage, varying as a function of time, exists.”) Hierna word ’n reeks woorde of prente aan die toetsling op ’n videomonitor getoon. Barillare (2006 Temple LR 972-973) omskryf breingolfafdrukke as volg: Barillare (2006 Temple LR 972-973) omskryf breingolfafdrukke as volg: “Brain fingerprinting determines objectively what information is or is not stored in a person’s brain by measuring brain wave responses to relevant words or images flashed on a computer screen.” Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke Reeds in 1875 het navorsers vasgestel dat die brein deur die uitstraling van elektriese impulse funksioneer (Moenssens “Brain Fingerprinting – Can it be used to Detect the Innocence of Persons Charged with a Crime?” 2002 University of Missouri at Kansas City LR 70:890-920 893). Breingolwe kon egter eers met die ontwikkeling van die elektroënkefalograaf (“EEG”) ondersoek word (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 893). Vandag het hierdie tegniek ’n belangrike hulpmiddel in misdaad- ondersoeke geword. Breingolfafdrukke word soms met die poligraaftoets vergelyk, aangesien dit dieselfde oogmerk as die poligraaf het, naamlik om die waarheid vas te stel (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 899). Hierdie persopsie is egter ’n wanopvatting, aangesien die tegniek van breingolfafdrukke geen ondervraging behels nie. (Barillare “As its next Witness, the State Calls … the Defendant: Brain Fingerprinting as ‘Testimonial’ under the Fifth Amendment” 2006 79 Temple LR 971 975 – “This technique does not require asking questions or receiving answers, nor does it rely on any of the suspect’s verbal statements, regardless of whether they are true or false.”) Moenssens meen dat die fisiologiese veranderinge wat by die individu intree, byvoorbeeld oormatige sweet of versnelde hartklop, as reaksie op sekere vrae tydens ’n poligraaftoets nie hier getoets word nie, maar wel die reaksie van die individu se brein in die vorm van wat hy noem “involuntarily emitted waves”. (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 899 – “Lie detector tests, or polygraphs, do not measure lying; they measure the fear of getting caught in a lie, by tracking things like heart rate, blood pressure and sweat, which are considered to be good reflections of anxiety levels. But not all nervous people are lying, and 490 OBITER 2008 some liars are adept at concealing their anxiety, making polygraphs too unreliable to be accepted as evidence in most courts.”) Die verkryging van breingolfafdrukke (Barillare 2006 Temple LR 976; en Hansen 2004 American Bar Association Journal 18 – “Fabiani, Karin and Donchin (1983) showed that if a list of words, consisting of rare, previously learned (ie meaningful) and frequent novel words were presented one at a time to a subject, the familiar, previously learned words but not the others, elicited a P300”.) Sommige van hierdie woorde of prente is slegs aan NOTES/AANTEKENINGE 491 polisiebeamptes en persone wat op ’n misdaadtoneel aanwesig was, bekend. Indien die moordwapen byvoorbeeld ’n vuurwapen was, sal die woorde “Luger, Remington” of “Uzi” op die skerm verskyn. Verskeie ander woorde wat irrelevant tot die misdaadondersoek is, sal ook op die rekenaarskerm vertoon word. Indien die verdagte van die moordwapen bewus is, sal die herkenning van die woord of afbeelding – soos byvoorbeeld ’n foto of skets van ’n Remingtonpistool of ’n verwysing na die fabrikaat van die vuurwapen – ’n breingolf veroorsaak wat deur die electrodes onderskep word. (Barillare 2006 Temple LR 975; en Knight 15 April 2004 Vol 428 693 – “The headband is connected to an electroencephalograph (EEG) amplified, which in turn feeds the brain wave pattern that is recorded into a computer. It is the computer that does the analysis on the basis of an analytical programme devised and patented by Dr Farwell. The computer also provides a graphic printout of the wave pattern analyzed”.) Barillare (2006 Temple LR 975) merk in hierdie verband as volg op: “The brain does all the talking, whether the suspect likes it or not.” Volgens Moenssens stel ondersoekers van breingolfafdrukke ondersoek in na wat genoem word, “event-related brain potentials” (2002 University of Missouri at Kansas City LR 896 – “ERP is a scientific term that describes the electrical wave form emitted by the brain after it has absorbed an external event. An ERP measurement is the recognition of specific patterns of electrical brain activity in a subject that are indicative that certain cognitive brain activities occurred when the person was exposed to a stimulus in the form of an image or a concept expressed in words.”). Die verkryging van breingolfafdrukke Indien ’n persoon inligting wat aan hom bekend is hoor of waarneem, reageer die brein outomaties deur ’n spesifieke “ERP” te produseer wat as die “Memory and Encoding Related Multifaceted Electroencephalographic Response (MERMER)” bekend staan (Barillare 2006 Temple LR 975 – “When presented with details of the crime, the memory centres of a guilty person’s brain are stimulated and involuntarily emit a MERMER an, ‘ah ha’ response or spark of recognition in the brain.”). Dit is dan juis hierdie “MERMER” wat deur middle van breingolfafdrukke opgespoor word wat aandui watter spesifieke inligting in ’n persoon se geheue vasgelê is (Barillare 2006 Temple LR 976). Indien ’n persoon met onbekende inligting gekonfronteer word, sal die brein dit nie herken nie en sal geen “MERMER” geproduseer word nie (Barillare 2006 Temple LR 975). Die verskillende stimuli, naamlik die woorde of ’n afbeelding van die moordwapen waaraan ’n persoon tydens so ’n ondersoek blootgestel word, word gewoonlik in drie groepe verdeel. Hierdie groepe is die sogenaamde “targets, irrelevants” en “probes” (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 896). ’n “Target” verwys gewoonlik na ’n bekende landmerk soos byvoorbeeld die Eiffeltoring wat deur die meeste mense herken sal word (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 896; en Barillare 2006 Temple LR 976). OBITER 2008 492 Moenssens (2002 University of Missouri at Kansas City LR 896) omskryf die “irrelevants” as woorde wat hoegenaamd geen verwantskap met die misdaad het nie (Barillare 2006 Temple LR 976 – “irrelevants will not produce a MERMER in an innocent person even though he may consider the information plausibly related to the crime”.). “Probes” verwys na woorde of prente wat direk verband met die misdaad hou of relevant tot die misdaad is (Barillare 2006 Temple LR 976). ’n Onskuldige persoon wat geen kennis van die misdaad dra nie, sal nie die verwantskap tussen die “probe” en die misdaad kan bepaal nie. Vir so ’n persoon sal die “probe” nie van die ander irrelevante woorde of prente onderskei kan word nie en sal geen “MERMER” produseer word nie. ’n Skuldige persoon, darenteen, sal die “probe” dadelik erken en ’n “MERMER” sal geproduseer word (Barillare 2006 Temple LR 977). Aanvaarding van breingolfafdrukke in die Verenigde State van Amerika Vervolgens sal daar ondersoek ingestel word na die aanvaarding van breingolfafdrukke deur die howe. Moenssens (2002 University of Missouri at Kansas City LR 902) is van mening dat hierdie tegniek van breingolfafdrukke nie daartoe in staat is om die skuld of onskuld van ’n persoon vas te stel nie: “Dr Farwell readily admits that his technique cannot establish guilt or innocence.” Barillare (2006 Temple LR 979 – “Brainfingerprinting provides scientific data and conclusions that are merely pieces of evidence for juries to evaluate, weigh, and consider in reaching conclusions of fact and law.”) meen dat hierdie tegniek wel wetenskaplike data en gevolgtrekkings verskaf, maar dat die evaluering en die waarde daarvan steeds deur die howe bepaal moet word. Die hof moet oor die skuld of onskuld van ’n persoon beslis (Hansen 2004 American Bar Association Journal 18). Moenssens (2002 University of Missouri at Kansas City LR 902 – “it measures whether certain relevant knowledge exists in the subject’s brain. If critical knowledge of facts is found to exist in the brain of a subject, brain fingerprinting does not measure how or what time the subject acquired the knowledge”.) meen dat dit ’n tegniek is wat bloot vasstel of sekere relevante inligting in die individu se brein/geheue geberg is of nie. Dit wil verder voorkom dat hierdie tegniek nie aan die vereistes vir die toelaatbaarheid van deskundige getuienis soos wat in die saak van Daubert v Merrell Dow Pharmaceuticals Inc (509 US 579, 593 (1993)) uiteengesit is, voldoen nie (Barillare 2006 Temple LR 978). Hierdie vereistes is die volgende (Barillare 2006 Temple LR 978): Whether the technique is capable of empirical testing • Whether the technique has been the subject of peer review and publication. • The technique’s error rate. NOTES/AANTEKENINGE 493 • The technique’s general acceptance in its scientific community.” In November 2000 is hierdie tipe getuienis vir die eerste keer deur die howe in die Verenigde State van Amerika toegelaat. Dit was in die beslissing van Harrington v Iowa (No. PCCV 073247; Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 892; and Barillare 2006 Temple LR 972). Die beskuldigde is op 4 Augustus 1978 skuldig bevind aan die moord op John Schweer, ’n polisiebeampte van Iowa (Barillare 2006 Temple LR 972). Nadat hy vyf-en-twintig jaar gevangenisstraf uitgedien het, het die nuwe tegniek van breingolfafdrukke tot sy vrylating in 2003 gelei. Akkuraatheid van breingolfafdrukke Barillare (2006 Temple LR 998) en Rosenfeld, Soskins, Bosh en Ryan (“Simple, Effective Countermeasures to P300-based Tests of Detection of Concealed Information” 2004 41(2) Psychophysiology 205) is van mening dat hierdie tegniek nie gemanipuleer kan word nie omdat dit nie van ’n eksamineerder se ondervraging afhanklik is nie. Aanvaarding van breingolfafdrukke in die Verenigde State van Amerika (Barillare 2006 Temple LR 973 – “Terry Harrington’s Brain Fingerprinting exam showed with a 99.9% statistical confidence level that records stored in his brain did not match the significant detail of the crime but were consistent with his alibi. Although a new trial was ordered, the State of Iowa elected not to retry Harrington, and he was released from prison after serving almost twenty-five years.) Die rede vir die toelating van hierdie getuienis was dat breingolfafdrukke op die aanvaarde P300-tegniek (Spun 2002-04- 02 18(4) Insight on the News 27 – Die P300 word as volg omskryf: “When one is exposed to something that already is stored in memory, the brain emits an electrical response called a P300 wave. This phenomenon occurs approximately 300 milliseconds after a meaningful stimulus. The “p” stands for positive voltage. Electrodes on the parietal zero (the top of the back of the head) record this activity.”) gebaseer was, wat aan die howe se vereistes vir betroubaarheid en geloofwaardigheid voldoen het (Barillare 2006 Temple LR 979). Hierdie beslissing is nie bindend op alle howe nie, maar Barillare (2006 Temple LR 979) en Moenssens (2002 University of Missouri at Kansas City LR 916 – “Since the offer of proof was in a non-jury hearing on a Post Conviction Petition, the decision is not binding on any court.”) is van mening dat dit net ’n kwessie van tyd is alvorens hierdie getuienis in al die howe van die Verenigde State van Amerika toegelaat sal word. 7 Nadele van breingolfafdrukke Barillare (2006 Temple LR 977) meen dat daar verskeie nadele aan die tegniek van breingolfafdrukke verbonde is: “For all of its precision and groundbreaking potential, there are still major drawbacks to brain fingerprinting.” Alhoewel die tegniek van breingolfafdrukke kan vasstel of ’n persoon kennis van sekere inligting dra, kan dit nie die rede vasstel hoekom of waarom ’n persoon kennis van die inligting dra nie (Barillare 2006 Temple LR 977). ’n Persoon kon hierdie inligting rakende ’n misdryf op verskeie maniere, byvoorbeeld in die media of op die internet, bekom het. Dit is juis om hierdie rede dat die keuse en opstel van die “probes” en die “targets” so ’n belangrike rol tydens die neem van breingolfafdrukke speel (Barillare 2006 Temple LR 977). Hansen is van mening dat hierdie ’n tydsame proses is, wat deeglike ondersoek verg. (Hansen 2004 American Bar Association Journal 19 – “Perhaps the greatest impediment to widespread use is that success with the technique depends on a cumbersome and time-consuming pre- examination investigation to discover what suitable auditory or visual stimuli might exist upon which the technique’s success depends.”) Spun (2002-04-02 18(4) Insight on the News 28) het die probleme verbonde aan hierdie tegniek as volg opgesom: “An investigator, not science, makes the decision.” Barillare (2006 Temple LR 976) is van mening dat breingolfafdrukke aan verskeie etiese en grondwetlike vraagstukke sal moet beantwoord alvorens dit deur die howe as getuienis aanvaar sal word. Een so ’n problem kan ontstaan indien ’n beskuldigde verplig word om hom aan breingolfafdrukke te onderwerp. ’n Verdere vraag is of die verpligting van ’n beskuldigde om hom aan breingolfafdrukke te onderwerp, ’n skending van die privilegie teen selfinkriminasie daarstel. Barillare (2006 Temple LR 974 – “For example, when the police arrest a suspect and force him to submit to a Brain Fingerprinting exam against his will, does that qualify as compelling a person to be a witness against himself?”) Hierdie privilegie kan as volg opgesom word (Barillare 2006 Temple LR 980 en 988): “The primary purpose of this privilege is to prohibit the compelled extraction of incriminating statements from the accused in order to subject them to criminal penalties. Torture, threats of punishment, or an inquisitor’s oath should not be used to compel an accused to provide evidence to accuse or convict him. die misdaad te wees (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 903). die misdaad te wees (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 903). ’n Vergelyking tussen die poligraaftoets en breingolfafdrukke 6 Die poligraaf is ’n relatief goedkoper instrument as dié wat gebruik word in die neem van breingolfafdrukke (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 900). Die persoon wat die tegniek van breingolfafdrukke toepas, behoort ’n ondersoekbeampte met genoegsame inligting rakende 494 OBITER 2008 die misdaad te wees (Moenssens 2002 University of Missouri at Kansas City LR 903). Suid-Afrika 9 In Suid-Afrika is geen regspraak, wetgewing of ander gesag wat met die verkryging en aanbieding van breingolfafdrukke handel nie. Hierdie tegniek verskil van die tegniek wat psigiaters gebruik ter vasstelling van geestesgesondheid. 10 7 Nadele van breingolfafdrukke Although Brain Fingerprinting appears directed at obtaining physical evidence, it actually elicits testimonial psychological responses that force a suspect to reveal the contents of his mind and involuntarily disclose incriminating information.” NOTES/AANTEKENINGE 495 In die beslissing van United States v Wade (388 US 218 (1967); en Barillare 2006 Temple LR 984) het die hof bevind dat die beskuldige wel verplig kon word om deel van ’n uitkenningsparade te wees. Hy kan ook verplig word om ’n reël te lees ten einde die getuie in staat te stel om na sy stem te luister en sodoende die beskuldigde te identifiseer (Barillare 2006 Temple LR 984). Breingolfafdrukke kan ook die individu se privaatheid skend aangesien ’n persoon nie beheer het oor die reaksie van sy brein wanneer hy met woorde of prente op ’n videomonitor gekonfronteer word nie (Barillare 2006 Temple LR 998). Indien ’n persoon egter tot breingolfafdrukke sou toestem, sal daar geen sprake van ’n skending van die reg op privaatheid wees nie (Barillare 2006 Temple LR 1002). Voordele van breingolfafdrukke 8 Hierdie tegniek het verskeie voordele vir die strafregstelsel. Een van hierdie voordele is dat dit nie soos by die geval van DNS-toetsing ’n bloedmonster wat ontleed moet word, vereis nie. Dit is dus nie nodig om ’n misdaadtoneel vir bewysstukke of moontlike leidrade te fynkam nie. Verder het dit die voordeel dat geen bloedmonster vernietig of gekontamineer kan word by die verkryging van breingolfafdrukke nie. Hierdie tegniek het verskeie voordele vir die strafregstelsel. Een van hierdie voordele is dat dit nie soos by die geval van DNS-toetsing ’n bloedmonster wat ontleed moet word, vereis nie. Dit is dus nie nodig om ’n misdaadtoneel vir bewysstukke of moontlike leidrade te fynkam nie. Verder het dit die voordeel dat geen bloedmonster vernietig of gekontamineer kan word by die verkryging van breingolfafdrukke nie. DNS-toetsing is ook nie by elke misdaad wat gepleeg word moontlik nie, terwyl die tegniek van breingolfafdrukke op alle verdagtes uitgevoer kan word. Barillare (2006 Temple LR 1002) som die voordele van hierdie tegniek as volg op: “It only requires the mind of the accused or the minds of key witnesses or other suspects.” Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” Die tegniek van “thermal imaging” word vervolgens bespreek deur te verwys na die omskrywing en werking van dié tegniek. Die voor- en nadele wat met hierdie tegniek geassosieer word, word ook bespreek. Die gebruike en akkuraatheid van die tegniek van “thermal imaging” word bespreek aan die hand van die aanvaarding van getuienis rakende “thermal imaging” deur die howe. 496 OBITER 2008 Die betroubaarheid van die poligraaf is in die afgelope dekade bevraagteken. (Knight 15 April 2004 Vol 428 692-694 – Dit is juis vanweë die onsekerheid rakende die betroubaarheid van die poligraaf dat die Amerikaanse kernwapenlaboratorium die gebruik van die poligraaf vanaf 20 000 tot 4 500 verminder het.) Hierdie faktor, asook die feit dat die poligraaf spesifieke verandering in die menslike liggaam (soos byvoorbeeld asemhaling, bloeddruk asook die afskeiding van sweet) monitor, sekuriteits- organisasies genoodsaak om alternatiewe metodes te volg. Alhoewel die gepaardgaande stres tydens die vertel van ’n leuen ’n effek kan hê op byvoorbeeld ’n persoon se hartklop, bloeddruk of asemhaling bestaan die moontlikheid egter ook dat sekere omstandighede (soos byvoorbeeld om verkeerdelik ’n verdagte by die pleeg van ’n misdaad te wees of om aan ’n apparaat gekoppel te wees) dieselfde effek kan hê en wat geensins verband hou met leuenvertelling nie. “Thermal imaging” is egter nog ’n onbekende tegniek: “Thermal imaging” is egter nog ’n onbekende tegniek: “Thermal imaging devices (TIDs) are uncommon, and many people are still unaware of their existence” (Kelley “Excuse me, but your House is Leaking: Thermal Imaging Devices and Fourth Amendment Protection” 2000 28(1) American Journal of Criminal Law 157 166). “Thermal imaging” kan in twee groepe verdeel word. Hierdie twee groepe kan as volg omskryf word (Kleppetsch “In the Wake of Kyllo v United States: The Future of Thermal Imaging Cameras” 2003 36(2) The John Marshall LR 507-529, 528): • “Society has recognized a need to control the manufacture, distribution and possession of illegal drugs. One of the methods to control this problem is by eliminating drug-growing operations. However, marijuana growers began to move their operations inside buildings in response to the effective elimination of outdoor growing operations by law enforcement officials. Although there are other tools available to law enforcement officials, the thermal imaging camera provided an excellent weapon in detecting indoor marijuana-growing operations. Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” • “Thermal imaging” maak veral gebruik van hoë-definisie “thermal imaging” van die gesig van die individu deurdat dit ’n outomatiese analise van die verandering van bloedvloei na sekere areas in die gesig kan bepaal (Dery “Lying Eyes: Constitutional Implications of New Thermal Imaging Lie Detection Technology” 2004 32(2) American Journal of Criminal Law 217 218). Dit is gebaseer op die feit dat, indien ’n persoon dalk verras word of indien so ’n persoon sou skrik, dit ’n sogenaamde “specific facial thermal signature” tot gevolg kan hê (Dery 2004 32(2) American Journal of Criminal Law 218). As deel van die skokreaksie vind daar ’n onmiddellike “warming around the eyes” plaas (Dery 2004 32(2) American Journal of Criminal Law 218). Dit is derhalwe ’n warm gloed wat die persoon in die area van die oë ervaar. “Thermal imaging” verskil van poligrafie in dié opsig dat geen bloeddruk- en respiratoriese toetsing plaasvind nie. Die pols word ook nie gemeet nie. NOTES/AANTEKENINGE 497 “High-definition thermal imaging of the face is therefore a promising technology that should allow psychological response to be detected and analysed rapidly and without physical contact, in the absence of trained staff and in a variety of different situations (Dery 2004 32(2) American Journal of Criminal Law 218). Die akkuraatheid van hierdie tegniek is vergelykbaar met dié van die poligraaf (Pavlidis, Eberhardt en Levine “Seeing Through the Face of Deception” 1 March 2002 Vol 415 Nature 35; en Knight 15 April 2004 Vol 428 694). Die tegniek is voordelig omdat daar geen persone met vaardigheid of fisiese kontak vereis word vir toepassing daarvan nie. Pavlidis et al (1 March 2002 Vol 415 Nature 35) is van mening dat die poligraaf nie ’n praktiese hulpmiddel is in gevalle waar “mass screening” noodsaaklik is nie, juis vanweë die feit dat instrumente aan individue gekoppel moet word vir etlike minute en dat die analisering en die interpretasie van sulke data tydrowend kan wees. Volgens Kleppetsch is ’n “thermal imaging camera” ’n toestel wat enige hitte wat vanuit ’n gebou uitgestraal word, kan opspoor. Nadat hierdie toestel die hitte opgespoor het, sal hierdie hitte-energie op ’n skerm vertoon word. (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 507 – “After the device collects the heat emissions, it displays the identified heat energy onto a screen represented by a color on a predetermined scale. Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” Volgens Dery (2004 32(2) American Journal of Criminal Law 220 – “Unlike conventional polygraphs, the thermal imaging camera can be used for automated, high-throughput screening to identify individuals intending to perform acts of terrorism”) kan hierdie tegniek ook aangewend word om individue te identifiseer wat moontlik by terrorisme betrokke is. Kleppetsch (2003 36(2) The John Marshall LR 525) het die belangrikste gebruik van “thermal imaging” as volg opgesom: “Thermal imaging can continue to serve as a useful tool to law enforcement agencies while respecting the privacy of individuals within the home.” Volgens Kleppetsch (2003 36(2) The John Marshall LR 514; en Kelley 2000 28(1) American Journal of Criminal Law 158-159 – “Additionally, TIDs are unable to discern the source of the heat”) moet die “thermal image” se waarnemings saans uitgevoer word, aangesien sonwarmte (“solar heat”) ’n invloed op die resultate kan hê. In die saak van Kyllo v United States (533 US 27 (2001) http://www.law.cornell.edu.supct/pdf/998508P.ZO 2005-05-23) was die regsvraag of die gebruik van “thermal imaging”-kameras wat op ’n privaat- woning gerig was ten einde vas te stel of daar hitte van ’n bepaalde graad uit die woning vrygestel word, wel neerkom op ’n deursoeking. Die feite ten opsigte van bogenoemde is kortliks die volgende: in 1991 is vermoed dat marijuana in die woning van ene Danny Kyllo gekweek word (Brill “Kyllo v United States: Is the Court’s Bright-line Rue on Thermal Imaging written in Disappearing Ink?” 2003 56(2) Arkansas LR 431 433). Indien marijuana binnenshuis gekweek word, word ’n hoë-intensiteit lamp benodig (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 514). Ten einde te bepaal of daar hitte van ’n bepaalde graad van Kyllo se woning vrygestel word, is daar op 16 Januarie 1992 van die “Agema Thermovision 210”, wat ’n “thermal imager” is, gebruik gemaak (Brill 2003 56(2) Arkansas LR 433 – “After using the thermal imager, Haas surmised that there was extensive heat loss emanating from one of the walls and from the roof over the garage”). “Thermal imagers” word gebruik om infrarooiradiasie, wat nie met die blote oog waargeneem kan word nie, vas te stel. Hierdie “imager” sal dan die radiasie omskakel na beelde wat op die hoeveelheid hitte wat vrygestel word, gebaseer is. Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” These cameras use a ‘gray scale’ to measure the heat”; en Hale “United States v Ford {34 F. 3d 992 (11th Cir. 1994)}: The Eleventh Circuit Permits Unrestricted Police Use of Thermal Surveillance on Private Property Without a Warrant” 1995 29 Georgia LR 819 – “Thermal imagers detect heat from a targeted object as frequencies within the infrared spectrum and display the heat as an image on a screen. They do not project beams or otherwise physically penetrate the objects targeted”.) Kelley (2000 28(1) American Journal of Criminal Law 157-158) omskryf “thermal imaging devices (‘TIDs’)” as volg: “In a nutshell, a TID works as follows: Infrared is emitted by every object above absolute zero (-273oC). The amount to which an object will emit infrared radiation is partly governed by the temperature of the object. This infrared radiation can be detected using a thermal imager which can then produce a pictorial representation of the object … Most thermal imagers produce a video output in which white indicates areas of maximum radiated energy whilst black indicates areas of lower radiation. Most cameras have the facility to invert this video so that black relates to maximum radiation and vice versa … The original black/white signal contains the maximum amount of information, certainly more than the eye can distinguish. However, in order to ease general interpretation and facilitate subsequent presentation, the thermal image can be artificially colorised. This is achieved by allocating desired colours to block of grey levels to produce the familiar colorised images.” Hierdie tegnologie is in die verlede deur die Amerikaanse weermag ingespan om die vyand tydens aanvalle op te spoor (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 512; en Hale 1995 29 Georgia LR 821). Vandag gebruik die “Drug Enforcement Agency (‘DEA’)” hierdie tegniek om 498 OBITER 2008 onwettige dwelmverbouing uit te roei (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 512). Wettoepassingsagentskappe maak ook van hierdie tegniek gebruik om vermiste persone op te spoor asook om verdagtes in die donker op te spoor (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 512). Brandweermanne gebruik ook hierdie tegniek om persone wat in ’n brand vasgevang is, op te spoor asook om te bepaal of ’n brand steeds in ’n bepaalde omgewing woed/smeul (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 512). Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” So word swart geïnterpreteer as koud, wit as warm en grys as ’n mengsel van die twee uiterstes (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 511-512 – “Using this scale, the display screen shows hot objects as white and colder objects as various shades of gray or black”). Derhalwe kan die “imager” as ’n videokamera beskou word wat hittebeelde NOTES/AANTEKENINGE 499 afneem/op band vaslê. Dit is egter nie daartoe in staat om die werklike temperature te bepaal nie (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 511-512). Nadat die woning geskandeer is, is gevind dat die motorhuis se dak asook een van die huis se mure betreklik warmer as die res van die woning was. Nadat inligting van informante ondersoek en die uitslae van die “thermal imaging” aan die hof voorgehou is, is ’n beslagleggingsbevel deur die hof gelas. Daar is op ongeveer 100 plante beslag gelê (Brill 2003 56(2) Arkansas LR 434). Die “Federal Court of Appeals” het egter die saak uitgestel om die geldigheid van “thermal imaging” te ondersoek. Die hof het bevind dat die “Agema 210” (die apparaat wat gebruik is), ’n apparaat is wat geen strale uitstraal of enige beweging of aktiwiteit in ’n struktuur/woning toon nie, maar wel ’n beeld vorm van die hitte wat uitgestraal word van die buitekant van die woning af en nie daartoe in staat is om deur mure of vensters enige gesprekke van mense of menslike aktiwiteite te kan waarneem nie. Derhalwe is daar geen skending van die privaatheid van individue nie. Kleppetsch (2003 36(2) The John Marshall LR 508) noem hierdie tegnologie wat deur wetstoepassers gebruik word “thermal imaging cameras” of “Forward Looking Infrared Devices (‘FLIR’)”. Hy omskryf die werking van hierdie kameras as volg (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 508): “These devices detect heat escaping from buildings by converting the heat into a visible image.” In die saak van United States v Ford (34 F. 3d 992 (1994)) was die feite kortliks die volgende: gedurende Mei 1991 het die “Florida Department of Law Enforcement” ondersoek ingestel nadat hul klagtes ontvang het dat Ford moontlik marijuana in sy mobiele huis gekweek het. “• First, thermal imagers do not penetrate walls or windows and do not reveal specific human activities inside a structure. Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” Die polisie het hierna ’n “Videotherm 91” (Hale 1995 29 Georgia LR 819 – “Videotherm 91 heat detector that detects minute differences in temperature on the surface of objects and displays that information visually”) gebruik in hul ondersoek en bevind dat daar ’n groot hoeveelheid hitte onder die mobiele huis uitgestraal word wat kon dui op die binnenshuise verbouding van marijuana (Hale 1995 29 Georgia LR 819 – “The officer found that the excessive heat was consistent with other indoor growing operations because the bright lights needed for growing indoors emit a great deal of heat”). Nadat die ondersoekspan die “Videotherm”-waarnemings verkry het, het hul op Ford se huis toegeslaan en vierhonderd marijuana-plante is gekonfiskeer (Hale 1995 29 Georgia LR 823). Ford is gevolglik skuldig bevind aan die besit van verbode middels (Hale 1995 29 Georgia LR 824). Hy het teen sy skuldigbevinding geappelleer en sy appèl gebaseer op die feit dat sy reg op privaatheid deur hierdie deursoeking geskend is. Die appèl het misluk en die hof het as volg bevind (Hale 1995 29 Georgia LR 835): 500 OBITER 2008 • Second, although the Videotherm can detect minute differences in temperature, as used here it only revealed information in gross detail. • Second, although the Videotherm can detect minute differences in temperature, as used here it only revealed information in gross detail. te pe atu e, as used e e t o y e ea ed o at o g oss deta • Third, the Videotherm did not reveal information that was personal in nature.” p , y g • Third, the Videotherm did not reveal information that was personal in nature.” Met inagneming van die regspraak van die Amerikaanse howe hierbo bespreek, kan die vraag tereg gevra word of die aanwending van die tegniek van “thermal imaging” in Suid-Afrika sou neerkom op ’n skending van die grondwetlike reg op privaatheid. Omskrywing van die tegniek van breingolf- afdrukke en “thermal imaging” Artikel 14 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 bepaal die volgende: “Elkeen het die reg op privaatheid, waarby inbegrepe is die reg dat (a) hul persoon of woning nie deursoek word nie; (b) hul eiendom nie deursoek word nie; (c) daar nie op hul besittings beslag gelê word nie; of (d) daar nie op die privaatheid van hul kommunikasies inbreuk gemaak word nie.” (d) daar nie op die privaatheid van hul kommunikasies inbreuk gemaak word nie.” Kleppetsch (2003 36(2) The John Marshall LR 524) is van mening dat hierdie tegniek nie ’n skending is van ’n individu se reg op privaatheid nie, aangesien die kamera nie daartoe in staat is om in die betrokke vertrekke van ’n gebou foto’s te neem nie. Die inligting wat deur die kamera versamel word, is bloot ’n weergawe van die hitte wat die gebou uitstraal (Kleppetsch 2003 36(2) The John Marshall LR 524; en Hale 1995 29 Georgia LR 831 – “The courts compared the heat escaping from a structure to the odor of drugs escaping the container in which they lie. Similar to a dog trained in picking up the escaping scent of narcotics, a thermal imaging camera reads the heat escaping from a building. Like canine sniffs, thermal imaging cameras ensure that privacy is not violated because the camera does not reveal intimate details of the activities within the home”). Dery (2004 32(2) American Journal of Criminal Law 220) is van mening dat hierdie tegniek verskeie voordele bo die poligraaf het as ’n hulpmiddel vir wetstoepassers in misdaadbekamping. Die tegniek vereis nie opgeleide personeel soos wat die geval by poligraaftoetse is nie (Dery 2004 32(2) American Journal of Criminal Law 220). Dit vereis ook geen fisiese kontak met die persoon van wie die “thermal image” geneem word nie (Dery 2004 32(2) American Journal of Criminal Law 220). Samevatting 11 Uit die bogemoede blyk dit dat die tegniek van breingolfafdrukke ’n relatief onbekende tegniek is. Daar is min wetenskaplik-erkende uitkomste oor hierdie tegniek en gevolglik kan die waarde daarvan vir die strafregstelsel nog nie bepaal word nie. Die voordele wat aan hierdie tegniek verbonde is, is egter genoegsaam om wetstoepassers te oorreed om dit as hulpmiddel in misdaadondersoeke aan te wend. Daar is tans geen wetgewing, gesag of akademiese publikasies in Suid- Afrika waarin hierdie tegniek van “thermal imaging” aangespreek word nie. Uit die bogenoemde ondersoek blyk dit wel dat die Verenigde State van NOTES/AANTEKENINGE 501 Amerika reeds ’n geruime tyd van hierdie tegniek gebruik maak. Verskeie voor- en nadele is reeds geïdentifiseer. Die voordele sluit in dat die tegniek geen opgeleide personeel vereis nie, terwyl een van die nadele die moontlike skending van individue se reg op privaatheid insluit. Dr Izette Knoetze Navorsingsgenoot: Eenheid vir Arbeids- en Sosiale Sekerheidsreg Regsfakulteit, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth Dr Izette Knoetze Navorsingsgenoot: Eenheid vir Arbeids- en Sosiale Sekerheidsreg Regsfakulteit, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth

https://obiter.mandela.ac.za/article/download/12625/17572