text
stringlengths 2.42k
61.9k
| target
stringlengths 138
2.93k
|
|---|---|
ՉՃԱՆԱՉՎԱԾ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕԴԱՅԻՆՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԱՐԴԻՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՉճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացումը միջազգային իրավունքի արդի հիմնախնդիրներից է։
Միջազգայինիրավունքի ոգուն համապատասխան հռչակագրային տեսությունը սահմանում է, որ այլ պետությունների կողմից ճանաչումը միջազգային իրավունքիսուբյեկտին որևէ հատկություններ չի հաղորդում, այլ ընդամենը հռչակում էնրա՝ միջազգային իրավասուբյեկտության համար անհրաժեշտ հատկանիշների առկայությունը և դրա հիման վրա հարաբերություններ հաստատելու պատրաստակամությունը։
Այս տեսանկյունից քննարկման առարկա է դառնում այնհիմնահարցը, թե պետության չճանաչված լինելու հանգամանքն ինչքանով կարող է ազդել այդ պետության բնակչության հիմնարար իրավունքների, այդթվում՝ ազատ տեղաշարժման իրավունքի արդյունավետ իրականացման վրա։
Չճանաչված պետության օդանավակայանի վերագործարկումը պետության ինքնիշխան իրավունքն է և հետապնդում է բացառապես քաղաքացիական ու մարդասիրական նպատակներ, ներառյալ մարդու այնպիսի հիմնարարիրավունքի իրացումը, ինչպիսինն է տեղաշարժի ազատությունը, որի խոչընդոտումը հանգեցնում է 1948 թ. «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում», «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» 1966 թ.միջազգային դաշնագրում և առանցքային միջազգային այլ համաձայնագրերում ամրագրված մարդու մյուս հիմնարար իրավունքների խախտմանը1։
«Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյիկոնվենցիան (այսուհետ՝ նաև Կոնվենցիա) պարտադրում է, որպեսզի օդանավերը ունենան միայն այն պետության քաղաքացիությունը, որտեղ օդանավըգրանցված է։
Ապօրինի է համարվում օդանավի երկակի գրանցումը։
Այս նորմերը սահմանում են օդանավի անմիջական իրավաբանական կապը այն պետության հետ, որտեղ այն գրանցված է2։
Այս կերպ միջազգային քաղաքացիական ավիացիան անմիջականորեն ասոցացվում է օդանավի հետ, որը պետու1 Տե´ս Д. И. Фельдман, М. М. Аваков, Международное Право, Москва, 1981, էջ 5-11։
2 Տե´ս В. Д. Бордунов, Международное Воздушное Право, Москва, 2007, էջ 115։
թյունների կողմից լիազորված է իրականացնել միջազգային թռիչքներ ներպետական օրենքների հիման վրա։
3Այսինքն՝ չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման համար անհրաժեշտ նախապայման է օդանավի գրանցման առկայությունը։
Այս խնդիրը լուծելի է չճանաչված պետությանը պատկանող օդանավիգրանցումը Կոնվենցիայի անդամ հանդիսացող պետության անվամբ կատարելու եղանակով։
Չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման համար անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ հաջորդ կարևորագույն գործոնին՝ չճանաչված պետության կողմից Կոնվենցիային միանալու հնարավորության քննարկմանը։
4Կոնվենցիայի 92-րդ հոդվածի համաձայն` սույն Կոնվենցիային միանալըբաց է Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ պետությունների,դրանց հետ կապված պետությունների և համաշխարհային հակամարտության մեջ չեզոք դիրք ընդունած պետությունների համար։
Միացումը կատարվում է՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կառավարությանը ծանուցում ուղղելով և ուժի մեջ է մտնում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կառավարության կողմից այդ ծանուցումն ստանալուց հետո՝ երեսուներորդ օրը, ինչի մասին վերջինս տեղեկացնում է պայմանավորվող բոլոր պետություններին։
5Հարկ ենք համարում անդրադառնալ վերոնշյալ հոդվածում հիշատակվածԿոնվենցիայի «անդամ պետությունների հետ կապված պետությունների»հասկացության վերլուծությանը Կոնվենցիային ԼՂՀ անդամակցության տեսանկյունից։
Գտնում ենք, որ Կոնվենցիայի` ՄԱԿ-ի անդամ հանդիսացող պետությանհետ այլ, այդ թվում՝ չճանաչված պետության կապվածության չափանիշներկարող են լինել աշխարհագրական դիրքը, բնակչության ազգային և էթնիկական կազմը, լեզուն, կրոնական հավատալիքները, իրավական, առևտրատնտեսական, հոգևոր-մշակութային կապերը, ռազմական փոխօգնությունը և այլն։
Մեր կարծիքով՝ ԼՂՀ-ն՝ որպես ՀՀ-ին կապված պետություն համարելու վերոգրյալ չափանիշներ են՝ քաղաքացիների ազատ շրջանառություն՝ առանցսահմանային անցակետերի, բնակչության ճնշող մեծամասնության հայ լինելուհանգամանքի,նույն՝քրիստոնեական, առաքելական կրոնը, բազմաթիվ պայմանագրերի և հուշագհայրենի՝ պետականլեզվիկարգավիճակը,3 Տե´ս А. А. Баталов, Проблемы современного международно-правового регулированиявоздушных сообщений. Москва, 2004, էջ 123-126։
4 Տե´ս А. Н. Брылов, Основные договоры государств// Гражданская авиация, 1994, էջ 88-93։
5 Տե՛ս 1944 թ. «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» Չիկագոյի կոնվենցիա, ՀՀԱԳՆ ՊՏ 2004.12.20/5(13)։
րերի առկայությունը երկու հայկական պետությունների իրավական, առևտրատնտեսական, հոգևոր-մշակութային հարաբերությունների բնագավառում, մեծաքանակ ՀՀ քաղաքացիների կամավոր զինապարտությունը ԼՂՀ զորամասերում և այլն։
Ելնելով վերոգրյալից՝ կարծում ենք, որ առկա են բավարար իրավականնախադրյալներ՝ ԼՂՀ կողմից Կոնվենցիային անդամակցության գործընթացընախաձեռնելու համար։
Միաժամանակ հարկ ենք համարում նշել, որ ԼՂՀ իշխանությունները, իդեմս ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարար Կարեն Միրզոյանի, քայլեր են ձեռնարկել ԼՂՀ օդանավակայանի շահագործման հարցում միջազգային կառույցների աջակցությունը ստանալու համար։
Մասնավորապես ԼՂՀ արտաքինգործերի նախարարը 26.10.2012 թ. դիմել է «Միավորված ազգերի կազմակերպությանը» և նրա մասնագիտացված գործակալություններին, ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին, ինչպես նաև բոլոր խաղաղասեր անդամ-պետություններին Ստեփանակերտի օդանավակայանի վերագործարկման հարցում աջակցություն ցուցաբերելու կոչով, որպեսզի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ժողովուրդը կարողանա իրացնել իր հիմնարար իրավունքները և ազատությունները6։
Կարեն Միրզոյանը համոզմունք է հայտնել, որ Ստեփանակերտի օդանավակայանի վերագործարկումը կնպաստի «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» դաշնագրի նպատակների և խնդիրների իրականացմանը ևկարող է ծառայել որպես վստահության ամրապնդման միջոց` նպաստելովԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հովանու ներքո ընթացող բանակցություններում առաջընթացի ապահովմանը։
Ադրբեջանի բարձրաստիճանպաշտոնյաների ռազմատենչ հայտարարությունները և մասնավորապես քաղաքացիական ինքնաթիռները ոչնչացնելու սպառնալիքները վերջինիսստանձնած միջազգային պարտավորությունների լրջագույն խախտում են ևհակասում են «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթներին7։
Չի բացառվում, որ որոշ ժամանակ անց Ստեփանակերտ–Երևան չվերթինհաջորդեն Ստեփանակերտ–Մոսկվա կամ Ստեփանակերտ–Փարիզ չվերթները։
Վրաստանը դեմ էր Աբխազիայի Սուխումի քաղաքի Բաբուշերա օդանավակայանի շահագործմանը, սակայն Սուխումի–Մոսկվա առաջին չվերթից հետո Վրաստանն այլևս չի բարձրացնում այդ հարցը։
6 Տե՛ս ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարարի նամակը` ուղղված ՄԱԿ–ի գլխավոր քարտուղարին/էլեկտրոնային աղբյուր, http։
//www.nkr.am/hy/news/2012-11-12/465/, դիտման ամսաթիվ՝15.03.2016 թ.։
7 Տե՛ս ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարարի նամակը` ուղղված ՄԱԿ–ի գլխավոր քարտուղարին/էլեկտրոնային աղբյուր, http։
//www.nkr.am/hy/news/2012-11-12/466/, դիտման ամսաթիվ՝15.03.2016 թ.։
Ռուս տնտեսագետ Բեսլան Ցնարիան նշում է, որ Սուխումի ընդարձակԲաբուշերա օդանավակայանը, որը չի գործում 1992-1993 թթ. պատերազմիցի վեր, կարող է կրկին տրանսպորտային կարևոր կետ դառնալ և սպասարկելռուսական օդանավերը։
Օդանավակայանում տեղակայված են «Աբխազականավիաուղիներ» ավիաընկերության օդանավերը8։
Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի կազմակերպությունը` ԻԿԱՕն (այսուհետ՝ նաև ԻԿԱՕ)՝ չի ճանաչում Սուխումի Բաբուշերա օդանավակայանը՝ որպես միջազգային կարգավիճակ ունեցող օդանավակայան, քանի որ Աբխազիայի օդային տարածքը համարում է Վրաստանի տարածքային ամբողջականության մասը, և ԻԿԱՕ-ն գտնում է, որ առանց Վրաստանի թույլտվության Աբխազիայի օդանավակայանից միջազգային թռիչքների իրականացումը կհանգեցնի միջազգային իրավունքի նորմերի խախտմանը9։
Այդուհանդերձ,Աբխազիան քայլեր է ձեռնարկում միջազգային թռիչքներ իրականացնելու ուղղությամբ։
Սույն գիտական հոդվածում անհրաժեշտ ենք համարում քննարկմանառարկա դարձնել Ադրբեջանի համաձայնության պայմաններում Ստեփանակերտի օդանավակայանի շահագործման հիմնախնդիրը։
Ստեփանակերտի օդանավակայանում միջազգային թռիչքների և վայրէջքերի առկայության փաստը ԼՂՀ միջազգային ճանաչման առաջին քայլն է,քանի որ դա նշանակում է դե յուրե Արցախի օդային տարածքի տարանջատում Ադրբեջանի օդային տարածքից։
Ադրբեջանը գիտակցում է, որ առանց վերջինիս համաձայնության Ստեփանակերտի օդանավակայանի գործարկումը նշանակում է դե յուրե ԼՂՀ ցամաքային տարածքի կորստին ավելացնել նաև օդային տարածքի կորուստը։
Սակայն, եթե հայկական կողմը Ստեփանակերտի օդանավակայանը շահագործի Ադրբեջանի համաձայնությամբ կամ ուղղակի թույլտվությամբ, ինչինկողմ են նաև Մինսկի խմբի որոշ համանախագահներ, ապա Ադրբեջանըկհայտնվի բավական շահեկան դիրքում։
Նախևառաջ՝ Ադրբեջանը կշահարկի, որ իր իրավասությունները տարածվում են նաև ԼՂՀ օդային տարածքի վրա, և այդ կտրվածքով իր տարածքայինամբողջականությունն ընդունել է նաև հայկական կողմը։
Երկրորդ, Ադրբեջանը կարող է իրեն շահավետ տարբերակով օգտագործել իր համաձայնությամբՍտեփանակերտի օդանավակայանի շահագործումը Կոնվենցիայի 93-րդ հոդվածի հիման վրա։
Մասնավորապես՝ Կոնվենցիայի 93-րդ հոդվածի համաձայն` Կոնվենցիայի91-րդ և 92-րդ «ա» հոդվածում, նշված պետություններից բացի, այլ պետու8 Տե՛ս Աբխազիայի օդանավակայան, http։
//www.glebzverev.ru/abkhazia/aeroport-suhum.htm,/էլեկտրոնային աղբյուր, դիտման ամսաթիվ 25.03.2016 թ.։
9 Տե՛ս http։
//www.icao.int/Search/pages/results.aspx?k=abkhazia&s=All%20Sites։
թյունները կարող են, խաղաղության պահպանման նպատակով ստեղծվածցանկացած համընդհանուր միջազգային կազմակերպության կողմից հավանության արժանանալու դեպքում միանալ սույն Կոնվենցիային` Ասամբլեայիանդամների ձայների չորս հինգերորդի կողմից ընդունված որոշման հիմանվրա և Ասամբլեայի կողմից սահմանված պայմաններով, ընդ որում՝ յուրաքանչյուր դեպքում անհրաժեշտ է միանալուն ձգտող պետության կողմից մղվողպատերազմի ընթացքում ներխուժման կամ հարձակման ենթարկված պետության համաձայնությունը10։
Այսինքն՝ Ադրբեջանին հնարավորություն է տրվում շահարկելու վերջինիսկողմից բազմիցս արծարծված այն հանգամանքը, որ վերջինս ԼՂՀ կողմից ներխուժման կամ հարձակման ենթարկված պետություն է։
Ելնելով վերոգրյալից` գտնում ենք, որ ԼՂՀ օդանավակայանի շահագործումը Ադրբեջանի համաձայնությամբ իրականացնելը անթույլատրելի և անհիմն էնաև ներքոհիշյալ հիմնավորմամբ։
Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածը սահմանում է «պետության սուվերենություն»հասկացությունը. «Պայմանավորվող պետությունները ճանաչում են, որ յուրաքանչյուր պետություն իր տարածքից վեր օդային տարածության նկատմամբունի լիակատար և բացառիկ սուվերենություն»։
Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը մեկնաբանում է լիակատար և բացառիկ սուվերենության իրավունքի տարածքը. «Սույն կոնվենցիայի նպատակով պետությունների տարածք ճանաչվում են ցամաքային տարածքները և դրանց հարողտարածքային ջրերը, որոնք գտնվում են տվյալ պետության սուվերենության,պրոտեկտորատի կամ մանդատի ենթակայության տակ»։
Այսինքն՝ Կոնվենցիայի իմաստով տարածքի և դրանից վեր օդային տարածության նկատմամբ բացառիկ սուվերենության իրավունքի աղբյուր ճանաչված է նաև ստատուս քվոն կամ դե ֆակտո դրությունը։
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքը և դրանից վերօդային տարածությունը դե ֆակտո չի գտնվել և չի գտնվում Ադրբեջանի սուվերենության, պրոտեկտորատի կամ մանդատի ենթակայության տակ։
«Միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին» ՄԱԿ-ի հռչակագրի համաձայն` «պետությունները պարտավոր են հարգել միջազգային դեմարկացիոնև զինադադարի գծերը, որոնց հաստատմանը նրանք մասնակից են»11։
Ըստ այդմ՝ ԼՂՀ տարածքի և դրանից վեր օդային տարածության նկատմամբ Ադրբեջանի սուվերենությունը սահմանափակված է ոչ միայն կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի իմաստով, այլև, որ չափազանց կարևոր է, հակամարտության գոտում 1994 թ. հաստատված հրադադարի ռեժիմի մասին Ադրբեջանի10 Տե՛ս 1944 թ. «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» Չիկագոյի կոնվենցիա, ՀՀԱԳՆ ՊՏ 2004.12.20/5(13)։
11 Տե՛ս http։
//www.un-documents.net/a25r2625.htm։
լիակատար մասնակցությամբ ձեռք բերված համաձայնություններով, որոնց իրավաչափ ձևով ճանաչված կողմ է նաև Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։
12Կոնվենցիայի իմաստով տարածքի նկատմամբ պետության սուվերենությունը, պրոտեկտորատը կամ մանդատը ներառում է նաև ցամաքային ևջրային տարածքից վեր գտնվող օդային տարածության հանդեպ պետությանինքնիշխանության սահմանումը։
Այսինքն, եթե ցամաքային տարածքը որևէպետության ենթակայության ներքո չի գտնվում, իսկ ԼՂՀ-ի դեպքում դա այդպես է ոչ միայն փաստացի, այլև հրադադարի համաձայնությունների իրավական ուժով, ապա ապրիորի նույնը վերաբերում է նաև տարածքից վեր գտնվողօդային տարածությանը։
Այսպիսով՝ կարող ենք արձանագրել, որ չճանաչված պետության օդանավակայանի վերագործարկումը հետապնդում է բացառապես քաղաքացիականու մարդասիրական նպատակներ, որի իրացումը հնարավոր է չճանաչված պետությանը պատկանող օդանավի գրանցումը Կոնվենցիայի անդամ հանդիսացող պետության անվամբ կատարելու և (կամ) չճանաչված պետության կողմիցԿոնվենցիային անդամակցելու գործընթացը նախաձեռնելու եղանակով։
Անի ԽլղաթյանՉՃԱՆԱՉՎԱԾ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕԴԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԲանալի բառեր` միջազգային օդային հաղորդակցություն, չճանաչված պետություն, ԼՂՀօդանավակայան, 1944թ. Չիկագոյի կոնվենցիա, ԻԿԱՕԱմփոփում։
| Սույն գիտական հոդվածում ներկայացված են չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության նկատմամբ «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի կիրառման արդի հիմնախնդիրները` կապված օդանավի գրանցման և Կոնվենցիային միանալու առանձնահատկությունների հետ։
Քննարկման առարկա են ԼՂՀ օդանավակայանի միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման իրավական մեխանիզմների վերլուծությունը և այդ համատեքստում մարդու հիմնարար իրավունքների պաշտպանության հիմնախնդիրները։
|
Սյունիք-Արցախբարբառային տարածքում պահպանվածբուսանունների մեծ մասը հանդիպում է հին հայերենում, իսկ դրանցիցմի քանիսը աղերսներ ունեն հնդեվրոպական ցեղակից լեզուների հետ։
Ժամանակի ընթացքում տարբեր փոփոխությունների երթարկվելովհանդերձ՝ բարբառախմբում պահպանվել են բառեր և բառայինիմաստներ, որ մասամբ կամ ամբողջական տեղեկություններ ենհաղորդում բառերի պատմական զարգացման վերաբերյալ։
Բարբառային տվյալների համաժամանակյա և տարժամանակյաուսումնասիրությամբ ստուգաբանական փորձ է արվում ձավար բառիշուրջ։
Կարծում ենք՝ միայն գրական լեզվի պաշարը բավարար չէհանգամանալիցբառաքննություն անցկացնելու համար։
Ուստիբարբառախմբում պահպանված բառի ձևիմաստային դրսևորումներիամբողջական քննությունը, այլև մատենագրական տեղեկություններն ուայլ լեզուների հետ համեմատությունը կարող են օգտակար լինել ձավարբառի և նրան ձևով և իմաստով աղերսվող մյուս անունների՝ հաճար,կորկոտ և այլն, ստուգաբանության համար։
1. Վկայակոչումներ։
Ձավար բառը վկայվում է ՆՀԲ-ում «խոշորաղացած, խաշած ցորեն, հաճար կամ գարի» [5, 148]։
ԱԲ-ն միասին էդնում ձաւար և բլղուր բառերը [4, 516]։
(հղումէ կատարումՀ. Աճառյանին)։
«Գիրք վաստակոց»-ում նշվում է «ձաւար արա»՝ ձավար անել. «…եւզգարին ձաւար արա, եւ կարագով մնշեա, եւ լօշ ած ի ներք, եւ տուր…»,«Յաղագս զմատղաշն սնուցանելոյ»՝ ձաւար (գարի)՝ աղացած գարի. «…յետ վեցաւուր ձաւար գարի տուր» [7, 207] (ընդգծումները մերն են՝ Մ. Ք.)։
Մատենագրական այլ տվյալներ չեն հանդիպում, բնագրերիցվկայություններ չկան նաև գրաբարյան բառարաններում [13, 444] [կանորոշ բառեր, որ հնչյունական կազմով և իմաստով աղերսներ ունենքննվող բառի հետ։
Օրինակ՝ Ն. Հովհաննիսյանը XII-XVII դդ. վկայվածձեռագիր բառարաններից առանձնացրել է ծիւրեալ բառը. «Ծիւրեալ.ծմրեալ. ծնգ/կեալ. ճնշեալ. մաշեալ. հիւծեալ. հաշեալ. քամեալ. նուաւղ/զ(ել)», որ չենք կարող նախապես ընդհանրացնել քննվող բառի հետ [11,36]։
Իսկ ահա XVIII դ. նույնանիշների ձեռագիր բառարանումհանդիպում է ծիւ ծիւ առնել՝ «Ղարաբաղի բարբառում՝ «պատառոտել»իմաստով»Հոդվածումառաջադրված հարցը, թե «ծիւ ծիւ անել և ծիլ ծիլ անել՝ «պատառոտել,մաս-մաս անել», իմաստները ո՛ր բարբառում են գործածվում» [12, 34-35],կարելիբարբառի տվյալներիառկայությամբ. ծիվ[ւ]-ծիվ[ւ] անէլ (Շին. և այլուր)|| ծիլ-ծիլ անէլ, այլև՝ծէվ-ծէվ անելիմաստներովհարադրական տարբերակները գործածական են(հնարավոր է՝բարբառային ծիվիլ բառի հնչյունափոխ տարբերակներ են)։
Թերևսսրանց ձևով և իմաստով աղերսակից է ծէղ-ծէղ անէլ բառը, որգործածվում է «փայտը, քարը մաս-մաս անել, ճղել» իմաստներով, որնշված է նաև Ա. Մարգարյանի կազմած բառացանկում՝ ծըղան «կացնովշերտ-շերտ կտրած փայտ՝ ճղոն» (Արց. նաև՝ «խոտի չորուկ, հարդ»),ծըղանէլ «փայտը ճեղքել, ճղոն անել» [14, 406]։
Բարբառումս ճղէլ և ծղելբառերը գրեթե նույն իմաստով են գործածում, հմմտ.՝ Ճղած կամ Ծղածքար՝ Տաթևի ջրանցի հայտնի արձանագրությունը (այս մասին կարելի էտեսնել՝ [24, 227]]։
համարել Գորիսիմաս-մաս անել»«պատառոտել,էլուծվածԲառի բացատրության թերևս առաջին փորձը հանդիպում է Ա.Բագրատունու՝ Վերգիլիոսի(«Մշակականք») թարգմանության մեջ.«…արդ առ ի ցանել ցորեան և աշտիպ, որ է ձաւար…» [22, 15] ՝ «աշտիպ»(հմմտ. աշտուճ «ցամաք հաց»), որ Հ. Աճառյանը համարում է «անգոյբառ» [2, 222]։
Թարգմանական բնույթի աշխատություններում նույնպեսհանդիպում է ձավար || ձաւար, որ համապատասխանեցվում է անգլ.Groat-ին (հմմտ. groats «ձավար») «1. ծանրության չափ, որ հավասար էմեկ կամ կես գարեհատի, 2. երեմուկ, ձավար» [15, 321]։
Ֆրանս.թարգմանության մեջ gruau («1. ձավար, 2. բարձր որակի ալյուր») նշվումէ «փեճեկնին հանուած ու խոշոր աղացած վարսակ՝ ցորեն, գարի» [6,494]։
Ռուս. Обрушать – ը թարգմանվել է «թեփը հանել, ձաւար անել» [28,624]։
«Էրկանք» բառի բացատրություններից մեկում հանդիպում ենք.«կարծրաքարէ զոյգ մը տափակ ու բոլորչի քարեր ձաւար, վիկմանտրցնելու ծառայող» [17, 120]։
2. Բարբառային և օտար տվյալներ։
Հայերենի բարբառներումտարածված է ձավար-ը՝ «1. թեփահան արած ցորեն, 2. կովերի համարաղացած գարի» [9, 320] իմաստներով։
ՀԱԲ-ի «Գավառական» բաժնումկարևոր տեղեկություններ կան. «Սրանից են ձաւար անել «շատախոսել,դատարկաբանել», ձաւար հաւաքել «բամբասել», ձաւար ձաւար դուրստալ «ցնդաբանել», ձաւրել «ցնորիլ», ձավրտել «մեծ մեծ խօսիլ»» [2, 147]։
Այս վերջին ձևերը տրված են նաև «Հայերէն գաւառական բառարանում»,որոնց գործածությունը դրվում է Երևանի խոսվածքում։
Նույն տեղումձավ[ւ]րտել «մեծաբանել» տրված է հարցականով՝ [?]։
Նշվում է նաև«ձավարի ցորեն»՝ «տեսակ մը բարակ ու նիհար ցորեն», որ գործածվում էԱրցախում [1, 681]։
Արարատյան բարբառում «ծեծած ցորեն» բառիփոխաբերական գործածություններն են ձաւար անել «վայրախոսել»,իրար երախից ձավար հավաքել «իրար հետ անտեղի վիճաբանել» [16,69]։
Բարբառային բառի բացատրությանը հանդիպում ենք դեռևս 19-րդդարի վերջերին. «Եփած ձաւարը (պարսկահայերը անուանում են նրանեփուն ձաւար) պատրաստում են նոյնպէս ցորենից» [8, 200]։
Գորիսումծա վա ր ասում են ցորենի մի տեսակին, այստեղից՝ ծա վա ր>ծիվա րէլ՝«Հի՞նչ էս ծիվա րո ւմ անում», «Տո ւ արթէն ծիվա րո ւմ էս անում»,գործածվումերկարացնել»իմաստներով։
Համանուն է կազմում ծըվարել բառի հետ. «Ապարոշիդմեջ կանանչ,/ Իբրև իժի ծըվարում./ Ալփասլանի հոգին ըզքեզ կըպսակե…» (Դ. Վարուժան, «Ջարդը», Դ.)։
«շատախոսել, խոսքը անօգուտէէ(նշվումէ, պրսկ. փոխառությունՁավար բառին հոմանիշ են կորկոտ, աշտիպ [21, 677], բլղուրբառերը։
Այս վերջինը լայն տարածում ունի Մերձավոր Արևելքում [25,27-37] (պրսկ. ĵou /وج/ բառի հետ ունեցած ընդհանրությունները չենորոշակիացնում լեզվական պատկանելությունը), այլև հայերենում, որ,հնարավորէ թյուրք.փոխառությունների շարքում՝ չնշելով փոխատու և միջնորդ լեզուներըب/, արաբ. bārğul /لغر ب/, թուրք. bulgur || bulğur,վրաց. burghuli /ბურღული/ և այլն։
Սյունիք-Արցախ բարբառախմբումայն նոր բառ է։
Այսօրվա կենցաղում ձավար անվանում են «եփած ևթեփահան արված» ցորենը, բլղուր՝ «եփած, կոտրած կամ աղացածցորեն»։
Հ. Աճառյանի՝ Արցախում վկայած «*պլղորտել» [1, 912] բառը՝«ամպերի կույտ-կույտ հավաքվելը անձրև տեղալու համար», կարծումենք, ձևավորվել է ոչ թե բլղուր բառի՝ «խաղողի և թթի հասունացածխյուսը» իմաստից, այլ պիրտօ ղ || պըլտօ ղ || պո ւլտօ ղ || պո ւրտօ ղ=պղտորարմատի զորացական իմաստով բաղադրությունից։
«տարեկան», ԳորիսումՀայերենի ոչ վաղ վկայությունները և պարսկերենի հետ ունեցածաղերսները ենթադրել են տալիս, որ ձավար բառը հին շրջանիբարբառային փոխառություն է, որ պահպանել է ոչ մասնավոր իմաստը՝«հատիկ, հացահատիկ»։
Բայց ավելի հավանական է, որ այն ընդհանուրբառ է տարածաշրջանի ժողովուրդների համար, հմմտ. քրդ. savar«ձավար (նաև՝ ինչ-որ ճաշատեսակ [23, 531]), բլղուր», թուրք. çavdar (ընդորում՝ թուրք. çavdar նշանակում է «աշորա, տարեկան», բայց Հ.Աճառյանը մամուլից առանձնացնում է նաև թուրք. բարբառային ձևերը՝Կես. Տ. և այլն՝ zavar «ձաւար» [2, 148]), կամ «բլղուր», վրաց. čvavi(s)«հաճար»։
Վերջինսկապակցության մեջ նույնպես գործածվում է «շատախոսել, խոսքըերկարացնել» իմաստներով՝ հըճարին անէլ, Արցախում սրան զուգահեռ՝հըճարէն ածել/անէլ, իմաստն արտահայտվում է նաև կարկուտ բառիբաղադրությամբ՝ լըվըկարկուտ անէլ «արագ-արագ խոսել» [20, 245]։
Պետք է նկատել, որ հատիկ բառը Գորիսում առավելապես ընկալվում է«հացահատիկ, ցորեն» (Արցախում առավելապես գործածական է ցորեն[8, 488]), այլև հատ, հատիկ՝ առանձին գործածությամբ և տարբերկազմություններում։
Հատիկ բառի «ցորեն» իմաստին համանիշ է կօտբառը՝ «կոտրատված հացահատիկ, կենդանիներին տրվող հատիկ»(Արցախում գործածվում է նաև դա ն || դա նա ՝ «հատիկ, կուտ» (< danā /ه ناد / «1.հատիկ, հատ, 2. սերմ, 3. կորիզ, 4. կաթիլ, 5. փաթիլ, 6. հատիկ»)։
Սյունիք-Արցախ բարբառախմբի դընըկալէլ ||դընըկալիլ «լոբու, այլև՝ ցոծա վա րրենի, գարու պատիճը հատիկավորվելը, հատիկների հասունանալ»բառը, կարծում ենք, հենց այդ արմատից է)։
Հին աղօթք,երկրպագության խոսք է պահպանվել. «Ծըէթա, նօթա, հատիկը չօր,կյա րին կէճ, թօռ կյա տափէրը նըմանա, հատիկը, կյա րին բուլանա,խօխան օտի մըծանա»։
Գարի, ցորեն և հացահատիկային այլ բույսերձավար անվանմամբ չեն գործածվում։
նշումհարցերը։
Յ. Պոկոռնին3. Ծագումնաբանական հարցեր։
Գալով բառի ծագման հարցին՝նկատենք, որ, այնուամենայնիվ, ստուգաբանական, բառաքննականաշխատանքներում հստակեցված չեն արմատի արտաքին կազմի ևիմաստի«հացահատիկ»,[27, 512]՝ առանց հայերեն տարբերակիմասնավորապես «գարի»վկայության։
Հ. Աճառյանը բառի ծագումը ըստ էության թողնում էառկախ, ներկայացնում է այլոց մեկնությունները, որոնցում արմատիծագումը աղերսվում է ցորեն բառի հետ՝ սանսկ. yava, պրսկ. ĵav «գարի»,հուն. ζειά «ցորեն» և այլն [2, 147]։
Գ. Ջահուկյանը «Հայոց լեզվիպատմության» մեջ չի անդրադառնում ձավար բառին, բայց ՀՍԲ-ում այնհամարում է թերևս հ.-ե. ծագման՝ «*iuo-՝ *ieuo-«հացահատիկ, գարի,կորեկ, լիտվ. javai «հացահատիկ»» հիմքից՝ նախադիր *i>*j>ձ անցմամբ[19, 474]։
էբնագավառիգյուղատնտեսության4. Եզրակացություններ։
Նկատի առնելով հայերենի բարբառներումհանդիպողբառերիընդհանրությունները հնդեվրոպական ցեղակից լեզուների հետ՝ առավելհավանական է, որ նաև Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքումպահպանվածլինեն խիստ հաճախակի գործածություն ունեցողանունները՝ «խոփ, ունդ, ցորեն, աղորիք, ակոս, գարի, կորեկ» [26, 119]։
Կարծում ենք՝ այդ բառերից է նաև ձավար բառին հոմանիշ կորկոտ-ը(Սյունիքում առավելապես հանդիպում է Կապանում, Մեղրիում)՝«ծեծած և թեփը հանած ցորեն կամ գարի», Սյունիք-Արցախում՝կուրկուտ.բառիհնդեվրոպական ծագումը. «g2rod- արմատից, որ կրկնությամբ տվել էնախինչպէսկարկուտ<*կակրուտ<հնխ. g2ag2rōdo-» [2, 650]։
Գ. Ջահուկյանը կորկոտ-ընույնպես համարում է հ.-ե. ծագմամբ՝ *gogrod-՝ *gred- «քորել, քերել»արմատից [19, 424]։
Հ. Աճառյանը մանրամասն ներկայացրել է ցեղակիցլեզուներում կորկոտ բառի ձևիմաստային աղերսները՝«հատիկ,կորկոտ» և այլ իմաստներով [2, 650]։
տեղափոխութեամբ՝Հ. Աճառյանըհավանականէհամարում*կոկրոտևկորկոտ,Անդրադառնալով ձավար|| ձաւար բառի՝ գրավոր և բարբառայինաղբյուրներում եղած տվյալներին՝ նկատում ենք, որ նրա երկրորդայինիմաստը՝ ձավար անել, ձավարել «մանրացնել, հատիկ դարձնել»,Սյունիքում՝ ծիվա րէլ, ծա վա ր անէլ, «խոսքը մանրացնել, երկարացնել»,եղել է առաջնային, որից էլ ձևավորվել է «աղացած հատիկ» իմաստը, որհետագայում հիմնական իմաստն է դարձել։
Ընդ որում՝ այդ նույնկիրառությունն ունի կորկոտ անել || կըրկօտէլ «շատախոսել», այլև՝«հատիկը կեղևահան անել, ձավար անել»։
Կարծում ենք՝ ձավար բառի քննության համար ելակետ պետք է վերցնել «հատիկ, ցորենի մի տեսակ»իմաստները, որոնցից թերևս Սյունիքում պահպանվել է ցորենի բարակև կարմրավուն մի տեսակը՝ ծա վա րը։
Նույնը թերևս կորկոտ բառիհամար՝ կորկոտ կամ կուրկուտ<կօտ-կոտ «հատիկ-հատիկ», ապադրափոխությամբ՝ կօրկօտ || կուրկուտ։
էԻմաստայինքննությունը թույլէ տալիս հակվելու այնկարծիքներին, որ ձավար և կորկոտ, համապատասխանաբար՝ ծա վա ր,կուրկուտ, բառերն ունեն հնդեվրոպական աղերսներ։
Դրանցից ձավարբառը հայերենի տարբերակներում տարածվել«առհասարակմանրացրած բուսահատիկ» իմաստով, Գորիսում պահպանվել է նեղիմաստը՝ «հացազգիների ցեղի մի տեսակի անուն»՝ (հ)աճար, որն էլձևիմաստային զուգահեռներն ունի կովկասյան լեզուներում, հմմտ.՝ճուարի, ճվավի, դզվարի, աճա, աճարաձ – հաճար (հմմտ.՝ պրսկ.՝ çavdar/رادواچ/ «աշորա, տարեկան» [2, 15])։
Ս. Գրքում հանդիպող հաճար (-ոյհոլ.) բառի իմաստները նույնպես նշում են կոնկրետ ցորենի մի տեսակ՝«Եւ ցորեանն եւ հաճար ոչ հարան, զի անագան էին» (Ելք 932), «եւ ահա իսնարից նորա նկանակ հաճարոյ եւ կուժ ջրոյ» (Գ Թգ 196), «կորեակ եւհաճար ի սահմանս իւր» (Ես 2825), «ոսպն եւ ոլոռն եւ կորեակ եւ հաճար»(Եզկ 49), որ Գ. Ջահուկյանը համարում է «թերևս հնդեվրոպական՝*ades/*ados- «հաճար», նախաձևի *ad- արմատից՝ *-io- ածանցով» [19, 440],որ անցել է կովկասյան ձևերին։
(Հ<յ)աճ-ար՝*i eu o-) ձևերըզուգահեռելիս խնդիր է առաջանում Գ. Ջահուկյանի առաջարկած *i»*ĵ>ձ[19, 474] անցման շուրջ։
*ad-io-, և ձաւ-ար՝ *iuo- (*ieuoԱռաջարկում ենք հարցին նայել *ad- արմատի դրափոխված ձևով՝*da-՝աձ>ձա, որոնք հետագայում ինքնուրույնաբար զարգացել են՝բառային տարբերակներից վերածվելով առանձին իմաստներովաղերսակից բառերի։
Հետագայում ձաւար-ը ենթարկվել է-ի-ահոլովման, որի հնարավոր ազդեցությամբ ոչ վանկարար [18, 117] ւձայնակապն է առաջացել՝ ձա-ւար>*ad-io-/*aud-io (հմմտ.՝ լատ. ador«հաճար» (լատինական զուգահեռը օրինակը քաղել ենք Գ. Ջահուկյանից[19, 440]) = բրբ. ծըվարի || ծիվա րի || ծա վա րի։
Կարելի է լուծվածհամարել նաև հ.-ե. *dh (>ճ)>*gh (ձ>ծ) անցման հարցը. հմմտ.՝ աղանձ,խինդ, (խնծիղ || խնձիղ) և այլն [3, 538]։
Այսպիսով՝ (հ)աճար՝ «ցորենի մի մանր տեսակ», բառի ձևիմաստիցառաջ է եկել ձավար՝ «մանրացրած ցորեն կամ գարի» (գարի բառիծագման վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ կան։
Մ. Ֆասմերը և ուրիշներ«*аŋk-» «թեքել, ծռել» իմաստի ներքո են դնում [29, 571-572])՝ կորկոտ, իսկՍյունիք-Արցախի բարբառային տարածքում պահպանվել է բունիմաստը՝«ցորենի մի տեսակ», հմմտ.՝ գերմ. getreide«հացահատիկ», getreideart «հատիկաբույս», գոթ. atisk (*ades-ko-) «ցանքս,հատիկի ցանքս», հմմտ.՝ հայ. ածիկ և հատիկ և այլն, որ բոլորը ծագումեն հ.-ե. *ades- կամ *ados- [27, 45] «հացահատիկ» արմատից։
| Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում հանդիպող հիմնական բուսանունները հիշատակվում են նաև հին հայերենի բնագրային սկզբնաղբյուրներում։
Մատենագրական տեղեկությունները, օտար լեզուներում առկա ձևերը և հայերենի բարբառային տվյալները հնարավորություն են տալիս ոչ միայն քննելու ձավար և հաճար բառերի ձևիմաստային ընդհանրությունները, այլև նրանց առնչակից այլ բառեր։
Պարզվում է, որ Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում գործածվող ծա վա ր (ձավար) բառը տարածված է ոչ միայն հայերենում, այլև հարևան ենք՝ հաճար արմատի դրափոխությամբ է առաջ եկել ձավար բառը, որոնց հիմքը գալիս է հնդեվրոպական մայր լեզվից՝ *ad-io-/*aud-io «հացահատիկ» արմատից։
|
Կովկասը կենսաբազմազանության առումով աշխարհի ամենահարուստ տարածաշրջաններից մեկն է: Վերջին տարիներին հատուկ ուշադրություն է դարձվում թռչունների և նրանց մակաբույծների հետազոտություններին: Թռչունները վարակված են վիրուսային, բակտերիալ, մակաբուծական և սնկային հարուցիչներով և կարող են հանդիսանալ դրանց պահոցները [3,4]: Տասնամյակներ շարունակ վարակիչ և մակաբուծական վայրի բնության մեջ: Հայտնի է, որ արյան սպորները առաջացնում են կենսաբազմազանության սպառում, ինչը հատկապես վտանգավոր է էնդեմիկ կենդանական աշխարհի համար [1,2]: 213 Plasmodium, Haemoproteus և Leucocytozoon տեսակների մակաբույծները, որոնք մեր ուսումնասիրած թռչունների արյան սպորներն են, փոխանցվում են մի շարք լայն տարածում ունեցող և բավականին տարածված երկոտանի միջատներով ՝ մոծակներ, գիշերային մոծակներ և մոծակներ: Այս միջատները կոսմոպոլիտ են և հայտնաբերվել են բոլոր մայրցամաքներում, բացի Անտարկտիդայից: Գրավոր աղբյուրներում անբավարար տեղեկատվություն կա թռչնի արյան մակաբույծների ուսումնասիրությունների վերաբերյալ: Մեր հետազոտության նպատակն է պարզել թռչնի արյան մակաբույծների բազմազանությունն ու տարածվածությունը կենսաբազմազանությամբ հարուստ Կովկասի տարածաշրջանում: Նյութեր եւ մեթոդներ. մեթոդները 2010 թ. Մայիսից օգոստոս ամիսներին արյան նմուշներ են հավաքվել Հայաստանի Հանրապետության (ՀՀ) և Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության (ԼRՀ) մի շարք անտառային տեսակների (206 նմուշ), ինչպես նաև Կրասնոդարի երկրամասի մի շարք անտառային տեղերից: (190 նմուշ) Ռուսաստանի Դաշնություն (Նկար 1): Գծապատկեր 1. Նմուշառման վայրերը Հայաստանում, Լ NKՀ-ում և Ռուսաստանում: 214 Թռչունների որս իրականացվել է համապատասխան ցանցերի միջոցով: Որոշվեց յուրաքանչյուր թռչնի տեսակը, ապա երակից վերցվեց արյան նմուշ: Արյունը պահվում էր սենյակային ջերմաստիճանում 96% էթանոլի լուծույթում: Բոլոր թռչունները պտտվել են, որպեսզի կանխեն նույն անհատի կրկնակի որսը և ազատ են արձակվել: Ամբողջական ԴՆԹ-ն հանվել է արյան նմուշից (ինչպես թռչնի, այնպես էլ մակաբույծի առկայության դեպքում): Haemoproteus spp., Plasmodium spp թռչնի մոտ: և Leucocytozoon spp. Դրա ներկայությունը որոշելու համար օգտագործվել է PCR (պոլիմերազային շղթայական ռեակցիա) մեթոդը: Պարազիտը պարզելու համար օգտագործվել են միտոքոնդրիալ ցիտոխրոմ B գենը ծածկող նախածաններ, որը վերը նշված մակաբույծների համար առավել լայնորեն օգտագործվում է [8,9]: PCR- ն իրականացվել է հետևյալ նախաներկերի միջոցով. HAEMNF- ի արձագանքման պայմանները 30 վայրկյան են `95 ° C, 30 վայրկյան` 52 ° C, և 45 վայրկյան `72 ° C 40 ցիկլ: Նմուշները ինկուբացվել են 95 ° C ջերմաստիճանում ցիկլային ռեակցիաներից առաջ 15 րոպե և 60 ° C ջերմաստիճանում արձագանքից հետո 10 րոպե: 12,5 մկլ ռեակցիայի լուծույթը պարունակում էր 2 մկկմ տարանջատված ԴՆԹ, յուրաքանչյուր այբբենարանից 0.24 uM, 1x GoTaq® Flexi բուֆեր, 0.287 մմ dNTP, 2 մգ MgCl 2, 5.978 մկլ H2 O և 1.2 u Taq ԴՆԹ պոլիմերազ (Promega Corporation) վերջնական կոնցենտրացիաները: ԴՆԹ-ի առկայությունը որոշելու համար վերջնական նյութը էլեկտրոֆորիզացվել է 2,0% ագարոզա գելի վրա, որի արդյունքը դիտվել է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների տակ: Դրական նմուշները մաքրվել են ExoSAP-IT PCR մաքրման հավաքածուի միջոցով (USB Corporation) և ուղարկվել Macrogen (Macrogen corporationNetherlands) ՝ նուկլեոտիդների հաջորդականացման համար: Հաջորդականությունները մշակվել են BioEdit ծրագրի միջոցով [10], իսկ հապլոտիպերը որոշվել են DNAsp 5 ծրագրի միջոցով [11]: Որպեսզի պարզեն, արդյոք հապլոտիպերը պատկանում են որոշակի 215 մակաբույծների, դրանք համեմատվել են Միջազգային գենային բանկի և MalAvi տվյալների շտեմարանի հաջորդականությունների հետ: Արդյունքներ Արդյունքներ Ուսումնասիրված նմուշներից, որոնք ներկայացնում են թռչունների 34 տեսակ, վարակվածների թիվը կազմել է 249 նմուշ, 29 թռչնատեսակ: Աղյուսակ 1 PCR հետազոտության արդյունքները Հայաստանում և Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասում Հայաստան Նմուշների քանակը Թռչնատեսակներ Կրասնոդարի երկրամաս Ռուսաստանի թռչուն: Վարակված թռչուններ: Վարակված. ված առանց ընդարձակ մարդու: մարդ ընդարձակ և - Թռչուն: Թռչուններ. առանձին-առանձին: առանձին-առանձին: Վարակված վարակված: ված Ընդարձակ ընդարձակ ընդարձակ քանակի քանակի և քանակի քանակի քանակի և համարի այլ տեսակներ 144 76 64.5% (49) 68 69.1% (47) Ընդհանուր 396 206 57.7% (119) 190 70, 0% (133) Նմուշների նմուշներ (ընդհանուր) Վարակված (ընդհանուր ) Համեմատվել են որոշ տեսակների համար Հայաստանում և Կրասնոդարի երկրամասում թռչունների վարակման մակարդակները, ինչպես նաև ընդհանուր վարակման մակարդակները (աղյուսակ 1): Ուսումնասիրվել են նուկլեոտիդների հաջորդականությունները, որոնք ներկայացնում են 40 առանձին հապլոտիպեր: Նրանցից 26-ը ներկայացնում են Haemoproteus spp., 11-ը ՝ Plasmodium spp: և միայն 3` Leucocitozoon spp. (Աղյուսակ 2): Հայտնաբերվել են նաև որոշ նոր հապլոտիպեր, որոնք դեռ գրանցված չեն Միջազգային գենային բանկում: Աղյուսակ 2 Նուկլեոտիդների հաջորդականությունները և թռչնաբուծական մակաբույծների հապլոտիպերի քանակը Նուկլեոտիդների հաջորդականությունը - 147 (40 հիպլոտիպ) New Gene Bank Cosm. Նոր գեն բանկ Eur. Տիեզերք 2 հպ. 16 հպ. Քննարկում և նոր եվրո: 5 հպ. 8 հպ. Gene Bank Cosm. Եվրո 1 հատ: 5 հպ. 1 հատ: եզրակացություն. եզրակացություն. Վերջին 0 հեպլը: 2 հպ. Տասնամյակների ընթացքում, երբ մակաբուծային շղթայական ռեակցիաները ներմուծվել են մակաբուծական հետազոտությունների ոլորտում, թռչնագրիպի մալարիայի վրա հիմնված մեթոդները առանձնահատուկ հետաքրքրություն են առաջացրել, և էկոլոգիական և, էվոլյուցիոն առումով, սկսել են լայնորեն ուսումնասիրվել: Չնայած ժամանակակից մեթոդները հեշտացրել են մակաբույծների ուսումնասիրությունը, դրանք զերծ չեն իրենց թերություններից և հետագա զարգացման և կատարելագործման կարիք ունեն: 217 Հայտնի է, որ PCR մեթոդով աշխատելիս չի կարելի լիովին համոզվել, որ նմուշներում չկան մակաբույծներ, որոնք բացասական արդյունք են ցույց տալիս, այնուամենայնիվ, մեր վերլուծությունները հիմնված են ստացված և մատչելի արդյունքների վրա: Թռչնաբուծական վարակի տարածվածությունը 62.8% է, ինչը բավականին բարձր է `համեմատած այլ աշխարհագրական տարածքների հետ [15,16]: Կրասնոդարի երկրամասում ուսումնասիրված թռչունների գրեթե բոլոր տեսակների վարակն ավելի բարձր է, քան Հայաստանում, ինչը, հավանաբար, պայմանավորված է կլիմայական պայմաններով: Նուկլեոտիդային հաջորդականությունների ուսումնասիրության արդյունքում հայտնաբերվել է թռչունների մոտ մալարիա առաջացնող մակաբույծների 3 սերունդ, որոնցից ամենատարածվածը նուկլեոտիդների հաջորդականությունն է (71.4%), որին հաջորդում է Plasmodium spp: - 31 նուկլեոտիդային հաջորդականություն (21,1%) և Leucocytozoon spp. - 11 նուկլեոտիդային հաջորդականություն (7,5%): Մեր ուսումնասիրությունների արդյունքում հայտնաբերվել է 14 նոր հապլոտիպ, որոնք մինչ այժմ ոչ մի տեղ չեն գրանցվել, ինչը վկայում է տարածաշրջանում թռչունների արյան սպորների էնդեմիկության բավականին բարձր մակարդակի մասին: Հայտնաբերվել են նաև 7 տիեզերական հապլոտիպեր, որոնք գրանցվել են նաև այլ մայրցամաքներում: Հաշվի առնելով, որ մակաբույծները ունեն թռչնատեսակների չափազանց ցածր առանձնահատկություն [14], մենք կարող ենք խոսել գոյություն ունեցող սպառնալիքի մասին, այսինքն ՝ մակաբույծները համաճարակի պոտենցիալ աղբյուր են, ինչը հատկապես վտանգավոր է էնդեմիկ կենդանական աշխարհի համար: Հետազոտությունն իրականացվել է Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի ֆինանսական աջակցությամբ: , ։
| Մակաբույծների բազմազանությունը եւ տարածվածությունը որոշելու նպատակով գենետիկական ուսումնասիրության են ենթարկվել Հայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության եւ ՌԴ Կրասնոդարի երկրամասի 12 տարբեր վայրերից հավաքված թռչունների արյան նմուշներ։
ՈՒսումնասիրվել են նաեւ նուկլեոտիդային 147 հաջորդականություններ, որոնք ներկայացնում են տարբեր հապլոտիպեր։
Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս Կովկասի տարածաշրջանում թռչունների՝ մակաբույծներով վարակվածության եւ մակաբույծների էնդեմիկության բավականին բարձր մակարդակ։
|
1. Ներածություն. Գոյություն ունեցող համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգերից մեկը ՝ Մաթեմատիկա համակարգը, համարվում է աշխարհի առաջատարը [1-4]: Մաթեմատիկայում խնդիրների մեծ մասը լուծվում է երկխոսության ռեժիմում, առանց ավանդական ծրագրավորման, օգտագործելով ստանդարտ գործիքներ: Շինարարության մեխանիկայի առաձգականության տեսության խնդիրները հանգեցնում են հայտնի վերջավոր եզրի հայտնի պայմաններում դիֆերենցիալ հավասարումների լուծմանը [5,6]: Վերջերս, ժամանակակից հաշվարկային տեխնոլոգիաների զարգացման շնորհիվ, լայնորեն օգտագործվում են դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդներ: Այս մոտավոր մեթոդների շարքում հատուկ տեղ է գրավում վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը [5,6]: Աշխատությունը ներկայացնում է երեք միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմաստիճանի բաշխման խնդիրը, ինչը հանգեցնում է պարաբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարմանը `համապատասխան նախնական և վերջնական պայմանների հետ: Problemանցի մեթոդը օգտագործվում է այս խնդիրը լուծելու համար: Մաթեմատիկայի միջավայրում խնդիրների լուծման տարբեր սխեմա և հաշվարկման ծրագիր: Հետազոտությունները կատարվել են համընկնման տեսանկյունից, որի արդյունքում գործնական համընկնումը հաստատվում է բավականին արագ: Այնուհետեւ, վերը նշված խնդիրը ընդհանրացված է միատարր մասերից պատրաստված ձողի վրա: Խնդիրն ունի բավականին ընդհանուր ձևակերպում. «Լուծումը պարզվում է ընդհանուր գործի համար, կամայական նախնական դեպքում» ժամկետային պայմանները: Այս դեպքում «խնդիրների լուծման սխեման» կազմվում է Մաթեմատիկայի միջավայրում: Մշակված ծրագիրը համընդհանուր է և ընդհանուր պայմանների դեպքում հնարավորություն է տալիս լուծել խնդիրը: Բացի այդ, այն ինտերակտիվ է և հասանելի է ոչ ծրագրավորողներին: Արդյունքում իրականացվող ծրագիրն իրականացվում է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի խնդրի համար և ցույց է տալիս արդյունքների ամբողջական համընկնումը վերը բերված լուծույթի հետ: Սահմանված խնդիրները, դրանց լուծման մեթոդները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում: 2. Երեք միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրություն: Խնդրի լուծումը ցանցերի մեթոդով: Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում: Հաշվի առեք երկարության բարակ ձողը: Ուղղեք եզը լիսեռի երկայնքով: 0 𝑥 𝑥 ≤ 𝑙 բարակ գավազանը բաղկացած է երեք միատարր մասերից ՝ տարբեր ֆիզիկական բնութագրերով. 0 𝑥 ≤ 𝑙1, 0 ≤ 𝑥 𝑙2 և 0 ≤ 𝑥 𝑙 𝑙3: Ձողի 0 𝑥 𝑥 ≤ մասի հատուկ ջերմային հզորությունը, խտությունը, ջերմահաղորդականության գործակիցը համապատասխանաբար 𝑐1, 𝜌1, 1 են. , 0 𝑥 𝑙, 1, 0 𝑥 𝑙 𝑙2 և 0 𝑥 𝑥 ≤ բաշխվում են համապատասխանաբար 𝑞1 (x, t), 𝑞2 (x, t) 𝑞 𝑞3 (x, t) N հզորությամբ ձողի մասերի երկայնքով N կ 1 ջերմություն, և այս մասերի նախնական ջերմաստիճանը 𝑢1 (𝑥), 𝑢2 (𝑥) 𝑢 𝑢3 (𝑥) է: Ձողի ձախ և աջ ծայրերի ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 𝑢1 (0) և 𝑢3 (𝑙) է: Պահանջվում է որոշել 0 <𝑡 <ժամանակահատվածում կոմպոզիտային գավազանի ջերմաստիճանի բաշխումը 𝑥 (𝑥, 𝑡): Եկեք կազմենք խնդիրների լուծման այլ սխեմա: Հաշվի առնելով, որ քննարկվող խնդրի նախնական պայմանները (𝑛1, 0) ունեն (𝑛1 + 𝑛2, 0) հանգույցներ, ենթադրենք, որ 𝑢 (𝑛1ℎ1, 0) = 𝑢1 (𝑛1ℎ1), 𝑢 (𝑛1ℎ1 + 𝑛2ℎ2, 0) = 𝑢2 (𝑛1ℎ1 + 𝑛2ℎ2, 0): Այդ դեպքում, երբ կատարվում են հետևյալ նշանակումները. Լուծույթի կայունության համար անհրաժեշտ է ընտրել քայլը, որպեսզի բավարարվի հետևյալ պայմանը [6] ՝ {(1 - 2𝜎1), (1 - 𝜎4 - 𝜎5), (1 - 2𝜎2), (1 - 𝜎6): - 𝜎7), (1 - 2𝜎3): 0 ֆունտ Լուծեք երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի խնդիրը հետևյալ պայմաններում. 𝑙 = 2,8 մ, 𝑙1 = 0,5 մ, 𝑙2 = 1,5 մ, 𝑙3 = 0,8 մ, 𝑐1 = 1 Ջ կգ ℃ ℃: 𝑐2 = 4 Ջ: կգ ℃ ℃: 𝑐3 = 3: կգ ℃ ℃: 𝑢1 (𝑥) = 4√𝑥 - 1, 𝑢2 (𝑥) = −𝑥2 + 2, 𝑢3 (𝑥) = - (𝑥 - 2.5) 2 + 1: մ 3, 𝜅1 = 0,1 Ջ: վ ∙ մ ∙ ℃: մ 3, 𝜅2 = 0,2 Ջ: մ 3, 𝜅3 = 0,4 Ջ: , 𝜌1 = 1 կգ , 𝜌2 = 0,5 կգ , 𝜌3 = 0,6 կգ վ ∙ մ ∙ ℃: վ ∙ մ ∙ ℃: Նկատի ունեցեք, սակայն, որ այս ներածումը ծրագրում փոխելով ՝ կարող եք խնդրի լուծումը ստանալ: Մաթեմատիկայի միջավայրում խնդիրների լուծման հաշվարկման ծրագիրը կարծես u1 [x_] է: = 4√𝑥 -1; u2 [x_]: = -x ^ 2 + 2; u3 [x_]: = - (x-2.5) ^ 2 + 1; q1 [t_, x_]: = Cos [x]; q2 [t_, x_]: = Մեղք [t]; q3 [t_, x_]: = 10 (Sin [x] + Cos [t]); f1 [i_, j_]: = q1 [i , j h1] / ro1 / c1; f2 [i_, j_]: = q2 [i , n1 h1 + (j-n1) h2] / ro2 / c2; f3 [i_, j_]: = q3 [i, n1h1 + n2 h2 + (j-n1-n2) h3] / ro3 / c3; g1 [i_, j_]: = q1 [i , j h1] / rce1; g2 [i_, j_]: = q2 [i , n1 h1 + (j -n1) h2] / rce2; Րագրի առաջին յոթ շարքերը տրամադրում են մուտքագրման տվյալները, իսկ հաջորդ տողերն ապահովում են հաշվարկման գործընթացը: Ստացված արդյունքները կարող են գրաֆիկորեն արտահայտվել հետևյալ ծրագրի միջոցով. Արդյունքը 𝑢 (𝑥, 𝑡) գործառույթին համապատասխանող ելք է (նկ. 2): Նկար. 2 Գծապատկերեք գործառույթի և (𝑥, 𝑡) կախվածությունը կոորդինատից t = 0, t = 5𝜏, t = 10𝜏, t = 15𝜏 ժամանակին ՝ օգտագործելով հետևյալ ծրագիրը (Նկար 3): Նկար 3 Այնուհետև ներկայացրեք արդյունքները այլ կերպ. h1 = 0,1 (կանաչ), h1 = 0,5 (կապույտ), h1 = 0,025 (կարմիր) քայլերի դեպքում (նկ. 4): Նկար. 4 Մենք տեսնում ենք, որ քայլը նվազելուն պես գրաֆիկը բավականին արագ է համընկնում: 3. ուսումնասիրել միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրություն: Խնդրի լուծումը ցանցերի մեթոդով: Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում: Հաշվի առեք մի բարակ ձող, որը բաղկացած է n միատարր մասերից: Ուղղեք եզի առանցքը ձողի երկայնքով: 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑙 բարակ գավազան̅̅̅̅̅) կազմված է մասի հատուկ սեռական մասերի n 0 0 ≤ 𝑥 𝑙𝑖 𝑙𝑖 (𝑖 = 1, տեսակ) տարբեր ֆիզիկական բնութագրերից: Ձողի յուրաքանչյուր 0 ≤ ((𝑖 = 1, երմ ջերմային հզորությունը, խտությունը, ջերմահաղորդականության գործակիցը համապատասխանաբար 𝑐𝑖, 𝜌𝑖, 𝜅𝑖 (𝑖 = 1, համապատասխանաբար)): Համապատասխան ուժ ունեցող ջերմությունները բաշխվում են ձողի 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑙𝑖 (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅) մասերի երկայնքով, և դրանք մասամբ 𝑞𝑖 (x, t) (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅): Ձողի ձախ և աջ ծայրի սկզբնական ջերմաստիճանը 𝑢𝑖 (𝑥) (𝑖 = 1, temperatures ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 𝑢1 (0) 𝑢𝑛 𝑢𝑛 (𝑙): Պահանջվում է որոշել կոմպոզիտային ձողի ջերմաստիճանի բաշխումը (𝑥, 𝑡) 0 <𝑡 <ժամանակահատվածում: Եկեք պատրաստենք մեկ այլ սխեմա, որը նման է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի խնդրի տարբեր սխեմայի, ընդհանուրացնելով մասը ̅̅̅̅̅) այնպես, որ այն ցանց լինի: Բաժանեք գավազանի տեղական մասը 𝑛𝑖 (𝑖 = 1, to ըստ կոորդինատի ℎ𝑖 = քայլը պետք է լինի հարաբերական 0 0 𝑥 𝑙 ≤1 հատված անց 1 =: քայլ, այսինքն 𝑛𝑖 = [ ] Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ընդունվելիք խնդրի նախադրյալները կոտրված են հանգույցներում, ենթադրենք, որ 𝑢 (∑ ( ) Այն դեպքում, երբ (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅) և կատարվում են հետևյալ նշանակումները, լուծույթի կայունության համար անհրաժեշտ է ընտրել քայլը, որպեսզի բավարարվի հետևյալ պայմանը [6] ՝ {(1 - 2𝜎𝑖), ( 1 - 𝜔𝑖 - 𝛿𝑖) ≥ ≥ 0: Այժմ ներկայացնենք հաշվարկման ծրագիրը Մաթեմատիկա միջավայրում: Րագրի առաջին մասը (նկ. 5) թույլ է տալիս ստեղծել մուտքային դաշտեր տվյալ նախնական տվյալները մուտքագրելու համար: օրինակ ՝ NmbHmgnPrt [z_]: = Տող [{TextCell [«Մուտքագրեք n ∶»], Գործառույթի զանգի դեպքում ձողասեռականների թիվը մուտքագրելու համար ստեղծվում է մուտքային դաշտ, և նկ. 5 Ֆունկցիայի զանգի դեպքում բևեռ 𝑖 զանգվածի զանգվածի գործակիցը մուտքագրելու համար ստեղծվում է մուտքային դաշտ: Րագրի երկրորդ մասում (նկ. 6) իրականացվում է առաջին մասը: 6 տրված NmbHmgnPrt [𝑖], NmbCrdLyrFrstPrt [𝑖], NmbTmprLyr [𝑖] գործառույթները `գավազանի միատարր մասերի քանակը մուտքագրելու համար, համապատասխանաբար, առաջին միատարր կայքի համար` համաձայն կոորդինացված քայլերի քանակի և ժամանակի քայլերի քանակի: Րագրի երրորդ մասում (նկ. 7) ստեղծվում են ձողի միատարր մասեր: Ներմուծված 7 մեծություններին համապատասխանող դաշտեր (ծրագրի երկրորդ մասում մուտքագրված տվյալներ) ձողի յուրաքանչյուր միատարր մասի երկարության, հատուկ ջերմային հզորության, խտության, ջերմահաղորդության, այդ մասում տրված նախնական պայմանի, կիրառվող ջերմության գործառույթ Րագրի չորրորդ մասում (նկ. 8) յուրաքանչյուր ձողի հատվածի քայլերը որոշվում են ըստ կոորդինատների և դրանց մեծությունների: Նշանակումներ ծրագրի հինգերորդ մասում `ծրագրի հետագա պարզեցման համար: (Նկ. 9) պատրաստվում են որոշ միջանկյալ նկ. Նկար 8 9 theրագրի վեցերորդ մասը (նկ. 10) ներկայացնում է դիֆերենցիալ սխեմայի իրականացումը, որի արդյունքում seve (𝑥, 𝑡) մակերեսը ցուցադրվում է ծրագրի յոթերորդ մասում (նկ. 11) , Նկար. Նկար 10 11 Նկար 12 Մենք կկիրառենք 𝑛 հաշվարկման ծրագիր 2-րդ կետում միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրության համար, երեք միատարր ձողից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի խնդրի դեպքում: մասեր Runրագրի առաջին մասը գործեք (նկ. 5), ապա երկրորդը (նկ. 6) մենք մուտքագրում ենք համապատասխան տվյալները ցուցադրվող դաշտերում (նկ. 12): Նկար. 13 Ներմուծված միատարր մասերի քանակին համապատասխան (մեր դեպքում ՝ 3), ծրագրի երրորդ մասը գործարկելուց հետո (նկ. 7) դրանք արտահանվում են ՝ դաշտի միատարր մասերի ֆիզիկական հատկությունները ներկայացնելու համար (նկ. . 13): Դրանից հետո մենք վարում ենք ծրագրի 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ մասերը (նկ. 8, նկ. 9, նկ. 10) և, վերջապես, 7-րդ մասի գործարկումից հետո ցուցադրվում է որոնելի մակերեսը (նկ. 14): Արդյունքում, մենք ստանում ենք նույն լուծումը, ինչ 2-րդ կետում (նկ. 2): 4. Եզրակացություն: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը շարունակում է արդիական և լայնորեն կիրառվել գիտության տարբեր ոլորտներում: Վերջավոր տարբերության մեթոդը մաթեմատիկական ֆիզիկայի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդ է, բայց վերջինս ապահովում է մեծ ճշգրտություն, որը ցույց է տրված Նկ. 14-ում, հաստատում են դիտարկված ուսումնասիրությունները: Միևնույն ժամանակ, համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այս փուլում առավել լայնորեն զարգացել է ցանցային եղանակը, որում մաթեմատիկայի միջավայրը մեծ դեր է խաղում որպես աշխարհի համակարգչային առաջատար մաթեմատիկայի առաջատար համակարգ: Օգտագործելով Մաթեմատիկայի միջավայրը ՝ որպես ժամանակակից բարձր մակարդակի ծրագրավորման լեզու, մենք հնարավորություն ենք ստանում վայրկյանների ընթացքում լուծել մեծ թվով հանրահաշվական հավասարումների համակարգեր, հաշվարկել պարզ սխեմաների հաշվարկներ, աղյուսակային տվյալներ համապատասխան գործառույթներով փոխպատվաստել ՝ դրանք գրաֆիկորեն դարձնելով դիտարկելի Ստեղծագործության մեջ նկատվող խնդիրները մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում գործնական տեսանկյունից: Խնդիրները լուծվում են ընդհանուր պայմանների դեպքում: Կազմված հաշվարկման ծրագրերը բավականին հասանելի են ոչ ծրագրավորողների համար և ապահովում են մեծ ճշգրտություն: Գրականություն 1. Սարգսյան Ա.Հ. Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրեր և դրանց ուսուցում: Մեթոդական աշխատանք: Գյումրի: Հեղ հրատ .: 2014. 88 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Արմենուհի Հակոբյան Սարգսյան - Ֆիզ. Թեկնածու, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, Լրացուցիչ կրթության հետբուհական և ամբիոնի վարիչ, էլ. [email protected] Ալեքսանյան Վարդուհի - GSPI, վարպետ, էլ. ։
| Սույն աշխատանքում ներկայացված է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի ջերմաստիճանի բաշխման խնդիր, որի լուծումը հանգեցված է պարաբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման՝ համապատասխան նախնական և եզրային պայմաններով։
Այնուհետև խնդիրն ընդհանրացված է 𝑛 համասեռ մասերից բաղկացած ձողի համար, որը բավական ընդհանուր ձևակերպում ունի, և լուծումը տրված է կամայական նախնական և եզրային պայմանների համար։
Դրված խնդիրները լուծված են վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդով, կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, և արդյունքները վիզուալացված են գրաֆիկորեն։
|
ՀՈԳՈՒ ԵՎ ՈԳՈՒ ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄ Ազգային ինքնության համատեքստում հոգու և ոգու երկընտրանքի դիտարկումն ունի ելակետային նշանակություն։
Ազգային խառնվածքի ձևավորումը, ինչպես նաև ազգի` որոշակի ձևի մեջ գոյատևումը, հիմնվում է հոգու և ոգու փոխհարաբերության վրա։
Տասնիններորդ դարից վերոնշյալ հասկացությունների քննարկումը կարևոր է այն առումով, որ ինքնության մեջ հարացույցներ փոխարկելիսհրատապ է դառնում այն հարցը, թե ինչի վրա հիմնվելով են կատարվում այդ փոփոխությունները`հոգու, թե՞ ոգու։
Հարցի քննարկումից կարող է պարզ դառնալ, թե ազգային ինքնության մեջ վերափոխումները որքանով են արդյունավետ ինչպես ազգային ոգու, այնպես էլ հոգու տեսանկյունից, ձևավորվող նոր ինքնությունը որքանով է ազգային և հայի հոգեկերտվածքին համապատասխան։
Բացի այդ,կարևոր է քննարկել գոյատևման մի ձևից մյուսին անցնելու արդյունավետությունն ինչպես ազգայինոգու, այնպես էլ հոգու տեսանկյունից։
Մեհենականությունն իր հերթին, լինելով ազգի գոյատևման մեկայլ մոտեցում, «պաշտամունք և արտահայտութիին է հայ հոգիոյն»1։
Ուստի` հատկանշական է այսծրագրերի միջոցով վերհանել ազգային ինքնության մեջ հոգու և ոգու պայքարը, վերաիմաստավորելայն ազգի և ազգայինի գոյատևման արդյունավետության տեսանկյունից։
Ի վերջո, որն է կարևորը` ազգային հոգու և ոգու պահպանումն այնպիսին, ինչպիսին կա, թե դրանց «վերանորոգումը»։
Մասնագիտական գրականության մեջ հոգու և ոգու սահմանումները բազմազան են, ինչը դժվարություն է ստեղծում հասկացությունների ճշգրտման առումով։
Ոգին անտիկ փիլիսոփայության մեջնշանակվում է հուն. Pneuma բառով և թարգմանվում որպես «շարժվող օդ», «շունչ»։
Փիլիսոփայությանմեջ ոգին հանդես է գալիս երեք ձևով` որպես առանձին անհատի ոգի (սուբյեկտիվ ոգի), ընդհանուր ոգի(օբյեկտիվ ոգի) և օբյեկտիվացված ոգի։
Ն. Գարտմանն օբյեկտիվ ոգի համարում է նախևառաջ լեզուն,տեխնիկան, ավանդույթները, յուրաքանչյուր ոլորտում տիրապետող աշխարհայացքը` կրոն, առասպել,փիլիսոփայություն։
Հոգի (հուն.` psyche) նշանակում է գոյությանը նախորդող ոչ նյութական սկիզբ(Պլատոն), կենսական մարմնի առաջին էնտելեխիա (Արիստոտել)։
Հոգևոր հայրերը տարբեր կերպ ենմեկնաբանում հոգին։
Ըստ Տերտուլիանոսի` հոգին նյութական է, իսկ ըստ Օգոստիտոս Երանելու` ոչնյութական, ոչ տարածական սուբստանցիա։
Աստվածաշնչում ևս այս հասկացությունները միանշանակչեն սահմանվում` հաճախ թարգմանության արդյունքում մեկն օգտագործելով մյուսի փոխարեն։
Ժամանակակից հոգեբանները հոգին համարում են անգիտակցականի կրողը2։
Շտայները հոգինսահմանում է «այն, ինչի շնորհիվ նա իրերը կապում է սեփական կեցության հետ և որով համակրանքու հակակրանք, հաճույք ու տհաճություն, ուրախություն ու ցավ է զգում դրանցից։
Իբրև ոգի ենթադրվում է այն, ինչը հայտնակերպվում է մարդու մեջ, երբ Գյոթեի արտահայտությամբ իրերին նայումես «ասես աստվածային էակ»3։
Է. Հարությունյանը ոգին սահմանում է որպես ռացիոնալ հատկություն,իսկ հոգին` իռացիոնալ. «Ոգին ազգի մտավոր ինտելեկտուալ-նորարական բնութագիրն է»4։
Ըստ նրա`հայկական ոգու որակներն են նախաձեռնությունը, հնարամտությունը, զսպվածությունը։
Հոգին իր հերթին համարվում է ազգային կենսափիլիսոփայության տեսանկյունից ոգու հակոտնյան։
«….Հոգին ժողովրդի անցյալ պատմության և առկա իրողությունների զգայական-հուզական անմիջական ապրումների կրողն է և արտահայտում է ազգային բնավորության ու խառնվածքի առանձնահատկությունները»5։
Հիմք ընդունելով Է. Հարությունյանի՝ ոգու և հոգու սահմանումները` վերջիններիս փոխհարաբերությունը քննարկվելու է ազգային ինքնության լուսավորական և մեհենական ծրագրերի միջոցով։
1 Մեհենական հոսանքն արևմտահայ իրականության մեջ ծագել է 1910 թթ.։
Այն ձգտել է բարձրացնել գրականության դերը,նպաստել է ժողովրդի տարանջատված հատվածների հոգևոր միասնությանը, մերժել է «ռուսահայ», «թրքահայ», «կովկասահայ»հասկացությունները։
Քննադատական հոդվածներով բարձրացրել է գրական արժեքների վերագնահատման հարցը։
«Մեհեան»ամսագրին աշխատակցել են Դ. Վարուժանը, Վ. Թեքեյանը, Հ. Սիրունին, Ռ. Շիշմանյանը։
(Տե՛ս Հայկական սովետականհանրագիտարան, հ. 7, Երևան, 1981)։
2 Տե՛ս Философский энциклопедический словарь, Москва, 1983, էջ 146-149։
3 Շտայներ Ռ., Թեոսոֆիա, Երևան, 2003, էջ 24։
4 Հարությունյան Է., Ազգային ինքնություն և կյանքի մշակույթ, Երևան, 2004, էջ 88։
5 Նույն տեղում, էջ 89։
Լուսավորական շարժումն ազգային ոգին առաջ մղելու մի նոր կոչ էր։
Լուսավորականները, լինելով կրթված և Եվրոպայում ուսանած մարդիկ, փորձում են եվրոպական շունչ հաղորդել ազգային ինքնությանը։
Այդ շրջանի Եվրոպան ապրում էր մարդուն` իբրև արժեք բարձրացնելու մի նոր վերածնունդ։
Ձևավորվում էր անհատի այնպիսի տեսակ, որն ուներ ազատ ընտրություն, աշխարհայացք և քաղաքացիական գիտակցություն։
Ֆոյերբախն այս առնչությամբ նշում է. «Գիտակցությունն ինքնագործունեություն է, ինքնահաստատում, սեր իր նկատմամբ, սեփական կատարելության վայելք։
Գիտակցումըկատարյալ էակի տարբերիչ հատկությունն է»1։
Ֆոյերբախի այս բնութագրումներն այն հիմնականհատկություններն են, որոնք պետք է ունենար քաղաքացիական ինքնագիտակցություն ունեցող անհատը։
Հայ լուսավորականները, հիմնվելով Եվրոպայում տարածվող ռացիոնալիստական այս շարժմանվրա, փորձում են ձևավորել քաղաքացիական ինքնագիտակցություն ունեցող անհատներ` հոգու ինքնությունից անցում կատարելով ոգու ինքնությանը։
Այսինքն` եթե հայ ժողովրդի նախորդ դարերիպատմությունը կերտում էր հլու-հնազանդ, կրոնապաշտ, սեփական կարծիքից զուրկ հայի դիմապատկեր, որը հայի ազգային ինքնությունն էր, հոգեկերտվածքը, ապա տասնիններորդ դարի գործիչներըփորձում են ազատվել անցյալի այդ դիմապատկերից։
Եկեղեցին՝ իր սպասավորներով, գրաբարը,դպրոցը և դաստիարակությունը պետք է ենթարկվեին փոխակերպման, որի արդյունքում եկեղեցինպետք է սահմանափակեր սոցիալական իր դերը, գրաբարը պետք է դադարեր լինել գրի լեզու, կրթությունը պետք է լիներ համընդհանուր` և՛ կինը, և՛ տղամարդը հավասարապես պետք է կրթությունստանային, դաստիարակության մեջ պետք է գերիշխեր ազատ անհատ, քաղաքացի ձևավորելումոդելը։
Այս ուղղությամբ կատարվող քայլերից էր մտավոր, հասարակական անշարժությունը կոտրելըև ինչ-որ ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելը։
«….Անգործ, անշարժ, տգետ, մոլեռանդ, ժամանակակից գիտությունից և ճշմարտությունից յետ մնացող»2 հայ հոգևորականը պետք է կրթվեր, որպեսզի իր գիտելիքները հաղորդեր հայ երիտասարդին։
Այսպիսով, ազատագրական շարժումները, ինքնավարությանծրագրերը նոր փորձ էին վերաիմաստավորելու պատմությունը և հայի հոգեկերտվածքը։
Ինչ խոսք, կրթությունը միակ իրական միջոցն էր մնացած բոլոր ծրագրերն իրականացնելու համար։
Սկսվում էր ոգու վերանորոգչական շարժում, որն անպայմանորեն ենթադրում էր նաև նոր տարրերի ներառում ազգային ինքնության մեջ։
Մասնավորապես, լեզվի մի ձևից մյուսին անցում, օտարերկրացիների հետ ամուսնություն։
Ներկայում ևս հայ ազգը համարվում է ծերացող ազգ, քանի որ խառնամուսնությունները սակավաթիվ էին ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ այժմ` չնչին տարբերությամբ։
«Հայոց ոգուն, հայոց բնավորությանը, հայոց տարրին մի նոր կյանք, մի թարմ ուժ տալու համար գուցեհարկավոր կլիներ, որ հայերը խառնվեին ուրիշ ազգությունների հետ, իհարկե առանց կորցնելու իրանցազգությունը և մայրենի լեզուն», - նշում է Գր. Արծրունին3։
Նոր վերակառուցվող ոգին իրենից ենթադրում էր այն, ինչը Եվրոպայում փորձարկվել և ձախողման էր ենթարկվել։
Այսինքն` լուսավորությունը,որը լայն տարածում ստացավ Եվրոպայում, արդեն տասնիններորդ դարում տվեց իր արդյունքները.կյանքի փիլիսոփայության ներկայացուցիչները, հետագայում նաև էկզիստենցիալիստներն առաջ քաշեցին օտարման, էկզիստենցիալ անհավասարակշռության, օտարված աշխատանքի, Աստծո մահվաներևույթներ, որոնք բնորոշ էին նոր ժամանակներ թևակոխած մարդուն։
Մարքսն արդիական համարեցայն հիմնախնդիրը, որ տեղի ունեցող գործընթացների արդյունքում (տեխնիկայի դերի ամրապնդում,որը գիտության առաջընթացի արդյունք էր) մարդն օտար է դառնում նույնիսկ ամենագեղեցիկի նկատմամբ։
Քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելու, անհատի ինքնագիտակցությունը վերակառուցելու փորձերը շարունակվում են մինչ այժմ` հարվածի ենթարկելով ազգային ինքնությունը։
Ինչպեսիրավացիորեն նկատում է Է. Աթայանը. «Մեր ազգային կյանքի ընթացքը մեզ կանգրեցրել է երկընտրանքի առջև։
Մենք հարկադրված ենք ընտրություն կատարել օրգանականի (սեփականի) և ոչ օրգանականի (ուրիշինի), հնարավոր է նաև` որևէ մեկին չպատկանողի, տիեզերաքաղաքացիականի կենդանիի (կոնկրետի, արդյունավետորեն հակասականի) և մեռյալի (վերացականի, անկենդանորեն միակողմանիի) միջև»4։
Ահա այսպիսի իրավիճակում է հայտնվել ոչ միայն վերանորոգված ազգային ոգին, այլևմոռացված ազգային հոգին։
Լեզվական փոփոխությունը, գրաբարից աշխարհաբար անցումը որոշակիխզում առաջացրեց անցյալի, ներկայի և ապագայի (մեր օրերի) միջև։
Հարկ է նշել, որ թեև այդ ժամանակաշրջանի համար գրաբարից աշխարհաբար անցումը լուծում էր գիրքը և գրականությունն առավելլայն զանգվածներին հասանելի դարձնելու խնդիրը, սակայն վտանգում էր անցյալը և այդ անցյալումմնացած հայոց պատմությունը։
1 Ֆոյերբախ Լ., Քրիստոնեության էությունը, Երևան, 1968, էջ 46։
2 Մշակ, թիվ 19, Թիֆլիս, 1873։
3 Արծրունի Գր., Հրապարակախոսական հատընտիր, Երևան, 2010, էջ 76։
4 Աթայան է., Հոգի և ազատություն, Երևան, 2002, էջ 189։
Դաստիարակությանն անդրադառնալով` պետք է նշել, որ, որդեգրելով եվրոպական դաստիարակության մոդելը, ազգային ինքնության մեջ փոխակերպվեցին նաև շատ այլ ավանդույթներ, որոնք որոշակի կնիք էին թողել ազգային հոգու ձևավորման գործում։
Ինչպես, օրինակ, կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարությունը։
Կանանց կրթելը և հասարակական ակտիվություն տալը ևս որոշակիորեն դեմ էր այս ժամանակաշրջանում ձևավորված ավանդութային և եկեղեցական գաղափարախոսությանը։
Դաստիարակության մեջ կողմնակից լինելով ռուսսոյական մեթոդին` Մինաս Չերազը նշումէ, որ ուսուցիչը պետք է. «…հսկէ որպէս զի մաքուր խօսին իւրեանց մայրենի լեզու, մեր կրօնի սէրն կըներշնչէ նոցա, կը պատմէ նոցա մեր պատմութիւնի մեծ դէպքերն, առաքին եւ հոյակապ անձերեն կըբարոյախօսէ, նոցա հետաքրքրութիւն կը շարժէ անձնիւր գիտական ճիւղի վրայ, եւ մի նախաճաշակնկաւանդէ նոցա այն ուսումների որովք պիտի զբաղին նախակրթարանի եւ ուսումնարանի մէջ։
Թէհաւանիք առաջարկիս, որ զուտ ազգային կրթութիւնն խարիսխ ունի, մեր ընտելարաններ ծաղկացպիտի լինին արդարեւ…»1։
Մինաս Չերազի այս առաջարկը թեև ազգանպաստ էր և փորձ էր պահպանել ազգի հոգին, հոգեկերտվածքը, սակայն մեկ դար հետո պարզ է դառնում, որ այն կյանքի չկոչվեց,քանի որ չէր լուծում ժամանակի հրատապ խնդիրները. այն է` ինքնագիտակցության վերափոխման միջոցով պետական խնդիրներ լուծելը, համեմատաբար առանց շահագործման ապրելը։
Այդ իսկ պատճառով մեր պարագայում դեռ շատ վաղ էր մտածել և խոսել այն ամենի մասին, ինչը եվրոպական լուսավորականների պարագայում իդեալական մոդել կարող էր լինել դաստիարակության համար։
Հետևաբար,եվրոպական և հայ լուսավորականները տարբեր խնդիրներ էին լուծում միևնույն միջոցով, որը մի պարագայում գործուն էր, մյուս պարագայում` ոչ։
Ինչպես դիպուկ նշում է Գր. Օտեանը` Հայաստաննուզում է ճար, Անգլիա տալիս է ճառ։
Մեհենականները, հիմնելով «Մեհեան», այնուհետև «Բարձրավանք» ամսագրերը, սկիզբ են դնումնոր շարժման, որն ազգային ինքնությունը պահպանելու և ազգային զարթոնք ապրելու հիմնովին նորտարբերակ է առաջարկում։
Այս ամսագրերն արվեստին և գրականությանն են վերաբերում, որոնք թողարկելու պատասխանատուններն էին Կոստան Զարյանը, Դանիել Վարուժանը, Գեղամ Բարսեղյանըև այլք։
Մեհենականներն առաջարկում էին. «պաշտամունք եւ արտայայտութիին հայ հոգիոյն, ինքնուրոյնութիին եւ անձնականութիին ձեիի մէջ, մշակում` կենսանորոգ պատուաստումով մը` հայ լեզուին,զուտ գրականութիինը հեռու պահել քաղաքականութենէ եւ լրագրութենէ»2։
Վերջիններս հայ հոգուվերականգնման մեջ են տեսնում ազգային ինքնության զարթոնքը և առաջընթացը։
Հայ հոգին պետք էպահպանել օտար ազդեցություններից, լեզուն պետք է զերծ պահել օտարաբանություններից և հնարավորինս մոտեցնել գրաբարին։
Եթե լուսավորականները սահմանափակվում են միայն եկեղեցուքննադատությամբ, ապա Կոստան Զարյանը նախևառաջ քննադատում է կրոնը չիմաստավորելը և խորապես քրիստոնյա չլինելը։
«Ապրիլ այն հոգեկան աղքատության մէջ ինչպէս մենք կապրինք, կը նշանակէ ոճրագործել մեզի դէմ, եւ տիեզերական խորհուրդին դէմ։
Ժողովուրդ մը որ բարոյապէս չի նորոգուիր, նոր արժէքներ չի ստեղծեր, դատապարտուած է եթէ ոչ մեռնելու` գոնէ ապրելու ամօթալի,դիակի կյանքով մը»3։
Հոգևոր և բարոյական նորոգումը տեղի է ունենում արվեստի և գրականության միջոցով։
«Հայրենիքի սիրտը» ապրում է արվեստի մեջ և ինչպես նշում է Կ. Զարյանը, պետք է ստեղծել այնպիսի խորհուրդ, որը հատուկ է մեր մտածողությանը և «Ես»-ին։
Այսինքն, ըստ էության, եթե պետք է վերանորոգել, ապա միայն և միայն ազգային հոգին պահպանելու և վերածնելու հաշվին։
Ազգային հոգին այլ ազգերի առաջադրած գաղափարներին և հոսանքներին ենթարկելը ձևախեղում է այն, դարձնում հոգի,որը տիեզերաքաղաքացիական է։
Ազգային հոգու պահպանումը մեծապես ազդում է նաև ազգայինոգու ձևավորման վրա, եթե ազգային ոգու ձևավորման հարցում նվազեցվում է այլ ազգերի և այլ հոգեկերտվածքների ազդեցությունը։
Այս առնչությամբ դիպուկ է Հ. Ասատրյանի հետևյալ դիտարկումը.«Յաղթահարող, նւաճող ոյժը որն է։
Պատմազգաց ոգին։
Միայն դա, պատմազգաց ոգին է ընդունակպատմութիւն երկնելու…. Որպէսզի այդպէս լինի` դարձեք դէպի ոգին։
Մի թշնամացէք, այլ հասկացէք,որ անոգի ժողովուրդը միութիւն, ոյժ եւ ապագայ չունի։
«Դարձ դէպի ոգին»։
Չէք լսում ինչ ենք ասում.Մենք ասում ենք` հոգևոր վերանորոգում, տարօնատիպ հզօրահոգի հայ մարդու վերակառուցում, հայակերտում»4։
Վերլուծելով Հ. Ասատրյանի այս դիտարկումը` պարզ է դառնում, որ հայ հոգին չպետք էվերանորոգվի այլ միջոցներով, քան ազգային։
Այն, ինչ փորձում էին կատարել լուսավորականները,դրական էր իր ձևով, բայց ոչ բովանդակությամբ։
Արտաքին աշխարհը (այլ մշակույթ, այլ աշխարհայացք) օգնության կանչելու փոխարեն` կարելի էր առավել խորացնել ներքին աշխարհը (մշակույթը,լեզուն, վերանորոգել ներքին աշխարհի այն հատվածները, որոնք կենսունակ չէին)։
1 Չերազ Մ., Ազգային դաստիարակություն, Կոստանդնուպոլիս, 1876, էջ 43։
2 Մեհեան, թիւ 1, 1914։
3 Մեհեան, թիւ 2, 1914։
4 Ասատրյան Հ., Արթնացի՛ր, հա՛յ մարդ, Երևան, 1998, էջ 101-102։
Իզուր չէ, որ ներկայումս շատ պետություններ կանգնել են ազգային ինքնությունը պահպանելուխնդրի առջև, և փորձում են ազգայինի միջոցով դիմակայել աշխարհն առանց սահմանների ստեղծելուփորձերին։
Ինչպես իրավացիորեն այս մասին նշում է Մ. Կաստելսը՝ մեծ աշխարհը և դրանում կորչելուվտանգը ստիպում է ժամանակակից երիտասարդներին կառչել ազգայինից` կրոնից, մշակույթից։
Ուստի հրատապ է դառնում մեհենականների առաջադրած հետևյալ դրույթները. «Ազնուացնել հայ կյանքըխորհուրդով և արուեստով…, ստեղծել հասարակաց գետինն ուր իրար գտնեն հայութեան ոգեւորոյժերը…, եկող սերունդին գործը` վերագտնել հայ խորքին հայ ոճը, արուեստին մէջ որքան կրօնքին` կըպատրաստուին հոգիները… »1։
Այսինքն` այն, ըստ էության, կոչ էր ազգայինով ապրելու և ազգայինիմիջոցով վերածնվելու։
Ամենավտանգավոր երևույթը, որը կարող է լինել ազգի համար, հոգու և ոգուանկայունությունն է, սեփականի բացակայությունը։
Հայրենազգացության բացակայությունը, ազգայինհոգու և ոգու դատարկությունն ազգը դարձնում են անշարժ ազգային շարժման և վերանորոգմաննկատմամբ։
Իզուր չէ, որ գրեթե երկու դար է մտավորականները քննադատում են այդ անշարժությունըև ազգային բոլոր խնդիրների ակունքը տեսնում դրա մեջ։
Տեղին է Վ. Սարոյանի այն դիտարկումը, որամեն հայ ավարտվում է ինքն իր մեջ։
Իր ժամանակաշրջանի հայի մասին Կ. Զարյանը նշում է` «Հոգիները բացակայ են։
Գաղափարները` գիւղի կիսաքանդ խանութի առարկայ։
Շրթունքների երկու կողմիցխոր և բիրտ գծեր։
Աչքերի մեջ` քարացում։
Հայութիւնը նաւի վրայ օրօրւում է, մի տեսակ անգլուխ,նպատակից եւ գաղափարից զուրկ։
Մկանները թուլացած, կամքն անհետացած, ահաւոր մի սկրելոզ`քամիներին անձնատուր»2։
Այսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ հայկական ինքնությունը հասկանալու ելակետն այնէ, թե ինչպիսին է ազգային հոգու և ոգու կառուցվածքը։
Այս երկու հասկացությունները մշտապեսփոխներգործում են` ստեղծելով մեկը մյուսին։
Քննարկելով դրանց փոխհարաբերությունը լուսավորական և մեհենական դիրքերից` պարզ է դառնում, որ ազգային ինքնության պահպանումը և վերանորոգումը հիմնվում է հոգու և ոգու վերափոխման վրա։
Հիմքում ունենալով միևնույն խնդիրը` լուսավորականներն այն լուծում են արտաքին միջոցներով, մեհենականները` ներքին։
Նանե ՄովսիսյանՀՈԳՈՒ ԵՎ ՈԳՈՒ ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ հոգի, ոգի, ազգային ինքնություն, մեհենական ծրագիր, լուսավորական ծրագիր։
| Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում ազգային ինքնության հարցի քննմանը հոգու և ոգու գաղափարների քննարկման միջոցով։
Դիտարկելով դրանց փոխհարաբերությունը լուսավորական և մեհենական դիրքերից` պարզ է դառնում, որ ազգային ինքնության պահպանումը և վերանորոգումը լուսավորականները տեսնում են արտաքին միջոցներով (անհատի ինքնագիտակցության փոփոխություն, քաղաքացիական մտածողության ձևավորում, ոգու վերափոխում), մեհենականները` ներքին (արվեստի և գրականության միջոցով)։
Հեղինակը մատնանշում է նշյալ ծրագրերի կարևորությունը, փաստում, որ ազգային ինքնության ասպեկտների փոփոխությունից առաջ անհրաժեշտ է վերլուծել ազգի ոգին և հոգին և ընտրել համապատասխան մեթոդներ և լուծումներ։
|
ՍՏՈՒՅԳ ՓԱՍՏԵՐԻ ՎՐԱ ՀԻՄՆՎԱԾ ԱՆՎԱՆԱՐԿՄԱՆ ՀԱՄԱՐՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԱնվանարկումը իրավական համապարփակ հասկացություն է, որը բնութագրվում է որպես անձի հեղինակությունն արատավորող ցանկացած իրավախախտում։
Արտասահմանյան իրավաբանական գրականության մեջ ավանդաբար առանձնացվում են անվանարկման երեք տեսակներ՝ slander, libel և insult, ընդ որում,առաջին երկուսը բնույթով համապատասխանում են զրպարտությանը և տարանջատվում են ըստ արտահայտման ձևի (բանավոր կամ անցողիկ՝ slander, և գրավորկամ մնայուն՝ libel), իսկ insult-ը նույնացվում է վիրավորանքի հետ։
Տարբերակվում եննաև անվանարկման per se և per quod ձևեր։
Առաջինն անվանարկումն է այնպիսիարտահայտությամբ, որն իր բովանդակությամբ դատարանն ընդունում է որպես անձիհամբավն արատավորող, և այդ պարագայում հայցվորից պահանջվում է ապացուցելմիայն իր մասին իրականությանը չհամապատասխանող տվյալների հրապարակմանփաստը։
Երկրորդն անվանարկումն է արտահայտությամբ, որը տուժողին վերագրումէ հանցագործության կատարում, առևտրային, գործարար կամ հանրային գործունեության մեջ անազնիվ գործելակերպ, զազրելի հիվանդություն կամ կնոջը՝ թեթևաբարո վարքագիծ, որի դեպքում հայցվորը պետք է ապացուցի նաև իր հեղինակությանարատավորման և դրա հետևանքով իրեն այնպիսի իրական վնաս պատճառելուփաստը, որը կարող է չափվել նյութական արժեքով [1]։
Իրավաբանական դոկտրինայում և բացատրական բառարաններում հանդիպումեն անվանարկման հասկացության տարբերվող բնորոշումներ․ աղբյուրների մի մասում անվանարկումը բացատրվում է որպես անձի մասին ինչպես իրականությանըչհամապատասխանող, այնպես էլ իրականությանը համապատասխանող վարկաբեկիչ փաստերի (տեղեկությունների) տարածում [2], իսկ մյուս մասում՝ միայն իրականությանը չհամապատասխանող վարկաբեկիչ փաստերի (տեղեկությունների) տարածում [3]։
Էրդելեվսկին տարանջատում է անվանարկման հետևյալ տեսակները՝ ա) անվանարկող կեղծ փաստերի դիտավորյալ հրապարակում, այսինքն՝զրպարտություն կամ կեղծ անվանարկում, բ) անվանարկող կեղծ փաստերի հրապարակում առանց դիտավորության, գ) անվանարկող ստույգ փաստերի հրապարակում կամ հավաստի անվանարկում [4]։
Ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկում առկա է այն դեպքերում, երբանձի մասին նրա մասնավոր կամ ընտանեկան կյանքին վերաբերող և դրանց գաղտ նիությունը խախտող տեղեկություններ են հրապարակվում այդ անձի պատիվը,արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը արատավորելու նպատակով։
Մասնավոր և ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիության իրավունքի խախտումըհաճախ ուղեկցվում է ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ։
Լինում ենդեպքեր, երբ թեև այդ ստույգ փաստերը բացահայտում են անձի՝ օրենքին չհակասող,իրավաչափ արարքները (օրինակ՝ նուդիստական լողափ հաճախելը), բայց ունակ եննսեմացնելու նրա հեղինակությունը, քանի որ այդ արարքները հասարակությանտարբեր շրջանակներ կարող են միանշանակորեն չընդունել։
Հարց է առաջանում՝արդյո՞ք հրապարակված փաստերի հավաստի լինելու դեպքում հնարավոր է խոսելանվանարկման մասին։
Այս հարցն առաջին անգամ լայն քննարկման արժանացավ2009 թ․-ին ԱՄՆ-ում «Նունենն ընդդեմ Սթեփլզի» գործի առնչությամբ։
ԱՄՆ Վերաքննիչ դատարանը, վերահաստատելով այն փաստը, որ հրապարակված փաստերիհավաստիությունն ապացուցելը զրպարտության հայցից բացարձակ պաշտպանության միջոց է և բացառում է պատասխանատվությունը, հավելեց, որ եթե ստույգտվյալների հրապարակումը կատարվել է անձին անվանարկելու փաստացի դիտավորությամբ (actual malice), ապա պետք է հանգեցնի պատասխանատվության։
Թեև այսնորմը նախատեսված է Մասաչուսեթսի նահանգային օրենսդրությամբ, սակայնդատարանները կիրառել են միայն հանրային անձանց անվանարկման գործերքննելիս [5]։
Նունենի գործով վճիռը շրջադարձ էր ամերիկյան նախադեպային իրավունքում։
Այն թեև տեսաբանների քննադատությանն արժանացավ, սակայն պետք էփաստել, որ սրանով ողջամիտ լուծում տրվեց խնդրին․ համաչափության սկզբունքիպահպանման դեպքում այս կարգավորումը արդյունավետորեն կարող է կիրառվելանվանարկման նպատակով անձնական կամ ընտանեկան կյանքի գաղտնիությանխախտման ցանկացած դեպքում։
Իրավաբանական տեսական աղբյուրներում, ինչպես նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքում քիչ չեն հանդիպումհայեցակարգերն, որոնց համաձայն՝ և՛ անձի հեղինակությունը, և՛ մասնավոր կյանքիանձեռնմխելիության իրավունքը սերտորեն փոխկապված են [6]։
Այդ տեսակետըհիմնավորվում է նրանով, որ մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության խախտումըհանգեցնում է տուժողի հեղինակության և պատվի նսեմացման։
Մասնավոր կյանքինվերաբերող որոշակի փաստեր չհրապարակելու շահագրգռվածությունը նպատակունի պաշտպանելու անձի հեղինակությունը։
ՀՀ Սահմանադրության [7] 31-րդ հոդվածը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոքունի մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիության իրավունք։
Մարդու մասնավոր կյանքը նրա անձնական կյանքի այն կողմն է,որն անձեռնմխելի է այլոց համար։
Անձի ընտանեկան կյանքը նրա ունեցած ընտանեկան հարաբերություններն են, որոնք ընդգրկում են ընտանիքի անդամների՝ամուսինների, ծնողների և զավակների (որդեգրողների ու որդեգրվածների) միջևկապերը։
ՄԻԵԴ-ը, այնուամենայնիվ, չի սահմանափակում ընտանեկան հարաբերութ յունները միայն վերը նշված շրջանակով, և դրանց շարքում դիտարկում է նաևառնվազն մոտ ազգականների միջև հարաբերությունները, քանի որ դրանք ևս կարողեն էական դերակատարում ունենալ ընտանեկան կյանքում։
Ընտանեկան կապերըպետք է դիտարկել ոչ թե զուտ իրավաբանական, այլ ձևական տեսանկյունից, քանիոր դրանք առաջանում են անկախ այդ հարաբերություններն իրավաբանորեն(չ)ձևակերպելու հանգամանքից [8]։
Այսպիսով՝ ստույգ փաստերի վրա հիմնվածանվանարկմամբ միաժամանակ խախտվում են սահմանադրական երկու իրավունքներ՝ մասնավոր և ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիության, պատվի ու բարիհամբավի անձեռնմխելիության իրավունքները, կոնվենցիոն երկու հիմնարար իրավունքներ՝ անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու և հեղինակության պաշտպանության իրավունքները։
Այնուամենայնիվ, Հայաստանը որդեգրել է բազմաթիվերկրներում (այդ թվում՝ Գերմանիա [9], Ավստրիա [10], Ռուսաստան [11], Չեխիա [12],Լատվիա [13]) գործող այն ընդհանուր սկզբունքը, որ անվանարկումը պատասխանատվության հիմք է միայն այն դեպքում, երբ անձի պատվի, արժանապատվությանկամ գործարար համբավի արատավորման նպատակով տարածված տեղեկությունները կեղծ են։
Ստորև ներկայացվում են ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմանառնչությամբ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի առարկայական որոշ խնդիրներ ևդրանց լուծման առաջարկներ՝ 1. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավի արատավորման երկու եղանակ՝ վիրավորանքի ևզրպարտության միջոցով։
Երկուսն էլ անվանարկման տարատեսակներ են։
Վիրավորանքը խոսքի, պատկերի, ձայնի, նշանի կամ այլ միջոցով պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավն արատավորելու նպատակով կատարվածհրապարակային արտահայտությունն է, ընդ որում՝ եթե հրապարակային արտահայտությունը հիմնված է ստույգ փաստերի վրա (բացառությամբ բնական արատների)կամ պայմանավորված է հանրային գերակա շահով, ապա տվյալ իրավիճակում և իրբովանդակությամբ կարող է վիրավորանք չհամարվել։
Զրպարտությունն անձիվերաբերյալ փաստացի այնպիսի տվյալների (statement օf fact) հրապարակումն է,որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը և արատավորում են նրա պատիվը,արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը [14]։
Միաժամանակ, անձի վերաբերյալ իրականությանը չհամապատասխանող և նրա պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավն արատավորող փաստացի տվյալների հրապարակումը չի համարվում զրպարտություն, եթե դա տվյալ իրավիճակում և բովանդակությամբ պայմանավորված է հանրային գերակա շահով, և եթե փաստացիտվյալները հրապարակայնորեն ներկայացրած անձն ապացուցի, որ ողջամտությանսահմաններում ձեռնարկել է միջոցներ` պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը(աղբյուրում՝ ճշմարտությունը) և հիմնավորվածությունը, ինչպես նաև հավասարակշռված և բարեխղճորեն է ներկայացրել այդ տվյալները։
Հավասարակշռվա ծությունը վերաբերում է ներկայացվող տվյալների և հանրային գերակա շահիհարաբերակցությանը։
Այսինքն՝ տվյալների հրապարակումը չպետք է պարունակիզրպարտող տեղեկություններ, որոնք չեն առնչվում այդ խնդրին և դուրս են մնումհանրային գերակա շահով պայմանավորված թույլատրելի շրջանակներից։
Բարեխղճությունը ենթադրում է փաստացի տվյալների՝ ամբողջական, առանց էականնշանակություն ունեցող փաստերի փոփոխման շարադրանք։
Ըստ էության, եթեանգամ հրապարակված փաստացի տվյալները կեղծ են, սակայն ողջամտությանսահմաններում ձեռնարկվել են միջոցներ` պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը ևհիմնավորվածությունը, ինչպես նաև տվյալները ներկայացվել են հավասարակշռվածև բարեխղճորեն, ապա հրապարկված փաստերը «հավասարեցվում են» ստույգփաստերի։
Պետք է նկատել, որ հրապարակված արտահայտությունը կամ փաստացիտվյալը համապատասխանաբար վիրավորանք և զրպարտություն չհամարելու համարհանրային գերակա շահի իրավական նշանակությունը դրվում է տարբեր հարթությունների վրա․ առաջին դեպքում այն որպես հիմք դրսևորվում է ինքնուրույն, երկրորդդեպքում՝ եթե միաժամանակ առկա է նաև մյուս պայմանը։
Կարծում ենք՝ 1087.1հոդվածի 5-րդ մասի 2-րդ կետի և 2-րդ մասի 2-րդ պարբերության նպատակներըհամընկնում են, հետևաբար, դրանցով սահմանված չափանիշները ևս պետք էնույնական լինեն։
Հիմք ընդունելով որոշ երկրների (Կանադա [15], Ավստրալիա [16])փորձը՝ հակված ենք այն մտքին, որ երկու պայմանների միաժամանակյա առկայությունը պարտադիր է և՛ վիրավորանքի, և՛ զրպարտության դեպքում։
Ուստի,առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդպարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ․ «Սույն օրենսգրքի իմաստով` հրապարակային արտահայտությունը տվյալ իրավիճակում և իր բովանդակությամբ կարող է չհամարվել վիրավորանք, եթե այն հիմնված է ստույգ փաստերի վրա(բացառությամբ բնական արատների) և պայմանավորված է հանրային գերակաշահով»։
2. ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 151-րդ հոդվածով սահմանված իրավակարգավորումը, այն է՝ եթե քաղաքացուն պատճառվել է բարոյական վնաս նրաանձնական ոչ գույքային իրավունքները խախտող կամ ոչ նյութական բարիքների դեմոտնձգող գործողությամբ, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում,դատարանը կարող է իրավախախտի վրա դնել պատճառված վնասի դրամականփոխհատուցման պարտականություն։
Այսինքն՝ երբ բարոյական վնաս է պատճառվում անձնական ոչ գույքային իրավունքների խախտմամբ կամ ոչ նյութականբարիքների դեմ ոտնձգությամբ, վնասը փոխհատուցվում է անկախ նրանից, թե նմանփոխհատուցում օրենքով հատկապես նախատեսված է, թե ոչ, մինչդեռ գույքայինիրավունքների խախտման դեպքում այդպիսի փոխհատուցում նախատեսող հատուկօրենքի առկայությունը պարտադիր է։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 162.1 և ՌԴքաղաքացիական օրենսգրքի 150-րդ հոդվածները սահմանում են ոչ նյութականբարիքների հասկացությունը, ընդ որում՝ բառացիորեն նույն բովանդակությամբ, այն է՝ ոչ նյութական բարիքները, սույն օրենսգրքին և այլ օրենքներին համապատասխան,պաշտպանվում են դրանցով նախատեսված դեպքերում ու կարգով, ինչպես նաև այնդեպքերում ու այն սահմաններում, որոնցում քաղաքացիական իրավունքներիպաշտպանության եղանակների օգտագործումը բխում է խախտված ոչ նյութականիրավունքի էությունից և այդ խախտումների հետևանքների բնույթից։
Փաստորեն, այսիրավական նորմի ձևակերպումը թույլ է տալիս հնարավոր համարել անձնական ոչգույքային իրավունքների խախտման դեպքում քաղաքացիաիրավական պաշտպանության միջոցների օգտագործումը, մասնավորապես՝ ոչ նյութական վնասի հատուցումը, եթե անգամ դրանք տվյալ անձնական ոչ գույքային իրավունքի պաշտպանության համար ուղղակիորեն նախատեսված չեն օրենքով։
Մինչդեռ ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ ոչ նյութական վնասը ենթակա էհատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։
Կարծում ենք՝ ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 150-րդ և 151-րդ հոդվածներըհամահունչ են և ապահովում են օրենսգրքով նախատեսված անձնական ոչ գույքայինբոլոր իրավունքների ու ոչ նյութական բարիքների պաշտպանությունը, ինչը չի կարելիասել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի կապակցությամբ՝ համադրելով վերոնշյալ 162.1և 17-րդ հոդվածների դրույթները։
Ուստի, առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը փոփոխել և խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ. «Եթե քաղաքացուն պատճառվել է բարոյական վնաս նրա անձնական ոչ գույքային իրավունքները խախտող կամ ոչ նյութական բարիքների դեմ ոտնձգողգործողությամբ, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում, դատարանըկարող է իրավախախտի վրա դնել պատճառված վնասի դրամական փոխհատուցմանպարտականություն»։
Սա հնարավորություն կտա պրակտիկայում արդյունավետորենիրագործելու Քաղաքացիական օրենսգրքի 162.1 հոդվածի նպատակները։
3. Հարկ է նշել, որ 2015 թ․-ից գործում է «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը [17], որի կարգավորման առարկան կազմում են միայնպետական կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական կամ համայնքային հիմնարկների կամ կազմակերպությունների, իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց կողմից անձնական տվյալները մշակելու, դրանցնկատմամբ պետական հսկողություն իրականացնելու կարգն ու պայմանները։
Ընդորում, անձնական տվյալ է համարվում ֆիզիկական անձին վերաբերվող ցանկացածտեղեկություն, որը թույլ է տալիս կամ կարող է թույլ տալ ուղղակի կամ անուղղակիկերպով նույնականացնել անձի ինքնությունը։
Սա նշանակում է, որ «Անձնականտվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով չեն կարգավորվում այն դեպքերը,երբ առանց անձի համաձայնության այլ անձանց կողմից ապօրինաբար հրապարակվում են նրա մասնավոր կամ ընտանեկան կյանքին վերաբերող տվյալներ։
«Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը խախտելու համարպատասխանատվությունը սահմանված է Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 189.17 հոդվածով [18]։
Միաժամանակ, ՀՀ քրեական օրենս գիրքը պատիժ է նախատեսում մարդու անձնական կամ ընտանեկան գաղտնիքհամարվող տեղեկություններն առանց նրա համաձայնության օգտագործելու կամհրապարակային ելույթներով, հրապարակայնորեն ցուցադրվող ստեղծագործություններով կամ լրատվության միջոցներով այդպիսի տեղեկություններ տարածելու կամհավաքելու կամ պահելու համար, եթե դրանք նախատեսված չեն օրենքով։
Այսդեպքում պատիժը տուգանք է՝ 200.000-ից 500.000 դրամի չափով կամ կալանք՝մեկից երկու ամիս ժամկետով [19]։
Այս հանցակազմը ընդգրկում է հենց խնդրոառարկա իրավիճակը։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ օրենսդրությունը հնարավորություն էտալիս կյանքի և առողջության դեմ հանցանք կատարելու մեջ մեղադրվող անձի դեմքաղաքացիական հայց ներկայացնել դատարան՝ պահանջելով պայմանագրայինպարտավորություններ, ինչպես նաև զինվորական ծառայություն, ոստիկանականծառայություն և այլ համապատասխան պարտականություններ կատարելիս քաղաքացու կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցում (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1077-րդ հոդված)՝ առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքով սահմանել ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման հնարավորություն։
Ընդ որում՝ լրացումըկարող է կատարվել ինչպես 1087.1 հոդվածի շրջանակներում, այնպես էլ առանձինհոդված նախատեսելով։
Իհարկե, նախորդ առաջարկի իրագործման պարագայումստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ պատճառված ոչ նյութական վնասիհատուցման հնարավորության հատուկ նախատեսման անհրաժեշտություն չի լինի։
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Հայաստանի Հանրապետության փաստաբանների պալատի խորհրդին առընթերգիտա-վերլուծական կենտրոնի խորհուրդի Եզրակացություն № 26-11-Ա, Երևան,08.11.2011, էջ 6-7, URL։
http։
//www.lex.am/docs/ezrakacutyun%201087.1.pdf (հղումըկատարվել է՝ 13.04.2018)։
[2] Աղայան Է. Բ., Արդի հայերենի բացատրական բառարան, «Հայաստան» hրատարակչություն, Երևան, 1976։
[3] Cambridge Dictionary, URL։
https։
//dictionary.cambridge.org/dictionary/english/defame(Accessed։
01.04.2018), English Oxford Living Dictionaries, URL։
https։
//en.oxforddictionaries.com/definition/defamation (Accessed։
01.04.2018).[4] Эрделевский А. М., Компенсация морального вреда։
анализ и комментарий[5] Noonan v. Staples, Inc., No. 07-2159 (1st Cir. 2009), Justia US Law, URL։
https։
//law.justia.com/cases/federal/appellate-courts/ca1/07-2159/07-2159p2-01a-2011-0225.html (Accessed։
16.04.2018). Anne S. Y. Cheung, Open Access Laws, Revisiting Privacyand Dignity։
Online Shaming in the Global E-Village, 2014.Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, 2012, URL։
http։
//law.aua.am/files/2012/03/PAPER.pdf. Karako v. Hungary, no 39311/05, ECHR,URL։
https։
//www.echr.coe.int/Documents/FS_Reputation_ENG.pdf (Accessed։
12.04.2018)։
[7] ՀՀ Սահմանադրություն, ընդունված՝ 05.07.1995 թ․, ուժի մեջ է մտել 13.07.1995թ․, վերջին փոփոխություններն ընդունվել են 06.12.2015 թ․, ուժի մեջ մտել՝ 22.12.2015թ․, ՀՀՊՏ 2015.12.21, Հատուկ թողարկում, Հոդված 1118։
[8] «Փոփոխված Սահմանադրություն. անձնական իրավունքներ. մաս 2-րդ», Հայկական իրավական տեղեկատու, Legal Portal, 16.02.2016, URL։
http։
//legalportal.am/cat/viewnews/2296 (Accessed։
12.04.2018).URL։
https։
//www.gesetze-im-internet.de/englisch_stgb/englisch_stgb.html#p1703.[10] International Press Institute, MediaLaws Database, URL։
http։
//legaldb.freemedia.at/legal-database/austria/?target=civil-defamation.29.12.2017), Статья 152, URL։
http։
//www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_5142/1de6cd3cbb386056a2ecd2c64f f087b13c8de585/ (дата обращения։
12.04.2018)․157, URL։
file։
///C։
/Users/Home/Downloads/Latvia_CC_am2013_en.pdf.[14] ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1087.1, ընդունվել է 05.05.1998 թ․, ուժիմեջ մտել` 01.01.1999 թ․, ՀՀՊՏ 1998.08.10/17 (50)։
[15] Dearden R., Wagner W., Canadian Libel Law Enters the 21st Century։
The PublicInterest Responsible Communication Defense, էջ 353, URL։
https։
//commonlaw.uottawa.ca/ottawa-law-review/sites/commonlaw.uottawa.ca.ottawa-lawreview/files/16_41ottawalrev3512009-2010.pdf (Accessed։
12.04.2018).URL։
https։
//www.thenewsmanual.net/Resources/medialaw_in_australia_02.html. [17] «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է18.05.2015 թ․, ուժի մեջ մտել` 01.07.2015 թ․, ՀՀՊՏ 2015.06.18/35 (1124), Հոդված462։
[18] Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրքն ընդունվել է06.12.1985 թ․, ուժի մեջ մտել՝ 01.06.1986 թ․, ՀՍՍՀԳՍՏ 1985/23։
[19] ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 144, ընդունվել է 18.04.2003 թ․, ուժի մեջ մտել՝01.08.2003 թ․, ՀՀՊՏ 2003.05.02/25(260), Հոդված 407։
Դրմեյան Լիլի ՍՏՈՒՅԳ ՓԱՍՏԵՐԻ ՎՐԱ ՀԻՄՆՎԱԾ ԱՆՎԱՆԱՐԿՄԱՆ ՀԱՄԱՐՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկում, դիֆամացիա,պատիվ, արժանապատվություն, գործարար համբավ, հեղինակություն ։
| Ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկմամբ միաժամանակ խախտվում են անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու և հեղինակության պաշտպանության իրավունքները, քանի որ մասնավոր կյանքին վերաբերող որոշակի փաստեր չհրապարակելու շահագրգռվածությունը նպատակ ունի պաշտպանելու անձի հեղինակությունը։
Հոդվածի շրջանակներում փորձ է կատարվել բացահայտելու ստույգ փաստերի վրա հիմնված անվանարկման համար իրավական պատասխանատվության էությունը և առանձնահատկությունները, ինչպես նաև դրա ներդրման հնարավորությունը ներպետական օրենսդրության մեջ։
Արդյունքում, ներկայացվել են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի առարկայական որոշ խնդիրներ և դրանց լուծման առաջարկներ։
|
Միացյալ Նահանգները համաշխարհային տնտեսական և քաղաքական առաջնորդ է, և վերջին հակաճգնաժամային փորձի վերլուծությունը բավականին արժեքավոր է ինչպես տեսականորեն, այնպես էլ գործնականում ՝ նպատակ ունենալով հետագայում բարելավել տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավիճակը: ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման իրավական հիմքը «Ամերիկայի վերականգնման և վերաներդրման ծրագիրն» էր, որը տնտեսության վերականգնման համար տրամադրեց մոտ 790 միլիարդ դոլար (խոսքը միայն տնտեսության իրական հատվածին հատկացվող աջակցության ծավալի մասին է) , Նշված ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակի ազդեցություն ունեն տնտեսության վրա: Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության ճգնաժամային կառավարման հիմնական ոլորտներն են. • Խնդրահարույց ակտիվների ձեռքբերման, ֆինանսական օգնության կազմակերպություններին օժանդակություն, • ներքին պահանջարկի խթանում, • աշխատաշուկայի խթանում, • նորարարական ներուժի զարգացում, նրանց համար ֆինանսական խթաններ; ենթակառուցվածքների զարգացում: Ստորև բերված են տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման հիմնական ուղղությունները ՝ ըստ վերջինիս ուղղված հատկացումների: Աղյուսակ, 1 հ / հ հակաճգնաժամային կարգավորման հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները նրա կողմից ծրագրեր, aydtvum- ի զարգացում, էներգետիկայի նախարարություն, bnakaranashinutyunNoramutsutyunneri, ներառյալ էներգետիկայի զարգացումԱյլ ընդհանուր: Ինչպես վերը նշված է, ԱՄՆ հակաճգնաժամային քաղաքականության առաջնահերթությունները եղել են ներքին պահանջարկի խթանումը. ներդրումներ կատարել մարդկային կապիտալում. Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային ծախսերի ավելի քան 42% -ը կազմում էր շուրջ 337 միլիարդ դոլար: Հակաճգնաժամային միջոցառումների հաջորդ հիմնական ուղղությունը հարկային բեռի նվազեցումն է բնակչության և կազմակերպությունների համար, որոնց բաժին է ընկնում այդ հատկացումների շուրջ 36% -ը: Հակաճգնաժամային $ 154,8 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ծախսերի 19,6% -ը ուղղվել է ԱՄՆ ենթակառուցվածքների զարգացմանը, այդ թվում `48,7 մլրդ ԱՄՆ դոլարը (6,2%) էներգետիկ ենթակառուցվածքների զարգացման համար: Նշենք, որ ԱՄՆ կառավարությունը մեծապես կարևորում էր էներգետիկ ոլորտի զարգացումը, երկրի էներգետիկ անվտանգության ապահովումը, էներգիայի ներմուծումից տնտեսության կախվածության նվազեցումը և էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների հայտնաբերումը, ինչը արտացոլվեց երկրի հակաճգնաժամային ծրագրում: Նշենք, որ ԱՄՆ-ին բաժին էր ընկնում համաշխարհային էներգիայի սպառման շուրջ 22.55% -ը, ինչը բավականին բարձր էր այլ երկրների համեմատ: Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամին ընդառաջ Միացյալ Նահանգները կրճատել են երկրում վառելիքի և էներգիայի արտադրությունը ՝ փոխարենը ընդլայնելով ներմուծումը: Նշենք, որ հակաճգնաժամային կարգավորման շրջանակներում հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 13.3% -ն ուղղվել է տնտեսության ենթակառուցվածքային ծրագրերի ֆինանսավորմանը: Այս ծրագրերն ընդգրկում էին մի շարք ոլորտներ, մասնավորապես ՝ տրանսպորտը, էներգետիկան, հեռահաղորդակցությունը, ջրամատակարարումը, գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքները և այլն: Ավելին, այդ ենթակառուցվածքային նախագծերը ամբողջությամբ կիրականացվեն միայն ԱՄՆ-ում արտադրված հումքի հաշվին: Սա հստակ խոսում է այս երկրի հակաճգնաժամային կարգավորման ռազմավարության մասին, որը կլինի երկարաժամկետ տնտեսական աճ: Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ԱՄՆ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը (մոտ 80%) կապված է հարկաբյուջետային քաղաքականության հետ, հարկային խթանմանը բաժին է ընկնում ընդհանուր փաթեթի 36% -ը, որից 30% -ը `ընդհանուր բնակչության համար: իսկ 6% -ը ՝ կազմակերպություններին: Հարկ է նշել, որ հարկային խթանման միջոցները նախատեսված չէին հարկերի վերացման կամ դրանց դրույքաչափերի իջեցման համար, բայց անուղղակի խթաններ, ինչպիսիք են հարկային «արձակուրդների» տրամադրումը, ամորտիզացիայի մեթոդների փոփոխությունները, հարկերի փոխհատուցումները, հարկային բեռի ժամանակավոր վերաբաշխումը և այլն Հարկ է նշել, որ հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն մեկ երրորդն է ուղղակիորեն ազդում գործարար հարաբերությունների այս կամ այն մասնակցի վրա: Դրանք ներառում են պետական գնումների ընդլայնում, ՓՄՁ-ների ուղղակի վարկավորում, ենթակառուցվածքների ֆինանսավորում և այլն: Որոշ միջոցներ ձեռնարկվեցին անշարժ գույքի շուկայի լճացումը հաղթահարելու համար, որտեղ վարկառուների սնանկության ռիսկերը դեռ մեծ էին: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 80% -ը վերաբերում էր ընդհանուր տնտեսական քաղաքականությանը, մասնավորապես `հարկաբյուջետային քաղաքականությանը, որի նպատակն էր կարգավորել ընդհանուր տնտեսական գործընթացները, ինչպիսիք են` պահանջարկի ընդլայնումը, ներդրումների խթանումը, հիմնական կապիտալի կուտակումը և այլն Հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն 20% -ն էր ընտրովի, այսինքն դրանք նախատեսված են հատուկ ոլորտների համար, ինչպիսիք են ՓՄՁ-ների համար արտոնյալ վարկերը, երաշխիքների տրամադրումը և այլն: Անդրադառնալով վերոհիշյալ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերլուծությանը, այն կիրականացվի `հիմնվելով վերջիններիս քանակական-որակական չափանիշների և բնույթի վրա: Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արդեն 2009-ի աշնանը այս երկրում առկա էին տնտեսական կայունացման նշաններ: 2009 թ.-ի երրորդ եռամսյակում ՀՆԱ-ի աճը գրանցվել է 0,4%, կամ տարեկան արդյունքներով ՀՆԱ-ի անկումը նախորդ տարվա համեմատ կազմել է 0,5%: Ըստ 2010 թ. Արդյունքների, ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 3.1%, դր 2010 թ. Դեկտեմբերի դրությամբ ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 29% `նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ: Նույն տարվա արդյունքներով աճ է գրանցվել իրական տնտեսության բոլոր ճյուղերը: Երկարակյաց ապրանքների արտադրությունը 2010-ին 3,5% -ով գերազանցել է կարճատև ապրանքների արտադրությունը, իսկ 2011-ին `9,6% -ով: Ըստ 2011 թ. Արդյունքների, ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 4.1%, դր. Դրությամբ `այդ տարվա նոյեմբերի դրությամբ, արտադրության ինդեքսը գերազանցել է նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը մոտ 19,2% -ով, ներով: Ըստ այդ տարվա արդյունքների, արտադրության աճը կազմել է 5,2%: Արտադրության աճի շնորհիվ բարելավվել է նաև ամերիկյան ձեռնարկությունների ֆինանսական վիճակը: 2010 թվականի արդյունքների համաձայն, ամերիկյան ոչ ֆինանսական հատվածի շահույթը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 11,4% -ով, իսկ 2007 թվականի 4-րդ եռամսյակի համեմատ ՝ 17,4% -ով: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 2011 թ.-ին ԱՄՆ ՀՆԱ-ի աճի 60% -ը պայմանավորված է եղել սպառողական ծախսերով, 23% -ը `ներդրումների աճով և 11% -ը` զուտ արտահանման աճով: Արդեն 2011-ի երրորդ եռամսյակում ԱՄՆ ՀՆԱ ցուցանիշը գերազանցեց ճգնաժամի մակարդակը ՝ այն գերազանցելով 0,2% -ով: ԱՄՆ կառավարության ծախսերի հիմնական աճը գրանցվել է 2009-ին `կազմելով ՀՆԱ-ի մոտ 36% -ը: Հարկ է նշել, որ հենց խոշոր պետական ծախսերի հաշվին էր հնարավոր խուսափել անձնական սպառման ծախսերի կտրուկ կրճատումից, դա խթանման աճի շնորհիվ ներդրում ավելացնելու ուժեղ խթան էր: 2011-ին պետական ծախսերը իջել են ՀՆԱ-ի 33% -ը, ինչը բնորոշ է ԱՄՆ տնտեսությանը: 2009 թ.-ի երրորդ եռամսյակի վերջում ՀՆԱ-ում ներդրումների մակարդակը հասավ 25% -ի, անկման ամենավատ ժամանակահատվածում 22% -ի դիմաց: Հետճգնաժամային ամենալուրջ խնդիրը ԱՄՆ-ում գործազրկության բարձր մակարդակն էր, որի դեմ պայքարում պետական հակաճգնաժամային միջոցառումները նշանակալի դրական արդյունքներ չեն ապահովել: 2011-ի նման, 2012-ի առաջին կիսամյակում գործազրկության մակարդակը 9.0% էր, ինչը 0.63% -ով ցածր էր 2010-ի ցուցանիշից, բայց այնուհանդերձ բարձր էր վերջինիս բնական մակարդակից: Դա բացատրվեց այն փաստով, որ տնտեսության վերականգնման տեմպերը դեռ բավարար չէին ՀՆԱ-ի հավանական մակարդակին հասնելու, գործազրկությունը բնական մակարդակի հասցնելու համար: Գործազրկության աճի հիմնական խոչընդոտը ճգնաժամի արդյունքում շինարարության ոլորտի կտրուկ անկումն էր, որի արդյունքում մեծ թվով աշխատողներ հեռացվեցին ինչպես ոլորտում, այնպես էլ դրա ենթակառուցվածքներում: Բացի այդ, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ տնտեսության վերականգնման ցածր տեմպը պայմանավորված էր օտարերկրյա անբավարար ներդրումներով, որոնք ճգնաժամի պատճառով նվազեցին: Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս երկրում տնտեսական աճը ճգնաժամի սկսվելուց հետո 2009-ի երկրորդ կեսին, 2011 թ.-ի վերջին տնտեսությունը բնութագրող հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները հասել էին նախաճգնաժամային մակարդակներին: Արտադրության ինդեքսը 2011-ին արդեն մոտ էր 2007-ի նախաճգնաժամային մակարդակին, իսկ ՀՆԱ-ն 0.2% -ով գերազանցեց նախաճգնաժամային մակարդակը: Հարկ է նշել, որ 0.184 հակաճգնաժամային արդյունավետության մակրո վիճակագրական ցուցանիշով ԱՄՆ-ը Մեծ Բրիտանիայից հետո զբաղեցրել է երկրորդ տեղը աշխարհում: Ինչ վերաբերում է տնտեսական կարճաժամկետ վերականգնմանը նպաստող հիմնական կարճաժամկետ միջոցառումներին, ապա դրանք հետևյալն էին. • Նոր աշխատատեղերի ստեղծում: 2011 թ.-ի դրությամբ ստեղծվել է շուրջ 2.5 միլիոն աշխատատեղ, և այս գործընթացը շարունակական է. • ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում, • բնակչության եկամուտների հարկային բեռի նվազեցում, սպառողական ծախսերի խթանում, • բիզնեսի հարկային բեռի նվազում: Միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում տնտեսության վերականգնմանը նպաստող հակաճգնաժամային միջոցառումները կարող են առանձնացվել. • Ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում. • Ներդրումներ մարդկային կապիտալում; • Նորարարական նախագծերի ֆինանսավորում: Ինչպես արդեն նշվեց, հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը որոշվում է դրա հիմնական տարրերի բնույթով: Հետևաբար, ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերաբերյալ կարելի է եզրակացնել, որ ԱՄՆ պետական հակաճգնաժամային կարգավորման առաջնահերթությունները եղել են. • Բիզնեսի հարկային բեռի նվազեցում, բեռը տարբեր ծրագրերի վրա: Խրախուսում `ֆինանսավորում, ինչպես ուղղակիորեն ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացման միջոցով, այնպես էլ ուղղակի գիտության և մարդկային կապիտալի իրականացման միջոցով: Հաշվի առնելով վերոհիշյալը ՝ հակաճգնաժամային միջոցառումների նշված առաջնահերթությունները և դրանց իրականացման ուղղությունները կարող են համարվել ռազմավարական, քանի որ վերջիններս նպատակ ունեն երկարաժամկետ դրական ազդեցություն ունենալ տնտեսության վրա ՝ ապահովելով երկարաժամկետ տնտեսական աճ, ներդրումների խթանում, գերակա ոլորտների զարգացում Միևնույն ժամանակ, պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների ուղղությունները համաձայնեցվել են երկրի զարգացման ռազմավարական ուղղությունների հետ, ինչպիսիք են `սպառողների պահանջարկի խթանումը, նորարարությունների զարգացումը, տնտեսության էներգաարդյունավետության բարձրացումը` որպես հետագա կայուն տնտեսական աճի նախապայման, և միևնույն ժամանակ վերացնելով ֆինանսական ճգնաժամը: Հիմնական պատճառները նպաստեցին: Այս ամենը վկայում է ԱՄՆ կառավարության նվիրվածության մասին ԱՄՆ կառավարության երկարաժամկետ տնտեսական աճին: Ինչ վերաբերում է հակաճգնաժամային միջոցառումների բնույթին, ապա ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը ՝ մոտ 70% -ը, անուղղակի էր ՝ տնտեսական դերակատարների վրա դրանց ազդեցության տեսանկյունից: Վերջինս ավելի շատ նպատակներ էր հետապնդում խթանել ընդհանուր տնտեսությունը, քան որոշակի տնտեսվարող սուբյեկտների վրա ազդեցություն ունենալը: Հետևյալը ԱՄՆ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության գնահատում է: Դատելով մակրոտնտեսական ցուցանիշների դրական դինամիկայից ՝ մենք կարող ենք եզրակացնել ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրի արդյունավետության մասին: 2009 թ.-ի երկրորդ կեսից տնտեսության բոլոր ճյուղերում աճ է նկատվել, իսկ 2010 թ.-ին տնտեսության մակրոտնտեսական ցուցանիշների մեծ մասը հավասարվել է նախաճգնաժամային ցուցանիշներին (աղյուսակներ 2,3): Սեղանի 2. դինամիկան dinamikanMakrotntesakan ցուցանիշները մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ ԱՄՆ տնտեսության (աճի տեմպը,%) MakrotntesakantsutsanisheHNAArtadrutyan tsutsichHimnakan kapitalumnerdrumnerOch իրականացման հակաճգնաժամային միջոցառումների, որոնց նպատակն է կառուցելու երկարաժամկետ տնտեսական աճի ֆինանսական հատվածի կորպորատիվ vorakakanChapanisheBnutagiregnahatakaneAghyusak 3 shahuytTnayin tntesutyunneriverjnakan sparumArtahanumNermutsumZut artahanumGortsazrkutyunAMN հակաճգնաժամային միջոցառումներ Ենթակառուցվածքային նախագծերի ֆինանսավորում (հակաճգնաժամային փաթեթի 13.3%), այդ թվում `էներգետիկա` 6.3%, հետազոտական ծրագրերի ֆինանսավորում `հիմնարար գիտություն` 5.5%, ներդրումներ մարդկային կապիտալում `32%, ճգնաժամից առավել տուժած հատվածների ֆինանսավորում, հիմնականում արտադրության և շինարարության ոլորտները ՝ 8%: Տնտեսության իրական հատվածին օժանդակելու հակաճգնաժամային միջոցառումները (առաջին հերթին `համախառն պահանջարկի խթանումը` նվազեցնելով հարկային բեռը) ուղղված էին տնտեսության ճգնաժամի հիմնական պատճառների վերացմանը, որոնք հանդիսանում էին ներքին պահանջարկի անկում և անկում: վարկավորման մեջ: Հակաճգնաժամային միջոցառումների համար ընտրված գործիքների մեծ մասը (69%) դասակարգվում է որպես տնտեսության պետական կարգավորման անուղղակի մեթոդներ. Սա կխթանի տնտեսության անարդյունավետ մասնակիցներից մաքրումը և կբարելավի բիզնես վարելու պայմանները: Հակաճգնաժամային միջոցառումների հետ կապված ռիսկերը նվազեցնելու համար պետական հսկողությունը խստացավ `հատկացված միջոցների հրապարակայնությունն ու հաշվետվողականությունը բարձրացնելու միջոցով: Ռազմավարություն. Theգնաժամի պատճառների վերացում - Գործիքակազմի նկարագրություն - Ռիսկերի վերահսկում - Նվազեցում Անդրադառնալով ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը սահմանափակող հիմնական գործոններին `առանձնացնենք դրանցից հիմնականը: • Պետական բյուջեի ծախսերի ավելացում, • Գործազրկության մակարդակի բարձրացում պոտենցիալ ՀՆԱ-ի նվազման արդյունքում, • Համաշխարհային անկման արդյունքում ոչ ադեկվատ օտարերկրյա ներդրումներ: ԱՄՆ պետական ճգնաժամի կառավարման կարգավորման հիմնական ռիսկերն էին. • Ֆոնդերի չարաշահման ռիսկ, որի նվազեցումն ուժեղացրեց պետական վերահսկողությունը, • տնտեսության մեջ պետական միջամտության աճ, • բյուջեի դեֆիցիտի ավելացում: Պետական տնտեսական կարգավորման ռիսկերը նվազեցնելու համար նախատեսվում էր հատկացումների օգտագործման նկատմամբ վերահսկողության աննախադեպ բարձր մակարդակ, որն ամրագրված էր ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրում: Վերջինս նախատեսում էր, որ հատկացված միջոցները բաշխվեն ըստ մրցույթների, աճուրդների, դրամաշնորհների, որոնց արդյունքները պետք է հրապարակվեն ինտերնետում: Բացի այդ, ԱՄՆ աուդիտորների պալատին տրվել են լրացուցիչ ֆինանսավորում և լիազորություններ `տնտեսության մեջ ֆինանսական ներդրումները պատշաճ կերպով վերահսկելու համար: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումները կարելի է համարել արդյունավետ ՝ հաշվի առնելով ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքով առաջացած տնտեսական անկման մակարդակը, հետճգնաժամային տնտեսական վերականգնման տեմպերը: Այն ավելի արդյունավետ է, քան աշխարհի այլ երկրներում, ինչպիսիք են ԵՄ-ն, Ռուսաստանը, Չինաստանը և Japanապոնիան: Ավելին, ԱՄՆ ռեցեսիան սկսվել է ավելի վաղ, այն ավելի խորն էր նշված երկրների համեմատ: Գրականություն 1. Հարությունյան Վ.Լ., Սարգսյան Ք.Ս. Պետական հակաճգնաժամային քաղաքականության միջազգային փորձ և դրա վերլուծություն: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երեւան, 2014, 175 էջ: 2. Հարությունյան Վ.Լ., Ք.Ս.Կ., Հակաճգնաժամային քաղաքականության արդյունավետության վերլուծություն ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի համատեքստում // ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման արդի հիմնախնդիրները (Հանրապետական գիտաժողովի նյութեր, գիրք 2), ինստիտուտ ՀՀ ԳԱԱ Մ. Քոթանյանի անվան տնտեսագիտություն, Երեւան, 2013, էջ. 5- 9 3. Սարգսյան Ք.Ս., Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելու համատեքստում տնտեսության իրական հատվածին օժանդակելու միջոցառումների վերլուծություն: «Modernարգացման ժամանակակից մարտահրավերները» ՀՊՏՀ 24-րդ ԳԻՏԱՈՈՎ, Երեւան, 2014, էջ 406-411: 5. Վերականգնման և վերականգնման ամերիկյան ակտ / http: //www.recovery.gov / Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Կարեն Սամվելի Սարգսյանի մասին - ՀՀ ԳԱԱ միջազգային գիտակրթական կենտրոնի տնտեսագիտության թեկնածու, «Տնտեսագիտություն-կառավարման» ամբիոնի վարիչ, էլ. ։
| Հոդվածում վերլուծված են համաշխարհային տնտեսության առաջատար համարվող Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները, նաև ներկայացված են ԱՄՆ հակաճգնաժամային կարգավորման արդյունավետության գնահատումը ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական չափանիշների հիման վրա։
|
Ընկերությունների վճարունակության եւ ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծությունը տնտեսական գործունեության կարեւորագույն բնութագրիչ է, որն անհրաժեշտ է ինչպես հաստատութենական գնահատման եւ իրատեսական պատկերացման, այնպես էլ արտաքին գործընկերների եւ ներդրողների տեսանկյունից կանխատեսելի արդյունքներ ստանալու համար։
Շուկայի մասնակիցները մշտապես շահագրգռված են իրենց գործընկերների մրցունակության եւ հուսալիության գնահատման հիմնահարցերի վերաբերյալ անաչառ տեղեկատվություն ստանալու հարցում։
Վճարունակությունը եւ իրացվելիությունը ֆինանսական կայունության փոխկապակցված բնութագրիչներ են։
Վճարունակության հասկացությունը ավելի ընդգրկուն է, քանի որ այն կարճաժամկետ եւ երկարաժամկետ ֆինանսական պարտավորությունները ժամանակին եւ ամբողջական ծավալով կատարելու ունակությունն է, իսկ իրացվելիությունը՝ ընկերության կարողությունն է մարելու իր կարճաժամկետ պարտավորությունները եւ չնախատեսված ծախսերը։
Իրացվելիության եւ վճարունակության գնահատման կարեւոր բնութագրիչներից են հանդիսանում ընթացիկ իրացվելիության եւ ինքնավարության գործակիցները։
Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը ցույց է տալիս թե ինչ աստիճանով են ընթացիկ ակտիվները ծածկում ընթացիկ (կարճաժամկետ) պարտավորություններին [2, էջ 331]։
Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը հաշվարկվում է հետեւյալ բանաձեւով [1,էջեր 129-130]. որտեղ՝ –ընթացիկ իրացվելիությանգործակիցը, -ընթացիկ ակտիվներ, -ընթացիկ պարտավորություններ։
Այն բնութագրում է կազմակերպության վճարունակությունը, որը գնահատվում է պարտապանների (դեբիտորների) հետ ժամանակին վճարումների եւ պատրաստի արտադրանքի (բարենպաստ) իրացման, ինչպես նաեւ անհրաժեշտության դեպքում՝ շրջանառու նյութական միջոցների այլ տարրերի վաճառքի պայմաններում։
320ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը կախված է արտադրական ճյուղից, արտադրական ցիկլի տեւողությունից, ծախսերի եւ պաշարների կառուցվածքից [2, էջեր 330-331]։
Միջազգային պրակտիկայում ընդունված է տվյալ գործակցի նորմատիվային մեծությունը 200%։
Եթե ցուցանիշը ցածր է 100%-ից, ապա դա ազդանշան է ընկերության ոչ բավարար վճարունակության մասին, իսկ եթե 200%-ից գերազանցում է, ապա այն ընթացիկ ակտիվների ոչ արդյունավետ օգտագործման արձանագրություն է։
Ըստ ՀՀ Վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյաների՝ 2018 թ. ոչ ֆինանսական հատվածում ընկերությունների ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը կազմել է 149.2 %։
Դա նշանակում է ոչ ֆինանսական հատվածում ընկերությունները վճարունակ են եւ միջին մակարդակով ընկերություները կարող են ծածկել կարճաժամկետ պարտավորությունները առկա ընթացիկ իրացվելի ակտիվների հաշվին։
2018 թ. տվյալներով բավականին բարձր ցուցանիշ ըստ տնտեսության ճյուղերի ապահովել են «Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն», «Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն» եւ «Կրթություն» գործունեության տեսակները, համապատասխանաբար կազմելով՝ 208.5%, 239.2% եւ 207.2%, ինչը դրամական միջոցների չօգտագործման, ապրանքների պաշարների ավելցուկի եւ ոչ արդյունավետ քաղաքականության ազդանշան է, որը փոխպայմանավորում է ավելորդ վարկավորման եւ անհուսալի պարտքերի առաջացումը [1, էջ 135]։
Ընթացիկ իրացվելիության 100%-ից ցածր շեմ ապահովել են «Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում»(83.6%), «Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու եւ լավորակ օդի մատակարարում»(91.9%), «Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում» (76.5%), «Անշարժ գույքի հետ կապված գործունեություն»(93.8%) եւ «Առողջապահություն եւ բնակչության սոցիալական սպասարկում»(97.8%) տնտեսության ճյուղերը։
Դա նշանակում է, որ այդ ճյուղում առկա է վճարունակության ցածր մակարդակ եւ կարճաժամկետ պարտավորությունների մարման հետ կապված առկա են խնդիրներ (Աղյուսակ 1)։
321ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1. ՀՀ ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունների ընթացիկ իրացվելիության գործակիցները ըստ տնտեսության ճյուղերի [5,էջ 43] Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը (%) որից՝ ըստ խոշոր եւ Ընդամենը միջին կազմակերպությունների 2018թ. Ընդամենը այդ թվում՝ A. Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն B. Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում C. Մշակող արդյունաբերություն D. Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու եւ լավորակ օդի մատակարարում E. Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում 91.9 89.1 F. Շինարարություն 116.6 121.1 G. Մեծածախ եւ մանրածախ առեվտուր. ավտոմեքենաների եւ մոտոցիկլների նորոգում 180.2 189.9 H. Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն 239.2 318.1 I. Կացության եւ հանրային սննդի կազմակերպում 166.9 198.1 J. Տեղեկատվություն եւ կապ 190.5 195.8 K. Ֆինանսական եւ ապահովագրական գործունեություն L. Անշարժ գույքի հետ կապված գործունեություն 93.8 91.2 M. Մասնագիտական, գիտական եւ տեխնիկական գործունեություն 123.7 156.8 N. Վարչարարական եւ օժանդակ գործունեություն 130.7 107.1 322ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ O. Պետական կառավարում եւ պաշտպանություն. պարտադիր սոցիալական ապահովություն P. Կրթություն Q. Առողջապահություն եւ բնակչության սոցիալական սպասարկում 97.8 94.0 R. Մշակույթ, զվարճություններ եւ հանգիստ 153.1 150.2 S. Սպասարկման այլ ծառայություններ 103.8 56.5 Ընթացիկ իրացվելիության ցածր ցուցանիշը բնութագրում է ընկերության ֆինանսական անկայունությունը։
Ընթացիկ իրացվելիության գործակցի արժեքը պայմանավորված է հետեւյալ հանգամանքներով՝ գործունեության ոլորտներով, արտադրական շրջափուլի տեւողությամբ, դեբիտորական եւ կրեդիտորական պարտքերի որակական մակարդակով եւ այլն։
Այդ գործակցի մեծությունը կարող է տատանվել տարբեր կազմակերպություններում։
Ընթացիկ իրացվելիության գործակցի շեղումը պայմանավորված է ինչպես ընթացիկ ակտիվների, այնպես էլ ընթացիկ պարտավորությունների կազմում ու կառուցվածքում տեղի ունեցած փոփոխություններով [4,էջ351]։
Կազմակերպության անվճարունակության պատճառներից կարող են լինել արտադրանքի իրացման գծով պայմանագրային պարտավորությունների խախտումները, արտադրանքի ինքնարժեքի մակարդակի աճը, ֆինանսական արդյունքների անբավարար գումարը, ընթացիկ ակտիվների անբարենպաստ կառուցվածքի ձեւավորումը եւ այլն։
Վճարունակության բավարար մակարդակի պահպանումը կախված է եկամուտների եւ ծախսերի օպտիմալ հարաբերակցությունից [4,էջ354]։
Հաջորդ կարեւոր գործակիցը դա ֆինանսական ինքնավարության գործակիցն է։
Այն բնութագրում է ընկերության սեփական միջոցների (սեփական կապիտալ) մասնաբաժինը ընդհանուր միջոցների մեջ։
Այդ գործակիցը բնութագրում է ընկերության ֆինանսական դրության փոփոխության հեռանկարները։
Այն հաշվարկվում է հետեւյալ բանաձեւով [3, էջ 350]. որտեղ՝ -ինքնավարության գործակից, - սեփական կապիտալ, -ընդամենը ակտիվներ։
323ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ինչքան բարձր է ինքնավարության գործակցի ցուցանիշը, այնքան ընկերությունը ֆինանսապես ավելի կայուն է եւ անկախ արտաքին կրեդիտորներից։
Ընկերությունների ղեկավարներ իրենց կառավարման գործունեությունում առնաձնացնում են այս գործակցիտարբեր ընդունելի շեմերը։
Սակայն, գործնականում ընդունված է, որ ընկերության ֆինանսավորման աղբյուրների առնվազն կեսը պետք է ապահովված լինեն սեփական միջոցների հաշվին։
Ուստի, ինքնավարության գործակիցը համարվում է «դրական», եթե այն մեծ է կամ հավասար 50%-ից [1,էջ425-426]։
Իսկ չափազանց ցածր ցուցանիշը ընկերության ֆինանսական կայունությանը սպառնալիք է։
Վերլուծելով ՀՀ Վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյալները կարող ենք արձանագրել, որ ոչ ֆինանսական հատվածում ընկերությունների ինքնավարության գործակիցը կազմել է 30.9%, որից խոշոր եւ միջին կազմակերպությունների մասով՝ 33.8% է, ինչը վկայում է, որ տնտեսության այս հատվածում առկա է որոշակի կախվածություն արտաքին վարկատուներից (Աղյուսակ 2)։
2018թ. տվյալներով բարձր ցուցանիշ արձանագրել են «Սպասարկման այլ ծառայություններ»(71.2%), «Մշակույթ, զվարճություններ եւ հանգիստ»(76.3%), «Կրթություն»(63.3%)եւ «Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն»(52.1%) ճյուղերը։
Այս ցուցանիշները վկայում են նշված ճյուղերի ֆինանսական կայունության եւ արտաքին վարկատուներից անկախ լինելու մասին։
Չափազանց ցածր մակարդակ ապահովել են «Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում» եւ «Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում» ճյուղերը։
Այդ ճյուղերում սեփական կապիտալը բացասական նշանով է, ուստի առկա են ինչպես ֆինանսական կայունության սպառնալիքներ, այնպես էլ արտաքին գործընկերներից կախվածության բարձր աստիճան։
2018թ. ցածր ցուցանիշ են արձանագրել նաեւ «Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն», «Մեծածախ եւ մանրածախ առեվտուր. ավտոմեքենաների եւ մոտոցիկլների նորոգում» եւ «Շինարարություն» ճյուղերը։
Դա վկայում է այդ ճյուղերում ընկերություններիորոշակի ֆինանսական անկայունության մասին եւ արձանագրում, որ ընկերությունները փոխառու միջոցներ ավելի քիչ են ներգրավել։
324ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2. ՀՀ ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունների ինքնավարության գործակիցները ըստ տնտեսության ճյուղերի [5,էջ 45] Ինքնավարության գործակից որից՝ ըստ խոշոր եւ Ընդամենը միջին կազմակերպությոնների 2018թ. Ընդամենը այդ թվում՝ A. Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն եւ ձկնորսություն B. Հանքագործական արդյունաբերություն եւ բացահանքերի շահագործում C. Մշակող արդյունաբերություն D. Էլեկտրականության, գազի, գոլորշու եւ լավորակ օդի մատակարարում E. Ջրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում եւ վերամշակում 37.9 40.1 F. Շինարարություն 27.0 29.8 L. Անշարժ գույքի հետ կապված գործունեություն 34.9 46.3 M. Մասնագիտական, գիտական եւ տեխնիկական գործունեություն 24.0 45.5 G. Մեծածախ եւ մանրածախ առեվտուր. ավտոմեքենաների եւ մոտոցիկլների նորոգում H. Փոխադրումներ եւ պահեստային տնտեսություն I. Կացության եւ հանրային սննդի կազմակերպում J. Տեղեկատվություն եւ կապ K. Ֆինանսական եւ ապահովագրական գործունեություն 325ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ N. Վարչարարական եւ օժանդակ գործունեություն O. Պետական կառավարում եւ պաշտպանություն. պարտադիր սոցիալական ապահովություն P. Կրթություն 63.3 63.3 Q. Առողջապահություն եւ բնակչության սոցիալական սպասարկում 40.5 40.5 R. Մշակույթ, զվարճություններ եւ հանգիստ 76.3 78.0 S. Սպասարկման այլ ծառայություններ 71.2 65.5 Այդ ցուցանիշի վրա ազդող հիմնական գործոններն են ընկերության տվյալ ոլորտով զբաղվելու տեւողությունը, ճյուղի պատկանելիության առանձնահատկությունները, թողարկվող արտադրանքի պահանջարկը, արտադրանքի կյանքի տեւողությունը, շրջանառու միջոցների շրջանառելիությունն ու իրացվելիությունը։
Ընկերությունների ֆինանսական դրության բարելավման համար արմատական ուղղություններ են հանդիսանում ներքին պահուստների հաշվին արտադրանքի եկամտաբերության ավելացումը, ամբողջական մակարդակով արտադրական ներուժի օգտագործումը՝ արտադրանքի որակի (մրցունակության) բարձրացման, ինքնարժեքի իջեցման, նյութական, աշխատանքային եւ ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման միջոցով, ինչպես նաեւ՝ անարտադրողական ծախսերի եւ վնասների կրճատման ուղղությամբ։
Միեւնույն ժամանակ, պետք է ուշադրություն դարձնել ռեսուրսների արդյունավետ եւ խնայողական օգտագործմանը. առաջավոր փորձի, նորմատիվների եւ ռեսուրսախնայող տեխնոլոգիաների ներդրման, ռեսուրսների օգտագործման եւ վերահսկման կազմակերպման աշխատանքներին, աշխատողների նյութական եւ ոչ նյութական շահադրդման մեխանիզմների ներդրմանը [3,էջ 356]։
Ֆինանսական կայունության բարելավմանը կարող է նպաստել շուկայական բաղադրատարրերի՝ առաջարկի եւ պահանջարկի տնտեսագիտական վերլուծությունը, արտադրանքի արտադրության տեսականու եւ կառուցվածքի օպտիմալ ձեւավորումը։
Ֆինանսական անվճարունակության եւ անկայունության պայմաններում անհրաժեշտ է իրականացնել բիզնես գործընթացների վերակառուցման աշխատանքներ, 326ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ արմատական ձեւով վերանայել արտադրական ծրագիրը, նյութատեխնիկական սպասարկումը, կադրային աշխատանքային ծրագրերի վերափոխման, արտադրանքի որակի, ներդրումային եւ գնային քաղաքականության բարելավման ուղղությամբ։
| Շուկայական տնտեսությունում յուրաքանչյուր ընկերության արդյունավետ գործունեությունը բնորոշում են ժամանակին վճարումներ իրականացնելու, մատուցվող ծառայությունների ու արտադրվող (վաճառահանված) ապրանքատեսականու իրացվելիությունը, ապրանքանշրջանառության անընդհատությունը, ընդլայնման հնարավորությունները ապահովելու ֆինանսական (հաստատութենական) կարողունակությամբ։
Հայաստանի Հանրապետությունում տվյալ բնագավառի համակողմանի վերլուծությունների սակավության պայմաններում ընկերությունների վճարունակության եւ ֆինանսական կայունության գնահատումը հատուկ կարեւորություն է ստանում։
Այս հոդվածում վերոգրյալ տեսանկյունից ուսումնասիրել ենք Հայաստանի Հանրապետության փորձը՝ ըստ տնտեսության ճյուղերի։
Վերլուծվել եւ ներկայացվել են կազմակերպությունների ընթացիկ իրացվելիության եւ ինքնավարության գործակիցները եւ դրանց հաշվարկման մեթոդները։
Հոդվածում տրվել են նաեւ կազմակերպությունների ֆինանսական կայունության եւ վճարունակության բարելավմանն ուղղված առաջարկություններ։
|
"ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՎՈ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ ՈՒԵՆԵԼՈ(...TRUNCATED) | "ՏԻՄ հիմնական խնդիրն առկա ենթակառուցվածքների արդյո(...TRUNCATED) |
"ԽՍՀՄ ՓԼՈՒԶՄԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸԽՍՀՄ փլուզում(...TRUNCATED) | "ԽՍՀՄ փլուզումը 20-րդ դարավերջի ամենանշանակալից իրադ(...TRUNCATED) |
End of preview. Expand
in Dataset Viewer.
annotations_creators:
- other language_creators:
- other languages:
- hy-AM licenses:
- unknown multilinguality:
- monolingual pretty_name: arm-sum size_categories:
- unknown source_datasets:
- original task_categories:
- conditional-text-generation task_ids:
- summarization
- Downloads last month
- 54