Datasets:

hchautran

/

vietnamese-wiki

like 0

3394

Rhode Island

Rhode Island Rhode Island tên chính thức Tiểu bang Rhode Island State of Rhode Island là một tiểu bang nằm trong vùng New England của Hoa Kỳ Đây là tiểu bang có diện tích nhỏ nhất nước Mỹ với dân số ít thứ 7 nhưng lại là bang có mật độ dân số cao thứ hai chỉ sau New Jersey Tuy tên gọi dịch sang tiếng Việt là Đảo Rhode phần lớn tiểu bang lại nằm trong lục địa Về vị trí địa lý Rhode Island giáp với Connecticut về phía tây Massachusetts về phía bắc và phía đông và Đại Tây Dương ở phía nam Một phần nhỏ đường biên hàng hải của Rhode Island trùng với New York Providence là thủ phủ và là thành phố đông dân nhất của Rhode Island Ngày 4 tháng 5 năm 1776 Thuộc địa Rhode Island và Đồn điền Providence là thuộc địa đầu tiên trong Mười ba thuộc địa tuyên bố tách khỏi Vương quốc Anh và là tiểu bang thứ tư ký Các điều khoản Hợp bang vào ngày 9 tháng 2 năm 1778 Bang này tẩy chay đại hội năm 1787 nơi đề xuất Hiến pháp Hoa Kỳ và ban đầu từ chối thông qua nó rốt cuộc trở thành tiểu bang cuối cùng trong số 13 bang lập quốc đặt chữ ký vào Hiến pháp vào ngày 29 tháng 5 năm 1790 Từ lúc gia nhập Liên bang vào năm 1790 tên chính thức của tiểu bang là Tiểu bang Rhode Island và Đồn điền Providence State of Rhode Island and Providence Plantations Vào tháng 11 năm 2020 cử tri tại tiểu bang bỏ phiếu thông qua sửa đổi hiến pháp của bang rút gọn tên chính thức thành Tiểu bang Rhode Island State of Rhode Island Thay đổi này có hiệu lực vào ngày 30 tháng 11 năm 2020 khi kết quả bỏ phiếu được chứng thực Tên hiệu của tiểu bang là Tiểu bang Đại dương Ocean State nhằm nhắc đến các vịnh biển lớn chiếm khoảng 14 tổng diện tích của bang Tên gọi Nguồn gốc Mặc dù có chữ Island nghĩa là Đảo trong tiếng Việt trong tên gọi phần lớn Rhode Island lại nằm trong phần lục địa Hoa Kỳ Trước năm 2020 tên chính thức của bang là Tiểu bang Rhode Island và Đồn điền Providence do kết quả của việc sáp nhập bốn Khu dân cư thuộc địa Hai khu dân cư Newport và Portsmouth nằm trên một hòn đảo ngày nay có tên gọi là Đảo Aquidneck nhưng vào thời Thuộc địa có tên là Đảo Rhode Rhode Island Đồn điền Providence là tên gọi của vùng thuộc địa do Roger Williams lập ra ở khu vực thủ đô Providence của tiểu bang Vùng đất thứ tư là khu dân cư Warwick do đó mà trong tên gọi Providence Plantations sử dụng số nhiều Nguồn gốc của từ Đảo Rhode ngày nay vẫn còn được tranh cãi nhưng có thể do ảnh hưởng từ hai sự kiện sau BULLET Nhà thám hiểm Giovanni da Verrazzano đã ghi về sự hiện diện của một hòn đảo ở cửa Vịnh Narragansett vào năm 1524 mà ông ví như đảo Rhodes ở ngoài khơi Hy Lạp Các nhà thám hiểm châu Âu về sau không thể xác định được hòn đảo mà Verazzano nhắc tới chính xác là hòn đảo nào nhưng dân định cư thuộc địa cho rằng đây chính là hòn đảo đó BULLET Adriaen Block đi ngang qua đảo trong cuộc thám hiểm vào những năm 1610 và ông đã mô tả nó trong lần hồi tưởng vào năm 1625 là một hòn đảo có sắc đỏ với nguyên bản tiếng Hà Lan vào thế kỷ 17 là een rodlich Eylande được cho đã biến thành tên gọi Đảo Rhode Các nhà sử học cho rằng sắc đỏ mà ông nói tới chính là màu lá mùa thu hoặc là đất sét đỏ ở phía bờ biển Lần đầu tiên tên Rhode Island được dùng cho đảo Aquidneck trong văn bản là vào năm 1637 bởi Roger Williams Tên gọi này được dùng chính thức cho hòn đảo vào năm 1644 như sau Aquethneck từ nay về sau sẽ được gọi là Isle of Rodes hoặc Rhode Island Tên Isle of Rodes Đảo Rodes được dùng trong văn bản pháp lý đến tận năm 1646 Những người Anh định cư đầu tiên ở khu vực Providence do người Narragansett giao cho Roger Williams vào năm 1636 Vào thời điểm đó Williams chưa được sự cho phép của hoàng gia Anh vì ông tin rằng người Anh không có quyền giành đất trong lãnh địa của người Narragansett và người Wampanoag Tuy vậy vào năm 1643 ông gửi thư lên Charles I của Anh để yêu cầu được công nhận Providence và các thị trấn lân cận là một thuộc địa do các thuộc địa Boston và Plymouth lân cận đe dọa xâm chiếm thị trấn Ông đã dùng tên gọi Providence Plantations trong bản tấu của mình trong đó chữ plantation được dùng với nghĩa là khu vực định cư settlement hay thuộc địa colony chứ không phải là đồn điền Do đó mà Providence Plantations trở thành tên gọi chính thức của vùng thuộc địa này từ năm 1643 cho đến năm 1663 khi hiến chương mới được ban hành Năm 1790 sau Cách mạng Hoa Kỳ tiểu bang mới ghép cả Rhode Island và Providence Plantations lại để trở thành State of Rhode Island and Providence Plantations Tiểu bang Rhode Island và Đồn điền Providence Thay đổi tên gọi Từ plantation trong tên tiểu bang bắt đầu trở thành vấn đề gây tranh cãi trong thế kỷ 20 khi vấn đề nô lệ và vai trò của nó trong lịch sử của Rhode Island bắt đầu được phân tích nhiều hơn Những người muốn bỏ từ plantation cho rằng từ vựng này đối với nhiều người Rhode Island là biểu tượng của một di sản đàn áp cũng như tình trạng nô lệ tại các thuộc địa và tại Hoa Kỳ sau thời kỳ thuộc địa Những người ủng hộ việc giữ nguyên tên gọi thì cho rằng plantation chỉ đơn giản là một từ đồng nghĩa với khu vực thuộc địa colony và không hề liên quan gì đến chế độ nô lệ Đại hội đồng bỏ phiếu vào ngày 25 tháng 6 năm 2009 để tổ chức một cuộc thăm dò ý kiến vào tháng 11 năm 2010 để quyết định xem cụm từ and Providence Plantations và Đồn điền Providence có nên được xóa khỏi tên chính thức hay không Cuộc bầu cử diễn ra ngày 2 tháng 11 năm 2010 với kết quả là đại đa số người dân 78 so với 22 muốn giữ nguyên tên gọi gốc Năm 2020 trong bối cảnh các buộc biểu tình George Floyd và phong trào đòi giải quyết triệt để nạn phân biệt chủng tộc có hệ thống trên cả nước một Thượng nghị sĩ của Tiểu bang lại một lần nữa đề xuất đưa vấn đề loại bỏ and Providence Planations ra khỏi tên gọi của tiểu bang vì Dù từ planations có ý nghĩa như thế nào trong ngữ cảnh lịch sử của Rhode Island đi chăng nữa nó mang một ấn tượng khủng khiếp khi nói về lịch sử bi thảm và phân biệt chủng tộc của đất nước chúng ta Ngày 22 tháng 6 năm 2020 Thống đốc Gina Raimondo ban hành mệnh lệnh hành pháp bỏ Providence Planations ra khỏi các văn bản và trang web chính thức của tiểu bang Ngày 17 tháng 6 năm 2020 Lưỡng viện Rhode Island bỏ phiếu thông qua việc đưa vấn đề về tên gọi vào cuộc bầu cử tháng 11 năm 2020 để một lần nữa lấy ý kiến nhân dân Lần này thay đổi được thông qua sau khi kết quả bầu cử được chứng thực với 52 8 phiếu thuận và 47 2 phiếu chống Các thành phố lớn Dân số năm 2000 BULLET Warwick 85 808 BULLET Cranston 79 269 BULLET Pawtuckket 72 958

3430

Viên

Viên Viên là thủ đô đồng thời là một tiểu bang của nước Áo Với dân số trên 1 7 triệu Viên là thành phố lớn nhất Áo và là trung tâm văn hóa kinh tế và chính trị của nước này Tính vào số dân thì Viên là thành phố lớn thứ bảy trong Liên minh châu Âu Nằm trên hai bờ sông Danube và chỉ cách ranh giới phía đông của Áo 60 km Viên nằm ở hướng đông nam của Trung Âu và gần Cộng hòa Séc Slovakia và Hungary Viên là trụ sở của một số cơ quan của Liên Hợp Quốc và nhiều tổ chức quốc tế trong đó có UNIDO OPEC IAEA và OSCE Lịch sử Lịch sử ban đầu Bằng chứng đã được tìm thấy nơi cư trú liên tục ở khu vực Viên từ năm 500 trước Công nguyên khi người Celt định cư trên sông Danube Vào năm 15 trước Công nguyên người La Mã đã củng cố thành phố biên giới mà họ gọi là Vindobona để bảo vệ đế chế chống lại các bộ lạc Đức ở phía bắc Mối quan hệ chặt chẽ với các dân tộc Celt khác tiếp tục qua các thời đại Tu sĩ Ailen Saint Colman hay Koloman Colmán trong tiếng Ailen có nguồn gốc từ colm bồ câu được chôn cất tại Tu viện Melk và Saint Fergil Virgil the Geometer làm Giám mục của Salzburg trong bốn mươi năm Ailen Benedictines thành lập các khu định cư tu viện thế kỷ thứ mười hai bằng chứng về những mối quan hệ này vẫn tồn tại dưới dạng tu viện Schottenstift vĩ đại của Viên Scots Abbey từng là nhà của nhiều tu sĩ Ailen Năm 976 Leopold I xứ Babenberg trở thành bá tước của Bavarian Ostmark một quận dài 60 dặm nằm trên sông Danube trên biên giới phía đông của Bavaria Khu vực ban đầu này đã phát triển thành lãnh địa công tước Áo Mỗi người cai trị Babenberg thành công đã mở rộng cuộc hành quân về phía đông dọc theo sông Danube cuối cùng bao trùm Viên và vùng đất ngay lập tức ở phía đông Năm 1145 Công tước Henry II Jasomirgott chuyển nơi cư trú của gia đình Babenberg từ Klosterneuburg ở Hạ Áo đến Viên Kể từ đó Viên là trung tâm của triều đại Babenberg Năm 1440 Viên trở thành thành phố thường trú của triều đại Habsburg Cuối cùng nó đã phát triển để trở thành thủ đô thực tế của Đế quốc La Mã thần thánh 800 1806 vào năm 1437 và là một trung tâm văn hóa cho nghệ thuật và khoa học âm nhạc và ẩm thực cao cấp Hungary chiếm thành phố trong khoảng thời gian từ 1485 đến 1490 Trong thế kỷ 16 và 17 các lực lượng Kitô giáo hai lần ngăn chặn quân đội Ottoman bên ngoài Viên xem Cuộc vây hãm Viên 1529 và Trận Viên 1683 Một dịch bệnh dịch hạch đã tàn phá Viên năm 1679 giết chết gần một phần ba dân số Hiệp ước Nhà nước Áo và sau đó Năm 1278 Rudolf I vua của Đế quốc La Mã Thần thánh từ năm 1273 sau khi chiến thắng vua Böhmen là Ottokar II đã mang các phần đất thuộc về nước Áo ngày nay về dưới sự quản trị của ông bắt đầu thời kỳ thống trị của dòng họ Habsburg Sau hai đợt bệnh dịch hạch lớn vào năm 1679 và 1713 dân cư thành phố tăng không ngừng Trong năm 1724 dân số Viên được ước lượng là vào khoảng 150 000 người vào khoảng năm 1790 đã là 200 000 Năm 1850 thành phố được mở rộng ra và chia lại thành nhiều quận Bezirk Trong những năm của thập kỷ 1860 dân số Viên tăng nhanh mà chủ yếu là do người du nhập từ ngoài thành phố vào Các cuộc điều tra dân số bắt đầu được tiến hành đều đặn từ năm 1869 cho thấy vào năm 1910 thành phố có dân số cao nhất trong lịch sử là 2 031 000 người Vào khoảng 1900 thủ đô Viên trở thành trung tâm của phong trào Tân Nghệ thuật với kiến trúc sư Otto Wagner và hội các nhà nghệ thuật của Trường phái Ly khai Viên Chiến tranh thế giới thứ nhất chấm dứt đồng thời cũng chấm dứt đế quốc Áo Hung Ngày 12 tháng 11 năm 1918 Cộng hòa Đức Áo từ 1919 là Cộng hòa Áo được tuyên bố thành lập trước quốc hội ở Viên Năm 1921 Viên được tách ra khỏi Niederösterreich Hạ Áo trở thành một tiểu bang riêng Năm 1938 Áo bị sáp nhập vào Đức Quốc xã Các trận dội bom trong những năm 1944 và 1945 cũng như Chiến dịch Viên của Liên Xô và Bulgaria vào tháng 4 năm 1945 đã mang lại nhiều thiệt hại lớn cho thành phố Thế nhưng nhiều công trình xây dựng có tính chất lịch sử vẫn còn tồn tại được qua các trận bom Phần lớn các tòa nhà bị phá hủy được xây dựng lại sau chiến tranh Tháng 4 năm 1945 một ủy ban hành chánh tạm thời được thành lập các đảng phái chính trị cũng được tái tổ chức hay thành lập lại Ngày 15 tháng 5 năm 1955 với Hiệp định Quốc gia Áo nước Áo đạt lại tự do và Viên trở thành thủ đô của Cộng hòa Áo Nhân khẩu học Dân số trong lịch sử Khi Chiến tranh thế giới thứ nhất bắt đầu thì Viên có khoảng 2 1 triệu dân Giữa năm 1910 và 1918 viên là thành phố lớn thứ tư thế giới trước khi Viên bị Berlin vượt qua Sau Đệ Nhất thế chiến thì Viên mất đi khoảng 200 ngàn dân nhiều người công chức và nhân viên văn phòng không thuộc gốc nói tiếng Đức trở về quê hương của họ Sau hàng chục năm dân số cứ giảm đều cho đến thập niên 90 của thế kỷ 20 thì Viên lại trở thành thành phố với nhiều dân di cư đến Theo dự đoán thì đến đầu thập niên 30 của thế kỷ thứ 21 dân số Viên sẽ lại vượt lên trên con số 2 triệu người Trong số dân sống vào năm 2012 thì có đến 22 3 là không có quốc tịch Áo 31 1 không sinh ra ở Áo Trong số 386 000 người không có quốc tịch Áo thì 9 là người Đức 27 2 từ các nước khác trong khối Liên minh châu Âu hay Thụy Sĩ 31 từ các nước mà trước đây thuộc nước Nam Tư và 11 là người Thổ Đặc biệt là số dân trong khối các nước EU và EWR gia tăng trong khi số dân từ nước Nam Tư cũ không thay đổi Tôn giáo Theo thống kê dân số năm 2001 thành phần tôn giáo của dân cư tại Viên bao gồm Quận và mở rộng Viên có 23 quận Bezirke Các văn phòng quận hành chính ở Viên được gọi là Magistratische Bezirksämter phục vụ các chức năng tương tự như ở các bang khác của Áo được gọi là Bezirkshauptmannschaften các nhân viên nằm dưới quyền của thị trưởng Viên ngoại lệ là cảnh sát dưới sự giám sát của liên bang Cư dân quận tại Viên người Áo cũng như công dân EU có hộ khẩu thường trú tại đây bầu ra một Hội đồng quận Bezirksvertretung Tòa thị chính đã ủy thác ngân sách bảo trì ví dụ như các trường học và công viên để các quận có thể đặt ưu tiên một cách tự động Bất kỳ quyết định nào của một quận có thể có hiệu lực thấp hơn quyết định của hội đồng thành phố Gemeinderat hoặc ủy viên hội đồng thành phố có trách nhiệm amtsführender Stadtrat Trung tâm và thành phố lịch sử của Viên một phần lớn của Innere Stadt ngày nay là một pháo đài được bao quanh bởi các cánh đồng để tự vệ trước những kẻ tấn công tiềm năng Năm 1850 Viên với sự đồng ý của hoàng đế đã sáp nhập 34 ngôi làng xung quanh được gọi là Vorstädte vào phạm vi thành phố quận 2 đến quận 8 sau năm 1861 với việc tách Margareten khỏi Wieden số 2 đến 9 Do đó các bức tường đã bị san bằng sau năm 1857 khiến cho trung tâm thành phố có thể mở rộng Ở đó một đại lộ rộng tên là Ringstraße đã được xây dựng dọc theo đó các tòa nhà công cộng và tư nhân tượng đài và công viên được tạo ra vào đầu thế kỷ 20 Những tòa nhà này bao gồm Tòa thị chính Viên Burgtheater Đại học Viên Quốc hội bảo tàng đôi về lịch sử tự nhiên và mỹ thuật và Staatsoper Đây cũng là địa điểm của Cánh mới của Hofburg cung điện cũ của Hoàng gia và Bộ Chiến tranh Hoàng gia và triều đình kết thúc vào năm 1913 Chủ yếu là nhà thờ chính tòa Stephan kiểu Gothic nằm ở trung tâm thành phố Stephansplatz Triều đình Hoàng gia đã thành lập Quỹ cải tạo thành phố Viên Wiener Stadterneuerungsfonds và bán nhiều lô đất cho các nhà đầu tư tư nhân qua đó tài trợ một phần cho các công trình xây dựng công cộng Từ năm 1850 đến 1890 giới hạn thành phố ở phía Tây và phía Nam chủ yếu đi theo một bức tường khác gọi là Linienwall tại đó một khoản phí đường bộ được gọi là Liniengeld được thu Bên ngoài bức tường này từ năm 1873 trở đi một con đường vành đai là Gürtel đã được xây dựng Năm 1890 người ta quyết định hợp nhất 33 vùng ngoại ô được gọi là Vororte ngoài bức tường đó vào Viên vào ngày 1 tháng 1 năm 1892 và biến chúng thành các quận từ 11 đến 19 quận 10 đã được thành lập vào năm 1874 do đó Linienwall bắt đầu bị phá hủy vào năm 1894 Năm 1900 quận 20 Brigittenau được thành lập bằng cách tách khu vực này khỏi quận 2 Từ năm 1850 đến 1904 Viên chỉ mở rộng ở hữu ngạn sông Danube theo nhánh chính trước quy định của 1868 1875 tức là sông Danube cũ ngày nay Năm 1904 quận 21 được thành lập bằng cách tích hợp Floridsdorf Kagran Stadlau Hirschstetten Aspern và các làng khác ở tả ngạn sông Danube vào Viên năm 1910 Strebersdorf theo sau Vào ngày 15 tháng 10 năm 1938 Đức quốc xã đã tạo ra Đại Viên với 26 quận bằng cách sáp nhập 97 thị trấn và làng mạc vào Viên 80 trong số đó đã được đưa trở lại xung quanh Hạ Áo vào năm 1954 Kể từ đó Viên có 23 quận Các ngành công nghiệp chủ yếu nằm ở các quận phía nam và phía đông Innere Stadt nằm cách dòng chảy chính của sông Danube nhưng được giới hạn bởi kênh Danube Các quận thứ 2 và thứ 20 của Viên nằm giữa kênh Danube và sông Danube Bên kia sông Danube nơi đặt Trung tâm Quốc tế Viên quận 21 22 và ở các khu vực phía Nam quận 23 là những khu vực mới nhất của thành phố Chính trị Lịch sử chính trị Trong hai mươi năm trước Chiến tranh thế giới thứ nhất và cho đến năm 1918 nền chính trị của Viên đã được định hình bởi Đảng Xã hội Kitô giáo Cụ thể thị trưởng dài hạn Karl Lueger đã không thể áp dụng các quyền bỏ phiếu chung cho nam giới được giới thiệu bởi và cho quốc hội Áo Reichsrat vào năm 1907 do đó loại trừ hầu hết giai cấp công nhân tham gia vào các quyết định Đối với Adolf Hitler người đã dành vài năm ở Viên Lueger là một bậc thầy về cách sử dụng Chủ nghĩa bài Do Thái trong chính trị Viên ngày nay được coi là trung tâm của Đảng Dân chủ Xã hội SPÖ Trong thời kỳ Đệ nhất Cộng hòa 1918 1934 Đảng Dân chủ Xã hội Viên đã tiến hành nhiều cải cách xã hội Vào thời điểm đó chính sách thành phố của Viên được các nhà xã hội trên khắp châu Âu ngưỡng mộ do đó họ gọi thành phố này là Viên đỏ Rotes Wien Vào tháng 2 năm 1934 quân đội của chính phủ liên bang Áo dưới thời Engelbert Dollfuss người đã đóng cửa phòng đầu tiên của quốc hội liên bang Nationalrat vào năm 1933 và các tổ chức xã hội chủ nghĩa bán quân sự đã tham gia vào Nội chiến Áo dẫn đến lệnh cấm Đảng Dân chủ xã hội SPÖ đã giữ văn phòng thị trưởng và kiểm soát hội đồng thành phố quốc hội trong mỗi cuộc bầu cử tự do kể từ năm 1919 Lần duy nhất sự thống trị của SPÖ bị phá vỡ diễn ra từ năm 1934 đến năm 1945 khi Đảng Dân chủ Xã hội bị đặt ngoài vòng pháp luật thị trưởng được chỉ định bởi phát xít Áo và sau đó là Đức Quốc xã Thị trưởng hiện tại của Viên là Michael Ludwig của SPÖ Thành phố đã ban hành nhiều chính sách dân chủ xã hội Gemeindebauten là tài sản nhà ở xã hội được tích hợp tốt vào kiến trúc thành phố bên ngoài quận đầu tiên hoặc bên trong Giá thuê thấp cho phép chỗ ở thoải mái và tiếp cận tốt với các tiện nghi của thành phố Nhiều dự án được xây dựng sau Chiến tranh thế giới thứ hai trên những bãi đất trống bị phá hủy do ném bom trong chiến tranh Thành phố đặc biệt tự hào xây dựng chúng theo tiêu chuẩn cao Chính phủ Kể từ khi Viên có được tư cách của chính phủ liên bang Bundesland bởi hiến pháp liên bang năm 1920 hội đồng thành phố cũng có chức năng như quốc hội bang Landtag và thị trưởng trừ 1934 1945 cũng đóng vai trò là Landeshauptmann thống đốc Thủ tướng của bang Viên Tòa thị chính có các văn phòng của thị trưởng và chính quyền bang Landesregierung Thành phố được quản lý bởi vô số các phòng ban Magistratsabteilungen được giám sát chính trị bởi amtsführende Stadträte thành viên của các văn phòng lãnh đạo chính quyền thành phố theo các đảng đối lập hiến pháp Viên có quyền chỉ định các thành viên của chính quyền thành phố Theo hiến pháp thành phố năm 1920 doanh nghiệp thành phố và nhà nước phải được tách biệt Do đó hội đồng thành phố và quốc hội bang tổ chức các cuộc họp riêng biệt với các viên chức chủ tịch riêng biệt chủ tịch hội đồng thành phố hoặc chủ tịch của bang Landtag mặc dù tư cách thành viên của hai cơ quan là giống hệt nhau Khi họp với tư cách là một hội đồng thành phố các đại biểu chỉ có thể giải quyết các vấn đề của thành phố Viên khi họp với tư cách là một quốc hội tiểu bang họ chỉ có thể giải quyết các vấn đề của bang Viên Trong cuộc bầu cử Hội đồng thành phố năm 1996 SPÖ đã mất đa số trong tổng số 100 ghế giành được 43 ghế và 39 15 phiếu bầu SPÖ đã chiếm đa số hoàn toàn tại mọi cuộc bầu cử thành phố tự do kể từ năm 1919 Năm 1996 Đảng Tự do Áo FPÖ giành được 29 ghế tăng từ 21 năm 1991 đánh bại ÖVP ở vị trí thứ ba Từ năm 1996 2001 SPÖ điều hành Viên trong liên minh với ÖVP Năm 2001 SPÖ lấy lại đa số với 52 ghế và 46 91 phiếu bầu vào tháng 10 năm 2005 đa số này đã tăng thêm lên 55 chỗ 49 09 Trong cuộc bầu cử hội đồng thành phố năm 2010 SPÖ đã mất đa số một lần nữa và do đó đã tạo ra một liên minh với Đảng Xanh liên minh SPÖ Xanh đầu tiên ở Áo Liên minh này được duy trì sau cuộc bầu cử năm 2015 Kinh tế Viên là một trong những khu vực giàu có nhất trong Liên minh châu Âu Tổng sản phẩm khu vực của nó là 47 200 EUR người chiếm 25 7 GDP của Áo năm 2013 và bằng 159 mức bình quân của EU Thành phố đã cải thiện vị trí của mình từ năm 2012 trên bảng xếp hạng các thành phố mạnh nhất về kinh tế đạt vị trí thứ 9 trong danh sách năm 2015 Với tỷ lệ 85 5 trong tổng giá trị gia tăng ngành dịch vụ là ngành kinh tế quan trọng nhất của Viên Công nghiệp và thương mại có tỷ lệ 14 5 trong tổng giá trị gia tăng khu vực I nông nghiệp có tỷ lệ 0 07 và do đó đóng vai trò thứ yếu trong giá trị gia tăng của địa phương Tuy nhiên việc trồng trọt và sản xuất rượu vang trong biên giới thành phố có giá trị văn hóa xã hội cao Các lĩnh vực kinh doanh quan trọng nhất là thương mại 14 7 giá trị gia tăng ở Viên dịch vụ khoa học và công nghệ bất động sản và nhà ở cũng như sản xuất hàng hóa Vào năm 2012 đóng góp của Viên trong các khoản đầu tư trực tiếp nước ngoài và sắp tới của Áo là khoảng 60 điều này thể hiện vai trò của Viên như một trung tâm quốc tế cho các công ty trong và ngoài nước Kể từ khi Bức màn sắt sụp đổ năm 1989 Viên đã mở rộng vị thế là cửa ngõ vào Đông Âu 300 công ty quốc tế có trụ sở Đông Âu tại Viên và vùng lân cận trong số đó có Hewlett Packard Henkel Baxalta và Siemens Các công ty ở Viên có nhiều liên hệ và năng lực trong kinh doanh với Đông Âu do vai trò lịch sử của thành phố là trung tâm của Đế chế Habsburg Số lượng các doanh nghiệp quốc tế tại Viên vẫn đang tăng lên Năm 2014 là 159 và năm 2015 là 175 công ty quốc tế thành lập văn phòng tại Viên Tổng cộng khoảng 8 300 công ty mới đã được thành lập tại Viên mỗi năm kể từ năm 2004 Phần lớn các công ty này đang hoạt động trong các lĩnh vực dịch vụ định hướng công nghiệp thương mại bán buôn cũng như công nghệ thông tin và truyền thông và phương tiện truyền thông mới Viên nỗ lực để trở thành một trung tâm khởi nghiệp Kể từ năm 2012 thành phố tổ chức Lễ hội Tiên phong hàng năm sự kiện khởi nghiệp lớn nhất ở Trung Âu với 2 500 khách mời quốc tế diễn ra tại Cung điện Hofburg Tech Cocktail một cổng thông tin trực tuyến cho bối cảnh khởi nghiệp đã xếp hạng Viên đứng thứ sáu trong số mười thành phố khởi nghiệp hàng đầu trên toàn thế giới Nghiên cứu và phát triển Thành phố Viên rất coi trọng nghiên cứu khoa học và tập trung vào việc tạo ra một môi trường tích cực cho nghiên cứu và phát triển Trong năm 2014 Viên đã có 1 329 cơ sở nghiên cứu 40 400 người được tuyển dụng trong lĩnh vực R D và 35 chi phí R D của Áo được đầu tư vào thành phố Với hạn ngạch nghiên cứu là 3 4 Viên vượt quá mức trung bình 2 77 của Áo và đã đạt được mục tiêu của EU là 3 0 vào năm 2020 Một lĩnh vực R D chính ở Viên là khoa học đời sống The Vienna Life Science Cluster là trung tâm chính của Áo cho nghiên cứu khoa học đời sống giáo dục và kinh doanh Trên khắp Viên năm trường đại học và một số viện nghiên cứu cơ bản tạo thành cốt lõi học thuật của trung tâm với hơn 12 600 nhân viên và 34 700 sinh viên Tại đây hơn 480 công ty thiết bị y tế công nghệ sinh học và dược phẩm với gần 23 000 nhân viên tạo ra doanh thu khoảng 12 tỷ euro 2017 Điều này tương ứng với hơn 50 doanh thu được tạo ra bởi các công ty khoa học đời sống ở Áo 22 4 tỷ euro Viên là quê hương của những công ty toàn cầu như Boehringer Ingelheim Octapharma Ottobock và Takeda Tuy nhiên cũng có một số lượng lớn các công ty khởi nghiệp trong ngành khoa học đời sống và Viên được xếp hạng đầu tiên trong Chỉ số Thành phố Khởi nghiệp PeoplePerHour 2019 Các công ty như Apeiron Biologics Hookipa Pharma Marinomed mySugr Themis Bioscience và Valneva đều hiện diện ở Viên và thường xuyên xuất hiện trên trang nhất các báo quốc tế Để tạo điều kiện khai thác tiềm năng kinh tế của nhiều khía cạnh của khoa học đời sống tại thủ đô của Áo Bộ Kinh tế và Kỹ thuật số Liên bang Áo và chính quyền địa phương của Thành phố Viên đã cùng nhau Từ năm 2002 nền tảng LISAvienna đã ra đời như một điểm liên lạc Nó cung cấp các dịch vụ hỗ trợ kinh doanh miễn phí tại giao diện của ngân hàng quảng cáo liên bang Áo Austria Wirtschaftsservice và Phòng kinh doanh Viên và thu thập dữ liệu thông báo cho việc hoạch định chính sách Các điểm nóng học thuật chính ở Viên là Trung tâm Khoa học Đời sống Muthgasse với Đại học Tài nguyên và Khoa học Đời sống BOKU Viện Công nghệ Áo Đại học Thú y Viên Bệnh viện đa khoa Viên với Đại học Y khoa Viên và Trung tâm sinh học Viên Đại học Trung Âu một tổ chức sau đại học bị trục xuất khỏi Budapest khi chính phủ Hungary kiểm soát các tổ chức học thuật và nghiên cứu chào đón lớp sinh viên đầu tiên đến trường mới ở Viên vào năm 2019 Công nghệ thông tin Mảng công nghệ thông tin và truyền thông của Viên có quy mô tương đương với ở Helsinki Milan hoặc Munich và là một trong số các địa điểm CNTT lớn nhất châu Âu Năm 2012 8962 doanh nghiệp CNTT với 64 223 lao động có trụ sở ở Viên Các sản phẩm chính là dụng cụ và thiết bị đo lường thử nghiệm và điều hướng cũng như các linh kiện điện tử Hơn 2 3 số doanh nghiệp cung cấp dịch vụ CNTT Trong số các công ty CNTT lớn nhất ở Viên có Kapsch Beko Engineering Informatics chuyên gia kiểm soát không lưu Continentis Cisco Systems Áo Hewlett Packard Microsoft Áo IBM Áo và Samsung Electronics Áo Tập đoàn công nghệ Hoa Kỳ Cisco điều hành chương trình Entrepreneurs in Residence tại Châu Âu ở Viên hợp tác với Phòng Kinh doanh Viên Công ty UBM của Anh đã đánh giá Viên là một trong 10 Thành phố Internet hàng đầu trên thế giới bằng cách phân tích các tiêu chí như tốc độ kết nối tính khả dụng WiFi tinh thần đổi mới và dữ liệu chính phủ mở Năm 2011 74 3 hộ gia đình ở Viên được kết nối với băng thông rộng 79 sở hữu máy tính Theo chiến lược băng thông rộng của Thành phố phạm vi phủ sóng toàn bộ băng thông rộng sẽ đạt được vào năm 2020 Du lịch và hội nghị Có 14 96 triệu lượt ở lại qua đêm tại Viên năm 2016 4 4 so với năm 2015 Trong năm 2014 6 2 triệu khách du lịch đã đến thăm Viên và lên tới 13 524 266 lượt qua đêm Các thị trường khách du lịch chính là Đức Hoa Kỳ Ý và Nga Từ năm 2005 đến 2013 Viên là điểm đến số một thế giới cho các cuộc họp và hội nghị quốc tế Trong năm 2014 202 hội nghị quốc tế đã được tổ chức tại Viên khiến nó trở thành địa điểm hội họp phổ biến thứ hai trên toàn thế giới theo thống kê của Hiệp hội Họp và Hội nghị Quốc tế Trung tâm hội nghị lớn nhất của thành phố Trung tâm Áo Viên ACV có tổng sức chứa khoảng 20 000 người và nằm cạnh Trụ sở Liên Hợp Quốc tại Viên Các trung tâm khác là Trung tâm Triển lãm Hội nghị Viên tối đa 3 300 người và Cung điện Hofburg tối đa 4 900 người Phát triển đô thị Ga xe lửa trung tâm Ga xe lửa trung tâm mới của Viên được khai trương vào tháng 10 năm 2014 Việc xây dựng bắt đầu vào tháng 6 năm 2007 và dự kiến kéo dài đến tháng 12 năm 2015 Nhà ga được phục vụ bởi 1 100 chuyến tàu với 145 000 hành khách Có một trung tâm mua sắm với khoảng 90 cửa hàng và nhà hàng Trong vùng lân cận của nhà ga một quận mới đang nổi lên với diện tích văn phòng 550 000 m2 5 920 000 ft vuông và 5 000 căn hộ cho đến năm 2020 Aspern Seestadt Aspern là một trong những dự án mở rộng đô thị lớn nhất của châu Âu Một hồ nhân tạo rộng 5 ha văn phòng căn hộ và một nhà ga trong khoảng cách đi bộ được cho là sẽ thu hút 20 000 công dân mới khi công trình hoàn thành vào năm 2028 Ngoài ra tòa nhà chọc trời bằng gỗ cao nhất thế giới có tên là HoHo Wien sẽ được xây dựng trong vòng 3 năm bắt đầu từ năm 2015 Thành phố thông minh Vào năm 2014 Hội đồng thành phố Viên đã thông qua Chiến lược cơ cấu thành phố thông minh năm 2050 Đây là một chiến lược dài hạn được cho là thiết lập một khung cấu trúc có lợi lâu dài để giảm lượng khí thải carbon từ 3 1 tấn trên đầu người đến 1 tấn trên đầu người vào năm 2050 có 50 tổng mức tiêu thụ năng lượng của Viên từ các nguồn tái tạo và để giảm lưu lượng phương tiện cá nhân từ 28 xuống còn 15 vào năm 2030 Mục tiêu đã nêu là vào năm 2050 tất cả các phương tiện trong ranh giới thành phố sẽ chạy mà không dùng công nghệ đẩy thông thường Ngoài ra Viên đặt mục tiêu trở thành một trong năm trung tâm nghiên cứu và đổi mới lớn nhất châu Âu vào năm 2050 Văn hóa Nhà hát và opera Lĩnh vực nhà hát opera và mỹ thuật tại Viên có một truyền thống rất lâu đời Ngoài Nhà hát Hoàng cung Burgtheater với sân khấu thứ hai là Nhà hát học viện Akademietheater là một trong những nhà hát quan trọng nhất trong khu vực nói tiếng Đức thành phố Viên còn có Nhà hát Nhân dân Volkstheater và Nhà hát Josefstadt Theater in der Josefstadt đều là những nơi để thưởng thức nghệ thuật Bên cạnh đó còn có rất nhiều sân khấu nhỏ mà về chất lượng đều không thua kém các sân khấu lớn thường biểu diễn các vở thử nghiệm hiện đại hoặc chuyên về cabaret và các nghệ thuật biểu diễn khác như múa rối kịch câm ảo thuật v v Những người yêu thích opera cũng được thỏa mãn ở Viên Nhà hát opera Quốc gia Viên Wiener Staatsoper và Nhà hát opera Nhân dân Viên Volksoper Viên đều đáp ứng tất cả mỗi ý thích một ít mà trong đó Volksoper Wien đặc biệt là thường cảm thấy có trách nhiệm cho những opera đặc trưng cho Viên Ngoài những nơi khác các buổi hòa tấu nhạc cổ điển thường được trình diễn trong Đại sảnh của Hội Âm nhạc Viên và trong Nhà Hòa tấu Viên Wiener Konzerthaus Nhà hát sông Viên Theater an der Wien nổi bật trong những năm gần đây với các buổi trình diễn đầu tiên của thể loại nhạc kịch Thành công nhiều nhất là vở Elisabeth mà sau đó được trình diễn trên toàn thế giới bằng nhiều thứ tiếng Ngôi nhà Âm nhạc Viên Haus der Musik cũng đã tạo nên một Viện bảo tàng Âm thanh cho thiếu nhi và người lớn Viện bảo tàng Trong Hofburg Hoàng cung là Viện bảo tàng Sisi phòng ở của Hoàng đế đối diện với Hoàng cung là Bảo tàng Lịch sử Nghệ thuật Viên Kunsthistorisches Museum có rất nhiều tranh của các danh họa cổ điển và Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Viên Naturhistorisches Museum Bên cạnh đó là Khu bảo tàng Viên Museumsquartier gồm nhiều viện bảo tàng Viện bảo tàng Nghệ thuật hiện đại Stiftung Ludwig Viện bảo tàng Leopold với chủ yếu là các tác phẩm của Trường phái ly khai Viên Thời kỳ Hiện đại Viên Trường phái biểu hiện Áo và nhiều tòa nhà triển lãm luân phiên thay đổi chủ đề Viện bảo tàng Liechtenstein trưng bày một trong những bộ sưu tập nghệ thuật lớn nhất thế giới thuộc về cá nhân Ngoài ra còn nhiều viện bảo tàng khác từ Viện bảo tàng Lịch sử quân đội qua Viện bảo tàng Kỹ thuật cho đến Viện bảo tàng Đồng hồ Viên và cuối cùng cũng không được quên các Viện bảo tàng của những quận trong thành phố Viên trình bày lịch sử của từng quận một Kiến trúc Ở Viên có công trình xây dựng của tất cả các thời kỳ trong kiến trúc từ Nhà thờ Ruprecht của trường phái Romanesque đến Nhà thờ Karl với phong cách Baroque cũng như các công trình của Thời kỳ Cổ điển cho đến Thời kỳ Hiện đại Thời kỳ Tân Nghệ thuật cũng để lại dấu vết ở Viên nhà triển lãm của trường phái ly khai Viên Wiener Secessionsgebäude Nhà thờ Steinhof Kirche am Steinhof của kiến trúc sư Otto Wagner hay trạm tàu điện Quảng trường Karl Karlsplatz đều thuộc về những công trình kiến trúc nổi tiếng nhất trên thế giới của thời kỳ này Một trong những điểm thu hút được khách du lịch ưa thích nhất là Nhà Hundertwasser của người theo trường phái siêu thực Friedensreich Hundertwasser được xem như là kiểu mẫu đối nghịch lại với lối kiến trúc hiện đại khô khan Một thí dụ khác cho lối kiến trúc khác thường là Nhà thờ Wotruba của nhà điêu khắc Fritz Wotruba Các khu vực mới xây dựng của thành phố ở phía bắc sông Donau chung quanh UNO City và gần Wienerberg thuộc về kiểu kiến trúc hiện đại Từ năm 1999 ngôi nhà cao 202 m Millenium Tower ở Handelskai là ngôi nhà cao nhất cho tới nay ở thủ đô Viên và là dấu hiệu của một bước ngoặt trong kiến trúc ở Viên đi đến tự tin và tiện nghi nhiều hơn Các sự kiện văn hóa BULLET Tuần lễ hội Viên Liên hoan ca kịch ca nhạc và các thể loại văn hóa khác ở tại nhiều nơi trong cả thành phố kéo dài 5 tuần trong tháng 5 và tháng 6 hằng năm BULLET Viennale Vienna International Film Festival Liên hoan phim quốc tế tại Viên được tổ chức hằng năm tại Viên vào tháng 10 từ năm 1960 BULLET Lễ hội đảo Donau Liên hoan ca nhạc được tổ chức lần đầu tiên vào năm 1983 Hằng năm vào mùa hè khoảng 3 triệu người thăm viếng các buổi hòa nhạc được tổ chức tại nhiều sân khấu khác nhau là liên hoan ngoài trời Open Air Festival lớn nhất châu Âu không phải trả tiền vào cửa BULLET Dạ vũ trong nhà hát ca kịch Viên Wiener Opernball một trong những đỉnh cao của lễ hội hóa trang ở Viên trong Nhà hát Viên BULLET Life Ball Buổi tổ chức từ thiện vì bệnh AIDS lớn nhất ở châu Âu được tổ chức hằng năm trong tòa đô chính BULLET Diễu hành cầu vồng Regenbogenparade Cuộc diễu hành của những người đồng tính luyến ái bắt đầu từ năm 1996 hằng năm vào cuối tháng 6 Qua nhiều năm cuộc diễu hành này đã trở thành một yếu tố kinh tế của thành phố và gần đây đã được quảng cáo trên thế giới BULLET Quảng trường tòa đô chính Trên Quảng trường tòa đô chính giữa Tòa đô chính và Nhà hát Hoàng cung Burgtheater trong những tháng mùa hè đều có chiếu phim về hòa tấu nhạc hay ca kịch opera trên màn hình lớn vào cửa tự do và nhiều món ẩm thực đặc sắc từ nhiều nước trên thế giới được chào mời ở nhiều quầy khác nhau Quảng trường tòa đô chính biến thành nơi gặp gỡ của những người yêu văn hóa các nhà nghiên cứu về ẩm thực và những người đi chơi đêm thưởng thức bầu không khí có một không hai này Giáo dục Viên là trung tâm giáo dục chính của Áo và là nơi có nhiều trường đại học cao đẳng chuyên nghiệp và nhà thi đấu trường trung học Các trường đại học BULLET Học viện Mỹ thuật Viên BULLET Đại học Trung Âu BULLET Học viện Ngoại giao Viên BULLET Đại học Y Viên BULLET PEF Đại học tư thục Viên BULLET Đại học Nghệ thuật Ứng dụng Viên BULLET Đại học Khoa học Ứng dụng Viên BULLET Đại học Âm nhạc và Nghệ thuật biểu diễn Viên BULLET Đại học Thú y Viên BULLET Đại học Viên BULLET Đại học Kinh tế và Kinh doanh Viên BULLET Đại học Tài nguyên thiên nhiên và Khoa học đời sống Viên BULLET Đại học Khoa học Ứng dụng Technikum Wien BULLET Đại học Kỹ thuật Viên BULLET Đại học Webster Viên BULLET Đại học Sigmund Freud Viên BULLET Học viện chống tham nhũng quốc tế ở Laxenburg phía nam của Viên Trường quốc tế BULLET Trường quốc tế Danube BULLET Đại học quốc tế Viên BULLET SAE Viên BULLET Trường kinh doanh Lauder BULLET Lycée Français de Vienne BULLET Trường Christian Viên BULLET Trường quốc tế Viên BULLET Trường quốc tế Mỹ BULLET Japanische Schule ở Viên trường Nhật Bản BULLET Trường quốc tế Amadeus Thể thao BULLET Bóng đá Wiener Sport Club thành lập năm 1883 tại Dornbach Rapid Wien thành lập năm 1899 với 31 lần đoạt giải là đội bóng đá đang giữ kỷ lục của Áo Austria Wien First Vienna FC 1894 là những câu lạc bộ bóng đá lâu đời nhất của Áo BULLET Đấu kiếm Wiener Sport Club với bộ môn đấu kiếm thành lập năm 1886 là câu lạc bộ đấu kiếm lâu đời nhất vẫn còn hoạt động của Viên BULLET Khúc côn cầu trên băng Vienna Capitals Vienna Flyers EHV Sabres Wien BULLET Bóng bầu dục Mỹ Danube Dragons Chysler Vikikings Viên tổ chức nhiều sự kiện thể thao khác nhau bao gồm Vienna City Marathon nơi thu hút hơn 10 000 người tham gia mỗi năm và thường diễn ra vào tháng Năm Giải vô địch thế giới khúc côn cầu trên băng năm 2005 đã diễn ra ở Áo và trận chung kết được tổ chức tại Viên Sân vận động Ernst Happel ở Viên là nơi diễn ra bốn trận chung kết Cup Champions League và European Champion Clubs 1964 1987 1990 và 1995 và vào ngày 29 tháng 6 nó đã tổ chức trận chung kết Euro 2008 với chiến thắng 1 0 của Tây Ban Nha trước Đức Giải quần vợt Vienna Open Viên Mở rộng cũng diễn ra ở thành phố này từ năm 1974 Các trận đấu được chơi ở Hội trường Thành phố Viên Neue Donau được hình thành sau khi Donauinsel được tạo ra không có giao thông đường sông và được gọi là autobahn cho người bơi do công chúng sử dụng để đi lại Giải trí Giải trí về đêm Trong những năm 1980 các quán bắt đầu phát triển ở chỗ gọi là Tam giác Bermuda gần Quảng trường Thụy Điển Schwedenplatz nằm cạnh bờ kênh Danube chung quanh Nhà thờ Ruprecht Ruprechtskirche Trong những mùa hè vừa rồi các quán bắt đầu mở rộng ra ở bên này bờ kênh và cả ở bờ bên kia kênh Danube trở thành một nơi phải đến cho những người thích đi chơi đêm ở Viên Một trọng điểm khác của thành phố về đêm trong mùa hè là Copa Cagrana trên đảo sông Danube gần Cầu Đế chế Reichsbrücke với nhiều quán ở ngoài trời Quán cà phê ở Viên Các quán cà phê ở Viên có một lịch sử cực kỳ lâu đời và nổi bật có từ nhiều thế kỷ và là một đặc điểm về văn hóa của Viên Tại các quán này ngoài rất nhiều loại thức uống cà phê khác nhau cũng có những món ăn nhỏ Theo truyền thống cà phê đi kèm với một ly nước Người khách có thể đọc hằng giờ các loại báo chí có rất nhiều trong quán Bên cạnh các quán hiện đại cũng còn tồn tại một số quán cà phê Viên thật sự vẫn còn giữ được vẻ cổ truyền thí dụ như trong trung tâm thành phố là quán cà phê đã trở thành huyền thoại Café Hawelka ở Dorotheergasse Griensteindl ở Michaelerplatz hay Tirolerhof Các quán cà phê của Viên tuyên bố đã phát minh ra quá trình lọc cà phê từ chiến lợi phẩm thu được sau cuộc bao vây Viên lần thứ hai của Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 1683 Các quán cà phê của Viên tuyên bố rằng khi quân xâm lược Thổ rời Viên họ đã từ bỏ hàng trăm bao hạt cà phê Quốc vương Ba Lan John III Sobieski chỉ huy của liên minh chống Thổ gồm người Ba Lan người Đức và người Áo đã tặng Franz George Kolschitzky tên Ba Lan Franciszek Jerzy Kulczycki một phần thưởng cho việc cung cấp thông tin giúp ông đánh bại Thổ Nhĩ Kỳ Sau đó Kolschitzky đã mở quán cà phê đầu tiên của Viên Julius Meinl đã thiết lập một nhà máy rang hiện đại trong cùng một cơ sở nơi các bao tải cà phê được tìm thấy vào năm 1891 Công viên và vườn hoa Viên có rất nhiều công viên và là một trong những thành phố xanh nhất thế giới Các công viên và vườn hoa nổi tiếng nhất của Viên là Công viên thành phố Stadtpark hai công Viên thuộc về Hoàng cung Hofburg là Công viên Hoàng cung Burggarten và Công viên Nhân dân Volkspark công Viên thuộc về lâu đài Belvedere với vườn bách thảo Công viên Danube các công Viên Dehne Ressel Votiv Auer Welsbach Türkenschanz Vườn bách thú Lainz v v Nhiều công viên nổi tiếng của Viên có các di tích chẳng hạn như công viên Stadtpark với bức tượng Johann Strauss II và khu vườn của cung điện baroque nơi Hiệp ước Nhà nước được ký kết Công viên chính của Viên là Prater nơi có vòng đu quay Wiener Riesenrad và Kugelmugel một vi quốc gia hình quả cầu Ở Schönbrunn thuộc hoàng gia còn có một công viên từ thế kỷ 18 có sở thú lâu đời nhất thế giới được thành lập vào năm 1752 Donauinsel một phần của tuyến phòng thủ lũ lụt của Viên là một hòn đảo nhân tạo dài 21 1 km giữa Danube và Neue Donau Donau dành riêng cho các hoạt động giải trí Du lịch và thắng cảnh Viên là một điểm du lịch ngày càng được ưa thích hơn Khoảng 30 trong số tất cả các lao động ở Viên làm việc trực tiếp hay gián tiếp cho ngành du lịch Phần lớn khách du lịch đến vào tháng 12 khi Viên có thể phục vụ với các chợ Giáng sinh Đa phần khách du lịch đến từ Đức sau đó là Ý Hoa Kỳ và Thụy Sĩ Tỷ lệ khách du lịch đến từ Đông Âu và Hoa Kỳ đã tăng nhanh trong thời gian gần đây Trong năm 2004 Viên có tổng cộng 8 4 triệu lượt người ngủ qua đêm Một số thắng cảnh quan trọng nhất BULLET Hofburg cung điện hoàng gia ngày nay là nơi cư trú chính thức và nơi làm việc của Tổng thống Áo BULLET Tiergarten Schönbrunn vườn thú lâu đời nhất trên thế giới còn hoạt động BULLET Wiener Riesenrad vòng đu quay còn tồn tại cao nhất thế giới từ năm 1920 đến năm 1985 BULLET Stephansdom BULLET Karlskirche BULLET Tòa đô chính Viên BULLET Burgtheater BULLET Viện bảo tàng Lịch sử nghệ thuật Viên và Viện bảo tàng Lịch sử tự nhiên BULLET Lâu đài Schönbrunn BULLET Cung điện Belvedere BULLET Nhà hát opera Quốc gia Viên Toàn thành Viên có khoảng 300 nhà hát kịch và phòng hòa nhạc được phân bố khắp nơi Trong đó nổi tiếng nhất là Nhà hát kịch quốc gia Viên được tôn làm Trung tâm ca kịch của thế giới Đây là kiến trúc hùng vĩ mang phong cách La Mã Phòng trước và phòng bên đều được xây bằng đá hoa cương bên trong có ảnh hoặc treo ảnh của các nhạc sĩ lớn và nghệ sĩ nổi tiếng Nhà hát gồm 6 tầng với 1 600 chỗ ngồi tầng 6 có thể chứa hơn 560 khán giả đứng mỗi năm ở đây diễn tới 300 buổi Mỗi buổi diễn đều thay đổi tiết mục với giá vé đắt cắt cổ Đêm giao thừa nhà hát còn tổ chức vũ hội Đúng 12 giờ đêm tổng thống và các vị quan chức nổi tiếng đều tới nhà hát đón giao thừa và quang cảnh này được phát sóng trực tiếp trên nhiều kênh thế giới Phòng hòa nhạc Viên là phòng hòa nhạc cổ nhất hiện đại nhất trong thành phố Nó được khởi công xây dựng năm 1867 là kiến trúc mang phong cách văn nghệ phục hưng Italy cổ kính mà trang nhã Tường ngoài hai màu hồng xen kẽ vàng trên mái dựng rất nhiều tượng Nữ thần âm nhạc Bên trong có phòng biểu diễn màu vàng kim mỗi năm đều có 6 ban nhạc nổi tiếng thế giới đến biểu diễn Ngoài ra còn có hơn 100 bảo tàng nghệ thuật thu hút hơn tám triệu du khách mỗi năm Những nơi nổi tiếng nhất là Albertina Österreichische Galerie Belvedere Bảo tàng Leopold ở Museumquartier KunstHausWien Bank Austria Kunstforum Bảo tàng đôi Kunsthistorisches và Naturhistorisches và Bảo tàng kỹ thuật Viên mỗi nơi có hơn một phần tư triệu du khách mỗi năm Có nhiều địa điểm nổi tiếng liên quan đến các nhà soạn nhạc sống ở Viên bao gồm các khu nhà khác nhau của Beethoven và mộ tại Nghĩa trang trung tâm là nghĩa trang lớn nhất ở Viên và là nơi chôn cất của nhiều người nổi tiếng Mozart có một ngôi mộ tưởng niệm tại khu vườn Habsburg và tại nghĩa trang St Marx nơi ngôi mộ của ông đã mất Nhiều nhà thờ của Viên cũng thu hút rất đông người trong đó nổi tiếng là Nhà thờ St Stephen Deutschordenskirche Jesuitenkirche Karlskirche Peterskirche Maria am Gestade Minoritenkirche Ruprechtskirche Schottenkirche Nhà thờ thánh Ulrich và Votivkirche Khu rừng ngoại ô phía tây Viên nhờ bản nhạc Câu chuyện khu rừng Viên của Strauss mà nổi tiếng khắp nơi Khu rừng trải dài tới 10 km cạnh dòng nước trong xanh cảnh đẹp như tranh vẽ với hình ảnh nhiều ngôi làng nhỏ xinh xắn yên tĩnh mang tới cảm hứng cho nhiều họa sĩ nhạc sĩ sáng tạo nên những tác phẩm bất hủ Tại ngôi làng nhỏ trên Hailigenstaite nhạc sĩ thiên tài Beethoven với một bên tai điếc đã viết nên tác phẩm danh tiếng Hailigenstaite làm di chúc thể hiện sự bất bình của ông đối với nhân thế và vận mệnh Bản nhạc Sông Danube xanh và Câu chuyện khu rừng Viên của nhạc sĩ Johann Strauss II cũng được sáng tác trong khung cảnh yên tĩnh này Viên không chỉ là thành phố âm nhạc mà còn là thành phố lịch sử Thế kỷ 1 Viên từng là cứ điểm biên phòng quan trọng của đế quốc La Mã Năm 1137 nó trở thành thủ đô nước Áo Từ thế kỷ 15 Viên là thủ đô của đế quốc La Mã Thần thánh và là trung tâm kinh tế châu Âu Từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 18 Viên là một trong những khu trung tâm chính trị của châu Âu với cái tên Đô hội văn hóa lớn Trong thành phố có nhiều danh lam thắng cảnh của các thời kỳ khác nhau nhưng hấp dẫn nhất là Hoàng cung của đế quốc Áo Hung Đây là cung điện đặc biệt thiếu sườn bên trái Cung điện chính hiện nay là viện bảo tàng quốc gia bên trong vẻ đẹp bị lệch đó được giữ gìn một cách trân trọng Sườn bên phải là cung điện phụ diện tích lớn hơn cung điện chính giờ là phủ tổng thống và phủ thủ tướng Trước đây người ta dự định xây cung điện ở sườn bên trái nhưng vì đại chiến thế giới nổ ra hai đế quốc tan rã và dạt về phía Đông Hoàng cung không cân đối bỗng chốc trở thành di tích để lại suy ngẫm cho người đời Giáo đường Phenstejan nằm không xa phía tây bắc Hoàng cung là một kiến trúc mang phong cách Gothic đẹp nhất nước Áo Giáo đường gồm một ngôi tháp chính cao 138 m đứng trên đỉnh tháp có thể nhìn được toàn bộ thành phố Chuông tháp cứ đúng giờ lại kêu vang vọng không gian Bên trong có 1 400 căn phòng gọi là cung bích vạn với những phòng được viềm khảm gỗ tứ đàn hắc đàn và voi theo kiểu Trung Quốc Có những phòng được trang trí theo kiểu Nhật Bản Viên cũng có nhiều kiến trúc rất hiện đại Năm 1964 tháp Danube được xây dựng với chiều cao 252 m du khách có thể đi thang máy lên thẳng quán cà phê trên đỉnh tháp Quán cà phê được tạo với ba trục tháp vàng với các góc độ khác nhau cứ 30 phút lại quay một vòng Du khách tới đây vừa nghe nhạc vừa uống cà phê và ngắm cảnh thành phố Tòa nhà Liên Hợp Quốc công trình kiến trúc lớn nhất thành phố được khánh thành năm 1979 nằm trên bờ bên trái sông Danube với diện tích 180 000 m2 Tranh cãi tượng Hồ Chí Minh Hiệp hội Áo Việt tuyên bố Việt Nam muốn thiết lập một tượng tưởng niệm đã được sở công viên thành phố cho phép Việt Nam chịu trả tiền việc hình thành và thiết lập tượng bán thân ở Donaupark sau đó nó trở thành sở hữu của thành phố Viên mà phải chăm sóc và duy trì nó Chỉ một tuần sau lãnh đạo ÖVP Wien Gernot Blümel cho là đây là một vấn đề rất kỳ lạ một nhân vật về lịch sử đầy tranh cãi lại nên có tượng tưởng niệm Phát ngôn viên văn hóa bà Maria Fekter cho đây là một chuyện diễu trong mùa hóa trang Cả phía đảng FPÖ cũng có chỉ trích Đúng ra bộ trưởng Văn hóa Drozda phải lên tiếng và phản đối việc dựng tượng để tưởng niệm tên Cộng sản giết người hàng loạt Hồ Chí Minh tại Donaupark phó chủ tịch FPÖ và chủ tịch thứ ba của Hội đồng quốv gia Áo Norbert Hofer Cả đảng Xanh cũng lên tiếng bằng Twitter họ không chấp thuận cả cấp xã lẫn cấp quận Trả lời các lời chỉ trích Peter Jankowitsch cựu ngoại trưởng Áo và chủ tịch Hiệp hội Áo Việt cho biết ý tưởng tượng bán thân là của Việt Nam để ăn mừng 45 năm quan hệ ngoại giao giữa Áo và Việt Nam Chỉ trích về danh tiếng ông không chấp nhận đối với Việt Nam ngày nay Hồ Chí Minh là một vị anh hùng cũng như hoàng đế Franz Josef đối với đế quốc Áo Hung cũ Người ta có thể chấp nhận hay không nhưng khi có quan hệ ngoại giao khó mà từ chối biểu tượng quốc gia của họ Về việc chỉ trích Hồ Chí Minh là một kẻ sát hại nhiều người ông cho đó là một điều đáng cười Theo ông về lịch sử điều này không thể chứng minh được Nó cũng tương tự như cho tổng thống Mỹ Lyndon B Johnson là kẻ sát hại nhiều người vì ông đã tiến hành chiến tranh Việt Nam Những cáo buộc là một phần trong chiến dịch trả thù của người Việt lưu vong Qua nhiều chỉ trích thành phố Viên đã cho tạm ngưng dự định Ẩm thực tại Viên Thức ăn Viên nổi tiếng với Wiener Schnitzel một món gồm lát thịt bê Kalbsschnitzel hoặc thịt lợn Schweinsschnitzel được giã phẳng phủ bột mì trứng vụn bánh mì và chiên trong bơ Nó có trong hầu hết các nhà hàng quán ăn ở Viên và có thể được ăn nóng hoặc lạnh Wiener Schnitzel truyền thống thực ra chỉ là một miếng thịt bê nhỏ Các ví dụ khác về ẩm thực Viên bao gồm Tafelspitz thịt bò luộc rất nạc được phục vụ theo truyền thống với Geröstete Erdäpfel khoai tây luộc nghiền với một cái nĩa và sau đó được chiên và nước sốt cải ngựa Apfelkren hỗn hợp của cải ngựa một nước sốt hẹ làm với mayonnaise và bánh mì cũ Viên có một truyền thống lâu đời về sản xuất bánh và món tráng miệng Chúng bao gồm Apfelstrudel strudel táo nóng Milchrahmstrudel strudel kem sữa Palatschinken bánh kếp ngọt và Knödel bánh bao thường chứa đầy trái cây như quả mơ Marillenknödel Sachertorte một loại bánh sô cô la ẩm tinh tế với mứt mơ được tạo bởi khách sạn Sacher nổi tiếng thế giới Vào mùa đông các quầy hàng nhỏ trên phố bán Maroni truyền thống hạt dẻ nóng và khoai tây rán Xúc xích là phổ biến và có sẵn từ những người bán hàng rong Wurstelstand suốt cả ngày và đêm Xúc xích được gọi là Wiener tiếng Đức nghĩa là người Viên ở Hoa Kỳ và ở Đức được gọi là Frankfurter ở Viên Xúc xích phổ biến khác là Burenwurst một loại xúc xích thịt bò và thịt lợn thô thường được luộc Käsekrainer thịt lợn cay với một miếng phô mai nhỏ và Bratwurst một loại xúc xích thịt lợn trắng Hầu hết có thể được gọi mit Brot với bánh mì hoặc như một hot dog nhồi bên trong một cuộn dài Mù tạt là gia vị truyền thống và thường được cung cấp trong hai loại süß ngọt hoặc scharf cay Kebab pizza và mì ngày càng trở thành những món ăn vặt được bán rộng rãi nhất từ các quầy nhỏ Naschmarkt là một chợ truyền thống bán trái cây rau gia vị cá thịt vv từ khắp nơi trên thế giới Thành phố có nhiều cửa hàng cà phê và bán đồ ăn sáng Đồ uống Viên cùng với Paris Santiago Cape Town Praha Canberra Bratislava và Warszawa là một trong số ít các thành phố thủ đô trên thế giới còn những vườn nho gia đinh Rượu vang được phục vụ trong các quán rượu nhỏ có tên là Heuriger nơi đặc biệt nhiều ở các vùng trồng nho của Döbled Grinzing Neustift am Walde Nußdorf Salmannsdorf Sievering Floridsdorf Stammersdorf Strebersdorf Oberlaa Rượu thường được uống như một Spritzer G spritzter với nước lấp lánh Grüner Veltliner một loại rượu vang trắng khô là loại rượu được trồng rộng rãi nhất ở Áo Bia là thức uống quan trọng thứ hai sau rượu vang Viên có một nhà máy bia lớn duy nhất là Ottakringer và hơn mười nhà máy bia mi ni Beisl là một quán rượu nhỏ điển hình của Áo mà ở Viên có rất nhiều Ngoài ra một loại nước giải khát địa phương là Almdudler cũng rất phổ biến ở Áo nó là một sản phẩm thay thế đồ uống có cồn chiếm vị trí hàng đầu về thị phần cùng với các loại nước giải khát như Coca Cola Một thức uống cũng phổ biến khác là Spezi Spezi là sự pha trộn giữa Coca Cola và công thức gốc của Fanta cam hoặc Frucade nổi tiếng ở đây Giao thông Bắc qua hai sông Donau và sông Viên là 12 chiếc cầu nối liền các khu vực của thành phố Viên có một mạng lưới giao thông công cộng lớn bao gồm các tuyến đường tàu nhanh tàu điện tàu điện ngầm và xe buýt Ngoài ra còn có các công ty xe buýt tư nhân hoạt động chính ở các vùng ngoại thành cùng bảng giá tiền CityBike cho mướn xe đạp cũng là một giải pháp lựa chọn khác Sau khi đăng ký trong Internet hay trực tiếp tại quầy có thể mướn một chiếc xe đạp Dùng xe đạp trong vòng 1 tiếng đồng hồ không phải trả tiền Do lịch sử để lại Viên có nhiều nhà ga chính Nhằm để thu gọn giao thông đi xa một đường hầm đang được xây dựng chạy từ đường tàu hỏa nam đến đường tàu hỏa bắc gọi là Đường hầm heo rừng vì chạy phía dưới Thảo cầm Viên Lainz Nhà ga Nam hiện nay theo kế hoạch sẽ trở thành nhà ga trung tâm và như thế lần đầu tiên Viên sẽ có một ga trung tâm Cũng giống như các đường tàu hỏa các đường liên bang liên tỉnh lộ và xa lộ cũng tỏa ra ngoài thành phố giống như hình ngôi sao Xa lộ A23 tạo thành một đường nối hình vòng cung phía nam nối các xa lộ A2 A4 và A22 Đường S1 vòng phía Nam hiện đang được xây dựng để giải tỏa áp lực cho xa lộ A23 nhưng việc cần thiết phải băng qua Vườn Quốc gia Donau Auen hiện đang được tranh cãi vì những lý do về sinh thái Các xa lộ phía tây và nam được nối liền bằng xa lộ A21 nằm ngoài thành phố thuộc về xa lộ vành đai của Viên Nằm về phía đông nam của Viên là phi trường quốc tế Viên Schwechat trong năm 2004 đã có 225 000 chuyến bay và 14 8 triệu hành khác Trong thời gian gần đây các hãng hàng không giá rẻ đã dời về phi trường của Bratislava Slovakia nằm gần đấy Thông qua kênh đào Rhein Main Donau Viên được nối liền bằng đường thủy với cảng Rotterdam Hà Lan và các khu vực công nghiệp của Đức cũng như với các nước ở Đông Âu cho đến tận Biển Đen Vận chuyển hành khách trên sông Danube gần như chỉ còn quan trọng trong du lịch với giao thông đến Bratislava và Budapest Hungary bằng tàu cánh ngầm Có tầm quan trọng hơn nhiều là cảng vận tải ở Freudenau Năm 2003 ở tại cảng Viên đã chuyển tải 9 triệu tấn hàng hóa chủ yếu là các sản phẩm dầu hỏa nông nghiệp và vật liệu xây dựng từ 1 550 chiếc tàu Quan hệ quốc tế Các tổ chức quốc tế tại Viên Viên là trụ sở của một số văn phòng Liên Hợp Quốc và các tổ chức và công ty quốc tế khác nhau bao gồm Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế IAEA Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Hợp Quốc UNIDO Văn phòng Liên Hợp Quốc về chống Ma túy và Tội phạm UNODC Tổ chức các nước xuất khẩu dầu lửa OPEC Quỹ OPEC vì sự phát triển quốc tế OFID Tổ chức Hiệp ước Cấm thử Hạt nhân Toàn diện CTBTO Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu OSCE Văn phòng Liên Hợp Quốc về Hoạt động Vũ trụ UNOOSA và Cơ quan Liên minh châu Âu về các quyền cơ bản FRA Hiện tại Viên là thành phố LHQ thứ ba trên thế giới bên cạnh New York Geneva và Nairobi Ngoài ra Viên là thành viên của Ủy ban Liên Hợp Quốc về Luật Thương mại Quốc tế UNCITRAL Cùng với đó Đại học Viên hàng năm tổ chức Willem C Vis Moot uy tín một cuộc thi trọng tài thương mại quốc tế dành cho sinh viên luật từ khắp nơi trên thế giới Nhiều cuộc họp ngoại giao đặc biệt đã được tổ chức tại Viên vào nửa cuối thế kỷ 20 dẫn đến nhiều tài liệu khác nhau mang tên Công ước Viên hoặc Tài liệu Viên Trong số các tài liệu quan trọng hơn được đàm phán tại Viên là Công ước Viên năm 1969 về Luật điều ước quốc tế cũng như Hiệp ước về các lực lượng vũ trang thông thường năm 1990 ở châu Âu Viên cũng đã tổ chức các cuộc đàm phán dẫn đến Kế hoạch hành động toàn diện chung năm 2015 về chương trình hạt nhân của Iran cũng như các cuộc đàm phán hòa bình ở Viên về Syria Viên cũng có trụ sở Liên đoàn Taekwon Do quốc tế ITF Thành phố kết nghĩa Viên là thành phố kết nghĩa với các thành phố sau Hình thức hợp tác và giao hữu khác tương tự với kết nghĩa BULLET Niš ở Serbia Ngoài ra các quận của Viên cũng kết nghĩa với các huyện thành phố Nhật Bản Quận Leopoldstadt của Viên và khu Brooklyn của New York City đã bắt đầu mối giao hữu với nhau từ năm 2007 Xem thêm BULLET Donauinselfest BULLET Danh sách công dân danh dự của Viên BULLET Danh sách thị trưởng của Viên BULLET Danh sách các nhà hàng ở Viên BULLET Danh sách những người từ Viên BULLET Danh sách các di sản thế giới ở Áo BULLET OPENCities BULLET Đại cương Viên BULLET Đài tưởng niệm chiến tranh Liên Xô Viên BULLET Vienna Biennale BULLET Xưởng sản xuất sứ Viên BULLET Vienna bài hát của Billy Joel BULLET Vienna bài hát của Ultravox BULLET Người Đức gốc Viên Liên kết ngoài BULLET Trang web chính thức của Viên BULLET Hướng dẫn du lịch Viên BULLET Liên hiệp Du lịch Viên BULLET Nhà Hundertwasser

3431

Nhiệt động lực học

Nhiệt động lực học Thuật ngữ nhiệt động học hoặc nhiệt động lực học có hai nghĩa BULLET 1 Khoa học về nhiệt và các động cơ nhiệt nhiệt động học cổ điển BULLET 2 Khoa học về các hệ thống ở trạng thái cân bằng nhiệt động học cân bằng Ban đầu nhiệt động học chỉ mang nghĩa thứ nhất Về sau các công trình tiên phong của Ludwig Boltzmann đã đem lại nghĩa thứ hai Các nguyên lý nhiệt động học có thể áp dụng cho nhiều hệ vật lý chỉ cần biết sự trao đổi năng lượng với môi trường mà không phụ thuộc vào chi tiết tương tác trong các hệ ấy Albert Einstein đã dựa vào nhiệt động học để tiên đoán về phát xạ tự nhiên Gần đây còn có một nghiên cứu về nhiệt động học hố đen Nhiệt động học thường được coi là một bộ phận của vật lý thống kê thuộc về một trong số những lý thuyết lớn làm nền tảng cho những kiến thức đương đại về vật chất Lịch sử Những nghiên cứu đầu tiên mà chúng ta có thể xếp vào ngành nhiệt động học chính là những công việc đánh dấu và so sánh nhiệt độ hay sự phát minh của các nhiệt biểu lần đầu tiên được thực hiện bởi nhà khoa học người Đức Daniel Gabriel Fahrenheit 1686 1736 người đã đề xuất ra thang đo nhiệt độ đầu tiên mang tên ông Trong thang nhiệt này 32 độ F và 212 độ F là nhiệt độ tương ứng với thời điểm nóng chảy của nước đá và sôi của nước Năm 1742 nhà bác học Thụy Sĩ Anders Celsius 1701 1744 cũng xây dựng nên một thang đo nhiệt độ đánh số từ 0 đến 100 mang tên ông dựa vào sự giãn nở của thủy ngân Những nghiên cứu tiếp theo liên quan đến quá trình truyền nhiệt giữa các vật thể Nếu như nhà bác học Daniel Bernoulli 1700 1782 đã nghiên cứu động học của các chất khí và đưa ra liên hệ giữa khái niệm nhiệt độ với chuyển động vi mô của các hạt Ngược lại nhà bác học Antoine Lavoisier 1743 1794 lại có những nghiên cứu và kết luận rằng quá trình truyền nhiệt được liên hệ mật thiết với khái niệm dòng nhiệt như một dạng chất lưu Tuy nhiên sự ra đời thật sự của bộ môn nhiệt động học là phải chờ đến mãi thế kỉ thứ 19 với sự xuất hiện của nhà vật lý người Pháp Nicolas Léonard Sadi Carnot 1796 1832 cùng với cuốn sách của ông mang tên Ý nghĩa của nhiệt động năng và các động cơ ứng dụng loại năng lượng này Ông đã nghiên cứu những cỗ máy được gọi là động cơ nhiệt một hệ nhận nhiệt từ một nguồn nóng để thực hiện công dưới dạng cơ học đồng thời truyền một phần nhiệt cho một nguồn lạnh Chính từ đây đã dẫn ra định luật bảo toàn năng lượng tiền đề cho nguyên lý thứ nhất của nhiệt động học và đặc biệt khái niệm về quá trình thuận nghịch mà sau này sẽ liên hệ chặt chẽ với nguyên lý thứ hai Ông cũng bảo vệ cho ý kiến của Lavoisier rằng nhiệt được truyền đi dựa vào sự tồn tại của một dòng nhiệt như một dòng chất lưu Những khái niệm về công và nhiệt được nghiên cứu kĩ lưỡng bởi nhà vật lý người Anh James Prescott Joule 1818 1889 trên phương diện thực nghiệm và bởi nhà vật lý người Đức Robert von Mayer 1814 1878 trên phương diện lý thuyết xây dựng từ cơ sở chất khí Cả hai đều đi tới một kết quả tương đương về công và nhiệt trong những năm 1840 và đi đến định nghĩa về quá trình chuyển hoá năng lượng Chúng ta đã biết rằng sự ra đời của nguyên lý thứ nhất của nhiệt động học là do một công lao to lớn của Mayer Nhà vật lý người Pháp Émile Clapeyron 1799 1864 đã đưa ra phương trình trạng thái của chất khí lý tưởng vào năm 1843 Tuy nhiên chỉ đến năm 1848 thì khái niệm nhiệt độ của nhiệt động học mới được định nghĩa một cách thực nghiệm bằng Kelvin bởi nhà vật lý người Anh một nhà quý tộc có tên là Sir William Thomson hay còn gọi là Lord Kelvin 1824 1907 Chúng ta không nên nhầm lẫn ông với nhà vật lý cùng họ Joseph John Thompson 1856 1940 người đã khám phá ra electron và đã phát triển lý thuyết về hạt nhân Nguyên lý thứ hai của nhiệt động học đã được giới thiệu một cách gián tiếp trong những kết quả của Sadi Carnot và được công thức hoá một cách chính xác bởi nhà vật lý người Đức Rudolf Clausius 1822 1888 người đã đưa ra khái niệm entropy vào những năm 1860 Những nghiên cứu trên đây đã cho phép nhà phát minh người Scotland James Watt 1736 1819 hoàn thiện máy hơi nước và tạo ra cuộc cách mạng công nghiệp ở thế kỉ thứ 19 Cũng cần phải nhắc đến nhà vật lý người Áo Ludwig Boltzmann 1844 1906 người đã góp phần không nhỏ trong việc đón nhận entropy theo quan niệm thống kê và phát triển lý thuyết về chất khí vào năm 1877 Tuy nhiên đau khổ vì những người cùng thời không hiểu và công nhận ông đã tự tử khi tài năng còn đang nở rộ Chỉ đến mãi về sau thì tên tuổi ông mới được công nhận và người ta đã khắc lên mộ ông ở thành phố Vienne công thức nổi tiếng W k logO mà ông đã tìm ra Riêng về lĩnh vực hoá nhiệt động chúng ta phải kể đến tên tuổi của nhà vật lý Đức Hermann von Helmholtz 1821 1894 và nhà vật lý Hoa Kỳ Willard Gibbs 1839 1903 Chính Gibbs là người đã có những đóng góp vô cùng to lớn trong sự phát triển của vật lý thống kê Cuối cùng để kết thúc lược sử của ngành nhiệt động học xin được nhắc đến nhà vật lý người Bỉ gốc Nga Ilya Prigonine sinh năm 1917 người đã được nhận giải Nobel năm 1977 về những phát triển cho ngành nhiệt động học không cân bằng Phương pháp Nhiệt động học chia vũ trụ ra thành các hệ ngăn cách bởi biên giới có thật hay tưởng tượng Tất cả các hệ không trực tiếp nằm trong nghiên cứu được quy là môi trường xung quanh Có thể chia nhỏ một hệ thành nhiều hệ con hoặc nhóm các hệ nhỏ thành hệ lớn Thường mỗi hệ nằm ở một trạng thái nhất định đặc trưng bởi một số thông số thông số sâu và thông số rộng Các thông số này có thể được liên hệ qua các phương trình trạng thái Xem thêm trang các trạng thái vật chất Nhiệt động học cổ điển Nhiệt và nhiệt độ là những khái niệm cơ bản của nhiệt động học Nhiệt động học cổ điển nghiên cứu tất cả những hiện tượng chịu sự chi phối của BULLET Nhiệt BULLET Sự biến thiên của nhiệt Nhiệt và nhiệt độ Bằng trực giác mỗi chúng ta đều biết đến khái niệm nhiệt độ Một vật được xem là nóng hay lạnh tùy theo nhiệt độ của nó cao hay thấp Nhưng thật khó để đưa ra một định nghĩa chính xác về nhiệt độ Một trong những thành tựu của nhiệt động học trong thế kỷ 19 là đã đưa ra được định nghĩa về nhiệt độ tuyệt đối của một vật đo bằng đơn vị Kelvin độ không tuyệt đối không độ Kelvin 273 15 độ C Khái niệm nhiệt còn khó định nghĩa hơn Một lý thuyết cổ được bảo vệ bởi Antoine Lavoisier cho rằng nhiệt là một dịch thể đặc biệt không màu sắc không khối lượng gọi là chất nhiệt chảy từ vật này sang vật khác Một vật càng chứa nhiều chất nhiệt thì nó càng nóng Thuyết này sai ở chỗ chất nhiệt không thể đồng nhất với một đại lượng vật lý được bảo toàn Về sau nhiệt động học đã làm rõ nghĩa cho khái niệm nhiệt lượng trao đổi Các động cơ nhiệt Nhiệt động học cổ điển đã vươn lên với tư cách là khoa học của các động cơ nhiệt hay khoa học về nhiệt động năng Nicolas Léonard Sadi Carnot đã mở đầu cho các nghiên cứu hiện đại về các động cơ nhiệt trong một tiểu luận có tính nền tảng Ý nghĩa của nhiệt động năng và các động cơ ứng dụng loại năng lượng này 1823 Chu trình Carnot được trình bày trong tiểu luận này vẫn còn là một ví dụ lý thuyết điển hình trong các nghiên cứu về các động cơ nhiệt Ngày nay thay vì dùng khái niệm nhiệt động năng người ta phát biểu rằng các động cơ nhiệt có khả năng sinh công cơ học đồng thời tìm hiểu cách thức sử dụng nhiệt để tạo ra công Mọi chuyển động của các vật trong thế giới vĩ mô khoảng gần 1 milimét trở lên được xem là vĩ mô đều có thể sinh nhiệt với ý nghĩa là nó làm cho vật nóng thêm Có thể thử nghiệm bằng cách xoa hai bàn tay vào nhau Ngược lại nhiệt cũng có thể làm cho các vật thể vĩ mô chuyển động Ví dụ có thể quan sát sự chuyển động của nước khi được đun sôi Đây là cơ sở để chế tạo các động cơ nhiệt Chúng là các hệ vĩ mô trong đó chuyển động được duy trì nhờ sự chênh lệch nhiệt độ giữa bộ phận nóng và bộ phận lạnh Nhiệt động học cân bằng Định nghĩa nhiệt động học như là một khoa học về các hệ ở trạng thái cân bằng là một cách tiếp cận vừa tổng quát vừa rất chặt chẽ Nhiệt động học cân bằng làm việc với các quá trình trao đổi năng lượng và do đó vật chất ở trạng thái gần cân bằng Các quá trình nhiệt động học không cân bằng được nghiên cứu bởi nhiệt động học phi cân bằng Cân bằng tĩnh và quy luật của các số lớn Khi ta tung rất nhiều lần một con xúc xắc có cấu trúc thật đều ta có thể đoán trước một cách chắc chắn rằng tần số xuất hiện của mỗi mặt đều xấp xỉ 1 6 Số lần tung càng nhiều thì các tần số xuất hiện của từng mặt càng gần nhau bởi vì con xúc xắc đã khai thác tất cả các khả năng nhận được Điều tương tự cũng xảy ra khi ta cho một giọt chất màu vào một cốc nước Chờ càng lâu ta thấy cốc nước càng trở được nhuộm màu đều bởi lẽ các phân tử màu cho vào đã khai thác tất cả các khả năng nhận được ở đây là các vùng bên trong cốc Các quan sát trên có thể được tổng quát hóa Trong một hệ rất lớn và khi trạng thái cân bằng của nó có thể đạt được người ta có thể dự đoán chính xác số phận của hệ ngay cả khi số phận của nhiều bộ phận không thể xác định được Ở cấp độ nguyên tử Ngày nay ta biết rằng nguyên tử tồn tại và chúng rất nhỏ Nói cách khác trong bất cứ một mẫu vật chất nào cũng có rất nhiều nguyên tử trong một hạt cát có hàng tỉ tỉ nguyên tử Nhiều định luật vật lý của thế giới vĩ mô không áp dụng được cho các nguyên tử Cân bằng nhiệt Nghiên cứu về các cân bằng nhiệt có tầm quan trọng đặc biệt Tất cả các thể của vật chất khí lỏng rắn bán lỏng và tất cả các hiện tượng vật lý cơ điện từ quang đều có thể nghiên cứu thông qua lý luận trên sự cân bằng của các hệ lớn Nhiệt động học mà người ta hay đồng nhất với vật lý thống kê là một trong những nền tảng vững chắc nhất trên đó các kiến thức hiện đại về vật chất được xây dựng Các định luật Các định luật của nhiệt động lực học còn được gọi là các nguyên lý nhiệt động lực học Định luật 0 Định luật 0 hay nguyên lý cân bằng nhiệt động nói về cân bằng nhiệt động Hai hệ nhiệt động đang nằm trong cân bằng nhiệt động với nhau khi chúng được cho tiếp xúc với nhau nhưng không có trao đổi năng lượng Nó được phát biểu như sau Nếu hai hệ có cân bằng nhiệt động với cùng một hệ thứ ba thì chúng cũng cân bằng nhiệt động với nhau Định luật 0 được phát biểu muộn hơn 3 định luật còn lại nhưng lại rất quan trọng nên được đánh số 0 Cân bằng nhiệt động bao hàm cả cân bằng nhiệt cân bằng cơ học và cân bằng hoá học Đây cũng là nền tảng của phép đo nhiệt Định luật 1 Định luật 1 hay nguyên lý thứ nhất chính là định luật bảo toàn năng lượng áp dụng vào hiện tượng nhiệt khẳng định rằng năng lượng luôn được bảo toàn Nói cách khác tổng năng lượng của một hệ kín là không đổi Các sự kiện xảy ra trong hệ chẳng qua là sự chuyển năng lượng từ dạng này sang dạng khác Như vậy năng lượng không tự sinh ra và không tự mất đi nó luôn biến đổi trong tự nhiên Trong toàn vũ trụ tổng năng lượng không đổi nó chỉ có thể chuyển từ hệ này sang hệ khác Phát biểu cách khác Độ biến thiên nội năng của hệ bằng tổng công và nhiệt lượng mà hệ nhận được ΔU A Q Trong trường hợp này chúng ta có thể quy định về dấu của A và Q để biết hệ đang nhận hay thực hiện công nhận hay truyền nhiệt lượng Ví dụ Q 0 Hệ nhận nhiệt lượng Q 0 Hệ truyền nhiệt lượng A 0 Hệ nhận công A 0 Hệ thực hiện công Định luật 1 của nhiệt động học cũng là một nguyên lý tổng quát cho tất cả các lý thuyết vật lý cơ học điện từ học vật lý hạt nhân Chưa từng thấy ngoại lệ của định luật này tuy rằng đôi khi người ta cũng nghi ngờ nó nhất là trong các phân rã phóng xạ Tiên đề Noether cho rằng sự bảo toàn năng lượng có liên quan chặt chẽ tới độ đồng dạng về cấu trúc của không thời gian Định luật 2 Định luật 2 hay nguyên lý thứ hai còn gọi là nguyên lý về entropy liên quan đến tính không thể đảo ngược của một quá trình nhiệt động lực học và đề ra khái niệm entropy Nguyên lý này phát biểu rằng entropy của một hệ kín chỉ có hai khả năng hoặc là tăng lên hoặc giữ nguyên Từ đó dẫn đến định luật là không thể chuyển từ trạng thái mất trật tự sang trạng thái trật tự nếu không có sự can thiệp từ bên ngoài Một cách phát biểu khác là Vì entropy là mức độ hỗn loạn của hệ định luật này nói rằng vũ trụ sẽ ngày càng hỗn loạn hơn Cơ học thống kê đã chứng minh rằng định luật này là một định lý đúng cho hệ lớn và trong thời gian dài Đối với hệ nhỏ và thời gian ngắn có thể có thay đổi ngẫu nhiên không tuân thủ định luật này Nói cách khác không như định luật 1 các định luật vật lý chi phối thế giới vi mô chỉ tuân theo định luật 2 một cách gián tiếp và có tính thống kê Ngược lại định luật 2 khá độc lập so với các tính chất của các định luật đó bởi lẽ nó chỉ thể hiện khi người ta trình bày các định luật đó một cách giản lược hóa và ở quy mô nhỏ Định luật 3 Nguyên lý số ba hay nguyên lý Nernst còn gọi là nguyên lý độ không tuyệt đối đã từng được bàn cãi nhiều nhất gắn liền với sự tụt xuống một trạng thái lượng tử cơ bản khi nhiệt độ của một hệ tiến đến giới hạn của độ không tuyệt đối Định luật này được phát biểu như sau Đại lượng mở rộng và đại lượng bổ sung Người ta phân biệt các đại lượng vật lý chi phối trạng thái nhiệt động của một hệ thành hai loại các đại lượng mở rộng và các đại lượng bổ sung Một hệ luôn có thể được phân chia bằng tưởng tượng thành từng phần tách biệt trong không gian Một đại lượng được gọi là đại lượng mở rộng khi giá trị của nó trong hệ bằng tổng giá trị của nó trong từng phần của hệ đó Ví dụ BULLET Thể tích BULLET Khối lượng BULLET Số lượng các hạt cùng loại BULLET Năng lượng và entropy trong nhiều trường hợp BULLET Điện tích trong trường hợp này tổng nên hiểu là tổng đại số bao gồm cả điện tích âm và điện tích dương Một đại lượng gọi là đại lượng bổ sung khi trong một hệ đồng nhất giá trị của nó trong toàn hệ bằng với giá trị của nó trong từng phần của hệ đó Ví dụ BULLET Áp suất BULLET Nhiệt độ BULLET Khối lượng riêng cũng như tỷ số của hai đại lượng mở rộng bất kỳ Một đại lượng có thể không là đại lượng mở rộng cũng không là đại lượng bổ sung chẳng hạn đại lượng bình phương thể tích Tham khảo Bằng tiếng Anh BULLET Sách giáo khoa về ở Wikibooks tiếng Anh

3435

Thứ Hai

Thứ Hai Thứ Hai là một ngày trong tuần nằm giữa Chủ nhật và thứ Ba Trong văn minh phương Tây thứ Hai được lấy tên từ Mặt Trăng Thứ Hai thường được xem là ngày đầu tiên trong tuần làm việc Tiếng Việt thì chịu ảnh hưởng từ tiếng Bồ Đào Nha vốn gọi Thứ Hai là segunda feira nghĩa là ngày lễ thứ nhì Một số ngôn ngữ khác như tiếng Ả Rập tiếng Hy Lạp tiếng Do Thái tiếng Thổ Nhĩ Kỳ cũng gọi thứ Hai là ngày thứ hai trong tuần Trong Tiếng Trung ngày này được gọi là Tinh kỳ nhất chữ hán 星期一 nghĩa là kỳ sao thứ nhất Trong tiếng Nhật và tiếng Hàn ngày này được gọi là Nguyệt Diệu Nhật Kanji Hanja 月曜日 Kana げつようび getsu yōbi Hangeul 월요일 wol yo il nghĩa là ngày Nguyệt Diệu hay ngày Mặt Trăng

3439

Thứ Ba

Thứ Ba Thứ Ba là một ngày trong tuần nằm giữa thứ Hai và thứ Tư Thứ Ba trong một số tiếng phương Tây và tiếng Nhật được lấy tên từ Sao Hỏa Tiếng Việt chịu ảnh hưởng từ tiếng Bồ Đào Nha vốn gọi ngày này trong tuần là terça feira nghĩa là ngày lễ thứ ba Một số ngôn ngữ khác như tiếng Ả Rập tiếng Hy Lạp tiếng Do Thái tiếng Thổ Nhĩ Kỳ cũng gọi ngày trong tuần theo thứ tự đó Trong Tiếng Trung ngày này được gọi là Tinh kỳ nhị chữ hán 星期二 nghĩa là kỳ sao thứ hai Trong tiếng Nhật và tiếng Hàn ngày này được gọi là Hỏa Diệu Nhật Kanji Hanja 火曜日 Kana かようび ka yōbi Hangeul 화요일 hwa yo il nghĩa là ngày Hỏa Diệu hay ngày Sao Hỏa

3440

Thứ Tư

Thứ Tư Thứ Tư là một ngày trong tuần nằm giữa thứ Ba và thứ Năm Thứ Tư trong một số tiếng phương Tây được lấy tên từ Sao Thủy Tiếng Việt chịu ảnh hưởng từ tiếng Bồ Đào Nha vốn gọi ngày này trong tuần là quarta feira nghĩa là ngày lễ thứ tư Một số ngôn ngữ khác như tiếng Ả Rập tiếng Hy Lạp tiếng Do Thái tiếng Thổ Nhĩ Kỳ cũng gọi ngày trong tuần theo thứ tự đó Trong Tiếng Trung ngày này được gọi là Tinh kỳ tam chữ hán 星期三 nghĩa là kỳ sao thứ ba Trong tiếng Nhật và tiếng Hàn ngày này được gọi là Thủy Diệu Nhật Kanji Hanja 水曜日 Kana すいようび sui yōbi Hangeul 수요일 su yo il nghĩa là ngày Thủy Diệu hay ngày Sao Thủy

3441

Thứ Năm

Thứ Năm Thứ Năm là một ngày trong tuần nằm giữa thứ Tư và thứ Sáu Thứ Năm trong một số tiếng phương Tây được lấy tên từ Sao Mộc Tiếng Việt chịu ảnh hưởng từ tiếng Bồ Đào Nha vốn gọi ngày này trong tuần là quinta feira nghĩa là ngày lễ thứ năm Một số ngôn ngữ khác như tiếng Ả Rập tiếng Hy Lạp tiếng Do Thái tiếng Thổ Nhĩ Kỳ cũng gọi ngày trong tuần theo thứ tự đó Trong Tiếng Trung ngày này được gọi là Tinh kỳ tứ chữ hán 星期四 nghĩa là kỳ sao thứ tư Trong tiếng Nhật và tiếng Hàn ngày này được gọi là Mộc Diệu Nhật Kanji Hanja 木曜日 Kana もくようび moku yōbi Hangeul 목요일 mok yo il nghĩa là ngày Mộc Diệu hay ngày Sao Mộc Theo một số quy ước xem ISO 8601 các ngày thứ Năm dùng để đánh số tuần tuần 1 là tuần được định nghĩa là tuần có thứ Năm đầu tiên trong năm và cứ thế tính tiếp Liên kết ngoài BULLET Ngày trong tuần tiếng Việt được so sánh với ngày trong tuần tiếng Hoa và Nhật

3442

Thứ Sáu

Thứ Sáu Thứ Sáu là một ngày trong tuần và nằm giữa thứ Năm và thứ Bảy Thứ Sáu trong một số tiếng phương Tây được lấy tên từ Sao Kim Tiếng Việt chịu ảnh hưởng từ tiếng Bồ Đào Nha vốn gọi ngày này trong tuần là sexta feira nghĩa là ngày lễ thứ sáu Một số ngôn ngữ khác như tiếng Ả Rập tiếng Hy Lạp tiếng Do Thái tiếng Thổ Nhĩ Kỳ cũng gọi ngày trong tuần theo thứ tự đó Trong Tiếng Trung ngày này được gọi là Tinh kỳ ngũ chữ hán 星期五 nghĩa là kỳ sao thứ năm Trong tiếng Nhật và tiếng Hàn ngày này được gọi là Kim Diệu Nhật Kanji Hanja 金曜日 Kana きんようび kin yōbi Hangeul 금요일 geum yo il nghĩa là ngày Kim Diệu hay ngày Sao Kim Ở những nước làm việc năm ngày một tuần thứ Sáu là ngày làm việc cuối cùng nên thường được dùng để tổ chức lễ lạc và nghỉ ngơi Ở phương Tây người ta tin rằng thứ Sáu ngày 13 là một ngày xui xẻo dễ bị ma quỷ quấy rối vì theo Kinh Thánh con số 13 trùng với 13 nhân vật có mặt tại bữa Tiệc Ly còn Thứ Sáu là ngày Jesus bị đóng đinh trên cây thập tự Thứ Sáu cũng là ngày Adam và Eva ăn trái táo cấm Thứ sáu còn là ngày lễ thánh của đạo Hồi Liên kết ngoài BULLET Ngày trong tuần tiếng Việt được so sánh với ngày trong tuần tiếng Hoa và Nhật tiếng Anh

3443

Thứ Bảy

Thứ Bảy Thứ Bảy là một ngày trong tuần nằm giữa thứ Sáu và Chủ nhật Tiếng Việt chịu ảnh hưởng từ tiếng Bồ Đào Nha vốn coi ngày này là ngày thứ bảy trong tuần lễ Một số ngôn ngữ khác như tiếng Ả Rập tiếng Hy Lạp tiếng Do Thái tiếng Thổ Nhĩ Kỳ cũng gọi ngày trong tuần theo thứ tự đó Trong Tiếng Trung ngày này được gọi là Tinh kỳ lục chữ hán 星期六 nghĩa là kỳ sao thứ sáu Trong tiếng Nhật và tiếng Hàn ngày này được gọi là Thổ Diệu Nhật Kanji Hanja 土曜日 Kana どようび do yōbi Hangeul 토요일 to yo il nghĩa là ngày Thổ Diệu hay ngày Sao Thổ Với các ngôn ngữ Âu châu khác tên gọi ngày Thứ Bảy có gốc từ thần thoại La Mã Saturnus tức vị thần nông nghiệp Theo truyền thống Do Thái thứ Bảy là ngày Sabat ngày cuối tuần ngày quan trọng nhất trong tuần vì theo Kinh Thánh đó là ngày được Chúa chúc phúc Trong ngày này mọi hoạt động đều phải được nghỉ để hoàn toàn rảnh rỗi Đa số các nước tuân theo quy định của Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế ISO trong đó có Việt Nam không xem thứ Bảy là ngày cuối tuần nhưng ở một số nước như Hoa Kỳ thì đây là ngày cuối cùng của tuần lễ Liên kết ngoài BULLET Ngày trong tuần tiếng Việt được so sánh với ngày trong tuần tiếng Hoa và Nhật tiếng Anh

3450

Giờ Phối hợp Quốc tế

Giờ Phối hợp Quốc tế Thời gian Phối hợp Quốc tế ⁹hay UTC thường gọi là Giờ Phối hợp Quốc tế là 1 chuẩn quốc tế về ngày giờ thực hiện bằng phương pháp nguyên tử UTC không hẳn là một từ viết tắt mà là từ thỏa hiệp giữa viết tắt tiếng Anh CUT Coordinated Universal Time và viết tắt tiếng Pháp TUC temps universel coordonné Nó được dựa trên chuẩn cũ là giờ trung bình Greenwich GMT tiếng Anh Greenwich Mean Time do hải quân Anh đặt ra vào thế kỷ XII sau đó được đổi tên thành giờ quốc tế UT tiếng Anh Universal Time Múi giờ trên thế giới được tính bằng độ lệch âm hay dương so với giờ quốc tế BULLET Giờ quốc tế có vấn đề là vì nó định nghĩa 1 ngày là thời gian Trái Đất quay quanh trục của chính nó tuy nhiên tốc độ này không cố định độ dài ngày theo UT không phải lúc nào cũng như nhau BULLET Để giải quyết vấn đề này vào giữa những năm 1296 người ta chuyển sang dùng UTC là chuẩn dùng giờ nguyên tử quốc tế TAI được Văn phòng Cân đo Quốc tế tiếng Pháp Bureau International des Poids et Mesures BIPM đặt ở Pavillon de Breteuil thuộc vùng Sèvres ở Pháp định nghĩa dựa trên hàng trăm đồng hồ nguyên tử caesi trên khắp thế giới Chi tiết UTC khác với giờ nguyên tử một số giây nguyên và với một số giây lẻ UTC thực ra là 1 hệ đo lường thời gian lai tạp tốc độ của UTC được tính dựa trên chuẩn tần số nguyên tử nhưng thời điểm của UTC được đồng bộ hóa cho gần với UT thiên văn Khi hệ các đơn vị SI công nhận giây nguyên tử tốc độ của giây nguyên tử thường nhanh hơn tốc độ trung bình của UT trong nửa sau của thế kỷ XX Vì lý do này UT chậm lại so với giờ nguyên tử đo bằng các đồng hồ nguyên tử UTC được giữ trong khoảng 0 9 giây với một vài giây nhuận được thêm trên lý thuyết là được trừ đi vào cuối tháng UTC khi cần thiết Kể ra lần chỉnh đầu tiên vào năm 1972 tất cả những điều chỉnh như vậy đều là cộng thêm và áp dụng cho các ngày 30 6 hoặc 31 12 trong đó giây nhuận cộng thêm được viết là T23 59 60 Việc thông báo về những giây nhuận được Dịch vụ Hệ thống Vòng quay Trái Đất và Đối chiếu Quốc tế đảm nhận dựa trên các dự báo thiên văn chính xác của vòng quay Trái Đất Đôi khi có giây 60 và đôi khi không có giây 59 Hè năm 2004 độ lệch giữa giờ UTC và TAI là 32 giây độ chậm hạng nhất Giờ UTC được viết bằng 4 chữ số sau BULLET 2 số chỉ giờ 00 23 BULLET 2 số chỉ phút 00 59 Không có dấu giữa các số này Ví dụ 3 giờ 7 phút chiều được viết là 1507 Để dùng trong luật lệ thương mại và cuộc sống thường ngày phần lẻ khác biệt giữa UTC và UT hay GMT là cực nhỏ không tính nên theo thông tục UTC đôi khi được gọi là GMT mặc dù điều này là hoàn toàn sai về mặt kỹ thuật UTC là hệ thống thời gian dùng trong nhiều chuẩn Internet và World Wide Web Đặc biệt giao thức giờ trên mạng NTP được thiết kế để phân phối tự động giờ trên mạng Internet Ngoài ra có một số loại đồng hồ UTC thực hiện bằng phần mềm Múi giờ UT đôi khi được ký hiệu bằng chữ Z vì múi giờ hàng hải quốc tế tương đương GMT đã được ký hiệu bằng chữ Z kể từ năm 1950 chữ này để miêu tả không giờ kể từ năm 1920 Xem Múi giờ Lịch sử Bảng chữ cái ngữ âm NATO và hội vô tuyến điện nghiệp dư từng gọi Z là Zulu nên UT đôi khi được gọi là giờ Zulu Chuẩn ISO 8601 đã sử dụng khái niệm UTC này Xem thêm BULLET Múi giờ BULLET Quy ước giờ mùa hè BULLET Giờ Trái Đất BULLET Giờ Quốc tế BULLET Giờ Thiên văn BULLET Giờ nguyên tử quốc tế Liên kết ngoài BULLET Máy chủ giờ UTC TAI của BIPM BULLET thetimeNOW Giờ hiện tại trên tất cả các múi giờ BULLET Giờ chuẩn của Mỹ BULLET Đài thiên văn hải quân Mỹ Giờ quốc tế là gì BULLET Những cập nhật giây nhuận của Dịch vụ Vòng quay Trái Đất Quốc tế BULLET Tự làm lấy đồng hồ phần cứng hiển thị giờ UTC giờ địa phương BULLET Đặc tả W3C về ngày giờ UTC và chuẩn Internet IETF RFC 3339 BULLET Giờ Zulu BULLET Giờ Hồng Kông theo Đài thiên văn Hồng Kông

3451

Sao Mai (định hướng)

Sao Mai định hướng Sao Mai có thể là BULLET Một tên gọi khác của Sao Kim BULLET Sao Mai tên gọi của cuộc thi Liên hoan tiếng hát truyền hình toàn quốc BULLET Sao Mai điểm hẹn một cuộc thi ca hát ở Việt Nam BULLET Ban nhạc Sao Mai thành lập vào năm 1993 tại Hà Nội với các thành viên Đỗ Bảo keyboard Nguyễn Mai Kiên bass Phạm Quốc Long guitar Mạnh Cường trống Hà Đình Huy định âm Bảo Long saxophone Trọng Nghĩa keyboard

3453

Tháng năm

Tháng năm Tháng 5 là tháng có 31 ngày Những sự kiện trong tháng 5 BULLET 1 tháng 5 Ngày Quốc tế Lao động BULLET 3 tháng 5 Ngày Tự do Báo chí Thế giới World Press Freedom Day theo Liên Hợp Quốc BULLET 7 tháng 5 Chiến thắng Điện Biên Phủ 1954 BULLET 9 tháng 5 Ngày chiến thắng Phát xít Đức BULLET Ngày 12 tháng 5 Ngày Điều dưỡng Thế giới BULLET 19 tháng 5 Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh BULLET 29 tháng 5 Ngày Quốc tế Gìn giữ Hòa bình Liên Hợp Quốc International Day of United Nations Peacekeepers BULLET 31 tháng 5 Ngày Quốc tế không Thuốc lá Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3455

Tháng sáu

Tháng sáu Tháng sáu là tháng thứ sáu theo lịch Gregorius có 30 ngày Những sự kiện trong tháng 6 BULLET 1 tháng 6 Ngày Quốc tế thiếu nhi BULLET 5 tháng 6 Ngày Môi trường Thế giới World Environment Day BULLET 21 tháng 6 Ngày Hạ chí Ngày hội Âm nhạc Quốc gia Pháp Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam Ngày hội trượt ván Thế giới World Skateboarding Day BULLET 23 tháng 6 Ngày Dịch vụ Công cộng Liên Hợp Quốc United Nations Public Service Day BULLET 28 tháng 6 Ngày Gia đình Việt Nam BULLET 6 tháng 6 Ngày Quốc khánh Thụy Điển BULLET Ngày Đại dương Thế giới được kỷ niệm không chính thức vào ngày 8 tháng 6 khi nó được đề xuất năm 1992 bởi Canada trong Hội nghị Trái Đất ở Rio de Janeiro Brasil và sau đó được Liên Hợp Quốc công nhận chính thức là ngày lễ quốc tế vào năm 2008 trong Nghị quyết A RES 63 111 BULLET 15 tháng 6 Đội tuyển bóng đá quốc gia Việt Nam hoàn thành sứ mệnh vòng loại thứ 2 của World Cup 2022 lần đầu tiên tham dự vòng loại thứ 3 Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3460

Tháng bảy

Tháng bảy Tháng bảy hay tháng bẩy là tháng thứ bảy theo lịch Gregorius có 31 ngày Những sự kiện trong tháng 7 BULLET Thứ bảy đầu tháng là Ngày Quốc tế Hợp tác International Day of Cooperatives BULLET 1 tháng 7 là ngày Bảo hiểm y tế Việt Nam BULLET 4 tháng 7 là Ngày lễ độc lập của Hoa Kỳ BULLET 11 tháng 7 là Ngày Dân số Thế giới World Population Day BULLET 14 tháng 7 là ngày Quốc khánh nước Cộng hòa Pháp BULLET 15 tháng 7 Ngày truyền thống Thanh niên xung phong BULLET 22 tháng 7 là ngày lễ thánh Maria Madalena BULLET 27 tháng 7 là Ngày Thương binh Liệt sĩ Việt Nam BULLET 28 tháng 7 là Ngày thành lập Công Đoàn Việt Nam Ngày lễ và kỷ niệm BULLET 3 tháng 7 Ngày mất nhà thơ trào phúng Dương Quân Việt Nam Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3462

Thủy tinh

Thủy tinh Thủy tinh đôi khi trong dân gian còn được gọi là kính hay kiếng là một chất rắn vô định hình đồng nhất có gốc silicát thường được pha trộn thêm các tạp chất để có tính chất theo ý muốn Trong vật lý học các chất rắn vô định hình thông thường được sản xuất khi một chất lỏng đủ độ nhớt bị làm lạnh rất nhanh vì thế không có đủ thời gian để các mắt lưới tinh thể thông thường có thể tạo thành Thủy tinh cũng được sản xuất như vậy từ gốc silicát Silicát là dioxide silic SiO có trong dạng đa tinh thể như cát và cũng là thành phần hóa học của thạch anh Silicát có điểm nóng chảy khoảng 2 000 C 3 632 F vì thế có hai hợp chất thông thường hay được bổ sung vào cát trong công nghệ nấu thủy tinh nhằm giảm nhiệt độ nóng chảy của nó xuống khoảng 1 000 C Một trong số đó là soda cacbonat natri NaCO hay bồ tạt tức cacbonat kali KCO Tuy nhiên sô đa làm cho thủy tinh bị hòa tan trong nước là điều người ta không mong muốn vì thế người ta cho thêm vôi sống oxide calci CaO là hợp chất bổ sung để phục hồi tính không hòa tan Trong dạng thuần khiết và ở điều kiện bình thường thủy tinh là một chất trong suốt tương đối cứng khó mài mòn rất trơ hóa học và không hoạt động xét về phương diện sinh học có thể tạo thành với bề mặt rất nhẵn và trơn Tuy nhiên thủy tinh rất dễ gãy hay vỡ thành các mảnh nhọn và sắc dưới tác dụng của lực hay nhiệt một cách đột ngột Tính chất này có thể giảm nhẹ hay thay đổi bằng cách thêm một số chất bổ sung vào thành phần khi nấu thủy tinh hay xử lý nhiệt Thủy tinh được sử dụng rộng rãi trong xây dựng làm đồ chứa chai lọ cốc chén ly tách v v hay vật liệu trang trí Tính chất Thủy tinh trong suốt không gỉ cứng nhưng dễ vỡ Thủy tinh không cháy không hút ẩm và không bị acid trừ Acid hydrofluoric ăn mòn Truyền sáng Nếu ta thay đổi một trong các tính chất của thủy tinh Một trong những đặc trưng rõ nét nhất của thủy tinh thông thường là nó trong suốt đối với ánh sáng nhìn thấy mặc dù không phải mọi vật liệu thủy tinh đều có tính chất như vậy do phụ thuộc vào tạp chất Độ truyền sáng của thủy tinh trong vùng bức xạ điện từ bức xạ tử ngoại và tia hồng ngoại thay đổi tùy theo việc lựa chọn tạp chất Ánh sáng nhìn thấy Tính trong suốt của thủy tinh trong ánh sáng nhìn thấy là do sự vắng mặt của trạng thái chuyển tiếp của các điện tử trong khoảng bước sóng của ánh sáng nhìn thấy và trạng thái này là thuần nhất trong mọi bước sóng hơn là chỉ trong khoảng bước sóng của ánh sáng nhìn thấy sự không thuần nhất làm cho ánh sáng bị tán xạ làm tán xạ hình ảnh được truyền qua thủy tinh có thể thổi hoặc sản xuất qua nhà máy bằng phương pháp công nghiệp Các kim loại và oxide kim loại được bổ sung thêm vào thủy tinh trong quá trình sản xuất nó để thay đổi màu sắc của nó Mangan có thể thêm vào với một lượng nhỏ để loại bỏ màu xanh lá cây tạo ra bởi sắt hay trong một lượng lớn hơn để cho thủy tinh có màu tím amêtít Giống như mangan selen có thể sử dụng với một lượng nhỏ để làm bay màu của kính hay trong một lượng lớn hơn để tạo ra màu hơi đỏ Một lượng nhỏ coban tu 0 025 đến 0 1 sinh ra thủy tinh màu xanh da trời Oxide thiếc với antimoan và oxide asen sinh ra thủy tinh màu trắng đục lần đầu tiên đã được sử dụng ở Venezia để sản xuất đồ giả sứ 2 đến 3 của oxide đồng sinh ra màu xanh lam Đồng kim loại nguyên chất sinh ra thủy tinh mờ có màu đỏ thẫm nó đôi khi được sử dụng thay thế cho thủy tinh màu hồng ngọc của vàng Niken phụ thuộc vào nồng độ sinh ra thủy tinh có màu xanh da trời hay màu tím hoặc thậm chí là màu đen Sự bổ sung titan sinh ra thủy tinh có màu nâu vàng Vàng kim loại trong một lượng rất nhỏ khoảng 0 001 sinh ra thủy tinh có màu hồng ngọc thẫm trong khi một lượng thấp hơn sinh ra màu đỏ nhạt hơn thông thường gọi là màu nam việt quất Nguyên tố urani 0 1 đến 2 có thể thêm vào để thủy tinh có màu vàng phản quang hay màu xanh lá cây Thủy tinh urani nói chung là không nguy hiểm về phóng xạ tuy vậy nếu nó ở dạng bột chẳng hạn như đánh bóng bằng giấy nhám và dạng bụi thì nó là tác nhân gây ung thư Hợp chất của bạc thông thường là nitrat bạc có thể sinh ra một khoảng màu từ đỏ da cam đến vàng Phương thức đốt nóng và làm lạnh thủy tinh có thể có ảnh hưởng đáng kể tới màu sinh ra bởi các chất này Các chất này tham gia vào cấu trúc thủy tinh như thế nào hiện nay vẫn chưa được nghiên cứu kỹ Các loại thủy tinh màu khác vẫn thường xuyên được tìm ra các chất uniric sẽ tạo ra các mã nguồn cho các hợp chất rắn khác thủy tinh bluoon bao gồm cả các chất phụ lưu của cát và đá trắng phần cắt càng mịn thì thủy tinh càng đẹp và bền và có chất lượng hơn cần bổ sung thêm quy trình sản xuất thủy tinh thì tốt hơn có thể lưu trữ một lượng thông tin từ những con số thấng kê Tử ngoại Thủy tinh thông thường không cho ánh sáng có bước sóng nhỏ hơn 400 nm hay tử ngoại tia cực tím UV đi qua Có điều này vì sự bổ sung của các hợp chất như tro sô đa cacbonat natri Thủy tinh thuần SiO còn gọi là thủy tinh thạch anh không hấp thụ tia UV và nó được sử dụng trong các ứng dụng yêu cầu độ trong suốt trong khoảng bước sóng này mặc dù nó đắt hơn thủy tinh thường Có thể pha thêm xeri xêri vào thủy tinh để tăng việc hấp thụ tia cực tím các bức xạ ion hóa nguy hiểm về mặt sinh học Hồng ngoại Thủy tinh có thể sản xuất đến mức độ tinh khiết mà hàng trăm kilômét thủy tinh vẫn là trong suốt ở bước sóng tia hồng ngoại trong các sợi cáp quang Một lượng lớn sắt được sử dụng trong thủy tinh có khả năng hấp thụ nhiệt chẳng hạn như các tấm lọc hấp thụ nhiệt cho các máy chiếu phim Chiết suất Chiết suất của thủy tinh có thể thay đổi tùy theo các dạng thành phần khi có các thành phần khác thêm Thủy tinh có chứa chì chẳng hạn như chì tinh thể hay thủy tinh đá lửa là rực rỡ hơn vì nó làm tăng chiết suất và sinh ra sự lấp lánh có thể nhận thấy rõ hơn Xem thêm pha lê Việc bổ sung bari cũng làm tăng chiết suất Oxide thori làm cho thủy tinh có hệ số chiết suất rất cao và nó được sử dụng để sản xuất các lăng kính chất lượng cao Nhiệt độ nóng chảy Như mọi chất rắn vô định hình thủy tinh không có nhiệt độ nóng chảy nhất định Natri nói chung được thêm vào để hạ nhiệt độ nóng chảy của thủy tinh Sự bổ sung sô đa hay bồ tạt đôi khi còn hạ nhiệt độ nóng chảy xuống thấp hơn Lịch sử Các loại thủy tinh có nguồn gốc tự nhiên gọi là các loại đá vỏ chai đã được sử dụng từ thời đại đồ đá Chúng được tạo ra trong tự nhiên từ các dung nham magma núi lửa Người nguyên thủy dùng đá vỏ chai để làm các con dao cực sắc Việc sản xuất thủy tinh lần đầu tiên hiện còn lưu được chứng tích là ở Ai Cập khoảng năm 2000 trước công nguyên khi đó thủy tinh được sử dụng như là men màu cho nghề gốm và các mặt hàng khác Trong thế kỷ 1 trước công Nguyên kỹ thuật thổi thủy tinh đã phát triển và những thứ trước kia là hiếm và có giá trị đã trở thành bình thường Trong thời kỳ đế quốc La Mã đế chế La Mã rất nhiều loại hình thủy tinh đã được tạo ra chủ yếu là các loại bình và chai lọ Thủy tinh khi đó có màu xanh lá cây vì tạp chất sắt có trong cát được sử dụng để sản xuất nó Thủy tinh ngày nay nói chung có màu hơi ánh xanh lá cây sinh ra cũng bởi các tạp chất như vậy Các đồ vật làm từ thủy tinh từ thế kỷ 7 và thế kỷ 8 đã được tìm thấy trên đảo Torcello gần Venice Các loại hình này là liên kết quan trọng giữa thời La Mã và sự quan trọng sau này của thành phố đó trong việc sản xuất thủy tinh Khoảng năm 1000 sau Công nguyên một đột phá quan trọng trong kỹ thuật đã được tạo ra ở Bắc Âu khi thủy tinh sô đa được thay thế bằng thủy tinh làm từ các nguyên liệu có sẵn hơn bồ tạt thu được từ tro gỗ Từ thời điểm này trở đi thủy tinh ở khu vực phía bắc châu Âu có sự sai khác rõ nét với thủy tinh ở khu vực Địa Trung Hải là khu vực mà sô đa vẫn được sử dụng chủ yếu Thế kỷ 11 được cho là nổi bật tại Đức phương pháp mới chế tạo thủy tinh tấm đã ra đời bằng các quả cầu để thổi sau đó chuyển nó sang thành các hình trụ tạo hình cắt chúng khi đang còn nóng và sau đó dát phẳng thành tấm Kỹ thuật này đã được hoàn thiện vào thế kỷ 13 ở Vênidơ Cho đến thế kỷ 12 thủy tinh đốm có nghĩa là thủy tinh với các vết màu thông thường là kim loại đã không được sử dụng rộng rãi nữa Trung tâm sản xuất thủy tinh từ thế kỷ 14 là Vênidơ ở đó người ta đã phát triển nhiều công nghệ mới để sản xuất thủy tinh và trở thành trung tâm xuất khẩu có lãi các đồ đựng thức ăn gương và nhiều đồ xa xỉ khác Sau đó một số thợ thủy tinh của Vênidơ đã chuyển sang các khu vực khác như Bắc Âu và việc sản xuất thủy tinh đã trở nên phổ biến hơn Công nghệ thủy tinh Crown đã được sử dụng cho đến giữa những năm 1800 Trong công nghệ này ống thổi thủy tinh có thể xoay tròn khoảng 9 pound khối lượng 4 kg thủy tinh lỏng tại phần cuối của ống cho đến khi nó được làm phẳng thành đĩa đường kính khoảng 5 ft 1 5 m Đĩa sau đó được cắt thành tấm chữ nhật Thủy tinh của người Vênidơ là cao giá giữa thế kỷ 10 và thế kỷ 14 bởi vì họ giữ được bí quyết Khoảng năm 1688 công nghệ đúc thủy tinh đã được phát triển dẫn tới việc sử dụng nó như một vật liệu thông dụng Sự phát minh ra máy ép thủy tinh năm 1827 cho phép sản xuất hàng loạt các đồ vật từ thủy tinh rẻ tiền hơn Phương pháp ống xy lanh được phát kiến bởi William J Blenko trong những năm đầu của thập niên 1900 Thủy tinh nghệ thuật đôi khi được tạo ra bằng phương pháp khắc acid hay bằng các chất ăn mòn khác tạo ra hình cần thiết trên bề mặt thủy tinh Thông thường nó được tạo ra bởi các nghệ nhân sau khi thủy tinh được thổi hay đúc Trong những năm 1920 phương pháp mới để khắc acid theo khuôn đã được phát kiến theo đó các tác phẩm nghệ thuật được khắc trực tiếp trên khuôn vì thế mỗi một lượt đúc đã tạo ra hình ảnh trên bề mặt thủy tinh Điều này làm giảm chi phí sản xuất và kết hợp với việc sử dụng rộng rãi của các loại thủy tinh màu đã tạo ra các sản phẩm thủy tinh rẻ tiền trong những năm 1930 sau này được biết đến như là thủy tinh thời kỳ suy thoái Ngày nay tại nhiều quốc gia bao gồm cả Hoa Kỳ việc thu thập đá vỏ chai bị pháp luật ngăn cấm ở một vài nơi Ứng dụng Vì thủy tinh là một vật liệu cứng và không hoạt hóa nên nó là một vật liệu rất có ích Rất nhiều đồ dùng trong gia đình làm từ thủy tinh Cốc chén bát đĩa chai lọ v v có thể được làm từ thủy tinh cũng như bóng đèn gương ống thu hình của màn hình máy tính và ti vi cửa sổ Trong phòng thí nghiệm để làm các thí nghiệm trong hóa học sinh học vật lý và nhiều lĩnh vực khác người ta sử dụng bình thót cổ ống thử lăng kính và nhiều dụng cụ thiết bị khác được làm từ thủy tinh Đối với các ứng dụng này thủy tinh silicat bo như Pyrex thường được sử dụng vì sức bền và hệ số giãn nở nhiệt thấp giúp cho nó chống lại tốt hơn đối với sự sốc nhiệt và cho phép đo đạc chính xác hơn khi làm nóng và làm nguội các thiết bị Đối với phần lớn các ứng dụng có yêu cầu cao thủy tinh thạch anh được sử dụng mặc dù rất khó làm việc với nó Phần lớn thủy tinh như thế này được sản xuất hàng loạt bằng các công nghệ khác nhau nhưng đa phần các phòng thí nghiệm lớn cần rất nhiều các loại đồ thủy tinh khác nhau vì thế họ vẫn giữ ống thổi thủy tinh trong văn phòng Thủy tinh từ núi lửa như đá vỏ chai đã được sử dụng từ lâu để tạo ra các công cụ bằng đá và kỹ thuật đập đá lửa có thể dễ dàng tạo ra chất bất trị của natri với sự phù hợp với thủy tinh sản xuất hàng loạt ngày nay Tái chế Thủy tinh được tạo hình khi nó đang nóng chảy hoặc biến mềm do đó những phế liệu có tính chất gần giống tính chất sản phẩm cần tạo đều có thể tái chế nấu chảy và tạo hình lại Ở những nhà máy lớn sản xuất thủy tinh đa số đều dùng lò bể là một loại lò có thể nấu liên tục Người ta hạn chế tối đa việc dừng lò bởi mỗi lần như thế lượng thủy tinh còn thừa chiếm khoảng 20 30 thể tích lò sẽ đông cứng co lại và phá huỷ lớp gạch chịu lửa xây lò và ảnh hưởng đến kết cấu thành lò Chi phí xây gạch mới và nhiên liệu cung cấp cho quá trình nâng nhiệt của lò đến nhiệt độ nấu thủy tinh sẽ rất lớn Chính điều đó dẫn đến việc có một số thủy tinh thành phẩm nhưng cũng được đưa vào tái chế nấu lại Điều này xảy ra tại các nhà máy thủy tinh lớn chẳng may hàng bán không chạy mà hàng tồn đọng lại trong kho quá nhiều nếu tiếp tục sản xuất mới sẽ không có chỗ chứa Biện pháp xử lý là đập vỡ thành phẩm đem qua lò nấu lại mục đích là để duy trì sự hoạt động của lò Xem thêm BULLET Men gốm BULLET Chất rắn vô định hình BULLET Pha lê Liên kết ngoài BULLET Bách khoa thư thủy tinh Hướng dẫn toàn tập về tất cả các loại thủy tinh xưa và nay với thông tin hình ảnh và nguồn tham khảo BULLET Bảo tàng văn hóa Canada Câu chuyện về việc làm ra thủy tinh ở Canada BULLET Bảo tàng thủy tinh Corning BULLET Đồ thủy tinh của bạn được tạo ra như thế nào tác giả George W Waltz tháng 2 năm 1951 khoa học phổ thông

3465

Trịnh Công Sơn

Trịnh Công Sơn Trịnh Công Sơn 28 tháng 2 năm 1939 1 tháng 4 năm 2001 là một nam nhạc sĩ nổi tiếng người Việt Nam Ông được coi là một trong những nhạc sĩ lớn nhất của Tân nhạc Việt Nam với nhiều tác phẩm nổi tiếng Hiện nay chưa có thống kê chính xác về số tác phẩm để lại của ông ước đoán con số không dưới 600 ca khúc Tuy nhiên số ca khúc của ông được biết đến rộng rãi là 236 ca khúc cả lời và nhạc Nhạc của Trịnh Công Sơn được nhiều ca sĩ thể hiện nhưng thành công hơn cả là Khánh Ly danh ca gắn liền tên tuổi với hàng trăm ca khúc của ông Ngoài ra ông còn được xem là một nhà thơ một họa sĩ một diễn viên và một ca sĩ ông từng biểu diễn một số bài hát do chính mình sáng tác Tiểu sử Cuộc sống thời niên thiếu Ông nguyên quán ở làng Minh Hương xã Vĩnh Tri huyện Hương Trà tỉnh Thừa Thiên Ông lớn lên tại Huế Lúc nhỏ ông theo học các trường Lycée Français và Providence ở Huế sau vào Sài Gòn theo học triết học trường Tây Lycée Jean Jacques Rousseau và tốt nghiệp tú tài tại đây Năm 1957 khi 18 tuổi ông bị một tai nạn khi đang tập võ judo với người em trai ông bị thương nặng ở ngực suýt chết và phải nằm liệt giường gần hai năm tại Huế Cũng theo một nguồn tin khác như lời kể của bà Trịnh Vĩnh Trinh em gái cố nhạc sĩ Năm anh Sơn 18 tuổi ba mất để lại mẹ và bảy người em Lúc đó anh còn quá trẻ không biết phải làm sao Mấy tháng liền trời nắng chang chang anh lên mộ ba ngồi cả ngày Anh ốm nặng một trận Khi khỏi anh nhờ má mua cho cây đàn để viết nhạc Bà Trịnh Vĩnh Trinh kể ở tuổi 18 trở thành trụ cột gia đình Trịnh Công Sơn loay hoay không biết phải bắt đầu thế nào Ông mua rất nhiều sách để đọc và dạy các em Ông bắt năm em gái tập đi mỗi sáng với một quyển sách được đặt trên đầu phải bước đi sao cho duyên dáng khoan thai Ông coi trọng lễ nghi luôn dặn dò các em không được gắp thức ăn trước người lớn trong bữa cơm không được chống hai tay trên bàn khi có bề trên Ông nghiêm khắc từng đánh đòn em nhưng sau này ông hối hận nói Lúc đó anh còn trẻ quá chẳng biết làm sao Thời gian nằm bệnh ông đọc nhiều sách về triết học văn học tìm hiểu dân ca Ông từng thổ lộ Khi rời khỏi giường bệnh trong tôi đã có một niềm đam mê khác âm nhạc Nói như vậy hình như không chính xác có thể những điều mơ ước khát khao đó đã ẩn chứa từ trong phần sâu kín của tiềm thức bỗng được đánh thức trỗi dậy Theo ông cho biết ông sáng tác bài Sương đêm và Sao chiều vào năm 17 tuổi Nhưng tác phẩm được công bố đầu tiên của ông là Ướt mi do nhà xuất bản An Phú phát hành vào ngày 20 tháng 9 năm 1960 và qua giọng ca Thanh Thúy Năm 1961 vì muốn tránh thi hành nghĩa vụ quân sự nên ông thi và theo học ngành Tâm lý giáo dục trẻ em tại trường Sư phạm Quy Nhơn Sau khi tốt nghiệp ông dạy tại một trường tiểu học ở Bảo Lộc Lâm Đồng Ông là một trí thức đấu tranh tích cực cho phong trào hòa bình tại miền Nam Năm 1968 nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã gặp quân nhân miền Bắc trong 26 ngày đêm tranh giành Huế Vào năm 1970 ông đã tham gia phong trào Tự quyết với Ngô Kha Trần Viết Ngạc Lê Khắc Cầm Chu Sơn và Thái Ngọc San Sự nghiệp Tên tuổi của Trịnh Công Sơn được nhiều người biết đến hơn từ khi ông cùng ca sĩ Khánh Ly hát tại Quán Văn một quán cà phê đơn sơ dựng trên bãi đất cỏ sau Trường Đại học Văn khoa Sài Gòn do nhóm sinh viên mang tên Khai Hóa trong phong trào phục vụ thanh niên xã hội chủ trương từ cuối năm 1966 Trong những năm sau đó nhạc của ông được phổ biến và được nhiều ca sĩ trình diễn đặc biệt là Khánh Ly Ông kể Gặp gỡ ca sĩ Khánh Ly là một may mắn tình cờ không phải riêng cho tôi mà còn cho cả Khánh Ly Lúc gặp Khánh Ly đang hát ở Đà Lạt lúc đó Khánh Ly chưa nổi tiếng nhưng tôi nghe qua giọng hát thấy phù hợp với những bài hát của mình đang viết và lúc đó tôi chưa tìm ra ca sĩ nào ngoài Khánh Ly Tôi đã mời Khánh Ly hát và rõ ràng giọng hát của Khánh Ly rất hợp với những bài hát của mình Từ lúc đó Khánh Ly chỉ hát nhạc của tôi mà không hát nhạc người khác nữa Đó cũng là lý do cho phép mình tập trung viết cho giọng hát đó và từ đó Khánh Ly không thể tách rời những bài hát của tôi cũng như những bài hát của tôi không thể thiếu Khánh Ly còn Khánh Ly kể lại giai đoạn cơ cực đói khổ nhưng đầy hạnh phúc những năm 1960 ấy Thực sự tôi rất mê hát Không mê hát thì tôi không có đủ can đảm để đi hát với anh Sơn mười năm mà không có đồng xu cắc bạc nào phải chịu đói chịu khổ chịu nghèo không cần biết đến ngày mai không cần biết tới ai cả mà chỉ cảm thấy mình thực là hạnh phúc cảm thấy mình sống khi mình được hát những tình khúc của Trịnh Công Sơn Một số bài hát của Trịnh Công Sơn đã đến với công chúng Nhật Bản năm 1970 như Diễm xưa do Khánh Ly biểu diễn bằng cả tiếng Nhật và tiếng Việt Ca dao Mẹ Ngủ đi con Riêng bài Ngủ đi con đã phát hành trên hai triệu đĩa than Vì lời lẽ trong nhiều bài hát của ông có tính chất phản chiến nhà cầm quyền Việt Nam Cộng hòa đã cấm lưu hành vài tác phẩm của ông Theo tác giả Ban Mai trong cuốn Trịnh Công Sơn vết chân dã tràng nhiều ca khúc của ông có thông điệp phản chiến bị cả hai bên Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Việt Nam Cộng hòa cấm lưu hành Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam cũng không tán thành thái độ phản chiến của ông về chiến tranh vốn mang tính chủ hòa ủy mị làm nản lòng những người đang đấu tranh chống xâm lược và thống nhất đất nước Theo tác giả Ban Mai trong cuốn Trịnh Công Sơn vết chân dã tràng Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thì có những người phê phán ông vì coi ông là thiếu lập trường chính trị có những người cực đoan đòi sau khi tiến về Sài Gòn sẽ xử tử ông Trưa ngày 30 tháng 4 năm 1975 ông lên Đài phát thanh Sài Gòn hát bài Nối vòng tay lớn Cũng chính ông là người trưa ngày 30 4 đã đứng lên phát biểu trực tiếp trên đài phát thanh Sài Gòn sau lời tuyên bố đầu hàng của Tổng thống Dương Văn Minh Trong bài phát biểu ông kêu gọi người dân miền Nam ủng hộ Chính phủ Cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam Theo BBC sau khi chiến tranh kết thúc gia đình ông di cư sang Mỹ và ông phải đi học tập cải tạo trong 4 năm Tuy nhiên theo tác giả Bùi Đức Lạc một người bạn thân của Trịnh Công Sơn thì ông chỉ đi làm kinh tế mới vài năm chứ không hề có cải tạo nguồn khác thì nói ông đi học tập chính trị 2 năm ở Cồn Tiên Theo Nguyễn Đắc Xuân thời gian đầu sau khi kết thúc chiến tranh năm 1975 Đối với lãnh đạo thì không có vấn đề gì nhưng có nhiều anh em phong trào ở Sài Gòn không thích quan điểm lập trường chung chung của Trịnh Công Sơn trước đây ông trở về Huế và thời gian đó một số phần tử quá khích theo phong trào Hồng vệ binh của Cộng Hòa Nhân dân Trung Hoa đã kích động sinh viên treo một tấm banderole to tướng mang dòng chữ xanh rờn Hạ bệ Phạm Duy Hoàng Thi Thơ và Trịnh Công Sơn trước trường Đại học Sư phạm Huế và tiếp theo là cuộc tọa đàm luận tội Trịnh Công Sơn có công hay có tội tại Hội Văn nghệ Thừa Thiên Huế Hôm ấy có cả Trần Hoàn Tô Nhuận Vỹ Nguyễn Khoa Điềm Hoàng Phủ Ngọc Tường Nguyễn Đắc Xuân Trần Viết Ngạc và vài người nữa Có người lên án nhưng cũng có người bảo vệ Tội của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn là ông đã làm nhạc phản chiến một cách chung chung không phân biệt được chiến tranh xâm lược và chiến tranh giải phóng dân tộc trong bài Gia tài của mẹ với câu Hai mươi năm nội chiến từng ngày Thậm chí ông còn làm nhạc ca ngợi địch trong bài Cho một người nằm xuống thương tiếc đại tá không quân Sài Gòn Lưu Kim Cương tử trận người đã từng cưu mang ông Nhiều người phát biểu biện hộ cho Trịnh Công Sơn Đúng là Trịnh Công Sơn đã làm nhiều bản nhạc phản chiến anh được mệnh danh là người làm nhạc phản chiến số 1 thời ấy giống như Bob Dylan Joan Baez ở bên Mỹ Trịnh Công Sơn là một nhạc sĩ tự do anh theo đuổi chủ nghĩa nhân bản chung chung khác chúng ta Nhưng anh làm nhạc trong vùng tạm chiếm người nghe nhạc phản chiến của anh là lính Cộng hòa Rất nhiều lính của Thiệu đã bỏ ngũ vì nghe bản nhạc Người con gái da vàng của anh Chẳng có người lính cách mạng nào bỏ ngũ vì nghe nhạc của Trịnh Công Sơn cả Cũng như ngày xưa bên Trung Quốc Trương Lương thổi sáo đâu phải để cho quân mình buông kiếm Đâu phải tự dưng chính quyền Thiệu ra lệnh tịch thu những bài hát của Sơn Và chính xấp tài liệu đăng lệnh của cựu Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu cấm phổ biến nhạc Trịnh Công Sơn lệnh cấm mang số 33 ngày 8 2 1969 đã có sức thuyết phục lớn đối với những người tham dự tọa đàm Sau cuộc tọa đàm Trịnh Công Sơn phải viết kiểm điểm Hồi ấy những bản kiểm điểm nói không đúng vấn đề thường phải viết lại Trịnh Công Sơn chưa quen lối sinh hoạt này nên rất chán chường Trong thời hậu chiến này cả nước rất khó khăn và như bao người Việt khác Trịnh Công Sơn cũng được điều đi lao động sản xuất khi thì trồng khoai lang lúc cấy lúa trên những cánh đồng đầy bom đạn chưa tháo gỡ Một thời gian dài sau 1975 nhiều bài hát của ông bị cấm lưu hành ở tại Việt Nam hay bị một số người kêu gọi tẩy chay ở hải ngoại Tuy nhiên Khánh Ly và nhiều ca sĩ vẫn tiếp tục hát và phát hành những băng đĩa với ca khúc của ông tại hải ngoại Những năm sau 1975 sau thời gian học tập chính trị ông làm việc tại Hội Âm nhạc Thành phố Hồ Chí Minh tạp chí Sóng nhạc Từ đầu thập niên 1980 Trịnh Công Sơn bắt đầu sáng tác lại lúc đầu một số sáng tác ông gởi qua cho Khánh Ly và chỉ phát hành tại hải ngoại Khi bắt đầu được phép lưu hành nhạc trong nước ông có viết một số bài có nội dung ca ngợi những chủ trương của chế độ mới như Thành phố mùa xuân Ngọn lửa vĩnh cửu Moskva Em ở nông trường em ra biên giới Huyền thoại Mẹ Sau đó nhà nước Việt Nam đã nới lỏng quản lý văn nghệ ông lại tiếp tục đóng góp nhiều bản tình ca có giá trị Trịnh Công Sơn còn là một diễn viên điện ảnh nghiệp dư năm 1971 đã thủ vai chính trong phim Đất khổ Phim hoàn tất năm 1974 nhưng chỉ được chiếu cho công chúng xem 2 lần rồi bị Việt Nam Cộng hòa cấm không được phép trình chiếu ở Miền Nam Việt Nam với lý do có tính phản chiến Sau năm 1975 bộ phim không được trình chiếu tại Việt Nam Cuối cùng một bản phim đã về tay nhà thơ Đỗ Trung Quân Bộ phim được chọn là phim Việt Nam chính trong Liên hoan phim Á Mỹ năm 1996 Năm 1997 ông và nghệ sĩ Thanh Bạch và ca sĩ Trịnh Vĩnh Trinh thực hiện album băng hình VHS của mình mang tựa đề Ru tình được Hãng phim trẻ sản xuất năm 1996 Sau đó Hãng phim Phương Nam sản xuất lại dưới dạng VCD DVD năm 2004 Hòa tấu nhạc Trịnh Chìm dưới cơn mưa VHS thực hiện tháng 4 năm 1999 Riêng Hãng phim Phương Nam cũng thực hiện cho ông và nhạc sĩ Văn Cao trong chương trình Văn Cao Trịnh Công Sơn năm 1998 dưới định dạng băng VHS sau đó là VCD DVD Từ đó ông cùng bà Trịnh Vĩnh Trinh góp mặt trong những CD nhạc do ông sáng tác và được Hãng phim Phương Nam sản xuất trong giai đoạn này như Ru tình Tình yêu tìm thấy Vì tôi cần thấy em yêu đời Cho đời chút ơn Cuối đời ông bị bệnh gan thận và tiểu đường Tuy nhiên ông vẫn cố gắng sáng tác những ca khúc mới trong những năm cuối đời mình Ông mất tại Thành phố Hồ Chí Minh vì bệnh tiểu đường lúc 12 giờ 45 ngày 1 tháng 4 năm 2001 tức ngày 8 tháng 3 năm Tân Tỵ hàng ngàn người đã đến viếng tang và có thể nói chưa có nhạc sĩ nào mất đi lại được công chúng thương tiếc như Trịnh Công Sơn Ông được an táng tại Nghĩa trang chùa Quảng Bình phường Bình Chiểu Thành phố Thủ Đức Từ đó hàng năm giới hâm mộ đều lấy ngày này làm ngày tưởng niệm Năm 2001 nhà hát Hoà Bình cùng Hãng phim Phương Nam thực hiện Đại nhạc hội kỷ niệm 100 ngày mất của ông mang tên Như một lời chia tay Sau đó là các liveshow tưởng nhớ ông như Đêm thần thoại 2005 và Rơi lệ ru người 2007 Sự nghiệp sáng tác Trịnh Công Sơn sáng tác được khoảng hơn 600 ca khúc tuy nhiên tới tháng 4 năm 2017 chỉ có 77 bài được Cục Nghệ thuật Biểu diễn cấp phép những tác phẩm có ca từ độc đáo mang hơi hướng suy niệm Theo Trung tâm Bảo vệ tác quyền âm nhạc Việt Nam Chi nhánh phía Nam nhạc sĩ Trịnh Công Sơn vẫn là tác giả được trả tác quyền nhiều nhất với hơn 820 triệu đồng trong năm 2015 và luôn trong top 5 nhạc sĩ có tiền trả tác quyền cao nhất Tuy nhiên có một đánh giá khá phổ biến cho rằng phần nhạc của Trịnh Công Sơn quá đơn điệu về đề tài chủ yếu tập trung vào tâm trạng mơ hồ mộng tưởng Đánh giá này trùng khớp với lời lý giải của ông về sự sáng tác của mình Tôi chỉ là 1 tên hát rong đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư ảo Hai mảng đề tài lớn nhất trong âm nhạc Trịnh Công Sơn là tình yêu và thân phận con người Nhạc tình Tình yêu là đề tài lớn và ảnh hưởng nhất trong các tác phẩm của Trịnh Công Sơn Những bản tình ca chiếm đa số trong danh mục nhạc phẩm Khả năng viết nhạc tình của Trịnh Công Sơn tưởng chừng không biết mai một theo năm tháng theo thời đại từ 1958 với Ướt mi đã nổi tiếng cho đến thập niên 1990 ông vẫn có những tình ca được nhiều người ưa thích Như một lời chia tay Xin trả nợ người Nhạc tình của ông đa số là nhạc buồn thường nói lên tâm trạng buồn bã cô đơn như trong Sương đêm Ướt mi những ca khúc nhạc tình vẫn mênh mang nỗi buồn kiếp người như Diễm xưa Biển nhớ Tình xa Tình sầu Tình nhớ Em còn nhớ hay em đã quên Hoa vàng mấy độ Cỏ xót xa đưa Gọi tên bốn mùa Mưa hồng Những bài hát này thường mang giai điệu nhẹ nhàng dễ hát thường được viết với tiết tấu chậm thích hợp với điệu Slow Blues hay Boston Phần lời được đánh giá cao nhờ đậm chất thơ nhiều chiêm nghiệm nhờ những biện pháp ẩn dụ hoán dụ đôi khi pha lẫn hơi hướng siêu thực trừu tượng Nhạc tình của Trịnh Công Sơn rất phổ biến tại Việt Nam và hải ngoại Tuy rằng không được giới chuyên môn đánh giá cao về phần âm nhạc nhưng với giai điệu gần gũi và ca từ có màu trừu tượng ý nghĩa sâu lắng nhạc của ông dễ dàng đi vào lòng công chúng Nhạc về thân phận con người Trịnh Công Sơn từng nói từ khi còn trẻ ông đã luôn ám ảnh bởi cái chết nên âm nhạc của ông mang trong đó một sự mất mát của những số phận con người Ông cũng ảnh hưởng bởi Phật giáo của phương Đông và chủ nghĩa siêu thực của phương Tây nhạc Trịnh Công Sơn thấm đượm màu sắc hiện sinh buồn bã của các tác giả văn học phương Tây thập niên 60 như Jean Paul Sartre Albert Camus Tiêu biểu là các ca khúc Cát bụi Đêm thấy ta là thác đổ Chiếc lá thu phai Một cõi đi về Phôi pha Bên cạnh đó có những bài tuy là nhạc buồn nhưng có gợi nên tư tưởng thiền như Một cõi đi về Giọt nước cành sen Nhạc phản chiến Khi tên tuổi định hình bằng nhạc tình thì vai trò xã hội của Trịnh Công Sơn lại gắn liền với một loại nhạc mang tính chất chống lại chiến tranh kêu gọi hòa bình mà người ta thường gọi là nhạc phản chiến hay còn gọi là Ca khúc da vàng theo tên các tập nhạc của ông phát hành cuối thập niên 1960 Những ca khúc da vàng thường nói lên thân phận của những người dân một nước nhỏ bị lôi kéo vào chiến tranh và nằm trong vòng toan tính giành giật ảnh hưởng của những nước lớn thường là khác màu da Theo Bửu Chỉ Trịnh Công Sơn bắt đầu sáng tác dạng nhạc này vào khoảng năm 1965 1966 khi chiến tranh trở nên ác liệt Năm 1966 ông cho ra đời tập Ca khúc Trịnh Công Sơn trong đó có manh nha một xu hướng chính trị yếm thế Đến năm 1967 nhạc Trịnh Công Sơn lên đến đỉnh cao của sự phản chiến bằng tập Ca khúc da vàng Năm sau ông cho ra tiếp tập Kinh Việt Nam Từ năm 1970 tới 1972 ông tự ấn hành được hai tập nhạc phản chiến là Ta phải thấy mặt trời và Phụ khúc da vàng Trong các băng nhạc Hát cho Quê hương Việt Nam của Khánh Ly những ca khúc phản chiến được bố trí khéo léo đan xen với các ca khúc trữ tình Những tập ca khúc vừa kể đều được phát hành hợp pháp tại miền Nam trước 1975 Chính vì thế các ca khúc phản chiến của ông được phổ biến khá rộng rãi có ảnh hưởng lớn đến công chúng nhất là giới trí thức học sinh sinh viên miền Nam Nhạc phản chiến của Trịnh Công Sơn phần lớn viết bằng điệu Blues cộng với lời ca đậm chất hiện thực rất đơn sơ trần trụi khác hẳn với dòng nhạc tình trở nên những bài hát gây xúc động mạnh mẽ Những bản nhạc này được ông cùng Khánh Ly đem đi hát ở nhiều nơi tại miền Nam được nhiều người nhất là giới sinh viên nhiệt tình ủng hộ Đây cũng là loại nhạc làm cho danh tiếng của Trịnh Công Sơn lan ra thế giới nhờ nhạc phản chiến ông được một Đĩa Vàng giải thưởng âm nhạc tại Nhật và có tên trong tự điển bách khoa Encyclopédie de tous les pays du monde của Pháp Nhạc phản chiến Trịnh Công Sơn hay Phạm Duy và các nhạc sĩ khác được cho là có vai trò trong giai đoạn cuối của chiến tranh Việt Nam bên cạnh phong trào Hát cho dân tôi nghe của Tôn Thất Lập Cũng vì loại nhạc không rõ nghiêng về phe nào này mà ông đã bị tẩy chay nhiều lần từ cả hai phe đối địch Nhưng về phía Trịnh Công Sơn không thể phủ nhận rằng ông đã trở thành một tên tuổi đặc biệt nhờ vào dòng nhạc này Cho đến nay sau hơn 30 năm hòa bình rất nhiều bài hát da vàng của ông chưa được phép lưu hành chính thức tại Việt Nam hiện nay dù đã từng rất phổ biến và được Khánh Ly phát hành băng nhạc tại miền Nam trong thời chiến tranh Việt Nam như bài Đi tìm quê hương Chính chúng ta phải nói hòa bình Gia tài của mẹ Cho một người vừa nằm xuống Chưa mất niềm tin Chờ nhìn quê hương sáng chói Hát trên những xác người Ta đi dựng cờ Ta quyết phải sống Nhạc khác Ngoài các bản nhạc tình và nhạc phản chiến Trịnh Công Sơn còn để lại những tác phẩm viết về quê hương như Chiều trên quê hương tôi những tác phẩm thể hiện quan điểm chính trị rõ hơn như Huế Sài Gòn Hà Nội Việt Nam ơi hãy vùng lên 1970 Nối vòng tay lớn Chưa mất niềm tin 1972 trong đó có những bài rời được sáng tác ngay trong những cuộc xuống đường biểu tình cùng thanh niên sinh viên học sinh Từ đầu thập niên 1980 khi bắt đầu được phép lưu hành nhạc trong nước ông có viết một số bài nhạc cách mạng như Em ở nông trường em ra biên giới Huyền thoại Mẹ Ánh sáng Mạc Tư Khoa Ra chợ ngày thống nhất Về sau ông cũng viết nhạc cho thiếu nhi trong tập nhạc Cho Con xuất bản năm 1991 nhiều bài rất nổi tiếng như Em là hoa hồng nhỏ Mẹ đi vắng Em đến cùng mùa xuân Tiếng ve gọi hè Tuổi đời mênh mông Mùa hè đến Tết suối hồng Khăn quàng thắp sáng bình minh Như hòn bi xanh Đời sống không già vì có chúng em Hiện nay bản quyền các tác phẩm của ông thuộc quyền thừa kế và sở hữu bởi Trịnh Vĩnh Trinh em gái ông sống tại Việt Nam và Trịnh Xuân Tịnh anh trai ông sống tại Mỹ mỗi người giữ một nửa quyền sở hữu với các tác phẩm của Trịnh Công Sơn Bản quyền có thời hạn đến hết 50 năm sau ngày ông qua đời Thơ vẽ Ông làm thơ ít trong những lúc ngẫu hứng hiện nay còn để lại một số bài thơ tự sáng tác và các bản dịch phỏng như trong tập Hán tự hài cú của Ngô Văn Tao hay các bài thơ vui thơ chơi Bên cạnh âm nhạc Trịnh Công Sơn để lại khá nhiều tác phẩm hội họa bút tích Các tác phẩm hội họa của ông đã được triển lãm tại Nhà Hữu Nghị Tiệp Khắc Việt Nam từ ngày 14 tháng 1 năm 1989 đến 24 tháng 1 năm 1989 cùng với 2 họa sĩ Đinh Cường và Đỗ Quang Em triển lãm tại nhà khách Ritz và Trang viên Con Nai Vàng Thủ Đức từ ngày 15 tháng 12 năm 1990 đến 20 tháng 1 năm 1991 cùng với 2 họa sĩ Trịnh Cung và Đỗ Quang Em Một số trong đó hiện còn được lưu giữ và trưng bày tại Hội Ngộ Quán Danh sách các bài hát Cho đến năm 2017 theo như Nguyễn Đăng Chương Giám đốc Sở Biểu diễn nghệ thuật của Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch có 70 bài hát của Trịnh Công Sơn được phép trình diễn trước công chúng Bài hát mới nhất vừa được phép là Nối vòng tay lớn vào ngày 12 tháng 4 năm 2017 Danh sách một số bài hát BULLET 1 Ai ngoài cánh cửa Who is outside BULLET 2 Bà mẹ Ô Lý O Ly s mother BULLET 3 Bay đi thầm lặng BULLET 4 Bằng lòng BULLET 5 Bài ca dành cho những xác người Ballad to the dead BULLET 6 Bên đời hiu quạnh BULLET 7 Biển nghìn thu ở lại BULLET 8 Biển nhớ You said goodbye BULLET 9 Biển sáng Bright sea sáng tác cùng với Phạm Trọng Cầu BULLET 10 Biết đâu nguồn cội Unbeknownst to me the root BULLET 11 Bống bồng ơi BULLET 12 Bống không là Bống BULLET 13 Bốn mùa thay lá Four seasons of change BULLET 14 Ca dao mẹ A mother s lament BULLET 15 Cánh đồng hoà bình Fields of peace BULLET 16 Cát bụi Sand and dust BULLET 17 Chiếc lá thu phai The withering fall leaf BULLET 18 Chiều một mình qua phố An afternoon promenade of solitude BULLET 19 Chìm dưới cơn mưa Buried under the rain BULLET 20 Cho đời chút ơn Grace onto life BULLET 21 Cho một người nằm xuống Song for the fallen BULLET 22 Chưa mất niềm tin Still believing BULLET 23 Chưa mòn giấc mơ A dream that hasn t been eroded BULLET 24 Con mắt còn lại The remaining eye BULLET 25 Có một dòng sông đã qua đời A river that died BULLET 26 Có nghe đời nghiêng Tilting life BULLET 27 Còn ai với ai Còn tôi với ai BULLET 28 Còn mãi tìm nhau Forever seeking BULLET 29 Còn có bao ngày Not many days are left BULLET 30 Còn thấy mặt người BULLET 31 Còn tuổi nào cho em BULLET 32 Cỏ xót xa đưa Sway sorrow weeds BULLET 33 Cúi xuống thật gần Bend down come closer BULLET 34 Cũng sẽ chìm trôi Eventual withering BULLET 35 Cuối cùng cho một tình yêu The end of a romance BULLET 36 Dân ta vẫn sống We re still alive BULLET 37 Dấu chân địa đàng Tiếng hát dạ lan Footprints in Eden The singing of the Hyacinth BULLET 38 Diễm xưa Over the old tower BULLET 39 Du mục Nomad BULLET 40 Dựng lại người dựng lại nhà People rebuilt houses rebuilt BULLET 41 Đại bác ru đêm A Lullaby of Cannons for the Night BULLET 42 Để gió cuốn đi Gone with the wind BULLET 43 Đêm Đêm Hồng Night Pink Night BULLET 44 Đêm bây giờ đêm mai This night tomorrow night BULLET 45 Đêm thấy ta là thác đổ One night I saw me as a waterfall BULLET 46 Đi mãi trên đường Never ending road BULLET 47 Đóa hoa vô thường Evanescent bloom BULLET 48 Đoản khúc thu Hà Nội Ditty for Hanoi s autumn BULLET 49 Đợi có một ngày Waiting for the day BULLET 50 Đời cho ta thế BULLET 51 Đôi mắt nào mở ra Open your eyes BULLET 52 Đồng dao hoà bình The rhymth of Peace BULLET 53 Đừng mong ai đừng nghi ngại BULLET 54 Em còn nhớ hay em đã quên Do you still remember or have you forgotten BULLET 55 Em đã cho tôi bầu trời The heaven you have brought to me BULLET 56 Em đi bỏ lại con đường BULLET 57 Em đi trong chiều In the evening you walk BULLET 58 Em hãy ngủ đi Love you should sleep BULLET 59 Em là hoa hồng nhỏ You are a little rose BULLET 60 Gần như niềm tuyệt vọng A resemblance of despair BULLET 61 Gia tài của mẹ A mother s legacy BULLET 62 Giọt lệ thiên thu A tear of eternity BULLET 63 Giọt nước mắt cho quê hương A tear for my homeland BULLET 64 Gọi tên bốn mùa Conjure up the four seasons BULLET 65 Góp lá mùa xuân BULLET 66 Hạ trắng White summer BULLET 67 Hai mươi mùa nắng lạ Twenty seasons of strange sunlight BULLET 68 Hành hương trên đồi cao Người đi hành hương trên đỉnh cao Pilgrimage BULLET 69 Hát trên những xác người Singing over the dead đừng nhầm với Bài ca dành cho những xác người BULLET 70 Hãy cố chờ Let s try to wait BULLET 71 Hãy cứ vui như mọi ngày Just be happy like any other day BULLET 72 Hãy khóc đi em Just cry my dear BULLET 73 Hãy nhìn lại Just look back and see BULLET 74 Hãy sống giùm tôi Just live my life for me BULLET 75 Hãy yêu nhau đi Give me your hand BULLET 76 Hoà bình là cơm áo Peace means weal BULLET 77 Hoa vàng mấy độ The flowers that were once golden bright BULLET 78 Hoa xuân ca Spring flowers song BULLET 79 Hôm nay tôi nghe Today I heard BULLET 80 Huế Sài Gòn Hà Nội Hue Saigon Hanoi BULLET 81 Huyền thoại mẹ Legendary mother BULLET 82 Khăn quàng thắp sáng bình minh BULLET 83 Khói trời mênh mông BULLET 84 Lại gần với nhau Closer BULLET 85 Lặng lẽ nơi này So silent here BULLET 86 Lời buồn thánh BULLET 87 Lời mẹ ru A mother s lullaby BULLET 88 Lời ở phố về BULLET 89 Lời ru đêm Night s lullaby BULLET 90 Lời thiên thu gọi Eternity s calling BULLET 91 Mẹ bỏ con đi Đường xa vạn dặm BULLET 92 Mẹ đi vắng BULLET 93 Môi hồng đào Rosy Lips BULLET 94 Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui Each day I choose joy BULLET 95 Một buổi sáng mùa xuân A spring morning BULLET 96 Một cõi đi về Circle of life BULLET 97 Một lần thoáng có BULLET 98 Một ngày như mọi ngày A day just like any other day BULLET 99 Một ngày vinh quang A day of glory BULLET 100 Mùa áo quan The season of coffins BULLET 101 Mùa hè đến The summer s arrived BULLET 102 Mùa phục hồi Xin chờ những sớm mai The season of recuperation Waiting for tomorrow mornings BULLET 103 Mưa hồng Pink rain BULLET 104 Mừng sinh nhật Happy birtday BULLET 105 Nắng thuỷ tinh Crystal sunlight BULLET 106 Này em cớ nhớ Do you remember BULLET 107 Ngẫu nhiên Perchance BULLET 108 Ngày dài trên quê hương A long day in the Motherland BULLET 109 Ngày mai đây bình yên Peaceful future BULLET 110 Ngày về Returning home BULLET 111 Ngày xưa khi còn bé Childhood days BULLET 112 Nghe những tàn phai The sound of evanescing BULLET 113 Nghe tiếng muôn trùng BULLET 114 Ngủ đi con Go to sleep my child BULLET 115 Ngụ ngôn mùa đông A winter fable BULLET 116 Người con gái Việt Nam da vàng A yellow skinned Vietnamese girl BULLET 117 Người già em bé An old person a baby BULLET 118 Người về bỗng nhớ Now i can see BULLET 119 Nguyệt ca The lunar song BULLET 120 Nhìn những mùa thu đi Watch the autumns go by BULLET 121 Nhớ mùa thu Hà Nội Missing Hanoi s autumn BULLET 122 Như cánh vạc bay Like a flying crane BULLET 123 Như chim ưu phiền Anguishing bird BULLET 124 Như một lời chia tay Words of good bye BULLET 125 Như một vết thương A wound BULLET 126 Như tiếng thở dài As a deep sigh BULLET 127 Những con mắt trần gian The earthly eyes BULLET 128 Những giọt máu trổ bông The blooming of the blood drops BULLET 129 Níu tay nghìn trùng Grabbing hands over a thousand miles BULLET 130 Nối vòng tay lớn Circle of unity BULLET 131 Ở trọ Cõi tạm Temporary stay BULLET 132 Phôi pha Withering BULLET 133 Phúc âm buồn Dolorous Gospel BULLET 134 Quê hương đau nặng Motherland in pain BULLET 135 Quỳnh hương Scent of the ephemeral bloom BULLET 136 Ra đồng giữa ngọ BULLET 137 Rồi như đá ngây ngô Not gone at all BULLET 138 Rơi lệ ru người BULLET 139 Ru đời đã mất Lullaby for a lost life BULLET 140 Ru đời đi nhé Lullaby to life BULLET 141 Ru em Lullaby for you BULLET 142 Ru em từng ngón xuân nồng Ru mãi ngàn năm Eternal lullaby BULLET 143 Ru ta ngậm ngùi Môi nào hãy còn thơm Lullaby for a sorrowful me BULLET 144 Ru tình Lullaby for love BULLET 145 Rừng xưa đã khép Your old woods are closed BULLET 146 Sao mắt mẹ chưa vui BULLET 147 Sẽ còn ai Who will remain BULLET 148 Sóng về đâu To where the waves depart BULLET 149 Ta đi dựng cờ BULLET 150 Tạ ơn Thanksgiving BULLET 151 Ta phải thấy mặt trời We must be able to see the Sun BULLET 152 Ta quyết phải sống We have to survive live BULLET 153 Ta thấy gì đêm nay What have we seen tonight BULLET 154 Thuở Bống là người The time when Bong was in human form BULLET 155 Thiên sứ bâng khuâng thơ Trịnh Cung BULLET 156 Thương một người Loving someone BULLET 157 Tiến thoái lưỡng nan All ways closed off BULLET 158 Tiếng ve gọi hè BULLET 159 Tình ca của người mất trí Ballad of an insane person hay Love song of a deranged woman BULLET 160 Tình khúc Ơ bai BULLET 161 Tình nhớ Memory BULLET 162 Tình sầu Sorrowful love BULLET 163 Tình xa Distant love BULLET 164 Tình xót xa vừa BULLET 165 Tình yêu tìm thấy BULLET 166 Tôi đã mất I have lost BULLET 167 Tôi đang lắng nghe Im lặng thở dài I am listening Quiet sigh BULLET 168 Tôi ơi đừng tuyệt vọng Despair not dear me BULLET 169 Tôi ru em ngủ My lullaby for you BULLET 170 Tôi sẽ đi thăm I shall visit BULLET 171 Tôi sẽ nhớ I shall remember BULLET 172 Tôi tìm tôi Tôi là ai I search for myself Who am I BULLET 173 Trong nỗi đau tình cờ BULLET 174 Tự tình khúc The lyrist BULLET 175 Từng ngày qua Everyday through BULLET 176 Tuổi đá buồn Stone s age of despair BULLET 177 Tuổi đời mênh mông BULLET 178 Tuổi trẻ Việt Nam Vietnamese Youths BULLET 179 Tưởng rằng đã quên Thought that I have forgotten BULLET 180 Ướt mi Misty eyes hay Tearing lashes BULLET 181 Vẫn có em bên đời I still have you in my life BULLET 182 Vẫn nhớ cuộc đời BULLET 183 Vàng phai trước ngõ BULLET 184 Về trong suối nguồn Back to the fountainhead BULLET 185 Về thăm mái trường xưa Revisiting the old school BULLET 186 Vết lăn trầm BULLET 187 Vì bé ngoan BULLET 188 Vì tôi cần thấy em yêu đời BULLET 189 Vườn xưa Garden of the past BULLET 190 Xa dấu mặt trời Far from the sun BULLET 191 Xanh lòng phai tàn BULLET 192 Xin cho tôi Please give me BULLET 193 Xin mặt trời ngủ yên Please let the sun sleep BULLET 194 Xin trả nợ người BULLET 195 Yêu dấu tan theo Fading love Phát ngôn bút tích Bên cạnh âm nhạc ông còn để lại khá nhiều phát ngôn về quan điểm chính trị cũng như những dòng văn suy niệm về thân phận cuộc sống Đời tư Suốt đời Trịnh Công Sơn có nhiều mối tình nhưng không chính thức kết hôn với ai và cũng chưa chính thức công nhận là có con Trịnh Công Sơn không có vợ nhưng ông có những mối tình đẹp và lãng mạn không chỉ với những phụ nữ ở Việt Nam mà ở cả ngoại quốc Theo lời của người em gái Hoàng Diệu lý do lớn nhất ông không kết hôn là Anh Sơn luôn ngại làm phiền người sẽ ở cùng phòng với mình bởi anh cực kỳ ít ăn và ít ngủ và có giờ giấc làm việc chẳng giống ai Anh thường xuyên thức dậy giữa khuya khi nghĩ ra được ý nào đó và ngồi viết lại hoặc vẽ đến sáng Bởi vậy mà khi lần đầu tiên có ý định cưới vợ một Việt kiều Pháp sáu tháng ở Pháp sáu tháng ở Việt Nam anh đã có những dự định rất rõ ràng Anh và chị sẽ có hai căn phòng nằm cạnh nhau chứ không phải lúc nào cũng ở chung phòng để có thể giữ được sự riêng tư cần thiết Và rồi vì nhiều lý do mối duyên ấy không thành Mối tình đầu thực chất chỉ là 1 tình bạn đẹp của ông là với ca sĩ Khánh Ly rồi sau đó với một cô gái Nhật Bản làm luận án tiến sĩ về âm nhạc Trịnh Công Sơn Hai người cũng từng tiến xa đến một kế hoạch đám cưới nhưng rồi cũng không thành vì Trịnh Công Sơn không chấp nhận một vài nguyên tắc của gia đình người Nhật đưa ra khi anh về làm rể Và Dao Ánh người trong mộng của ông từ năm 1964 đến năm 1967 em ruột của bà Ngô Vũ Bích Diễm Đây chính là bóng hồng trong nhạc phẩm Diễm xưa Trước khi yêu Dao Ánh Trịnh Công Sơn từng dành tình cảm với cô chị gái Bích Diễm nhưng tình cảm ấy không thành Mối tình thứ tư của ông là với ca sĩ Hồng Nhung và mối tình thứ năm của ông là với VA khi ông mất VA là một trong số các người thân ở bên cạnh ông Những năm cuối cùng của cuộc đời niềm say mê lớn nhất Trịnh Công Sơn gần như dành hết cho ca sĩ Hồng Nhung mà theo ông là Một người quá gần gũi không biết phải gọi là ai Với Hồng Nhung tâm hồn Trịnh gần như trẻ lại khiến bước chân ông trở nên bối rối ngập ngừng với buổi hẹn ban đầu Một người khác cũng từ Hà Nội kể lại tình cảm của cô dành cho Trịnh Công Sơn và của Trịnh dành cho cô lần đầu gặp mặt Lần đầu tiên đứng trước nhau cả tôi và anh Sơn đều run Tôi run vì quá trẻ và Sơn run vì anh quá già Hoàng Anh một người được cho là người yêu của Trịnh Công Sơn nói về tình yêu đối với ông Hiện tôi vẫn để ảnh tưởng nhớ Trịnh Công Sơn trong phòng ngủ nhưng chồng tôi không bao giờ thắc mắc mà luôn tôn trọng thế giới riêng của tôi Tình yêu của Trịnh Công Sơn dành cho nhiều phụ nữ trẻ đẹp và nổi tiếng họ yêu ông say đắm khi ông mất có người còn xin gia đình cho được để tang ông nhưng ông không sống khăng khít với một phụ nữ nào Tài năng của ông luôn liên tục thăng hoa ngoài âm nhạc ông còn đóng phim hội họa Nhưng ông nhìn nhận cuộc đời và dành tình cảm cho đời một cách rất giản đơn với không hề tham vọng ông nói một cách thản nhiên về cuộc đời Cái chết chẳng qua cũng chỉ là một sự đùa cợt sau cùng của cuộc sống Ca sĩ biểu diễn Tên tuổi gắn nhiều nhất với những bài hát nhạc Trịnh Công Sơn là Khánh Ly Khánh Ly ban đầu là một ca sĩ ít tên tuổi tại Đà Lạt bén duyên với nhạc Trịnh trong một dịp tình cờ để rồi từ đó về sau đã thể hiện hầu hết những ca khúc của Trịnh Công Sơn để rồi được cho là người thành công nhất Nhưng Khánh Ly không phải người đầu tiên hát nhạc Trịnh trước đó Trịnh Công Sơn đã mời những tên tuổi lẫy lừng bấy giờ là Thanh Thúy Hà Thanh Lệ Thu và cả danh ca Thái Thanh giới thiệu những sáng tác đầu tay của mình ra công chúng tuy vậy cuối cùng ông lại chọn Khánh Ly người cũng đã vụt lên thành ngôi sao sáng sau khi thể hiện những bản tình ca buồn bã thâm trầm và dòng nhạc phản chiến mạnh mẽ của Trịnh Công Sơn bằng chất giọng khàn đục lạ lùng Ngoài Khánh Ly nhiều ca sĩ hát nhạc Trịnh Công Sơn cũng được đánh giá cao như Lệ Thu Thái Thanh Ngọc Lan Lan Ngọc Giọng nam thì có Tuấn Ngọc và sau này là Quang Dũng Tuấn Ngọc tuy không chuyên về nhạc Trịnh nhưng được Trịnh Công Sơn đánh giá cao khi hát nhạc của ông Cuối cùng phải kể đến giọng hát của Toàn Nguyễn nhiều người nhầm lẫn giọng ca Toàn Nguyễn tên thật là Nguyễn Văn Toàn thành nhà thơ nhạc sĩ Nguyễn Đình Toàn khi ông thực hiện album 11 Ca Khúc Trịnh Công Sơn vào năm 1988 Toàn Nguyễn có 2 quê Nam Định và Hải Phòng trước đây anh có phòng trà ở Sài Gòn giờ lập nghiệp với phòng trà riêng của mình ở Vũng Tàu Toàn Nguyễn hát nhạc Trịnh bằng giọng nhẹ nhàng tâm sự và ngón đàn guitar acoustic thổn thức rất được giới mộ điệu ưa thích Ở Việt Nam giai đoạn sau 1975 cũng có những người hát nhạc Trịnh Công Sơn thành công như Trịnh Vĩnh Trinh Em gái nhạc sĩ và đặc biệt phải kể đến Hồng Nhung hát nhạc Trịnh theo phong cách hoàn toàn mới và được khán giả đón nhận Ngoài ra còn có Cẩm Vân Ánh Tuyết Bảo Yến Trần Thu Hà và Hồng Hạnh Cũng nên kể đến những ca sĩ muốn thử nghiệm nhạc Trịnh Công Sơn bằng phong cách mới và lạ để rồi bị khán giả phản đối nặng nề tiêu biểu là Thanh Lam Mỹ Tâm Đàm Vĩnh Hưng Ngoài ra còn có Thu Phương Phương Thanh Mỹ Lệ Mỹ Linh Trần Thu Hà Đức Tuấn Ngô Quang Vinh Lệ Quyên Hiền Thục Hồ Trung Dũng Đồng Lan Hà Lê thu âm và làm mới lại theo các phong cách khác nhau Bản thân nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cũng tự mình thể hiện và thu âm một số ca khúc và được khán thính giả yêu thích Tuy nhiên dù có rất nhiều các nghệ sĩ thể hiện nhạc Trịnh nhưng thành công vẫn là Khánh Ly và đại diện tiêu biểu ở thế hệ sau là Hồng Nhung thể hiện Những đóng góp cho điện ảnh BULLET Diễn viên phim Đất khổ 1974 của đạo diễn Hà Thúc Cần BULLET Viết nhạc và bài hát cho phim BULLET 1 Cánh đồng hoang 1979 của đạo diễn Nguyễn Hồng Sến kịch bản Nguyễn Quang Sáng BULLET 2 Ngoại ô 1987 cùng nhạc sĩ Phạm Trọng Cầu của đạo diễn Lê Văn Duy BULLET Nhạc và bài hát được sử dụng trong phim BULLET 1 Tội lỗi cuối cùng 1980 của đạo diễn Trần Phương nghệ sĩ Phương Thanh đóng vai Hiền cá sấu bài Đời gọi em biết bao lần BULLET 2 Cho cả ngày mai 1981 của đạo diễn Long Vân bài Em là bông hồng nhỏ BULLET 3 Bãi biển đời người 1983 của đạo diễn Hải Ninh bài Quê hương BULLET 4 Thị xã trong tầm tay 1983 của đạo diễn Đặng Nhật Minh bài hát nền phổ thơ Hoàng Phủ Ngọc Tường BULLET 5 Cho đến bao giờ 1985 của đạo diễn Huy Thành BULLET 6 Cầu Rạch Chiếc 1986 của đạo diễn Hoàng Lê BULLET 7 Cô gái trên sông 1987 của đạo diễn Đặng Nhật Minh cùng Phạm Trọng Cầu BULLET 8 Mùa hè chiều thẳng đứng 2000 của đạo diễn Trần Anh Hùng Cuối cùng cho một tình yêu Nắng thủy tinh Rừng xưa đã khép BULLET 9 Áo lụa Hà Đông 2006 của Phước Sang Film đạo diễn Lưu Huỳnh Bài ca dành cho những xác người BULLET 10 Công chúa teen và ngũ hổ tướng 2010 của đạo diễn Lê Lộc bài Để gió cuốn đi BULLET 11 Em là bà nội của anh 2015 bài Còn tuổi nào cho em BULLET Phim về Trịnh Công Sơn BULLET 1 Em còn nhớ hay em đã quên 1992 của đạo diễn Nguyễn Hữu Phần và Phi Tiến Sơn với sự tham gia của cố diễn viên Lê Công Tuấn Anh vai Quang Sơn Trịnh Công Sơn thời trẻ BULLET 2 Trịnh Công Sơn sống và yêu của đạo diễn Lê Dân phim không được hoàn thành BULLET 3 Em và Trịnh 2022 của đạo diễn Phan Gia Nhật Linh Phim kể về cuộc đời Trịnh Công Sơn trong nhiều thập niên Hai diễn viên Avin Lu và Trần Lực đóng vai nhạc sĩ lần lượt ở thời trẻ và trung niên Giải thưởng và tôn vinh Giải thưởng BULLET Năm 1972 ông đoạt giải thưởng Đĩa Vàng phát hành trên 2 triệu đĩa ở Nhật Bản với bài Ngủ đi con trong Ca khúc da vàng qua tiếng hát của ca sĩ Khánh Ly Năm 1979 hãng đĩa Nippon Columbia mời Khánh Ly thu băng lần thứ hai các nhạc phẩm của ông cũng vào năm này ca khúc Ngủ đi con trở thành một bản hit ở Nhật Bản BULLET Giải thưởng cho Bài hát hay nhất trong phim Tội lỗi cuối cùng BULLET Giải Nhất của cuộc thi Những bài hát hay nhất sau 10 năm chiến tranh với bài Em ở nông trường em ra biên giới BULLET Giải Nhất cuộc thi Hai mươi năm sau với bài Hai mươi mùa nắng lạ BULLET Năm 1997 ông đoạt giải thưởng lớn của Hội Nhạc Sĩ cho một chuỗi bài hát Xin trả nợ người Sóng về đâu Em đi bỏ lại con đường BULLET Năm 2004 Giải thưởng Âm nhạc hòa bình thế giới được trao cho ông vì lý tưởng hòa bình mà ông đã đấu tranh không mệt mỏi cho nhân loại Tôn vinh BULLET Trịnh Công Sơn có tên trong từ điển bách khoa Pháp Les Million BULLET Trong Lễ trao giải Làn sóng xanh năm 2005 10 ca sĩ nổi tiếng của Việt Nam thực hiện Liên khúc Trịnh Công Sơn để tôn vinh ông và kỉ niệm 5 năm ngày mất của nhạc sĩ này 2006 BULLET Trong cuộc họp chiều 17 tháng 3 năm 2011 Hội đồng nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế đã chính thức thông qua việc đặt tên của cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cho con đường dài 600 mét rộng 11 mét lát nhựa mới mở ven sông Hương thuộc phường Phú Cát thành phố Huế BULLET Năm 2015 Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội quyết định đặt tên của cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cho một tuyến phố dài 900m rộng 9 5 12 5 m từ ngã ba ngõ 612 đường Lạc Long Quân cạnh công viên Hồ Tây đến đường Âu Cơ cạnh trường THPT Phan Chu Trinh sau trở thành tuyến phố đi bộ thuộc địa bàn phường Nhật Tân quận Tây Hồ BULLET Ở thành phố Huế quê hương ông cũng có tên đường nowiki Trịnh Công Sơn nowiki Tại TP HCM cũng có một con đường nằm trong khu nhà cao cấp Gia Hòa ở thành phố Thủ Đức Quận 9 cũ mang tên ông BULLET Ngày 28 tháng 2 năm 2019 Trịnh Công Sơn trở thành nhân vật xuất hiện trên trang chủ tiếng Việt của công cụ tìm kiếm phổ biến nhất thế giới Google nhân dịp sinh nhật lần thứ 80 của ông Đây là lần đầu tiên Google Doodle vinh danh một người Việt Nam người Việt thứ hai là họa sĩ Bùi Xuân Phái Một số tranh của ông được đưa lên lịch 2019 Xem thêm BULLET Phong trào phản chiến trong Chiến tranh Việt Nam BULLET Danh sách các bài hát về chiến tranh Việt Nam BULLET Danh sách phim về Chiến tranh Việt Nam Đọc thêm BULLET Trịnh Công Sơn Người hát rong qua nhiều thế hệ Nhà xuất bản Trẻ ấn hành năm 2001 sau ngày mất của nhạc sĩ BULLET Trịnh Công Sơn cuộc đời âm nhạc thơ hội họa suy tưởng Nhà xuất bản Văn nghệ TP Hồ Chí Minh BULLET Trịnh Công Sơn Rơi lệ ru người Nhà xuất bản Phụ nữ BULLET Trịnh Công Sơn cát bụi lộng lẫy Nhà xuất bản Thuận hóa Tạp chí Sông Hương BULLET Trịnh Công Sơn và cây đàn Lya của Hoàng tử bé Hoàng Phủ Ngọc Tường Nhà xuất bản Trẻ BULLET John C Schafer http users humboldt edu sjohn pdf 20TrinhCongSon_Phenomenon 20final pdf Hiện tượng Trịnh Công Sơn Journal of Asian Studies 66 Aug 2007 597 643 Tham khảo BULLET Ban Mai Trịnh Công Sơn Vết chân dã tràng Nhà xuất bản Lao động 2008 BULLET Trái tim cộng sản hay người nghệ sĩ BBC Tiếng Việt Liên kết ngoài BULLET Sưu tập BULLET Ca khúc da vàng trên diễn đàn Phố Xưa khanhly net BULLET Danh sách ca khúc và lời nhạc Trịnh Công Sơn BULLET Truyện ngắn Bài hát đầu tiên bài hát cuối cùng về Xuân Tân Mùi 1991 viết tháng 12 1990 và Chú Lộ của Trịnh Công Sơn BULLET Hội văn hóa Trịnh Công Sơn BULLET Hội Ngộ quán do Trịnh Công Sơn đặt tên bản lưu 19 7 2013 BULLET Đánh giá BULLET Phạm Duy viết về Trịnh Công Sơn và Chương 20 bản lưu 30 12 2003 trích Hồi ký tập 3 1991 BULLET John C Schafer Hiện tượng Trịnh Công Sơn lưu Hoài Phi Vy Huyền dịch Talawas 2008 BULLET Đặng Tiến Đời và nhạc Trịnh Công Sơn tạp chí Văn Học California tháng 10 11 2001 số 186 187 đặc biệt Trịnh Công Sơn Bản đọc lại bổ sung ngày 30 tháng 3 năm 2012 BULLET Nhạc Trịnh Công Sơn Tạp chí Da Màu Văn chương không biên giới cập nhật 15 5 2007 Đinh Từ Bích Thúy dịch IEPI Trinh Cong Son 20 3 2007 BULLET Điều thú vị trong 9 bài hát nổi tiếng của Trịnh Công Sơn T N báo Giáo dục Việt Nam 01 04 2013 06 11

3468

Kitô giáo Đông phương

Kitô giáo Đông phương Kitô giáo Đông phương bao gồm các truyền thống Kitô giáo phát triển ở Trung Đông và Đông Âu Kitô giáo Đông phương có sự khác biệt với Kitô giáo Tây phương về văn hoá chính trị cũng như thần học Các nhóm Giáo hội BULLET Chính thống giáo Đông phương Eastern Orthodoxy chấp nhận 7 công đồng đại kết để xác định niềm tin mặc dù nhiều người xem các công đồng 879 80 và 1341 1351 là công đồng thứ 8 và 9 Hầu hết Chính thống giáo Đông phương hiệp nhất trong sự thông công với Thượng phụ Constantinopolis Chính thống giáo Đông phương chiếm đa số trong Kitô giáo Đông phương Những nơi có tỉ lệ tín đồ lớn là Hy Lạp Nga Gruzia và nhiều nước Đông Âu khác BULLET Chính thống giáo Cổ Đông phương Oriental Orthodoxy chỉ chấp nhận 3 công đồng đại kết đầu tiên Nicea Constantinopolis và Ephesus và đặc biệt bác bỏ công đồng thứ 4 Chalcedon năm 451 CN công đồng này xác định rõ ràng Giêsu có hai bản tính bản tính thần linh và bản tính con người Những người ủng hộ công đồng Chalcedon xem những người chống đối là ủng hộ Nhất tính thuyết Monophysitism của Eutyches nhưng thực tế Chính thống giáo Cổ Đông phương cũng không chấp nhận các lời giảng về Nhất tính thuyết của Eutyches nhưng theo giáo thuyết mà họ gọi là Hiệp nhất tính thuyết Miaphysitism Họ thích dùng tên gọi phi Chalcedon non Chalcedonian hoặc Miaphysite thay vì Monophysite Chính thống giáo Cổ Đông phương tách ra khỏi phần còn lại của Kitô giáo vào thế kỉ thứ 5 và lúc đầu phát triển ở phía đông của Đế quốc Byzantine nhất là tại Armenia Syria Ai Cập và Ethiopia BULLET Giáo hội Phương Đông Assyria và Giáo hội Đông Phương Cổ Đại có gốc rễ từ Giáo hội Phương Đông giáo hội này chỉ chấp nhận hai công đồng Nicea Constantinopolis không chấp nhận công đồng Ephesus năm 431 CN và đã tách khỏi các Giáo hội khác trong tiến trình li giáo Nestorius vào thế kỉ thứ 5 do phát triển bên trong Đế quốc Ba Tư giáo hội này cũng nhanh chóng đi theo tiến trình riêng Giáo lý của giáo hội này thường được xem là theo thuyết Nestorius nhưng thực tế giáo hội này không luôn luôn gắn bó với thuyết đó Nestorius chống lại tước hiệu Mẹ Thiên Chúa Theotokos của Trinh nữ Maria và chỉ gọi là Mẹ đức Kitô Christotokos Những người chống Nestorius cho rằng ông ta chia đức Kitô làm 2 ngôi vị Thiên Chúa Ngôi Lời không chịu đau khổ và chết trên thập tự giá còn Giêsu con người thì bị như vậy và Thiên Chúa Ngôi Lời thông suốt mọi sự còn Giêsu con người thì có tri thức giới hạn cho dù Netorius khẳng định ông tin rằng đức Kitô thực sự là một ngôi vị tiếng Hy Lạp prosopon Hiện nay giáo lý của Giáo hội Phương Đông Assyria và Giáo hội Phương Đông Thủ cựu cho rằng đức Kitô có hai bản tính qnome essences không hoà lẫn nhưng vĩnh viễn thống nhất trong một ngôi vị điều này khác với thuyết Nestorius BULLET Công giáo Đông phương là nhóm các giáo hội theo các nghi lễ Đông phương hiệp thông với Giám mục Rôma là thành phần thiểu số khoảng 2 quan trọng của Giáo hội Công giáo Rôma

3469

Chính thống giáo Đông phương

Chính thống giáo Đông phương Chính thống giáo Đông phương là nhánh Kitô giáo lớn thứ nhì trên thế giới sau Giáo hội Công giáo Rôma Là một trong những định chế lâu đời nhất thế giới Giáo hội Chính thống giáo Đông phương đóng một vai trò quan trọng trong lịch sử và văn hóa Đông Âu Hy Lạp Nga Kavkaz và Cận Đông Cấu trúc của Chính thống giáo Đông phương là một khối hiệp thông các giáo hội tự chủ được cai quản bởi Thánh Công đồng bao gồm các giám mục Chính thống giáo truy nguyên nguồn gốc của họ về Kitô giáo sơ khai và tuyên bố họ mới là sự tiếp nối duy nhất và chính thống của giáo hội do Chúa Kitô thiết lập xem chính mình là Giáo hội Duy nhất Thánh thiện Công giáo và Tông truyền Trong thiên niên kỉ đầu của Kitô giáo Chính thống giáo Đông phương và Công giáo Rôma cùng là một giáo hội mặc dù có một số khác biệt giữa đông phương và tây phương Vào thế kỷ 11 các khác biệt này dẫn đến cuộc Ly giáo Đông Tây năm 1054 phân chia thành Chính thống giáo Đông phương và Công giáo Rôma Tín hữu Chính thống giáo vẫn xem giáo hội của mình là truyền thống Kitô giáo trung thành nhất với các giá trị thần học bắt nguồn từ thời hội thánh tiên khởi Giáo hội cấu trúc tổ chức bao gồm các giáo phận độc lập cùng chia sẻ một nền thần học đặt dưới quyền cai quản của các Giám mục có nhiệm vụ bảo vệ các truyền thống giáo hội được lưu truyền từ Mười hai Sứ đồ qua quyền tông truyền đặc biệt là Thánh Anrê Tín hữu Chính thống giáo xem giáo hội của họ là BULLET Hội thánh nguyên thủy được thiết lập bởi Chúa Giê su Ki tô và các sứ đồ BULLET Giáo huấn và truyền thống giáo hội được bảo tồn bởi các tín hữu thời kỳ hội thánh sơ khai được lưu truyền từ các sứ đồ cùng các truyền thống khác được phát triển sau này nhằm mở rộng và làm sáng tỏ các giáo huấn nguyên thủy BULLET Tân Ước viết cho tín hữu thời kỳ hội thánh sơ khai và trình bày các giáo lý đã có sẵn của hội thánh ngụ ý Giáo hội là nền tảng của Tân Ước Giáo hội thiết lập và bảo tồn lịch Kitô giáo nguyên thủy dựa trên lịch Julius xác lập những ngày lễ kỷ niệm các sự kiện quan trọng trong cuộc đời Chúa Giê su Theo dòng lịch sử các Giáo hội Chính thống giáo chịu ảnh hưởng của văn hóa Hy Lạp với các thành phố như Alexandria Antiochia và Constantinopolis nay là Istanbul trong khi đó Giáo hội Công giáo gắn liền với văn hóa Latinh với trung tâm là Roma Sự khác biệt ngày càng gia tăng khi Đế quốc La Mã bị chia cắt thành hai phần phương Đông và phương Tây Cấu trúc Chính thống giáo xem Chúa Giê su là đầu của hội thánh và hội thánh là thân thể của ngài Người ta tin rằng thẩm quyền và ân điển của Thiên Chúa được truyền trực tiếp xuống các Giám mục và chức sắc giáo hội qua việc đặt tay một nghi thức được khởi xướng bởi các sứ đồ và sự nối tiếp lịch sử liên tục này là yếu tố căn bản của giáo hội Công vụ 8 17 1Tim 4 14 Heb 6 2 Mỗi Giám mục cai quản giáo phận của mình Nhiệm vụ chính của Giám mục là gìn giữ các truyền thống và quy tắc của giáo hội khỏi bị vi phạm Các Giám mục có thẩm quyền ngang nhau và không được can thiệp vào công việc nội bộ của nhau Về mặt hành chính các Giám mục và các giáo phận được tổ chức thành các nhóm tự quản trong đó các Giám mục họp ít nhất hai lần mỗi năm để bàn bạc về các vấn đề liên quan đến giáo phận của họ Khi xuất hiện các học thuyết dị giáo một đại công đồng được triệu tập qui tụ tất cả Giám mục Giáo hội xem bảy công đồng đầu tiên từ thế kỷ 4 đến thế kỷ 8 là quan trọng nhất mặc dù các hội nghị khác cũng góp phần định hình quan điểm của Chính thống giáo Những công đồng này không thiết lập giáo lý cho hội thánh nhưng chỉ so sánh các học thuyết mới với các xác tín truyền thống của giáo hội Học thuyết nào không phù hợp với truyền thống giáo hội bị xem là dị giáo và bị loại trừ khỏi giáo hội Các công đồng được tổ chức theo thể thức dân chủ dựa trên nguyên tắc mỗi Giám mục một lá phiếu Dù được phép dự họp và phát biểu tại công đồng quan lại triều đình Rôma hay Byzantine tu viện trưởng linh mục tu sĩ hoặc tín đồ không có quyền bầu phiếu Trước cuộc Đại Ly giáo năm 1054 Giám mục thủ đô La Mã tức Giáo hoàng dù không có mặt tại tất cả công đồng vẫn được xem là chủ tọa công đồng và được gọi là Người đứng đầu giữa những người bình đẳng Một trong những nghị quyết của công đồng thứ nhì được khẳng định bởi các công đồng sau là Giám mục thành Constantinople Constantinople được xem là Rôma mới được dành vị trí thứ hai Sau khi tách khỏi Rôma vị trí chủ tọa công đồng được dành cho Thượng phụ thành Constantinopolis với danh hiệu Người đứng đầu giữa những người bình đẳng thể hiện sự bình đẳng của chức vụ này trong phương diện hành chính và tâm linh Người đảm nhiệm chức vụ này không được xem là đầu của hội thánh hoặc giáo chủ Theo các ước tính số tín hữu Chính thống giáo là từ 150 350 triệu người Chính Thống Đông phương cũng là tôn giáo phổ biến nhất ở Belarus 89 Bulgaria 86 Cộng hòa Cyprus 88 Gruzia 89 Hy Lạp 98 Macedonia 70 Moldova 98 Montenegro 84 România 89 Nga 76 Serbia 88 và Ukraina 83 Tại Bosnia và Herzegovina tỷ lệ này là 31 tại Kazakhstan là 48 tại Estonia là 13 và 18 ở Latvia Thêm vào đó là các cộng đồng Chính thống giáo ở châu Phi châu Á Úc Bắc Mỹ và Nam Mỹ Giáo lý Ba Ngôi Tín hữu Chính thống giáo tin một Thiên Chúa duy nhất hiện hữu trong Ba Ngôi vị Hypostases là Cha và Con và Thánh Thần Chúa Cha tự hữu Chúa Con sinh bởi Chúa Cha và Chúa Thánh Thần nhiệm xuất từ Chúa Cha Thiên Chúa là Ba Ngôi hiệp nhất trong một Bản thể Ousia không lẫn giữa các ngôi với nhau cũng không phân chia bản thể Thiên Chúa duy nhất là Đấng tự hữu hằng hữu vĩnh cửu và phi vật chất Xác tín này được trình bày trong bản Tín điều Nicaea Tội lỗi và sự Cứu rỗi Bản chất của con người trước khi sa ngã là tinh tuyền và vô tội Nhưng hành động bất tuân Thiên Chúa của Adam và Eva trong Vườn Eden đã để tội lỗi và sự bại hoại thâm nhập vào bản chất tinh tuyền ấy Tình trạng bất khiết này đã ngăn cản con người hưởng Vương quốc Thiên đàng Song khi Thiên Chúa hóa thân thành người trên dương thế Ngài đã thay đổi bản chất ấy bằng cách hiệp nhất con người với Thiên Chúa do đó Chúa Kitô thường được gọi là Adam mới Bằng cách trở thành người chết trên cây thập tự và sống lại Ngài đã thánh hóa các phương tiện ân điển nhờ đó chúng ta được trở lại với tình trạng tinh tuyền nguyên thủy và phục hòa với Thiên Chúa Điều này Chính thống giáo gọi là được cứu khỏi tình trạng bệnh tật của tội lỗi Quyền năng của sự cứu rỗi giải thoát mọi người công chính khỏi quyền lực trói buộc của tội lỗi kể từ buổi sáng thế trong đó có cả Adam và Eva Phục sinh Sự Phục sinh của Chúa Giê su là sự kiện quan trọng nhất mà lịch phụng vụ Chính thống giáo đặt làm trọng tâm Chính thống giáo tin đây là một sự kiện lịch sử và Chúa Giê su thật sự sống lại trong thân xác Chúa Giê su Con Thiên Chúa bị đóng đinh sau khi chết đến ngày thứ ba Ngài sống lại để cứu rỗi nhân loại Ngài đã giải thoát loài người khỏi quyền lực của hỏa ngục Như thế mọi kẻ tin Ngài đều có thể thông phần vào sự sống vĩnh hằng Thánh Kinh và Thánh Truyền Chính thống giáo xem mình là sự nối tiếp lịch sử từ hội thánh tiên khởi được thành lập bởi Chúa Giê su và các sứ đồ Đức tin được truyền dạy bởi Chúa Giê su và các sứ đồ mặc lấy sức sống bởi Chúa Thánh Linh trong ngày Lễ Ngũ Tuần được lưu truyền qua nhiều thế hệ được gọi là Thánh Truyền Truyền thống thánh Lời chứng chủ yếu và có thẩm quyền cho Thánh Truyền là Kinh Thánh được viết ra và được chuẩn thuận bởi các sứ đồ để ký thuật chân lý được mặc khải và lịch sử tiên khởi của hội thánh Bởi vì Thánh Kinh được linh hứng nên được xem là trọng tâm của sự sống hội thánh Theo quan điểm Chính thống giáo Thánh Kinh luôn được giải thích trong nội hàm của Thánh Truyền Thánh Truyền đã hình thành và quy điển Thánh Kinh Tín hữu Chính thống giáo tin rằng Thánh Kinh không độc lập với giáo hội Do đó cách duy nhất để hiểu Thánh Kinh là giải thích Thánh Kinh trong nội dung truyền thống giáo hội Thánh Truyền còn bao gồm lễ nghi ảnh thánh phán quyết của các công đồng và giáo huấn của các Giáo phụ Từ sự đồng thuận của các Giáo phụ consensus patrum mà người ta có thể hiểu biết sâu sắc và đầy đủ hơn về đời sống của giáo hội Tín hữu Chính thống giáo tin rằng quan điểm của từng giáo phụ riêng lẻ không được xem là vô ngộ không sai lầm nhưng sự đồng thuận của các giáo phụ sẽ giúp mang đến một sự hiểu biết chân xác về Thánh Kinh và các giáo thuyết nhờ sự hướng dẫn của Chúa Theotokos và các Thánh Chính thống giáo tin rằng sự chết và sự tách rời linh hồn khỏi thể xác vốn là điều không bình thường là hậu quả của tình trạng sa ngã của loài người Họ cũng tin rằng hội thánh bao gồm người sống và người đã khuất Mọi người đang sống trên thiên đàng đều là thánh dù tên tuổi của họ có được biết đến hay không Tuy nhiên có những vị thánh đặc biệt mà Chúa muốn chúng ta biết để noi theo Khi một vị thánh được đa số trong giáo hội thừa nhận một buổi lễ vinh danh được cử hành cho vị thánh này Điều này không có nghĩa là phong thánh cho vị ấy nhưng chỉ đơn giản là thừa nhận vị thánh và công bố cho toàn thể hội thánh được rõ Các thánh được tôn kính nhưng không được sùng bái Sự thờ phượng chỉ dành cho Thiên Chúa Nổi bật giữa các thánh là Nữ Đồng trinh Maria Theotokos Mẹ Thiên Chúa Theotokos là người được Thiên Chúa tuyển chọn để trở nên Mẹ của Chúa Giê su Đấng là Chúa thật và là Người thật Chính thống giáo tin rằng ngay từ lúc hoài thai Đức Giê su đã vừa là Thiên Chúa trọn vẹn vừa là Người trọn vẹn Maria được gọi là Theotokos là sự xác định rõ ràng thần tính của Đấng được hoài thai trong thân xác của bà Tín hữu Chính thống giáo tin rằng Maria là đồng trinh khi sinh hạ Chúa Giê su bà không bị đau đớn cũng không bị tổn thương và bà đồng trinh mãi mãi Do vị trí đặc biệt của Maria trong công cuộc cứu rỗi bà được tôn trọng hơn các thánh khác Do sự thánh khiết trong cuộc đời các thánh thân thể và vật dụng của mẹ được giáo hội xem là thánh tích Người ta thuật lại nhiều phép lạ liên quan đến các thánh tích như chữa bệnh và chữa lành các vết thương Chung thời học Chính thống giáo tin rằng khi chết linh hồn tạm thời tách rời khỏi thể xác có thể sẽ ở một thời gian ngắn trên đất sau khi chịu xét xử tạm thời sẽ được đưa đến một trong hai nơi chốn trạng thái trong lòng tổ phụ Abraham là nơi an lạc Paradise hoặc trong bóng tối của âm phủ Sheol hay Hades Linh hồn ở trong tình trạng này cho đến ngày Phán xét Cuối cùng khi đó linh hồn và thể xác được hợp nhất Theo quan điểm này tình yêu và lời cầu nguyện của người công chính có thể mang lại lợi ích cho các linh hồn đang ở âm phủ cho đến khi họ ứng hầu trong ngày phán xét chung thẩm Đó là lý do giáo hội dành những ngày đặc biệt để cầu nguyện cho người chết Chính thống giáo không công nhận giáo lý về Luyện ngục Purgatory như Công giáo Rôma nhưng cả hai giáo hội đều nhấn mạnh tới sự cầu nguyện cho những người đã chết là những người trong âm phủ hoặc những người được cứu rỗi nhưng đang được thanh luyện trong Luyện ngục Dù được xem là một phần của Kinh Thánh sách Khải Huyền theo quan điểm Chính thống giáo là sách thần bí Không chỉ có rất ít luận giải về nội dung sách Khải Huyền không bao giờ được đọc trong các lễ thờ phượng trong nhà thờ Truyền thống Hội họa và Kiến trúc Kiến trúc Giáo đường Kiến trúc giáo đường mang nhiều ý nghĩa biểu tượng có lẽ hình ảnh lâu đời nhất và nổi bật nhất là khái niệm xem nhà thờ là biểu trưng cho con tàu Noah từng cứu nhân loại khỏi họa diệt vong gây ra bởi cơn Đại Hồng thủy nay hội thánh cứu con người khỏi bị nhấn chìm trong cơn lũ của nhiều loại cám dỗ Vì vậy hầu hết nhà thờ Chính thống giáo được xây dựng theo hình chữ nhật hoặc hình thập tự giá với cánh ngang là chỗ dành cho ca đoàn Ảnh thánh Thuật từ Icon hay Ikon có nguồn gốc từ Hi văn eikona có nghĩa là hình ảnh Chính thống giáo tin rằng những bức linh ảnh hay tranh thánh đầu tiên của Chúa Giêsu và Nữ Đồng trinh Maria được ghi lại bởi Thánh sử Luca tác giả quyển Tin Mừng thứ ba Các bức tượng với thế đứng tự do miêu tả ba chiều hầu như không được chấp nhận trong Chính thống giáo một phần do giáo hội chống lại tục lệ thờ lạy ngẫu tượng của người Hy Lạp ngoại giáo thời cổ đại Trong khi đó tranh ảnh thánh thường được dùng để trang trí vách nhà thờ Phần lớn nhà ở của tín hữu Chính thống giáo đều dành một chỗ cho gia đình cầu nguyện thường là bức vách về hướng đông ở đây người ta treo nhiều tranh thánh Tranh ảnh thường được trưng bày chung với nến hoặc đèn dầu Nến sáp ong và đèn dầu olive được chuộng hơn do tự nhiên và sạch sẽ Ngoài công dụng chiếu sáng nến và đèn dầu còn biểu trưng cho Ánh Sáng Thế gian tức là Chúa Giêsu Huyền nhiệm Theo thần học Chính thống giáo mục tiêu của đời sống Kitô giáo là đạt đến theosis sự hợp nhất huyền nhiệm giữa con người và Thiên Chúa theo như cách diễn đạt của Athanasius thành Alexandria trong tác phẩm Incarnation Ngài Chúa Giê su là Thần Linh trở thành người để con người có thể trở thành thần linh θεοποιηθῶμεν Trong ngôn ngữ của Chính thống giáo thuật từ sự huyền nhiệm được dùng để chỉ tiến trình hợp nhất với Thiên Chúa Nước dầu bánh mì rượu nho là các phương tiện được Chúa sử dụng để đem con dân Chúa đến gần ngài Tiến trình này được vận hành như thế nào là một sự huyền nhiệm khó có thể diễn đạt trong ngôn ngữ loài người Những nghi thức Kitô giáo mà Tây phương gọi là bí tích sacraments Đông phương gọi là huyền nhiệm thiêng liêng sacred mysteries Trong khi Giáo hội Công giáo Rôma có bảy bí tích và phần lớn cộng đồng Kháng Cách công nhận hai điển lễ ordinances Chính thống giáo không hạn định cụ thể số lượng Tuy nhiên có bảy huyền nhiệm chính trong Chính thống giáo Thánh Thể Thánh tẩy Thêm sức Hoà giải Xức dầu Hôn phối và Truyền chức Chức sắc Từ buổi sơ khai giáo hội phát triển đến nhiều nơi các nhà lãnh đạo hội thánh tại mỗi địa phương được gọi là episkopoi người cai quản Hy văn ἐπίσκοπος tức là Giám mục Một chức vụ khác được thiết lập trong hội thánh là presbyter trưởng lão Hy văn πρεσβύτερος sau trở thành prester rồi priest thầy tư tế hoặc linh mục và diakonos διάκονος người phục vụ về sau thành deacon chấp sự hoặc phó tế Chỉ có các Giám mục được yêu cầu phải sống độc thân giáo hội cho phép linh mục và phó tế lập gia đình và nên kết hôn trước khi được phong chức Nhìn chung linh mục giáo xứ được khuyến khích kết hôn như vậy họ có đủ kinh nghiệm để khuyên bảo tín hữu trong các vấn đề hôn nhân và gia đình Linh mục độc thân thường là tu sĩ sống trong các tu viện Linh mục hoặc phó tế góa vợ không nên tái hôn thường những người này sẽ vào tu viện Tương tự vợ góa của các linh mục cũng không nên tái hôn mà vào tu viện khi con cái đã trưởng thành Trước đây phụ nữ có thể đảm nhiệm chức vụ phó tế Tân Ước và các bản văn khác có đề cập đến vấn đề này Các nữ phó tế từng được giao các chức trách mục vụ và giáo nghi Mặc dù truyền thống này không được duy trì lần cuối cùng phong chức phó tế cho một phụ nữ là trong thế kỷ 19 ngày nay xem ra không có lý do gì ngăn cản phụ nữ đảm trách chức phó tế Thượng phụ Đại kết tức Thượng phụ thành Constantinopolis là Tổng giám mục thành Constantinopolis và là phẩm bậc cao nhất trong Chính thống giáo Đông phương được coi là primus inter pares đứng đầu giữa những người bình đẳng Lịch sử Hội thánh tiên khởi Kitô giáo phát triển mau chóng trên toàn lãnh thổ Đế quốc La Mã một phần nhờ tiếng Hy Lạp là chuyển ngữ lingua franca được sử dụng rộng rãi trong dân chúng phần khác là do thông điệp Kitô giáo được xem là mới và khác với các tôn giáo cũ của người La Mã và người Hy Lạp Phao lô và các sứ đồ khác đi khắp nơi trong Đế chế trong đó có vùng Tiểu Á thiết lập hội thánh trong các cộng đồng dân cư từ thành Jerusalem và Xứ Thánh đến Antioch và vùng phụ cận đến La Mã Alexandria Athens Thessalonika và Byzantium Byzantium về sau chiếm vị trí nổi bật ở phương đông được mệnh danh là La Mã mới Trong thời kỳ này Kitô giáo cũng là mục tiêu của nhiều đợt bách hại nhưng hội thánh vẫn tiếp tục phát triển Năm 324 Hoàng đế Constantine chấm dứt các cuộc bách hại Trong thế kỷ thứ tư hội thánh phát triển sâu rộng trên nhiều xứ sở cũng là lúc xuất hiện nhiều giáo thuyết mới đáng kể nhất là học thuyết Arius Học thuyết này gây nhiều ảnh hưởng đồng thời là nguyên nhân của những tranh luận thần học bên trong hội thánh Constantine quyết định triệu tập một công đồng lớn nhằm xác lập các quan điểm thần học cho giáo hội Các công đồng Chính thống giáo công nhận bảy công đồng đại kết được triệu tập từ năm 325 Công đồng Nicaea I đến năm 787 Công đồng Nicaea II Các công đồng này được triệu tập để giải quyết các tranh chấp thần học đồng thời khẳng định giáo lý và giáo luật cho Chính thống giáo Các dân tộc Slavơ Trong thế kỷ thứ 9 và 10 Chính thống giáo phát triển về phía đông châu Âu đến lãnh thổ Rus ở Kiev một quốc gia thời Trung Cổ tiền thân của Nga Ukraina và Belarus nhờ những nỗ lực của các thánh Kyrillos và Methodios Khi Rastislav vua Moravia yêu cầu Byzantium gởi giáo viên đến dạy người Moravia bằng ngôn ngữ của họ Hoàng đế Byzantine Michael III chọn hai anh em Kyrillos và Methodios Vì mẹ của họ là người Slav đến từ Thessaloniki cả hai đều có thể sử dụng phương ngữ Slav để dịch Kinh Thánh và các sách kinh cầu nguyện Khi các bản dịch của họ được những người sử dụng các phương ngữ khác sao chép một ngôn ngữ văn chương gọi là tiếng Slav Giáo hội cổ được hình thành Được sai phái truyền giáo cho người Slav ở vùng Đại Moravia Kyrillos và Methodios phải cạnh tranh với các giáo sĩ người Frank đến từ giáo phận Rôma Năm 886 các môn đồ của họ bị trục xuất khỏi Moravia Một số trong những môn đồ của Kyrillos và Methodios như Clement Naum thuộc dòng dõi quý tộc Bulgaria và Angelarius trở lại Bulgaria Tại đây họ được Tsar Boris I đón tiếp Trong một thời gian ngắn những người này dạy các chức sắc Bulgaria bảng mẫu tự Glagolitic và các văn bản Kinh Thánh Năm 893 ngôn ngữ Slav được công nhận là ngôn ngữ chính thức của giáo hội và nhà nước Những thành công tại Bulgaria giúp đẩy mạnh các hoạt động qui đạo của các dân tộc Slav đáng kể nhất là dân tộc Rus thủy tổ của các sắc dân Belarus Nga và Ukraine Một trong những yếu tố dẫn đến sự thành công trong công cuộc truyền giáo cho các dân tộc Slav là các nhà truyền giáo sử dụng ngôn ngữ địa phương thay vì tiếng Latinh không giống cách các giáo sĩ Roma vẫn làm Hiện nay Giáo hội Chính thống giáo Nga là giáo hội lớn nhất trong cộng đồng Chính thống giáo Đại Ly giáo Thế kỷ 11 chứng kiến cuộc Đại Ly giáo chia cắt giáo hội thành hai phần phương Tây với Giáo hội Công giáo Rôma và phương Đông với Giáo hội Chính thống Đông phương Ngoài những bất đồng về thần học như mệnh đề Filioque và thẩm quyền của Giáo hoàng những dị biệt từ trước đó về văn hóa và ngôn ngữ giữa hai nền văn hóa Latinh và Hy Lạp cũng là những nhân tố quan trọng thúc đẩy sự chia cắt Sự chia rẽ càng thêm nghiêm trọng sau sự chiếm đóng và cướp phá thành Constantinople trong cuộc thập tự chinh thứ tư vào năm 1204 Sự kiện cướp phá Nhà thờ Hagia Sophia Thánh Trí và nỗ lực thiết lập Đế quốc Latinh nhằm thay thế Đế quốc Byzantium vẫn là một mối hiềm khích giữa hai phía kéo dài cho đến ngày nay Năm 2004 Giáo hoàng Gioan Phaolô II chính thức xin lỗi về việc tàn phá thành Constantinople năm 1204 và lời xin lỗi được Thượng phụ Bartholomew thành Constantinople chấp nhận Tuy nhiên nhiều đồ vật bị đánh cắp như thánh tích tài sản và nhiều món đồ khác vẫn chưa được hoàn trả nhưng còn lưu giữ ở phương Tây nhất là ở Venice Năm 1272 tới năm 1274 đã có những nỗ lực hàn gắn phương Đông và phương Tây tại Công đồng Lyon II cũng như năm 1439 tại Công đồng Florence Nhưng cả hai công đồng đều bị cộng đồng Chính thống giáo bác bỏ Năm 1964 Giáo hoàng Phaolô VI và Thượng phụ Đại kết Athenagoras I đã có cuộc gặp ở Jerusalem vào năm sau đó vạ tuyệt thông năm 1054 đã được hai giáo hội xóa bỏ Giáo hội ngày nay Mặc dù tính độc lập và quyền tự trị của các giáo phận là đặc điểm của cấu trúc tổ chức và văn hóa bản địa của Chính thống giáo hầu hết các giáo phận này đều hiệp thông với nhau Gần đây các mối quan hệ đã được phục hồi giữa Giáo hội Chính thống ngoài Nga và Thượng phụ Moskva hai cộng đồng này của Chính thống giáo Nga đã tách rời khỏi nhau từ thập niên 1920 do các lý do chính trị trong thời Soviet Những bất đồng ngấm ngầm vẫn tồn tại trong vòng các giáo hội cấp quốc gia một phần là do sự khác biệt trong lập trường đối với Phong trào Đại kết Trong khi Thượng phụ thành Constantinopolis và các Giám mục ở Bắc Mỹ tập hợp xung quanh Hội đồng Giám mục Chính thống giáo Mỹ thì các Giám mục România mở các cuộc đàm phán với Giáo hội Công giáo Rôma Mặt khác nhiều người trong đó có các tu sĩ Núi Athos các Giám mục Nga Serbia cùng các chức sắc Hy Lạp và Bulgaria xem phong trào đại kết là một sự thỏa hiệp về thần học Thay vì vậy theo họ Chính thống giáo nên rao giảng chân lý trong tình yêu thương và lưu giữ truyền thống linh thiêng hầu có thể lôi kéo các tín hữu thuộc các giáo phái khác nhau đến với đức tin Chính thống giáo Hiện nay Chính thống giáo Đông phương có khoảng từ 250 tới 300 triệu tín hữu Tham khảo BULLET The Orthodox Church Ware Timothy Penguin Books 1997 ISBN 0 14 014656 3 BULLET The Orthodox Church 455 Questions and Answers Harakas Stanley H Light and Life Publishing Company 1988 ISBN 0 937032 56 5 Liên kết ngoài BULLET An Online Orthodox Catechism published by the Russian Orthodox Church BULLET Orthodox Dictionary at Kursk Root Hermitage of the Birth of the Most Holy Theotokos BULLET Orthodox books Lives of Holy People at skete com BULLET An Orthodox View of Salvation BULLET IV Pre Conciliar Pan Orthodox Conference BULLET Orthodox Icons and Paintings BULLET Prologue from Ohrid Saints of the Orthodox Church Calendar BULLET A repository with scientific papers on various aspects of the Byzantine Orthodox Church in English and in German BULLET IOCC Gaza s Orthodox Community Struggles to Endure BULLET Relations Between the Roman Catholic Church and Orthodoxy BULLET Pope Benedict XIV Allatae Sunt On the observance of Oriental Rites Encyclical 1755 BULLET Orientale Lumen Apostolic Letter of Pope John Paul II on the Eastern Churches 1995 BULLET Common Declaration of Pope Benedict XVI and the Ecumenical Patriarch Bartholomew I 2006

3470

Giáo hội Công giáo

Giáo hội Công giáo Giáo hội Công giáo còn được gọi là Giáo hội Công giáo Rôma là giáo hội Kitô giáo hiệp thông hoàn toàn với vị giám mục Rôma hiện nay là Giáo hoàng Phanxicô Giáo hội Công giáo là hệ phái tôn giáo lớn nhất thế giới với trên 1 3 tỉ thành viên tính đến năm 2018 Tín hữu tuyên xưng Giáo hội Công giáo Rôma là giáo hội duy nhất do chính Chúa Giêsu Kitô Kitô hay Cơ Đốc trước đây phiên âm là Kirixitô mang nghĩa là đấng được xức dầu thiết lập dựa trên các tông đồ của Chúa Giêsu giáo hoàng là người kế vị tông đồ trưởng Phêrô còn các giám mục là những người kế vị các tông đồ khác Dưới sự lãnh đạo của Giáo hoàng Giáo hội Công giáo xác định nhiệm vụ của họ là truyền bá Phúc Âm của Chúa Giêsu Kitô cử hành các bí tích đặc biệt là Bí tích Thánh Thể và thực hành bác ái Bà Maria cũng chiếm một vị trí quan trọng trong đức tin của người Công giáo Họ tôn kính bà vì tin rằng bà nhận được những đặc ân của Thiên Chúa mà không người phụ nữ nào khác có được vô nhiễm nguyên tội làm Mẹ Thiên Chúa đồng trinh trọn đời và hồn xác được lên thiên đàng Được xem là một trong những tổ chức tôn giáo lâu đời nhất trên thế giới Giáo hội Công giáo đã đóng vai trò nổi bật trong lịch sử nền văn minh Phương Tây Đây cũng là tôn giáo được tổ chức lớn và chặt chẽ nhất Giáo hội Công giáo hoàn vũ được chia theo địa giới thành các giáo phận ở nhiều quốc gia lãnh đạo mỗi giáo phận là một vị giám mục chính tòa Thuật ngữ Thuật ngữ Catholic bắt nguồn từ chữ καθολικός katholikos trong tiếng Hy Lạp có nghĩa là phổ quát chung lần đầu tiên được sử dụng để mô tả về Giáo hội từ những năm đầu Thế kỷ thứ II Chữ Katholikos là dạng tính từ của chữ καθόλου katholou do sự kết hợp giữa hai từ κατὰ ὅλου kata holou có nghĩa là theo như toàn bộ Từ nguyên nói trên được dịch sang tiếng Việt là Công giáo Như vậy tên gọi Giáo hội Công giáo có nghĩa là Giáo hội phổ quát Kể từ sau cuộc Ly giáo Đông Tây năm 1054 một số giáo hội vẫn còn giữ lại sự hiệp thông với Tòa Rôma gồm giáo phận Rôma Giám mục của giáo phận này là Giáo hoàng tức thượng phụ giáo chủ tối cao và vẫn dùng danh xưng là Công giáo Trong khi đó các giáo hội khác ở phía Đông bắt đầu từ chối thẩm quyền tối cao của Giáo hoàng và họ coi giáo hội của mình mới là giáo hội chính thống kế thừa nguyên thủy từ thời Chúa Giêsu vì vậy mới xuất hiện danh xưng Chính thống giáo Đông phương Sau cuộc Cải cách Kháng nghị hồi Thế kỷ XVI các giáo hội hiệp thông với Giám mục Rôma vẫn tiếp tục để sử dụng từ Công giáo để chỉ chính mình nhằm phân biệt với các giáo phái đã tách ra mà thường được biết đến với tên gọi là Tin Lành Có không ít sự bất đồng về cách dùng từ giữa Giáo hội Công giáo Rôma và Giáo hội Công giáo nguyên nhân là do một vài nhánh Kitô giáo khác cũng tuyên bố họ là Công giáo nghĩa là tôn giáo phổ quát Đặc biệt Chính thống giáo Đông phương thích áp dụng thuật ngữ Giáo hội Công giáo Rôma để chỉ rõ trung tâm giáo hội này ở Rôma nhằm phân biệt với các giáo hội Đông phương có trung tâm ở Constantinopolis nay là Istanbul Nhiều người Công giáo thích gọi ngắn gọn là Công giáo thay vì Công giáo Rôma Thuật từ Giáo hội Công giáo là cách gọi phổ biến nhất được dùng trong các văn kiện chính thức của Giáo hội cũng là thuật từ mà Giáo hoàng Phaolô VI dùng khi ký các văn kiện của Công đồng Vatican II Tuy nhiên cả các văn kiện xuất bản bởi Tòa Thánh và một số Hội đồng Giám mục đôi khi cũng dùng cách gọi Giáo hội Công giáo Rôma Tổ chức và quản trị Giáo huấn và Giáo Triều Hệ thống phẩm trật của Giáo hội Công giáo đứng đầu là vị Giám mục Giáo phận Rôma chức danh là giáo hoàng Ông được tín hữu coi là đại diện cao nhất của Thiên Chúa ở trần gian người có quyền uy ảnh hưởng lớn nhất trong Giáo hội Công giáo toàn cầu trong đó bao gồm cả giáo hội theo nghi lễ Latinh và những giáo hội Công giáo theo nghi lễ Đông phương nhưng có hiệp thông trọn vẹn với Rôma Thuật ngữ Đông Phương và Tây Phương mà Giáo hội Công giáo sử dụng không hàm ý chỉ về châu Á hay châu Âu nhưng chỉ về khu vực lãnh thổ của giáo hội trong lịch sử và văn hóa với hai trung tâm là Rôma Tây Phương và Constantinopolis Đông Phương Giáo hoàng hiện nay là Giáo hoàng Phanxicô người được bầu trong một cuộc Mật nghị Hồng y vào ngày 13 tháng 3 năm 2013 Thẩm quyền của Giáo hoàng gọi là Giáo huấn Papacy nghĩa là quyền giảng dạy tín hữu Cơ quan trung ương giáo huấn thường được gọi là Tòa Thánh Sancta Sedes trong tiếng Latinh hoặc Tông Tòa Apostolic See nghĩa là ngai tòa của Thánh Phêrô Tông đồ Trực tiếp cộng tác với Giáo hoàng là Giáo triều Rôma tức cơ quan quản lý và điều hành hoạt động của Giáo hội Công giáo Giáo hoàng cũng là nguyên thủ quốc gia của Thành Vatican một quốc gia có chủ quyền đầy đủ trên một lãnh thổ nằm trong thành phố Rôma thủ đô nước Ý Sau khi một vị Giáo hoàng qua đời hoặc từ chức chỉ có các thành viên dưới 80 tuổi trong Hồng y Đoàn mới có quyền họp tại Nhà nguyện Sistina ở Rôma để bầu ra Giáo hoàng mới Mặc dù cuộc bầu chọn này thực tế chỉ dành riêng cho các hồng y bầu chọn cho nhau nhưng về mặt lý thuyết bất kỳ người nam nào theo đạo Công giáo cũng có thể được chọn làm Giáo hoàng Kể từ 1389 chỉ có hồng y mới được nâng lên vị trí đó Hồng y là một tước hiệu danh dự mà Giáo hoàng ban cho một số giáo sĩ Công giáo phần lớn là các vị lãnh đạo trong Giáo triều Rôma các Giám mục của các thành phố lớn và các nhà thần học lỗi lạc phụ giúp Giáo hoàng quản trị Giáo hội Các phương quản trị đặc biệt Giáo hội Công giáo Hoàn vũ gồm có 24 phương quản trị sui iuris Lớn nhất trong số các phương quản trị này là Giáo hội Latinh gồm hơn 1 tỷ giáo dân phát triển ở Tây Âu trước khi lan rộng khắp thế giới Vì thế mỗi khi nhắc đến Giáo hội Công giáo nhiều người thường đề cập đến giáo hội này Giám mục thành Rôma Giáo hoàng là thượng phụ của phương quản trị Giáo hội Latinh Giáo hội Latinh coi mình là nhánh lâu đời nhất và lớn nhất của Kitô giáo Tây Phương Nhỏ bé hơn so với Giáo hội Latinh là 23 phương tự trị Công giáo Đông phương với 17 3 triệu giáo dân Mỗi phương quản trị hay lễ chế trong số đó đều chấp nhận thẩm quyền của vị Giám mục Rôma về các vấn đề giáo lý Những lãnh thổ này sở dĩ gọi là tự quản đặc biệt là vì cộng đoàn Kitô hữu Công giáo ở đó có khác nhau về lịch sử văn hóa hình thức lễ nghi thờ phượng chứ không khác biệt về giáo lý Nói chung đứng đầu mỗi phương quản trị thế này là một thượng phụ patriarch hay giám mục cao cấp và họ được trao quyền quản trị đối với lãnh thổ của mình ở một mức độ tương đối về các nghi thức phụng vụ lịch phụng vụ và các khía cạnh thờ phượng khác Các phương quản trị giáo hội Công giáo ở Đông Phương là những tín hữu vẫn theo các niềm tin và truyền thống của Kitô giáo Đông Phương nhưng vẫn luôn hiệp thông trọn vẹn với Giáo hội Công giáo hoặc những tín hữu đã ly khai sau cuộc Ly giáo Đông Tây nay trở về hiệp thông với Rôma Thượng phụ của các phương quản trị Công giáo Đông Phương do Thượng hội đồng Giám mục synod of the bishops của giáo hội đó bầu lên các chức vị khác lần lượt là tổng giám mục miền giám mục v v Tuy nhiên Giáo hội Latinh có Giáo triều Rôma được tổ chức cụ thể hơn gồm có Thánh Bộ các Giáo hội Đông Phương để duy trì mối quan hệ với họ Các giáo phận giáo xứ và dòng tu Giáo hội Công giáo tại từng quốc gia khu vực hoặc các thành phố lớn gọi là giáo hội địa phương được tổ chức thành giáo phận diocese hoặc eparchies tùy văn cảnh là Đông phương hay Tây phương mỗi giáo phận do một Giám mục Công giáo lãnh đạo Tính đến năm 2012 toàn Giáo hội Công giáo cả Đông phương và Tây phương gồm 2 966 đơn vị hành chính tương đương giáo phận Các Giám mục trong một quốc gia hoặc khu vực cụ thể thường được tổ chức thành một Hội đồng Giám mục Hội đồng Giám mục là nơi quy tụ các vị lãnh đạo Giáo hội trong một quốc gia hay một lãnh thổ để hợp nhất với nhau thi hành mục vụ theo thể cách và phương thức thích hợp với hoàn cảnh Các giáo phận lại được phân thành rất nhiều cộng đoàn nhỏ được gọi là giáo xứ hay xứ đạo họ đạo mỗi giáo xứ có một hoặc nhiều linh mục phó tế lãnh đạo dưới quyền của Giám mục Giáo xứ là đơn vị có trách nhiệm trực tiếp cử hành Thánh lễ các bí tích và mục vụ cho giáo dân Công giáo Mọi giáo dân đều có thể gia nhập vào đời sống tu trì tại các dòng tu Các giáo dân nam giới còn có quyền học tập để được thụ phong thành linh mục Mọi tu sĩ Công giáo thường phải thực hiện theo ba lời khuyên trong Phúc Âm là khó nghèo khiết tịnh và vâng phục Các dòng tu nổi tiếng là Dòng Biển Đức Dòng Cát Minh Dòng Đa Minh Dòng Phanxicô Dòng Thừa Sai Bác Ái Dòng Tên Hàng Giáo phẩm Giáo hội Công giáo có tổ chức phẩm cấp mỗi cấp có người trị sự được Giáo hội chỉ định với ba chức Thánh sau Giám mục linh mục và phó tế Các chức danh giáo sĩ đó đều phải cam kết sống độc thân BULLET Giám mục là những người kế vị các Thánh Tông đồ các vị này có đầy đủ quyền năng và uy phong như nhau kể cả Giáo hoàng Nhưng vì Giáo hoàng là vị tông đồ trưởng là vị thủ lĩnh các tông đồ nên có quyền quyết định cao hơn mà thôi Giám mục chính tòa là người lãnh đạo một giáo phận với lãnh thổ tương đương với cấp tỉnh thành phố của một quốc gia Các Giám mục được quyền tấn phong một linh mục làm Giám mục khi đã được Giáo hoàng ủy quyền truyền chức linh mục cũng như phó tế và cử hành mọi bí tích Các Giám mục lãnh đạo giáo phận lớn hoặc giữ chức vụ quan trọng thường được phong lên danh hiệu là tổng Giám mục Thông thường các Giám mục phải thực hiện chuyến đi visita ad limina theo định kỳ để trình bản báo cáo về giáo phận của mình lên Giáo hoàng BULLET Linh mục là những người phụ giúp cho Giám mục trong việc phục vụ và quản trị giáo hội địa phương Các linh mục phải được xác định thuộc thẩm quyền của Giám mục nào Linh mục Công giáo luôn luôn là nam giới và chưa hề có ngoại lệ cho phụ nữ Các linh mục được cử hành Thánh lễ cũng như các bí tích khác khi có chuẩn y của Giám mục Nếu là linh mục triều thì thường cai quản một giáo xứ trong giáo phận còn linh mục dòng thì sống trong nhà dòng hoặc làm công việc truyền giáo Khi hội đủ những điều kiện cần và đủ thì một linh mục qua sự đề cử của Giám mục trên quyền có thể được Giáo hoàng chọn làm Giám mục Các linh mục có công lao lớn cho giáo hội thường được phong danh hiệu đức ông BULLET Phó tế là những người dưới cấp linh mục và thông thường thì mọi phó tế sẽ được phong làm linh mục ngoại trừ chức phó tế vĩnh viễn Danh hiệu hồng y do Giáo hoàng phong cho những Giám mục trường hợp đặc biệt là linh mục có vai trò vị trí hoặc đóng góp lớn cho Giáo hội Công giáo Ngoài ra còn có các thừa tác viên phụng vụ Từ Công đồng Vatican II Giáo hội cho phép những người trưởng thành dù đã kết hôn được phong chức thừa tác viên vĩnh viễn Họ có thể đảm nhận vai trò đọc Phúc âm dạy giáo lý phụ tá rửa tội dẫn dắt phụng vụ làm chứng hôn phối hướng dẫn nghi thức tang lễ Thực hành tôn giáo Giáo hội Công giáo có sự phân biệt giữa nghi thức phụng vụ chung của toàn cộng đoàn và việc cầu nguyện hoặc thực hành sống đạo riêng của từng cá nhân Các nghi thức phụng vụ chung đều do Giáo hội quy định gồm có Thánh lễ các Bí tích và Các giờ kinh Phụng vụ Tất cả tín hữu Công giáo được Giáo hội khuyến khích tham dự vào các nghi thức phụng nhưng việc cầu nguyện và sống đạo là vấn đề cá nhân không ai có thể can thiệp vào ai Thánh lễ Trung tâm của việc thờ phượng là cử hành Bí Tích Thánh Thể Theo giáo lý của Giáo hội Công giáo mỗi lần cử hành Thánh lễ thì bánh mì và rượu nho trở thành Mình và Máu của Chúa Kitô qua lời truyền phép của linh mục Đó là sự biến đổi về bản thể thần tính chứ không phải về vật lý lý tính Những lời truyền phép này được trích ra từ Phúc âm Nhất lãm và một lá thư của Tông đồ Phaolô Giáo hội dạy rằng Chúa Kitô đã thiết lập một Giao Ước Mới Tân Ước với nhân loại thông qua việc cử hành Bí tích Thánh Thể trong bữa Tiệc Ly theo như Kinh Thánh đã chép Bởi vì họ tin rằng Chúa Kitô hiện diện trong Thánh Thể nên có những quy tắc nghiêm ngặt về việc lãnh nhận Bí tích Thánh Thể rước lễ Bí tích này chỉ có thể được cử hành bởi một linh mục hay Giám mục Công giáo Những người cho rằng mình đang phạm tội trọng thì bị cấm không được lãnh nhận bí tích cho đến khi họ đã nhận được ơn tha thứ thông qua các Bí tích Hòa Giải Người Công giáo thường phải nhịn ăn uống ngoại trừ nước lã và thuốc trị bệnh ít nhất một giờ trước khi rước lễ Người Công giáo không được phép lãnh nhận bánh và rượu được cử hành trong các nhà thờ Tin Lành vì theo quan điểm của Giáo hội Công giáo các nhánh Tin Lành đã thiếu đi Bí tích Truyền Chức Thánh và do đó họ cũng không có Bí tích Thánh Thể hợp lệ Còn tại các giáo hội Chính Thống giáo Đông phương một tín hữu Công giáo vẫn có thể lãnh nhận Thánh Thể từ một nhà thờ thuộc giáo hội này trong hoàn cảnh đặc biệt có sự phê duyệt của giáo quyền địa phương dù rằng việc đó là không được khuyến khích Tuy nhiên đối với các Thánh lễ cử hành bởi giáo sĩ thuộc Hội Công giáo Yêu nước Trung Quốc tổ chức không được Tòa Thánh công nhận tín hữu vẫn có thể tham dự và rước lễ nếu không có sự lựa chọn nào khác Cả 24 phương tự trị sui iuris của Giáo hội Công giáo đều có hình thức lễ nghi và truyền thống phụng vụ riêng của mình Điều này phản ánh sự đa dạng về lịch sử và văn hóa chứ không phải là sự khác biệt trong đức tin Các hình phụng vụ của lễ nghi Rôma được sử dụng phổ biến hơn cả nhưng ngay cả trong giáo hội tại Latinh cũng chỉ sử dụng một vài lễ nghi khác nhau còn các giáo hội tại Đông Phương thì có nghi thức riêng biệt cho từng giáo hội Dù rằng có thể khác nhau về lễ nghi nhưng các giáo hội tự trị đều cử hành Bí tích Thánh Thể trong Thánh lễ và coi đó là trung tâm của tất cả các nghi thức phụng vụ Công giáo Lễ nghi Tây Phương Lễ nghi Latinh Rôma là nghi thức thờ phượng được sử dụng phổ biến nhất của Giáo hội Công giáo Lễ nghi này được sử dụng trên toàn thế giới thông qua các hoạt động truyền giáo tích cực của các quốc gia Tây Âu Tây Ban Nha Bồ Đào Nha Pháp Ý trong suốt chiều dài lịch sử Kitô giáo Có hai ấn bản lễ nghi Rôma được sử phép sử dụng hiện nay ấn bản sau năm 1969 của Sách Lễ Rôma do Giáo hoàng Phaolô VI chuẩn nhận hiện nay đang được sử dụng trong các ngôn ngữ bản địa trên khắp thế giới và ấn bản năm 1962 Thánh Lễ Tridentina Kể từ năm 2007 nghi thức Thánh lễ bằng tiếng Latinh Tridentina được giáo hội bắt đầu sử dụng lại sau khi bị hủy bỏ từ Công đồng Vatican II năm 1963 Tại Hoa Kỳ các giáo xứ lại sử dụng một lễ nghi riêng là biến thể giữa lễ nghi Rôma nhưng vẫn giữ được một số từ ngữ trong phụng vụ Anh giáo Dự kiến cũng sẽ có một lễ nghi riêng dành cho các cựu tín hữu Anh giáo nay gia nhập vào Giáo hội Công giáo Ngoài ra còn có các lễ nghi Tây Phương khác không phải Rôma bao gồm Lễ nghi Ambrosian và Mozarabic Lễ nghi Đông Phương Lễ nghi của cá giáo hội Công giáo ở Đông Phương thường tương tự với lễ nghi của Chính thống giáo và các giáo hội khác ở Đông Âu Đông Bắc Phi và Trung Đông không còn hiệp thông với Giám mục Rôma nữa Giáo hội Công giáo Đông Phương là một trong hai nhóm tín hữu đã khôi phục hoàn toàn sự hiệp thông với Giám mục Rôma nhưng vẫn giữ gìn bản sắc Kitô hữu Đông Phương độc đáo của họ Các nghi lễ được sử dụng bởi giáo hội Công giáo Đông Phương bao gồm lễ nghi Byzantine sử dụng ở Antiochian Hy Lạp và Slave lễ nghi Alexandria lễ nghi Syria lễ nghi Armenia lễ nghi Maronite và lễ nghi Chaldean Trong những năm gần đây giáo hội Công giáo Đông Phương đã quay trở lại với tập quán truyền thống phù hợp với Sắc lệnh về các Giáo hội Đông phương Orientalium Ecclesiarum của Công đồng Vatican II Mỗi giáo hội có lịch phụng vụ riêng của mình Các Bí tích Giáo hội Công giáo dạy rằng các bí tích là những dấu hiệu thiêng liêng do Đấng Kitô lập ra và giao phó cho Giáo hội để ban lại cho chúng ta Chúng mang lại hiệu quả Thánh thiện cho những ai thực tâm đón nhận chúng Toàn bộ đời sống phụng vụ của Giáo hội xoay quanh việc cử hành Thánh lễ và các bí tích Có bảy Bí tích được Giáo hội công nhận là Thanh Tẩy rửa tội Thêm Sức Thánh Thể Bí tích Hòa Giải giải tội Truyền Chức Thánh Xức Dầu Thánh và Hôn Phối Những người bị vạ tuyệt thông thì mất quyền lãnh nhận các bí tích Các Giờ Kinh Phụng vụ Các Giờ Kinh Phụng vụ hay còn gọi là kinh Thần Vụ là những giờ kinh của toàn thể Hội Thánh Công giáo dâng lên Thiên Chúa được cử hành cách long trọng trong các cộng đoàn dòng tu chủng viện các hội đoàn giáo dân hay cũng có thể cử hành riêng mỗi cá nhân nếu không có điều kiện đọc cùng cộng đoàn Kinh Phụng vụ được chia làm nhiều giờ theo thời gian trong ngày kinh Sách kinh Sáng Kinh Trưa giờ Ba giờ Sáu giờ Chín kinh Chiều kinh Tối Trong giờ kinh họ thường đọc hoặc hát các bài thánh thi thánh vịnh và các lời cầu nguyện theo mẫu đã được Hội Thánh quy định và biên soạn Việc thực hành này là bắt buộc với những người đã được lãnh nhận chức thánh như phó tế linh mục giám mục Ngoài ra còn phải kể đến các hoạt động sùng bái của các tín hữu ngoan đạo đơn giản nhất là việc cầu nguyện vào buổi sáng và buổi tối hình thức khác là một mình hay tụ họp lại để đọc Thánh Kinh và suy niệm Ngoài nghi thức phụng vụ ra Giáo hội Công giáo còn có một sự đa dạng về thực hành sống đạo mà cầu nguyện là hình thức rất được khuyến khích vì nó được coi là sự vận động để phát triển đời sống thiêng liêng của tín hữu thắt chặt mối quan hệ giữa con người với Thiên Chúa Các việc làm đạo đức rất được Giáo hội khuyến khích Chúng có thể là việc tôn kính Thánh tượng viếng nhà thờ đi hành hương rước kiệu Đàng Thánh Giá Chầu Thánh Thể và đọc Kinh Mân Côi Giáo lý Đức tin Đức tin Công giáo được tóm lược trong Tín điều Nicea và thể hiện chi tiết trong Sách Giáo lý Công giáo Căn cứ vào những lời hứa của Chúa Kitô trong Sách Phúc Âm Giáo hội Công giáo tin rằng họ liên tục được hướng dẫn bởi Chúa Thánh Thần để bảo vệ họ không rơi vào những lạc giáo Chúa Thánh Thần soi dẫn để tín hữu nhận biết Thiên Chúa qua Thánh Kinh Thánh Truyền và Huấn Quyền của Giáo hội Bà Maria cũng chiếm vị trí quan trọng trong đức tin của người Công giáo Họ tin rằng vì bà là mẹ Chúa Giêsu nên bà có sức ảnh hưởng lớn đến việc Thiên Chúa ban ơn cho tín hữu Thiên Chúa Ba Ngôi Giáo hội Công giáo dạy rằng Thiên Chúa là đấng duy nhất vĩnh hằng thượng quyền thông suốt tất cả công chính vẹn toàn và hiện diện mọi nơi Tín hữu Công giáo tin thuyết Ba Ngôi Thiên Chúa là tự nhiên mà có bản thể và hiện thân là một Chúa nhưng lại tồn tại trong ba ngôi vị tam vị nhất thể từng ngôi vị đồng nhất với bản thể không ngôi vị nào hơn ngôi vị nào và chỉ phân biệt về quan hệ giữa ba ngôi vị giữa Chúa Cha và Chúa Con giữa hai ngôi vị này với Chúa Thánh Thần thành một Thiên Chúa Ba Ngôi Chúa Cha thường được liên tưởng là đấng sáng tạo ra mọi vật mọi loài trong vũ trụ Thiên Chúa cũng yêu thương và chăm sóc cho thụ tạo của mình ngài trực tiếp tham gia vào thế giới và cuộc sống của con người mong muốn con người kính thờ Chúa và yêu thương đồng loại Công giáo còn tin rằng con người là loài thụ tạo có thân xác hữu hình và linh hồn vô hình gắn bó mật thiết với nhau Bên cạnh đó còn có thụ tạo vô hình khác là thiên thần làm nhiệm vụ tôn thờ và phục vụ Thiên Chúa Một số thiên thần đã chọn chống lại Thiên Chúa trở thành ma quỷ và tìm cách gây hại cho nhân loại Trong số đó lãnh đạo thiên thần nổi loạn gọi là Satan hoặc Lucifer Giáo hội Công giáo tin rằng Thiên Chúa chỉ mặc khải trọn vẹn qua người con duy nhất là Giêsu Kitô Ngôi Hai Thiên Chúa nhập thể làm người Giáng sinh xuống trần gian bởi Trinh nữ Maria nên Giêsu vừa mang bản tính Thiên Chúa vừa mang bản tính loài người Qua cuộc đời và triết lý của mình Giêsu đã dạy mọi người cung cách sống nói về tình yêu của Thiên Chúa và ban tặng hồng ân vinh quang cho những ai tin mình Cuộc tử nạn và phục sinh của Chúa Giêsu là cái giá tột đỉnh mà Chúa phải gánh chịu để đền bù cho tội lỗi của loài người để họ được thứ tha và hòa giải với Thiên Chúa Chúa Thánh Thần được tin canh tân Thánh hóa Giáo hội kể từ sau khi Chúa Giêsu về trời Theo Công giáo mầu nhiệm là những điều huyền bí về Thiên Chúa mà tài trí con người không thể hiểu và giải thích đầy đủ được nhưng tin đó là chân lý Tóm lại tín hữu Công giáo có thể tuyên xưng đức tin cơ bản qua câu nói Có ba mầu nhiệm chính trong Đạo Thứ nhất là Mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi thứ hai là Mầu nhiệm Ngôi Hai xuống thế làm người thứ ba là Mầu nhiệm Ngôi Hai cứu chuộc Tội nguyên tổ Trong đức tin của người Công giáo loài người trước đây được Thiên Chúa sáng tạo ra để hiệp thông với ngài nhưng vì không vâng lời Thiên Chúa khi ăn trái của cây biết điều thiện điều ác trái cấm Adam và Eva tổ tiên loài người theo Công giáo đã làm mối quan hệ đó bị đổ vỡ khiến tội lỗi và sự chết lan tràn khắp thế giới Vấp ngã này của con người được gọi là tội nguyên tổ hay tội tổ tông Từ đây con người đánh mất đi tình trạng nguyên thủy của mình là được hiệp thông với Thiên Chúa bị đưa vào tình trạng của sự chết nhưng qua ý tưởng con người có một linh hồn bất tử Khi Giêsu đến với thế giới giữa Thiên Chúa và loài người đã có sự hòa giải qua hiến tế bằng cái chết và sự sống lại của Giêsu một lần nữa con người lấy lại được sự hiệp thông và dự phần vào vinh quang Thiên Chúa Cứu rỗi Giáo hội dạy rằng Thiên Chúa dành cho tất cả mọi người sự cứu rỗi để hướng tới một cuộc sống vĩnh hằng và ngài coi đó như là một hồng ân một vinh quang qua sự hiến tế của Đấng Kitô Với những nỗ lực để tỏ tường về Thiên Chúa chẳng có câu trả lời chính xác nào hay tài trí nào của con người làm được Giữa Thiên Chúa và chúng ta có một sự khác biệt vô tận khiến chúng ta phải thừa nhận về ngài Thiên Chúa chúng ta Thiên Chúa là đấng bào chữa là đấng giải thoát chúng ta khỏi tội lỗi Hoặc là chúng ta đón nhận hồng ân này Thiên Chúa ban cho ta thông qua đức tin vào Giêsu Kitô và phép rửa tội hoặc là khước từ nó Đức tin không hành động là đức tin chết Giáo hội còn dạy rằng con người cần phải được thanh tẩy ngay từ lúc này ngay trong thực tại này tức cuộc sống trần thế vì khi chết rồi thì không thể làm gì hơn được nữa Thanh tẩy là khi nhận Phép rửa và nó bị mất đi khi linh hồn phạm tội chết tội trọng Tội trọng là sự cố ý vượt quá giới luật của Thiên Chúa cách nghiêm trọng Nhưng con người có thể lại được sự Thánh tẩy khi người ấy thành thật thú nhận trong Bí tích Hòa giải Nếu ai đó biết sám hối tội lỗi của họ trước khi chết mà không thể thông qua Bí tích Hòa Giải được vì lý do khách quan nào đó thì với lời khẩn cầu tội của họ cũng tự nhiên được tha thứ Qua hiến tế của Giêsu bằng cái chết trên thập giá sự cứu rỗi thậm chí còn được ban ra bên ngoài ranh giới của Giáo hội nghĩa là phổ biến cho mọi người Do đó các Kitô hữu lẫn dân ngoại nếu ai nhiệt thành đáp lại chân lý này thì Thiên Chúa sẽ bày tỏ lòng xót thương của ngài đối với họ Điều này đôi khi là một trách nhiệm để trở thành thành viên của Giáo hội Phép Thanh Tẩy rửa tội là một nghi thức quan trọng của người Kitô hữu qua lăng kính của Giáo hội Công giáo nó được nâng lên hàng bí tích Phép rửa không chỉ làm thanh tẩy tội lỗi của một người nào đó nó cũng làm cho họ trở thành con cái Thiên Chúa và được dự phần với ngài trả lại cho con người trạng thái nguyên bản mà đã được hình thành giống như hình ảnh của Thiên Chúa Phép rửa còn là cầu nối giữa người nào đó với đời sống cộng đoàn Giáo hội Bởi vậy khi chịu phép rửa trong Giáo hội là thân thể Đức Kitô người ta cũng sẻ chia cuộc khổ nạn và phục sinh với ngài Sự cứu rỗi là phổ biến cho tất cả mà không loại trừ ai Công giáo tin rằng Thiên Chúa không nỡ từ chối một khẩn cầu cứu rỗi của ai đó bên ngoài Giáo hội Điều này là một trong những quan điểm bất đồng lớn giữa Công giáo và Kháng cách Thánh Kinh và Thánh Truyền Những lời giảng dạy của Giáo hội Công giáo là những điều được trích dẫn ra từ hai nguồn Thánh Kinh và Thánh Truyền Họ cho rằng cả hai đều xuất phát từ Thiên Chúa và được giải thích bởi Huấn Quyền Magisterium của Giáo hội Danh sách và nội dung chính thức về các sách Thánh kinh được Giáo hội Công giáo chấp nhận là những bản Thánh Kinh viết bằng tiếng Latin hồi thế kỷ thứ IV cụ thể là 46 quyển của Cựu Ước và 27 quyển của Tân Ước Năm 1943 trong bức thông điệp Divino Afflante Spiritu của ông Giáo hoàng Piô XII đã khuyến khích những học giả Thánh Kinh hãy cần mẫn nghiên cứu về ngôn ngữ nguyên bản của các sách Thánh Kinh tiếng Do Thái Hy Lạp Aram trong Cựu Ước và tiếng Hy Lạp trong Tân Ước và những ngôn ngữ chung nguồn gốc khác để hiểu biết sâu rộng và đầy đủ hơn về những văn bản này và cho rằng văn bản nguyên bản được viết bằng ơn linh hứng của tác giả thì có thẩm quyền và giá trị hơn bất kỳ bản nào thậm chí cả những bản đã được dịch rất hoàn hảo dù đó là cổ xưa hay hiện đại Thánh Truyền gọi tắt của Truyền thống các Thánh Tông Đồ mà Giáo hội Công giáo định nghĩa rằng mang lời của Thiên Chúa đã được Chúa Kitô và Chúa Thánh Thần ủy thác cho các Tông Đồ và truyền đạt lời Chúa cách nguyên vẹn cho những người kế vị các Tông Đồ để các vị này gìn giữ trình bày và truyền bá lời đó cách trung thành khi giảng dạy Nguồn gốc Thánh Truyền thì rất đa dạng và những giảng dạy của Giáo hội ngày nay thường là được truyền khẩu từ các tông đồ Nhiều ghi chép của các cha đạo sơ khai đã phản ánh được Thánh Truyền Huấn Quyền là thẩm quyền giáo huấn giải thích Kinh Thánh và đức tin của các vị lãnh đạo giáo hội như Giáo hoàng Giám mục linh mục nhằm giúp cho tín hữu hiểu rõ vấn đề Giáo hội Tông Truyền Giáo hội là thân thể Chúa Kitô mà ngài là đầu và Công giáo dạy rằng đó là một thân thể được hiệp nhất bởi những người tin Chúa cả trên thiên đàng và trên địa cầu này Theo Giáo Lý Giáo hội Công giáo xưng mình là Giáo hội duy nhất của Chúa Kitô Giáo hội này dạy rằng người sáng lập ra họ là chính Chúa Giêsu Kitô đã bổ nhiệm mười hai tông đồ tiếp tục công việc của Chúa Giêsu sau khi ông về trời Các tông đồ đó là những vị Giám mục đầu tiên của Giáo hội Giáo hội Công giáo diễn giải tổ chức Giáo hội của họ là sự hiện diện liên tục của Chúa Giêsu trên Trái Đất và tất cả các Giám mục được tấn phong hợp lệ là người kế thừa các tông đồ khi xưa Tông Truyền Trong đó các Giám mục thành Rôma được coi là người kế vị tông đồ trưởng Simon Phêrô có quyền tối thượng ở trần gian nên được gọi là Giáo hoàng Niềm tin về cái chết Giáo hội Công giáo dạy rằng con người gồm có thể xác và linh hồn Cái chết chỉ là sự chấm dứt của thân xác nhưng linh hồn là bất diệt Ngay sau khi chết linh hồn của mỗi người sẽ nhận được một cuộc phán xét riêng của Thiên Chúa nhưng vẫn còn một cuộc phán xét chung thẩm cho cả nhân loại trong ngày tận thế khi mà Chúa Kitô quay lại trần gian làm thẩm phán Theo đó cuộc chung thẩm này sẽ chấm dứt tình trạng hiện tại của nhân loại và bắt đầu một Thiên Quốc Nước Trời mới và tốt đẹp hơn do Thiên Chúa cai trị Theo Giáo lý Công giáo vào ngày tận thế linh hồn sẽ nhập lại thể xác được tái sinh và sau đó mỗi người sẽ phải chịu bản án thưởng hay phạt tùy theo những việc họ đã làm khi còn sống ở trần gian Họ sẽ đi vào một trong ba tình trạng sau BULLET Thiên đàng là tình trạng hạnh phúc tối thượng và vĩnh viễn Ai chết trong ân sủng của Thiên Chúa và ai không cần bất cứ sự thanh luyện cuối cùng nào sẽ được qui tụ quanh Chúa Giêsu và Đức Maria các thiên thần và các Thánh được chiêm ngắm Thiên Chúa mặt giáp mặt 1 Cr 13 12 sống trong sự hiệp thông tình yêu với Chúa Ba Ngôi và chuyển cầu cho chúng ta Toát Yếu Giáo Lý của Giáo hội Công giáo số 209 BULLET Luyện ngục là tình trạng của những người chết trong tình thân với Thiên Chúa nhưng dù đã được đảm bảo ơn cứu độ vĩnh cửu họ còn cần thanh luyện trước khi được hưởng hạnh phúc thiên đàng Toát Yếu Giáo Lý của Giáo hội Công giáo số 210 Những linh hồn ở luyện ngục có thể nhận được sự cầu thay nguyện giúp của các Thánh trên thiên đàng và những người đang sống ở trần gian BULLET Hỏa ngục là tình trạng xa cách đời đời khỏi Thiên Chúa Toát Yếu Giáo Lý của Giáo hội Công giáo số 212 phải chịu sự đau khổ vô cùng dành cho những người phạm tội trọng và không chịu hối cải Tình trạng ày kéo dài vô hạn Trước đây quan niệm hỏa ngục là nơi chịu sự tra tấn thiêu đốt bằng lửa cực nóng của ma quỷ nhưng quan niệm hiện đại cho rằng nơi nào mà không có sự hiện diện và tình yêu của Thiên Chúa thì cũng chịu đau khổ như hỏa ngục vậy Maria và các Thánh Bà Maria mẹ của Giêsu Nazareth chiếm một vị trí quan trọng trong Giáo hội Công giáo Các giáo phái Kháng Cách thường chỉ trích Công giáo về điều này vì họ cho rằng chỉ nên tôn thờ Thiên Chúa mà thôi việc tín hữu Công giáo tôn thờ bà Maria là tôn thờ ngẫu tượng trái với luật Chúa Tuy nhiên Giáo hội Công giáo lập luận rằng họ chỉ dành cho bà Maria sự tôn kính đặc biệt chứ đó không phải là sự tôn thờ Giáo hội Công giáo thường xưng bà Maria với danh hiệu là Đức Mẹ Nữ Vương Thánh Mẫu Họ tin rằng bà Maria đồng trinh vĩnh viễn và là Mẹ của Thiên Chúa Ngoài ra họ còn tin bà Vô Nhiễm Nguyên Tội và hồn và xác của bà đã được vào thiên đàng Bốn luận điểm này đã được chế định thành tín điều điều phải tin hai điều sau do Giáo hoàng Piô IX và Giáo hoàng Piô XII công bố lần lượt trong các năm 1854 và 1950 Việc tôn kính bà Maria của Giáo hội Công giáo không chỉ trong các lời kinh lời ca tụng về cuộc đời bà trong cuộc sống hàng ngày mà còn trong rất nhiều tác phẩm văn hóa nghệ thuật âm nhạc điêu khắc và kiến trúc Giáo hội Công giáo xác nhận chính thức một số cuộc hiện ra của bà Maria như tại Lộ Đức Fatima Guadalupe Những nơi này cũng là địa điểm hành hương lớn thu hút nhiều tín đồ Công giáo Kinh Mân Côi chiếm một vị trí quan trọng trong đời sống cầu nguyện của người Công giáo Cùng với Trinh nữ Maria các vị Thánh là những người nam hay nữ đã tuyên xưng niềm tin nơi Thiên Chúa sống cuộc đời nêu gương sáng và chết trong ân nghĩa với Chúa được tin là đang vinh hiển trên thiên đàng Việc thờ phượng chỉ dành riêng cho Thiên Chúa với các Thánh tín hữu chỉ tôn kính Các tín hữu cầu nguyện với bà Maria và các Thánh vì tin rằng nhờ lời chuyển cầu và trợ giúp của các vị Thiên Chúa sẽ nhậm lời họ cầu xin Đời sống thường ngày Người Công giáo phải nỗ lực để trở thành môn đồ thực sự của Giêsu Họ mong đợi tìm kiếm được sự tha thứ cho những tội lỗi của mình qua tấm gương và lời giảng dạy của Giêsu Họ tin rằng thông qua Giêsu Thiên Chúa đã ban bảy phép bí tích cho mình như nhưng công cụ để trợ giúp họ thực hiện được điều này Người Công giáo tin rằng Thiên Chúa luôn luôn tác động giữa loài người trên thế giới này Người Công giáo được Thánh hóa là nhờ các phép bí tích của Giáo hội và qua cả những lời cầu nguyện những công việc phúc đức hành hương và ăn chay hãm mình Cầu nguyện cho người khác thậm chí cho kẻ thù và những người ngược đãi mình là một nhiệm vụ của Kitô hữu Người Công giáo cho rằng có bốn mục đích cầu nguyện tôn thờ tạ ơn ăn năn và khẩn cầu Người Công giáo cũng có thể cầu nguyện với Thiên Chúa xin tha tội cho những ai đã chết cầu cho các linh hồn và đặc biệt là họ cũng có thể cầu nguyện với Trinh nữ Maria mẹ Thiên Chúa và các Thánh nữa Nguồn gốc và lịch sử Giáo hội Công giáo gắn liền với Chúa Giêsu và Mười hai Thánh Tông đồ và coi các Giám mục của Giáo hội là những người kế vị các tông đồ Giáo hoàng là người kế vị Thánh Phêrô lãnh đạo Giáo hội Giáo hội Công giáo là thuật ngữ đầu tiên được sử dụng bởi Thánh Inhaxiô Antiôkhia Ignatius Antioch vào năm 107 đại ý rằng nơi nào có Đấng Kitô ngự trị nơi đó là Giáo hội Công giáo như là sự tuyệt đối hóa vai trò của Giáo hội và Giáo hoàng Đồng thời những văn sĩ Công giáo cũng liệt kê một số trích ngôn từ những thầy giảng sơ khai để củng cố luận cứ này theo ngụ ý của Tòa Thánh trong khi các văn sĩ Chính Thống giáo lại không chấp nhận điều này vì cho rằng vị Giáo hoàng đầu tiên Thánh Phêrô chỉ là một chức vị đứng đầu mang tính danh dự Ngoài ra hầu hết các Kitô hữu Tây phương sử dụng một bản sửa đổi của Tín điều Nicea theo đó họ tin rằng Chúa Thánh Thần xuất phát từ cả Chúa Cha lẫn Chúa Con Nhưng các Kitô hữu Đông phương dùng nguyên bản Tín điều Nicea theo đó Chúa Thánh Thần được tin là chỉ xuất phát từ Chúa Cha Đây là những nguyên nhân chính dẫn đến sự chia rẽ giữa họ Qua nhiều thế kỷ sự khác biệt về giáo lý thần học văn hóa và chính trị ngày càng lớn cho đến khi hai hệ thống giáo hội này chính thức tách rời Đại Ly Giáo vào năm 1054 Năm 1204 những đạo quân Thập tự chinh Công giáo bị đẩy khỏi Constantinople Trung tâm học thuyết của Giáo hội Công giáo là sự kế vị liên tục các tông đồ mà giờ đây gọi là các Giám mục Giáo hội Công giáo tuyên bố tiếp tục chung thủy với sự dẫn dắt của các Giám mục và bác bỏ hoàn toàn những lạc giáo Giáo hội Sơ khai Theo sử sách các tông đồ đã đi truyền giảng ở Bắc Phi Tiểu Á Ả Rập Hy Lạp và Rome để thành lập những cộng đoàn Kitô hữu đầu tiên Năm 100 đã có hơn 40 cộng đoàn Ngay từ thời sơ khai này các Kitô hữu bị bắt bớ đàn áp và hành hạ thậm chí bị giết chết như trường hợp của Stêphanô Stephenus Sách Công vụ Tông đồ 7 59 và Giacôbê Iacobus 12 2 qua bàn tay quyền lực của Đế quốc La Mã Năm 64 dưới sự đàn áp của Hoàng đế Nero tông đồ Phêrô và Phaolô tử đạo tại Rôma Năm 96 Giáo hoàng Clêmentê I viết lá thư đầu tiên gửi giáo đoàn ở Côrintô Corinthios một năm sau cái chết của Thánh Gioan tại Êphêsô Ephesios vị tông đồ cuối cùng châm ngòi cho sự đàn áp Giáo hội qua tận chín đời hoàng đế La Mã gồm cả Domitian Decius và Diocletian Từ năm 150 những thầy giảng bắt đầu rao giảng thần học Kitô giáo để củng cố lòng tin trong tín hữu Những người này đóng vai trò như những vị linh mục ngày nay Đáng chú ý là Inhaxiô thành Antiokhia Polycarp Justin Irenaeus Tertullian Clement thành Alexandria và Origen Đạo Công giáo chính xác hơn trong ngữ cảnh thời đại ấy gọi là Kitô giáo được hợp pháp hóa vào Thế kỷ thứ IV khi Constantinus I ban hành Sắc lệnh Milano năm 313 bãi bỏ các hình phạt bách hại dã man Kitô hữu Constantinus I là nhân vật có ảnh hưởng trong Công đồng Nicaea I vào năm 325 nhờ ông mà giáo hội hướng được mũi tên vào phái tà giáo Aria và Nicea khiến cho đến tận ngày nay ông vẫn có vai trò quan trọng được Giáo hội Công giáo Chính Thống giáo Cộng đồng Anh giáo và các giáo hội Kháng Cách nhìn nhận Vào năm 326 Giáo hoàng Sylvester I cung hiến Đại giáo đường Thánh Phêrô do Constantinus I xây dựng Ngày 27 tháng 2 năm 380 Hoàng đế Theodosius I công nhận Công giáo là quốc giáo của Đế quốc La Mã Thời kỳ lịch này đánh dấu sự khởi đầu cho việc thiết lập nền tảng thần học và giáo luật của Giáo hội Năm 386 Công đồng Rôma thiết lập Quy điển Thánh Kinh ra danh sách những quyển sách được Giáo hội chấp nhận từ Cựu Ước và Tân Ước Năm 431 Công đồng Êphêsô công khai tín điều khẳng định Đức Giêsu mang hai bản thể Con Thiên Chúa và con người minh bạch hóa tín điều về Ba Ngôi Thời Trung Cổ Sự suy yếu của La Mã đã tạo tiền đề thuận lợi cho Công giáo phát triển Trong thời đại loạn lạc này những hành động nhân đạo cứu giúp kẻ khó khăn của các giáo sĩ tu sĩ Công giáo nhanh chóng được nhân dân ủng hộ và đi theo Đặc biệt năm 452 Giáo hoàng Lêô Cả gặp gỡ Attila để khuyên can ý định tôn tính thành Rôma Năm 476 Romulus Augustus hoàng đế La Mã cuối cùng bị truất phế kéo theo sau là sự sụp đổ của Đế quốc La Mã ở phương tây Giáo hội bước vào thời kỳ truyền giáo lâu dài cho dân ngoại Người Công giáo phát triển rồi hòa trộn vào trong cộng đồng người Đức nhằm cạnh tranh với giáo phái Aria người Celt người Slav người Viking Scandinavia Hungary Baltic và Phần Lan Sự xuất hiện của Hồi giáo năm 630 đã lấy đi những phần đất ở Bắc Phi vốn thuộc Tây Ban Nha ra khỏi sự kiểm soát của Công giáo Năm 480 Thánh Biển Đức Benedict thiết lập hệ thống luật lệ cho việc ra đời các dòng tu Sau đó các dòng tu Công giáo phát triển mạnh mẽ ở châu Âu vào Thế kỷ thứ IX nhất là ở Ireland Scotland thời Phục Hưng Thời Trung Cổ đã mang đến những biến đổi cơ bản bên trong Giáo hội Giáo hoàng Grêgôriô I đã cải cách đáng kể cơ cấu quản trị của Giáo hội Đầu Thế kỷ thứ VIII phong trào bài trừ Thánh tượng là vấn đề gây ra sự chia rẽ giữa Giáo hội với chính quyền khi nó được hoàng đế Byzantine hậu thuẫn Giáo hoàng thách thức sức mạnh của chính quyền đế quốc này khi tiếp tục công khai bảo vệ các Thánh tượng Thượng Trung Cổ Đầu thế kỷ thứ X các dòng tu phương tây lan rộng khắp nơi dẫn đầu là Dòng Biển Đức Đầu thế kỷ XI các trường dòng phát triển thành các viện đại học như Đại học Paris Đại học Bologna Đại học Oxford trước đây chỉ dạy thần học sau này dạy cả y học luật pháp triết học để rồi trở thành nền tảng cho giáo dục hiện đại của phương tây Sự xuất hiện của Dòng Phanxicô và Dòng Đa Minh do Thánh Phanxicô và Thánh Đa Minh thành lập đã có những đóng góp hết sức quan trọng cho sự phát triển của các đại học lớn ở châu Âu Thời kỳ này các công trình kiến trúc của Giáo hội đạt đến những tầm cao mới cực điểm là phong cách kiến trúc Roman Gothic trong các đại giáo đường ở châu Âu Tại Công đồng Clermont Giáo hoàng Urbanô II đưa ra những bước chuẩn bị cho cuộc Thập Tự Chinh đầu tiên nhằm giành lại các vùng đất mà Hồi giáo đã chiếm đóng Từ năm 1095 thời Giáo hoàng Urbanô II những cuộc Thập Tự Chinh bùng phát Đó là hàng loạt chiến dịch quân sự tại khu vực Đất Thánh Jerusalem và những nơi khác như một nỗ lực chống lại sự bành trướng của quân Thổ Nhĩ Kỳ đại diện cho Hồi giáo Bên cạnh lý do đó là một ẩn ý của tham vọng bành trướng ngược lại bằng cách xâm lăng đất đai của người Hồi giáo Trong giai đoạn này Kitô giáo đã bị các thế lực phong kiến và thậm chí là các Giáo hoàng đương thời lợi dụng và diễn dịch theo nghĩa phục vụ cho cuộc chiến của họ Điều đó đã trở thành một trong các nguyên nhân biến Thập Tự Chinh trở thành một trong những vết nhơ khủng khiếp nhất của lịch sử Kitô giáo Trong suốt những cuộc viễn chinh những đoàn quân Thập Tự đã thẳng tay tàn sát cướp bóc thậm chí cá biệt có nơi còn ăn thịt người Hồi giáo hoặc cổ động cả trẻ em vào cuộc chiến dẫn đến việc hàng ngàn trẻ em bị bắt bán làm nô lệ Cuối cùng những cuộc Thập Tự Chinh cũng không bóp ngạt được sự xâm lăng của Hồi giáo mà thậm chí lại góp phần làm sụp đổ và chiếm đóng Constantine trong cuộc Thập Tư Chinh thứ tư Bắt đầu khoảng năm 1184 là những cuộc giao chiến với tà giáo Cathar nhằm giữ an toàn cho sự đồng nhất trong học thuyết Công giáo bài trừ dị giáo Đại Ly Giáo Qua một thời kỳ từ thế kỷ thứ VII đến thế kỷ XIV Giáo hội Công giáo nguyên thủy dần dần bị phân tách thành hai cực Tây phương Latinh thường được gọi là Giáo hội Công giáo và Đông phương Hy Lạp sau này trở thành Chính Thống giáo Hai giáo hội này bất đồng quan điểm về cách tổ chức nghi thức và những học thuyết mà đặc biệt là địa vị của Giáo hoàng Công đồng Lyon II 1274 và Công đồng Firenze 1439 thử tìm cách hiệp thông lại hai giáo hội nhưng tất cả đều bị Chính Thống giáo khước từ Vài giáo hội Đông phương sau này hiệp thông trở lại với Giáo hội Công giáo Rôma tuyên bố không bao giờ thoát ly khỏi Giáo hoàng Tuy nhiên hai nhánh giáo hội chủ chốt vẫn phân ly cho đến ngày nay mặc dù đã hóa giải việc rút phép thông công lẫn nhau giữa Rôma và Constantine vào năm 1965 Cải cách Kháng nghị Năm 1492 Christopher Columbus khám phá ra châu Mỹ dẫn đến làn sóng truyền giáo tích cực của Công giáo Rôma tại khắp lục địa này Giáo hoàng Alexander VI trao sứ mệnh truyền giáo tại vùng đất mới khám phá cho Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha Thời kỳ Phục Hưng thế kỷ XV có một sự kiện đáng quan tâm trong cổ điển học đó là sự xét lại về học thuyết và đức tin của Công giáo Ngày 31 tháng 10 năm 1517 Martin Luther đưa ra những bài luận văn mang nội dung bài trừ những học thuyết của Công giáo đương thời Những bài tương tự được phát ra với những chi tiết căn bản thậm chí vượt bậc hơn cả những gì Công giáo thuyết giảng Họ chĩa mũi nhọn vào Công đồng Trent bản chất của Kháng Cách như tên gọi của nó là kháng cự đòi hỏi khôi phục những học thuyết và cách thực hành Công giáo truyền thống Công đồng Trent sàng lọc và định nghĩa lại các học thuyết ban bố các giáo điều Năm 1534 Nghị viện Anh thông qua quyền tối cao của Vua nước Anh đối với Giáo hội tại Anh được hiểu là lời tuyên bố ly khai khỏi Giáo hội Rôma Từ năm 1536 nhiều nhà dòng Công giáo tại xứ Anh xứ Wales và Ireland bị giải thể Giáo hoàng Phaolô III rút phép thông công vua Henry VIII vào năm 1538 như vậy Anh giáo chính thức phân ly khỏi Công giáo Sự lan rộng khắp thế giới của Công giáo song hành cùng chủ nghĩa thực dân châu Âu vươn đến châu Mỹ châu Á châu Phi và châu Đại Dương Hậu kỳ Trung Cổ và Phục Hưng Trong năm 1521 nhà thám hiểm Bồ Đào Nha Ferdinand Magellan thực hiện chuyến đi truyền giáo đầu tiên đến Philippines Những năm sau các giáo sĩ Dòng Anh Em Hèn Mọn đặt chân đến México xây dựng trường học mô hình trang trại và các bệnh viện Hơn 150 năm tiếp theo sứ vụ được mở rộng sang tây nam Bắc Mỹ Người Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha theo nhà đồng sáng lập Dòng Tên là Phanxicô Xaviê đến Ấn Độ và Nhật Bản Cuối thế kỷ XVI hàng chục ngàn người Nhật theo đạo Công giáo Giáo hội tại Nhật Bản phát triển nhưng bị gián đoạn và đàn áp vào năm 1597 dưới thời Shogun Tướng quân Tokugawa Iemitsu Iemitsu là vị tướng quân có nỗ lực cô lập Nhật Bản khỏi ảnh hưởng từ ngoại bang Baroque Chấn hưng và Khai sáng Công đồng Trent và cuộc Chấn hưng Công giáo thời kỳ này đã tạo ra một sự hồi sinh trong đời sống Giáo hội và cổ võ lòng sùng kính Maria trong Giáo hội Công giáo Rôma Trong thời Cải cách Kháng nghị Giáo hội đã chống lại quan điểm của Tin Lành về Maria Đồng thời Công giáo đã tham gia vào những cuộc chiến tranh Ottoman đang diễn ra ở châu Âu để chống lại Thổ Nhĩ Kỳ Họ đã chiến thắng và tin rằng có sự bảo trợ của Maria Đặc biệt chiến thắng tại Trận Lepanto 1571 được coi là sự công nhận hồi sinh mạnh mẽ của lòng sùng kính Maria Giáo hoàng Phaolô V và Giáo hoàng Grêgôriô XV cai trị năm 1617 và 1622 đã làm rõ hơn niềm tin về việc đồng trinh thụ thai của Đức Maria Đến năm 1661 Giáo hoàng Alexander VII tuyên bố rằng Maria được ơn vô nhiễm nguyên tội từ khi sinh ra Từ năm 1708 Giáo hoàng Clement XI đã ra sắc lệnh cử hành ngày Lễ Đức Mẹ Vô Nhiễm Nguyên Tội trong toàn thể giáo hội Chủ nghĩa Khai sáng ra đời là một thách thức mới của giáo hội Công giáo Không giống như cuộc Cải cách Kháng nghị những vấn đề về giáo lý Kitô giáo nói chung và Công giáo nói riêng đã được đưa ra bàn thảo dựa trên quan điểm khoa học Cuối thế kỷ XVII Giáo hoàng Innocent XI lo ngại những đợt tấn công gia tăng của quân Thổ Nhĩ Kỳ vào châu Âu là mối đe dọa lớn đối với giáo hội Ông đã thiết lập nên liên minh Ba Lan Áo và đã đánh bại Thổ Nhĩ Kỳ tại Vienna năm 1683 Hiện đại Thế kỷ XVIII và XIX Giáo hội phải đối mặt với làn sóng truyền giáo mạnh mẽ của Tin Lành Chủ nghĩa Khai sáng và Chủ nghĩa Canh Tân Chủ nghĩa Vô thần và phong trào bài trừ tôn giáo được đẩy mạnh lan rộng khiến giáo hội phải tự vận động để thích nghi với hoàn cảnh và chức năng Nhiều thành phần của giáo hội trên thế giới bị đàn áp công tác mục vụ bị gây cản trở giáo dục y tế vốn có của giáo hội bị chính phủ kiểm soát Công đồng Vatican II Thời Công đồng Vatican II 1962 1965 do Giáo hoàng Gioan XXIII triệu tập Giáo hội Công giáo trải qua một quá trình cải cách toàn diện nhất kể từ Công đồng Trent diễn ra bốn thế kỷ trước Công đồng này nhấn mạnh phải nhìn thấy rõ vai trò của Giáo hội Công giáo trong cộng đồng Kitô hữu tin Chúa Giêsu và trong các tôn giáo khác Công đồng được coi là mở ra thời kỳ lịch sử của Giáo hội Công giáo hiện đại Công đồng phát hành nhiều tài liệu về tình trạng Giáo hội sứ mạng các hội đoàn và tự do tôn giáo Ngoài ra còn ban hành những phương hướng thích nghi dành cho các nghi lễ trong đó cho phép sử dụng tiếng bản xứ thay vì phải dùng tiếng Latinh trong phụng vụ Trong số 21 công đồng đã diễn ra trong lịch sử của Giáo hội Công giáo thì Công đồng Vatican II được đánh giá là đồ sộ nhất cả về quy mô thời gian số nghị phụ tham dự và nội dung làm việc Có 16 văn kiện đã được thông qua gồm 4 Hiến chế 9 Sắc lệnh và 3 Tuyên ngôn Ban tổ chức đã phải in tới 46 triệu trang tài liệu 150 tấn giấy in cho các đại biểu Các buổi họp của Công đồng được ghi lại trong 712 cuốn băng dài tới 724 000 mét Dù vậy Công đồng Vatican II vẫn vấp phải sự tranh cãi chỉ trích gay gắt từ những người bảo thủ đặc biệt là tổng Giám mục Marcel Lefebvre người lãnh đạo Huynh đoàn Thánh Piô X hiện không thần phục thẩm quyền Tòa Thánh Đương đại và tân Phúc Âm hóa Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã công nhận sự cần thiết để tân phúc âm hóa hay còn gọi là tái rao giảng Tin Mừng cho một thế giới ngày càng trở nên thế tục hóa đồng thời sử dụng các phương tiện tân tiến để tiếp cận với các tín hữu Ông đã thành lập Đại hội Giới trẻ Thế giới được tổ chức mỗi 2 hoặc 3 năm tại nhiều quốc gia khác nhau để người trẻ được củng cố đức tin Công giáo Ông đi ra ngoài Thành Vatican nhiều hơn bất kỳ Giáo hoàng khác và đã thực hiện 104 chuyến tông du đến thăm 129 quốc gia Với việc đăng quang vào năm 2005 Giáo hoàng Biển Đức XVI hiện tại phần lớn vẫn tiếp nối các chính sách của người tiền nhiệm là Gioan Phaolô II tuy cũng có một số trường hợp ngoại lệ đáng chú ý trong năm 2007 Giáo hoàng Biển Đức XVI đã lập một kỷ lục trong Giáo hội khi phê chuẩn việc phong chân phước cho 498 vị tử đạo Tây Ban Nha Gần đây Giáo hoàng này đã ban hành Tông hiến thiết lập các giáo hạt tòng nhân để đón nhận các tín hữu Anh giáo trở về Công giáo Hiện tại Giáo hội Công giáo vẫn nỗ lực cải thiện quan hệ đại kết với các Giáo hội Kitô giáo khác như Chính Thống giáo Đông Phương Tin Lành và mở các cuộc đối thoại lớn với Do Thái giáo và các tôn giáo khác Tu trì và đoàn thể Tất cả thành viên của Giáo hội Công giáo khi đã được rửa tội theo nghi thức Công giáo thì được gọi là Kitô hữu hoặc người Công giáo có đầy đủ quyền và trách nhiệm của tín hữu được kêu gọi trở nên Thánh và đóng góp xây dựng Giáo hội Mọi người cũng được kêu gọi để chia sẻ thừa tác ngôn sứ tiên tri và vương đế của Đấng Kitô Số ít trong số Kitô hữu thực hiện vai trò liên quan đến mục tử giáo phẩm và sống chứng nhân tu trì nhưng phần lớn là phải thực hiện ba bổn phận nói trên Tu trì Đời sống tu trì còn gọi là đời sống Thánh Hiến thể hiện qua việc người nam hay người nữ hiến dâng cuộc đời cho Thiên Chúa với những ràng buộc được Giáo hội công nhận đi tu Họ không thuộc Hàng Giáo Phẩm trừ khi người nam được thụ phong thành linh mục phần lớn là thành viên của các hội dòng hội đoàn gọi chung là tu hội Giáo hội Công giáo cũng ghi nhận những hình thức khác nhau về Đời sống Thánh hiến như các giáo đoàn ẩn tu nữ tu hoạt động tông đồ Phần lớn hình thức của Đời sống Thánh hiến hiện hữu là yêu cầu các thành viên hiến dâng bản thân họ cho Thiên Chúa thông qua việc dự tu được định đoạt bởi một lời khấn thề sống tuân thủ ba tinh thần của Phúc Âm là khiết tịnh khó nghèo và vâng phục Ngày nay những ai có ơn gọi theo Đấng Kitô muốn Thánh hiến bản thân cho Thiên Chúa thì có những đòi hỏi cao hơn khi họ phải sống trong các Tu viện chịu sự quản lý của bề trên họ phải sống theo từng cộng đoàn thỉnh thoảnng cho phép sống riêng lẻ trong thời gian ngắn một số được phép đến những nơi khác để phục vụ trong một giáo xứ chẳng hạn Đoàn thể Nhiều phong trào đoàn thể và tổ chức hoạt động trong lòng Giáo hội Công giáo và chúng thường gồm những nhóm người có đức tin đặc biệt hoạt động theo mục tiêu và phương hướng của người sáng lập hoặc người khai tâm và đặc biệt là phải phù hợp với Giáo huấn và Giáo luật Có những phong trào đoàn thể tổ chức Công giáo được phân cấp và hoạt động gắn chặt với thẩm quyền Giám mục hay linh mục địa phương Nói chung những phong trào đoàn thể tổ chức Công giáo đã tỏ ra tính đại chúng của mình và phát triển mạnh mẽ trên khắp thế giới Thống kê thành viên Theo quyển Niên giám Thống kê Giáo hội Annuario Statisticum Ecclesiae năm 2011 tổng số đơn vị hành chính của toàn Giáo hội Công giáo là 2 966 Thống kê này cho biết vào năm 2010 trên thế giới có gần 1 196 tỷ tín hữu Công giáo chiếm khoảng 17 5 dân số thế giới Tỷ lệ người Công giáo giảm tại Mỹ Latinh từ 28 54 xuống 28 34 và tại Châu Âu từ 24 05 xuống 23 83 Ngược lại tỷ lệ người Công giáo tăng tại Châu Phi từ 15 15 lên 15 55 và Châu Á từ 10 41 lên 10 87 Cũng trong năm 2010 số Giám mục Công giáo là 5 104 vị và linh mục là 412 236 vị Đây là giáo hội lớn nhất của Kitô giáo bao gồm hơn một nửa Kitô hữu Ngoài ra số lượng người có thực hành nghi thức Công giáo trên toàn thế giới chưa được thống kê hết đặc biệt ở châu Phi và châu Á Phân bố Với số lượng lớn người trưởng thành được rửa tội giáo hội này tăng trưởng nhanh ở châu Phi hơn các nơi khác Trong những năm gần đây một vài nơi ở châu Âu và châu Mỹ thiếu thốn linh mục số lượng linh mục không tăng theo tỷ lệ số lượng giáo dân Chủ nghĩa thế tục tăng ổn định ở châu Âu nhưng sự hiện diện của Công giáo vẫn còn mạnh nơi đây Giáo hội tại châu Á chiếm thiểu số giữa các tôn giáo khác bao gồm chỉ khoảng 3 dân số châu Á nhưng tại đây lại chiếm một tỷ lệ lớn nữ tu linh mục Từ 1975 đến 2000 dân số châu Á tăng 61 nhưng giáo dân Công giáo ở châu Á tăng 104 Tuy nhiên giáo hội phải đối mặt với những thử thách trong truyền giáo giáo dân bị đàn áp tại các quốc gia như Bắc Triều Tiên Trung Quốc và Việt Nam Châu Đại Dương cũng là nơi truyền giáo khó khăn cho các giáo phái Kitô giáo bởi nơi đây có các nhóm sắc tộc với hơn 715 ngôn ngữ khác nhau Trong giáo hội Công giáo trên toàn thế giới 12 cư ngụ ở châu Phi 50 ở châu Mỹ 10 ở châu Á 27 ở châu Âu và 1 ở châu Đại Dương Brasil hiện là quốc gia có số lượng giáo dân Công giáo đông nhất Phần lớn những quốc gia phát triển đều có sự hiện diện của Giáo hội tuy có giảm vào cuối thế kỷ XIX Tại châu Âu các quốc gia thuộc nhóm ngôn ngữ Rôman Latinh là cái nôi lịch sử phát triển của Công giáo trong khi đó các quốc gia nhóm ngôn ngữ gốc Đức nhiều Tin Lành và các quốc gia hệ tiếng Slav lại mang sự pha trộn giữa Công giáo và Chính Thống giáo Phần còn lại của Công giáo trên thế giới là do nỗ lực truyền giáo của Tây Ban Nha Bồ Đào Nha và Pháp bên cạnh đó còn do việc di cư từ những quốc gia này đi khắp châu Âu Tại Mỹ Latinh nơi từng được độc quyền Công giáo đang chịu sự cạnh tranh ngày càng tăng của Kháng Cách Tin Lành đặc biệt là Trung Mỹ và khu vực Caribbean Tại châu Phi Công giáo hoạt động mạnh mẽ nhất ở trung tâm lục địa trong khi ở châu Á chỉ có hai quốc gia có tỷ lệ lớn người Công giáo trong dân số là Philippines Đông Timo Gia nhập đạo Theo Giáo luật Công giáo một người sẽ trở thành một thành viên của Giáo hội Công giáo khi người đó lãnh nhận Bí tích Thanh Tẩy theo ghi thức Công giáo Trường hợp tín hữu nào đó đã tuyên bố bỏ đạo Công giáo nay muốn gia nhập lại thì phải tái tuyên xưng đức tin Công giáo và lãnh nhận Bí tích Hòa Giải Người Công giáo được phép sinh hoạt tôn giáo lãnh nhận các nghi thức tôn giáo ở bất kỳ nhà thờ Công giáo nào trên toàn thế giới Một số học thuyết về xã hội Phẩm giá con người Giáo hội Công giáo cho rằng không một ai có quyền xâm phạm đến sự sống của bản thân mình hay của người khác vì mỗi một người được Thiên Chúa tạo dựng giống với hình ảnh của ngài có phẩm giá vượt trên các loài thụ tạo khác Bởi vậy Giáo hội Công giáo phản đối những hành vi mà họ cho rằng làm huỷ hoại giá trị sự sống giết người tự tử phá thai tránh thai gây chết êm dịu trợ tử diệt chủng chiến tranh nhân bản người sinh sản vô tính Bản án tử hình tuy không bị Giáo hội chính thức phản bác nhưng càng ngày nó càng bị các nhà thần học và lãnh đạo giáo hội chỉ trích Theo Giáo hoàng Gioan Phaolô II bản án tử hình không nên áp dụng trong mọi trường hợp trừ những trường hợp nó cần thiết cho việc bảo vệ trật tự xã hội Có thể thấy rằng ở hầu hết các quốc gia phát triển có căn tính Công giáo án tử hình đã bị loại bỏ Vấn đề giới tính tình dục Giáo hội Công giáo không chỉ trích tình dục nếu nó diễn ra trong một mối quan hệ vợ chồng hợp với tinh thần giáo luật Công giáo Sinh sản con cái được Giáo hội Công giáo đề cao vì tin rằng việc sinh sản là cộng tác vào công trình sáng tạo của Thiên Chúa Tuy nhiên trong các Giáo huấn của mình Giáo hội này vẫn nhấn mạnh việc sinh sản và trách nhiệm nuôi dạy với con cái Đặc biệt các biện pháp tránh thai nhân tạo dùng thuốc tránh thai dùng bao cao su phá thai luôn bị họ kết án gay gắt vì họ chỉ chấp nhận tránh thai bằng biện pháp tình dục có trách nhiệm và tiết chế Tuy nhiên gần đây Giáo hoàng Biển Đức XVI nói rằng việc sử dụng bao cao su có thể là hợp lý trong những trường hợp đặc biệt Đây là dấu hiệu cởi mở hơn về vấn đề sử dụng bao cao su Ngoài ra Giáo hội Công giáo cũng không chấp nhận vấn đề tình dục và hôn nhân của người đồng tính luyến ái Vấn đề môi trường Giáo hội Công giáo nhìn nhận rằng Chúng ta đã thừa kế từ các thế hệ trước và chúng ta đã hưởng lợi từ lao động của những người đương thời Chính vì thế chúng ta phải có bổn phận đối với hết mọi người và không thể từ chối quan tâm tới những người sẽ sống sau chúng ta Chúng ta là một gia đình nhân loại Đây là một trách nhiệm mà các thế hệ hiện nay phải có đối với các thế hệ tương lai Do đó chăm sóc bảo vệ thiên nhiên môi trường là trách nhiệm của tất cả mọi người trên Trái Đất vì đó là tài sản chung của mọi thành viên trong gia đình nhân loại Không ai được khai thác sử dụng một cách vô trách nhiệm các loại hữu thể khác nhau bất kể là sinh vật hay loài vô tri vô giác như thú vật thảo mộc các yếu tố thiên nhiên hoàn toàn theo ý mình theo nhu cầu kinh tế riêng của mình Vai trò trên thế giới Đức tin và khoa học Đức tin và khoa học luôn là đề tài gây tranh cãi về Giáo hội Công giáo Thuở ban đầu Giáo hội Công giáo chấp nhận thuyết sáng tạo như được chép trong Sách Sáng Thế phần đầu của Cựu Ước Sách này viết rằng vũ trụ và vạn vật được Thiên Chúa tạo dựng bằng lời phán con người là Adam và Eva được Thiên Chúa nặn ra từ bụi đất Trong suốt chiều dài lịch sử của mình có những khi Giáo hội Công giáo đã xung đột khắt khe với những nhà khoa học đi ngược với giáo thuyết kể trên Tuy nhiên ngày nay sự xung đột giữa Giáo hội và các nhà nghiên cứu khoa học không còn gay gắt Từ Công đồng Vatican II thái độ của giáo hội về khoa học đã thay đổi văn kiện trong công đồng này viết Có hai lĩnh vực tri thức khác nhau lĩnh vực đức tin và lĩnh vực lý trí Giáo hội không cấm các kỹ thuật và các bộ môn văn hóa nhân loại dùng những nguyên lý và phương pháp riêng trong phạm vi của mình do đó giáo hội nhìn nhận sự tự do chính đáng này và xác nhận sự tự trị hợp pháp của văn hóa nhất là khoa học Giáo hội Công giáo đã nới lỏng sự chấp nhận những bước tiến của khoa học hiện đại nhưng quan niệm rằng các công trình khoa học đều có sự can thiệp của Thiên Chúa Có lẽ quan điểm dễ chấp nhận nhất là đức tin và khoa học củng cố cho nhau confirmation Sự thật nào mà khoa học có thể làm sáng tỏ được thì trở thành một phần của cuốn Thánh kinh sống trong thiên nhiên giúp con người hiểu thêm về Thiên Chúa và về chính mình dù tự khoa học không thể đưa tới cái hiểu biết này được mà chỉ là một phần chất liệu đưa tới sự hiểu biết này Đồng thời đức tin cũng có thể gợi ý và cảm hứng cho khoa học cho dù thần học không thay thế cho khoa học được Đối với trường hợp của Galileo Galilei năm 1633 ông bị Giáo hội kết án vì khẳng định thuyết nhật tâm mà Nicolaus Copernicus đề xuất trước đó cũng là một giáo sĩ Công giáo Sau đó Tòa án La Mã mở một cuộc xử án Galileo bị nghi ngờ là rối đạo tà giáo nhưng sự thật là ông bị tố cáo oan và thuyết nhật tâm đến nay đã chứng minh là đúng Galileo bị ép buộc chối bỏ thuyết nhật tâm và những năm cuối đời ông bị quản chế Ngày 31 tháng 10 năm 1992 Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã công khai xin lỗi vì những hành xử của người Công giáo đối với Galileo trong cuộc xử án đó là sai lầm Gần đây nhất Giáo hoàng Biển Đức XVI phát biểu rằng Giữa đức tin và khoa học không có sự chống đối nhưng có tình bạn Dù vậy hiện nay Giáo hội Công giáo vẫn có lập trường bảo thủ trên một số vấn đề nghiên cứu khoa học như nhân bản vô tính người nghiên cứu tế bào gốc phôi thai người Nghệ thuật Các nhà nghiên cứu cho rằng Giáo hội Công giáo đã góp công trong việc tạo ra sự xán lạn và huy hoàng của nền nghệ thuật ở châu Âu Thần học Công giáo đã ảnh hưởng đến ý tưởng của các nhà văn như J R R Tolkien C S Lewis và William Shakespeare Sau thời Phục Hưng phong cách Baroque cho kiến trúc hội họa và âm nhạc được Giáo hội Công giáo đặc biệt khuyến khích vì họ nhận thấy rằng nó kích thích thêm lòng mộ đạo Về âm nhạc tu sĩ Guido d Arezzo khoảng 991 1033 người Ý thuộc Dòng Biển Đức là người phát minh ra hình thức bảy nốt nhạc và đặt tên là Ut Re Mi Fa Sol La và Si dựa trên chữ đầu của một bài ca tụng Thánh Gioan cùng năm dòng kẻ nhạc cho các bản Thánh ca trong nhà thờ sau đó là tiêu chuẩn ký âm cho nền âm nhạc cổ điển châu Âu đến nay khắp thế giới đang sử dụng Nhiều nhạc sĩ châu Âu xuất thân từ Công giáo đã có những tác phẩm nổi tiếng có thể kể đến Ode hoan ca của Ludwig van Beethoven Kính mừng Thánh Thể của Wolfgang Amadeus Mozart Ave Maria của Franz Schubert Bánh Thiên Thần của César Franck và Vinh Danh của Antonio Vivaldi Giáo dục Từ thời Trung Cổ các tu sĩ Công giáo đã quan tâm đến việc giáo dục đức tin và giáo dục dân sự Lịch sử cho thấy rằng ở các vùng đất truyền giáo những người đầu tiên hoạt động về giáo dục là Công giáo Ở một số quốc gia Giáo hội Công giáo mở rất nhiều trường học ngoài công lập trở thành tổ chức sở hữu hệ thống trường ngoài công lập lớn nhất thế giới hiện nay Trên quy mô toàn cầu các trường đại học thuộc Giáo hội Công giáo và những trường thuộc các tôn giáo khác đã từ lâu là những thành viên chủ chốt được coi như những trường có chất lượng những lá cờ đầu trong đất nước của họ Ví dụ ở Hoa Kỳ 217 trường đại học bốn năm của Giáo hội Công giáo chiếm 20 tổng số sinh viên vào đại học và cao đẳng hàng năm Trên thế giới có gần 1900 trường đại học và cao đẳng của Giáo hội Công giáo Phát triển kinh tế Francisco de Vitoria nhà thần học nhà tư tưởng thuộc Dòng Đa Minh đệ tử của Tommaso d Aquino đã có những nghiên cứu lớn về vấn đề liên quan đến nhân quyền của người thuộc địa người bản địa mà đã được Liên Hợp Quốc công nhận như là người đặt nền tảng cho luật pháp quốc tế lý tưởng cho nền dân chủ và sự phát triển kinh tế của phương Tây Ngày nay Giáo hội Công giáo mà chính thể Vatican làm quan sát viên tại Liên Hợp Quốc luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển là phục vụ sự phát triển toàn diện của nhân vị chứ không phải ngược lại Bác ái và phúc lợi xã hội Bác ái và phúc lợi xã hội là hoạt động trọng điểm và nổi bật của Giáo hội Công giáo Thế kỷ thứ nhất khi Giáo hội sơ khai được thành lập các tông đồ đối diện với một thách đố đe dọa chia rẽ cộng đoàn Kitô giáo mới này Vấn đề là các Kitô hữu gốc Hy Lạp than phiền rằng các bà góa trong nhóm của họ không nhận được phần chia sẻ của cải chung Các vị tông đồ đã bổ nhiệm bảy phó tế với nhiệm vụ chuyên biệt là đảm bảo sự công bằng trong việc chia sẻ của cải Đến thời Trung Cổ việc chăm sóc cho những người khốn khổ đã được quan tâm trong những tu viện Công giáo lớn các tu sĩ chăm sóc cho các trẻ mồ côi người bệnh tật già yếu các du khách và người nghèo Từ các tu viện công việc này được lan tỏa đến các thành phố để thiết lập các viện tế bần viện mồ côi nhà dưỡng lão dưỡng bệnh trạm dừng nghỉ nhiều trung tâm chăm sóc sức khỏe và phục vụ xã hội khác Sau đó các tổ chức giáo dân bắt đầu mở rộng và thực hiện trong công việc này như Hiệp hội Bác ái Vinh Sơn của Vinh Sơn đệ Phaolô Những công việc hiện nay của các tổ chức bác ái Công giáo trên toàn thế giới tiếp tục ưu tiên phục vụ những đối tượng phụ nữ trẻ em nghèo đói các cá nhân bị loại trừ vì là lao động nước ngoài người di dân tị nạn khác chủng tộc bị thiểu năng HIV AIDS hoặc lý do nào đó vì Giáo hội Công giáo quan niệm rằng tất cả mọi người đều là con của một Thiên Chúa Ngày nay Caritas Quốc tế là một trong những tổ chức Công giáo phục vụ bác ái phúc lợi xã hội lớn trên thế giới Tác động xã hội đương đại Năm 1978 Giáo hoàng Gioan Phaolô II trước đây là Tổng Giám mục của giáo phận Kraków thời Ba Lan là nhà nước cộng sản đã trị vì 27 năm một trong những triều đại Giáo hoàng lâu nhất trong lịch sử Chính Mikhail Gorbachev chủ tịch của Liên Xô đã ghi nhận rằng Giáo hoàng người Ba Lan này là nhân tố đẩy nhanh sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản ở châu Âu Mẹ Teresa thành Calcutta được trao tặng Giải Nobel Hòa bình vào năm 1979 vì những công việc nhân đạo của bà dành cho người nghèo ở Ấn Độ Giám mục Carlos Filipe Ximenes Belo cũng giành giải thưởng tương tự vào năm 1996 vì giải pháp hòa bình cho cuộc xung đột ở Đông Timor Hiện nay Tòa Thánh Vatican là một quốc gia trung lập đại diện cho Giáo hội Công giáo giữ vị trí quan sát viên tại Liên Hợp Quốc và thường nêu lên các quan điểm bảo vệ tự do tôn giáo nhân quyền chống đói nghèo và nền hòa bình của các quốc gia Các vụ bê bối Trong thập niên 1990 và 2000 giới truyền thông trên thế giới đã phanh phui việc lạm dụng tình dục trẻ vị thành niên của giáo sĩ Công giáo tại nhiều quốc gia Giáo hội Công giáo bị chỉ trích vì một vài Giám mục đã bao che cho các linh mục bị cáo buộc không xử lý mà lại thuyên chuyển họ đến mục vụ nơi khác để tình trạng này tiếp diễn Hiện nay Giáo hội Công giáo đã thiết lập thủ tục chính thức để giải quyết vấn đề này Người phát ngôn của Vatican cho biết họ xử lý rất nghiêm chỉnh đối với vụ tai tiếng lạm dụng tình dục trẻ em Ông cũng nói các nhà lãnh đạo giáo hội phải hợp tác với nhà chức trách dân sự về những trường hợp lạm dụng tình dục trẻ em Theo văn phòng của Giáo hội đang phụ trách về sự việc họ đã nhận được đơn tố cáo về hơn 4 000 vụ trong thập niên qua Trước những chỉ trích của dư luận Giáo hoàng Biển Đức XVI nói rằng dù trong bất cứ hoàn cảnh nào thì cũng không thể khăng khăng xem hành vi tội lỗi này như là một tội của chỉ riêng Công giáo Kể từ đầu năm 2012 Tòa Thánh Vatican cũng trải qua cuộc khủng hoảng sau khi người quản gia của Giáo hoàng Biển Đức XVI bị bắt vì tình nghi làm rò rỉ tài liệu mật còn chủ tịch ngân hàng của Tòa Thánh bị sa thải Vụ rò rỉ tài liệu này được giới truyền thông gọi là VatiLeaks chơi chữ của WikiLeaks khiến Giáo hoàng phải chỉ đạo Giáo triều Rôma thành lập một hội đồng đặc biệt để điều tra vì nó làm ảnh hưởng đến uy tín của Tòa Thánh Vào khoảng tháng 4 năm 1994 cho đến tháng 7 cộng đồng đa số người Hutu đã giết chết khoảng 800 000 người Tutsi và Hutu ôn hòa trong một cuộc thảm sát kéo dài 100 ngày Một số người sống sót nói rằng các linh mục Công giáo và các nữ tu đã sát hại nhiều người thiểu số Tutsi Một số nhân chứng khác nói rằng hàng giáo phẩm đã phản bội lại những người cố gắng tìm kiếm sự trú ẩn ngay trong các nhà thờ Công giáo Mãi đến thời gian gần đây Giáo hoàng Francis mới gặp mặt tổng thống Rwanda Paul Kagame để xin tha thứ về tội lỗi của các linh mục Công giáo và các nữ tu đã ra tay sát hại người dân Rwanda vô tội vào năm 1994 Ảnh hưởng tiêu cực của vụ thảm sát Rwanda 1994 khiến nhiều người thờ phượng đã chuyển sang các dòng Kitô giáo khác sau vụ diệt chủng Xem thêm BULLET Công giáo BULLET Tòa Thánh BULLET Thành Vatican Chú giải BULLET Tránh nhầm lẫn với các giáo hội Chính Thống giáo Đông phương BULLET Cần phân biệt Chức Thánh Holy Order với Thánh nhân Saint Chức Thánh không có nghĩa rằng họ đã là Thánh nhưng mang nghĩa rằng họ được tuyển chọn tách riêng ra để phục vụ Thiên Chúa BULLET Chữ đầy đủ là quinquennial visita ad limina mang nghĩa là cuộc viếng thăm mộ Thánh Phêrô và Phaolô định kỳ 5 năm Các quy định về chuyến thăm này được viết trong Giáo Luật Công giáo 1983 điều 399 400 BULLET Xin xem Phúc âm Luca 22 19 Matthew 26 27 28 Mark 14 22 24 1 Côrintô 11 24 25 BULLET Giáo Luật Công giáo điều 919 BULLET Giáo Luật Công giáo điều 844 BULLET Xin xem Thư gửi tín hữu Êphêsô 1 22 23 Thư gửi tín hữu Rôma 12 4 5 BULLET Xin xem Phúc âm Mátthêu 5 44 BULLET Người tuyên bố mình là người Công giáo không đồng nghĩa với việc họ có thực hành Công giáo hay không Bởi vì một số người theo đạo Công giáo theo điều kiện của một cuộc hôn phối chẳng hạn nhưng từ lâu đã bỏ thực hành hoặc tham dự các nghi thức Công giáo BULLET UT queant laxis REsonare fibris MIra gestorum FAmuli tuorum SOLve polluti LAbii reatum Sancte Ioannes Liên kết ngoài BULLET Trang chủ của Tòa Thánh 9 ngôn ngữ BULLET Vatican News tiếng Việt BULLET Hội đồng Giám mục Việt Nam BULLET Thông tấn xã Công giáo Việt Nam BULLET Vietnamese Missionaries in Asia

3471

Kitô giáo Tây phương

Kitô giáo Tây phương Kitô giáo Tây phương bao gồm Giáo hội Latinh thuộc Công giáo Rôma và các nhóm Tin Lành Khác với Kitô giáo Đông phương Kitô giáo Tây phương về phương diện lịch sử phát triển ở phía Tây của châu Âu và vùng Tây Bắc châu Phi Một số điểm khác biệt chính của Kitô giáo Tây phương và Kitô giáo Đông phương là BULLET Giáo lý về tội tổ tông của Kitô giáo Tây phương Một số người cho rằng đây là do ảnh hưởng của thánh Augustinô thành Hippo BULLET Hầu hết các Kitô hữu Tây phương sử dụng một bản sửa đổi của Kinh Tin Kính Nicea trình bày rằng Chúa Thánh Thần nhiệm xuất từ Chúa Cha và Chúa Con xem thêm mệnh đề Filioque Trong khi nguyên bản được đưa ra bởi Công đồng Constantinopolis I ghi nhiệm xuất từ Chúa Cha không có phần và Chúa Con mà cũng không thể hiện ý nghĩa chỉ mà thôi

3472

Kháng Cách

Kháng Cách Danh xưng Tin Lành thường được dùng để chỉ một cộng đồng các giáo hội khởi phát từ cuộc cải cách tôn giáo bắt đầu vào thế kỷ 16 bởi Martin Luther Là tu sĩ Dòng Augustinô mục tiêu ban đầu của Luther là kêu gọi cải cách từ bên trong Giáo hội Công giáo Rôma về sau ông tách rời khỏi Giáo hội Công giáo và thành lập Giáo hội Luther Trong khi đó tại Châu Âu nhiều người có quan điểm tương tự như của Luther cũng bắt đầu tách khỏi Công giáo và thành lập các giáo phái khác nhau Họ được gọi dưới tên chung là Kháng Cách hay Tân giáo để phân biệt với Cựu giáo là Công giáo Kháng Cách được xem là một trong ba nhánh chính của Cơ Đốc giáo cùng với Công giáo Rôma và Chính Thống giáo Đông phương Cộng đồng Kháng Cách bao gồm các giáo hội thuộc Cơ Đốc giáo chấp nhận nền thần học của cuộc Cải cách Tin Lành Nền thần học này từ chối công nhận thẩm quyền của Giáo hoàng với niềm xác tín rằng chỉ có Kinh Thánh không phải Truyền thống thánh hoặc quyền giải thích Kinh Thánh dành cho các chức sắc cao cấp của giáo hội là nguồn chân lý duy nhất và tin rằng chỉ bởi ân điển của Thiên Chúa mà con người được cứu rỗi Những luận điểm chính của thần học Kháng Cách được tóm tắt trong Năm Tín lý Duy nhất Thuật từ Protestantismus Kháng Cách có gốc từ tiếng Latin protestatio nghĩa là tuyên bố hoặc phản đối được dùng để chỉ thư kháng nghị của các thân vương trong đó có tuyển đế hầu và đại diện các thành phố tự do thuộc Thánh chế La Mã chống lại nghị quyết của Hội nghị Speyer lần thứ hai nghị quyết này tái khẳng định lập trường của Hội nghị Worms chống lại cuộc Cải cách Tin Lành Lúc ấy người ta gọi những người ủng hộ thư kháng nghị và lập trường cải cách là người phản kháng hay kháng nghị Từ đó thuật từ Kháng Cách bao hàm nhiều ý nghĩa khác nhau được dùng để chỉ Cơ Đốc giáo phương Tây không công nhận thẩm quyền của Giáo hoàng Trước thời điểm xảy ra kháng nghị vào tháng 4 năm 1529 người ta dùng thuật từ evangelisch gốc từ tiếng Hy Lạp mang nghĩa là Phúc Âm hay Tin Lành để gọi những người theo cuộc cải cách Trong ý nghĩa rộng lớn hơn tên gọi Kháng Cách dùng để chỉ các giáo hội khác nhau tách khỏi Công giáo do chịu ảnh hưởng của Martin Luther và John Calvin người khởi xướng và lãnh đạo một cuộc cải cách tôn giáo khác tại Geneve Thuỵ Sĩ Bên cạnh đó cũng xuất hiện một số phong trào cải cách khác thường được gọi là Cải cách triệt để Trong khi đó nhiều nhóm tôn giáo tách khỏi Công giáo cũng được gán cho nhãn hiệu Kháng Cách dù chính họ cũng phủ nhận mọi liên hệ với Luther Calvin hay với Công giáo Lịch sử Phong trào cải cách bùng nổ đột ngột tại nhiều nơi ở Âu Châu nhưng tìm thấy sức mạnh của mình tại Đức nơi cuộc cải cách đã gây ra sự phân hoá sâu sắc giữa các vương hầu đang cai trị các phần lãnh thổ nước này Tuy nhiên nguyên nhân của sự bùng nổ nầy có thể giải thích bởi các biến động xảy ra trong suốt hai thế kỷ trước đó tại Tây Âu Mầm mống của sự bất ổn âm ỉ bên trong giáo hội và đế quốc được đẩy lên đỉnh điểm khi xảy ra việc dời ngai Giáo hoàng về Avignon Pháp 1308 1378 và sự tranh chấp giáo quyền giữa hai triều Giáo hoàng tồn tại song song 1378 1416 gây ra chiến tranh giữa các vương hầu các cuộc nổi dậy của nông dân và mối quan tâm về những thối nát trong lòng hệ thống các tu viện Nó cũng giới thiệu chủ nghĩa quốc gia như là một nhân tố mới vào thế giới trung cổ Phong trào phục hưng nhân văn khuyến khích giới khoa bảng quan tâm đến quyền tự do dành cho học thuật Những cuộc tranh luận sôi nổi được tiến hành tại các viện đại học bàn đến các vấn đề như bản chất của giáo hội nguồn gốc và giới hạn của thẩm quyền dành cho Giáo hoàng các công đồng và các vương hầu Một trong những luận thuyết cấp tiến và gay gắt nhất đến từ John Wycliffe của Đại học Oxford và sau đó là từ Jan Hus của Đại học Praha Trong nội bộ Giáo hội Giáo hội Công giáo Rôma cuộc tranh luận này bị khép lại bởi Công đồng Constance 1414 1418 xử tử Jan Hus và thiêu xác John Wycliffe như là kẻ dị giáo Dù Công đồng Constance nỗ lực khẳng định và củng cố các khái niệm thời trung cổ về giáo hội và đế quốc lại không thể giải quyết toàn diện các căng thẳng về ý thức quốc gia cũng như những phản kháng về thần học Martin Luther tu sĩ dòng Augustine và giáo sư tại Đại học Wittenberg chỉ muốn kêu gọi mở ra các cuộc tranh luận về phép ân xá indulgence Truyền thuyết cho rằng Luther đã treo 95 luận đề của mình trên cửa nhà thờ lâu đài Wittenberg nơi dành để treo các thông báo của viện đại học Tuy nhiên những phản đối của ông đã thổi bùng lên sự bất mãn âm ỉ từ lâu trong sự đè nén Xảy ra cùng lúc với những biến động lại Đức là một phong trào khởi phát tại Thuỵ Sĩ dưới sự lãnh đạo của Huldreich Zwingli Vẫn tồn tại một số bất đồng giữa hai phong trào này dù họ chia sẻ với nhau một mục tiêu chung và đồng ý với nhau về hầu hết các vấn đề liên quan Sau khi Giáo hoàng quyết định trục xuất Luther và lên án cuộc cải cách các tác phẩm của John Calvin tạo nên nhiều ảnh hưởng trong việc thiết lập một sự đồng thuận tương đối giữa các nhóm cải cách khác nhau tại Thuỵ Sĩ Scotland Hungary Đức và những nơi khác Việc Anh giáo tách rời khỏi La Mã dưới thời trị vì của Henry VIII khởi đầu từ năm 1529 và hoàn tất vào năm 1536 đem Vương quốc Anh đồng hành với cuộc cải cách Dù vậy những thay đổi tại Anh được tiến hành dè dặt hơn các nơi khác ở Âu châu và người Anh chọn con đường trung dung giữa cựu giáo và tân giáo Ngày nay về thần học nhiều người Anh vẫn xem mình là Công giáo cải cách hơn là Kháng cách Như thế phương Tây đã vĩnh viễn bị chia cắt thành hai phần Giáo hội Công giáo Rôma và Kháng Cách Về học thuật phong trào Kháng Cách chịu ảnh hưởng thời kỳ phục hưng và được hậu thuẫn bởi những viện đại học ở Tây Âu thu hút giới trí thức chính trị gia giới chuyên môn thương gia và thợ thủ công Kỹ thuật in ấn đang phát triển giúp quảng bá tư tưởng Kháng Cách cũng như trợ giúp hữu hiệu cho việc ấn hành những bản dịch Kinh Thánh sang các ngôn ngữ địa phương Các khái niệm về sự tự do của lương tâm và quyền tự do cá nhân nảy sinh từ thời kỳ sơ khai của phong trào Kháng Cách được định hình và phát triển qua một thời gian dài liên tục đối kháng với thẩm quyền của Giám mục thành Rôma và hệ thống tăng lữ của Giáo hội Công giáo Dần dà phong trào Kháng Cách vượt qua những giới hạn truyền thống tập chú vào các vấn đề như lương tâm cá nhân gieo mầm cho sự phát triển của tiến trình dân chủ hóa và cho phong trào Khai sáng Enlightenment xảy ra trong các thế kỷ sau Thần học căn bản Có năm chữ La tinh có thể miêu tả niềm xác tín thần học của người Kháng cách dù không phải tất cả trong số họ đều tin như vậy BULLET Solus Christus Duy Chúa Cơ Đốc Chỉ có Chúa Cơ Đốc là đấng hoà giải giữa Thiên Chúa và con người I Ti 2 5 Ngoài một mình Chúa Giê xu ra không có một ai khác có thể làm trung gian hòa giải hoặc cầu thay cho con người kể cả Mẹ Maria các sứ đồ và thánh đồ đã tử vì đạo BULLET Sola Scriptura Duy Thánh Kinh Tín hữu Kháng Cách tin rằng truyền thống tông đồ chỉ có thể xuất phát từ các tông đồ là những người được chọn bởi chính Chúa Giê xu Cơ Đốc và như thế các truyền thống này chỉ có thể tìm thấy trong Kinh Thánh được viết bởi các tông đồ I Côr 11 2 Ga 1 8 II Tês 2 15 vì vậy Thánh kinh là thẩm quyền duy nhất cho lời giáo huấn của các tông đồ Tín đồ Kháng Cách tin rằng chỉ có Kinh Thánh là chân truyền từ các tông đồ hợp pháp và là chuẩn mực cho đức tin Tín hữu Kháng Cách bác bỏ đức tin Công giáo cho rằng Giám mục thành La Mã Giáo hoàng là Tông đồ của Chúa Giê xu và giáo huấn của Giáo hoàng có thẩm quyền tông đồ BULLET Sola Fide Duy đức tin Trái với giáo lý Công giáo về công đức Giacơ 2 24 ICôr 13 2 về sự ăn năn và phép ân xá sự cầu nguyện và lễ cầu siêu cho người chết công đức của các thánh và của người tử đạo và về ngục luyện tội tín đồ Kháng Cách tin rằng mọi tín hữu đều là thầy tế lễ được hoà giải với Thiên Chúa chỉ bởi đức tin vào Chúa Giê xu mà thôi Rô 3 28 Eph 2 8 9 BULLET Sola Gratia Duy ân điển Đối nghịch với giáo lý Công giáo cho rằng cả đức tin và công đức là cần thiết cho sự xưng công bình Eph 2 8 9 Gal 5 6 các nhà cải cách tin rằng sự cứu rỗi hoàn toàn là sự ban cho từ Thiên Chúa vận hành bởi Chúa Thánh Linh do sự cứu chuộc của Chúa Giê xu chứ không bởi công đức của tín hữu Xem Năm Tín lý Duy nhất BULLET Soli Deo Gloria Duy Chúa được tôn cao đối nghịch với niềm tin cho rằng con người sống để khẳng định cái tôi và thể hiện chính mình cho người khác xem thấy các nhà cải chánh cho biết Kinh Thánh khẳng định rằng mục đích sống duy nhất mà Thiên Chúa ban cho con người đó là để sống vì Thiên Chúa và tôn cao Thiên Chúa Côlôse 1 16 Êsai 43 6 7 21 2Côrinhtô 5 15 Những phong trào ảnh hưởng đến Kháng Cách Người ta có thể xác định được khuynh hướng thần học của một tín hữu Kháng Cách nếu biết được người ấy chịu ảnh hưởng của phong trào nào tính từ cuộc cải cách tại Đức và Phong trào Thanh giáo Puritan tại Anh cho đến nay Phong trào Giám lý Phong trào Giám Lý Methodist bắt đầu vào thế kỷ 18 từ cuộc cải cách Thanh giáo tại Anh chịu ảnh hưởng của Phong trào Sùng tín Pietist tại Đức sau đó trở về Anh trong mô hình mới thông qua John Wesley và giáo hội Giám Lý cũng như các nhóm tôn giáo nhỏ khác như Quaker Tích cực trong sống đạo dấn thân trong công tác xã hội sâu nhiệm trong kinh nghiệm thuộc linh là những đặc điểm của phong trào Giám Lý Từ đây hình thành nên Phong trào Thánh khiết holiness movement tập chú vào trải nghiệm thánh hóa trong đời sống của tín hữu Phong trào Tin Lành Phong trào Tin Lành Evangelicalism khởi phát vào cuối thế kỷ 18 khi các cuộc phục hưng tôn giáo bùng phát trong các giáo phái khác nhau hình thành nên phong trào này Tín đồ Tin Lành tập chú vào kinh nghiệm qui đạo sự sùng tín của mỗi cá nhân nghiên cứu Kinh Thánh và vấn đề đạo đức của xã hội bao gồm tính tiết độ các giá trị gia đình và sự bình đẳng Họ bác bỏ chủ nghĩa hình thức trong thờ phụng giáo nghi và thần học Phong trào Ngũ Tuần Phong trào Ngũ Tuần Pentecostalism khởi phát từ Hoa Kỳ vào đầu thế kỷ 20 bắt nguồn từ phong trào Thánh khiết Phong trào này chú trọng vào việc tìm kiếm các ân tứ gift của Chúa Thánh Linh được chép trong Tân Ước Khẳng định việc nói tiếng lạ là chứng cớ của báp têm bởi Thánh Linh đã trở nên đặc điểm của phong trào này Họ cũng tập chú vào việc chữa bệnh bởi đức tin và thực hành các phép lạ Dưới ảnh hưởng của phong trào này nảy sinh hàng trăm giáo phái tại Hoa Kỳ Cũng phát sinh từ đây Phong trào Ân tứ charismatic movement Phong trào Tự do Phong trào Tự do Liberalism nhằm giải thích Thánh Kinh theo cách mới sao cho thích hợp với nhân sinh quan đương thời phong trào tạo nhiều ảnh hưởng trong các giáo hội truyền thống của cộng đồng Kháng cách đặc biệt vào cuối thế kỷ 19 với Phong trào Tân phái Modernist và Phê bình Kinh Thánh Phong trào Nền tảng Phong trào Nền tảng Fundamentalism nhấn mạnh đến những điểm nền tảng của thần học Kháng Cách nhằm bác bỏ các quan điểm của phong trào Tự do đặc biệt là phương pháp phê bình Kinh Thánh Phong trào này bộc phát vào thế kỷ 20 chủ yếu tại Hoa Kỳ và Canada trong vòng các giáo phái thuộc phong trào Tin Lành Họ đặc biệt nhấn mạnh vào thẩm quyền và tính trọn vẹn của Kinh Thánh Phong trào Tin Lành Hiện đại Phong trào Tin Lành Hiện đại Neo evangelicalism bắt nguồn từ phong trào Nền tảng nhưng cố gắng làm giảm nhẹ các quan điểm cực đoan cùng lúc bổ sung các khuynh hướng mới như hội nhập vào xã hội dấn thân vào các công tác xã hội phối hợp ở quy mô lớn công tác truyền bá Phúc âm nâng cao học thuật biện giáo apologetics Các giáo phái Kháng Cách Tín hữu Kháng Cách thường thích gọi các giáo hội của họ là giáo phái denomination ngụ ý rằng các giáo hội trong cách nhìn của họ chỉ là một phần trong toàn thể Hội thánh chung Trái với những gì người ta thường nghĩ về các nhà cải cách khái niệm về hội thánh phổ quát hoặc hội thánh chung công giáo không hề bị bác bỏ trong cộng đồng Kháng Cách Ngược lại sự hiệp nhất vô hình của hội thánh chung được các nhà cải cách xem là giáo lý quan trọng trong nền thần học Kháng Cách Những nhà cải cách như Martin Luther John Calvin và Ulrich Zwingly tin rằng họ đang nỗ lực cải cách hội thánh chung đang đắm chìm trong dị giáo và thối nát bác bỏ các cáo buộc cho rằng họ đang tách khỏi hội thánh chung và bày tỏ niềm xác tín rằng họ đang cố đem hội thánh trở lại với các giáo huấn và các giá trị của hội thánh tiên khởi Do đó khái niệm về sự hiệp nhất của hội thánh chung vẫn được xem là yếu tố nền tảng trong các giáo hội thuộc cộng đồng Kháng Cách Một trong những kết quả trực tiếp của cuộc Cải cách Tin Lành là sự hình thành các giáo hội cấp quốc gia Song trong quan điểm của các nhà cải cách các giáo hội này cũng chỉ là một phần trong hội thánh chung Như vậy các giáo hội cải cách thuộc về hội thánh chung lập nền trên Năm Tín lý Duy nhất và bác bỏ thẩm quyền của Giáo hoàng Ít có sự khác biệt về thần học giữa các giáo phái và các giáo phái được thành lập thường dựa trên các đặc thù về địa dư và bộ máy tổ chức với sự tập chú đặc biệt vào sự hiệp nhất trong hội thánh vô hình quy tụ những người được cứu bởi huyết của Chúa Giê xu vượt lên trên ranh giới của các tổ chức giáo hội hữu hình trên trần thế Phần lớn tín hữu Kháng Cách gia nhập vào một trong các cộng đồng Kháng Cách sau BULLET Calvinist Cải cách Trưởng Lão BULLET Giáo hội Luther BULLET Baptist BULLET Giám Lý BULLET Anh giáo BULLET Ngũ Tuần Nhiều phong trào đại kết ra đời trong nỗ lực liên kết và tái tổ chức các giáo hội Kháng Cách nhưng chỉ có được những kết quả hạn chế Hầu hết các giáo phái Kháng Cách đều đồng thuận với nhau về các giáo lý quan trọng cùng các giá trị căn cốt trong đức tin Cơ Đốc và tôn trọng sự khác biệt trong quan điểm liên quan đến các vấn đề không quan trọng trong thần học giáo nghi và tổ chức Khó có được con số chính xác nhưng ước tính hiện có khoảng 33 000 giáo phái hiện diện trên 238 quốc gia Có khoảng 593 triệu tín hữu Kháng Cách trên toàn thế giới bao gồm 170 triệu tại Bắc Mỹ 140 triệu tại Phi Châu 120 triệu tại Âu Châu 70 triệu tại châu Mỹ La tinh 60 triệu tại Á Châu và 10 triệu tại Úc Châu Như vậy cộng đồng Kháng Cách chiếm khoảng 27 tổng số gần 2 tỉ tín hữu Cơ Đốc giáo Truyền giáo Suốt gần 100 năm sau cuộc Cải cách Tin Lành do bị vướng bận vào cuộc đấu tranh sinh tồn với Giáo hội Công giáo Rôma cộng đồng Kháng Cách không mấy quan tâm đến công cuộc truyền giáo Song trong các thế kỷ tiếp theo ngày càng có nhiều nhà truyền giáo Kháng Cách được gởi đến nhiều xứ sở trên khắp thế giới để công bố thông điệp Cơ Đốc cho các dân tộc Tại Bắc Mỹ trong số các nhà truyền giáo tiếp xúc với người Mỹ bản địa có Jonathan Edwards nhà thuyết giáo nổi tiếng của cuộc Đại Thức tỉnh từ năm 1750 ông dành phần còn lại trong đời để chuyên tâm truyền giáo cho người dân bộ lạc Housatonic và giúp họ chống lại sự bóc lột của người da trắng Giáo hội Moravian Giáo hội Moravian đặc biệt quan tâm đến công cuộc truyền giáo Khi giáo hội chỉ quy tụ 300 tín hữu tại Herrnhut họ đã cử người đi truyền giáo Trong vòng 30 năm giáo hội đã gởi hàng trăm giáo sĩ đến nhiều nơi trên thế giới như vùng Ca ri bê Bắc Mỹ và Nam Mỹ Bắc Cực Phi châu và vùng Viễn Đông Họ là giáo hội Kháng Cách đầu tiên thi hành mục vụ cho người nô lệ cũng là những nhà truyền giáo Kháng Cách đầu tiên tìm đến những vùng đất mới để quảng bá thông điệp phúc âm Từ năm 1732 đã có một cơ sở truyền giáo Moravian được thiết lập trên đảo St Thomas thuộc vùng Ca ri bê William Carey Tại Anh khoảng năm 1780 một người thợ đóng giày trẻ tuổi tên William Carey bắt đầu đọc một quyển sách của Jonathan Edwards viết về một mục sư đã quá cố David Brainerd người đã tận tụy giúp đỡ người da đỏ ở Bắc Mỹ bằng cách mở trường học và rao giảng phúc âm Carey cũng bị thu hút bởi những chuyến du hành của James Cook khám phá quần đảo Polynesia Từ đó ông chú tâm đến trách nhiệm truyền giáo cho các dân tộc trên thế giới Carey tự học tiếng Hi Lạp Hebrew Ý Hà Lan Pháp và tìm đọc nhiều sách Năm 1792 Carey viết tiểu luận nổi tiếng Tra vấn về Bổn phận của Cơ Đốc nhân sử dụng mọi phương tiện để đem người khác đến với Đức tin Cơ Đốc Không phải là một cuốn sách thần học khô khan Carey sử dụng những dữ liệu địa lý và dân tộc học tốt nhất thời ấy để vẽ bản đồ và trình bày số lượng các dân tộc cần nghe Phúc âm giúp khởi phát phong trào truyền giáo bùng nổ mạnh mẽ cho đến nay Sau 34 năm hoạt động truyền giáo năm 1834 Carey từ trần tại Serampore Ấn Độ Thomas Coke Thomas Coke Giám mục đầu tiên của Giáo hội Giám Lý Mỹ được gọi là Cha đẻ công cuộc truyền giáo Giám Lý Sau một thời gian ở Mỹ để cùng Giám mục Francis Asbury gây dựng hội thánh còn non trẻ Coke rời tân thế giới để hiến mình cho công cuộc truyền giáo ở Tây Ấn Khi ở Mỹ ông đã hoạt động tích cực để tìm kiếm sự hỗ trợ cho các cơ sở truyền giáo đồng thời tuyển dụng thêm nhân lực Dù qua đời năm 1803 khi đang trên tàu đến Sri Lanka để mở cơ sở truyền giáo mới di sản của ông để lại cho các tín hữu Giám Lý lòng nhiệt huyết cho công cuộc truyền giáo vẫn còn đến ngày nay Hudson Taylor và Hội Truyền giáo Nội địa Trung Hoa Làn sóng truyền giáo kế tiếp khởi phát từ đầu thập niên 1850 chủ trương tiến sâu vào nội địa với Hudson Taylor và Hội Truyền giáo Nội địa Trung Hoa Năm 1883 Henry Grattan Guinness thành lập Đại học Cliff để đào tạo và cung ứng giáo sĩ cho hội truyền giáo Taylor chủ trương hội nhập với người dân địa phương ông mặc trang phục Trung Hoa và nói tiếng Hoa ngay cả khi ở nhà Các tác phẩm những bài diễn thuyết và đời sống của Taylor là nhân tố giúp hình thành nhiều tổ chức truyền giáo trong đó có Phong trào Sinh viên Tình nguyện SVM Từ năm 1850 đến 1950 phong trào này đã gởi đi gần 10 000 nhà truyền giáo nhiều người trong số họ đã thiệt mạng do không hợp với thổ nhưỡng địa phương Hội nghị Truyền giáo Edinburgh 1910 Năm 1910 Hội nghị Truyền giáo Edinburgh được tổ chức ở Scotland dưới quyền chủ tọa của John Mott khôi nguyên giải Nobel Hòa bình năm 1946 nhà lãnh đạo tích cực của SVM và là một tín hữu Giám Lý Hội nghị xem xét tình trạng truyền bá phúc âm phiên dịch Kinh Thánh vận động sự hỗ trợ của hội thánh và huấn luyện giới lãnh đạo địa phương Hội nghị không chỉ thiết lập cơ chế hợp tác liên giáo hội cho công cuộc truyền giáo mà còn lập nền cho phong trào đại kết tôn giáo Hội Phiên dịch Kinh Thánh Wiclyffe Năm 1935 chứng kiến sự ra đời của làn sóng truyền giáo khởi phát bởi hai nhà truyền giáo Cameron Townsend và Donald McGavran Nhận thấy rằng dù đã tiếp cận nhiều khu vực địa lý khác nhau vẫn còn nhiều nhóm dân tộc bị cô lập bởi lý do ngôn ngữ hoặc giai cấp Cameron thành lập Hội Phiên dịch Kinh Thánh Wycliffe chuyên tâm phiên dịch Kinh Thánh ra các ngôn ngữ địa phương còn McGavran tập chú vào nỗ lực xóa bỏ các rào cản văn hóa và giai cấp tại những xứ sở như Ấn Độ đất nước này có 4 600 ngôn ngữ dân chúng bị chia cắt bởi sự khác biệt trong ngôn ngữ văn hóa và giai cấp Một khía cạnh quan trọng trong chiến lược truyền giáo là chính người địa phương thiết kế phương pháp tiếp cận với đồng bào của họ Tại châu Á chiến lược này được khởi xướng bởi những nhân vật như Tiến sĩ G D James của Singapore Mục sư Theodore Williams của Ấn Độ và Tiến sĩ David Cho của Hàn Quốc Đi đôi với nỗ lực truyền tải thông điệp Cơ Đốc các tổ chức truyền giáo thường cung ứng cho người dân địa phương các loại dịch vụ y tế và phúc lợi Hàng ngàn trường học trại mồ côi và bệnh viện được thành lập bởi các cơ sở truyền giáo Tin Lành tại Việt Nam Đức tin Kháng Cách được truyền bá tại Việt Nam từ cuối thế kỷ 19 do nỗ lực của các nhà truyền giáo thuộc Hội Truyền giáo Phúc âm Liên hiệp Christian and Missionary Aliance C MA Năm 1911 thường được kể là năm đánh dấu Kháng Cách đến Việt Nam Hội thánh Tin Lành Việt Nam The Evangelical Church of Vietnam cho đến nay vẫn là giáo hội Kháng Cách lâu đời nhất và có số tín hữu đông nhất tại Việt Nam Có lẽ vì lý do này thuật từ Tin Lành Evangelical thường được dùng như một từ đồng nghĩa với Kháng Cách Protestant mà tại Việt Nam danh xưng Tin Lành thường được dùng để thay thế cho Kháng Cách Tin Lành hay Phúc Âm có nghĩa là tin tức tốt lành theo cách gọi của các nhà truyền giáo đầu tiên của Kháng Cách tại Việt Nam Theo những ước tính khác nhau có khoảng từ 1 triệu đến hơn 1 4 triệu tín hữu thuộc cộng đồng Kháng Cách tại Việt Nam phần lớn tập trung ở miền Nam Tin Lành được xem là một trong những tôn giáo phát triển nhanh nhất trên đất nước này Xem thêm BULLET Cải cách Tin Lành BULLET Martin Luther BULLET John Calvin BULLET Huldrych Zwingli BULLET Anh giáo Liên kết ngoài Ủng hộ BULLET Kinh Thánh Tin Lành Mỗi Ngày Kinh Thánh Tin Lành Mỗi Ngày BULLET Godislove vn Tin Lanh La Gi Tin Lanh in Vietnam Đạo Tin Lành là gì BULLET Is Sola Scriptura a Protestant Concoction by Greg Bahnsen BULLET Why Protestants Still Protest by Peter J Leithart from First Things Phê phán BULLET Catholic websites on sola scriptura BULLET Protestantism from the 1917 Catholic Encyclopedia BULLET Why Only Catholicism Can Make Protestantism Work by Mark Brumley Ảnh hưởng BULLET Vnchristian com Thư viện Tin lành tiếng Việt lớn nhất thế giới BULLET Evangelism Explosion Chứng Đạo Sâu Rộng Ảnh Hưởng Với Người Việt Nam BULLET The Future of American Protestantism from Catalyst United Methodist perspective BULLET Protestantism Christianity in View BULLET Hội Thanh niên Tin Lành Việt Nam tại Mỹ BULLET Hội Thánh Tin Lành Việt Nam tại Úc Châu BULLET Phát Thanh Tin Lành Hy Vọng từ Úc Châu BULLET Tin Lành cho người Việt BULLET Người Tin Lành VietChristian BULLET Tin lành Việt Nam

3473

Anh giáo

Anh giáo Anh giáo là một truyền thống Kitô giáo Tây phương bao gồm những giáo hội có mối quan hệ lịch sử với Giáo hội Anh phần lớn là thành viên Khối Hiệp thông Anh giáo Anglican Communion Đức tin Anh giáo lập nền trên Kinh Thánh truyền thống của các sứ đồ quyền kế thừa các sứ đồ và các giáo phụ tiên khởi Anh giáo là một trong những hệ phái thuộc Cơ Đốc giáo phương Tây tuyên bố độc lập với Giáo hoàng Rô ma vào thời điểm xác lập Định chế Tôn giáo thời Elizabeth Trong số những bản tuyên tín của Anh giáo vào giữa thế kỷ 16 có nhiều điều khoản tương tự với những xác tín của cuộc Cải cách Kháng nghị Những cải cách của Giáo hội Anh định hướng bởi Tổng Giám mục Cantebury Thomas Cranmer theo lập trường trung dung giữa hai khuynh hướng cải cách khởi xướng bởi hai nhà cải cách Martin Luther và Jean Calvin Đến cuối thế kỷ 16 việc giáo hội duy trì thể chế Giám mục cùng nhiều nghi thức truyền thống đã gây bất bình cho những người chủ trương xây dựng giáo hội trên nền thần học Kháng Cách Trong nửa đầu thế kỷ 17 qua nỗ lực của những nhà thần học Anh giáo Giáo hội Anh và các giáo hội liên quan ở Ireland và những khu định cư ở Mỹ thuộc Anh thể hiện một tín ngưỡng Cơ Đốc theo lập trường trung dung trong thần học cơ cấu tổ chức và nghi thức thờ phụng giữa truyền thống Kháng Cách và truyền thống Công giáo quan điểm này đã tạo ảnh hưởng sâu đậm trên bản sắc Anh giáo Sau Cách mạng Mỹ các giáo đoàn Anh giáo tại Hoa Kỳ và Canada thiết lập những giáo hội tự trị với các Giám mục của chính họ và xây dựng một thể chế tự trị Về sau qua sự mở rộng của Đế chế Anh và qua các hoạt động truyền giáo thể chế này đã trở thành hình mẫu cho các giáo hội tân lập ở châu Phi châu Đại dương New Guinea và khu vực Thái Bình Dương Cho đến nay sự khác biệt giữa hai khuynh hướng Kháng Cách và Công giáo bên trong truyền thống Anh giáo vẫn tiếp tục là một vấn đề gây tranh luận trong các giáo hội thành viên và trên quy mô Cộng đồng Anh giáo Tuy nhiên có một truyền thống đặc trưng của Anh giáo đã giúp kết nối các tín hữu trong cộng đồng Anh giáo trải qua nhiều thế kỷ là Sách Cầu nguyện chung tuyển tập giáo nghi được phổ biến trong hầu hết các giáo hội thuộc Anh giáo suốt nhiều thế kỷ Khởi nguồn Trong khi tín hữu Anh giáo thừa nhận cuộc ly giáo dưới triều Henry VIII 1509 1547 là nhân tố khai sinh Giáo hội Anh như một thực thể độc lập họ nhấn mạnh đến tính liên tục của giáo hội từ trước cuộc Cải cách Kháng nghị Bộ máy tổ chức của giáo hội đã được thiết lập tại Hội nghị Herford năm 673 khi các Giám mục Anh lần đầu tiên cùng làm việc trong một thể chế dưới quyền lãnh đạo của Tổng Giám mục thành Canterbury Kể từ Định chế tôn giáo thời Elizabeth I 1558 1603 Giáo hội Anh thừa hưởng di sản từ cả Công giáo và Kháng Cách với quân vương nước Anh được đặt vào vị trí đứng đầu giáo hội Tuy nhiên vua nước Anh không có vai trò nào trong các giáo hội thuộc cộng đồng Anh giáo tại các quốc gia khác trên thế giới Cuộc cải cách tại Anh khởi đầu với những mục tiêu chính trị của vua Henry VIII Nhà vua muốn hủy bỏ hôn nhân với vợ là Catherine của Aragon để kết hôn chính thức với Anne Boleyn với lý do là hoàng hậu không có hoàng tử để thừa kế ngai vàng nhưng Giáo hoàng Clement VII từ khước Cùng lúc nhà vua nhận thấy sự cần thiết và những lợi ích chính trị và kinh tế khi ly khai khỏi Công giáo Rô ma và thành lập Giáo hội Anh mà nhà vua là người đứng đầu giáo hội Đạo luật Quyền Tối thượng năm 1534 tuyên bố vua Henry VIII là Lãnh đạo Tối cao duy nhất trên đất của Giáo hội Anh Các đạo luật khác như luật giải thể tu viện năm 1542 mang một số lượng lớn các loại tài sản của tu viện Công giáo vào tay nhà vua rồi sau đó vào tay các nhà quý tộc Điều này tạo nên các nguồn vật chất lớn lao hỗ trợ cho giáo hội mới vừa độc lập trên lãnh thổ nước Anh dưới quyền cai trị của một quân vương Tuy nhiên người thiết lập nền thần học đặc thù cho Anh giáo là Tổng Giám mục Canterbury Thomas Cranmer với sự tiếp bước của Richard Hooker và Lancelot Andrewes Cranmer được hưởng nền giáo dục tại Âu châu lục địa chịu ảnh hưởng tư tưởng cải cách và vì vậy mặc dù là một linh mục ông đã kết hôn Bởi vì Cranmer và các nhà lãnh đạo khác của Giáo hội Anh được tấn phong bởi các Giám mục theo quyền kế thừa các sứ đồ các vị này lại truyền chức cho những linh mục khác Anh giáo được xem là vẫn duy trì quyền kế thừa các sứ đồ Trong thời trị vì ngắn ngủi của vua Edward VI con trai của Henry Cranmer đã thành công đáng kể trong nỗ lực đem Giáo hội Anh đến gần với lập trường Thần học Calvin Sách Cầu nguyện chung ra đời trong thời gian này Tuy nhiên cuộc Cải cách bị đảo ngược đột ngột khi Mary I lên ngôi nữ hoàng sau cái chết của em mình Edward VI Chỉ đến thời trị vì của Nữ hoàng Elizabeth I 1558 1603 Giáo hội Anh mới được xác lập như là một giáo hội cải cách Trong thế kỷ 16 tôn giáo đóng vai trò quan trọng như là một nhân tố nối kết toàn thể xã hội Những bất đồng tôn giáo chắc chắn sẽ dẫn đến những bất ổn xã hội những âm mưu thông đồng và cầu viện binh lực nước ngoài để lũng đoạn triều chính hay lật đổ ngai vàng Giải pháp của Elizabeth I nhằm giải quyết các bất đồng tôn giáo mà không cần đổ máu là xác lập một định chế giáo hội với nghi thức thờ phụng sao cho mọi người đều có thể dự phần với một hệ thống thần học có thể bảo đảm sự đồng thuận của các khuynh hướng khác nhau về cung cách luận giải Kinh Thánh Do đó cần có sự bao dung cho nhiều quan điểm dị biệt và cần xem chúng là hợp pháp Trong khi phần lớn dân chúng tỏ ra muốn đồng hành với thiết chế tôn giáo này những nhóm cực đoan ở hai thái cực thần học không chấp nhận và những rạn nứt bắt đầu xuất hiện bên trên bề mặt của sự hiệp nhất tôn giáo tại Anh Trong thế kỷ kế tiếp có những dịch chuyển quan trọng hoặc về phía phong trào Thanh giáo hoặc về phía các trào lưu thiên về Công giáo Cần nên biết rằng vào thời ấy khái niệm về quyền tự do tôn giáo là không thể chấp nhận vì vậy cũng dễ hiểu khi mục tiêu của các nhóm đấu tranh là làm thế nào để kiểm soát giáo hội chứ không phải để được hưởng quyền tự do tôn giáo Theo tiêu chuẩn của Âu châu lục địa mức độ bạo động tôn giáo tại Anh tuy không cao nhưng cũng đủ làm mất mạng một quân vương Charles I và một Tổng Giám mục Canterbury William Laud Kết quả sau cùng của cuộc chính biến phục hồi vương quyền của Charles II là nỗ lực trở lại các lý tưởng thời kỳ Elizabeth I Tóm lại trong giai đoạn này đa số cư dân tại Anh chọn lựa con đường trung dung còn đứng tại hai cực đối nghịch nhau là các nhóm Công giáo Rô ma và Thanh giáo mỗi nhóm đều đủ mạnh để tự bảo vệ mình khỏi bị nuốt chửng bởi nhóm kia và đủ khôn ngoan để có thể tồn tại bên ngoài giáo hội thay vì tìm cách kiểm soát giáo hội Cuộc cải cách tại Anh được xem là hoàn tất vào thời điểm này Mặc dù thiết chế Elizabeth I đã không giành được sự đồng thuận của toàn thể dân Anh thời đó Anh giáo hiện nay đang phát triển tại nhiều nơi trên thế giới một thành quả vượt quá mọi sự mong đợi của mọi tín hữu Anh giáo thế kỷ 16 và 17 Thần học Trung dung Quyết định của Henry VIII ly khai khỏi Công giáo Rô ma khởi phát từ những tranh chấp về thẩm quyền và những lợi ích nhất là do lập trường của Vương quyền tin rằng các giáo hội quốc gia phải có quyền tự trị chứ không dính líu gì đến những bất đồng về thần học Tuy nhiên từ thời trị vì của Edward VI và nhất là từ lúc Định chế Tôn giáo thời Elizabeth ra đời nỗ lực kiến tạo một giáo hội quốc gia vẫn tiếp nối truyền thống đồng thời chấp nhận một số luận điểm thần học và giáo nghi của những nhà cải cách đã giúp hình thành Anh giáo một cộng đồng các giáo hội với những nét đặc thù bên trong thế giới Cơ Đốc giáo Sự phân biệt giữa Cải cách và Công giáo cũng như sự chọn lựa giữa hai truyền thống luôn là vấn đề gây tranh cãi bên trong các giáo hội thành viên và giữa các giáo hội thuộc Cộng đồng Anh giáo Kể từ khi Phong trào Oxford khởi phát giữa thế kỷ 19 nhiều giáo hội thuộc Cộng đồng Anh giáo khởi sự phục hồi các nghi thức và mục vụ tương tự với Công giáo Rô ma Suốt thế kỷ qua trong khi những người Công giáo Anh có khuynh hướng chú trọng đến nghi lễ và nếp cũ thì những người Anh giáo Phúc âm vẫn tiếp tục duy trì đức tin và sống đạo phù hợp với khuynh hướng Cải cách Nguyên tắc định hướng Đối với nhóm Thượng giáo hội Công giáo Anh nền thần học của họ không được xác lập bởi Quyền Giáo huấn của giáo hội như Công giáo Rô ma hoặc từ một nhà thần học khai sáng như Thần học Calvin cũng không lập nền trên những bản tín điều như Giáo hội Luther Đối với họ văn kiện thần học Anh giáo nguyên thủy là Sách Cầu nguyện chung mà họ xem là sự thể hiện một tư duy thần học sâu sắc đi cùng với tinh thần hòa giải và bao dung Lex orandi lex credenda Luật của sự cầu nguyện chính là luật của đức tin Bao hàm trong sách cầu nguyện là những nguyên lý của thần học Anh giáo Bản Tín điều các Sứ đồ bản Tín điều Nicene và bản Tín điều Athanasian dù bản tín điều này không còn được sử dụng rộng rãi Kinh Thánh qua nghi thức đọc Kinh Thánh trong lễ thờ phượng các thánh lễ cầu nguyện hằng ngày sách dạy giáo lý và quyền kế thừa các sứ đồ Trong khi đó đối với những người Hạ giáo hội Anh giáo Tin Lành bản Ba mươi chín Tín điều theo khuynh hướng Cải cách là nền tảng hình thành nền thần học của họ Trải qua nhiều thế kỷ hai khuynh hướng này được chấp nhận trong tinh thần cộng sinh bên trong Cộng đồng Anh giáo Ban đầu bản Ba mươi chín Tín điều giữ vị trí quan trọng trong thần học và sống đạo Anh giáo Từ năm 1604 tất cả chức sắc Anh giáo phải tuyên bố tuân giữ bản tín điều này Ngày nay bản tín điều chỉ còn được xem là một văn kiện lịch sử dù từng có thời là nhân tố chủ chốt trong việc định hình bản sắc Anh giáo Các tín điều được nhìn nhận từ những góc độ khác nhau Lấy thí dụ khi xem xét giáo lý xưng công chính những người Công giáo Anh cho rằng cần có đức tin việc lành và các thánh lễ còn người theo khuynh hướng Tin Lành tin rằng chỉ có đức tin vào Chúa Giê xu chúng ta có thể nhận lãnh sự tha thứ của Thiên Chúa và việc lành là hệ quả tất yếu của một con người đã được thay đổi bởi ân điển Tuy nhiên giáo huấn nổi bật nhất của bản tín điều thể hiện ở Điều VI về sự trọn vẹn của Kinh Thánh tuyên bố rằng Kinh Thánh chứa đựng mọi điều cần thiết cho sự cứu rỗi vì vậy bất cứ điều gì không được viết không được chứng thực trong Kinh Thánh thì không ai có nghĩa vụ phải tin như là một phần của Đức tin hoặc phải xem đó là cần thiết cho sự cứu rỗi Điều VI đã có ảnh hưởng trên sự luận giải và giảng luận Kinh Thánh của Anh giáo từ lúc ban đầu cho đến nay Anh giáo cũng công nhận thẩm quyền của những nhà thần học chuẩn mực Sau Thomas Cranmer nhà thần học có nhiều ảnh hưởng nhất là Richard Hooker từ sau năm 1660 ông được xem là cha đẻ của tinh thần Anh giáo Theo Hooker thẩm quyền của Anh giáo đến từ Kinh Thánh được thông hiểu bởi lý trí sự thông tuệ và trải nghiệm đối với Thiên Chúa và truyền thống những thông lệ và xác tín của giáo hội đã tạo ảnh hưởng trên Anh giáo hơn bất cứ truyền thống nào khác Cần nên biết giáo huấn kiềng ba chân Kinh Thánh lý trí và truyền thống thường gán cho Hooker là không đúng Theo Hooker Kinh Thánh là nền tảng và là đứng đầu trong trật tự thẩm quyền rồi mới đến lý trí và truyền thống hai điều này dù quan trọng nhưng chỉ là thứ yếu nếu so với Kinh Thánh Sự phát triển của Anh giáo đến nhiều xứ sở không nói tiếng Anh sự đa dạng của sách cầu nguyện và sự quan tâm ngày càng lớn trong nỗ lực đối thoại với các giáo hội khác đã dẫn đến sự xem xét lại những giá trị của bản sắc Anh giáo Nhiều tín hữu Anh giáo xem Bốn Luận điểm được thông qua tại Hội nghị Lambeth năm 1888 là nền tảng và tối cần thiết cho bản sắc Anh giáo Nói tóm tắt Bốn Luận điểm này là Kinh Thánh chứa đựng mọi điều cần thiết cho sự cứu rỗi các Tín điều đặc biệt là Tín điều các Sứ đồ và Tín điều Nicene là bản tuyên ngôn đầy đủ cho đức tin Cơ Đốc hai thánh lễ Báp têm và Tiệc Thánh và quyền kế thừa các Sứ đồ Thể chế Trái với những gì người ta thường nghĩ Quân chủ Anh Quốc không phải là đầu của giáo hội mà theo luật là Lãnh đạo tối cao của Giáo hội Anh vua Anh không có vị trí nào trong các giáo hội ngoài nước Anh Vai trò của vương quyền Anh bị giới hạn vào việc bổ nhiệm các Giám mục kể cả Tổng Giám mục Canterbury ngay cả như thế chính phủ cũng chỉ được giao cho một danh sách đã được chọn lọc trước Quy trình này luôn cần có sự hợp tác và đồng thuận từ các đại diện của giáo hội Một đặc điểm khác của Anh giáo là không có một thẩm quyền toàn cầu nào được công nhận Toàn bộ ba mươi tám khu vực của Cộng đồng Anh giáo Anglican Communion đều tự trị mỗi khu vực tự chọn thể chế và giới lãnh đạo cho mình Các khu vực này có thể chọn mô hình giáo hội quốc gia như Canada Uganda hoặc Nhật Bản hoặc một nhóm các quốc gia như Tây Ấn Trung Phi hoặc Nam Á hoặc theo đặc điểm địa dư như Vanuatu và Quần đảo Solomon v v Trong các khu vực này là những giáo phận đặt dưới quyền lãnh đạo của tổng Giám mục Tất cả các khu vực của Cộng đồng Anh giáo đều thành lập các giáo phận do Giám mục lãnh đạo Giám mục được tấn phong theo quyền kế thừa các sứ đồ Ngoài chức Giám mục còn có linh mục tư tế hoặc mục sư đối với người theo khuynh hướng Tin Lành và chấp sự Không có quy định nào đòi hỏi sống độc thân mặc dù có nhiều linh mục Công giáo Anh tự nguyện sống độc thân Kể từ giữa thế kỷ 20 tại hầu hết các khu vực phụ nữ được phong chức chấp sự trong một số khu vực phụ nữ được nhận chức linh mục và Giám mục Giáo hội Anh giáo hội chính thức của xứ Anh Cát Lợi được coi là giáo hội mẹ trong Cộng đồng Anh giáo Thông qua sự mở rộng của Đế quốc Anh và các hoạt động truyền giáo các giáo hội Anh giáo được thành lập ở nhiều quốc gia trên thế giới Anh giáo tại một số nơi như Hoa Kỳ Scotland được biết đến với tên là Giáo hội Giám nhiệm Episcopal từ tiếng Latinh episcopus có nghĩa là giám mục có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp với ý nghĩa là người coi sóc hay quản trị Tên gọi này ngụ ý giáo hội được quản trị theo thể chế Giám mục Mỗi giáo hội cấp quốc gia được đặt dưới quyền lãnh đạo của một Tổng Giám mục hoặc Giám mục chủ tịch Presiding Bishop như trong trường hợp của Giáo hội Giám nhiệm Hoa Kỳ Giáo hội quốc gia được chia thành các giáo phận giữa hai cấp bậc này có thể còn có bậc trung gian nữa là giáo tỉnh thường tương ứng với địa giới hành chính của các tiểu bang hoặc các tỉnh Các hội đồng của giáo hội được thiết lập trên ba cấp hội đồng tín hữu quy tụ những đại biểu từ các giáo sở hội đồng chức sắc và hội đồng Giám mục Giáo phận không phải giáo xứ là đơn vị hạt nhân trong cấu trúc thẩm quyền của giáo hội Bắt đầu từ nửa sau thập niên 1970 do bất đồng với sự lan truyền của khuynh hướng tự do trong Cộng đồng Anh giáo nhiều tín hữu đã rời bỏ khối hiệp thông này và thành lập các giáo hội mới với phong trào Anh giáo tiếp diễn Continuing Anglican movement tự xem mình là bảo lưu tính tông truyền đức tin và thực hành Anh giáo truyền thống Tổng Giám mục Canterbury Tổng Giám mục Canterbury giữ vị trí danh dự trong Cộng đồng Anh giáo Giữa giới lãnh đạo của Cộng đồng ông được nhìn nhận là primus inter pares đứng đầu giữa những người bình đẳng và không có quyền hạn nào đối với các khu vực bên ngoài nước Anh Justin Welby trở thành Tổng Giám mục Canterbury thứ 105 vào lễ nhậm chức cử hành tại Nhà thờ chính tòa Canterbury ngày 21 tháng 3 năm 2013 Tổng Giám mục Canterbury tổ chức và chủ tọa các Hội nghị Lambeth của Cộng đồng Anh giáo ông là người quyết định danh sách các Giám mục được mời tham dự Hội nghị Ông cũng chủ tọa những Tọa đàm Lãnh đạo Cộng đồng Anh giáo những buổi gặp mặt giữa những người đứng đầu các giáo hội thành viên Ông cũng đảm nhiệm chức vụ chủ tịch ban thư ký của Văn phòng Cộng đồng Anh giáo và Hội đồng Tư vấn Anh giáo Các hội nghị Cộng đồng Anh giáo không có thẩm quyền toàn cầu Tất cả các tổ chức quốc tế của cộng đồng chỉ có chức trách tư vấn và hợp tác những nghị quyết của các tổ chức này không có giá trị ràng buộc pháp lý đối với các giáo hội thành viên Hiện có ba tổ chức chính của Cộng đồng BULLET Hội nghị Lambeth là tổ chức tư vấn quốc tế lâu đời nhất của Cộng đồng Lần đầu tiên được Tổng Giám mục Longley triệu tập năm 1867 như là một diễn đàn để các Giám mục trong Cộng đồng thảo luận về những lợi ích thiết thực và công bố điều chúng tôi xem là những nghị quyết thích hợp định hướng cho những hoạt động của chúng ta trong tương lai Từ đó Hội nghị Lambeth được tổ chức mười năm một lần BULLET Hội nghị Lambeth năm 1968 quyết định thành lập Hội đồng Tư vấn Anh giáo Được triệu tập hai năm một lần Hội đồng có các đại biểu là Giám mục mục sư và tín hữu được chọn lựa từ 38 khu vực Hội đồng có ban thư ký thường trực Văn phòng Cộng đồng Anh giáo mà Tổng Giám mục Canterbury là chủ tịch BULLET Tọa đàm Lãnh đạo Anh giáo là diễn đàn quốc tế dành cho những người đứng đầu các khu vực Thành lập năm 1978 bởi Tổng Giám mục Donald Coggan như là một dịp tiện để đàm đạo cầu nguyện và thảo luận sâu Truyền giáo Đến năm 2011 số tín hữu Anh giáo trên thế giới ước tính khoảng 85 triệu người Trong hai thập niên qua 11 khu vực ở châu Phi chứng kiến sự tăng trưởng bộc phát Hiện ở đây có 36 7 triệu tín hữu Anh giáo đông hơn ở nước Anh với 26 triệu thuộc viên Tại hầu hết các quốc gia công nghiệp số tín hữu liên tục sút giảm kể từ thế kỷ 19 Từ thế kỷ 17 Giáo hội Anh vẫn là một giáo hội hoạt động tích cực trong lĩnh vực truyền giáo khi họ tìm đến những khu định cư được thiết lập ở Mỹ Úc Canada New Zealand và Nam Phi để thành lập các giáo sở Từ năm 1578 lễ Tiệc Thánh đã được cử hành ở Bắc Cực khi tuyên úy Anh giáo Robert Wolfall cùng đi với đoàn thám hiểm của Martin Frobisher đặt chân đến đây Nhà thờ Anh giáo đầu tiên được xây dựng ở châu Mỹ là tại Jamestown Virginia năm 1607 Đến thế kỷ 18 những nhà thờ Anh giáo xuất hiện tại châu Á châu Phi và Mỹ La tinh Các tổ chức truyền giáo của Giáo hội Anh đầu tiên là Hội Quảng bá Kiến thức Cơ Đốc SPCK thành lập năm 1698 trong năm 1701 là Hội Truyền bá Phúc âm ở hải ngoại CCPAS và Hội Truyền giáo Giáo hội CMS năm 1799 Thế kỷ 19 chứng kiến sự ra đời của Hội truyền giáo cho Thủy thủ 1856 Liên minh các bà mẹ 1876 và Đạo quân Hội thánh 1882 chủ trương truyền bá phúc âm bằng phương pháp cá nhân chứng đạo Sang thế kỷ 20 Giáo hội Anh phát triển những hình thức truyền bá phúc âm mới như Alpha Course 1990 khởi phát từ Nhà thờ Trinity Brompton tại Luân Đôn Đến thế kỷ 21 có những nỗ lực tiếp cận với giới thanh niên và thiếu nhi Giáo phận Sydney Giáo phận Sydney thuộc Giáo hội Anh giáo Úc khoảng 50 tín hữu Anh giáo ở Úc thuộc giáo phận này thành lập năm 1836 với William Grant Broughton là Giám mục đầu tiên Được xem là một hiện tượng đặc biệt trong Cộng đồng Anh giáo Giáo phận Sydney chấp nhận truyền thống Cải cách và Thanh giáo với niềm xác tín rằng họ đang bảo vệ những giá trị nguyên thủy của cuộc Cải cách Anh khởi phát từ thế kỷ 16 Anh giáo Sydney tin rằng thẩm quyền và sự soi dẫn của Kinh Thánh đã được thể hiện trong bản tuyên tín của Anh giáo gọi là bản Ba mươi chín Tín điều Thể chế Về thể chế Anh giáo Sydney nhấn mạnh đến vị trí của các giáo đoàn địa phương Họ tin rằng vâng theo lời Chúa dạy con dân Ngài nhóm lại để lắng nghe luận giải suy gẫm và đáp ứng đối với Lời Chúa Tín hữu có quan hệ mật thiết với giáo đoàn địa phương thay vì quan tâm đến hệ phái hoặc các định chế Họ cử hành lễ Tiệc Thánh nhưng không chú trọng đến yếu tố thần bí như nhiều tín hữu Anh giáo khác Ngoài ra tín hữu Anh giáo Sydney còn có sự quan tâm đặc biệt đến trải nghiệm cá nhân trong đời sống đức tin và sứ mạng truyền bá phúc âm cũng như tin Kinh Thánh là sự mặc khải từ Chúa vì vậy không sai lầm Do đó những người chống đối gọi họ là thuộc khuynh hướng bảo thủ Giáo nghi và Giáo phẩm Dù hầu hết các giáo đoàn Anh giáo Sydney không còn sử dụng Sách Cầu nguyện chung trong lễ thờ phượng họ chấp nhận bản Ba mươi chín Tín điều được chép trong Sách Cầu nguyện chung là bản tuyên tín căn bản thể hiện niềm xác tín rằng tất cả giáo huấn và truyền thống của giáo hội phải đặt dưới thẩm quyền của Kinh Thánh Mặc dù linh mục priest thầy tư tế là chức vụ được công nhận rộng rãi trong Cộng đồng Anh giáo Anh giáo Sydney bác bỏ chức vụ này vì cho rằng chức vụ tư tế chỉ có giá trị trong thời Cựu Ước khi trọng tâm của sự thờ phượng là nghi thức dâng tế lễ tại Đền thờ Chức vụ tư tế đã được hoàn tất một lần đủ cả bởi sự chết và sự phục sinh của Chúa Giê su Như vậy mục sư chỉ đơn giản là viên chức của giáo hội được giáo hội ủy nhiệm để giảng Lời Chúa cử hành các thánh lễ và quản trị các giáo đoàn Đặc điểm Trong cộng đồng Cơ Đốc giáo Anh giáo được biết đến với tính đa dạng về thần học và giáo nghi Các cá nhân hội đoàn giáo xứ giáo phận hay giáo hội quốc gia có thể chọn lựa hoặc nối kết với truyền thống và thần học Công giáo hoặc chọn hướng ngược lại đồng hành với các nguyên tắc của cuộc Cải cách Một số tín hữu Anh giáo tuân giữ các nghi thức sùng kính của Giáo hội Công giáo Rôma như lần hạt cầu kinh cầu khấn với các thánh Một số khác đặt tin tưởng vào các sách thứ kinh deuterocanonical trong Kinh Thánh mặc dù giáo lý Anh giáo dạy rằng những sách này nên được đọc trong nhà thờ vì mục đích giáo huấn đạo đức nhưng không nên dùng cho việc lập thuyết Về phần mình những tín hữu Anh giáo nhấn mạnh đến đặc tính Kháng Cách của giáo hội tập chú vào các tiêu chí của cuộc Cải cách về sự cứu rỗi bởi ân điển của Thiên Chúa qua đức tin của tín hữu hai thánh lễ trong Sách Phúc Âm Báp têm và Tiệc Thánh và Kinh Thánh chứa đựng mọi điều cần thiết cho sự cứu rỗi Sự phân hóa bên trong giáo hội lên đến đỉnh điểm trong thế kỷ 19 khi trường phái Công giáo Anh Anglo Catholic nhấn mạnh vào khía cạnh Công giáo và trường phái Anh giáo Phúc âm Evangelical Anglican tập chú vào phương diện Cải cách và chiều kích phúc âm của giáo hội Hai nhóm này còn được gọi là Thượng giáo hội và Hạ giáo hội ngụ ý về cung cách hành lễ của mỗi nhóm trong nghi thức thờ phụng Thượng giáo hội quan tâm đến tính uy nghiêm trang trọng của nghi thức trong khi Hạ giáo hội thích chọn lựa các nghi thức đơn giản và xem nghi thức là một cách biểu trưng cho tấm lòng Tuy nhiên hầu hết tín hữu Anh giáo quyết định tự giữ mình để không bị lôi cuốn vào hai cực này họ thường nhấn mạnh rằng Anh giáo cần được hiểu theo ý nghĩa chính xác là con đường trung dung của Cơ Đốc giáo đi giữa Công giáo và Kháng Cách Các dòng tu Ngay sau thời kỳ phục hưng của phong trào Công giáo là sự xuất hiện và phát triển của các dòng tu được thành lập cho những hoạt động từ thiện Khởi phát từ thập niên 1840 và kéo dài trong thế kỷ sau các dòng tu có mặt tại Anh Quốc Hoa Kỳ Canada Ấn Độ cũng như tại các quốc gia xa xôi khác ở Phi châu Á châu và khu vực Thái Bình Dương Các tu sĩ và nữ tu dâng hiến đời mình cho Thiên Chúa theo lời thề nguyện sống nghèo khổ trinh bạch và vâng phục dành trọn thì giờ cho các hoạt động tôn giáo và phục vụ người nghèo Kể từ thập niên 1960 có sự suy giảm nghiêm trọng về số lượng và quy mô các dòng tu trên toàn thể Cộng đồng Anh giáo Nhiều dòng tu lớn từng hoạt động tại nhiều nước nay chỉ còn lại một tu viện với một ít tu sĩ hay nữ tu già yếu Số người xin gia nhập các dòng tu là rất ít và một số dòng tu nay không còn hiện hữu Dù vậy ngày nay vẫn còn có vài ngàn tu sĩ đang hoạt động tại khoảng 200 tu viện trên khắp thế giới Điều gây ngạc nhiên là sự phát triển số lượng tu sĩ và nữ tu tại những nơi như Quần đảo Solomon Vanuatu và Papua Tân Guinea Tại đây những tu sĩ và nữ tu thường ở độ tuổi từ 20 đến 25 trẻ hơn độ tuổi trung bình của các đồng lao của họ tại những nơi khác trên thế giới từ 40 đến 50 năm Xem thêm BULLET Công giáo BULLET Thanh giáo BULLET Chủ nghĩa phúc âm BULLET Phong trào Giám lý BULLET Phong trào Anh giáo tiếp diễn

3474

Giáo hội Anh

Giáo hội Anh Giáo hội Anh là giáo hội Kitô giáo được thiết lập chính thức ở Anh Cách Lan England đóng vai trò là giáo hội mẹ của Khối Hiệp thông Anh giáo trên toàn cầu Giáo hội được chia làm 2 giáo tỉnh Canterbury ở miền Nam và York ở miền Bắc được đứng đầu bởi Tổng giám mục Canterbury và Tổng giám mục York mỗi vị đều mang thêm tước hiệu Giáo trưởng Primate Giáo hội Anh nhìn nhận mình mang cả hai căn tính Công giáo và Cải cách Bởi vì Anh giáo được công nhận là quốc giáo nên về mặt danh nghĩa Quốc vương Anh hiện nay là Nữ vương Elizabeth II có tước hiệu hiến định là Người Quản trị Tối thượng Supreme Governor của Giáo hội Anh Thực tế Tổng Giám mục Canterbury là người lãnh đạo Giáo hội Anh Anh giáo trên toàn cầu bao gồm nhiều giáo hội độc lập tại hơn 160 quốc gia và vùng lãnh thổ công nhận Tổng giám mục Canterbury là nhà lãnh đạo tượng trưng Giám mục Justin Welby đã thay thế tiến sĩ Rowan Williams đảm nhận chức Tổng Giám mục Canterbury vào ngày 21 tháng 3 năm 2013 Lịch sử Kitô giáo được truyền giảng tại Anh vào thế kỉ thứ nhất hay thứ hai trong bối cảnh văn hóa La Mã Briton Vào thời kì Trung cổ Giáo hội Anh chịu dưới quyền của Giáo hoàng nhưng tách ra khỏi Rôma vào năm 1534 dưới triều vua Henry VIII tuy rằng đã có nhập lại một cách tạm thời dưới triều của Nữ vương Mary I trong năm 1555 Liên kết ngoài BULLET Website của Giáo hội Anh tiếng Anh

3485

Tháng tám

Tháng tám Tháng tám là tháng thứ tám theo lịch Gregorius có 31 ngày Những sự kiện trong tháng 8 BULLET 08 tháng 8 năm 1967 Ngày thành lập Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BULLET 15 tháng 8 năm 1945 Chiến thắng phát xít Nhật BULLET 1945 Cách mạng do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo nhân dân giành chính quyền từ tay Nhật Bản Pháp và khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hòa BULLET 19 tháng 8 năm 1945 Ngày cách mạng tháng tám BULLET 20 tháng 8 năm 1888 Ngày sinh Chủ tịch Tôn Đức Thắng Việt Nam BULLET 26 tháng 8 năm 1975 Việt Nam là thành viên của Phong trào Các nước không liên kết BULLET 27 tháng 8 năm 1994 Ngày sinh của Paulus Phan Công Bằng Ngày lễ và kỷ niệm BULLET 6 tháng 8 Ngày Quốc tế chống vũ khí nguyên tử 1945 BULLET 8 tháng 8 Ngày sinh Dương Quân nhà thơ trào phúng Việt Nam BULLET 9 tháng 8 Ngày Quốc tế của người thổ dân thế giới International Day of the World s Indigenous People BULLET 10 tháng 8 Ngày vì nạn nhân chất độc màu da cam Việt Nam 2004 BULLET 12 tháng 8 Ngày Quốc tế Thanh Thiếu niên International Youth Day Ngày thành lập tỉnh BR VT 1991 BULLET 19 tháng 8 Cách mạng tháng Tám thành công ở Hà Nội 1945 BULLET 19 tháng 8 Ngày truyền thống của Công an Nhân dân Việt Nam 1945 BULLET 19 tháng 8 Ngày thành lập Đài Truyền hình Kỹ thuật số VTC 2004 BULLET 20 tháng 8 Ngày sinh của Tôn Đức Thắng Chủ tịch thứ hai của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa Chủ tịch đầu tiên của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 1888 BULLET 23 tháng 8 Ngày Quốc tế tưởng niệm việc buôn bán nô lệ và việc hủy bỏ nó International Day for the Remembrance of the Slave Trade and its Abolition BULLET 25 tháng 8 Ngày sinh của Võ Nguyên Giáp Đại tướng đầu tiên Tổng tư lệnh của Quân đội Nhân dân Việt Nam BULLET 26 tháng 8 Việt Nam Dân chủ Cộng hòa nay là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam tham gia Phong trào không liên kết 1975 BULLET 29 tháng 8 thành lập quận Kiến An thuộc thành phố Hải Phòng Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3490

Tháng chín

Tháng chín Tháng chín là tháng thứ chín theo lịch Gregorius với 30 ngày Những sự kiện trong tháng 9 BULLET Ngày 2 tháng 9 Ngày Quốc khánh của Việt Nam Independence Day of Vietnam BULLET Ngày 7 tháng 9 Ngày thành lập Đài Tiếng nói Việt Nam Ngày phát sóng chương trình truyền hình đầu tiên của Đài Truyền hình Việt Nam BULLET Ngày 8 tháng 9 Quốc tế xóa nạn mù chữ International Literacy Day BULLET Ngày 15 tháng 9 Ngày Quốc tế Dân chủ International Day of Democracy BULLET Ngày 16 tháng 9 Ngày Quốc tế Bảo vệ Tầng ôzôn International Day for the Preservation of the Ozone Layer BULLET Ngày 21 tháng 9 Ngày Quốc tế Hòa bình International Day of Peace trước đây là ngày khai mạc Đại hội đồng Liên hợp Quốc BULLET Ngày 21 tháng 9 Ngày Thu phân BULLET Ngày 23 tháng 9 Ngày Nam bộ kháng chiến chiến tranh Việt Nam Autumnal Equinox Day BULLET Ngày 28 tháng 9 Ngày Hàng hải Thế giới World Maritime Day Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3495

Phạm Duy

Phạm Duy Phạm Duy 5 tháng 10 năm 1921 27 tháng 1 năm 2013 tên khai sinh Phạm Duy Cẩn là nhạc sĩ nhạc công ca sĩ nhà nghiên cứu âm nhạc lớn của Việt Nam Ông được nhiều người đánh giá là nhạc sĩ lớn nhất của nền tân nhạc Việt Nam với lượng sáng tác đồ sộ cũng như đa dạng về thể loại trong đó có rất nhiều ca khúc trở nên kinh điển và quen thuộc với người Việt Nhạc của ông thường sử dụng những yếu tố nền tảng của âm nhạc cổ truyền Việt Nam kết hợp với những kỹ thuật cấu trúc của nhạc hàn lâm Tây phương tạo nên một phong cách riêng với nhiều tác phẩm lớn có tính đột phá giàu ảnh hưởng đối với các nhạc sĩ thuộc nhiều thế hệ Ông cũng là người khởi xướng định hướng nhiều trào lưu phong cách mới mẻ cho nền tân nhạc Việt Ngoài sáng tác và biểu diễn ông còn có những công trình khảo cứu về âm nhạc Việt Nam có giá trị Ông từng giữ chức giáo sư nhạc ngữ tại Trường Quốc gia Âm nhạc Sài Gòn Ông còn được coi như một nhà văn với 4 tập hồi ký được giới phê bình đánh giá cao về giá trị văn học lẫn giá trị tư liệu Với hơn 70 năm sự nghiệp trải qua nhiều giai đoạn lịch sử quan trọng của đất nước ông được coi là cây đại thụ của nền âm nhạc Việt Nam Tuy vậy bên cạnh đó các quan điểm nhìn nhận về ông cũng khác biệt chủ yếu là do các vấn đề chính trị Khởi đầu sự nghiệp âm nhạc trong gánh hát Đức Huy với vai trò phó quản lý và ca sĩ hát lưu động Từng tham gia Chiến tranh Đông Dương đến năm 1951 sau đó ông rời khỏi chiến khu rồi vào miền Nam Việt Nam để hoạt động âm nhạc Phạm Duy là tên tuổi lớn và đầy ảnh hưởng tại miền Nam Việt Nam với những hoạt động tích cực dành cho cả âm nhạc và chính trị và những hoạt động này còn tiếp diễn sau giai đoạn 1975 khi ông di tản sang Hoa Kỳ Vì lý do chính trị nhạc của ông bị cấm hoàn toàn tại miền Bắc Việt Nam sau 1954 và toàn Việt Nam sau 1975 Năm 2005 sau nhiều lần về thăm quê hương ông chính thức trở về Việt Nam sống và từ đó một số ca khúc của ông mới bắt đầu được phép phổ biến lại Tính cho tới tháng 1 năm 2014 có 244 ca khúc được cấp phép lưu hành trong số đó có 53 ca khúc ngoại quốc do ông đặt lời Việt trong số khoảng hơn 2000 ca khúc do ông sáng tác hoặc viết lời Tiểu sử Phạm Duy Cẩn sinh ngày 5 tháng 10 năm 1921 5 tháng 9 nhuận năm Tân Dậu tại Nhà hộ sinh số 40 Rue Takou nay là Phố Hàng Cót Hà Nội trong một gia đình văn nghiệp Ít lâu sau khi ông ra đời gia đình ông dọn từ phố Mã Mây Rue des Pavillons Noirs phố Quân Cờ Đen xuống phố Hàng Dầu Rue Felloneau Hà Nội Cha ông là Phạm Duy Tốn thường được coi như là nhà văn xã hội đầu tiên của nền Văn học Mới đầu thế kỷ XX Anh của ông là Phạm Duy Khiêm giáo sư thạc sĩ cựu Đại sứ Việt Nam Cộng hòa tại Pháp văn sĩ Pháp văn tác giả những cuốn Légendes des terres sereines Nam et Sylvie De Hanoi à Lacourtine Lúc nhỏ ông là cậu bé hiếu động tính tình văng mạng bất cần đời tuy vậy lại thích diễn kịch làm trò và mê nhạc Ông biết dùng guitar mandolin để chơi nhạc Tây Âu bên cạnh đó còn tiếp thu các nhạc điệu dân ca miền Bắc hay những bài ca Huế như Nam Ai Nam Bình Tứ Đại Cảnh Ngoài nền văn hóa mang tính nhân bản của Pháp ông còn được tiếp xúc với văn hóa cổ truyền qua các tác phẩm của cha Phạm Duy Tốn hay cuốn Tục ngữ phong dao của người anh họ Nguyễn Văn Ngọc Về học hành chính quy Phạm Duy chỉ có bốn năm tiểu học và một năm trung học nhưng những bài học trong sách Quốc văn giáo khoa thư Luân lý giáo khoa thư đã in đậm trong tâm hồn ông trước khi bước vào xã hội hình thành cho ông quan niệm về đức độ của con người Việt Nam mà ông nhấn mạnh là con người ở nông thôn chứ không phải ở thành thị Ông học vỡ lòng tại trường Hàng Thùng học Tiểu học tại trường Hàng Vôi Trường Amiral Courbet nay là trường Nguyễn Du Tính ông nghịch ngợm học không giỏi thường hay bị phạt Đến năm 13 tuổi 1934 vào được lớp nhất ông mới học giỏi dần trở thành một trong những học sinh ưu tú của lớp nhất là môn đọc thơ tiếng Pháp Năm 1936 sau khi thi trượt vào Trường Bưởi ông vào học trường Trung học tư thục Thăng Long Thầy dạy ông tại trường có Võ Nguyên Giáp Trần Văn Tuyên Phan Anh Khuất Duy Tiến Trong các bạn cùng lớp có Quang Dũng Về học lực ông đứng thứ nhì trong lớp Một năm học trung học giúp ông hấp thụ thêm những cái hay cái đẹp của nền văn chương Pháp của Victor Hugo André Chenier Alfred de Vigny Bernadin de Saint Pierrre Năm 1937 anh của ông là Phạm Duy Khiêm không cho ông học tại trường Thăng Long nữa mà bắt ông học nghề vào Trường Bách Nghệ Trường Kỹ nghệ Thực hành Hà Nội Trường có hai ngành là gỗ và sắt ông học ngành sắt nguội tiện rèn Học chưa hết một niên khóa thì năm 1938 ông bị đuổi học vì đánh nhau vi phạm kỷ luật Hoạt động Năm 1938 sau khi nghỉ học ông xin làm việc ở Hiệu sửa radio tại phố Hàng Gai Hà Nội Cuối năm 1939 thì đi Móng Cái làm việc ở Nhà Máy điện làm thợ rèn rồi coi lò than sau 5 tháng bị bệnh nám phổi phải vào nhà thương chữa bệnh Cuối tháng 5 1940 ông về Hà Nội định đầu quân làm lính thợ sang Pháp nhưng do Pháp bị thua trận nên ý định không thành Khoảng tháng 6 1940 nghe lời bè bạn ông theo học dự thính hội họa tại trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương học thầy Tô Ngọc Vân cùng lớp với Bùi Xuân Phái Phan Kế An Võ Lăng Tuy nhiên ông sớm nhận ra mình không có niềm đam mê thật sự đối với hội họa Mùa thu năm 1941 ông nghỉ học về Hưng Yên sống với mẹ chị tại nhà anh trai Phạm Duy Nhượng đang làm thầy giáo tại đây Một người anh họ xa nên là Ninh làm nghề lục sự tại Tòa án đã đưa ông vào làm thư ký Sau một thời gian ông bỏ việc về làm con nuôi của Tuần phủ Lê Đình Trân lo việc kèm học cho 2 em nhỏ Sau ông Trân được thăng làm Tổng đốc đi trấn nhậm tỉnh Kiến An Phạm Duy cũng đi theo Năm 1943 ông đi trông coi đồn điền của gia đình Tổng đốc Lê Đình Trân tại Yên Thế Bắc Giang Một thời gian sau mẹ ông kêu ông về Hà Nội để tham gia Gánh hát Đức Huy đang thành lập Gánh hát biểu diễn ra mắt tại Hải Phòng rồi Nam tiến có lúc biểu diễn ở Campuchia Việc sống ở nhiều nơi trải qua nhiều hoàn cảnh sống khác nhau cũng là những chất liệu quan trọng giúp ích cho sự nghiệp âm nhạc của Phạm Duy sau này Cùng với giai đoạn lang thang vô định này ông cũng dần nhận ra niềm đam mê âm nhạc của mình Phạm Duy tự mày mò học nhạc cổ điển rồi tập sáng tác Trong cuộc đời của mình ông chưa từng học chính quy một trường lớp âm nhạc nào Năm 1944 ông thành ca sĩ hát tân nhạc trong gánh hát cải lương Đức Huy Charlot Miều Ngô Nhật Huy Thời kỳ hát rong Phạm Duy được gặp gỡ nhiều tên tuổi lớn như thi sĩ Lưu Trọng Lư nhạc sĩ Lê Thương Lê Xuân Ái Văn Đông và nhạc sĩ Văn Cao người sau này trở thành bạn thân thiết trong đời sống lẫn trong âm nhạc Ngoài việc cùng Văn Cao la cà các chốn ăn chơi thì ông cũng giúp đỡ cho Văn Cao trong việc soạn nhạc cùng Văn Cao sáng tác tác phẩm Bến xuân và Suối mơ Năm 1942 ông khởi nghiệp sáng tác nhạc với tác phẩm hoàn chỉnh đầu tay là Cô hái mơ phổ từ thơ Nguyễn Bính trong thời kỳ phong trào Tân nhạc bắt đầu nở rộ Ngày 9 tháng 3 năm 1945 Nhật đảo chính Pháp Chiều ngày 10 tháng 3 khi gánh hát Đức Huy đang lưu diễn ở Cà Mau ông cùng hai người trong gánh hát bị mật thám Pháp bắt vào tù do treo cờ Nhật nhưng đến tối thì được binh lính Nhật trả tự do Giữa năm 1945 Phạm Duy từ giã gánh hát Đức Huy đến ở nhờ nhà một người bạn tại khu Dakao Tân Định Sài Gòn Ông sinh sống đi hát tại Sài Gòn rồi gia nhập Thanh niên Tiền phong làm công tác văn nghệ rồi vào đội Võ trang Tuyên truyền Tháng 10 1945 sau khi quân Pháp làm chủ Sài Gòn ông rời Tân Định ra Bắc về Hà Nội Đầu năm 1946 ông tham gia một lớp huấn luyện quân sự cấp tốc rồi sau đó được đưa vào miền Nam tham gia kháng chiến Ông được đưa vào chiến khu Bà Rịa Vũng Tàu làm công tác thông tin liên lạc và tiếp vận Đầu mùa Thu năm 1946 ông bị thương nhẹ ở cánh tay và được phép về Bắc Ông ở Huế một thời gian rồi về Hà Nội khoảng cuối tháng 10 1946 Ngày 19 12 1946 Toàn quốc kháng chiến Ngày 20 tháng 12 ông ra Hà Đông làm việc tại Đài Phát thanh bí mật sau đó tham gia Đoàn Văn nghệ Giải phóng tại Sơn Tây rồi đi phục vụ văn nghệ qua Phúc Yên Vĩnh Yên Việt Trì Phú Thọ Tuyên Quang Yên Bái Lào Cai Ông ở lại Lào Cai cùng với Văn Cao Ngọc Bích làm việc tại phòng trà Quán Biên Thùy một cơ sở tình báo Sau đó ít lâu ông cùng Ngọc Bích đến Bắc Cạn qua Yên Bái Tuyên Quang Thái Nguyên khoảng tháng 10 1947 rồi quay lại Thái Nguyên lúc này hai ông làm việc cho Cục Chính trị là cán bộ văn nghệ với cấp bậc đại úy Cuối 1947 hai ông từ Thái Nguyên qua Bắc Giang sau đó tham gia đoàn văn nghệ do Hoàng Cầm thành lập lưu diễn tại Bắc Giang Cao Bằng Lạng Sơn năm 1948 Sau khi không còn là văn nghệ sĩ của Cục Chính trị thì 2 người đi Bắc Giang Bắc Ninh Phúc Yên Sơn Tây về Hà Đông Sau khoảng 2 tháng nghe lời Trần Văn Giàu cả hai vào Thanh Hóa để vào Nam Nhưng tại Thanh Hóa Phạm Duy tham gia Đoàn Văn nghệ Quân đội Liên khu IV trực thuộc Trung đoàn 304 có sự tham gia của Thái Hằng Sau khi đính hôn với Thái Hằng Phạm Duy cùng một số nghệ sĩ đi phục vụ thực tế tại Nghệ An Hà Tĩnh rồi Bình Trị Thiên đi đường rừng đồng bằng và quay về bằng đường biển Về lại Thanh Hóa năm 1949 Phạm Duy cưới Thái Hằng người chủ trì hôn lễ là tướng Nguyễn Sơn Sau đó cả 2 vợ chồng ra Việt Bắc đi qua Hòa Bình Vĩnh Yên Thái Nguyên Bắc Cạn năm 1950 tham dự Đại hội Văn hóa Toàn quốc Sau đó Phạm Duy và vợ từ bỏ thoát ly khỏi các đoàn văn nghệ quân đội và quay về lại Thanh Hóa Ngày 1 tháng 5 năm 1951 đại gia đình Phạm Duy Thái Hằng chia làm 3 nhóm từ Thanh Hóa dinh tê về Hà Nội Ngày 9 tháng 6 năm 1951 di cư bằng máy bay vào Nam sinh sống tại Sài Gòn Cuối năm 1951 bị một số nhạc sĩ ghen tị tố cáo là có quan hệ với Việt Minh ông cùng với Lê Thương và Trần Văn Trạch bị bắt giam ở khám Catinat Sài Gòn trong 120 ngày Năm 1953 ông qua Pháp học dự thính hai năm về âm nhạc tại đây ông chơi thân với Trần Văn Khê người sau này trở thành giáo sư dân nhạc nổi tiếng Hai năm sau ông về Việt Nam thì đất nước đã chia cắt sau hiệp định Genève Từ đó ông ở miền Nam tiếp tục sáng tác và biểu diễn trong ban hợp ca Thăng Long cùng với Thái Thanh Hoài Nam Hoài Bắc Hoài Trung tại phòng trà Đêm màu hồng Thời gian này ông cũng có những hoạt động trong ngành sân khấu và thông tin đại chúng như viết nhạc kịch viết nhạc cho phim và cộng tác với đài Phát thanh Năm 1956 xảy ra vụ ngoại tình giữa ông và ca sĩ Khánh Ngọc là vợ của nhạc sĩ Phạm Đình Chương và đồng thời cũng là em vợ của Phạm Duy vụ việc trở thành một đề tài gây xôn xao trên các báo chí Sài Gòn và cả Hà Nội Đây là mối tình cấm cả gan luôn làm ông buồn rầu khi phải nhắc lại vì đã làm buồn lòng người vợ người em vợ và vì biết rằng những đổ vỡ kia không thể hàn gắn được Sau vụ tai tiếng trên ông không còn hợp tác với ban hợp ca Thăng Long nữa Trong lúc tinh thần suy sụp ông đi vào mối tình đặc biệt với Alice con gái của Helen tình nhân cũ của ông Đây là mối tình giữa hai tâm hồn không đụng chạm thể xác được xây dựng trong 10 năm và chính là nguồn cảm hứng lớn để ông viết nên nhiều tác phẩm nhạc tình giá trị như Chỉ chừng đó thôi Thương tình ca Gia đình ông chuyển đến căn nhà nhỏ ở cư xá Chu Mạnh Trinh ở ngã tư Phú Nhuận nơi có nhiều gia đình nghệ sĩ tới ở như gia đình Nguyễn Mạnh Côn Năm Châu Duyên Anh Hồ Anh Anh Ngọc Trần Ngọc Hoàng Nguyên Minh Trang Kim Tước Không còn hợp tác với ban Thăng Long Phạm Duy vào làm việc ở Trung tâm Điện ảnh Thời gian này ông hay lui tới quán Chùa La Pagode gặp gỡ Vũ Khắc Khoan Cung Trầm Tưởng Võ Đức Diên Mặc Thu Tạ Tỵ Lê Ngộ Châu Ông được Võ Đức Diên và các bạn bè giúp đỡ đi một chuyến từ Sài Gòn ra vĩ tuyến 17 để hoàn thành nốt trường ca Con đường cái quan Thập niên 1960 sau khi Việt Nam Cộng hòa được nhiều quốc gia thân Mỹ công nhận cùng với các bạn nghệ sĩ khác Phạm Duy được cử đi Philippines Nhật Bản Thái Lan để giới thiệu văn nghệ Việt Nam Và với ít nhiều kinh nghiệm bang giao ông thường có mặt trong những buổi đón tiếp các phái đoàn văn nghệ nước ngoài như đoàn vũ trống của Hàn Quốc đoàn Moral Rearmement của Mỹ Nhờ đó ông có dịp trao đổi tài liệu âm nhạc với các văn nghệ sĩ nước ngoài Năm 1965 ông tham gia phong trào Du ca với Nguyễn Đức Quang Giang Châu Ngô Mạnh Thu đi nhiều nơi tại miền Nam Việt Nam để phổ biến các ca khúc nói lên thân phận của tuổi trẻ thời đó Năm 1966 ông được văn phòng Giáo dục Văn hóa của Bộ Ngoại giao Mỹ mời sang nước này tại đây ông được mời tham quan các đài truyền hình nhạc hội đến ở trong gia đình nghệ sĩ The Beers Family Petersburg Ông được đài Channel 13 với Steve Addiss và Bill Crofut mời tham gia chương trình dân ca của Pete Seeger nhạc sĩ phản chiến số một của Hoa Kỳ Bốn năm sau ông lại qua Hoa Kỳ lần nữa để làm cố vấn cho Bộ thông tin Hoa Kỳ để giải độc dư luận Mỹ Tại đây ông mới biết thêm thông tin về vụ Thảm sát Mỹ Lai và phản ứng của ông là ca khúc nowiki nowiki Kể chuyện đi xa nowiki nowiki Ông cũng hát nhiều ca khúc phản chiến tại các show truyền hình sân khấu ở Mỹ Cuối thập niên 1960 ban nhạc gia đình The Dreamers của các con ông ra đời ông cùng ban này đi biểu diễn tại các phòng trà nhà hàng Sài Gòn Đây cũng là thời gian băng Cassette thịnh hành giúp ông có được nhiều khoản thu nhập từ tiền tác quyền trở nên giàu có Từ 1970 1975 với nhiều diễn biến lớn diễn ra tại Việt Nam đời sống cũng như công việc của ông cũng có nhiều bất ổn Ngày 17 tháng 4 năm 1975 đài phát thanh của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam cho đăng tuyên bố tử hình vắng mặt Phạm Duy và hai người khác vì thái độ chống cộng Những ngày cuối tháng 4 năm 1975 trước việc quân Giải phóng miền Nam vào Sài Gòn Phạm Duy quyết định đưa gia đình di tản ra nước ngoài Ngày 28 tháng 4 ông và vợ hai con gái được máy bay của Mỹ đem đi Trải qua nhiều khó khăn của hành trình di tản ông và gia đình cũng ổn định cư ngụ tại Thành phố Midway Quận Cam California Thời kỳ này ông vẫn tiếp tục sáng tác biểu diễn và tổ chức cũng như tham gia các đêm nhạc về mình Năm 1990 ông bắt đầu viết hồi ký khi hoàn tất chia làm 4 cuốn Năm 1999 vợ ông là bà Thái Hằng qua đời sự kiện này khiến ông bị cao huyết áp phải đi nằm bệnh viện một thời gian dài Sau năm này ông quyết định thực hiện những chuyến về thăm quê hương sau 25 năm xa cách Tháng 5 năm 2005 ông chính thức trở về Việt Nam mua nhà sống tại Quận 11 Thành phố Hồ Chí Minh cùng các con trai Duy Quang Duy Cường Tháng 7 cùng năm lần đầu tiên kể từ năm 1975 9 bài hát của ông được cấp phép phổ biến Thời kỳ này ông vẫn hoạt động âm nhạc tuy sức khỏe đã có dấu hiệu giảm sút nhiều bệnh được phát hiện ra Ngày 27 tháng 1 năm 2013 sau một thời gian nằm viện ông qua đời một tháng sau cái chết của con cả ông là ca sĩ Duy Quang Tang lễ của ông được tổ chức tại nhà riêng và ông được an táng tại Công viên Nghĩa trang Bình Dương vào ngày 3 tháng 2 năm 2013 Gia đình Gia đình Phạm Duy có nhiều người trong lãnh vực nghệ thuật ngoài người cha Phạm Duy Tốn và anh trai Phạm Duy Khiêm là những nhà văn có tiếng còn có anh thứ Phạm Duy Nhượng cũng là nhạc sĩ tác giả ca khúc Tà áo Văn Quân Một người anh họ của ông là học giả Nguyễn Văn Ngọc tác giả cuốn Tục ngữ phong dao Học giả Trần Trọng Kim từng nhận ông làm con nuôi Đến khi lập gia đình ngoài vợ ông là ca sĩ Thái Hằng còn có em vợ là danh ca Thái Thanh anh em vợ là các nhạc sĩ Phạm Đình Chương Hoài Bắc nghệ sĩ Phạm Đình Sỹ ca sĩ Phạm Đình Viêm tức Hoài Trung của ban hợp ca Thăng Long Ông có tám người con Duy Quang Duy Minh Duy Hùng Duy Cường Thái Hiền Thái Thảo Duy Đức Thái Hạnh và các con ông đều được ông hướng dẫn theo nghiệp nhạc đều có thành công trong lĩnh vực của mình con trai cả là ca sĩ Duy Quang rồi đến nhạc sĩ hòa âm Duy Cường con gái là các ca sĩ Thái Hiền Thái Thảo Ngoài ra có thể kể đến con rể của ông là ca sĩ Tuấn Ngọc chồng của Thái Thảo là con trai của nhạc sĩ Lữ Liên vì thế ông và nhạc sĩ Lữ Liên là thông gia Các cháu vợ của ông như ca sĩ Ý Lan con gái của Thái Thanh và Mai Hương con gái Phạm Đình Sỹ Scandal ngoại tình Ông từng vướng vào scandal ngoại tình loạn luân với em dâu là ca sĩ Khánh Ngọc là vợ của nhạc sĩ Phạm Đình Chương vợ Phạm Duy là ca sĩ Thái Hằng chị ruột của Phạm Đình Chương Điều này đã khiến hôn nhân của Phạm Đình Chương tan vỡ Dư luận lên tiếng khán giả căm ghét khiến Khánh Ngọc phải chấm dứt sự nghiệp ca sỹ xuất ngoại sang Mỹ Còn Phạm Duy thì mất tinh thần một thời gian rồi lại đáp trả công luận bằng sự gan lì với bản nhạc Tôi còn yêu tôi cứ yêu Khi vụ án tình giữa Phạm Duy Khánh Ngọc xảy ra thì cụm từ ăn chè Nhà Bè cũng được nhắc đến nhiều để chỉ những cuộc tình vụng trộm Sự nghiệp Ca sĩ Phạm Duy bắt đầu sự nghiệp âm nhạc với vai trò ca sĩ hát Tân nhạc trong gánh hát Cải lương Đức Huy Charlot Miều Gánh hát này đưa ông đi nhiều miền trên đất nước giúp ông mở mang tầm mắt ngoài ra khiến ông trở thành một nhân tố quan trọng trong việc phổ biến tân nhạc đến các vùng Với giọng hát điêu luyện đậm chất Việt của mình ông đã đưa tên tuổi các nhạc sĩ như Đặng Thế Phong Văn Cao đi khắp đất nước Việt Nam Trong bài báo Tài Tử Phạm Duy để giới thiệu ca sĩ Phạm Duy đăng trên tờ Revue Radio Indochine số 47 ra ngày Tết dương lịch năm 1944 Nguyễn Văn Cổn đã khắc họa Với giai đoạn này nhạc sĩ Văn Cao gọi Phạm Duy là kẻ du ca đã gieo nhạc buồn của tôi khắp chốn Ông từng hát riêng cho vua Bảo Đại nghe trong một chuyến lưu diễn ở Phan Rang Khi đã theo kháng chiến với cây đàn guitar Phạm Duy tiếp tục đem giọng hát của mình phục vụ anh em chiến sĩ mà theo Tạ Tỵ tiếng hát Phạm Duy lúc này mang một âm hưởng khác một nội dung khác ở đó Duy không còn là kẻ đứng ngoài hát cho người khác nghe mà nó chính là tiếng thét oai hùng của một thế hệ thanh niên đã ý thức được vai trò của mình trong lịch sử Thời gian khi đã vào nghề sáng tác Phạm Duy cũng duy trì công việc ca hát của mình một cách không đều đặn Tiếng hát của ông từng được phát trên các đài truyền thanh truyền hình lớn trên Nam Việt cũng như thế giới Ông đi hát rong cùng James Durst Pete Seeger trong các chương trình giao lưu văn hóa Việt Mỹ hay các chương trình nhạc phản chiến phong trào du ca Bên cạnh đó Phạm Duy còn tự thâu âm những băng nhạc Tục ca Tâm ca Vỉa hè ca Ngục ca và trong giai đoạn đầu lưu vong ở Hải ngoại là hát rong trong nhóm nhạc Gia đình Phạm Duy cùng với Thái Hằng Thái Hiền Sáng tác Tuy là ca sĩ có được nhiều thành công đặc biệt nhưng sự nghiệp chính và quan trọng nhất của Phạm Duy là sáng tác bắt đầu từ ca khúc Cô hái mơ nếu không tính các ca khúc nghịch ngợm truyền miệng hay các ca khúc đặt lời cho nhạc ngoại quốc từ thuở thiếu niên Thời kỳ tiền chiến và Chiến tranh Đông Dương Ca khúc đầu tay của Phạm Duy là Cô hái mơ một ca khúc phổ từ thơ Nguyễn Bính Tới năm 1944 ông cho ra đời bài Gươm tráng sĩ một ca khúc gắn với sự tích hồ Hoàn Kiếm và là ca khúc đầu tiên được ông viết cả lời lẫn nhạc Thời kháng chiến Nam bộ 1945 1946 ông chơi thân với Văn Cao ngoài việc cùng ra vào chốn ăn chơi ông và Văn Cao còn giúp nhau trong phương diện sáng tác Ông cùng Văn Cao cũng cùng nhau làm những ca khúc như Bến xuân Suối mơ Thời gian đầu của sự nghiệp ở trong vùng kháng chiến ông sáng tác nhiều ở thể loại hùng ca Gươm tráng sĩ Chinh phụ ca Thu chiến trường Chiến sĩ vô danh Nợ xương máu Bên cạnh đó là những bài nhạc tình lãng mạn đầu tay Cô hái mơ Cây đàn bỏ quên Khối tình Trương Chi Tình kỹ nữ Tiếng bước trên đường khuya Năm 1947 Phạm Duy bắt đầu sáng tác nhạc mang âm hưởng dân ca mà theo ông Tôi nghĩ rằng tôi là người Việt Nam nếu tôi muốn được gọi là một nhạc sĩ Việt Nam thì tôi phải làm nhạc dân ca Đó là chuyện rất giản dị Tôi phải khởi sự sáng tác của tôi bằng những bản nhạc mang tinh thần Việt Nam và với chất liệu của Việt Nam nữa từ đó cho ra đời thể loại mà ông gọi là Dân ca mới Nhớ người thương binh 1947 Dặn dò Ru con Mùa đông chiến sĩ Nhớ người ra đi Người lính bên tê Tiếng hát sông Lô Nương chiều Những bài này được ông sáng tác dựa trên 2 tiêu chí BULLET Nét nhạc vẫn dùng âm giai ngũ cung cố hữu nhưng áp dụng nhạc thuật chuyển hệ làm cho giai điệu không nằm chết trong một ngũ cung nào đó như trong dân ca cổ mà chạy dài trên nhiều hệ thống ngũ cung khác nhau BULLET Lời ca tuy nằm trong thể thơ lục bát nhưng có nhiều khi được biến thể do đó tiết điệu cũng theo âm tiết của lời ca mà trở nên phong phú hơn Về nội dung nhạc Phạm Duy ở giai đoạn kháng chiến chủ yếu là những bài nhạc hùng nhạc vui thường mang tính chất lạc quan Gánh lúa Đường ra biên ải hay ca ngợi kháng chiến ca ngợi công lao của Hồ Chí Minh như Bên ni bên tê Ngọn trào quay súng Đường về quê Từ năm 1948 ông bắt đầu khai thác thêm đề tài về sự gian khổ của cuộc kháng chiến Đề tài này là chủ đề chính trong những ca khúc Bao giờ anh lấy được đồn tây sau đổi thành Quê nghèo Bà mẹ Gio Linh Về miền Trung Mười hai lời ru mang những câu chuyện hình ảnh của chốn thôn quê và nỗi gian khổ của người dân quê trong thời chiến tranh Những bài hát này tuy được quần chúng yêu thích và phổ biến rộng rãi nhưng do nói về sự bi sự khổ và có chất lãng mạn tiểu tư sản mà Phạm Duy bắt đầu bị sự chỉ trích của cấp trên thời kháng chiến Sau nhiều lần bị khiển trách ông quyết định rời chiến khu về thành phố Trong 2 năm sửa soạn về thành rồi về Sài Gòn định cư 1951 1952 ông không sáng tác gì ngoài việc phổ câu ca dao thành bài dân ca là Nụ tầm xuân và phổ bài thơ Tiếng sáo thiên thai của Thế Lữ thành một bản tango để đáp ứng nhu cầu hát đôi của chị em Thái Thanh Thái Hằng Năm 1952 Tình hoài hương ra đời tại Sài Gòn khởi xướng cho khuynh hướng sáng tác Tình ca quê hương Sau khi nói lên vinh quang và nhọc nhằn của dân tộc với nhạc kháng chiến bây giờ tôi đi vào tình tự quê hương Ca khúc tiếp theo là Tình ca hai bài này được nhân dân yêu thích và nằm trong những tác phẩm tiêu biểu nhất nói về quê hương Phạm Duy tiếp nối thể loại Tình ca quê hương bằng một thể loại mà ông gọi là Tình tự dân tộc bắt đầu từ năm 1954 với bộ ba Bà mẹ quê Em bé quê Vợ chồng quê được xây dựng bằng nhạc thuật dân ca trước đây những bài này phổ biến tại miền Nam và theo Phạm Duy nó được các lớp nhạc sĩ trẻ như Hoàng Thi Thơ Lam Phương Duy Khánh Trần Thiện Thanh tức Nhật Trường hưởng ứng để soạn ra những bài mà họ gọi là dân ca mambo bolero Giai đoạn này ông vẫn tiếp tục với các bài dân ca mới Đố ai Nụ tầm xuân Ngày trở về Người về Tình nghèo Bên cạnh đó là Thuyền viễn xứ Viễn du Hẹn hò nói về sự chia lìa quê hương chia lìa đôi lứa trong những ngày đất nước Việt Nam sắp sửa chia đôi bởi hiệp định Genève Ngoài ra còn có những ca khúc lấy cảm hứng từ thiên nhiên Xuân ca Dạ lai hương Xuân thì Thời Chiến tranh Việt Nam Từ sau Hiệp định Genève cho đến năm 1975 do hoàn cảnh chính trị sự nghiệp của Phạm Duy chủ yếu phát triển ở miền Nam Việt Nam Đây là giai đoạn rực rỡ quan trọng và có ảnh hưởng lớn trong sự nghiệp của ông với sự đi sâu vào các chủ đề tình cảm tâm tư bên cạnh đó là các đề tài mới mẻ cũng như những ca khúc có vấn vương tới chính trị Trong thời gian du học Pháp 1952 1954 ông thai nghén bản trường ca đầu tiên của mình với ý phản đối chia đôi đất nước Sau khi du học ông về Việt Nam tiếp tục sáng tác ngoài một số bài mang âm hưởng dân ca ông tiếp tục đi sâu vào nhạc tình yêu đôi lứa qua nhiều cung bậc hạnh phúc đau khổ nhớ thương Đừng xa nhau Ngày đó chúng mình Tìm nhau Thương tình ca Kiếp nào có yêu nhau Mưa rơi Đường em đi Còn gì nữa đâu Và từ đó đi sâu hơn vào việc khai thác những trạng thái tâm tưởng với những bài hát nói về Tình yêu Sự đau khổ Cái chết ba điều quan trọng nhất lúc đó của ông những ca khúc quan trọng của giai đoạn này có thể kể đến Nước mắt rơi Đường chiều lá rụng Tạ ơn đời Một bàn tay Trong thời kỳ đất nước đã chia đôi Phạm Duy không tránh khỏi chịu ảnh hưởng từ các vấn đề chính trị Năm 1956 ông soạn bài Chào mừng Việt Nam để ca ngợi chế độ mới ông gọi việc làm này là vì bổn phận công dân Sau đó bắt đầu những tác phẩm phục vụ cho Vụ Văn hóa như ca kịch Chim lồng 1955 nội dung ca ngợi tự do và lên án sự ràng buộc ám chỉ sự khác nhau của hai chế độ đang tồn tại trên đất nước Việt Nam Thời kỳ này ngoài những khúc tình ca hay những ca khúc chính trị ông còn tạo ra các chùm 10 ca khúc mang những chủ đề độc đáo về tâm linh tâm tưởng như Đạo ca Tâm ca về xã hội như Tục ca Vỉa hè ca Tâm phẫn ca về tuổi thơ như Bé ca Đa phần nhận được sự đón nhận của công chúng tuy nhiên cũng có những thể loại gây nhiều tranh cãi vì dùng ngôn ngữ quá bình dân như Vỉa hè ca hay dung tục như Tục ca Năm 1963 ông khởi sự sáng tác bản trường ca Mẹ Việt Nam đây là trường ca thứ hai sau Con đường cái quan hoàn tất trước đó vài năm Đây được coi như hai tác phẩm lớn và thành công không chỉ trong tác phẩm của ông mà còn trong nền âm nhạc Việt Năm 1973 lúc Phong trào Nhạc trẻ lên cao ông cùng với ca sĩ Thanh Lan và nhạc sĩ Ngọc Chánh đi dự Đại hội âm nhạc Quốc tế tại Tokyo Nhật Bản Tuổi biết buồn của ông được lọt vào vòng chung kết Thập niên 1970 với sự tham gia văn nghệ của các con Duy Quang Thái Hiền ông có thêm những tình ca nhẹ nhàng lãng mạn thích hợp với tuổi thanh niên sinh viên như Trả lại em yêu Con đường tình ta đi Thà như giọt mưa Ngoài việc tự sáng tác nhạc và lời ông cũng không quên phổ thơ người khác thành những tác phẩm được đông đảo người yêu mến như những bài Ngày xưa Hoàng thị Đưa em tìm động hoa vàng tập nhạc Đạo ca phổ thơ Phạm Thiên Thư Thà như giọt mưa cô Bắc kỳ nho nhỏ Em hiền như Ma soeur phổ thơ Nguyễn Tất Nhiên Tiễn em Mùa thu Paris phổ thơ Cung Trầm Tưởng Và bên cạnh đó ông còn đặt lời Việt cho những ca khúc nước ngoài đó là những bài nhạc mới của phong trào nhạc trẻ hay những bản nhạc xưa hơn và cả nhạc bán cổ điển Nhiều ca khúc do ông đặt lời được coi là thành công như Dạ khúc Stanchen của Schubert Mơ mòng Dreaming của Schumann Khi xưa ta bé Bangbang Một thể loại cũng mang lại thành công cho ông trong giai đoạn chiến tranh nước Việt đó là những ca khúc nói về tâm tư của người dân người lính trong cuộc chiến tranh Việt Nam như Kỷ vật cho em Khi tôi về Tình khúc trên chiến trường tồi tệ những ca khúc mang tính phản chiến như Giọt mưa trên lá Chuyện hai người lính Thầm gọi tên nhau Tưởng như còn người yêu Ông cũng tham gia Phong trào du ca Việt Nam với nhiều ca khúc nổi bật như Việt Nam Việt Nam Trả lại tôi tuổi trẻ Du ca mùa xuân và xuất bản với phong trào này tập nhạc Hoan ca bao gồm các thể loại Bình ca Nữ ca Đồng dao Phạm Duy cũng là người ủng hộ và tham gia phong trào nhạc trẻ khởi đầu với việc soạn lời Việt cho các ca khúc tiếng ngoại quốc Thời kỳ ở hải ngoại Năm 1975 ông Nguyễn Đắc Xuân là người từng được Trưởng ban văn hóa văn nghệ Tố Hữu giao vào Sài Gòn để mời ông Phạm Duy ở lại sáng tác nhưng nhạc sỹ đã rời đi trước khi ông Xuân tới nơi Phạm Duy rời Việt Nam vào ngày 27 tháng 4 năm 1975 bằng cách ra biển theo tàu hải quân Mỹ Trong 30 năm xa quê hương sự nghiệp âm nhạc của ông vẫn tiếp tục phát triển qua nhiều đề tài thể loại mới tuy rằng lúc này nhạc của ông bị cấm ở Việt Nam chỉ phổ biến trong cộng đồng ở hải ngoại Giai đoạn đầu có một thời gian ông cùng các con và ca sĩ Khánh Ly đi hát tại các trại tam cư cho người Việt lưu vong Ông cũng cho in sang các băng nhạc soạn sách dạy nhạc để kiếm tiền Sau khi đủ vốn liếng và tự tin ông rủ Steve Addiss Bill Crofut James Durst đi hát rong tại các quán cà phê trường Đại học câu lạc bộ ở các thành phố Mỹ Sau đó ông thành lập gánh hát Gia đình Phạm Duy The Pham Duy family singers bắt đầu mở các chương trình ca nhạc cũng như nhận lời mời đi diễn tại các sự kiện âm nhạc Phạm Duy cũng bắt đầu giai đoạn sáng tác mới của mình từ những ngày đầu ở Mỹ Tác phẩm gần như xuyên suốt thời kỳ này là tổ khúc Bầy chim bỏ xứ thai nghén từ năm 1975 và hoàn tất năm 1990 gồm 18 khúc nhạc dài ngắn ẩn dụ về hình ảnh của những người Việt phải rời bỏ đất nước và hy vọng vào tương lai đoàn tụ qua hành trình ra đi và trở về của đàn chim Khi trả lời phỏng vấn về vấn đề tỵ nạn Đông Dương ông nói Tôi sinh ra để hát về nước tôi Nước tôi đâu rồi Những sáng tác của Phạm Duy trong thời kỳ đầu ở hải ngoại có thể chia làm hai đề tài chính BULLET Nói về hành trình lưu vong ở hải ngoại của người Việt với Tỵ nạn ca Gồm những ca khúc viết về tình cảnh tâm trạng của người Việt lưu vong Nguyên vẹn hình hài Ta trốn Cộng hay ta chống Cộng Có phải tôi là người quê hương ruồng bỏ giống nòi khinh Hát trên đường tạm dung Người Việt cao quý Ta là gió muôn phương Dấu chân trên tuyết Quê hương còn đó đề tài Thuyền nhân Hát Trên Đường Vượt biển tâm tư nguyện vọng của người xa xứ Lấp biển vá trời Ở Bên Nhà Em Không Còn Đứng Đợi chờ Anh Lời Người Thiếu Phụ Việt Nam Giải Thoát Cho Em Trả Lại Chồng Tôi Như là lòng tôi BULLET Về sự mất tự do ở trong nước với Ngục ca phổ từ tập thơ Hoa địa ngục của Nguyễn Chí Thiện Hát Cho Người Ở Lại Giấc Mơ Khủng Khiếp Hoa Địa Ngục Từ Vượn Lên Người Từ Người Xuống Vượn Đảng Đầy Tôi Ngày 19 Tháng 5 Xưa Lý Bạch Những Thiếu Nhi Điển Hình Chế Độ có nội dung đả kích lên án mạnh mẽ chính phủ nước Việt Nam Năm 1982 theo lời kể của ông đã có một sự kiện làm cho tâm hồn tôi lắng xuống và khiến ông dừng sáng tác các bài hát đả kích nhà nước Việt Nam Đó là việc được đọc tập thơ chuyền tay của thi sĩ Hoàng Cầm từ Việt Nam Từ đó ông cho ra đời Hoàng Cầm ca gồm những bài phổ từ thơ Hoàng Cầm Hoàng Cầm ca cũng nhen nhóm một giai đoạn mới trong nhạc của ông ở hải ngoại đó là việc ông từ bỏ dần những ca khúc mang tính chất đau thương viễn xứ hay đả kích chế độ chính trị tại Việt Nam chuyển sang sáng tác những bản tình ca Đến năm 1988 việc chiến tranh lạnh kết thúc và vì cuộc di cư của người Việt Nam đã tới một giai đoạn mới Phạm Duy bèn tính tới việc sáng tác nhạc cho năm 2000 Chọn đề tài này tôi không còn chạy theo cái nhất thời mà đi tìm cái vĩnh cửu Dù rằng trước đây những xu hướng trở về nội tâm cũng đã ló ra trong những bài hát soạn cho ngoại vật Từ nay trở đi đối với tôi có lẽ tôi phải bỏ quên các loại nhạc tình cảm và nhạc xã hội để đi tới nhạc tâm linh Thời kỳ này có các tác phẩm chính Trường ca Hàn Mặc Tử cuối năm 1993 là loại nhạc siêu thực phổ từ những bài thơ của Hàn Mặc Tử Thiền ca với phụ đề Hát Trên Đường Về ra đời để hi vọng mọi người Việt Nam trở về với ba đạo gốc Và Rong ca gồm 10 bài Là cuộc thong dong đi trên con đường dẫn tới những năm 2000 với những tâm sự của người tình già Người tình già trên đầu non với ý nguyện hóa giải quá khứ Ngụ ngôn mùa xuân chôn chặt quá khứ trong Mộ phần thế kỷ hứa hẹn trở về trong Hẹn em năm 2000 đặt những vấn đề cho thế kỷ mới Mẹ năm 2000 và cái nhìn lạc quan hơn vào đời sống Nắng chiều rực rỡ Theo Phạm Duy nhạc sĩ Trịnh Công Sơn chính là người giúp ông phổ biến Rong ca tại Việt Nam qua một băng cassette xách tay Ngoài những đề tài chính trên Phạm Duy cũng không quên soạn những bản nhạc về tình yêu đôi lứa như Nghìn năm vẫn chưa quên Rồi đây anh sẽ đưa em về nhà Ông cũng bắt đầu soạn Hương ca và Minh họa Kiều những tác phẩm sẽ được hoàn thành sau khi ông trở về Việt Nam Cũng trong năm 1988 ông cùng con trai Phạm Duy Cường thành lập PDC MUSICAL PRODUCTIONS trở thành người đầu tiên đưa nhạc Việt vào đĩa Compact Disc Trở về Việt Nam định cư tới cuối đời Sau nhiều lần về thăm quê hương Phạm Duy chính thức trở về định cư tại Việt Nam ngày 17 tháng 5 năm 2005 với sự cho phép của chính phủ Việt Nam Sự kiện này được truyền thông trong nước lẫn hải ngoại quan tâm đặc biệt Báo chí Việt Nam nhận xét đó là nhịp cầu nối quê hương với người Việt xa xứ niềm vui thống nhất lòng người còn Phạm Duy nói cuộc trở về này là lá rụng về cội Bên cạnh đó sự kiện này còn gặp phải sự phản đối của một số người Việt hải ngoại vì họ cho rằng ông đã về phe cộng sản Ông Nguyễn Đắc Xuân từng chất vấn Phạm Duy về những quyết định của ông trong quá khứ Hồi năm 1996 hàng đêm ông Xuân liên hệ qua điện thoại thì có lần ông đã hỏi là Anh Phạm Duy có khi nào anh nghĩ rằng anh có tội với đất nước không Phạm Duy trả lời Phạm Duy cảm thấy khủng khiếp khi nhìn vào thực tế của những nhạc sĩ hải ngoại khác như Phạm Đình Chương Lam Phương Hoàng Thi Thơ Cho đến khi họ chết người ta cũng đọc điếu văn đầy hận thù do đó ông thấy cần phải về Việt Nam Phạm Duy cũng chia sẻ rằng nhạc sĩ ở Việt Nam sướng hơn ở Mỹ Công ty cổ phần Văn hoá Phương Nam và Hãng phim Phương Nam cũng nhân dịp này đã đứng ra mua bản quyền toàn bộ nhạc phẩm của Phạm Duy trong vòng 10 năm với giá hơn 400 nghìn đôla Năm 2006 Phạm Duy cùng hãng phim Phương Nam tổ chức đêm nhạc mang tên Ngày trở về tại nhà hát Hoà Bình Thành phố Hồ Chí Minh Ông được mời làm người dẫn chương trình dẫn dắt và kể chuyện suốt liveshow đêm nhạc tổ chức quy mô hoành tráng được công chúng đón nhận nhiệt liệt Một số nhân vật đã phản đối sự đón nhận này trong đó có nhà báo Nguyễn Lưu với bài Không thể tung hô đăng trên báo Đầu tư Tuy nhiên bài viết của Nguyễn Lưu vấp phải sự phản đối của nhiều độc giả bị cho là mắc nhiều sai lầm ngây ngô và những lỗ hổng kiến thức chết người Hãng phim Phương Nam cũng phản hồi bài viết này bằng một bài báo trong đó nội dung phần lớn để cải chính những kiến thức sai lầm trong bài của Nguyễn Lưu Sau đó báo Đầu tư đã thông báo chấm dứt tranh luận về vấn đề này Nhiều đêm nhạc Phạm Duy khác với quy mô lớn tiếp tục diễn ra Con đường tình ta đi ngày 12 tháng 11 năm 2009 Mơ giấc mộng dài tháng 7 năm 2010 tại nhà hát Hoà Bình tổ chức bởi Hãng phim Phương Nam những đêm giới thiệu Minh họa Kiều tại miền Bắc Tháng 3 năm 2009 đêm Ngày trở về đã tổ chức thành công ở nhà hát lớn Hà Nội nơi ông sinh ra Xong buổi diễn tôi mới thực sự là người về hưu ông phát biểu Ngày 18 tháng 8 năm 2011 ban liên lạc họ Phạm tại Tp Hồ Chí Minh và công ty TNHH họ Phạm Phương Nam tổ chức đêm nhạc Họ Phạm với chủ đề Mọi trái tim một tấm lòng cũng mời ông và nhạc sĩ Phạm Tuyên tới dự Năm 2013 ông qua đời tại TP Hồ Chí Minh Đạo diễn điện ảnh nhà phê bình phim Năm 1956 xảy ra vụ ngoại tình giữa ông và ca sĩ Khánh Ngọc là vợ của em vợ ông là nhạc sĩ Phạm Đình Chương vụ việc trở thành một đề tài gây xôn xao trên các báo chí Sài Gòn và cả Hà Nội Đây là mối tình cấm cả gan luôn làm ông buồn rầu khi phải nhắc lại vì đã làm buồn lòng người vợ người em vợ và vì biết rằng những đổ vỡ kia không thể hàn gắn được Trong cuốn Hồi ký Phạm Duy tập 3 ông viết Sự buông thả không kiềm chế trong sáng tác cũng như trong đời sống hằng ngày đẩy tôi vào một cuộc tình đáng lẽ tôi nên tránh Thành thực mà nói tôi muốn tránh cũng không được Vì nhu cầu của công tác điện ảnh tôi sống quá gần gũi với người vợ của em vợ đôi khi còn phải sống chung ở Hồng Kông hay Manila để hoàn tất cuốn phim Sau vụ tai tiếng tình ái nói trên và bị chỉ trích nặng nề Phạm Duy dừng hợp tác với ban nhạc hợp ca Thăng Long và chuyển sang làm việc ở Trung tâm điện ảnh Phạm Duy làm đạo diễn bộ phim Hai người mẹ theo lời mời của ông Đỗ Bá Thế Giám đốc Đông Phương films Đến nay không ai biết bộ phim Hai người mẹ thành công đến đâu và Phạm Duy có tiếp tục đạo diễn bộ phim nào nữa không Ngoài ra ông còn là cây bút phê bình điện ảnh Sau vài năm du học ở Pháp và xem nhiều bộ phim xuất sắc của điện ảnh thế giới ở Trung tâm văn hóa Pháp tại Sài Gòn Phạm Duy lựa chọn hầu hết những tác phẩm lớn đã ra đời trước đó nhiều năm để viết bài bình như Kẻ cắp xe đạp đạo diễn Vittorio De Sica Công dân Kane Xô nhau đi tìm vàng Charlie Chaplin Bác sĩ Caligari đạo diễn Robert Wiene Ảo mộng lớn đạo diễn Jean Renoir Kiểm duyệt nhân thân tác phẩm Nhạc Phạm Duy từng phổ biến rộng rãi khắp đất nước Việt Nam từ năm 1942 1954 và được sự đón nhận lớn của quần chúng và cả chính quyền Việt Nam Nhưng từ khi ông tỏ ra bất phục với chính quyền cách mạng và rời bỏ cuộc kháng chiến chống Pháp đã có nhiều nhìn nhận khắt khe về ông dẫn đến việc cấm hát cấm nói về Phạm Duy nhạc Phạm Duy từ sau năm 1954 tại miền Bắc và việc ông vượt biên sang Mỹ đã khiến Nhà nước Việt Nam đưa ông vào danh sách hai người bị cấm toàn bộ về nhân thân trên toàn nước Việt Nam từ sau 1975 Vào ngày 17 tháng 4 năm 1975 một bản tin trên đài phát thanh giải phóng tuyên bố tử hình vắng mặt ba người trong đó có Phạm Duy BULLET Tại miền Bắc Việt Nam trước 1975 Theo hồi ký của Phạm Duy thì lệnh cấm nhạc của ông bắt đầu từ bài Bên cầu biên giới ra đời năm 1947 bài này bị chỉ trích là có thứ tình cảm ủy mị buồn bã làm nản lòng chiến sĩ Sau khi được Nguyễn Xuân Khoát thông báo lệnh cấm Phạm Duy rời bỏ cách mạng về miền Nam Ban đầu tại các diễn đàn văn nghệ còn có những cuộc bàn cãi về việc cho hay không cho hát nhạc Phạm Duy nhưng sau khi Phạm Duy rời bỏ kháng chiến khu thì dứt khoát cấm hoàn toàn Từ đó nhạc Phạm Duy bị liệt vào danh sách cấm tên tuổi của ông bị đem ra phê phán Ông cũng bị nghi ngờ có liên hệ với tình báo Mỹ CIA Nhạc sĩ Đỗ Nhuận là người hưởng ứng nhiệt tình việc này ông đặc biệt tỏ ra coi thường âm nhạc của Phạm Duy Trong các bài viết năm 1958 và 1969 Đỗ Nhuận gọi việc sinh viên miền Bắc phổ biến bài Tìm nhau của Phạm Duy là rải tuyên truyền Đỗ Nhuận gọi bài hát đó là dâm ô BULLET Tại Việt Nam từ 1975 đến 2005 Sau ngày thống nhất đất nước Trần Văn Khê từ Pháp có về hỏi Tố Hữu về vụ Phạm Duy Tố Hữu nói Bỏ khúc giữa lấy khúc đầu và khúc đuôi nghĩa là vẫn nên phổ biến nhạc Phạm Duy sau khi bỏ hết những bài sáng tác thời chiến tranh Việt Nam Nhưng rồi nhạc nhạc Phạm Duy vẫn bị cấm trên cả nước bàn luận về tác phẩm của Phạm Duy cũng bị cấm Ông cùng với Hoàng Thi Thơ là hai nhạc sĩ đặc biệt nhất bị cấm về nhân thân Tuy vậy khoảng 30 năm vẫn thấy vài người viết về Phạm Duy Trong cuốn Những bài viết tiến bộ công khai trên báo chí Sài Gòn từ 1954 1975 có cho đăng lại một phần trích đoạn của cuốn Phạm Duy đă chết như thế nào Hay như thi sĩ Chế Lan Viên cũng nhắc tới Phạm Duy trong một bài báo tên Hồi Ký đăng tại tạp chí Sông Hương ngày 22 tháng 6 năm 1986 Bài viết của Chế Lan Viên kết thúc bằng đoạn Nhà báo Nguyễn Phúc Long trong bài Công và tội đăng trên báo Đoàn kết số 393 ra tháng 7 năm 1987 có nhắc đến Phạm Duy sau một loạt tên tuổi mà ông cho là phản bội nhưng vẫn có công cho văn hoá nước nhà như Trần Ích Tắc Lê Trắc Phạm Thái Phạm Quỳnh Nguyễn Văn Vĩnh Phạm Duy Khiêm Võ Phiến và nhóm Tự Lực Văn Đoàn Đến năm 1994 báo chí Việt Nam mới có một bài thiện ý với Phạm Duy Đó là bài thơ Về thôi mà nhà văn Lưu Trọng Văn con trai nhà thơ Lưu Trọng Lư gửi lên tờ Tuổi trẻ chủ nhật có đề chữ Tặng P D bên cạnh Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý đă phổ nhạc bài này Rồi sau đó chính Phạm Duy cũng phổ nhạc với tên Trăm năm bến cũ Theo Phạm Duy đây là bài thơ làm ông nghĩ nhiều tới việc về thăm Việt Nam mà năm 2001 ông đă thực hiện Trong khoảng thời gian nhạc Phạm Duy bị cấm này vẫn có những ca sĩ trình diễn nhạc Phạm Duy và thậm chí cho ra bản thu âm trong đó nổi bật nhất có thể kể đến Lê Dung người được coi là diva lớn nhất trong nước Lê Dung đã cho thu âm một số bài hát của Phạm Duy như Nghìn trùng xa cách Mộ khúc và bà đã cho phát hành trong các album Kỷ niệm vàng son Dạ khúc của bà Điều này đã khiến bà gặp rắc rối không ít với chính quyền BULLET Sau 2005 Từ sau 2005 Phạm Duy trở về Việt Nam và các nhạc phẩm của ông được phổ biến lại dần từng đợt một dưới hình thức cấp phép lưu hành Tính cho tới khi ông mất chỉ khoảng 100 ca khúc tức 1 10 lượng sáng tác được nhà nước cho phép phổ biến điều này khiến những người yêu nhạc của ông cảm thấy tiếc nuối cho một nghệ sĩ tài năng nhưng liên đới nhiều đến chính trị Ông từng đích thân gửi thư cho chủ tịch Trương Tấn Sang sau khi gặp vợ chồng chủ tịch nước ở Hà Nội trong chương trình Xuân Quê Hương với nội dung mong muốn tất cả các tác phẩm âm nhạc của Phạm Duy từ thời tiền Kháng chiến đến nay được cho phép biểu diễn trên quê hương trừ các tác phẩm Chính quyền thấy không phù hợp Phổ biến nhạc Phạm Duy cũng là điều được nhiều nhân vật ở nhiều giới lên tiếng ủng hộ trong đó có sử gia Dương Trung Quốc ca sĩ Ánh Tuyết nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân giáo sư tiến sĩ âm nhạc Trần Văn Khê Phân loại tác phẩm Các sáng tác của Phạm Duy có thể chia ra làm nhiều loại BULLET Nhạc thiếu nhi Sáng tác cho trẻ em như Em bé quê sáng tác trước năm 1975 Ông trăng xuống chơi Thằng Bờm có cái quạt mo Chú bé bắt được con công phổ nhạc từ đồng dao Một đàn chim nhỏ Bé bắt dế Đưa bé đến trường Bé cây đàn ngôi nhà xinh đồi cỏ BULLET Nhạc kháng chiến Sáng tác trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp ngoài những tác phẩm ca ngợi kháng chiến như Xuất quân Nhạc tuổi xanh Gươm tráng sĩ Bên ni bên tê còn lại là những bài nói lên tâm trạng cũng như chia sẻ những đau thương mất mát của người dân đằng sau cuộc chiến Bà mẹ Gio Linh Mười hai lời ru Chiến sĩ vô danh BULLET Nhạc quê hương tự tình dân tộc Một phần quan trọng trong sự nghiệp của ông gồm những bài ca ngợi tự tình với quê hương đất nước và dân tộc Nhiều bài hát mang những hình ảnh rất quen thuộc với miền đồng quê Việt Nam con trâu đồng lúa cái cày cô gánh lúa Nhiều bài rất quen thuộc với người Việt Tình ca Về miền Trung Tình hoài hương Bà mẹ quê Vợ chồng quê BULLET Nhạc tình đôi lứa Tình yêu là một đề tài lớn trong cuộc đời cũng như trong sự nghiệp sáng tác của Phạm Duy Nhạc tình đôi lứa có khối lượng nhiều nhất trong kho nhạc đồ sộ của ông có thể kể những bài được giới trẻ trong nam ngoài bắc hát như Hẹn hò Cỏ hồng Ngày đó chúng mình Cây đàn bỏ quên Phượng yêu Kiếp nào có yêu nhau Đừng xa nhau Mưa rơi Đường em đi Tôi còn yêu tôi cứ yêu Trả lại em yêu Giết người trong mộng BULLET Nhạc tâm tư Ngoài viết về tình yêu trai gái tình yêu quê hương thì những sự suy tưởng cao siêu hay nhớ nhung buồn nản vẩn vơ cũng được Phạm Duy ghi lại thành nhạc có thể kể đến Đường chiều lá rụng Bên cầu biên giới Chiều về trên sông Dạ lai hương Viễn du Hay những bài nói lên tâm trạng phẫn uất trước nội chiến cảm khái trước thế thời như Huyền sử ca một người mang tên Quốc BULLET Trường ca Những tác phẩm lớn khiến ông có một địa vị chắc chắn trong nền tân nhạc Việt Nam Con đường cái quan Mẹ Việt Nam Hàn Mạc Tử sau này là Minh họa Kiều bản trường ca dài nhất và hoàn thành lâu nhất của ông BULLET Rong ca Gồm 10 bài sáng tác năm 1988 Người tình già trên đầu non Hẹn em năm 2000 Mẹ năm 2000 Mộ phần thế kỷ Ngụ ngôn mùa Xuân Nắng chiều rực rỡ Bài hát nghìn thu Trăng già Ngựa hồng Rong khúc BULLET Đạo ca Gồm 10 bài phổ thơ của Phạm Thiên Thư vào thập niên 1970 Pháp thân Đại nguyện Chàng dũng sĩ và con ngựa vàng Quán thế âm Một cành mai Lời ru bú mớm nâng niu Qua suối mây hồng Giọt chuông cam lộ Chắp tay hoa Tâm xuân BULLET Thiền ca Gồm 10 bài sáng tác vào thập niên 1980 Thinh không Võng Thế thôi Không tên Xuân Chiều Người tình Răn Thiên đàng địa ngục Nhân quả BULLET Tâm ca Gồm 10 bài thở than về những xáo trộn trong cuộc sống người dân miền Nam thời Đệ Nhất Cộng hòa Việt Nam sụp đổ Tôi ước mơ thơ Thích Nhất Hạnh Để lại cho em thơ Nguyễn Đắc Xuân Tiếng hát to Ngồi gần nhau Giọt mưa trên lá Một cành củi khô Kẻ thù ta ý thơ Nhất Hạnh Ru người hấp hối Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe Hát với tôi Ngoài ra còn nhiều bài khác cũng theo hướng Tâm ca như Những gì sẽ đem theo về cõi chết Tôi còn yêu tôi cứ yêu BULLET Nhạc phản chiến Tâm phẫn ca Sáng tác sau Tết Mậu Thân Tôi không phải gỗ đá Nhân danh thơ Tâm Hằng Bi hài kịch thơ Thái Luân Đi vào quê hương thơ Hoa Đất Nắng Người lính trẻ Bà mẹ phù sa Ngoài ra còn một số bài sáng tác cho phong trào du ca BULLET Tục ca vỉa hè ca Gồm những bài ca mang tính chất xã hội có hình thức bình dân Vỉa hè ca hay dung tục Tục ca nội dung nói lên các vấn đề chính trị xã hội và đời sống lúc bấy giờ BULLET Bên cạnh những thể loại kể trên còn có Tổ khúc Bầy chim bỏ xứ Tị nạn ca nói về tâm trạng và sự khó nhọc của người ly hương Hoàng Cầm ca phổ những bài thơ của thi sĩ Hoàng Cầm Hương ca sáng tác khi ông về ở Việt Nam và tập cuối cùng là Dị khúc bao gồm 10 ca khúc phổ thơ của thi sĩ Bích Khê Trường ca Trường ca là một thể loại quan trọng trong sự nghiệp Phạm Duy và cũng để nhấn mạnh vai trò của ông trong nền âm nhạc Việt Nam vốn không có nhiều trường ca thành công Bản trường ca đầu tiên của ông là Con đường cái quan viết từ năm 1954 tới 1960 cùng với Mẹ Việt Nam liền sau đó là hai tác phẩm được quan tâm lớn và coi là thành công nhất cho tới nay Trường ca dài nhất và cũng được ông thực hiện lâu nhất là Minh họa Kiều chỉ mới hoàn thành và xuất bản gần đây và chưa có nhiều nhà nghiên cứu nói về nó Con đường cái quan Những dòng nhạc đầu tiên của trường ca này được ông sáng tác năm 1954 tại Paris ngay khi Hiệp định Genève vừa ký kết để phản đối sự chia cắt đất nước Phần còn lại được soạn sau đó 6 năm hoàn tất năm 1960 Cho đến nay đây vẫn là trường ca được nhiều người biết đến nhất của Phạm Duy Nội dung trường ca nói về một cuộc du hành từ miền Bắc Việt Nam qua miền Trung Việt Nam đến miền Nam Việt Nam của một người du khách trên con đường cái quan hay là con đường đất nước nối liền lòng dân Chuyến đi ấy bắt đầu từ Ải Nam Quan cho đến mũi Cà Mau từ ngày lập quốc cho đến ngày hoàn thành đi trong lịch sử nhưng cũng là trong lòng người dân để nối liền đất nước nối liền lòng dân mà đi tới đâu người lữ khách cũng được dân chúng miền đó đón chào Theo nhiều người trường ca Con đường cái quan đã chứng tỏ có thể đem yếu tố nhạc Việt Nam truyền thống kết hợp với nhạc giao hưởng phong cách Tây phương mà không làm mất tính cách Việt Trường ca được phát sóng rất nhiều lần trên Đài Phát thanh Sài Gòn với giọng Thái Thanh Kim Tước Thái Hằng Duy Khánh Nhật Trường Trần Ngọc và ban nhạc Hoa Xuân để trở những giai điệu quen thuộc nhất của Việt Nam Nhiều sinh viên ở nhiều nơi đã dựng tác phẩm này thành một hoạt cảnh Sau này khi nhạc Phạm Duy đã bị cấm tại Việt Nam đài truyền hình Bình Dương vẫn thường mở một vài đoạn hoà tấu ngắn trong trường ca lúc chuyển tiếp chương trình Mẹ Việt Nam Tác phẩm này rực rỡ không kém trường ca Con đường cái quan Mẹ Việt Nam soạn năm 1964 và hoàn thành trong năm đó ca tụng hình ảnh người mẹ tổ quốc hay những bà mẹ điển hình trong lịch sử Trường ca gồm 4 phần Đất mẹ Núi mẹ Sông mẹ và Biển mẹ tượng trưng cho các giai đoạn của bà mẹ từ tươi trẻ màu mỡ đến kiên cường sắt đá rồi thì rộng lượng bao dung Khi sáng tạo hình ảnh người mẹ trong trường ca này tác giả có ý đi tìm mẫu số chung của dân tộc Tác phẩm này có phong cách dân ca với giọng khoan hò và điệu ru con mà giai điệu và lời theo Georges Étienne Gauthier trong cuốn Một người Gia Nã Đại với nhạc Phạm Duy đã đạt tới trình độ toàn thiện Về sự phổ biến trường ca Mẹ Việt Nam có lẽ không được rộng rãi như Con đường cái quan nhưng vẫn rất được nhiều người yêu thích qua những giọng của Thái Thanh Kim Tước Thái Hằng Duy Khánh Nhật Trường Trần Ngọc và ban nhạc Hoa Xuân Hàn Mạc Tử Trường ca này được sáng tác bên Mỹ vào năm 1994 dựa vào 9 bài thơ của Hàn Mạc Tử Trường ca gồm ba phần Tình quê Trăng sao và Ave Maria mà tác giả đã cố ý diễn tả tâm trạng của Hàn Mạc Tử qua giai điệu của mình Do sáng tác bên Mỹ và chỉ hát bên Mỹ cộng với giai điệu mang nhiều phong cách Tây phương nên trường ca này không phổ biến tại Việt Nam bằng hai trường ca trên tuy vậy vẫn được xem là thành công với giọng hát Tuấn Ngọc Thái Hiền Duy Quang Thái Thảo Bầy chim bỏ xứ Theo Phạm Duy Con đường cái quan mang tính chất tả thực Mẹ Việt Nam mang tính chất tượng trưng Hàn Mạc Tử mang tính chất siêu hình thì Bầy chim bỏ xứ mang tính chất ẩn dụ Trường ca này có thể cho là một thành công của Phạm Duy dù chỉ ở hải ngoại Khởi soạn năm 1975 hoàn tất năm 1985 thu thanh năm 1990 với các giọng ca Kim Tước Vũ Anh tác phẩm này gồm 16 đoản khúc có thể là 16 bài hát riêng nói về một bầy chim mà mỗi con chim ẩn dụ cho một hạng người một số phận khác nhau mà chính nhất là chim quyên lấy cảm hứng từ tích Thục Đế Chim quyên rời bỏ thôn Đoài trải qua bao nhiêu việc bao nhiêu lần hoá thân rồi chết nơi xứ người nhưng từ đống tro tàn ấy chim quyên lại tái sinh để về lại thôn Đoài Minh họa Kiều Như tên của nó tác phẩm này có ý minh họa lại truyện Kiều của Nguyễn Du để thể hiện lòng kính trọng của tác giả với nhà đại thi hào Đây là tác phẩm rất dài vì gom gần hết những lời thơ trong Truyện Kiều Minh họa Kiều chia ra làm bốn phần bốn giai đoạn của Thuý Kiều phần một Kiều gặp Đạm Tiên biết được số phận long đong của mình phần hai Kiều gặp Kim Trọng tình yêu nảy nở nhưng biết là không trọn vẹn phần ba là giai đoạn khổ nhục của Thuý Kiều phần bốn Kiều gặp Từ Hải phần này tác giả chưa soạn xong Theo Phạm Duy đây là tác phẩm ông bỏ công nhiều nhất sáng tác những năm cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI Tác phẩm được thể hiện đầu tiên với giọng Duy Quang Tuấn Ngọc Thái Hiền Ái Vân Thanh Ngoan Thái Thảo Anh Dũng Tháng 3 năm 2009 ông cho biết đã hoàn thành Minh họa Kiều ông có nhiều buổi diễn thuyết tại Hà Nội về đề tài này Phổ nhạc đặt lời Phạm Duy được xem là một trong số ít nhạc sĩ Việt Nam giỏi về nghệ thuật phổ nhạc vào thơ và đặt lời cho ca khúc nước ngoài và nhạc bán cổ điển Những tác phẩm thơ phổ nhạc thành công nhất của ông có thể kể đến Ngậm ngùi thơ Huy Cận nhà thơ Huy Cận từng gửi lời cảm ơn ông về việc giúp bài thơ này nổi tiếng Đưa em tìm động hoa vàng Ngày xưa Hoàng Thị thơ Phạm Thiên Thư Áo anh sứt chỉ đường tà trích Màu tím hoa sim của Hữu Loan Tiễn em thơ Cung Trầm Tưởng Đừng bỏ em một mình thơ Minh Đức Hoài Trinh Kiếp nào có yêu nhau thơ Minh Đức Hoài Trinh Tỳ bà thơ Bích Khê Vần thơ sầu rụng Tiếng thu thơ Lưu Trọng Lư Tình cầm thơ Hoàng Cầm Em hiền như Masoeur Thà như giọt mưa Hai năm tình lận đận thơ Nguyễn Tất Nhiên Nhiều ca khúc nước ngoài nhờ ông đặt lời Việt mà trở nên phổ biến ở Việt Nam như Em đẹp nhất đêm nay La plus belle pour aller danser Khi xưa ta bé Bang bang Tình cho không L amour c est pour rien Tuyết rơi Tomber la neige Tiếng cười trong đêm La nuit Những mùa nắng đẹp Seasons in The Sun Chuyện tình Where Do I Begin nhạc phim Love Story của Andy Williams Ngoài ra ông còn đặt lời cho dân ca và nhạc khiêu vũ như Vũ nữ thân gầy La Cumparsita Caminito của nhiều nước trên thế giới Tiếp đến là những tác phẩm nhạc bán cổ điển vốn là loại nhạc khó hòa nhập thì ông cùng với tiếng hát Thái Thanh đã dễ dàng đưa đến số đông dân chúng Dạ khúc Nächtliches Ständchen của Franz Schubert Dòng sông xanh An der schönen blauen Donau op 314 của Johann Strauss II Mối tình xa xưa bài số 15 trong 16 bài waltz cho piano hay Célèbre Valse của Johannes Brahms Ca sĩ thể hiện Người được coi là thành công nhất với nhạc Phạm Duy cho đến nay là Thái Thanh Thái Thanh hát nhạc Phạm Duy từ những ngày đầu ông sáng tác bà đã biểu diễn và ghi âm hàng trăm bài Từ những ca khúc cho quê hương như Tình ca Nhớ người thương binh Người về Về miền Trung Quê nghèo Tình hoài hương những bài có âm điệu phức tạp như Đường chiều lá rụng Chiều về trên sông đến tình ca đôi lứa như Ngày xưa Hoàng Thị Nghìn trùng xa cách Kiếp nào có yêu nhau Trả lại em yêu Đừng xa nhau giọng hát của bà với phong cách hàn lâm trên chất liệu dân ca rất phù hợp với loại tân nhạc xây dựng trên hơi thở nhạc dân tộc của Phạm Duy Nhạc Phạm Duy giọng Thái Thanh đã là sự kết hợp tiêu biểu nhất của tân nhạc Việt Nam suốt nhiều thập kỷ Sau Thái Thanh phải nói đến ca sĩ Duy Quang con trai Phạm Duy và cũng là một trong những người trình bày nhiều ca khúc của Phạm Duy nhất Duy Quang bắt đầu hát từ những ca khúc dành cho sinh viên phổ thơ Nguyễn Tất Nhiên Thời gian sau biến cố 1975 ông tiếp tục hát những ca khúc về tình yêu thân phận tâm linh và cả nhạc mang yếu tố chính trị Đến khi Thái Thanh ngưng hoạt động Duy Quang là người đã tiếp tục dòng nhạc Phạm Duy với vai trò trụ cột của những đêm nhạc Phạm Duy và cũng là giọng hát chính của các đĩa hát Ngục ca Thiền ca Kiều ca Ngoài hai danh ca trên còn nhiều ca sĩ thể hiện thành công cũng như gặt hái tên tuổi từ dòng nhạc Phạm Duy như Duy Khánh với những bài đậm màu dân ca Nhớ người thương binh Bà mẹ phù sa Về miền Trung Con đường cái quan mẹ Việt Nam Ngày trở về Danh ca Anh Ngọc với những bản nhạc tiền chiến nhạc chiến tranh cũng như tình ca đôi lứa trong các chương trình thu phát trên đaì Sài Gòn đặc biệt ông cũng là người đầu tiên trình bày bản nhạc Tình ca đến với công chúng Nữ danh ca Khánh Ly cũng có rất nhiều ca khúc Phạm Duy thành công như Xuân Thì Khối tình Trương Chi Còn gì nữa đâu 54 75 Bên Ni Bên Nớ Lệ Thu thì có Thuyền viễn xứ Ngậm ngùi Nước mắt mùa thu Mộ khúc gần như đóng đinh với tên tuổi của bà Tuấn Ngọc là giọng hát lớn của giai đoạn sau 1975 cũng kịp để lại dấu ấn lớn trong dòng nhạc Phạm Duy với Tiễn em Hẹn hò Kiếp nào có yêu nhau Nắng chiều rực rỡ Trăng sao rớt rụng Julie Quang với Mùa thu chết Yêu tinh tình Nữ Huyền thoại trên một vùng biển Elvis Phương với Áo anh sứt chỉ đường tà Kỷ vật cho em Tâm sự gửi về đâu Tình hờ Yêu em vào cõi chết Con quỳ lạy chúa Còn chút gì để nhớ Vết thù trên lưng ngựa hoang Khánh Hà với Nghìn trùng xa cách Nha Trang ngày về Kiếp nào có yêu nhau Thái Hiền thì nổi danh khoảng thập niên 1970 với những bài nhạc Phạm Duy sáng tác cho tuổi ô mai và sau 1975 với rất nhiều bản thu cho những ca khúc Phạm Duy ít người hát Hà Thanh với Hoa xuân Thanh Thúy với Phố buồn Kim Tước Quỳnh Giao Mai Hương hát những bài nhạc bán cổ điển được giới thưởng ngoạn đánh giá cao Danh ca Lê Dung trong nước tuy rằng hoạt động trong giai đoạn nhạc Phạm Duy bị cấm nhưng cũng đã cho ra đời chui một vài bản nhạc tình của Phạm Duy như Mộ khúc Nghìn trùng xa cách và được đánh giá tốt Gần đây có các ca sĩ Ngọc Anh với Giết người trong mộng Bích Liên Mộng Thủy thường hát những ca khúc Phạm Duy ở hải ngoại Sau khi nhạc Phạm Duy được cấp phép tại Việt Nam thì những ca sĩ trẻ trong nước như Mỹ Linh Quang Linh Nguyên Thảo Quang Dũng Đức Tuấn là những người thường biểu diễn trong những đêm nhạc Phạm Duy cũng như thu âm nhạc Phạm Duy Vinh danh nhạc sĩ Phạm Duy Đặc biệt Trung tâm Thúy Nga đã từng thực hiện để vinh danh dòng nhạc của ông BULLET Paris By Night 19 Tác phẩm và Con người Phạm Duy BULLET Paris By Night 30 Phạm Duy 2 Người tình BULLET Paris By Night 73 Song ca đặc biệt The Best of Duets Danh mục tác phẩm Nhạc phẩm BULLET 1954 cha bỏ quê 1975 con bỏ nước BULLET Anh hỡi anh cứ về BULLET Anh vái trời BULLET Anh yêu em vào cõi chết viết chung với Nguyễn Long BULLET Áo anh sứt chỉ đường tà thơ Hữu Loan BULLET Bao giờ biết tương tư viết chung với Ngọc Chánh BULLET Bà mẹ Gio Linh BULLET Bà mẹ phù sa BULLET Bà mẹ quê BULLET Bài ca sao BULLET Bé bắt dế thiếu nhi BULLET Bên bờ sông Seine ta ngồi ta khóc BULLET Bên cầu biên giới BULLET Bên ni bên nớ thơ Cung Trầm Tưởng BULLET Bến xuân viết chung với Văn Cao BULLET Cành hoa trắng BULLET Cây đàn bỏ quên BULLET Chàng dũng sĩ và con ngựa vàng Đạo ca 3 BULLET Chiêu Quân Cống Hồ ý thơ Nguyễn Du BULLET Chiến sĩ vô danh BULLET Chiều đông BULLET Chiều về trên sông BULLET Chinh phụ ca BULLET Chỉ chừng đó thôi BULLET Cho nhau BULLET Chuyện tình buồn thơ Phạm Văn Bình BULLET Chúa hòa bình BULLET Cô Bắc Kỳ nho nhỏ thơ Nguyễn Tất Nhiên BULLET Cô hái mơ BULLET Con đường tình ta đi BULLET Con đường vui viết chung với Lê Vy BULLET Con quỳ lạy Chúa trên trời BULLET Còn chút gì để nhớ thơ Vũ Hữu Định BULLET Còn gì nữa đâu BULLET Có Bao Giờ Em Hỏi thơ Duyên Anh BULLET Cỏ hồng BULLET Dã ca ngày mùa BULLET Dạ lai hương BULLET Đại nguyện Đạo ca 2 BULLET Đạo ca BULLET Đi đâu cho thiếp theo cùng BULLET Đố ai BULLET Đường chiều lá rụng BULLET Đưa bé đến trường BULLET Đưa em tìm động hoa vàng thơ Phạm Thiên Thư BULLET Đường em đi BULLET Đường Lạng Sơn BULLET Đừng bỏ em một mình thơ Minh Đức Hoài Trinh BULLET Đừng xa nhau BULLET Em bé quê thiếu nhi BULLET Em hiền như Ma Soeur thơ Nguyễn Tất Nhiên BULLET Em lễ chùa này BULLET Gánh lúa BULLET Giọt mưa trên lá BULLET Giải thoát cho em BULLET Giết người trong mộng BULLET Giờ thì em yêu BULLET Giọt chuông cam lộ BULLET Gọi em là đóa hoa sầu thơ Phạm Thiên Thư BULLET Hai năm tình lận đận thơ Nguyễn Tất Nhiên BULLET Hái hoa BULLET Hạ hồng BULLET Hán sở tranh hùng ý thơ Nguyễn Du BULLET Hẹn hò BULLET Hoa rụng ven sông thơ Lưu Trọng Lư BULLET Hoa xuân BULLET Hò lơ BULLET Huyền sử ca một người mang tên Quốc BULLET Khi tôi về BULLET Khối tình Trương Chi BULLET Kiếp nào có yêu nhau thơ Minh Đức Hoài Trinh BULLET Kiếp sau BULLET Kỷ niệm BULLET Kỷ vật cho em thơ Linh Phương BULLET Làm sao mà quên được BULLET Lan buồn Tâm sự Thanh Lan thơ Thanh Lan BULLET Màu thời gian thơ Đoàn Phú Tứ BULLET Mẹ năm 2000 Rong ca 3 BULLET Mẹ trùng dương BULLET Minh Họa Kiều BULLET Mộ khúc thơ Xuân Diệu BULLET Mộ phần thế kỷ Rong ca 4 BULLET Mộng du BULLET Một bàn tay BULLET Một cành mai Đạo ca 5 BULLET Mẹ Việt Nam BULLET Mùa thu chết ý thơ Apollinaire BULLET Mùa thu Paris thơ Cung Trầm Tưởng BULLET Mùa xuân du ca BULLET Mùa xuân yêu em BULLET Nắng chiều rực rỡ BULLET Nếu một mai em sẽ qua đời BULLET Nha Trang ngày về BULLET Nhớ bạn tri âm viết chung với Phạm Đình Chương BULLET Ngày xưa Hoàng Thị BULLET Ngày đó chúng mình BULLET Ngày em hai mươi tuổi BULLET Ngày sẽ tới Bình Ca 10 BULLET Ngày tháng hạ BULLET Ngày trở về BULLET Ngày xưa BULLET Ngày xưa Hoàng Thị thơ Phạm Thiên Thư BULLET Nghìn năm vẫn chưa quên BULLET Nghìn thu Rong Ca 7 BULLET Nghìn trùng xa cách BULLET Ngồi gần nhau BULLET Ngọn trào quay súng BULLET Ngụ ngôn mùa BULLET Ngựa hồng BULLET Người lính bên tê BULLET Người lính trẻ BULLET Người tình BULLET Người tình già trên đầu non BULLET Người về BULLET Người Việt cao quý BULLET Ngậm ngùi thơ Huy Cận BULLET Nhạc tuổi xanh BULLET Những gì sẽ đem theo về cõi chết BULLET Nụ tầm xuân BULLET Nương chiều BULLET Nước mắt mùa thu BULLET Nước non ngàn dặm ra đi BULLET Ông trăng xuống chơi BULLET Phố buồn BULLET Phượng yêu BULLET Quán bên đường BULLET Quán Thế Âm BULLET Quê nghèo BULLET Răn BULLET Rồi đây anh sẽ đưa em về nhà BULLET Rong ca BULLET Rong khúc BULLET Ru con BULLET Suối mơ viết chung với Văn Cao BULLET Ta yêu em lầm lỡ BULLET Tạ ơn đời BULLET Tâm ca BULLET Tâm sự gửi về đâu BULLET Tháng Tư Đen BULLET Thà như giọt mưa thơ Nguyễn Tất Nhiên BULLET Thiền ca BULLET Thông điệp mùa xuân BULLET Thu ca điệu ru đơn BULLET Thu chiến trường BULLET Thương ai nhớ ai BULLET Thương tình ca BULLET Thuyền viễn xứ thơ Huyền Chi BULLET Thương ca chiến trường BULLET Thương tình ca BULLET Tiễn em thơ Cung Trầm Tưởng BULLET Tiếng bước trên đường khuya BULLET Tiếng đàn tôi BULLET Tiếng hát to BULLET Tiếng hát trên sông BULLET Tiếng hát trên sông Lô BULLET Tiếng hò miền Nam BULLET Tiếng sáo Thiên Thai thơ Thế Lữ BULLET Tiếng thời xưa BULLET Tiếng thu BULLET Tìm nhau BULLET Tình ca BULLET Tình cầm thơ Hoàng Cầm BULLET Tình hoài hương BULLET Tình hờ BULLET Tình khúc chiến trường thơ Ngô Đình Vận BULLET Tình nghèo BULLET Tình quê thơ Hàn Mạc Tử BULLET Tóc mai sợi vắn sợi dài BULLET Tôi còn yêu tôi cứ yêu BULLET Tổ khúc Bầy chim bỏ xứ BULLET Trả lại cho em BULLET Trả lại em yêu BULLET Trăm năm bến cũ thơ Lưu Trọng Văn BULLET Trăng già Rong ca 8 BULLET Tư mã phượng cầu ý thơ Nguyễn Du BULLET Trường ca Con đường cái quan từ miền Bắc qua miền Trung vào miền Nam BULLET Trường ca Hàn Mặc Tử BULLET Trường ca Mẹ Việt Nam BULLET Tuổi hồng BULLET Tuổi mộng mơ BULLET Tuổi mơ BULLET Tuổi ngọc BULLET Tuổi ngu ngơ BULLET Tuổi sợ ma BULLET Tuổi thần tiên BULLET Tuổi xuân BULLET Tục ca BULLET Tưởng như còn người yêu thơ Lê Thị Ý BULLET Tỳ bà BULLET Về miền Trung BULLET Vần thơ sầu rụng BULLET Viễn du BULLET Vết thù trên lưng ngựa hoang viết chung với Ngọc Chánh BULLET Vợ chồng quê BULLET Việt Nam Việt Nam BULLET Xin em giữ dùm anh BULLET Xin tình yêu Giáng sinh BULLET Xuân BULLET Xuân ca BULLET Xuân hành BULLET Xuân hiền BULLET Xuân thì BULLET Xuất quân BULLET Yêu là chết ở trong lòng Tập nhạc đã in BULLET Những điệu hát bình dân Nhà xuất bản Đất Mới Thanh Hóa 1950 BULLET Tình ca tự xuất bản Sài Gòn 1969 BULLET Một mẹ trăm con Bộ Thông tin Sài Gòn 1962 BULLET Trường ca Con đường cái quan Tập san Sáng dội miền Nam Sài Gòn 1960 và Quảng Hóa Sài Gòn 1970 BULLET Mười bài tâm ca Lá Bối Sài Gòn 1965 BULLET Ngày đó chúng mình yêu nhau An Tiêm Sài Gòn 1968 BULLET Gìn vàng giữ ngọc Sài Gòn 1971 BULLET Nghìn trùng xa cách An Tiêm Sài Gòn 1968 BULLET Hát vào đời An Tiêm Sài Gòn 1969 BULLET Vòng tay thế giới Quảng Hóa Sài Gòn 1969 BULLET Giết người trong mộng Trí Dũng Sài Gòn 1970 BULLET Ca khúc cho ngày mai Quảng Hóa Sài Gòn 1970 BULLET Cho nhau riêng nhau một đời Khai Phóng Sài Gòn 1970 BULLET Giọt lệ cho tình ta Chân Mây Sài Gòn 1970 BULLET Mười bảy tình ca bất tử Thương Yêu Sài Gòn 1971 BULLET Đạo ca Văn học sử Sài Gòn 1971 BULLET Nhi đồng ca Cục Tâm lý chiến Sài Gòn 1971 BULLET Kỷ vật chúng ta Gìn vàng giữ ngọc Sài Gòn 1971 BULLET Thương ca chiến trường Gìn vàng giữ ngọc Sài Gòn 1971 BULLET Chiến ca mùa hè Tiên Rồng Sài Gòn 1972 BULLET Con đường tình ta đi Gìn vàng giữ ngọc Sài Gòn 1973 BULLET Tuyển tập nhạc tiền chiến trong đó có nhạc Phạm Duy Kẻ Sĩ Sài Gòn 1968 BULLET Tuyển tập 20 năm nhạc tình trong đó có nhạc Phạm Duy Khai Phóng Sài Gòn 1970 BULLET Hoàng cầm ca Hội văn hoá Việt Nam tại Bắc Mỹ Hoa Kỳ 1984 BULLET Thấm thoát mười năm Hội văn hoá Việt Nam tại Bắc Mỹ Hoa Kỳ 1984 BULLET Tủ sách Cành Nam và Tạp chí Xác Định Hoa Kỳ 1985 BULLET Mười bài rong ca PDC Productions thành phố Midway Hoa Kỳ 1988 BULLET Mười bài tâm ca PDC Productions thành phố Midway Hoa Kỳ 1990 BULLET Bầy chim bỏ xứ cành vàng Westminster CA Hoa Kỳ 1990 BULLET Một đời để yêu 30 tình khúc Nam Á Paris Pháp 1989 BULLET Vườn thơ cánh nhạc 30 bài thơ phổ nhạc Nam Á Paris Pháp 1989 BULLET Tình si 30 tình khúc Nam Á Paris Pháp 1992 BULLET Tình ca quê hương 30 bài ca quê hương Nam Á Paris Pháp 1992 BULLET Lịch sử trong tim 30 bài ca kháng chiến Nam Á Paris Pháp 1992 BULLET Hát trên đường về Đạo ca Rong ca Thiền ca Nam Á Paris Pháp 1992 BULLET Niềm vui còn đó Bé ca Nữ ca Bình ca Hồng Lĩnh Westminster CA Hoa Kỳ 1994 BULLET Tạ ơn đời Hồng Lĩnh Westminster CA Hoa Kỳ 1994 Có thêm ngoại ngữ BULLET Trường ca Mẹ Việt Nam Việt Anh Pháp Phủ Đặc ủy Chiêu hồi Sài Gòn 1960 và Lá Bối 1967 BULLET Trường ca Mẹ Việt Nam Việt Pháp Nam Á Paris Pháp 1985 BULLET Dân ca Folk Songs Việt Anh USIS Sài Gòn 1968 BULLET Hoan ca Việt Anh Du Ca Sài Gòn 1973 BULLET Hát trên đường tị nạn Việt Anh Đông Phương Santa Ana CA Hoa Kỳ 1979 BULLET Mười bài ngục ca Việt Anh Nguyễn Hữu Hiệu Arlington VA Hoa Kỳ 1980 BULLET Hai mươi bài ngục ca Việt Anh Hội Văn hóa Bắc Mỹ Arlington VA Hoa Kỳ 1980 BULLET Ngục ca Việt Anh Pháp Quê Mẹ Paris 1982 PDC Productions thành phố Midway CA Hoa Kỳ 1989 BULLET Dân ca Folk song Chant populaire Việt Anh Pháp PDC Musical Productions thành phố Midway California Hoa Kỳ 1980 BULLET Trường ca Con đường cái quan Anh Việt PDC Musical Productions thành phố Midway CA Hoa Kỳ 1980 Sách giáo khoa sử liệu BULLET Lược khảo về dân nhạc Việt Nam Sài Gòn Hiện đại 1970 Xuân Thu tái bản Hoa Kỳ 1991 BULLET Music of Viet Nam Carbondale IL Hoa Kỳ S I U 1975 BULLET Tự học guitare 3 tập Midway City CA Hoa Kỳ Phạm Duy Enterprises 1976 BULLET Hồi ký 3 tập Midway City CA Hoa Kỳ PDC Productions 1989 1990 1991 BULLET Ngàn lời ca Midway City CA Hoa Kỳ PDC Productions 1987 88 BULLET Đường về dân ca Los Alamitos CA Hoa Kỳ Xuân Thu 1990 BULLET Nửa thế kỷ tân nhạc bài báo Nguyệt san Văn Học Hoa Kỳ BULLET Những năm đầu của tân nhạc bài báo Tập san Hợp Lưu CA Hoa Kỳ 1994 BULLET Tân nhạc Việt Nam thời kỳ đầu PNC Việt Nam 2005 Viết về Phạm Duy BULLET Nhạc BULLET Trong bài hát Sài Gòn niềm nhớ không tên của nhà thơ Nguyễn Đình Toàn có đoạn BULLET Sách BULLET Một người Gia Nã Đại và nhạc Phạm Duy Georges Étienne Gauthier BULLET Phạm Duy Còn đó nỗi buồn Tạ Tỵ BULLET Phạm Duy đã chết như thế nào Nguyễn Trọng Văn BULLET Con đường tình sử Việt Nam qua hai thế hệ Phạm Duy Trịnh Công Sơn tác giả Hà Anh Tuấn BULLET Nửa thế kỷ Phạm Duy Xuân Vũ BULLET Hồi ký Phạm Duy Phạm Duy BULLET Hành trình Phạm Duy qua dòng lịch sử Jason Gibbs BULLET Tính dân tộc trong âm nhạc Phạm Duy và tình bạn Duy Khê Trần Văn Khê BULLET Tiểu luận báo chí BULLET Phạm Duy đại lực sĩ Phạm Duy với ngàn lời ca Nguyên Sa BULLET Văn Cao Phạm Duy Trần Gian Và Tiên Cảnh Thụy Khuê BULLET His Music Links The Generations Los Angeles Times BULLET Phạm Duy Thể Nghiệm Việt Nhạc Latina Musica Contemporanea Del Mundo BULLET Nghệ thuật phổ thơ vào nhạc Phạm Quang Tuấn BULLET Viết về Phạm Duy Nguyễn Đình Toàn BULLET Con đường cái quan Georges Étienne Gauthier BULLET Phạm Duy Vietnam s Music Man Ngọc Bích BULLET Văn Cao Phạm Duy Hai con người một mối tình Phạm Thế Định BULLET Phạm Duy và tiếng hát quê hương Giao Chỉ BULLET Phạm Duy và tôi Ngô Đồng BULLET Phạm Duy Con én đưa thoi Cổ Ngư BULLET Phạm Duy Nhạc sĩ vượt thời gian Nguyễn Ngọc Sơn BULLET Tính hiện thực trong ca từ của Phạm Duy Trần Hữu Thục BULLET Phạm Duy người nghệ sĩ tự do Đỗ Xuân Kiên Chú thích tham khảo BULLET Phạm Duy Hồi ký BULLET Georges Étienne Gauthier Một người Gia Nã Đại và nhạc Phạm Duy Võ Phiến dịch báo Bách Khoa Sài Gòn 1970 1972 BULLET Tạ Tỵ Phạm Duy còn đó nỗi buồn BULLET Xuân Vũ Nửa thế kỷ Phạm Duy 22 chương 1994 Xem thêm BULLET Nhạc Phạm Duy Liên kết ngoài BULLET Trang web Phạm Duy BULLET Tiểu sử Biography BULLET Interview with Pham Duy 1982 Phỏng vấn với Phạm Duy 1982 BULLET Nhân xem trường ca Con đường cái quan của Phạm Duy Bài viết của giáo sư Trần Văn Khê 1965 Cập nhật trên Hội nhạc sĩ Việt Nam 17 1 2011 BULLET Nhạc sĩ Phạm Duy Tôi chưa bao giờ ra đi 23 02 06 07 32 GMT 7 Đ D VnExpress BULLET Phạm Duy vẫn gây tranh cãi BBC tiếng Việt 13 tháng 3 năm 2006 bản lưu 30 8 2006 BULLET Phạm Duy Tôi đang rất yên bình và yên tâm sống Thanh Chung trên VietNamNet ngày 18 tháng 2 năm 2007

3496

Tháng mười

Tháng mười Tháng mười là tháng thứ mười theo lịch Gregorius có 31 ngày Những sự kiện trong tháng 10 BULLET 1 Ngày Người Cao niên Quốc tế International Day for Older Persons BULLET 4 Tuần lễ Không gian Thế giới World Space Week BULLET 5 Ngày Nhà giáo Thế giới World Teacher s Day BULLET Thứ hai đầu tháng Ngày Cư ngụ Thế giới World Habitat Day BULLET 8 Ngày phát sóng kênh truyền hình quốc gia VTV9 BULLET 9 Ngày Bưu điện Thế giới World Post Day BULLET 13 Ngày Quốc tế Giảm nhẹ Thiên tai International Day for Disaster Reduction BULLET 14 Ngày thành lập Hội Nông dân Việt Nam BULLET 15 Ngày thành lập Hội LHTN Việt Nam ngày dân vận khéo BULLET 16 Ngày Lương thực Thế giới World Food Day BULLET 17 Ngày Quốc tế xóa nghèo International Day for the Eradication of Proverty BULLET 20 Ngày Phụ Nữ Việt Nam VietNam Women s Day BULLET 24 Ngày Liên hợp Quốc United Nations Day và Ngày Phát triển Thông tin Thế giới World Development Information Day BULLET 24 30 Tuần lễ Giải trừ quân bị Disarmament Week BULLET 31 Lễ hội Halloween Halloween Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3501

Tháng mười một

Tháng mười một Tháng mười một là tháng thứ mười một theo lịch Gregorius với 30 ngày Trong tiếng Việt dân dã tháng mười một trong âm lịch còn được gọi là tháng một khi đó tháng một âm lịch được gọi là tháng giêng Những sự kiện trong tháng 11 BULLET 02 tháng 11 Ngày lễ Các đẳng Linh hồn All Souls Day BULLET 06 tháng 11 Ngày Quốc tế Phòng khai thác môi trường trong Chiến tranh và xung đột vũ trang International Day for Preventing the Exploitation of the Environment in War and Armed Conflict BULLET 12 tháng 11 Ngày truyền thống công nhân Mỏ Việt Nam BULLET 14 tháng 11 Ngày Bệnh dư đường Thế giới World Diabetes Day BULLET 16 tháng 11 Ngày Khoan dung Quốc tế International Day of Tolerance BULLET 18 tháng 11 Ngày thành lập Mặt trận dân tộc thống nhất Việt Nam BULLET 19 tháng 11 Ngày Quốc tế Nam giới International Men s Day BULLET Chủ nhật thứ ba của tháng 11 Ngày Thế giới tưởng niệm nạn nhân giao thông đường bộ World Day of Remembrance for Road Traffic Victims BULLET 20 tháng 11 Ngày Thiếu nhi Thế giới Universal Children s Day và Ngày Công nghiệp hóa châu Phi Africa Industrialization Day BULLET 20 tháng 11 Ngày Nhà giáo Việt Nam BULLET 21 tháng 11 Ngày Truyền hình Thế giới World Television Day BULLET 23 tháng 11 Ngày Nam kỳ khởi nghĩa BULLET 25 tháng 11 Ngày Quốc tế xóa bỏ Bạo lực đối với Phụ nữ International Day for the Elimination of Violence against Women Những ngày kỷ niệm BULLET 18 tháng 11 85 năm ngày thành lập mặt trận thống nhất dân tộc Việt Nam hay còn gọi là ngày Đại đoàn kết BULLET 23 tháng 11 Kỷ niệm ngày thành lập Hiệp hội Điều Việt Nam Vietnam Cashew Association VINACAS 23 tháng 11 năm 1990

3506

Tháng mười hai

Tháng mười hai Tháng mười hai là tháng thứ mười hai theo lịch Gregorius có 31 ngày Tháng mười hai trong âm lịch còn được gọi là tháng chạp Sự kiện trong tháng 12 BULLET 1 tháng 12 Ngày Thế giới phòng chống HIV AIDS World AIDS Day BULLET 1 tháng 12 Quốc khánh România BULLET 2 tháng 12 Quốc khánh Các tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất BULLET 2 tháng 12 Quốc khánh Lào BULLET 3 tháng 12 Ngày Người khuyết tật Quốc tế International Day of Disabled Persons BULLET 6 tháng 12 Quốc khánh Phần Lan BULLET 9 tháng 12 Ngày Quốc tế chống tham nhũng International Anti Corruption Day theo LHQ BULLET 10 tháng 12 Ngày Nhân quyền Human Rights Day theo LHQ BULLET 11 tháng 12 Ngày phát sóng Kênh Truyền hình Công an Nhân dân ANTV BULLET 12 tháng 12 Quốc khánh Kenya BULLET 20 tháng 12 Ngày Quốc tế Đoàn kết Nhân loại International Human Solidarity Day BULLET 22 tháng 12 Đông chí Thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân Ngày hội Quốc phòng toàn dân Việt Nam BULLET 25 tháng 12 Lễ Giáng sinh BULLET 26 tháng 12 Quốc khánh Liên bang Nga BULLET 27 tháng 12 Ngày Quốc tế Phòng chống dịch bệnh International Day of Epidemic Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3512

Tháng một

Tháng một Tháng Một tháng 1 là tháng đầu tiên trong lịch Gregorius có 31 ngày Trong âm lịch tháng đầu tiên gọi là tháng Giêng Ngoài ra người Việt xưa kiến Tý lấy tháng thứ mười một âm lịch làm đầu năm nên cũng đã gọi tháng này là tháng một Cách nói một chạp giêng hai đã quen thuộc và trở thành câu nói cửa miệng của người Việt Sự kiện BULLET 1959 Quốc khánh nước Cộng hòa Cuba BULLET 1960 Hồ Chí Minh ký sắc lệnh công bố Hiến pháp 1959 của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa BULLET 1968 Sự kiện Tết Mậu Thân Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3516

Tháng hai

Tháng hai Tháng hai là tháng thứ hai và tháng có ít ngày nhất theo lịch Gregorius 28 ngày hoặc 29 ngày năm nhuận tháng thứ 2 trong năm Những sự kiện trong tháng 2 BULLET Ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam ngày 3 tháng 2 BULLET Ngày Valentine ngày 14 tháng 2 BULLET Quốc khánh Kuwait ngày 25 tháng 2 BULLET Ngày thầy thuốc Việt Nam ngày 27 tháng 2 Xem thêm BULLET Những ngày kỷ niệm

3533

Cơ sở dữ liệu

Cơ sở dữ liệu Cơ sở dữ liệu Database là một tập hợp các dữ liệu có tổ chức thường được lưu trữ và truy cập điện tử từ hệ thống máy tính Khi cơ sở dữ liệu phức tạp hơn chúng thường được phát triển bằng cách sử dụng các kỹ thuật thiết kế và mô hình hóa chính thức Về mặt vật lý máy chủ cơ sở dữ liệu là các máy tính chuyên dụng chứa cơ sở dữ liệu thực tế và chỉ chạy DBMS và phần mềm liên quan Các máy chủ cơ sở dữ liệu thường là các máy tính đa bộ xử lý với bộ nhớ hào phóng và mảng đĩa RAID được sử dụng để lưu trữ ổn định RAID được sử dụng để phục hồi dữ liệu nếu bất kỳ đĩa nào bị lỗi Bộ tăng tốc cơ sở dữ liệu phần cứng được kết nối với một hoặc nhiều máy chủ thông qua kênh tốc độ cao cũng được sử dụng trong môi trường xử lý giao dịch khối lượng lớn DBMS được tìm thấy ở trung tâm của hầu hết các ứng dụng cơ sở dữ liệu Các DBMS có thể được xây dựng xung quanh một hạt nhân đa nhiệm tùy chỉnh có hỗ trợ mạng tích hợp nhưng các DBMS hiện đại thường dựa vào một hệ điều hành tiêu chuẩn để cung cấp các chức năng này Vì các DBMS là một thị trường quan trọng các nhà cung cấp máy tính và lưu trữ thường tính đến các yêu cầu DBMS trong các kế hoạch phát triển của riêng họ Cơ sở dữ liệu và các DBMS có thể được phân loại theo mô hình cơ sở dữ liệu mà chúng hỗ trợ như quan hệ hoặc XML loại máy tính mà chúng chạy trên từ cụm máy chủ đến điện thoại di động ngôn ngữ truy vấn s được sử dụng để truy cập cơ sở dữ liệu như SQL hoặc XQuery và kỹ thuật nội bộ của chúng ảnh hưởng đến hiệu suất khả năng mở rộng khả năng phục hồi và bảo mật Lịch sử Các kích thước khả năng và hiệu suất của cơ sở dữ liệu và DBMS tương ứng của chúng đã tăng theo thứ tự độ lớn Những sự gia tăng hiệu suất này được kích hoạt bởi sự tiến bộ công nghệ trong các lĩnh vực của bộ xử lý bộ nhớ máy tính lưu trữ máy tính và mạng máy tính Sự phát triển của công nghệ cơ sở dữ liệu có thể được chia thành ba thời đại dựa trên mô hình hoặc cấu trúc dữ liệu hướng đối tượng SQL quan hệ và hậu quan hệ Hai mô hình dữ liệu hướng đối tượng ban đầu chính là mô hình phân cấp và mô hình CODASYL mô hình mạng Mô hình quan hệ lần đầu tiên được Edgar F Codd đề xuất vào năm 1970 đã thoát ly khỏi truyền thống này bằng cách nhấn mạnh rằng các ứng dụng nên tìm kiếm dữ liệu theo nội dung thay vì theo các liên kết Mô hình quan hệ sử dụng các tập hợp các bảng kiểu sổ cái mỗi bảng được sử dụng cho một loại thực thể khác nhau Chỉ vào giữa những năm 1980 phần cứng máy tính đã trở nên đủ mạnh để cho phép triển khai rộng rãi các hệ thống quan hệ DBMS cộng với các ứng dụng Tuy nhiên vào đầu những năm 1990 các hệ thống quan hệ chiếm ưu thế trong tất cả các ứng dụng xử lý dữ liệu quy mô lớn và chúng vẫn chiếm ưu thế IBM DB2 Oracle MySQL và Microsoft SQL Server là DBMS được tìm kiếm nhiều nhất Ngôn ngữ cơ sở dữ liệu thống trị SQL được tiêu chuẩn hóa cho mô hình quan hệ đã ảnh hưởng đến các ngôn ngữ cơ sở dữ liệu cho các mô hình dữ liệu khác Cơ sở dữ liệu đối tượng được phát triển vào những năm 1980 để khắc phục sự bất tiện của sự không phù hợp trở kháng quan hệ đối tượng dẫn đến việc đặt ra thuật ngữ hậu quan hệ và cũng là sự phát triển của cơ sở dữ liệu quan hệ đối tượng lai Thế hệ cơ sở dữ liệu hậu quan hệ tiếp theo vào cuối những năm 2000 được gọi là cơ sở dữ liệu NoQuery giới thiệu các kho lưu trữ khóa giá trị nhanh và cơ sở dữ liệu định hướng tài liệu Một thế hệ tiếp theo cạnh tranh được gọi là cơ sở dữ liệu NewQuery đã thử triển khai các mô hình mới giữ lại mô hình quan hệ SQL trong khi hướng đến việc phù hợp với hiệu suất cao của NoQuery so với các DBMS quan hệ có sẵn trên thị trường Những năm 1960 DBMS hướng đối tượng Sự ra đời của thuật ngữ cơ sở dữ liệu trùng khớp với sự sẵn có của bộ lưu trữ truy cập trực tiếp đĩa và trống từ giữa những năm 1960 trở đi Thuật ngữ này thể hiện sự tương phản với các hệ thống dựa trên băng từ trước đây cho phép sử dụng tương tác được chia sẻ thay vì xử lý hàng ngày Từ điển tiếng Anh Oxford trích dẫn một báo cáo năm 1962 của Tập đoàn phát triển hệ thống California là người đầu tiên sử dụng thuật ngữ cơ sở dữ liệu theo nghĩa kỹ thuật cụ thể Khi máy tính tăng trưởng về tốc độ và khả năng một số hệ thống cơ sở dữ liệu đa năng đã xuất hiện vào giữa những năm 1960 một số hệ thống như vậy đã được đưa vào sử dụng thương mại Sự quan tâm đến một tiêu chuẩn bắt đầu tăng lên và Charles Bachman tác giả của một sản phẩm như vậy Kho dữ liệu tích hợp IDS đã thành lập Nhóm nhiệm vụ cơ sở dữ liệu trong CODASYL nhóm chịu trách nhiệm tạo và chuẩn hóa COBOL Năm 1971 Nhóm Nhiệm vụ Cơ sở dữ liệu đã đưa ra tiêu chuẩn của họ thường được gọi là phương pháp CODASYL và ngay sau đó một số sản phẩm thương mại dựa trên phương pháp này đã được đưa vào thị trường Cách tiếp cận CODASYL dựa trên hướng đối tượng thủ công của tập dữ liệu được liên kết được tạo thành một mạng lớn Các ứng dụng có thể tìm thấy các bản ghi theo một trong ba phương pháp BULLET 1 Sử dụng khóa chính được gọi là khóa CALC thường được thực hiện bằng cách băm BULLET 2 hướng đối tượng các mối quan hệ được gọi là bộ từ bản ghi này sang bản ghi khác BULLET 3 Quét tất cả các hồ sơ theo thứ tự liên tiếp Các hệ thống sau này đã thêm cây B để cung cấp các đường dẫn truy cập thay thế Nhiều cơ sở dữ liệu CODASYL cũng đã thêm một ngôn ngữ truy vấn rất đơn giản Tuy nhiên trong lần kiểm tra cuối cùng CODASYL rất phức tạp và cần được đào tạo và nỗ lực đáng kể để tạo ra các ứng dụng hữu ích IBM cũng có DBMS của riêng họ vào năm 1966 được gọi là Hệ thống quản lý thông tin IMS IMS là sự phát triển của phần mềm được viết cho chương trình Apollo trên System 360 IMS nói chung tương tự khái niệm với CODASYL nhưng đã sử dụng một hệ thống phân cấp chặt chẽ cho mô hình hướng đối tượng dữ liệu thay vì mô hình mạng của CODASYL Cả hai khái niệm này sau đó được gọi là cơ sở dữ liệu hướng đối tượng do cách truy cập dữ liệu và bài thuyết trình Turing Award năm 1973 của Bachman là The Programmer as Navigator IMS được phân loại như một cơ sở dữ liệu phân cấp Cơ sở dữ liệu TOTAL của IDMS và Cincom Systems được phân loại là cơ sở dữ liệu mạng IMS vẫn được sử dụng Những năm 1970 DBMS quan hệ Edgar Codd làm việc tại IBM ở San Jose California tại một trong những văn phòng của họ chủ yếu liên quan đến việc phát triển các hệ thống đĩa cứng Ông không hài lòng với mô hình hướng đối tượng của phương pháp CODASYL đáng chú ý là thiếu cơ sở tìm kiếm Năm 1970 ông đã viết một số bài báo phác thảo một cách tiếp cận mới để xây dựng cơ sở dữ liệu mà cuối cùng đã đạt đến đỉnh cao trong bài A Relational Model of Data for Large Shared Data Banks Trong bài báo này ông đã mô tả một hệ thống mới để lưu trữ và làm việc với các cơ sở dữ liệu lớn Thay vì các bản ghi được lưu trữ trong một số loại danh sách các bản ghi dạng tự do được liên kết như trong CODASYL ý tưởng của Codd là sử dụng bảng các bản ghi có độ dài cố định với mỗi bảng được sử dụng cho một loại thực thể khác nhau Một hệ thống danh sách liên kết sẽ rất kém hiệu quả khi lưu trữ cơ sở dữ liệu thưa thớt trong đó một số dữ liệu cho bất kỳ một bản ghi nào có thể bị bỏ trống Mô hình quan hệ đã giải quyết điều này bằng cách chia dữ liệu thành một loạt các bảng hoặc quan hệ được chuẩn hóa với các phần tử tùy chọn được chuyển ra khỏi bảng chính đến nơi chúng chỉ chiếm phòng nếu cần Dữ liệu có thể được chèn xóa và chỉnh sửa tự do trong các bảng này với DBMS thực hiện bất kỳ bảo trì nào cần thiết để hiển thị chế độ xem bảng cho ứng dụng người dùng Mô hình quan hệ cũng cho phép nội dung của cơ sở dữ liệu phát triển mà không cần viết lại liên kết và con trỏ Phần quan hệ xuất phát từ các thực thể tham chiếu các thực thể khác trong mối quan hệ được gọi là mối quan hệ một nhiều như mô hình phân cấp truyền thống và mối quan hệ nhiều nhiều như mô hình hướng đối tượng mạng Do đó một mô hình quan hệ có thể biểu thị cả mô hình phân cấp và hướng đối tượng cũng như mô hình bảng gốc của nó cho phép mô hình thuần túy hoặc kết hợp theo ba mô hình này như ứng dụng yêu cầu Ví dụ việc sử dụng phổ biến hệ thống cơ sở dữ liệu là theo dõi thông tin về người dùng tên thông tin đăng nhập địa chỉ và số điện thoại khác nhau Theo cách tiếp cận hướng đối tượng tất cả các dữ liệu này sẽ được đặt trong một bản ghi và các mục không sử dụng sẽ không được đặt trong cơ sở dữ liệu Theo cách tiếp cận quan hệ dữ liệu sẽ được chuẩn hóa thành bảng người dùng bảng địa chỉ và bảng số điện thoại ví dụ Bản ghi sẽ được tạo trong các bảng tùy chọn này chỉ khi địa chỉ hoặc số điện thoại thực sự được cung cấp Liên kết thông tin lại với nhau là chìa khóa cho hệ thống này Trong mô hình quan hệ một số thông tin được sử dụng làm khóa xác định duy nhất một bản ghi cụ thể Khi thông tin được thu thập về người dùng thông tin được lưu trữ trong các bảng tùy chọn sẽ được tìm thấy bằng cách tìm kiếm khóa này Chẳng hạn nếu tên đăng nhập của người dùng là duy nhất địa chỉ và số điện thoại của người dùng đó sẽ được ghi lại với tên đăng nhập làm khóa Việc liên kết lại các dữ liệu liên quan trở lại thành một bộ sưu tập đơn giản là điều mà các ngôn ngữ máy tính truyền thống không được thiết kế cho Giống như cách tiếp cận hướng đối tượng sẽ yêu cầu các chương trình lặp để thu thập các bản ghi phương pháp quan hệ sẽ yêu cầu các vòng lặp để thu thập thông tin về bất kỳ một bản ghi nào Các đề xuất của Codd là một ngôn ngữ được định hướng theo tập hợp sau này sẽ sinh ra SQL phổ biến Sử dụng một nhánh toán học được gọi là tính toán tuple ông đã chứng minh rằng một hệ thống như vậy có thể hỗ trợ tất cả các hoạt động của cơ sở dữ liệu thông thường chèn cập nhật v v cũng như cung cấp một hệ thống đơn giản để tìm và trả về các tập hợp dữ liệu trong một thao tác Bài báo của Codd đã được hai người tại Berkeley Eugene Wong và Michael Stonebraker chú ý Họ đã bắt đầu một dự án được gọi là INGRES bằng cách sử dụng nguồn vốn đã được phân bổ cho một dự án cơ sở dữ liệu địa lý và các lập trình viên sinh viên để tạo mã Bắt đầu từ năm 1973 INGRES đã cung cấp các sản phẩm thử nghiệm đầu tiên thường sẵn sàng để sử dụng rộng rãi vào năm 1979 INGRES tương tự như System R theo một số cách bao gồm cả việc sử dụng ngôn ngữ để truy cập dữ liệu được gọi là QUEL Theo thời gian INGRES chuyển sang tiêu chuẩn SQL mới nổi Bản thân IBM đã thực hiện một thử nghiệm thực hiện mô hình quan hệ PRTV và một mô hình sản xuất Business System 12 cả hai đều đã ngừng hoạt động Honeywell đã viết MRDS cho Multics và bây giờ có hai triển khai mới Alphora Dataphor và Rel Hầu hết các triển khai DBMS khác thường được gọi là quan hệ thực sự là các DBMS SQL Năm 1970 Đại học Michigan đã bắt đầu phát triển Hệ thống quản lý thông tin MICRO dựa trên mô hình Dữ liệu lý thuyết tập hợp của DL Childs MICRO đã được sử dụng để quản lý các tập dữ liệu rất lớn bởi Bộ Lao động Mỹ Cục Bảo vệ Môi trường Mỹ và các nhà nghiên cứu từ Đại học Alberta trường Đại học Michigan và trường Đại học Wayne State Nó chạy trên các máy tính lớn của IBM sử dụng Hệ thống đầu cuối Michigan Hệ thống vẫn được sử dụng cho đến năm 1998 Phương pháp tích hợp Trong những năm 1970 và 1980 các nỗ lực đã được thực hiện để xây dựng các hệ thống cơ sở dữ liệu với phần cứng và phần mềm tích hợp Triết lý cơ bản là sự tích hợp như vậy sẽ cung cấp hiệu suất cao hơn với chi phí thấp hơn Ví dụ là IBM System 38 việc cung cấp Teradata sớm và máy cơ sở dữ liệu Britton Lee Inc Một cách tiếp cận khác để hỗ trợ phần cứng cho quản lý cơ sở dữ liệu là bộ tăng tốc CAFS của ICL bộ điều khiển đĩa phần cứng với khả năng tìm kiếm được lập trình Về lâu dài những nỗ lực này thường không thành công vì các máy cơ sở dữ liệu chuyên dụng không thể theo kịp sự phát triển và tiến bộ nhanh chóng của các máy tính đa năng Do đó hầu hết các hệ thống cơ sở dữ liệu hiện nay là các hệ thống phần mềm chạy trên phần cứng đa năng sử dụng lưu trữ dữ liệu máy tính đa năng Tuy nhiên ý tưởng này vẫn được một số công ty như Netezza và Oracle Exadata theo đuổi Cuối những năm 1970 SQL DBMS IBM bắt đầu làm việc trên một hệ thống nguyên mẫu dựa trên các khái niệm của Codd là System R vào đầu những năm 1970 Phiên bản đầu tiên đã sẵn sàng vào năm 1974 5 và sau đó bắt đầu hoạt động trên các hệ thống nhiều bảng trong đó dữ liệu có thể được phân tách để tất cả dữ liệu cho một bản ghi một số trong đó là tùy chọn không phải được lưu trữ trong một chunk lớn Các phiên bản đa người dùng sau đó đã được khách hàng thử nghiệm vào năm 1978 và 1979 vào thời điểm đó một ngôn ngữ truy vấn được tiêu chuẩn hóa SQL đã được thêm vào Các ý tưởng của Codd đã tự thiết lập cả khả thi và vượt trội so với CODASYL thúc đẩy IBM phát triển một phiên bản sản xuất thực sự của System R được gọi là SQL DS và sau đó là Database 2 DB2 Cơ sở dữ liệu Oracle của Larry Ellison hay đơn giản hơn là Oracle bắt đầu từ một chuỗi khác dựa trên các tài liệu của IBM về Hệ thống R Mặc dù việc triển khai Oracle V1 đã được hoàn thành vào năm 1978 nhưng mãi đến khi Oracle Phiên bản 2 đánh bại IBM trên thị trường vào năm 1979 Stonoplker tiếp tục áp dụng các bài học từ INGRES để phát triển cơ sở dữ liệu mới Postgres hiện được gọi là PostgreQuery PostgreSQL thường được sử dụng cho các ứng dụng quan trọng toàn cầu các cơ quan đăng ký tên miền org và info sử dụng nó làm kho lưu trữ dữ liệu chính của họ cũng như nhiều công ty lớn và tổ chức tài chính Ở Thụy Điển bài báo của Codd cũng được đọc và Mimer SQL được phát triển từ giữa những năm 1970 tại Đại học Uppsala Năm 1984 dự án này được hợp nhất thành một doanh nghiệp độc lập Một mô hình dữ liệu khác mô hình quan hệ thực thể xuất hiện vào năm 1976 và đã trở nên phổ biến cho thiết kế cơ sở dữ liệu vì nó nhấn mạnh một mô tả quen thuộc hơn so với mô hình quan hệ trước đó Sau đó các cấu trúc mối quan hệ thực thể được trang bị thêm như một cấu trúc mô hình dữ liệu cho mô hình quan hệ và sự khác biệt giữa hai cấu trúc đã trở nên không liên quan Những năm 1980 trên máy tính để bàn Những năm 1980 mở ra thời đại của máy tính để bàn Các máy tính mới trao quyền cho người dùng của họ với các bảng tính như Lotus 1 2 3 và phần mềm cơ sở dữ liệu như dBASE Sản phẩm dBASE rất nhẹ và dễ dàng cho bất kỳ người dùng máy tính nào hiểu được C Wayne Ratliff người tạo ra dBASE đã tuyên bố dBASE khác với các chương trình như BASIC C FORTRAN và COBOL ở chỗ rất nhiều công việc bẩn thỉu đã được thực hiện Thao tác dữ liệu được thực hiện bởi dBASE thay vì người dùng vì vậy người dùng có thể tập trung vào những gì anh ta đang làm thay vì phải làm rối với các chi tiết bẩn của việc mở đọc và đóng tệp và quản lý phân bổ không gian dBASE là một trong những phần mềm bán chạy hàng đầu trong những năm 1980 và đầu những năm 1990 Những năm 1990 hướng đối tượng Những năm 1990 cùng với sự gia tăng trong lập trình hướng đối tượng đã chứng kiến sự tăng trưởng về cách xử lý dữ liệu trong các cơ sở dữ liệu khác nhau Các lập trình viên và nhà thiết kế bắt đầu coi dữ liệu trong cơ sở dữ liệu của họ là đối tượng Điều đó có nghĩa là nếu dữ liệu của một người nằm trong cơ sở dữ liệu các thuộc tính của người đó như địa chỉ số điện thoại và tuổi của họ giờ đây được coi là thuộc về người đó thay vì dữ liệu không liên quan Điều này cho phép các mối quan hệ giữa dữ liệu là quan hệ với các đối tượng và thuộc tính của chúng chứ không phải cho các trường riêng lẻ Thuật ngữ không khớp trở kháng quan hệ đối tượng đã mô tả sự bất tiện của việc dịch giữa các đối tượng được lập trình và các bảng cơ sở dữ liệu Cơ sở dữ liệu đối tượng và cơ sở dữ liệu quan hệ đối tượng cố gắng giải quyết vấn đề này bằng cách cung cấp ngôn ngữ hướng đối tượng đôi khi là phần mở rộng cho SQL mà các lập trình viên có thể sử dụng thay thế cho SQL hoàn toàn quan hệ Về phía lập trình các thư viện được gọi là ánh xạ quan hệ đối tượng ORM cố gắng giải quyết vấn đề tương tự Những năm 2000 NoSQL và NewSQL Cơ sở dữ liệu XML là một loại cơ sở dữ liệu hướng tài liệu có cấu trúc cho phép truy vấn dựa trên các thuộc tính tài liệu XML Cơ sở dữ liệu XML chủ yếu được sử dụng trong các ứng dụng mà dữ liệu được xem thuận tiện dưới dạng tập hợp tài liệu với cấu trúc có thể thay đổi từ rất linh hoạt đến rất cứng nhắc ví dụ bao gồm các bài báo khoa học bằng sáng chế hồ sơ thuế và hồ sơ nhân sự Cơ sở dữ liệu NoSQL thường rất nhanh không yêu cầu lược đồ bảng cố định tránh các hoạt động tham gia bằng cách lưu trữ dữ liệu không chuẩn hóa và được thiết kế để mở rộng theo chiều ngang Trong những năm gần đây có nhu cầu lớn về cơ sở dữ liệu phân tán ồ ạt với dung sai phân vùng cao nhưng theo định lý CAP hệ thống phân tán không thể đồng thời cung cấp sự đảm bảo tính nhất quán tính sẵn sàng và phân vùng Một hệ thống phân tán có thể đáp ứng bất kỳ hai trong số các bảo đảm này cùng một lúc nhưng không phải cả ba Vì lý do đó nhiều cơ sở dữ liệu NoSQL đang sử dụng cái được gọi là tính nhất quán cuối cùng để cung cấp cả đảm bảo dung sai phân vùng và tính sẵn sàng với mức độ thống nhất dữ liệu giảm NewSQL là một lớp cơ sở dữ liệu quan hệ hiện đại nhằm cung cấp hiệu năng có thể mở rộng tương tự của các hệ thống NoQuery để xử lý khối lượng công việc xử lý giao dịch trực tuyến đọc ghi trong khi vẫn sử dụng SQL và duy trì bảo đảm ACID của hệ thống cơ sở dữ liệu truyền thống Trường hợp sử dụng Cơ sở dữ liệu được sử dụng để hỗ trợ các hoạt động nội bộ của các tổ chức và để củng cố các tương tác trực tuyến với khách hàng và nhà cung cấp xem phần mềm Doanh nghiệp Cơ sở dữ liệu được sử dụng để chứa thông tin quản trị và dữ liệu chuyên ngành hơn chẳng hạn như dữ liệu kỹ thuật hoặc mô hình kinh tế Ví dụ bao gồm hệ thống thư viện máy tính hệ thống đặt chỗ chuyến bay hệ thống kiểm kê bộ phận máy tính và nhiều hệ thống quản lý nội dung lưu trữ các trang web dưới dạng bộ sưu tập các trang web trong cơ sở dữ liệu Phân loại Một cách để phân loại cơ sở dữ liệu liên quan đến loại nội dung của chúng ví dụ thư mục tài liệu văn bản thống kê hoặc đối tượng đa phương tiện Một cách khác là theo lĩnh vực ứng dụng của họ ví dụ kế toán sáng tác nhạc phim ảnh ngân hàng sản xuất hoặc bảo hiểm Cách thứ ba là theo một số khía cạnh kỹ thuật chẳng hạn như cấu trúc cơ sở dữ liệu hoặc loại giao diện Phần này liệt kê một số tính từ được sử dụng để mô tả các loại cơ sở dữ liệu khác nhau BULLET Cơ sở dữ liệu trong bộ nhớ là cơ sở dữ liệu chủ yếu nằm trong bộ nhớ chính nhưng thường được sao lưu bằng bộ lưu trữ dữ liệu máy tính không biến động Cơ sở dữ liệu bộ nhớ chính nhanh hơn cơ sở dữ liệu đĩa và do đó thường được sử dụng trong đó thời gian đáp ứng là rất quan trọng chẳng hạn như trong thiết bị mạng viễn thông BULLET Một cơ sở dữ liệu hoạt động bao gồm một kiến trúc hướng sự kiện có thể đáp ứng các điều kiện cả bên trong và bên ngoài cơ sở dữ liệu Sử dụng có thể bao gồm giám sát an ninh cảnh báo thu thập số liệu và ủy quyền Nhiều cơ sở dữ liệu cung cấp các tính năng cơ sở dữ liệu hoạt động dưới dạng kích hoạt cơ sở dữ liệu BULLET Một cơ sở dữ liệu đám mây dựa trên công nghệ đám mây Cả cơ sở dữ liệu và hầu hết DBMS của nó đều nằm từ xa trong đám mây trong khi các ứng dụng của nó được phát triển bởi các lập trình viên và sau đó được người dùng cuối duy trì và sử dụng thông qua trình duyệt web và API mở BULLET Kho dữ liệu lưu trữ dữ liệu từ cơ sở dữ liệu hoạt động và thường từ các nguồn bên ngoài như các công ty nghiên cứu thị trường Kho trở thành nguồn dữ liệu trung tâm để sử dụng bởi các nhà quản lý và người dùng cuối khác những người có thể không có quyền truy cập vào dữ liệu vận hành Ví dụ dữ liệu bán hàng có thể được tổng hợp thành tổng số hàng tuần và được chuyển đổi từ mã sản phẩm nội bộ sang sử dụng UPC để có thể so sánh chúng với dữ liệu ACNielsen Một số thành phần cơ bản và thiết yếu của kho dữ liệu bao gồm trích xuất phân tích và khai thác dữ liệu chuyển đổi tải và quản lý dữ liệu để làm cho chúng có sẵn để sử dụng tiếp BULLET Một cơ sở dữ liệu suy diễn kết hợp lập trình logic với cơ sở dữ liệu quan hệ BULLET Cơ sở dữ liệu phân tán là một cơ sở dữ liệu trong đó cả dữ liệu và DBMS trải rộng trên nhiều máy tính BULLET Cơ sở dữ liệu hướng tài liệu được thiết kế để lưu trữ truy xuất và quản lý thông tin theo định hướng tài liệu hoặc bán cấu trúc Cơ sở dữ liệu định hướng tài liệu là một trong những loại chính của cơ sở dữ liệu NoQuery BULLET Hệ thống cơ sở dữ liệu nhúng là một DBMS được tích hợp chặt chẽ với một phần mềm ứng dụng yêu cầu quyền truy cập vào dữ liệu được lưu trữ theo cách mà DBMS bị ẩn khỏi người dùng cuối của ứng dụng và không cần bảo trì liên tục BULLET Cơ sở dữ liệu người dùng cuối bao gồm dữ liệu được phát triển bởi từng người dùng cuối Ví dụ về những thứ này là bộ sưu tập tài liệu bảng tính bản trình bày đa phương tiện và các tệp khác Một số sản phẩm tồn tại để hỗ trợ cơ sở dữ liệu như vậy Một số trong số chúng đơn giản hơn nhiều so với DBMS chính thức với chức năng DBMS cơ bản hơn BULLET Một hệ thống cơ sở dữ liệu được liên kết bao gồm một số cơ sở dữ liệu riêng biệt mỗi cơ sở có DBMS riêng Nó được xử lý như một cơ sở dữ liệu bởi một hệ thống quản lý cơ sở dữ liệu được liên kết FDBMS tích hợp trong suốt nhiều DBMS tự trị có thể thuộc các loại khác nhau trong trường hợp đó cũng là một hệ thống cơ sở dữ liệu không đồng nhất và cung cấp cho chúng một chế độ xem khái niệm tích hợp BULLET Đôi khi thuật ngữ đa cơ sở dữ liệu được sử dụng như một từ đồng nghĩa với cơ sở dữ liệu được liên kết mặc dù nó có thể đề cập đến một nhóm ít tích hợp ví dụ không có FDBMS và một lược đồ tích hợp được quản lý hợp tác trong một ứng dụng Trong trường hợp này phần mềm trung gian thường được sử dụng để phân phối thường bao gồm giao thức cam kết nguyên tử ACP ví dụ giao thức cam kết hai pha để cho phép các giao dịch phân tán toàn cầu trên cơ sở dữ liệu tham gia BULLET Cơ sở dữ liệu đồ thị là một loại cơ sở dữ liệu NoQuery sử dụng các cấu trúc biểu đồ với các nút cạnh và thuộc tính để thể hiện và lưu trữ thông tin Cơ sở dữ liệu đồ thị chung có thể lưu trữ bất kỳ biểu đồ nào khác với cơ sở dữ liệu đồ thị chuyên dụng như bộ ba và cơ sở dữ liệu mạng BULLET DBMS mảng là một loại DBMS NoQuery cho phép mô hình hóa lưu trữ và truy xuất các mảng đa chiều thường là lớn như hình ảnh vệ tinh và đầu ra mô phỏng khí hậu BULLET Trong một siêu văn bản hoặc hypermedia cơ sở dữ liệu bất kỳ từ hoặc một đoạn văn bản thể hiện một đối tượng ví dụ một đoạn văn bản một bài báo một bức tranh hay một bộ phim có thể được siêu liên kết để đối tượng đó Cơ sở dữ liệu siêu văn bản đặc biệt hữu ích để tổ chức một lượng lớn thông tin khác nhau Ví dụ chúng rất hữu ích để tổ chức bách khoa toàn thư trực tuyến nơi người dùng có thể thuận tiện nhảy xung quanh văn bản Do đó World Wide Web là một cơ sở dữ liệu siêu văn bản phân tán lớn BULLET Cơ sở tri thức viết tắt KB kb hoặc là một loại cơ sở dữ liệu đặc biệt để quản lý kiến thức cung cấp phương tiện cho việc thu thập tổ chức và thu thập kiến thức trên máy vi tính Tương tự là một bộ sưu tập dữ liệu đại diện cho các vấn đề với các giải pháp và kinh nghiệm liên quan của họ BULLET Một cơ sở dữ liệu di động có thể được tiến hành hoặc đồng bộ hóa từ một thiết bị điện toán di động BULLET Cơ sở dữ liệu hoạt động lưu trữ dữ liệu chi tiết về hoạt động của một tổ chức Họ thường xử lý khối lượng cập nhật tương đối cao bằng các giao dịch Ví dụ bao gồm cơ sở dữ liệu khách hàng ghi lại thông tin liên hệ tín dụng và thông tin nhân khẩu học về khách hàng của doanh nghiệp cơ sở dữ liệu nhân sự chứa thông tin như tiền lương lợi ích dữ liệu kỹ năng về nhân viên hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp ghi lại chi tiết về thành phần sản phẩm kiểm kê bộ phận và tài chính cơ sở dữ liệu theo dõi tiền kế toán và giao dịch tài chính của tổ chức BULLET Một cơ sở dữ liệu song song tìm cách cải thiện hiệu suất thông qua việc song song hóa các tác vụ như tải dữ liệu xây dựng chỉ mục và đánh giá các truy vấn BULLET Cơ sở dữ liệu xác suất sử dụng logic mờ để rút ra các kết luận từ dữ liệu không chính xác BULLET Cơ sở dữ liệu thời gian thực xử lý các giao dịch đủ nhanh để kết quả quay trở lại và được xử lý ngay lập tức BULLET Một cơ sở dữ liệu không gian có thể lưu trữ dữ liệu với các tính năng đa chiều Các truy vấn trên dữ liệu đó bao gồm các truy vấn dựa trên vị trí như Khách sạn gần nhất ở đâu trong khu vực của tôi BULLET Cơ sở dữ liệu tạm thời có các khía cạnh thời gian tích hợp ví dụ mô hình dữ liệu tạm thời và phiên bản tạm thời của SQL Cụ thể hơn các khía cạnh thời gian thường bao gồm thời gian hợp lệ và thời gian giao dịch BULLET Cơ sở dữ liệu định hướng thuật ngữ xây dựng trên cơ sở dữ liệu hướng đối tượng thường được tùy chỉnh cho một trường cụ thể BULLET Một cơ sở dữ liệu phi cấu trúc được dự định để lưu trữ theo cách có thể quản lý và bảo vệ các đối tượng đa dạng không phù hợp tự nhiên và thuận tiện trong các cơ sở dữ liệu chung Nó có thể bao gồm email tài liệu tạp chí đối tượng đa phương tiện v v Tên có thể gây hiểu nhầm vì một số đối tượng có thể có cấu trúc cao Tuy nhiên toàn bộ bộ sưu tập đối tượng có thể không phù hợp với khung cấu trúc được xác định trước Hầu hết các DBMS được thiết lập hiện nay đều hỗ trợ dữ liệu phi cấu trúc theo nhiều cách khác nhau và các DBMS chuyên dụng mới đang xuất hiện Tương tác cơ sở dữ liệu Hệ thống quản lý cơ sở dữ liệu Connolly và Begg định nghĩa Hệ thống quản lý cơ sở dữ liệu DBMS là một hệ thống phần mềm cho phép người dùng xác định tạo duy trì và kiểm soát truy cập vào cơ sở dữ liệu Từ viết tắt DBMS đôi khi được mở rộng để chỉ ra mô hình cơ sở dữ liệu cơ bản với RDBMS cho mô hình quan hệ OODBMS hoặc ORDBMS cho mô hình đối tượng định hướng và ORDBMS cho Quan hệ đối tượng Các phần mở rộng khác có thể chỉ ra một số đặc điểm khác chẳng hạn như DDBMS cho hệ thống quản lý cơ sở dữ liệu phân tán Các chức năng được cung cấp bởi một DBMS có thể rất khác nhau Chức năng cốt lõi là lưu trữ truy xuất và cập nhật dữ liệu Codd đề xuất các chức năng và dịch vụ sau đây DBMS có mục đích chung được cung cấp đầy đủ BULLET Lưu trữ truy xuất và cập nhật dữ liệu BULLET Danh mục người dùng có thể truy cập hoặc từ điển dữ liệu mô tả siêu dữ liệu BULLET Hỗ trợ giao dịch và đồng thời BULLET Các cơ sở phục hồi cơ sở dữ liệu nên bị hỏng BULLET Hỗ trợ ủy quyền truy cập và cập nhật dữ liệu BULLET Hỗ trợ truy cập từ các địa điểm từ xa BULLET Thực thi các ràng buộc để đảm bảo dữ liệu trong cơ sở dữ liệu tuân thủ các quy tắc nhất định Nhìn chung DBMS sẽ cung cấp một bộ các tiện ích cho các mục đích như vậy có thể cần thiết để quản trị cơ sở dữ liệu một cách hiệu quả bao gồm các tiện ích nhập xuất giám sát phân mảnh và phân tích Phần cốt lõi của DBMS tương tác giữa cơ sở dữ liệu và giao diện ứng dụng đôi khi được gọi là công cụ cơ sở dữ liệu Thông thường các DBMS sẽ có các tham số cấu hình có thể được điều chỉnh tĩnh và động ví dụ lượng bộ nhớ chính tối đa trên máy chủ mà cơ sở dữ liệu có thể sử dụng Xu hướng là giảm thiểu số lượng cấu hình thủ công và đối với các trường hợp như cơ sở dữ liệu nhúng nhu cầu nhắm mục tiêu quản trị tự động là tối quan trọng Các DBMS doanh nghiệp lớn có xu hướng tăng kích thước và chức năng và có thể liên quan đến hàng ngàn năm nỗ lực phát triển của con người trong suốt cuộc đời của họ DBMS nhiều người dùng sớm thường chỉ cho phép ứng dụng cư trú trên cùng một máy tính có quyền truy cập thông qua thiết bị đầu cuối hoặc phần mềm mô phỏng thiết bị đầu cuối Kiến trúc máy chủ của máy khách là một sự phát triển trong đó ứng dụng nằm trên màn hình máy khách và cơ sở dữ liệu trên máy chủ cho phép xử lý được phân phối Điều này phát triển thành một kiến trúc đa nhiệm kết hợp các máy chủ ứng dụng và máy chủ web với giao diện người dùng cuối thông qua trình duyệt web với cơ sở dữ liệu chỉ được kết nối trực tiếp với tầng liền kề DBMS có mục đích chung sẽ cung cấp các giao diện lập trình ứng dụng công cộng API và tùy chọn bộ xử lý cho các ngôn ngữ cơ sở dữ liệu như SQL để cho phép các ứng dụng được viết để tương tác với cơ sở dữ liệu DBMS có mục đích đặc biệt có thể sử dụng API riêng và được tùy chỉnh và liên kết cụ thể với một ứng dụng Ví dụ một hệ thống email thực hiện nhiều chức năng của DBMS có mục đích chung như chèn tin nhắn xóa tin nhắn xử lý tệp đính kèm tra cứu danh sách chặn liên kết tin nhắn một địa chỉ email v v Ứng dụng Tương tác bên ngoài với cơ sở dữ liệu sẽ thông qua một chương trình ứng dụng có giao diện với DBMS Điều này có thể bao gồm từ một công cụ cơ sở dữ liệu cho phép người dùng thực hiện các truy vấn SQL bằng văn bản hoặc bằng đồ họa đến một trang web tình cờ sử dụng cơ sở dữ liệu để lưu trữ và tìm kiếm thông tin Giao diện chương trình ứng dụng Một lập trình viên sẽ lập trình các tương tác vào cơ sở dữ liệu đôi khi được gọi là nguồn dữ liệu thông qua giao diện chương trình ứng dụng API hoặc thông qua ngôn ngữ cơ sở dữ liệu API hoặc ngôn ngữ cụ thể được chọn sẽ cần được DBMS hỗ trợ có thể gián tiếp thông qua bộ xử lý trước hoặc API bắc cầu Một số API nhằm mục đích độc lập với cơ sở dữ liệu ODBC là một ví dụ thường được biết đến Các API phổ biến khác bao gồm JDBC và ADO NET Ngôn ngữ cơ sở dữ liệu Ngôn ngữ cơ sở dữ liệu là ngôn ngữ có mục đích đặc biệt cho phép một hoặc nhiều tác vụ sau đôi khi được phân biệt là ngôn ngữ con BULLET Ngôn ngữ kiểm soát dữ liệu DCL kiểm soát truy cập dữ liệu BULLET Ngôn ngữ định nghĩa dữ liệu DDL xác định các loại dữ liệu như tạo thay đổi hoặc xóa và các mối quan hệ giữa chúng BULLET Ngôn ngữ thao tác dữ liệu DML thực hiện các tác vụ như chèn cập nhật hoặc xóa các lần xuất hiện dữ liệu BULLET Ngôn ngữ truy vấn dữ liệu DQL cho phép tìm kiếm thông tin và tính toán thông tin dẫn xuất Ngôn ngữ cơ sở dữ liệu là cụ thể cho một mô hình dữ liệu cụ thể Các ví dụ đáng chú ý bao gồm BULLET SQL kết hợp các vai trò của định nghĩa dữ liệu thao tác dữ liệu và truy vấn trong một ngôn ngữ Đó là một trong những ngôn ngữ thương mại đầu tiên cho mô hình quan hệ mặc dù nó rời khỏi một số khía cạnh từ mô hình quan hệ như được mô tả bởi Codd ví dụ các hàng và cột của bảng có thể được đặt hàng SQL đã trở thành một tiêu chuẩn của Viện Tiêu chuẩn Quốc gia Hoa Kỳ ANSI vào năm 1986 và của Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế ISO năm 1987 Các tiêu chuẩn đã được nâng cao thường xuyên kể từ khi được hỗ trợ với mức độ phù hợp khác nhau DBMS quan hệ BULLET OQL là một tiêu chuẩn ngôn ngữ mô hình đối tượng từ Nhóm quản lý dữ liệu đối tượng Nó đã ảnh hưởng đến thiết kế của một số ngôn ngữ truy vấn mới hơn như JDOQL và EJB QL BULLET XQuery là ngôn ngữ truy vấn XML tiêu chuẩn được triển khai bởi các hệ thống cơ sở dữ liệu XML như MarkLogic và eXist bởi các cơ sở dữ liệu quan hệ có khả năng XML như Oracle và DB2 và cả các bộ xử lý XML trong bộ nhớ như Saxon BULLET SQL XML kết hợp XQuery với SQL Một ngôn ngữ cơ sở dữ liệu cũng có thể kết hợp các tính năng như BULLET Cấu hình và quản lý công cụ lưu trữ dành riêng cho DBMS BULLET Tính toán để sửa đổi kết quả truy vấn như đếm tính tổng tính trung bình sắp xếp nhóm và tham chiếu chéo BULLET Hạn chế thực thi ví dụ trong cơ sở dữ liệu ô tô chỉ cho phép một loại động cơ trên mỗi ô tô BULLET Phiên bản giao diện lập trình ứng dụng của ngôn ngữ truy vấn để thuận tiện cho lập trình viên Lưu trữ Lưu trữ cơ sở dữ liệu là nơi chứa vật chất hóa vật lý của cơ sở dữ liệu Nó bao gồm mức độ nội bộ vật lý trong kiến trúc cơ sở dữ liệu Nó cũng chứa tất cả thông tin cần thiết ví dụ siêu dữ liệu dữ liệu về dữ liệu và cấu trúc dữ liệu bên trong để tái cấu trúc mức khái niệm và cấp độ bên ngoài từ cấp độ bên trong khi cần Đưa dữ liệu vào lưu trữ vĩnh viễn nói chung là trách nhiệm của công cụ cơ sở dữ liệu hay còn gọi là công cụ lưu trữ Mặc dù DBMS thường truy cập thông qua hệ điều hành cơ bản và thường sử dụng các hệ thống tệp của hệ điều hành làm trung gian để bố trí lưu trữ các thuộc tính lưu trữ và cài đặt cấu hình là cực kỳ quan trọng đối với hoạt động hiệu quả của DBMS và do đó được duy trì chặt chẽ bởi quản trị cơ sở dữ liệu Một DBMS trong khi hoạt động luôn có cơ sở dữ liệu của nó nằm trong một số loại lưu trữ ví dụ bộ nhớ và bộ nhớ ngoài Dữ liệu cơ sở dữ liệu và thông tin cần thiết bổ sung có thể với số lượng rất lớn được mã hóa thành các bit Dữ liệu thường nằm trong bộ lưu trữ trong các cấu trúc trông hoàn toàn khác với cách dữ liệu nhìn ở cấp độ khái niệm và bên ngoài nhưng theo cách cố gắng tối ưu hóa tốt nhất có thể các cấu trúc này khi người dùng và chương trình cũng cần như để tính toán các loại thông tin cần thiết từ dữ liệu ví dụ khi truy vấn cơ sở dữ liệu Một số DBMS hỗ trợ chỉ định mã hóa ký tự nào được sử dụng để lưu trữ dữ liệu do đó nhiều mã hóa có thể được sử dụng trong cùng một cơ sở dữ liệu Các cấu trúc lưu trữ cơ sở dữ liệu mức thấp khác nhau được sử dụng bởi công cụ lưu trữ để tuần tự hóa mô hình dữ liệu để nó có thể được ghi vào phương tiện lựa chọn Các kỹ thuật như lập chỉ mục có thể được sử dụng để cải thiện hiệu suất Lưu trữ thông thường là theo định hướng hàng nhưng cũng có cơ sở dữ liệu tương quan và định hướng cột Quan điểm cụ thể hóa Thường dự phòng lưu trữ được sử dụng để tăng hiệu suất Một ví dụ phổ biến là lưu trữ các khung nhìn cụ thể hóa bao gồm các khung nhìn bên ngoài hoặc kết quả truy vấn thường xuyên cần thiết Lưu trữ các quan điểm như vậy giúp tiết kiệm điện toán đắt tiền của chúng mỗi khi chúng cần thiết Nhược điểm của các khung nhìn cụ thể hóa là chi phí phát sinh khi cập nhật chúng để giữ cho chúng được đồng bộ hóa với dữ liệu cơ sở dữ liệu được cập nhật ban đầu của chúng và chi phí dự phòng lưu trữ Sao chép nhân rộng Đôi khi cơ sở dữ liệu sử dụng dự phòng lưu trữ bằng cách sao chép đối tượng cơ sở dữ liệu có một hoặc nhiều bản sao để tăng tính khả dụng của dữ liệu cả hai để cải thiện hiệu suất của nhiều người dùng cuối truy cập vào cùng một đối tượng cơ sở dữ liệu và để cung cấp khả năng phục hồi trong trường hợp không thành công một cơ sở dữ liệu phân tán Cập nhật của một đối tượng được nhân rộng cần phải được đồng bộ hóa trên các bản sao đối tượng Trong nhiều trường hợp toàn bộ cơ sở dữ liệu được nhân rộng Bảo mật Bảo mật cơ sở dữ liệu liên quan đến tất cả các khía cạnh khác nhau của việc bảo vệ nội dung cơ sở dữ liệu chủ sở hữu và người dùng của nó Nó bao gồm từ bảo vệ khỏi việc sử dụng cơ sở dữ liệu trái phép có chủ ý đến cơ sở dữ liệu vô tình truy cập bởi các thực thể trái phép ví dụ một người hoặc một chương trình máy tính Kiểm soát truy cập cơ sở dữ liệu liên quan đến việc kiểm soát ai một người hoặc một chương trình máy tính nhất định được phép truy cập thông tin nào trong cơ sở dữ liệu Thông tin có thể bao gồm các đối tượng cơ sở dữ liệu cụ thể vd hoặc các cấu trúc dữ liệu khác để truy cập thông tin Các điều khiển truy cập cơ sở dữ liệu được thiết lập bởi nhân viên được ủy quyền đặc biệt bởi chủ sở hữu cơ sở dữ liệu sử dụng các giao diện DBMS bảo mật chuyên dụng được bảo vệ Điều này có thể được quản lý trực tiếp trên cơ sở cá nhân hoặc bằng cách phân công các cá nhân và đặc quyền cho các nhóm hoặc trong các mô hình phức tạp nhất thông qua việc phân công các cá nhân và nhóm cho các vai trò sau đó được cấp quyền Bảo mật dữ liệu ngăn người dùng trái phép xem hoặc cập nhật cơ sở dữ liệu Sử dụng mật khẩu người dùng được phép truy cập vào toàn bộ cơ sở dữ liệu hoặc các tập hợp con của nó được gọi là các bộ phận con Ví dụ cơ sở dữ liệu nhân viên có thể chứa tất cả dữ liệu về một nhân viên nhưng một nhóm người dùng có thể được phép chỉ xem dữ liệu bảng lương trong khi những người khác chỉ được phép truy cập vào lịch sử làm việc và dữ liệu y tế Nếu DBMS cung cấp một cách để tương tác nhập và cập nhật cơ sở dữ liệu cũng như thẩm vấn nó khả năng này cho phép quản lý cơ sở dữ liệu cá nhân Bảo mật dữ liệu nói chung liên quan đến việc bảo vệ các khối dữ liệu cụ thể cả về mặt vật lý nghĩa là khỏi tham nhũng hoặc phá hủy hoặc xóa ví dụ xem bảo mật vật lý hoặc giải thích chúng hoặc các phần của chúng đối với thông tin có ý nghĩa ví dụ nhìn vào chuỗi bit mà chúng bao gồm kết luận số thẻ tín dụng hợp lệ cụ thể ví dụ xem mã hóa dữ liệu Thay đổi và truy cập các bản ghi nhật ký những người đã truy cập thuộc tính nào những gì đã được thay đổi và khi nó được thay đổi Dịch vụ ghi nhật ký cho phép kiểm tra cơ sở dữ liệu pháp y sau đó bằng cách lưu giữ hồ sơ về các lần xuất hiện và thay đổi truy cập Đôi khi mã cấp độ ứng dụng được sử dụng để ghi lại các thay đổi thay vì để mã này vào cơ sở dữ liệu Giám sát có thể được thiết lập để cố gắng phát hiện các vi phạm an ninh Giao dịch và xử lý giao dịch đồng thời Các giao dịch cơ sở dữ liệu có thể được sử dụng để giới thiệu một số mức độ chịu lỗi và tính toàn vẹn dữ liệu sau khi phục hồi sau sự cố Giao dịch cơ sở dữ liệu là một đơn vị công việc thường đóng gói một số hoạt động trên cơ sở dữ liệu ví dụ đọc đối tượng cơ sở dữ liệu viết lấy khóa v v một sự trừu tượng được hỗ trợ trong cơ sở dữ liệu và các hệ thống khác Mỗi giao dịch có các ranh giới được xác định rõ về mặt thực thi chương trình mã được bao gồm trong giao dịch đó được xác định bởi người lập trình giao dịch thông qua các lệnh giao dịch đặc biệt Từ viết tắt ACID mô tả một số tính chất lý tưởng của giao dịch cơ sở dữ liệu tính nguyên tử tính nhất quán sự cô lập và độ bền Di chuyển Một cơ sở dữ liệu được xây dựng với một DBMS không thể di chuyển sang một DBMS khác nghĩa là DBMS khác không thể chạy nó Tuy nhiên trong một số tình huống mong muốn di chuyển di chuyển cơ sở dữ liệu từ DBMS này sang DBMS khác Các lý do chủ yếu là kinh tế các DBMS khác nhau có thể có tổng chi phí sở hữu hoặc TCO khác nhau chức năng và hoạt động các DBMS khác nhau có thể có các khả năng khác nhau Việc di chuyển liên quan đến việc chuyển đổi cơ sở dữ liệu từ loại DBMS này sang loại khác Việc chuyển đổi phải duy trì nếu có thể các ứng dụng liên quan đến cơ sở dữ liệu nghĩa là tất cả các chương trình ứng dụng liên quan còn nguyên vẹn Do đó các mức kiến trúc bên ngoài và khái niệm của cơ sở dữ liệu nên được duy trì trong quá trình chuyển đổi Có thể mong muốn rằng một số khía cạnh của cấp độ kiến trúc được duy trì Di chuyển cơ sở dữ liệu phức tạp hoặc lớn có thể là một dự án phức tạp và tốn kém một lần điều này cần được đưa vào quyết định di chuyển Điều này mặc dù thực tế là các công cụ có thể tồn tại để giúp di chuyển giữa các DBMS cụ thể Thông thường nhà cung cấp DBMS cung cấp các công cụ để giúp nhập cơ sở dữ liệu từ các DBMS phổ biến khác Xây dựng bảo trì và điều chỉnh Sau khi thiết kế cơ sở dữ liệu cho một ứng dụng giai đoạn tiếp theo là xây dựng cơ sở dữ liệu Thông thường một DBMS có mục đích chung thích hợp có thể được chọn để sử dụng cho mục đích này DBMS cung cấp các giao diện người dùng cần thiết được sử dụng bởi các quản trị viên cơ sở dữ liệu để xác định cấu trúc dữ liệu của ứng dụng cần thiết trong mô hình dữ liệu tương ứng của DBMS Các giao diện người dùng khác được sử dụng để chọn các tham số DBMS cần thiết như liên quan đến bảo mật tham số phân bổ lưu trữ v v Khi cơ sở dữ liệu đã sẵn sàng tất cả các cấu trúc dữ liệu và các thành phần cần thiết khác được xác định nó thường được điền với dữ liệu của ứng dụng ban đầu khởi tạo cơ sở dữ liệu thường là một dự án riêng biệt trong nhiều trường hợp sử dụng giao diện DBMS chuyên dụng hỗ trợ chèn hàng loạt trước đó làm cho nó hoạt động Trong một số trường hợp cơ sở dữ liệu sẽ hoạt động trong khi trống dữ liệu ứng dụng và dữ liệu được tích lũy trong quá trình hoạt động Sau khi cơ sở dữ liệu được tạo khởi tạo và điền vào nó cần được duy trì Các tham số cơ sở dữ liệu khác nhau có thể cần thay đổi và cơ sở dữ liệu có thể cần được điều chỉnh điều chỉnh để có hiệu suất tốt hơn cấu trúc dữ liệu của ứng dụng có thể được thay đổi hoặc thêm vào các chương trình ứng dụng liên quan mới có thể được viết để thêm vào chức năng của ứng dụng v v Sao lưu và khôi phục Đôi khi mong muốn đưa cơ sở dữ liệu trở về trạng thái trước đó vì nhiều lý do ví dụ các trường hợp khi phát hiện cơ sở dữ liệu bị lỗi do lỗi phần mềm hoặc nếu nó đã được cập nhật với dữ liệu bị lỗi Để đạt được điều này một hoạt động sao lưu được thực hiện đôi khi hoặc liên tục trong đó mỗi trạng thái cơ sở dữ liệu mong muốn nghĩa là các giá trị của dữ liệu và việc nhúng chúng vào cấu trúc dữ liệu của cơ sở dữ liệu được giữ trong các tệp sao lưu chuyên dụng có nhiều kỹ thuật để thực hiện điều này một cách hiệu quả Khi trạng thái này là cần thiết tức là khi người quản trị cơ sở dữ liệu quyết định đưa cơ sở dữ liệu trở lại trạng thái này ví dụ bằng cách chỉ định trạng thái này theo thời điểm mong muốn khi cơ sở dữ liệu ở trạng thái này các tệp này được sử dụng để khôi phục trạng thái đó Phân tích tĩnh Các kỹ thuật phân tích tĩnh để xác minh phần mềm cũng có thể được áp dụng trong kịch bản của các ngôn ngữ truy vấn Cụ thể khung giải thích Tóm tắt đã được mở rộng sang lĩnh vực ngôn ngữ truy vấn cho cơ sở dữ liệu quan hệ như một cách để hỗ trợ các kỹ thuật gần đúng âm thanh Ngữ nghĩa của các ngôn ngữ truy vấn có thể được điều chỉnh theo sự trừu tượng phù hợp của miền dữ liệu cụ thể Sự trừu tượng của hệ thống cơ sở dữ liệu quan hệ có nhiều ứng dụng thú vị đặc biệt cho mục đích bảo mật chẳng hạn như kiểm soát truy cập chi tiết hình mờ v v Các tính năng khác Các tính năng DBMS khác có thể bao gồm BULLET Nhật ký cơ sở dữ liệu Điều này giúp giữ một lịch sử của các chức năng được thực hiện BULLET Thành phần đồ họa để sản xuất đồ thị và biểu đồ đặc biệt là trong một hệ thống kho dữ liệu BULLET Trình tối ưu hóa truy vấn Thực hiện tối ưu hóa truy vấn trên mọi truy vấn để chọn gói truy vấn hiệu quả một phần thứ tự cây của các hoạt động sẽ được thực hiện để tính kết quả truy vấn Có thể được cụ thể cho một công cụ lưu trữ cụ thể BULLET Các công cụ hoặc móc để thiết kế cơ sở dữ liệu lập trình ứng dụng bảo trì chương trình ứng dụng giám sát và phân tích hiệu suất cơ sở dữ liệu giám sát cấu hình cơ sở dữ liệu cấu hình phần cứng DBMS DBMS và cơ sở dữ liệu liên quan có thể trải rộng trên máy tính mạng và đơn vị lưu trữ và ánh xạ cơ sở dữ liệu liên quan đặc biệt là một DBMS phân tán phân bổ lưu trữ và giám sát bố cục cơ sở dữ liệu di chuyển lưu trữ v v Ngày càng có nhiều lời kêu gọi cho một hệ thống duy nhất kết hợp tất cả các chức năng cốt lõi này vào cùng một khung xây dựng kiểm tra và triển khai để quản lý cơ sở dữ liệu và kiểm soát nguồn Mượn từ những phát triển khác trong ngành công nghiệp phần mềm một số thị trường như DevOps cho cơ sở dữ liệu Thiết kế và mô hình Nhiệm vụ đầu tiên của một nhà thiết kế cơ sở dữ liệu là tạo ra một mô hình dữ liệu khái niệm phản ánh cấu trúc của thông tin sẽ được lưu giữ trong cơ sở dữ liệu Một cách tiếp cận phổ biến cho việc này là phát triển một mô hình quan hệ thực thể thường với sự trợ giúp của các công cụ vẽ Một cách tiếp cận phổ biến khác là Ngôn ngữ mô hình thống nhất Một mô hình dữ liệu thành công sẽ phản ánh chính xác trạng thái có thể có của thế giới bên ngoài đang được mô hình hóa ví dụ nếu mọi người có thể có nhiều hơn một số điện thoại nó sẽ cho phép nắm bắt thông tin này Thiết kế một mô hình dữ liệu khái niệm tốt đòi hỏi sự hiểu biết tốt về miền ứng dụng nó thường liên quan đến việc đặt câu hỏi sâu sắc về những điều mà một tổ chức quan tâm như khách hàng cũng có thể là nhà cung cấp không hoặc nếu một sản phẩm được bán với hai hình thức đóng gói khác nhau đó là cùng một sản phẩm hay sản phẩm khác nhau hoặc nếu một chiếc máy bay bay từ New York đến Dubai qua Frankfurt đó có phải là một hoặc hai chuyến bay hoặc thậm chí là ba không Các câu trả lời cho những câu hỏi này thiết lập các định nghĩa về thuật ngữ được sử dụng cho các thực thể khách hàng sản phẩm chuyến bay phân khúc chuyến bay và các mối quan hệ và thuộc tính của chúng Sản xuất mô hình dữ liệu khái niệm đôi khi liên quan đến đầu vào từ các quy trình kinh doanh hoặc phân tích quy trình công việc trong tổ chức Điều này có thể giúp thiết lập những thông tin cần thiết trong cơ sở dữ liệu và những gì có thể bị bỏ lại Ví dụ nó có thể giúp khi quyết định liệu cơ sở dữ liệu có cần giữ dữ liệu lịch sử cũng như dữ liệu hiện tại hay không Đã tạo ra một mô hình dữ liệu khái niệm mà người dùng hài lòng giai đoạn tiếp theo là dịch nó thành một lược đồ thực hiện các cấu trúc dữ liệu có liên quan trong cơ sở dữ liệu Quá trình này thường được gọi là thiết kế cơ sở dữ liệu logic và đầu ra là một mô hình dữ liệu lôgic được thể hiện dưới dạng lược đồ Trong khi mô hình dữ liệu khái niệm về lý thuyết ít nhất không phụ thuộc vào sự lựa chọn công nghệ cơ sở dữ liệu mô hình dữ liệu lôgic sẽ được biểu thị theo mô hình cơ sở dữ liệu cụ thể được DBMS chọn Mô hình dữ liệu thuật ngữ và mô hình cơ sở dữ liệu thường được sử dụng thay thế cho nhau nhưng trong bài viết này chúng tôi sử dụng mô hình dữ liệu để thiết kế cơ sở dữ liệu cụ thể và mô hình cơ sở dữ liệu cho ký hiệu mô hình được sử dụng để thể hiện thiết kế đó Mô hình cơ sở dữ liệu phổ biến nhất cho cơ sở dữ liệu đa năng là mô hình quan hệ hay chính xác hơn là mô hình quan hệ được biểu thị bằng ngôn ngữ SQL Quá trình tạo ra một thiết kế cơ sở dữ liệu logic bằng mô hình này sử dụng một phương pháp có phương pháp được gọi là chuẩn hóa Mục tiêu của chuẩn hóa là đảm bảo rằng mỗi thực tế cơ bản chỉ được ghi lại ở một nơi để các phần chèn cập nhật và xóa tự động duy trì tính nhất quán Giai đoạn cuối cùng của thiết kế cơ sở dữ liệu là đưa ra các quyết định ảnh hưởng đến hiệu suất khả năng mở rộng phục hồi bảo mật và tương tự phụ thuộc vào DBMS cụ thể Điều này thường được gọi là thiết kế cơ sở dữ liệu vật lý và đầu ra là mô hình dữ liệu vật lý Mục tiêu chính trong giai đoạn này là tính độc lập dữ liệu nghĩa là các quyết định được đưa ra cho mục đích tối ưu hóa hiệu suất sẽ vô hình đối với người dùng cuối và ứng dụng Có hai loại độc lập dữ liệu độc lập dữ liệu vật lý và độc lập dữ liệu logic Thiết kế vật lý được điều khiển chủ yếu bởi các yêu cầu về hiệu suất và đòi hỏi kiến thức tốt về khối lượng công việc và các mẫu truy cập dự kiến và hiểu biết sâu sắc về các tính năng được cung cấp bởi DBMS đã chọn Một khía cạnh khác của thiết kế cơ sở dữ liệu vật lý là bảo mật Nó bao gồm cả việc xác định kiểm soát truy cập cho các đối tượng cơ sở dữ liệu cũng như xác định các mức và phương thức bảo mật cho chính dữ liệu Mô hình Mô hình cơ sở dữ liệu là một loại mô hình dữ liệu xác định cấu trúc logic của cơ sở dữ liệu và xác định cơ bản theo cách thức dữ liệu có thể được lưu trữ sắp xếp và thao tác Ví dụ phổ biến nhất của mô hình cơ sở dữ liệu là mô hình quan hệ hoặc xấp xỉ SQL của quan hệ sử dụng định dạng dựa trên bảng Các mô hình dữ liệu logic phổ biến cho cơ sở dữ liệu bao gồm BULLET Cơ sở dữ liệu hướng đối tượng BULLET Mô hình cơ sở dữ liệu phân cấp BULLET Mô hình mạng BULLET Cơ sở dữ liệu đồ thị BULLET Mô hình quan hệ BULLET Mô hình quan hệ Entity BULLET Mô hình quan hệ thực thể nâng cao BULLET Mô hình đối tượng BULLET Mô hình tài liệu BULLET Mô hình giá trị thuộc tính Entity BULLET Lược đồ sao Một cơ sở dữ liệu quan hệ đối tượng kết hợp hai cấu trúc liên quan Các mô hình dữ liệu vật lý bao gồm BULLET Chỉ số đảo ngược BULLET Tập tin phẳng Các mô hình khác bao gồm BULLET Mô hình liên kết BULLET Mô hình đa chiều BULLET Mô hình mảng BULLET Mô hình đa giá trị Các mô hình chuyên biệt được tối ưu hóa cho các loại dữ liệu cụ thể BULLET Cơ sở dữ liệu XML BULLET Mô hình ngữ nghĩa BULLET Cửa hàng nội dung BULLET Cửa hàng sự kiện BULLET Mô hình chuỗi thời gian Cấp độ xem bên ngoài khái niệm và nội bộ Một hệ thống quản lý cơ sở dữ liệu cung cấp ba khung nhìn của dữ liệu cơ sở dữ liệu BULLET Cấp độ bên ngoài xác định cách mỗi nhóm người dùng cuối nhìn thấy tổ chức dữ liệu trong cơ sở dữ liệu Một cơ sở dữ liệu có thể có bất kỳ số lượt xem nào ở cấp độ bên ngoài BULLET Mức khái niệm thống nhất các quan điểm bên ngoài khác nhau thành một chế độ xem toàn cầu tương thích Nó cung cấp tổng hợp của tất cả các cấp độ xem bên ngoài Nó nằm ngoài phạm vi của những người dùng cuối cơ sở dữ liệu khác nhau và được các nhà phát triển ứng dụng cơ sở dữ liệu và quản trị viên cơ sở dữ liệu quan tâm BULLET Cấp độ nội bộ hoặc cấp độ vật lý là tổ chức nội bộ của dữ liệu bên trong DBMS Nó liên quan đến chi phí hiệu suất khả năng mở rộng và các vấn đề hoạt động khác Nó liên quan đến bố trí lưu trữ dữ liệu sử dụng các cấu trúc lưu trữ như chỉ mục để nâng cao hiệu suất Đôi khi nó lưu trữ dữ liệu của các chế độ xem riêng lẻ chế độ xem được cụ thể hóa được tính toán từ dữ liệu chung nếu có sự biện minh về hiệu suất cho sự dư thừa đó Nó cân bằng tất cả các yêu cầu về hiệu suất của các khung nhìn bên ngoài có thể xung đột trong nỗ lực tối ưu hóa hiệu suất tổng thể trên tất cả các hoạt động Mặc dù thường chỉ có một chế độ xem khái niệm hoặc logic và vật lý hoặc nội bộ của dữ liệu có thể có bất kỳ số lượt xem bên ngoài khác nhau Điều này cho phép người dùng xem thông tin cơ sở dữ liệu theo cách liên quan đến kinh doanh hơn là từ quan điểm xử lý kỹ thuật Ví dụ bộ phận tài chính của một công ty cần chi tiết thanh toán của tất cả nhân viên như một phần chi phí của công ty nhưng không cần chi tiết về nhân viên là mối quan tâm của bộ phận nhân sự Do đó các bộ phận khác nhau cần quan điểm khác nhau về cơ sở dữ liệu của công ty Kiến trúc cơ sở dữ liệu ba cấp liên quan đến khái niệm độc lập dữ liệu một trong những động lực ban đầu chính của mô hình quan hệ Ý tưởng là những thay đổi được thực hiện ở một mức độ nhất định không ảnh hưởng đến chế độ xem ở cấp độ cao hơn Ví dụ các thay đổi ở cấp độ nội bộ không ảnh hưởng đến các chương trình ứng dụng được viết bằng giao diện cấp khái niệm điều này làm giảm tác động của việc thực hiện các thay đổi vật lý để cải thiện hiệu suất Khung nhìn khái niệm cung cấp một mức độ gián tiếp giữa bên trong và bên ngoài Một mặt nó cung cấp một khung nhìn chung cho cơ sở dữ liệu độc lập với các cấu trúc khung nhìn bên ngoài khác nhau và mặt khác nó trừu tượng hóa các chi tiết về cách dữ liệu được lưu trữ hoặc quản lý mức nội bộ Về nguyên tắc mọi cấp độ và thậm chí mọi chế độ xem bên ngoài đều có thể được trình bày bởi một mô hình dữ liệu khác nhau Trong thực tế một DBMS nhất định sử dụng cùng một mô hình dữ liệu cho cả mức độ bên ngoài và mức khái niệm ví dụ mô hình quan hệ Cấp độ bên trong được ẩn bên trong DBMS và phụ thuộc vào việc triển khai nó đòi hỏi một mức độ chi tiết khác và sử dụng các loại cấu trúc dữ liệu riêng của nó Tách rời các cấp độ bên ngoài khái niệm và bên trong là một tính năng chính của việc triển khai mô hình cơ sở dữ liệu quan hệ thống trị cơ sở dữ liệu thế kỷ 21 Nghiên cứu Công nghệ cơ sở dữ liệu là một chủ đề nghiên cứu tích cực từ những năm 1960 cả trong các học viện và trong các nhóm nghiên cứu và phát triển của các công ty ví dụ như Nghiên cứu của IBM Hoạt động nghiên cứu bao gồm lý thuyết và phát triển các nguyên mẫu Các chủ đề nghiên cứu đáng chú ý đã bao gồm các mô hình khái niệm giao dịch nguyên tử và các kỹ thuật kiểm soát đồng thời có liên quan ngôn ngữ truy vấn và phương pháp tối ưu hóa truy vấn RAID v v Khu vực nghiên cứu cơ sở dữ liệu có một số tạp chí học thuật chuyên dụng ví dụ ACM Transactions on Database Systems TODS Data Knowledge Engineering DKE và các hội nghị hàng năm ví dụ ACM SIGMOD ACM PODS VLDB IEEE ICDE

3615

Tháng giêng

Tháng giêng Trong âm lịch hiện nay thuật ngữ tháng giêng hay chính nguyệt dùng để chỉ tháng thứ nhất của năm Tháng này còn gọi là tháng Dần Ngày đầu tiên của tháng này có thể dao động trong khoảng giữa hai tiết Đại hàn và Vũ thủy nhưng nói chung nó chủ yếu dao động xung quanh tiết Lập xuân trong phạm vi 10 ngày xem thêm tiết khí Việc xác định ngày bắt đầu cũng như số ngày trong tháng phụ thuộc vào khoảng thời gian giữa hai trăng mới new moon kế tiếp nhau tuy nhiên nói chung thì nó có 29 hoặc 30 ngày Ngày đầu tiên của tháng này là Tết Nguyên Đán Đa phần các lễ hội của Việt Nam hiện nay tập trung trong tháng giêng Trong âm lịch tháng giêng là tháng không được phép nhuận rất thú vị là người ta không thể ăn hai Tết Nguyên Đán trong vòng chỉ có một tháng mặc dù vậy nhưng theo một số phép tính lịch trước thì đến năm 2148 Mậu Thân sẽ nhuận tháng giêng Mùng 1 tháng Giêng âm lịch vào ngày Chủ nhật 21 1 2148 mùng 1 tháng Giêng nhuận vào thứ Ba ngày 20 2 2148 Trước đó năm Quý Hợi 1803 lịch Việt Nam cũng nhuận tháng giêng Đôi khi người ta vẫn gọi là tháng một tuy nhiên đa phần hiểu tháng một âm lịch là tháng thứ 11 tháng Tý trong những năm âm lịch thường Các nhà lập lịch còn thêm Can vào trước tên gọi của tháng nên trên lịch có các tên tháng như Giáp Dần Bính Dần Mậu Dần Canh Dần Nhâm Dần tùy theo từng năm Tuy nhiên rất khó nhớ cách gọi này nếu không nhìn vào lịch Xem thêm BULLET Tháng một dương lịch

3616

Tháng chạp

Tháng chạp Tháng Chạp còn gọi là tháng củ mật là từ để chỉ tháng cuối cùng của năm âm lịch tháng thứ mười hai 12 đối với các năm âm lịch thường hoặc tháng thứ mười ba 13 trong những năm âm lịch nhuận Tháng âm lịch nào cũng chỉ có thể có từ 29 đến 30 ngày tùy theo thời điểm diễn ra hai kỳ trăng non kế tiếp nhau theo giờ địa phương Ở Việt Nam đó là GMT 7 Xem thêm lịch Trung Quốc Tháng Chạp là tháng luôn luôn diễn ra sau ngày đông chí Cách tính số lượng ngày trong tháng âm lịch và số tháng trong năm cũng như việc xác định tháng nào là tháng nhuận nếu có trong năm âm lịch đó tương đối phức tạp Người Trung Quốc xưa gọi tháng 12 âm lịch là tháng Quý đông tháng cuối mùa đông nhưng còn một cái tên khác là Lạp nguyệt Chữ lạp có xuất xứ từ thịt vì từ thời xưa người Trung Quốc đã thích ướp thịt khô vào dịp mùa đông để dành ăn quanh năm Việc ướp thịt rộ lên vào tháng 12 và đó là lý do vì sao người Trung Quốc gọi đây là Lạp nguyệt Lạp cũng là lễ tế cuối năm của người Trung Quốc Từ thời nhà Chu tháng 12 là dịp nhà vua nghỉ ngơi săn bắn còn đặt lệ lễ tế tất niên gọi là đại lạp Trong Giáo trình lịch sử ngữ âm tiếng Việt do Nguyễn Tài Cẩn biên soạn chính từ 2 chữ Lạp nguyệt này người Việt đã đọc chệch từ Lạp thành Chạp Tương tự là tháng Giêng bắt nguồn từ hai chữ Chinh nguyệt Người xưa gọi tháng Chạp là tháng củ mật bởi tháng ấy nhiều trộm đạo Củ là củ soát kiểm soát còn mật là cẩn mật nghĩa là kiểm soát cẩn mật Đến tháng Chạp này các quan phủ thường hay nhắc nhở những người dân cần cẩn mật các tuần đinh phải tăng cường kiểm soát cẩn mật để phòng ngừa trộm cắp Cho đến nay tháng Chạp vẫn được coi là tháng củ mật Đây là tháng làm ăn không chỉ của người lương thiện mà của cả người bất lương vì cuối năm ai cũng có nhu cầu Tết Do đó đạo chích tăng cường tăm tia để có món nọ món kia Ngoài ra tháng củ mật vì theo quan niệm của dân ta cho rằng đây là tháng xui xẻo hay là tháng có thể dễ mất mát tiền của hay bị tai bay vạ gió có khi hao người tốn của với những lý do hết sức khác nhau nhưng thường cho là đen và đắng như Củ Mật

3621

Sóc (lịch)

Sóc lịch Sóc trong công tác lập lịch trong âm lịch theo kiểu lịch Trung Quốc đúng ra là âm dương lịch được hiểu là thời điểm xảy ra trăng mới theo múi giờ địa phương Sóc là mốc để tính ngày đầu tiên của tháng âm lịch Ngày đầu tiên của tháng âm lịch là ngày chứa điểm sóc cho dù điểm sóc có thể xảy ra ở thời điểm 23 h 59 m 59 s tính theo giờ địa phương của ngày dương lịch Tháng âm lịch sẽ kết thúc vào 23 h 59 m 59 s của ngày trước khi diễn ra sóc kế tiếp Do chu kỳ quay của Mặt Trăng xung quanh Trái Đất trung bình là 29 5302 ngày theo quan sát từ Trái Đất nên một tháng âm lịch có thể có 29 hoặc 30 ngày theo quy tắc làm tròn trên đây Tháng nào có 30 ngày gọi là tháng đủ còn tháng nào có 29 ngày gọi là tháng thiếu Xem thêm BULLET Sóc vọng

3624

Tiếng Ý

Tiếng Ý Tiếng Ý hay tiếng Italia italiano lingua italiana là một ngôn ngữ thuộc nhóm Rôman của hệ Ấn Âu và được dùng bởi khoảng 70 triệu người đa số sinh sống tại Ý Giọng Ý được xem như chuẩn hiện nay là giọng của vùng Toscana tiếng Anh Tuscany tiếng Pháp Toscane nhất là giọng của những người sống tại thành phố Firenze còn được gọi là Florence Trên bán đảo Ý và các đảo phụ cận nó được xem như đứng trung gian giữa các tiếng miền nam thuộc nhánh phía Nam của nhóm Rôman và các tiếng miền bắc thuộc nhóm ngôn ngữ Gaul Rôman một phân nhóm của nhóm Rôman Trong nhóm Rôman nó là tiếng gần tiếng Latinh nhất và giống như các ngôn ngữ khác trong nhóm dùng rất nhiều trọng âm stress trong lối phát âm Hệ thống chữ viết Tiếng Ý sử dụng bảng chữ cái Latinh Trong bảng chữ cái tiếng Ý tiêu chuẩn không có các ký tự J K W X và Y tuy nhiên chúng vẫn xuất hiện trong các từ tiếng Ý vay mượn như jeans quần bò whisky taxi hay như tên của câu lạc bộ bóng đá Juventus Để thay thế các âm tương ứng của các ký tự kể trên có thể dùng gi thay cho j c hoặc ch thay cho k u hoặc v thay cho w s ss hoặc cs thay cho x và i thay cho y tùy cách phát âm từng từ Để đánh dấu cách phát âm và cách đặt trọng âm tiếng Ý cũng sử dụng dấu sắc và dấu huyền ví dụ dấu huyền cho các chữ cái A I O và U ở cuối từ có nghĩa là trọng âm của từ được đặt vào nguyên âm đó gioventù tuổi trẻ Chữ cái H nằm ở đầu từ được dùng để phân biệt ho hai ha hanno thì hiện tại của động từ avere có với o ai a các giới từ anno năm Chữ cái này cũng xuất hiện ở đầu một số từ ngoại lai như hotel khách sạn trong đa số trường hợp H đều là âm câm không được phát âm ví dụ hotel được đọc là Lịch sử Sự biến hóa từ tiếng Latinh sang tiếng Ý hiện đại là một quá trình tương đối phức tạp vì có rất nhiều ngôn ngữ đã được dùng tại bán đảo Ý trước và trong khi Đế quốc La Mã hình thành Tuy tiếng Latinh cổ điển đã được dùng như một loại tiếng chính thức dân tại các vùng khác nhau của đế quốc này tiếp tục dùng các thứ tiếng địa phương của họ Khi cần họ dùng một loại tiếng Latinh đã được đơn giản hóa rất nhiều trong các việc giao dịch với những người cầm quyền đây là tiếng Latinh bình dân Vulgar Latin Trước khi tiếng Latinh bình dân có thể thống nhất hoàn toàn nhiều tiếng địa phương trong lãnh thổ của Đế quốc La Mã thì đế quốc này sụp đổ vào cuối thế kỷ thứ V Sự thống nhất một nửa này đã tạo ra một nhóm ngôn ngữ được dùng hiện nay tại Tây Âu nhóm Rôman mà tiếng Ý là một trong số đó Tiếng Ý do đó chịu ảnh hưởng không chỉ từ tiếng Latinh mà còn từ nhiều tiếng địa phương khác nữa Văn kiện tiếng Ý sớm nhất còn tồn tại là các mẫu đơn của vùng Benevento vào giữa thế kỷ thứ X Tuy nhiên tất cả phải công nhận rằng tiếng Ý như chúng ta biết hiện nay chỉ thật sự ra đời sau khi Dante Alighieri viết tập thơ dài Thần khúc La Divina Commedia vào thế kỷ XIV Phân loại và các ngôn ngữ liên hệ Tiếng Ý được các nhà ngôn ngữ học xếp vào nhánh Ý Dalmatia một phân nhánh của nhánh Ý Tây thuộc nhóm Rôman của hệ Ấn Âu Các tiếng gần tiếng Ý nhất là tiếng Napoli tiếng Sicilia và tiếng Ý Do Thái Sau đó là các ngôn ngữ tại miền bắc của Ý như các tiếng Liguri Lombard Piemont Xa thêm tí nữa là các tiếng Romana Tây Ban Nha Bồ Đào Nha và Pháp Phân bổ địa lý Tiếng Ý là ngôn ngữ chính thức tại các nơi sau đây Ý San Marino Vatican Thụy Sĩ và tại vài vùng của Croatia và Slovenia Các nước có một số người dùng tiếng Ý đáng kể là Albania Argentina Brasil Canada Hoa Kỳ Luxembourg Malta Úc và Venezuela Ngoài ra một vài thuộc địa cũ của Ý như Somalia Lybia và Eritrea vẫn còn một số người nói tiếng Ý Các loại và các giọng tiếng Ý BULLET Tiếng Ý Do Thái BULLET Miền Bắc BULLET Giọng Piemontese BULLET Giọng Milanese Milano BULLET Giọng Veneto Venezia BULLET Giọng Modenese BULLET Vùng Toscana BULLET Giọng Toscana Firenze Pisa Siena BULLET Giọng đảo Corsica BULLET Trung ương BULLET Giọng Romanesco Roma BULLET Giọng Umbro BULLET Giọng Marchigiano BULLET Giọng Cicolano Reatino Aquilano BULLET Miền Nam BULLET Giọng Abruzzese BULLET Giọng Campano Napoli BULLET Giọng Lucano BULLET Giọng Pugliese Bari BULLET Miền cực Nam BULLET Giọng đảo Sardinia BULLET Giọng Salentino Lecce BULLET Giọng Calabrese Calabria BULLET Giọng Siciliano Palermo Liên kết ngoài BULLET Học tiếng Ý bằng tiếng Anh trên BBC BULLET Dizionario d ortografia e di pronunzia Từ điển phát âm tiếng Ý

3630

Nông lịch

Nông lịch Nông lịch thường gọi là âm lịch là một loại âm dương lịch hiện vẫn còn được sử dụng ở các quốc gia và khu vực chịu ảnh hưởng của nền văn minh lúa nước Về thực chất nó là một loại âm dương lịch tạo ra bởi sự kết hợp của âm lịch thuần túy với thời điểm xảy ra tiết khí là những cái được tính theo dương lịch Lịch này hiện nay chủ yếu được sử dụng để tính toán các ngày lễ hội quan trọng như Tết Nguyên Đán hay Tết Trung thu cũng như để tính toán ngày tháng cho các công việc trọng đại như cưới xin khởi công xây dựng nhà cửa mồ mả mua sắm những đồ vật có giá trị lớn v v Điều này không chỉ thịnh hành ở nông thôn mà còn ở các thành phố lớn Các loại nông lịch của người Triều Tiên Nhật Bản Đài Loan Việt Nam Singapore về cơ bản là gần giống như lịch của người Trung Quốc Người Nhật Bản tính theo múi giờ UTC 9 cũng như quy tắc hơi khác người Việt Nam tính theo UTC 7 cho nên có thể có sai biệt nào đó so với nông lịch Trung Quốc về thời điểm bắt đầu và kết thúc của mỗi tháng tức số ngày trong tháng cũng như tháng nhuận Ở Trung Quốc và các nước nêu trên lịch này còn gọi là Hạ lịch 夏曆 nông lịch 農曆 khác với công lịch 公曆 hay tây lịch 西曆 Ngoài ra người ta còn gọi nó là cựu lịch 舊曆 sau khi tân lịch 新曆 tức lịch Gregory được sử dụng như là lịch chính thức Lịch sử Bắt đầu Truyền thuyết về sự khởi đầu của lịch Trung Quốc cho rằng lịch này có từ trước thiên niên kỷ 1 TCN Truyền thuyết cho rằng lịch Trung Quốc do Hoàng Đế phát minh Ông là người cai trị Trung Quốc khoảng năm 2698 2599 trước Công nguyên Vị hoàng đế huyền sử thứ tư là Đường Nghiêu đã thêm vào các tháng nhuận Chu kỳ 60 năm Can Chi 干支 gānzhī được thêm vào cho các năm từ thế kỷ 1 TCN Cho là Hoàng Đế lên ngôi khi đã lớn năm đầu tiên của chu kỳ đầu tiên là năm 2637 TCN theo như Herbert A Giles trong quyển A Chinese English Dictionary 1912 cũng như tất cả các tác giả phương Tây khác trong thời kỳ cuối của nhà Thanh Vì thế cho đến năm 1984 thì chu kỳ hiện tại là 78 Tuy nhiên một số tác giả hiện đại cho rằng năm đầu tiên của chu kỳ đầu tiên là 2697 TCN khi mà Hoàng Đế còn nhỏ và nói là hiện nay chúng ta đang ở chu kỳ 79 Hai cách tính kỷ nguyên này đã tạo ra hai cách tính toán năm liên tục tạo ra năm Trung Quốc là 4642 hay 4702 cho đến đầu năm 2005 Tuy nhiên các chu kỳ sáu mươi được đánh số liên tục và các năm dựa trên chúng là phát kiến của các nhà niên đại học phương Tây người Trung Hoa không sử dụng chúng Họ sử dụng các chu kỳ không đánh số mặc dù nó có vai trò có lợi đối với năm niên hiệu được công bố bởi các hoàng đế Trung Hoa Thực vậy việc không sử dụng niên hiệu của hoàng đế tương đương với sự làm phản mà hình phạt của nó là tử hình Nhưng cuộc nổi dậy của nghĩa hòa đoàn năm 1900 đã làm người lãnh đạo không chính thức của Trung Quốc Từ Hi Thái Hậu bị suy yếu và dễ tổn thương trước các thách thức từ phía những người đi theo xu hướng cộng hòa đây là những người cố ý dùng hệ thống đếm năm liên tục nhằm bất hợp pháp hóa nhà Thanh bằng cách từ chối sử dụng niên hiệu của nó Mặc dù báo chí cộng hòa sử dụng nhiều hơn một niên đại cái mà Tôn Trung Sơn lựa chọn 2698 TCN đã được công nhận bởi phần lớn các cộng đồng Hoa kiều ngoài khu vực Đông Nam Á như phố Tàu ở San Francisco dẫn đến năm 4703 của họ được bắt đầu vào năm 2005 Nhiều nhà niên đại học không biết lịch sử của nó cho rằng 2698 TCN là sai lầm đối với kỷ nguyên 2697 TCN thu được từ các chu kỳ sáu mươi trong khi nó thực sự là kỷ nguyên duy nhất được một số người Trung Quốc sử dụng thật sự mặc dù chỉ là thiểu số phần lớn người Trung Hoa không sử dụng bất kỳ một kiểu đếm số năm từ kỷ nguyên truyền thuyết Lịch sử sơ kỳ Các chứng cứ khảo cổ học sớm nhất của lịch Trung Quốc xuất hiện trên các tấm xương bói toán vào thời kỳ cuối của thiên niên kỷ 2 TCN thời nhà Thương Các tấm xương này chỉ ra năm âm dương lịch có 12 tháng và thỉnh thoảng có tháng thứ 13 cũng như thậm chí có tháng thứ 14 Bởi vì ngày tháng Trung Quốc là có cơ sở vững chắc bắt đầu từ năm 841 TCN lịch của thời kỳ đầu nhà Chu được biết đến như là lịch với tháng nhuận được thêm vào một cách tùy tiện Tháng đầu tiên của năm khi đó rất gần với đông chí và tháng nhuận của nó là sau tháng thứ 12 Lịch tứ phân 四分 sìfēn bắt đầu khoảng năm 484 TCN là lịch đầu tiên được tính toán ở Trung Quốc Nó được đặt tên như thế vì nó sử dụng năm Mặt Trời với 365¼ ngày cùng với quy tắc chu kỳ 19 năm 235 tháng được biết đến ở phương tây là chu kỳ Meton Đông chí khi đó nằm trong tháng đầu tiên và tháng nhuận của nó được chèn thêm vào sau tháng thứ mười hai Bắt đầu từ năm 256 TCN của vương quốc Tần sau này là nhà Tần tháng nhuận là tháng phụ thứ chín vào cuối năm mà bây giờ bắt đầu bằng tháng thứ mười và đông chí nằm trong tháng thứ mười một Cách tính năm như thế được sử dụng cho đến nửa thời kỳ đầu của nhà Tây Hán Quy tắc Trung khí Vua Hán Vũ đế của nhà Hán đã đề ra các quy tắc cơ bản mà lịch Trung Quốc áp dụng từ đó đến nay Lịch Thái sơ 太初 Tàichū sự khởi đầu vĩ đại niên hiệu của Hán Vũ đế của ông năm 104 TCN là năm với đông chí nằm trong tháng thứ mười một và được thiết kế để tháng nhuận có thể là bất kỳ tháng nào tháng 29 hay 30 ngày mà trong tháng đó Mặt Trời không đi qua các điểm Trung khí tức là Mặt Trời chỉ nằm trong một cung hoàng đạo Vì chuyển động trung bình của Mặt Trời biểu kiến được sử dụng để tính toán tiết khí cho đến tận năm 1645 tháng nhuận như thế có thể xuất hiện sau bất kỳ tháng nào của năm với cùng một xác suất Tuy nhiên sự giao hội của Mặt Trời và Mặt Trăng hay sóc sử dụng chuyển động trung bình của cả hai thiên thể này chỉ cho đến năm 619 năm thứ hai của nhà Đường khi cả hai chuyển động bắt đầu được sử dụng mô hình chuyển động thật với hai parabôn quan trắc ngược nhau với những thành phần nhỏ tuyến tính và lập phương Tuy nhiên các parabôn không phù hợp với chuyển động trung bình mà phù hợp với những điểm gián đoạn hay bước nhảy Chuyển động thực của Mặt Trời và Mặt Trăng Sau khi thiên văn học của châu Âu được giới thiệu vào Trung Hoa bởi các giáo sĩ dòng Tên chuyển động của cả Mặt Trời và Mặt Trăng bắt đầu được tính toán bằng các hàm lượng giác trong lịch Thời Hiến 時憲 Shíxiàn năm 1645 của nhà Thanh lịch này được lập bởi giáo sĩ Adam Schall tên Trung Hoa là Thang Nhược Vọng Chuyển động thật của Mặt Trời biểu kiến bấy giờ được sử dụng để tính tiết khí Tháng nhuận thông thường hay xảy ra sau tháng thứ hai cho đến tháng thứ chín và ít khi xảy ra sau tháng thứ mười nếu tính từ tháng đầu tiên Rất ít thời gian trong mùa thu đông có một hay hai tháng mà Mặt Trời đi qua hai cung hoàng đạo lẫn với hai hay ba tháng mà Mặt Trời chỉ nằm trong một cung hoàng đạo Cải cách lịch Gregory và thay đổi thời gian năm 1929 Lịch Gregory được công nhận bởi Trung Hoa Dân Quốc lúc đó mới ra đời có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 1912 cho các hoạt động chính thức nhưng dân chúng vẫn tiếp tục sử dụng lịch truyền thống của nhà Thanh Tình trạng của lịch Gregory trong khoảng 1916 đến 1921 khi Trung Quốc bị kiểm soát bởi các đốc quân không được rõ Từ khoảng 1921 đến 1928 các đốc quân vẫn tiếp tục kiểm soát phía bắc Trung Quốc nhưng Quốc dân đảng đã kiểm soát miền nam Trung Quốc và có lẽ họ đã sử dụng lịch Gregory Sau khi Quốc dân đảng công bố cải tổ lại Trung Hoa Dân Quốc 10 tháng 10 năm 1928 họ ra sắc lệnh bắt buộc sử dụng lịch Gregory có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 1929 Họ cũng ra sắc lệnh có hiệu lực từ ngày này mọi người dân phải sử dụng múi thời gian bờ biển đã được dùng trong tất cả các cảng hiệp ước cho các cảng dọc theo bờ biển phía đông Trung Quốc ký với châu Âu theo Hiệp ước Nam Kinh 1842 từ năm 1904 Điều này đã thay đổi thời điểm bắt đầu mỗi ngày đối với cả lịch truyền thống và lịch Gregory một lượng 14 3 phút từ nửa đêm Bắc Kinh tới nửa đêm tại kinh độ 120 đông tính từ Greenwich Điều này đã sinh ra một số sai biệt chẳng hạn như đối với Tết Trung Thu năm 1978 Điểm sóc khi đó là ngày 3 tháng 9 năm 1978 hồi 00 07 Giờ chuẩn Trung Quốc Sử dụng lịch cũ theo múi giờ Bắc Kinh sóc xảy ra lúc 23 53 ngày 2 vì thế tháng Tám âm lịch bắt đầu trong các ngày khác nhau tùy theo từng loại lịch Người Hồng Kông sử dụng lịch truyền thống ăn Tết này vào ngày 16 tháng 9 nhưng những người Trung Quốc khác ăn Tết này vào ngày 17 tháng 9 Quốc dân đảng có thể đã bắt đầu đánh số năm của nền cộng hòa của họ vào năm 1929 bắt đầu từ năm 1912 như là năm 1 Khi những người cộng sản giành được quyền kiểm soát đối với Trung Hoa đại lục 1 tháng 10 năm 1949 họ chỉ đơn giản là tiếp tục sử dụng lịch Gregory nhưng bắt đầu từ đây đánh số năm theo kiểu phương tây bắt đầu với 1949 Ở cả Trung Hoa đại lục và Đài Loan các tháng của lịch Gregory được đánh số từ 1 đến 12 giống như các tháng của lịch truyền thống Quy tắc Các quy tắc sau có hiệu lực từ năm 104 TCN mặc dù một số chi tiết đã từng là không cần thiết trước năm 1645 Cũng lưu ý là các quy tắc này không chỉ rõ các tính toán chi tiết dựa trên cơ sở của chuyện động thật hay trung bình của Mặt Trời Mặt Trăng điều này phụ thuộc vào từng giai đoạn lịch sử BULLET 1 Các tháng của âm lịch có ngày bắt đầu tính từ nửa đêm của ngày diễn ra sóc thiên văn tính theo múi giờ địa phương BULLET 2 Mỗi năm có 12 tháng thông thường được đánh số nối tiếp từ 1 đến 12 Cứ hai đến ba năm lại có năm có tháng nhuận 閏月 rùnyuè nhuận nguyệt tháng này có cùng cách đánh số như tháng trước đó nó có thể xảy ra sau bất kỳ tháng nào điều này bản tiếng Anh có lẽ không đúng vì người ta quy định các tháng 11 Tý 12 Sửu 1 Dần không được tính nhuận Xem thêm quy tắc 6 và Tháng nhuận BULLET 3 Cứ mỗi một tiết khí chính của lịch Mặt Trời Trung Quốc tương đương với điểm mà Mặt Trời đi vào trong cung hoàng đạo trung khí Có 12 trung khí là vũ thủy xuân phân cốc vũ tiểu mãn hạ chí đại thử xử thử thu phân sương giáng tiểu tuyết đông chí đại hàn BULLET 4 Mặt Trời phải luôn đi qua điểm đông chí tức là đi vào cung Ma Kết hay Capricorn trong tháng 11 âm lịch BULLET 5 Nếu có 13 tháng âm lịch giữa hai tháng 11 âm lịch kế tiếp ít nhất có một tháng là tháng mà khi đó Mặt Trời chỉ nằm hoàn toàn trong một cung hoàng đạo Nếu chỉ có 1 tháng như vậy thì nó là tháng nhuận nếu có 2 tháng như vậy trở lên thì chỉ có tháng đầu tiên là nhuận có ngoại lệ xem mục 6 dưới đây BULLET 6 Không được tính nhuận các tháng Tý Sửu Dần Nếu trong các tháng này có một tháng nào không có trung khí thì nó vẫn không bị tính là nhuận của tháng trước đó tháng bị tính là nhuận sẽ là một trong hai trường hợp sau BULLET 1 Tháng sau tháng Mão tháng 2 nếu chỉ có một tháng không có trung khí Trường hợp này có tháng giả nhuận mặc dù tháng âm lịch giả nhuận này có thể vẫn có chứa điểm trung khí BULLET 2 Hay tháng không có trung khí còn lại nếu có 2 trên 13 tháng không có trung khí BULLET 7 Thời gian diễn ra sóc thiên văn và Mặt Trời đi vào một cung hoàng đạo nào đó trong lịch Trung Quốc được xác định theo múi giờ Trung Quốc tại đài thiên văn Tử Kim Sơn 紫金山天文台 gần Nam Kinh sử dụng các phương trình thiên văn hiện đại còn tại Việt Nam xác định theo giờ Hà Nội Cung Hoàng Đạo mà Mặt Trời đi qua trong tháng và kinh độ của đường hoàng đạo của các điểm đi vào các cung thông thường dùng để xác định tháng thông thường Tháng 1 chánh nguyệt zhēngyuè tiếng Việt gọi là tháng giêng tiếng Hoa là tháng khởi đầu tháng nguyên có nghĩa đầu tiên Từ đây phát sinh tên gọi tết Nguyên Đán tức là buổi sáng sớm đầu tiên tết Nguyên Tiêu tức là buổi đêm đầu tiên v v Mười hai tháng âm lịch là khá gần với các sự kiện trong sự phát triển của thực vật và trong nông nghiệp vì thế chúng còn có tên gọi khác theo các loài cây BULLET Chinh nguyệt 正月 Tháng giêng Latin primus mensis BULLET Hạnh nguyệt 杏月 Tháng hoa mơ hạnh BULLET Đào nguyệt 桃月 Tháng hoa đào BULLET Mai nguyệt 梅月 Tháng hoa mơ mai BULLET Lựu nguyệt 榴月 Tháng hoa lựu BULLET Hà nguyệt 荷月 Tháng hoa sen BULLET Lan nguyệt 蘭月 Tháng hoa lan BULLET Quế nguyệt 桂月 Tháng hoa quế lưu ý quế này thuộc chi Osmanthus họ Oleaceae chứ không phải quế chi Cinnamomum họ Lauraceae BULLET Cúc nguyệt 菊月 Tháng hoa cúc BULLET Lương nguyệt 良月 Tháng tốt lành BULLET Đông nguyệt 冬月 Tháng mùa đông BULLET Lạp nguyệt 臘月 Tháng chạp Một số người tin rằng các quy tắc trên đây luôn luôn đúng nhưng thực tế có một số ngoại lệ ngăn không cho Tết Nguyên Đán luôn luôn là sóc thứ hai sau Đông chí hay có nghĩa là nó làm cho ngày lễ này diễn ra sau tiết Vũ Thủy Ngoại lệ này diễn ra vào các giai đoạn từ năm 2033 đến năm 2034 và từ năm 2128 đến năm 2129 khi Đông chí là tiết khí chính thứ hai trong tháng Một 11 âm lịch Tháng tiếp theo không có tiết khí chính và do vậy nó là nhuận và tháng Chạp 12 tiếp theo sau đó sẽ chứa cả Bảo Bình Aquarius và Song Ngư Pisces và hai tiết khí chính Đại Hàn và Vũ Thủy Năm Dần vì thế bắt đầu vào sóc thứ ba sau Đông chí và nó diễn ra sau tiết Vũ Thủy Song Ngư Pisces vào ngày 19 tháng 2 Một trường hợp khác là năm 1984 1985 khi Mặt Trời nằm trong cung Ma Kết Capricorn ở 270 và Bảo Bình Aquarius ở 300 trong tháng 11 và sau đó đi vào cung Song Ngư Pisces ở 330 trong tháng kế tiếp mà lẽ ra khi đó phải là trong tháng giêng tháng 1 Mặt Trời đã không đi vào cung nào trong tháng kế tiếp Để đảm bảo giữ cho Đông chí nằm trong tháng 11 tháng lẽ ra phải là tháng 1 Dần trở thành tháng 12 và tháng sau đó là tháng 1 làm cho Tết Nguyên Đán diễn ra vào 20 tháng 2 năm 1985 sau khi Mặt Trời đã vượt qua Pisces ở 330 trong tháng trước đó hơn là nằm trong tháng bắt đầu trong ngày này Trong các trường hợp khi tháng có 2 tiết khí chính diễn ra nó luôn luôn xảy ra ở một khoảng thời gian nào đó giữa hai tháng không có tiết khí chính Nó thông thường diễn ra đơn lẻ và nằm ở một trong hai bên hoặc gần với Đông chí vì thế việc đặt Đông chí trong tháng 11 quy tắc 4 sẽ dẫn đến phải chọn lựa tháng nào trong hai tháng không có tiết khí làm tháng nhuận Năm 1984 1985 tháng ngay trước tháng 11 có hai tiết khí chính là tháng không có tiết khí chính và nó được tính là tháng 10 nhuận Mọi tháng từ tháng có hai tiết khí chính tới tháng không có tiết khí chính mà không tính là nhuận được đánh số nối tiếp nhau theo quy tắc 2 tính như là các tháng thường Phát biểu của quy tắc 5 lựa chọn tháng đầu tiên trong hai tháng không có tiết khí chính giữa tháng 11 là không bị bắt buộc kể từ lần cải cách lịch cuối cùng và cũng sẽ không cần thiết cho đến tận trường hợp của năm 2033 2034 và năm 2128 2129 khi các tháng có hai tiết khí chính sẽ nằm cạnh ba tháng không có tiết khí chính hai trong số chúng sẽ nằm ở một bên của tháng 11 Tháng 11 nhuận rất ít khi xảy ra Xem Các ngoại lệ như trên đây là rất hiếm Tới 96 6 các tháng chỉ chứa một tiết khí chính điểm vào trong một cung hoàng đạo nó phù hợp với quy tắc đánh số của bảng tiết khí và 3 0 các tháng là nhuận luôn luôn là tháng không có tiết khí chính Chỉ có 0 4 các tháng hoặc là có hai tiết khí chính hoặc là các tháng kế tiếp được đánh số lại Điều này chỉ xảy ra sau cải cách lịch năm 1645 Khi đó người ta cần thiết phải cố định một tháng luôn luôn chứa tiết khí chính của nó và cho phép các tháng còn lại đôi khi không chứa tiết khí chính của nó Tháng 11 đã được chọn vì tiết khí chính của nó Đông chí tạo ra sự khởi đầu của năm Mặt Trời trong lịch Trung Quốc Lịch Trung Quốc và lịch Gregory thông thường sẽ đồng bộ trở lại sau 19 năm chu kỳ Meton Tuy nhiên chu kỳ 19 năm với các bộ tháng nhuận định sẵn chỉ là tương đối vì thế các mô hình xác định tháng nhuận trong các chu kỳ kế tiếp nhau cuối cùng sẽ thay đổi sau vài lần chu kỳ 19 năm thành chu kỳ 19 năm hoàn toàn khác Hoàng đạo Trung Hoa xem các phần Danh pháp và Địa Chi chỉ sử dụng để đặt tên năm nó thực sự không được sử dụng để tính lịch Trên thực tế người Trung Quốc có hệ thống chòm sao hoàn toàn khác Danh pháp Các năm được đặt tên theo chu kỳ của 10 Thiên Can và chu kỳ của 12 Địa Chi Mỗi năm được đặt tên theo cặp của một can và một chi gọi là Can Chi 干支 gānzhī Thiên Can phối hợp với Âm Dương và Ngũ hành Chu kỳ 10 năm của Can bắt đầu từ can Giáp những năm tận cùng bằng 4 như 1984 1994 2004 v v còn đối với năm trước công nguyên là 7 Địa Chi liên kết với 12 con vật tượng trưng Chu kỳ 12 năm bắt đầu bằng chi Tý Tí với những năm chia cho 12 còn dư 4 như 1984 1996 v v hay trong phép chia cho 12 còn dư 9 nếu là năm trước Công nguyên như 9 TCN Nhâm Tý 21 TCN Canh Tý v v lưu ý là không có năm 0 sau ngày 31 tháng 12 năm 1 TCN năm Canh Thân là ngày 1 tháng 1 năm 1 năm Tân Dậu Chu kỳ 60 năm tạo thành bởi tổ hợp của hai chu kỳ được biết như là chu kỳ Giáp Tý 甲子 jiǎzǐ Nó không phải là 120 vì hai chu kỳ này quay vòng tuần hoàn độc lập với nhau Do vậy không thể có những tổ hợp như Giáp Sửu chẳng hạn Gọi là chu kỳ Giáp Tý vì năm đầu tiên của chu kỳ 60 năm là năm Giáp Tý Chu kỳ 60 năm là không đủ cho các tham chiếu lịch sử Trong thời kỳ phong kiến niên hiệu tên kỷ nguyên của một ông vua được đặt trước tên của năm để phân biệt Ví dụ Khang Hi Nhâm Dần 康熙壬寅 hay năm 1662 là năm Nhâm Dần 壬寅 đầu tiên trong thời gian trị vì của hoàng đế Khang Hi 康熙 Khang Hi cũng là trường hợp duy nhất trong lịch sử Trung Quốc trị vì trên 60 năm cho nên năm Khang Hi Nhâm Dần vừa là năm 1662 khi Khang Hi lên ngôi vừa là năm 1722 khi ông băng hà Sử dụng niên hiệu của vua là tiềm ẩn sự thừa nhận tính hợp pháp của vị vua đó là rất quan trọng về chính trị trong trường hợp kế vị đầy tranh cãi hay nổi loạn Tuy nhiên nó cũng gây ra khó khăn cho các nhà sử học Trung Quốc trong việc cho rằng triều đại nào là hợp pháp hơn khi nói về các thời kỳ sớm hơn khi mà Trung Quốc bị chia sẻ Các tháng ngày và giờ cũng có thể được biểu thị bằng Can Chi mặc dù chúng nói chung được biểu diễn chủ yếu theo các số đếm Trung Hoa Cùng với nó bốn cặp Can Chi tạo ra bát tự 八字 bāzì được sử dụng trong chiêm tinh học Trung Quốc Có sự phân biệt giữa năm tính theo Mặt Trời và năm tính theo Mặt Trăng trong lịch Trung Quốc do nó là một loại âm dương lịch Năm dựa theo Mặt Trăng 年 nián niên là từ một Tết Nguyên Đán đến Tết Nguyên Đán tiếp theo Năm dựa theo Mặt Trời 歲 suì tuế có thể là chu kỳ giữa một Lập xuân và Lập xuân tiếp theo hay chu kỳ giữa hai Đông chí xem phần tiết khí Năm dựa theo Mặt Trăng được sử dụng để tính ngày trong khi năm dựa theo Mặt Trời đặc biệt là năm giữa hai Đông chí để tính tháng Mười hai chi Mười hai con vật đại diện cho mười hai địa chi theo trật tự là chuột bò Việt Nam trâu hổ thỏ Việt Nam mèo rồng rắn ngựa cừu hay dê khỉ gà chó và lợn bắc Việt Nam heo là cách gọi lợn của miền nam Truyền thuyết giải thích trật tự được phân chia cho các con vật Cả 12 con vật đánh lẫn nhau để tranh giành quyền đứng trước trong chu kỳ các năm của lịch vì thế Ngọc Hoàng phải tổ chức một cuộc thi để xác định trật tự Mọi con vật xếp hàng ngang trên bờ sông và phải tìm cách sang bờ sông bên kia Trật tự trong lịch của chúng sẽ là trật tự khi chúng sang đến bên kia bờ sông Mèo thì tự hỏi bằng cách nào có thể sang bờ sông bên kia khi mà nó rất sợ nước Cũng trong thời gian ấy bò tự hỏi bằng cách nào nó có thể sang đến bờ bên kia với thị lực kém Con chuột láu lỉnh đề nghị là nó và mèo sẽ ngồi trên lưng bò và hướng dẫn cho nó qua sông Bò đồng ý và làm việc cật lực mà không để ý đến những sự kiện trên lưng nó Trong khi ấy chuột lẻn ra đằng sau mèo và đẩy nó xuống nước Khi bò đến gần bờ chuột nhảy lên phía trước và kết thúc cuộc dua ở vị trí thứ nhất Con lợn lười biếng sang đến bờ bên kia ở vị trí thứ mười hai Vì thế chuột được đặt tên cho năm đầu tiên bò ở vị trí thứ hai và lợn ở vị trí thứ 12 trong chu kỳ Mèo vào đến bờ quá muộn không còn chỗ cho nó trong lịch và nó thề rằng sẽ là kẻ thù truyền kiếp của chuột Tiết khí Các tháng trong lịch Trung Quốc tuân theo các chu kỳ của Mặt Trăng Lịch nông nghiệp dựa theo Mặt Trời với 24 điểm gọi là tiết khí 節氣 Chúng là các điểm đánh dấu các thay đổi bốn mùa để hỗ trợ nông dân quyết định khi nào trồng trọt hay thu hoạch mùa màng trong khi âm lịch vì nguyên nhân trên là không đáng tin cậy để theo dõi Thuật ngữ tiết khí thông thường được gọi là các điểm thời tiết Vì việc tính toán dựa theo Mặt Trời các tiết khí rơi vào xấp xỉ cùng một ngày trong mọi năm dương lịch chẳng hạn như lịch Gregory nhưng nó không tạo ra quy luật rõ ràng trong lịch Trung Quốc do quy tắc tính tháng nhuận của nó Tiết khí được công bố hàng năm trong niên lịch cho nông dân Tết Nguyên Đán thông thường là ngày sóc gần với Lập xuân Cụ thể về tiết khí xem bài Tiết khí Ghi chú BULLET 1 Trong ngoặc là tiếng Hoa giản thể nếu cách viết khác với tiếng Hoa truyền thống BULLET 2 Viết bằng Hangul trong ngoặc là cách viết kiểu Hanja BULLET 3 Ý nghĩa của các tiết về cơ bản là giống nhau trong các nước tuy nhiên có một vài điểm khác nhau rõ rệt BULLET 4 Ngày bắt đầu của tiết khí có thể dao động trong phạm vi 1 ngày Lễ hội Mỗi năm theo lịch Trung Quốc có 9 lễ hội chính 7 trong số đó xác định theo âm dương lịch 2 lễ hội còn lại có nguồn gốc từ lịch nông nghiệp nông lịch dựa theo Mặt Trời Lưu ý rằng nông dân thực tế sử dụng lịch Mặt Trời dương lịch và nó có 24 tiết khí để xác định khi nào thì cần gieo trồng ngũ cốc vì các đặc điểm thời tiết khí hậu khi tính theo âm dương lịch truyền thống không chính xác Tuy nhiên lịch truyền thống cũng được biết đến như là nông lịch Hai lễ hội đặc biệt đó là Tết Thanh Minh và lễ hội Đông chí trùng với hai tiết khí tương ứng là Thanh minh và Đông chí lễ hội đầu tiên diễn ra khi kinh độ của Trái Đất trên quỹ đạo của nó quanh Mặt Trời là 15 độ lễ hội sau ở vị trí 270 độ Để tính toán âm lịch thì múi giờ được sử dụng là UTC 8 Bảng dưới đây thể hiện 9 lễ hội này Tuy nhiên bảng này còn bỏ sót một số tết khác như Tết Hàn Thực 3 tháng 3 âm lịch hay Tết Trùng Thập 10 tháng 10 âm lịch đôi khi còn được tổ chức trang trọng hơn các lễ hội như Đông chí hay Thất tịch Lịch Triều Tiên Lịch truyền thống Triều Tiên có nguồn gốc từ lịch Trung Quốc Đầu thế kỷ 19 Triều Tiên dựa vào quan hệ ngoại giao gần gũi với Trung Quốc trong khi không có quan hệ ngoại giao với các quốc gia khác Để công nhận mối quan hệ này các vị vua Triều Tiên tổ chức việc tiếp nhận lịch Trung Quốc từ hoàng đế Trung Hoa mỗi năm với một sự phô trương lớn Lịch này có BULLET Hoàng đạo Trung Hoa gồm 12 Địa Chi con vật được sử dụng để tính giờ và năm BULLET Mười Thiên Can được tổ hợp cùng với 12 Địa Chi để tạo ra chu kỳ 60 năm BULLET Hai mươi tư điểm đổi hướng thời tiết 節氣 절기 jeolgi trong mỗi năm cách nhau khoảng 15 ngày BULLET Các tháng Mặt Trăng tháng âm lịch Lịch truyền thống Triều Tiên thông thường tính bắt đầu từ năm 2333 TCN là thời gian thành lập ra Triều Tiên bởi Dangun theo huyền thoại Lịch truyền thống này hiện nay ít được sử dụng ngoại trừ để tính toán các lễ hội truyền thống xem thêm Lễ hội Triều Tiên theo âm lịch và để đánh dấu ngày tháng sinh bởi những người cao tuổi Xem thêm BULLET Tiết khí BULLET Lịch Gregory BULLET Âm dương lịch BULLET Âm lịch Liên kết ngoài BULLET Rules for the Chinese Calendar BULLET Chinese calendars BULLET Years of China Japan and Korea BULLET Toán học trong lịch Trung Quốc tiếng Anh BULLET Lịch Tàu Trung Quốc Rất phù hợp với Lịch của Trung Quốc đang sử dụng và được an thêm các sao Cát thần và Hung thần để thuận lợi cho việc cho ngày giờ tốt xấu BULLET Calendar Conversion BULLET Gregorian Chinese calendar converter works only for the republican age after 1912 BULLET Two Thousand Year Chinese Calendar Converter in Chinese works for all dates from the Han Dynasty until 2100 BULLET Pages from the Hong Kong Observatory website BULLET The Chinese Agricultural Calendar or Nongli BULLET The 24 Solr Terms of Jieqi BULLET Heavenly Stems and Earthly Branches BULLET The 12 Year Animal Cycle BULLET Gregorian Lunar Calendar Conversion Table

3643

Tháng Tý

Tháng Tý Trong âm lịch tháng Tý tức tháng 11 âm lịch còn gọi là tháng một là tháng bắt buộc phải có ngày đông chí Đây là một quy tắc bắt buộc để xây dựng lịch Ngày nay do chịu ảnh hưởng của cách đánh số các tháng nên đôi khi một số người vẫn gọi nhầm tháng giêng là tháng một âm lịch do đánh số tháng giêng là 1 và họ gọi tháng một âm lịch thực thụ này là tháng 11 do đánh số của nó là 11 Hiện nay tháng này là tháng thứ 11 trong năm âm lịch thường và là tháng thứ 12 trong năm âm lịch nhuận nhưng vẫn được đánh số 11 do tháng nhuận có cùng cách đánh số với tháng trước đó Tháng này còn gọi là tháng trọng đông Một số người nhất là các nhà lập lịch còn thêm Can vào tên gọi của tháng nên có tháng Giáp Tý Bính Tý Mậu Tý Canh Tý Nhâm Tý tùy theo từng năm âm lịch Nhưng gọi là tháng Tý là dễ nhớ hơn so với Giáp Tý Bính Tý v v do nếu không nhìn vào lịch thì rất ít người nhớ nổi đó là tháng Tý Xem thêm BULLET Lịch Trung Quốc BULLET Tiết khí

3646

Âm lịch

Âm lịch Âm lịch là loại lịch dựa trên chu kỳ và vị trí của Mặt trăng so với Trái đất Loại lịch duy nhất trên thực tế chỉ thuần túy sử dụng âm lịch là lịch Hồi giáo trong đó mỗi năm chỉ chứa đúng 12 tháng Mặt Trăng Đặc trưng của âm lịch thuần túy như trong trường hợp của lịch Hồi giáo là ở chỗ lịch này là sự liên tục của chu kỳ trăng tròn và hoàn toàn không gắn liền với các mùa Vì vậy năm âm lịch Hồi giáo ngắn hơn mỗi năm dương lịch khoảng 11 hay 12 ngày và chỉ trở lại vị trí ăn khớp với năm dương lịch sau mỗi 33 hoặc 34 năm Hồi giáo Lịch Hồi giáo được sử dụng chủ yếu cho các mục đích tín ngưỡng tôn giáo Tại Ả Rập Xê Út lịch cũng được sử dụng cho các mục đích thương mại Phần lớn các loại lịch khác dù được gọi là âm lịch trên thực tế chính là âm dương lịch Điều này có nghĩa là trong các loại lịch đó các tháng được duy trì theo chu kỳ của Mặt Trăng nhưng đôi khi các tháng nhuận lại được thêm vào theo một số quy tắc nhất định để điều chỉnh các chu kỳ trăng cho ăn khớp lại với năm dương lịch Do âm lịch thuần túy chỉ có 12 tháng âm lịch tháng giao hội trong mỗi năm nên chu kỳ này 354 367 ngày đôi khi cũng được gọi là năm âm lịch Hiện nay trong tiếng Việt âm lịch hoặc lịch ta thường được dùng để chỉ nông lịch Đó là một loại âm dương lịch chứ không phải âm lịch thuần túy Do Việt Nam hiện nay dùng múi giờ UTC 7 để tính nông lịch trong khi Trung Quốc thì dùng múi giờ UTC 8 nên ngày Tết Nguyên Đán theo nông lịch Việt Nam và Trung Quốc đôi khi không ứng với cùng một ngày Tây lịch Bắt đầu của tháng âm lịch Âm lịch thuần túy cũng khác dương lịch ở chỗ ngày nào là ngày đầu tiên của năm Cụ thể xem lịch Hồi giáo Đối với một số loại âm lịch không thực sự chẳng hạn như lịch Trung Quốc thì ngày đầu tiên của tháng là ngày trăng mới tức là khi Mặt Trăng bị hoàn toàn che khuất trong khu vực lịch này được sử dụng Nhiều loại âm lịch khác thì căn cứ vào thời điểm trăng lưỡi liềm hiện ra Độ dài của tháng âm lịch Thời lượng của chu kỳ quỹ đạo Mặt Trăng không cố định và dao động ít nhiều trong khoảng thời gian trung bình của nó Do các quan sát phụ thuộc vào độ không chắc chắn và các điều kiện thời tiết và các phương pháp thiên văn rất là phức tạp nên đã có những cố gắng để tạo ra các quy tắc số học cố định Độ dài trung bình của tháng giao hội là 29 530588 ngày Đó có nghĩa là độ dài tháng sẽ là 29 và 30 ngày luân phiên được gọi tương ứng là thiếu và đủ Sự phân bố của các tháng thiếu và đủ có thể được xác định bằng sử dụng phân số liên tục và khảo sát các phép xấp xỉ kế tiếp cho độ dài của tháng theo phân số của ngày Trong danh sách dưới đây sau số ngày liệt kê trong tử số thì một số nguyên tháng được liệt kê như là mẫu số đã đầy đủ BULLET 29 1 sai số 1 061176 ngày sau 2 tháng BULLET 30 1 sai số 0 938824 ngày sau 2 tháng BULLET 59 2 sai số 1 009404 ngày sau 33 tháng BULLET 443 15 sai số 0 988320 ngày sau 30 năm BULLET 502 17 sai số 0 98088 ngày sau 70 năm BULLET 1447 49 sai số 0 999957 ngày sau 3 437 năm BULLET 25101 850 sai số phụ thuộc vào thay đổi của giá trị đối với tháng giao hội Các phân số này có thể được sử dụng trong việc lập các loại âm lịch hoặc kết hợp với dương lịch để tạo ra âm dương lịch Chu kỳ 49 tháng được Isaac Newton đề xuất làm cơ sở cho một lựa chọn trong tính toàn ngày Phục sinh vào khoảng năm 1700 Chu kỳ 360 tháng của lịch Hồi giáo dạng bảng là tương đương với 24 15 tháng trừ đi phần hiệu chỉnh là 1 ngày Âm lịch 13 tháng tại Anh cổ Tại Anh lịch với 13 tháng mỗi tháng 28 ngày cộng một ngày dư được gọi là a year and a day một năm và một ngày còn được sử dụng tới thời kỳ Tudor Nó có lẽ là một loại lịch lai trong đó người ta thay thế một tuần thông thường với 7 ngày cho một phần tư tháng âm lịch trên thực tế vì thế một tháng có chính xác 4 tuần không phụ thuộc vào tuần trăng trên thực tế Năm âm lịch ở đây được coi là có 364 ngày làm cho năm dương lịch 365 ngày trở thành một năm và một ngày Chẳng hạn bài ca balat thời kỳ Edward có lẽ là Edward II cuối thế kỷ XIII hay đầu thế kỷ XIV về Robin Hood có câu How many merry months be in the year There are thirteen I say Có bao nhiêu tháng dễ chịu trong năm Có mười ba tôi nói đã được soạn giả thời Tudor thay đổi thành There are but twelve I say Chỉ có mười hai tôi nói Robert Graves trong lời giới thiệu cho Greek Myths đã bình luận điều này với số 13 con số của tháng chết chóc của Mặt Trời chưa bao giờ đánh mất tiếng xấu của nó trong số các điều mê tín Thậm chí vào cuối thế kỷ XX các tổ chức tài chính Anh quốc vẫn còn cung cấp các khoản vay thế chấp theo âm lịch đòi hỏi phải có điều chỉnh hàng năm Âm dương lịch Phần lớn các loại lịch khác được gọi là âm lịch trên thực tế chính là âm dương lịch các ví dụ như thế có lịch Trung Quốc lịch Do Thái và lịch Hindu lịch vạn niên cũng như phần lớn các loại lịch được sử dụng thời cổ đại Tất cả các loại lịch trên đều có số tháng không cố định trong mỗi năm Lý do là mỗi năm dương lịch trên thực tế không chia hết cho tháng âm lịch vì thế nếu không có sự chỉnh sửa bằng cách thêm các tháng nhuận vào thì các mùa sẽ bị trôi dạt dần sau mỗi năm qua đi Sự chỉnh sửa này tạo ra tháng thứ 13 của năm sau mỗi 2 hay 3 năm âm dương lịch Xem thêm BULLET Âm dương lịch BULLET Dương lịch BULLET Nông lịch BULLET Lịch Hồi giáo dạng bảng BULLET Computus BULLET Lịch Celt BULLET Ngày lịch so le Liên kết ngoài BULLET Mô phỏng lịch mặt trăng qua hình ảnh

3647

Can Chi

Can Chi Can Chi 干支 gọi đầy đủ là Thiên Can Địa Chi 天干地支 hay Thập Can Thập Nhị Chi 十干十二支 là hệ thống đánh số thành chu kỳ được dùng tại các nước có nền văn hóa Á Đông như Trung Quốc Việt Nam Triều Tiên Nhật Bản Đài Loan Singapore và một số quốc gia khác Nó được áp dụng với tổ hợp chu kỳ 60 trong âm lịch nói chung để xác định tên gọi của thời gian ngày giờ năm tháng cũng như trong chiêm tinh học Người ta cho rằng nó có xuất xứ từ thời nhà Thương ở Trung Quốc Can Ý nghĩa Can 干 hay còn gọi là Thiên Can 天干 hoặc Thập Can 十干 do có đúng mười 10 can khác nhau Can cũng còn được phối hợp với Âm dương và Ngũ hành Danh sách 10 can Năm kết thúc bằng số nào thì có Can tương ứng Chi Ý nghĩa Chi 支 hay còn gọi là Địa Chi 地支 hay Thập Nhị Chi 十二支 do có đúng mười hai chi Đây là mười hai từ chỉ 12 con vật của hoàng đạo Trung Quốc dùng như để chỉ phương hướng bốn mùa ngày tháng năm và giờ ngày xưa gọi là canh gấp đôi giờ hiện đại Việc liên kết các yếu tố liên quan đến cuộc sống con người với Chi là rất phổ biến ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á Do số lượng con giáp cũng là 12 nên trong đời sống Thập Nhị Chi cũng hay được gọi theo 12 con giáp Giờ Âm Lịch Dương Lịch Tương truyền ngày xưa có một người tên Đại Nhiêu đã lập ra Thập Can và Thập Nhị Chi để giúp người ta tính toán thời gian Việc tính giờ cũng có liên quan đến tập tính của 12 loài vật BULLET Tý 23 1 giờ Lúc chuột đang hoạt động mạnh BULLET Sửu 1 3 giờ Lúc trâu bò chuẩn bị đi cày BULLET Dần 3 5 giờ Lúc hổ hung hãn nhất BULLET Mão 5 7 giờ Lúc trăng còn sáng mắt thỏ ngọc lúc mèo hoạt động chăm nhất BULLET Thìn 7 9 giờ Lúc đàn rồng quây mưa quần long hành vũ BULLET Tỵ 9 11 giờ Lúc rắn không hại người BULLET Ngọ 11 13 giờ Ngựa có dương tính cao nên được xếp vào giữa trưa BULLET Mùi 13 15 giờ Lúc dê cừu ăn cỏ không ảnh hưởng tới việc cây cỏ mọc lại BULLET Thân 15 17 giờ Lúc khỉ thích hú BULLET Dậu 17 19 giờ Lúc gà bắt đầu vào chuồng BULLET Tuất 19 21 giờ Lúc chó phải trông nhà BULLET Hợi 21 23 giờ Lúc lợn ngủ say nhất Lục thập hoa giáp 60 tổ hợp Can Chi Người ta ghép một can với một chi để tạo thành tên gọi chính thức của những cái cần đặt tên ngày giờ tháng năm v v bắt đầu từ can Giáp và chi Tý tạo ra Giáp Tý sau đó đến can Ất và chi Sửu tạo ra Ất Sửu và cứ như vậy cho đến hết Bính Quý và Dần Hợi Sự kết hợp như vậy tạo thành một chu kì hết can hoặc chi cuối cùng thì nó tự động quay trở lại cho đến tổ hợp cuối cùng là Quý Hợi Có tổng cộng 60 bằng bội số chung nhỏ nhất của 10 và 12 tổ hợp khác nhau của 10 can và 12 chi Can phải kết hợp với Chi đồng tính Can dương phải kết hợp với Chi dương và Can âm phải kết hợp với Chi âm Năm 0 là Canh Thân 1 là Tân Dậu 59 là Kỷ Mùi Dựa vào số dư khi chia hết cho 60 có thể tính can chi từng năm 60 tổ hợp can chi được gọi là Lục thập hoa giáp bao gồm Xem thêm BULLET Lịch Trung Quốc BULLET Ngũ hành

3648

Công Nguyên

Công Nguyên Công Nguyên viết tắt là CN là thuật ngữ được sử dụng để đánh số năm trong Lịch Julius và Lịch Gregory Thuật ngữ này là gốc từ tiếng Latinh thời Trung Cổ Anno Domini viết tắt là AD Từ Công nguyên chữ Hán 公元 trong Hán Việt được vay mượn từ tiếng Trung Trong tiếng Trung Công nguyên 公元 là tên gọi tắt của Công lịch kỷ nguyên 公曆紀元 Công Nguyên hay Kỷ nguyên Công lịch tính từ khi Chúa Giêsu được sinh ra Trước thời điểm Giêsu sinh ra được gọi là Trước Công Nguyên hay Trước Công lịch kỉ Nguyên viết tắt là TCN cách sử dụng tương ứng ở phương Tây là BC viết tắt của Before Christ Hệ thống TCN và CN được phát minh bởi Dionysius Exiguus của Scythia Minor vào năm 525 nhưng không được sử dụng rộng rãi cho đến sau năm 800 Cách ghi này trong lịch Gregorian được sử dụng rộng rãi nhất trên thế giới hiện nay Nó đã trở thành tiêu chuẩn không chính thức trên phạm vi toàn cầu được áp dụng vì các lợi ích thiết thực trong sử dụng truyền thông quốc tế vận tải và hội nhập thương mại và được các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc công nhận Lịch sử Khái niệm kỷ nguyên Kitô được tu sĩ Dionysius Exiguus đặt ra vào thế kỷ VI khi ông tính lịch cho các ngày lễ Phục Sinh và được dùng với các lịch Julius và Gregory Không có năm 0 trong các lịch này năm 1 TCN được theo sau bằng năm 1 CN Các nhà làm sử áp dụng thông lệ này vì nó được dùng lần đầu bởi tu sĩ Beda trong tác phẩm Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum Lịch sử giáo hội của người Anh 731 Ông không dùng số 0 mặc dù ông đã biết số 0 vào lúc đó vì việc đếm số cho năm bắt đầu từ 1 chứ không phải 0 Năm 0 trong lịch thiên văn là năm 1 TCN các năm trước 0 được đánh số âm như 1 2 TCN Hầu hết các học giả Kinh Thánh hiện nay cho rằng Dionysius đã tính sai và rằng trên thực tế Giêsu sinh trong khoảng từ năm 8 TCN tới năm 4 TCN Dữ kiện muộn nhất liên quan đến sự giáng sinh của Giê su là cái chết của Herod Đại đế vào năm 4 TCN Sau Công Nguyên Tại Việt Nam một số người do hiểu lầm CN là chỉ năm Chúa Giê su ra đời nên họ đã gọi những năm nằm trong Công nguyên là năm sau Công nguyên Công nguyên là kỷ nguyên bắt đầu từ năm được cho là năm Chúa Giê su ra đời Công nguyên vẫn còn đang tiếp diễn nó chỉ ngừng lại khi người ta quyết định kết thúc nó Chừng nào Công nguyên chưa kết thúc thì mọi năm chỉ có thể là nằm trước hoặc trong Công nguyên không có năm sau Công nguyên Theo cách nghĩ bình thường với kiến thức chung của người Việt Nam từ Công Nguyên được hiểu là mốc hoặc là số 0 nên họ thường sử dụng động từ Trước và Sau để định hình câu nói của họ Ví dụ sau công nguyên 2 năm là Năm 2

3650

CN

CN CN hay cn có thể là từ viết tắt cho BULLET Công Nguyên BULLET chủ nhật hay Chúa nhật BULLET công nghiệp BULLET công nghệ BULLET công nhân BULLET chủ nghĩa xem Hệ thống xã hội chủ nghĩa BULLET Trung Quốc mã quốc gia ISO 3166 1 alpha 2 cn BULLET Cyanide CN BULLET Gnaeus Cn BULLET Kênh Cartoon Network

3674

Lịch sử vật lý học

Lịch sử vật lý học Vật lý từ tiếng Hy Lạp cổ đại φύσις physis có nghĩa tự nhiên là chi nhánh cơ bản của khoa học phát triển từ những nghiên cứu về tự nhiên và triết học nổi tiếng và cho đến cuối thế kỷ thứ 19 vẫn coi là triết học tự nhiên natural philosophy Ngày nay vật lý được xác định là môn khoa học nghiên cứu về vật chất năng lượng và mối quan hệ giữa chúng Lịch sử Từ xa xưa con người đã cố gắng tìm hiểu về các đặc điểm của vật chất và đặt ra các câu hỏi như tại sao một vật lại có thể rơi được xuống đất tại sao vật chất khác nhau lại có các đặc tính khác nhau Và vũ trụ kia vẫn là điều bí ẩn Trái Đất được hình thành như thế nào đặc điểm của các thiên thể như Mặt Trời hay Mặt Trăng ra sao Một vài thuyết đã được đưa ra nhưng đa phần đều không chính xác Những thuyết này mang đậm nét triết lý và chưa từng qua các bước kiểm chứng như các thuyết hiện đại Một số ít được công nhận số còn lại đã lỗi thời ví dụ như nhà tư tưởng người Hy Lạp Archimedes đưa ra nhiều miêu tả định lượng chính xác về cơ học và thủy tĩnh học Thế kỷ thứ 17 Galileo Galilei là người đi tiên phong trong lĩnh vực sử dụng thực nghiệm để kiểm tra tính đúng đắn của lý thuyết và nó là chìa khóa để hình thành nên ngành khoa học thực nghiệm Galileo xây dựng và kiểm tra thành công nhiều kết quả trong động lực học cụ thể là Đinh luật quán tính Năm 1687 Isaac Newton công bố cuốn sách Principia Mathematica miêu tả chi tiết và hoàn thiện hai thuyết vật lý Định luật chuyển động Newton là nền tảng của cơ học cổ điển và Định luật hấp dẫn miêu tả lực cơ bản của hấp dẫn Cả hai thuyết trên đều được công nhận bằng thực nghiệm Cuốn sách Principia cũng giới thiệu một vài thuyết thuộc ngành thủy động lực học Cơ học cổ điển được mở rộng bởi Joseph Louis Lagrange William Rowan Hamilton và một số nhà vật lý khác người đã xây dựng lên các công thức nguyên lý và kết quả mới Định luật hấp dẫn mở đầu cho ngành vật lý thiên văn ở đó miêu tả các hiện tượng thiên văn dựa trên các thuyết vật lý học Bước sang thế kỷ thứ 18 nhiệt động lực học được ra đời bởi Robert Boyle Thomas Young và một số nhà vật lý khác Năm 1733 Daniel Bernoulli sử dụng phương pháp thống kê với cơ học cổ điển để đưa ra các kết quả cho nhiệt động lực học từ đó ngành cơ học thống kê được ra đời Năm 1798 Benjamin Thompson chứng minh được việc chuyển hóa cơ năng sang nhiệt và năm 1847 James Prescott Joule đặt ra định luật bảo toàn năng lượng dưới dạng nhiệt cũng như năng lượng cơ học cơ năng Đặc điểm của tính điện và từ tính được nghiên cứu bởi Michael Faraday Georg Ohm cùng với một số nhà vật lý khác Năm 1855 James Clerk Maxwell thống nhất hai ngành điện học và từ học vào làm một gọi chung là Điện từ học được miêu tả bằng các phương trình Maxwell Dự đoán của thuyết này đó là ánh sáng là một dạng sóng điện từ Năm 1895 Wilhelm Conrad Roentgen Röntgen khám phá ra tia X quang là một dạng tia phóng xạ điện từ tần số cao Độ phóng xạ được tìm ra từ năm 1896 bởi Henri Becquerel và sau đó là Marie Curie Maria Skłodowska Curie Pierre Curie cùng với một số nhà vật lý khác Từ đó khai sinh ra ngành vật lý hạt nhân Năm 1905 Albert Einstein xây dựng Thuyết tương đối đặc biệt kết hợp không gian và thời gian vào một khái niệm chung không thời gian Thuyết tương đối hẹp dự đoán một sự biến đối khác nhau giữa các điểm gốc hơn là cơ học cổ điển điều này dẫn đến việc phát triển cơ học tương đối tính để thay thế cơ học cổ điển Với trường hợp vật tốc nhỏ hai thuyết này dẫn đến cùng một kết quả Năm 1915 Einstein phát triển thuyết tương đối đặc biệt để giải thích lực hấp dẫn thuyết này do đó được gọi là Thuyết tương đối tổng quát hay Thuyết tương đối rộng thay thế cho định luật hấp dẫn của Newton Trong trường hợp khối lượng và năng lượng thấp hai thuyết này cũng cho một kết quả như nhau Năm 1911 Ernest Rutherford suy luận từ thí nghiệm tán xạ về sự tồn tại của hạt nhân nguyên tử với thành phần mang điện tích dương được đặt tên là proton Neutron thành phần của hạt nhân nguyên tử không mang điện tích được phát hiện ra năm 1932 bởi James Chadwick Bước sang thế kể thứ 20 Max Planck Einstein Niels Bohr cùng với một số nhà vật lý khác xây dựng thuyết lượng tử để giải thích cho các kết quả thí nghiệm bất thường bằng việc miêu tả các lớp năng lượng rời rạc Năm 1925 Werner Heisenberg và năm 1926 Erwin Schrodinger và Paul Dirac công thức hóa cơ học lượng tử để giải thích thuyết lượng tử bằng các công thức toán học Trong cơ lương tử kết quả của các đo đạc vật lý tồn tại dưới dạng xác suất và lý thuyết này đã rất thành công khi miêu tả các đặc điểm và tính chất của thế giới vi mô Cơ học lượng tử là công cụ cho ngành vật lý vật chất đặc condensed matter physics một ngành nghiên cứu các tính chất vật lý của chất rắn và chất khí bao gồm các đặc tính như cấu trúc tinh thể bán dẫn và siêu dẫn Người đi tiên phong trong ngành vật lý vật chất đặc đó là Felix Bloch người đã sáng tạo ra một bộ mặt lượng tử các tính chất của electron trong cấu trúc tinh thể năm 1928 Trong Chiến tranh thế giới thứ hai các nghiên cứu khoa học tập trung vào ngành vật lý hạt nhân với mục đích tạo ra bom nguyên tử Sự cố gắng của người Đức do Heisenberg dẫn đầu đã không thành công nhưng dự án Manhattan của Mỹ đã đạt được mục đích Nhóm khoa học người Mỹ đứng đầu là Enrico Fermi đã là người đầu tiên xây dựng lò phản ứng hạt nhân năm 1942 và chỉ 3 năm sau năm 1945 vụ thử hạt nhân đầu tiên đã diễn ra tại Trinity gần Alamogorgo New Mexico Lý thuyết trường lượng tử được xây dựng để phát triển cơ lượng tử với việc kết hợp thuyết tương đối hẹp Một phiên bản mới được hình thành vào cuối năm 1940 bởi Richard Feynman Julian Schwinger Tomonaga và Freeman Dyson Họ đã công thức hóa thuyết điện động lực học lượng tử để miêu tả tương tác điện từ Thuyết trường lượng tử tạo nền cho ngành vật lý hạt ở đó nghiên cứu các lực tự nhiên và các hạt cơ bản Năm 1945 Dương Chấn Ninh và Robert Mills phát triển một dạng thuyết gauge tạo cơ sở cho Mô hình chuẩn Mô hình chuẩn đã được hoàn chỉnh vào năm 1970 với thành công là việc miêu tả tất cả các hạt biết được khi ấy Xem thêm BULLET Vật lý học BULLET Các nhà vật lý

3692

Lịch sử cơ học

Lịch sử cơ học Những viên gạch đầu tiên của bộ môn cơ học dường như được xây nền từ thời Hy Lạp cổ đại Những kết quả nghiên cứu đầu tiên được ngày nay biết đến là của Archimedes 287 212 TCN Chúng bao gồm định lý mang tên ông trong thuỷ tĩnh học khái niệm về khối tâm và nghiên cứu cân bằng của đòn bẩy Sau đó khoa học đã ngủ quên quá lâu và cơ học chỉ được đánh thức vào thời kỳ Phục Hưng ở châu Âu với những tiến bộ vượt bậc vào thế kỉ 16 Trong suốt đêm trường thời Trung Cổ những lý thuyết ngụy biện của Aristoteles 384 322 TCN đã ngăn trở rất nhiều sự đi lên của khoa học đích thực Trong thời này người ta phải kể đến Leonardo da Vinci 1452 1519 với những nghiên cứu về tĩnh học Tuy nhiên những tên tuổi lớn nhất của giai đoạn huy hoàng này chính là nhà khoa học Ba Lan Nicolaus Copernicus 1473 1543 người đã phủ nhận mô hình với Trái Đất là trung tâm vũ trụ của Ptolémée xem thuyết địa tâm và mô tả những chuyển động đúng đắn của Hệ Mặt Trời là nhà thiên văn học người Đức Johannes Kepler 1571 1630 người đã phát biểu ba định luật mang tên ông về sự chuyển động của các hành tinh là nhà bác học thiên tài người Ý Galileo Galilei 1564 1642 Có thể nói Galileo là ông tổ khai sáng ra động lực học ông đã đưa ra khái niệm gia tốc phát biểu vào năm 1632 nguyên lý tương đối Galileo và nguyên lý quán tính Ông cũng đã nghiên cứu đến rất nhiều những vấn đề khác nhau của cơ học con lắc mặt phẳng nghiêng sự rơi tự do Kế tiếp sau đó sang thế kỉ 17 nhà khoa học Pháp Blaise Pascal 1623 1662 đã có những nghiên cứu quan trọng về thủy tĩnh học Nhà vật lý Hà Lan Christiaan Huygens 1629 1695 đã phân tích chuyển động quay đặc biệt là những dao động của con lắc và đưa ra khái niệm về động năng cũng như về lực hướng tâm Đặc biệt nhà bác học Anh Isaac Newton 1642 1727 đã xuất bản cuốn sách Philosphiae naturalis principia mathematica Những nguyên lý toán học của triết học tự nhiên trong đó có nêu lên ba định luật mang tên ông tạo nên nền tảng của cơ học cổ điển Newton còn được biết đến với định luật vạn vật hấp dẫn của vũ trụ Thế kỉ 17 khép lại và thế kỉ 18 mở ra và được xem như là thế kỉ của cơ học giải tích Nhà bác học Thụy Sĩ Leonhard Euler 1707 1783 đã phát biểu những phương trình về cơ học chất lưu Ông cũng tham gia vào việc xây dựng nên ngành cơ học giải tích cùng với Louis Joseph Lagrange 1736 1813 và Jean Le Rond d Alembert 1717 1783 Tiếp theo đó sự phát triển của cơ học cổ điển đã đạt tới giới hạn với những ứng dụng tuyệt vời Ví dụ như Pierre Simon Laplace 1749 1827 đã cải thiện sự chính sáng về sự ra đời của chuyển động các hành tinh nhờ vào phương pháp nhiễu loạn Urbain Le Verrier 1811 1877 đã tiên đoán trước sự hiện hữu của Sao Hải Vương bằng chính phương pháp này Mặt khác ông cũng đã khám phá ra sự xích lại của điểm cận nhật của Sao Thủy Tuy nhiên chính kết quả này lại đánh dấu một trong những giới hạn của cơ học Newton kết quả này chỉ có thể được giải thích dựa vào cơ học tương đối William Rowan Hamilton 1805 1865 đã đề xuất ra phép khai triển chính tắc được biết đến với tên những phương trình Hamilton Người ta cũng có thể kể đến Henri Poincaré 1854 1912 với những đóng góp trong cơ học tính toán Cuối cùng có rất nhiều sự mở rộng của cơ học cổ điển trong lĩnh vực về các môi trường liên tục thuỷ động lực học hoặc môi trường chịu biến dạng Chúng ta cũng không được phép quên rằng mặc dù ngày nay đã có rất nhiều những phát minh và khám phá trong cơ học lượng tử và cơ học tương đối ở thế kỉ 20 nhưng những nghiên cứu về hệ hỗn độn trong thập niên 1970 về những áp dụng của cơ học cổ điển vẫn là một phần to lớn trong lâu đài vật lý học Trong khi đó vẫn còn nguyên vẹn rất nhiều vấn đề chưa được giải quyết trong cơ học cổ điển đặc biệt là những vấn đề liên quan đến dao động kép

3706

Danh sách quốc gia theo dân số

Danh sách quốc gia theo dân số Đây là danh sách các nước theo dân số Danh sách này dựa trên cách gọi tên dùng trong danh sách các nước trên thế giới Lưu ý là bài này không chủ ý nói về tình trạng của các lãnh thổ Một số lãnh thổ cũng được đề cập để tiện so sánh Chúng được in nghiêng Nguồn BULLET 1 Nam Cực không có cư dân sinh sống nhưng một số chính phủ vẫn duy trì các trạm nghiên cứu thường trực ở châu lục này Số lượng người có thể thay đổi từ khoảng 1 000 người trong mùa đông tới khoảng 5 000 người vào mùa hè BULLET 2 Chỉ tính đến dân số ở Trung Quốc đại lục không bao gồm các khu vực hành chính đặc biệt Hồng Kông và Ma Cao và khu vực do Trung Hoa Dân Quốc kiểm soát thường được gọi là Đài Loan BULLET 3 Bao gồm 7 vùng lãnh thổ hải ngoại của Pháp Polynésie thuộc Pháp 266 952 người tháng 1 2010 New Caledonia 245 580 người 27 7 2009 Mayotte 194 000 người năm 2009 Saint Martin 36 661 người tháng 1 2008 Wallis và Futuna 13 484 người tháng 7 2008 Saint Barthélemy 8 673 người tháng 1 2008 Saint Pierre và Miquelon 6 072 người tháng 1 2008 BULLET 4 Bao gồm các nhóm đảo Đài Loan Bành Hồ Kim Môn Mã Tổ v v BULLET 5 Bao gồm Đảo Christmas 1 508 Quần đảo Cocos Keeling 628 và Đảo Norfolk 1 828 BULLET 6 Không bao gồm các lãnh thổ tranh chấp của Kosovo 1 800 000 người BULLET 7 Gồm Puntland 3 900 000 người và Somaliland 3 500 000 người BULLET 8 Con số của LHQ vào giữa năm 2009 là 7 170 000 trong đó không bao gồm dân số sống tại Bờ Tây Israel BULLET 9 Bao gồm Quần đảo Åland BULLET 10 Bao gồm Svalbard 2 701 và Jan Mayen BULLET 11 Không bao gồm geostat ge 2010 xls Cộng hòa Abkhazia 216 000 điều tra dân số năm 2003 và Nam Ossetia 70 000 năm 2006 BULLET 12 Không bao gồm statistica md 2010 pdf Transnistria 555 347 điều tra dân số năm 2005 BULLET 13 Bao gồm Quần đảo Agalega Rodrigues và Cargados Carajos BULLET 14 Không tính đến cystat gov cy Bắc Síp dân số theo ước đoán của LHQ vào giữa năm 2009 là 871 000 BULLET 15 Không tính đến vùng Mayotte BULLET 16 Kết quả điều tra dựa trên phân chia địa lý của hai miền Bắc và Nam nước Sudan cũ năm 2008 trước khi tách thành hai quốc gia riêng biệt Kết quả này bị Nam Sudan phản đối Xem thêm BULLET Dân số thế giới BULLET Danh sách các quốc gia theo dân số năm 2009 BULLET Danh sách các quốc gia theo dân số năm 2010 BULLET Danh sách các quốc gia theo dân số năm 2011 BULLET Danh sách các quốc gia theo dân số năm 2012 Liên kết ngoài BULLET PopulationData net BULLET PopulationMondiale com BULLET CityPopulation de tiếng Anh

3719

Công giáo

Công giáo Công giáo là một thuật ngữ rộng được sử dụng đặc biệt trong ngữ cảnh Kitô giáo xuất phát từ chữ Hy Lạp có nghĩa chung hay phổ quát Như vậy thuật ngữ Công giáo hay Đại công trong tiếng Việt được dùng để dịch chữ καθολικός catholicus hoặc catholique với ý nghĩa đó là đạo chung đạo phổ quát đón nhận mọi người chứ không riêng cho dân tộc hay quốc gia nào Công giáo được dùng với một số nghĩa như sau BULLET Do ảnh hưởng lịch sử và hiện tại của Giáo hội Công giáo Rôma Công giáo thường được dùng để chỉ hệ thống niềm tin tôn giáo của giáo hội BULLET Sau cuộc Đại Ly giáo năm 1054 Đông phương dần thường được gọi là Chính thống giáo trong khi Tây phương gắn với tên gọi Công giáo BULLET Thuật ngữ này cũng được dùng để đề cập đến các giáo hội Công giáo về bản chất qua việc họ tuyên bố giữ niềm tin Công giáo và có tính tông truyền như Giáo hội Chính thống giáo Đông phương Giáo hội chính thức của Anh hay các Giáo hội Công giáo Cổ và một số giáo hội khác BULLET Được dùng để phân biệt giáo hội Kitô giáo tiên khởi Duy nhất Thánh thiện Công giáo và Tông truyền với các nhóm lạc giáo Duy nhất Thánh thiện Công giáo và Tông truyền Văn kiện sớm nhất sử dụng thuật từ Giáo hội Công giáo được tìm thấy trong thư của thánh Ignatius thành Antiochia gửi các tín hữu ở Smyrna vào năm 107 Khi kêu gọi các Kitô hữu giữ vững sự hiệp nhất với giám mục của mình ông viết Ở đâu có giám mục hiện diện là ở đó có cộng đoàn cũng thế ở đâu có Chúa Giêsu Kitô là ở đó có Giáo hội Công giáo Từ Công giáo được sử dụng kể từ đó để chỉ giáo hội duy nhất nguyên thuỷ của Chúa Kitô do Chúa Kitô sáng lập và được các Tông đồ lưu truyền và xuất hiện trong các Kinh Tin Kính Kitô giáo đáng chú ý là Kinh Tin Kính của các Tông đồ và Kinh Tin Kính Nicea Vì vậy nhiều người theo Kitô giáo tuyên bố mang danh hiệu công giáo Những người này có thể được chia thành 2 nhóm BULLET 1 Các giáo hội như Công giáo Rôma Chính thống giáo Đông phương và Chính thống giáo Đông phương phi Chalcedon Công giáo Cổ Old Catholic gồm cả Công giáo Thượng cổ Ancient Catholic Công giáo Độc lập và Công giáo Anh tuyên bố có tính tông truyền từ giáo hội tiên khởi và BULLET 2 Các giáo hội tin rằng họ là hậu duệ tinh thần của các Tông đồ mà không cần có nguồn gốc tổ chức từ giáo hội lịch sử Nhìn chung từ công giáo thường được các thành viên của nhóm đầu dùng để chỉ chính họ Thành viên của nhóm sau thường không tự gọi mình là công giáo mặc dù họ vẫn xem mình là một phần của giáo hội công giáo vô hình Các tín đồ Kitô giáo của hầu hết các giáo phái trong đó có hầu hết các giáo phái Tin Lành xác nhận niềm tin vào Giáo hội Duy nhất Thánh thiện Công giáo và Tông truyền Đối với những người Tin Lành mà hầu hết tự xem là hậu duệ tinh thần của các Tông đồ nhóm thứ 2 nhắc tới ở trên sự xác định rõ ràng này cho thấy niềm tin của họ vào sự hợp nhất cuối cùng của mọi giáo hội dưới một Thiên Chúa và Đấng Cứu Độ duy nhất hơn là một giáo hội hợp nhất hữu hình Trong cách dùng này công giáo thường được viết với chữ c thường đây cũng là cách viết được dùng trong Kinh Tin Kính Nicea và Kinh Tin Kính của các Tông đồ Các giáo hội tuyên bố mình là Công giáo Giáo hội Công giáo Rôma Giáo hội Công giáo Rôma là giáo hội lớn nhất trong số các nhóm tự gọi mình là Công giáo Một số người cũng dùng cách gọi Công giáo Rôma để đề cập tới thành phần chiếm đa số trong giáo hội và theo nghi thức Latinh là Giáo hội Latinh Như trên có đề cập thuật ngữ Công giáo thường được dùng để nói về Công giáo Rôma Từ Rôma dùng để chỉ vai trò trung tâm của Giáo hoàng Rôma đối với giáo hội này và theo định nghĩa mọi tín đồ Công giáo Rôma có sự hiệp thông trọn vẹn với vị Giáo hoàng này khi là thành phần của Giáo hội Latinh Tây phương chiếm đa số hay thuộc 22 Giáo hội Công giáo Đông phương nhỏ hơn chấp nhận quyền bính trọn vẹn tối cao phổ quát trên Hội thánh của Giáo hoàng tại Rôma Điều 882 Giáo lý Hội thánh Công giáo Các nhóm Công giáo khác Trong Kitô giáo Tây phương các nhóm chính tự xem là Công giáo mà không có sự hiệp thông đầy đủ với Giáo hoàng là Giáo hội Công giáo Thượng cổ Ancient Catholic Giáo hội Công giáo Cổ tại Hà Lan các Giáo hội Công giáo Cổ Old Catholic tách khỏi Giáo hội Công giáo Rôma năm 1870 Hội Công giáo Yêu nước Trung Quốc các Giáo hội Công giáo Độc lập Independent Catholic như các nhóm ở Philippines Brazil Ba Lan và một số thành phần của Anh giáo Thượng Giáo hội hay Công giáo Anh Các nhóm này giữ các niềm tin tinh thần và thực hành nghi lễ tôn giáo tương tự như Công giáo Rôma nghi lễ La tinh mà từ đó họ xuất phát nhưng từ chối địa vị và thẩm quyền của Giáo hoàng Một số nhóm Công giáo Truyền thống chủ nghĩa không chấp nhận một phần hoặc toàn bộ các cải cách của Công đồng Vatican II cũng ở tình trạng tương tự Các sách nhập môn về Anh giáo thường đề cập đến đặc tính của truyền thống Anh giáo là bao gồm cả Công giáo và Cải cách Anh giáo Anglicanism về thực hành có thể được chia thành 2 cánh chính Thượng Giáo hội High Church còn được gọi là Công giáo Anh Anglo Catholicism và Hạ Giáo hội Low Church còn được gọi là trường phái Tin lành Mặc dù tất cả các thành tố bên trong Anh giáo đều áp dụng các tín điều như nhau nhưng Anh giáo Hạ Giáo hội xem chữ Công giáo theo ý nghĩa lý tưởng còn Anh giáo Thượng Giáo hội xem đó là tên gọi cho toàn thể Giáo hội hoàn vũ mà họ là một bộ phận cùng với Công giáo Rôma và các giáo hội Chính thống giáo Công giáo Anh giữ nhiều nét giống với nghi lễ La tinh của Công giáo Rôma cũng như nhiều yếu tố tinh thần có liên quan như niềm tin và thực hành 7 bí tích tin vào sự Hiện diện thực sự của Chúa Kitô trong Tiệc thánh tôn kính Nữ Đồng trinh Maria và các thánh gọi người đã được truyền chức là linh mục được xưng hô là cha mặc lễ phục trong các nghi thức lễ nhà thờ và đôi khi gọi hy lễ Tạ ơn là lễ Missa Cánh Công giáo Anh của Anh giáo phát triển chủ yếu vào thế kỷ thứ 19 và có liên hệ mạnh mẽ với Phong trào Oxford Hai người lãnh đạo nổi bật của phong trào John Henry Newman và Henry Edward Manning vốn đều là giáo sĩ Anh giáo sau này gia nhập Giáo hội Công giáo Rôma và trở thành Hồng y Một vài giáo hội Chính thống giáo Đông phương và Chính thống giáo Đông phương phi Chalcedon tự xem là giáo hội Công giáo chân thực và hoàn vũ và xem các giáo hội khác cùng hệ thống hoặc các giáo hội Công giáo Tây phương là lạc giáo và rời bỏ Giáo hội Duy nhất Thánh thiện Công giáo và Tông truyền Thượng phụ của các giáo hội Chính thống giáo này là các tổng giám mục độc lập nghĩa là mỗi vị không bị một vị khác giám sát trực tiếp khác mặc dù vẫn ở dưới quyền tuỳ theo truyền thống riêng của họ của hội đồng giám mục hoặc quyết định chung của các thượng phụ cùng hiệp thông với nhau Bốn đặc tính của Giáo hội Duy nhất Thánh thiện Công giáo Tông truyền Xem thêm BULLET Bốn đặc tính của Giáo hội Duy nhất Thánh thiện Công giáo Tông truyền BULLET Phong trào Đại kết BULLET Kitô giáo theo quốc gia

3723

Israel

Israel Israel phiên âm tiếng Việt I xra en tên gọi chính thức là Nhà nước Israel là một quốc gia có chủ quyền tại khu vực Trung Đông nằm trên bờ đông nam của Địa Trung Hải và bờ bắc của Biển Đỏ Israel có biên giới trên bộ với Liban về phía bắc với Syria về phía đông bắc với Jordan về phía đông lần lượt giáp với các lãnh thổ Bờ Tây Dải Gaza kiểm soát chung với Palestine về phía đông tây và với Ai Cập về phía tây nam Quốc gia này có diện tích tương đối nhỏ song lại có nhiều đặc điểm địa lý đa dạng Trung tâm thương mại tài chính và công nghệ của Israel là Tel Aviv thành phố cổ Jerusalem được tuyên bố là thủ đô vào năm 1980 song chủ quyền của Israel đối với Đông Jerusalem lại không được cộng đồng quốc tế công nhận dù cho nước này hiện đang duy trì quyền tài phán cũng như sự kiểm soát trên thực tế Ngày 29 tháng 11 năm 1947 Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc quyết định thông qua một phương án phân chia chính thức cho Lãnh thổ ủy trị Palestine cựu thuộc địa của Đế quốc Anh kế hoạch được kỳ vọng rằng sẽ giải quyết dứt điểm những xung đột liên miên giữa các phe phái của cộng đồng người Do Thái di cư theo Chủ nghĩa phục quốc Do Thái và người Ả Rập bản địa điều mà người Anh ngày càng bế tắc Cụ thể phương án này sẽ chia Lãnh thổ ủy trị Palestine thành 2 nhà nước mới một của người Ả Rập và một của người Do Thái trong khi khu vực Jerusalem nằm dưới quyền quản lý của Liên Hợp Quốc dưới hình thức là một chính thể quốc tế Thời điểm kết thúc quyền quản lý ủy trị của Anh Quốc đối với Palestine được ấn định là vào nửa đêm ngày 14 tháng 5 năm 1948 Người Do Thái chấp thuận theo sự sắp xếp của Liên Hợp Quốc tuy nhiên người Ả Rập lại không đồng ý với kế hoạch trên họ cho rằng việc phân định chia cắt lãnh thổ của cộng đồng người Ả Rập những người mà đã sinh sống tại nơi đây lâu đời như vậy thì không khác gì hành vi cướp đất theo kiểu Thực dân châu Âu Mặc cho những phản đối của người Ả Rập gần sát đến thời điểm đó một thủ lĩnh của cộng đồng người Do Thái là David Ben Gurion ra tuyên bố thành lập một nhà nước Do Thái tại Eretz Israel được biết đến với tên gọi là Nhà nước Israel thể chế sẽ chính thức bắt đầu đi vào hoạt động ngay sau khi Anh Quốc kết thúc sự quản lý ủy trị Thế nhưng biên giới của nhà nước mới lại không được xác định rõ ràng trong tuyên bố Thế giới Ả Rập ngay lập tức phản ứng gay gắt với quyết định này họ gọi đó là hành động liều lĩnh trắng trợn bất hợp pháp và sẽ kiên quyết không bao giờ công nhận nhà nước mới của người Do Thái Ngay sau đó Liên minh quân đội giữa các quốc gia Ả Rập dưới sự ủng hộ hậu thuẫn viện trợ từ phía Liên Xô chính thức tuyên bố chiến tranh mục tiêu nhằm sử dụng vũ lực để xóa sổ nhà nước Israel non trẻ Chiến tranh Ả Rập Israel 1948 bùng phát Lực lượng Phòng vệ Israel với ưu thế về sự chủ động sức cơ động chiến thuật ưu tiên tác chiến đánh phủ đầu kết hợp không kích bất ngờ đồng thời thành công trong việc hạn chế các công nghệ quân sự của đối phương đã chiến đấu và nhanh chóng giành chiến thắng áp đảo trước các nước Ả Rập láng giềng Không dừng lại ở đó sau này Israel còn tiếp tục chiến thắng khối Ả Rập trong Chiến tranh Sáu Ngày 5 6 10 6 năm 1967 và Chiến tranh Yom Kippur 6 10 26 10 năm 1973 Trong quá trình đó Israel chiếm đóng thêm một loạt các lãnh thổ mới bao gồm Bờ Tây bán đảo Sinai 1956 57 1967 82 một bộ phận của miền nam Liban 1982 2000 Dải Gaza 1967 2005 ngày nay vẫn bị xem là chiếm đóng sau năm 2005 và Cao nguyên Golan Sau đó Israel tiếp tục mở rộng quyền tài phán của mình lên toàn bộ Cao nguyên Golan và Đông Jerusalem ngoại trừ khu vực Bờ Tây giúp cho diện tích lãnh thổ nước này được mở rộng ra gấp 3 lần so với ban đầu Các nỗ lực sau đó của cộng đồng quốc tế nhằm giải quyết xung đột Israel Palestine nhằm tìm kiếm tiến tới một giải pháp hòa bình tiếp tục đi vào bế tắc và không đạt được kết quả nào đáng chú ý Tuy nhiên các hiệp ước hòa bình giữa Israel với Ai Cập và Jordan đã được ký kết thành công các lực lượng quân sự Israel đồng ý rút quân trao trả lại bán đảo Sinai cho chính phủ cùng Quân đội Ai Cập Tính đến thời điểm hiện tại sự chiếm đóng của Israel tại Dải Gaza Bờ Tây và Đông Jerusalem là hành động chiếm đóng quân sự dài nhất trong lịch sử thế giới hiện đại Trong giai đoạn 2008 2009 Israel tiếp tục xảy ra xung đột vũ trang trên quy mô lớn với Phong trào Dân quân Kháng chiến Hồi giáo Hamas cuộc chiến này đã gây ra nhiều thiệt hại lớn về người và của cho cả 2 bên Ngày nay những mâu thuẫn xung đột giữa Thế giới Ả Rập và Israel giữa Israel và Iran cũng như giữa Israel với các tổ chức phong trào dân quân kháng chiến Hồi giáo cực đoan nhân danh giải phóng giành độc lập cho Palestine như PLO Hamas Fatah Hezbollah vẫn thỉnh thoảng diễn ra do vị thế địa chính trị phức tạp của đất nước này Theo thống kê của Cục Thống kê Trung ương Israel dân số Israel vào năm 2017 được ước tính đạt 8 747 080 người Đây là quốc gia duy nhất trên thế giới mà người Do Thái chiếm đa số với 6 388 800 tương đương với 74 8 Nhóm công dân lớn thứ nhì trong nước là người Ả Rập có số lượng là 1 775 400 người bao gồm người Druze và hầu hết người Ả Rập ở Đông Jerusalem Đại đa số người Ả Rập Israel theo dòng Hồi giáo Sunni Trong cơ cấu dân số Israel còn bao gồm một số lượng đáng kể người Negev Bedouin bán du cư còn lại là các tín đồ Cơ Đốc giáo Công giáo Roma và cùng các nhóm thiểu số khác Israel còn có một số lượng lớn các công dân ngoại quốc nhập cư chủ yếu là những người tị nạn từ châu Phi nhưng những người này bắt buộc phải có gốc Do Thái nếu muốn được xin nhập quốc tịch và dân nhập cư châu Á không có quyền công dân trong đó có cả những người nhập cư lao động bất hợp pháp Theo Luật Cơ bản Israel tự xác định là một quốc gia của người Do Thái và là một nền chính trị dân chủ hoàn chỉnh với đầy đủ chức năng Israel duy trì thể chế Cộng hòa nghị viện nhà nước đơn nhất Tổng thống chế dân chủ đại nghị kết hợp với dân chủ trực tiếp xây dựng một hệ thống nghị viện đại diện tỷ lệ và phổ thông đầu phiếu Tổng thống là người đứng đầu chính phủ nhưng quyền lực lãnh đạo đất nước nằm trong tay Thủ tướng và Knesset tức Quốc hội đóng vai trò là cơ quan lập pháp cao nhất Israel hiện đang giữ vững tư cách là quốc gia công nghiệp phát triển duy nhất tại Trung Đông và là một thành viên của OECD quốc gia này có bình quân thu nhập đầu người vào mức rất cao với hạng 19 toàn cầu đồng thời là nền kinh tế lớn thứ 30 trên thế giới với dân số chỉ khoảng hơn 9 triệu người theo GDP danh nghĩa ước tính cho năm 2020 Israel hưởng lợi từ lực lượng lao động có tư chất trình độ học vấn sự tin cậy cũng như kỹ năng nghề nghiệp cao luôn nằm trong số các quốc gia có nền giáo dục phát triển nhất trên thế giới với tỷ lệ công dân tốt nghiệp đại học luôn được xếp vào top đầu đồng thời phần trăm ngân sách chính phủ chi cho các hoạt động nghiên cứu phát triển của Israel cũng đứng số 1 thế giới trong năm 2020 Israel luôn nằm trong top những quốc gia sáng tạo nhất trên thế giới có bình quân mức sống mức tiêu chuẩn sinh hoạt và chỉ số phát triển con người HDI cao nhất tại Trung Đông đứng thứ 4 ở châu Á xếp hạng 22 thế giới về chỉ số thương hiệu quốc gia 2019 26 về chỉ số tự do kinh tế 2021 và 20 trong Báo cáo cạnh tranh toàn cầu 2019 đồng thời thuộc vào nhóm các quốc gia có tuổi thọ trung bình cao nhất trên thế giới Israel cũng là một cường quốc quân sự với trình độ rất cao về công nghiệp quốc phòng đứng hạng 20 trên thế giới về sức mạnh quân sự tổng hợp cũng như xếp thứ 17 toàn cầu về tổng mức ngân sách chi tiêu cho quốc phòng năm 2021 Mặc dù bản thân nước này chưa bao giờ chính thức lên tiếng xác nhận song giới chuyên gia vẫn tin rằng Quân đội Israel vốn từ lâu đã sở hữu một lượng rất lớn vũ khí hạt nhân và đang bí mật tiếp tục nâng cấp phát triển Israel là một đồng minh không thuộc khối NATO quan trọng hàng đầu của Hoa Kỳ người Mỹ gốc Do Thái là một trong những cộng đồng dân cư quan trọng có sự chi phối sức ảnh hưởng lớn lâu đời sâu rộng nhất đối với nền kinh tế chính trị Mỹ và cũng từ đó Israel luôn nhận được sự ủng hộ hỗ trợ gần như tuyệt đối trong mọi vấn đề đến từ Siêu cường này Hiện nay mặc dù chỉ có diện tích lãnh thổ nhỏ cũng như dân số khiêm tốn Israel với ưu thế về sức mạnh quân sự kinh tế và tầm ảnh hưởng lớn từ văn hóa chính trị chủng tộc vẫn được công nhận là một cường quốc khu vực tại Trung Đông cũng như là một Trung cường quốc trên thế giới Từ nguyên Tên gọi Israel bắt nguồn từ Kinh thánh Hebrew theo đó Jacob Tổ phụ của dân tộc Do Thái đã được đổi tên thành Israel sau khi chiến đấu với Đức Chúa Trời Đồng thời hậu duệ của Jacob cũng được gọi là con cái của Israel trong tiếng Anh gọi là Israelites Các công dân của nước Israel hiện đại ngày nay theo tiếng Anh được gọi là Israelis Sau khi vua Solomon 973 937 TCN còn nhiều tranh cãi về niên đại chính xác mất Vương quốc Israel Thống nhất bị chia đôi thành Vương quốc Israel Samaria ở miền bắc và Vương quốc Judah ở miền nam Danh từ Judah được phiên âm Hán ngữ là Do Thái Nước Israel ở phía bắc có thủ đô là Samaria tồn tại đến năm 721 TCN thì bị Đế quốc Assyria nay ở miền bắc Iraq tiêu diệt Nước Judah ở phía nam có thủ đô là Jerusalem tồn tại đến năm 587 TCN thì bị Đế quốc Tân Babylon nay ở miền nam Iraq tiêu diệt Lịch sử Cổ đại Khái niệm về Vùng đất Israel gọi là Eretz Yisrael trong tiếng Hebrew trở nên quan trọng và thiêng liêng đối với người Do Thái từ thời kỳ Kinh Thánh Theo Kinh Torah Thượng đế đảm bảo vùng đất cho ba tộc trưởng của người Do Thái Trên cơ sở kinh thánh thời kỳ ba tộc trưởng được xác định là khoảng đầu thiên niên kỷ thứ 2 TCN và Vương quốc Israel thứ nhất được thành lập vào khoảng thế kỷ XI TCN Các vương quốc và nhà nước Israel sau đó cai trị không liên tục trong bốn thế kỷ tiếp sau và được đề cập trong nhiều nguồn ngoài kinh thánh Ghi chép đầu tiên về tên gọi Israel với dạng xuất hiện trong Bia Merneptah được dựng cho Pharaoh Merneptah của Ai Cập vào khoảng năm 1209 TCN Israel này là một thực thể văn hóa và có lẽ là chính trị của cao địa trung tâm đủ vững chắc để người Ai Cập xem là một thách thức khả dĩ đối với quyền bá chủ của họ song là một dân tộc thay vì là một nhà nước có tổ chức Tổ tiên của người Israel có thể gồm người Semit bản địa của Canaan và Liên minh Hải nhân Các ngôi làng có dân số đến 300 hoặc 400 họ sống bằng nghề trồng trọt và chăn nuôi và phần lớn là tự cung tự cấp trao đổi kinh tế là điều phổ biến Người ta biết đến chữ viết và có thể dùng để ghi chép thậm chí tại các di chỉ nhỏ Bằng chứng khảo cổ học cho thấy một xã hội gồm các trung tâm giống như làng song với tài nguyên hạn chế hơn và dân số nhỏ Học giả hiện đại nhìn nhận Israel xuất hiện trong hòa bình và nội bộ từ cư dân hiện hữu tại cao địa Canaan Khoảng năm 930 TCN vương quốc bị phân chia thành Vương quốc Judah tại miền nam và Vương quốc Israel tại miền bắc Từ giữa thế kỷ VIII TCN Israel ngày càng xung đột với Đế quốc Tân Assyria đang bành trướng Dưới thời Tiglath Pileser III đế quốc này ban đầu phân chia lãnh thổ Israel thành một vài đơn vị nhỏ hơn và sau đó phá hủy thủ đô Samaria 722 TCN Một cuộc khởi nghĩa của người Israel 724 722 TCN bị dẹp tan sau khi Quốc vương Assyria Sargon II bao vây và chiếm lĩnh Samaria Con trai của Sargon là Sennacherib nỗ lực bất thành nhằm chinh phục Judah Ghi chép của Assyria viết rằng ông ta san bằng 46 thành và bao vây Jerusalem rời đi sau khi nhận được cống nạp lớn Năm 586 TCN Quốc vương Nebuchadnezzar II của Babylon chinh phục Judah Theo Kinh Thánh Hebrew ông ta phá hủy Đền Solomon và đày người Do Thái đến Babylon Thất bại này của Judah cũng được người Babylon ghi lại Năm 538 TCN Cyrus Đại đế của Ba Tư chinh phục Babylon và tiếp quản đế quốc này Cyrus ra tuyên cáo rằng cấp cho các dân tộc bị chinh phục gồm người Judah quyền tự do tôn giáo Theo Kinh Thánh Hebrew có 50 000 người Judea dưới quyền lãnh đạo của Zerubabel trở về đến Judah và tái thiết đền thờ Một nhóm thứ hai dưới quyền lãnh đạo của Ezra và Nehemiah trở về đến Judah vào năm 456 TCN bất chấp việc có những người phi Do Thái viết thư cho Cyrus nhằm ngăn chặn động thái này Thời kỳ Cổ điển Khu vực liên tục nằm dưới quyền cai quản của Ba Tư được phân chia giữa tỉnh Syria Coele và sau đó là Yehud Medinata tự trị và dần phát triển trở lại thành xã hội đô thị phần lớn do người Judea chi phối Các cuộc chinh phục của người Hy Lạp phần nhiều là tràn qua khu vực mà không gặp phải kháng cự Miền nam Levant được hợp nhất vào Ptolemaios rồi Seleukos và bị Hy Lạp hóa mạnh mẽ gây căng thẳng giữa người Judea và người Hy Lạp Khởi nghĩa Maccabe bùng phát vào năm 167 TCN khởi nghĩa thành công và Vương quốc Hasmoneus độc lập được lập nên tại Judah Vương quốc này sau đó bành trướng ra phần lớn Israel ngày nay trong bối cảnh Seleukos dần đánh mất quyền kiểm soát trong khu vực Đế quốc La Mã xâm chiếm khu vực vào năm 63 TCN ban đầu họ nắm quyền kiểm soát Syria và sau đó can thiệp nội chiến tại Hasmoneus Đấu tranh giữa các phái thân La Mã và thân Parthia tại Judea cuối cùng dẫn đến việc Herodes Đại vương đăng cơ và củng cố Vương quốc Herod với vị thế là một nhà nước Judea chư hầu của La Mã Khi thế lực Herod suy yếu Judea lúc này có vị thế là một tỉnh của La Mã trở thành nơi diễn ra đấu tranh bạo lực của người Do Thái chống lại người Hy Lạp La Mã lên đến cực điểm là các cuộc chiến Do Thái La Mã kết thúc trong tàn phá trục xuất và diệt chủng quy mô lớn Sự hiện diện của người Do Thái trong khu vực thu hẹp đáng kể sau thất bại của Khởi nghĩa Bar Kokhba chống La Mã vào năm 132 CN Tuy thế có một lượng nhỏ người Do Thái hiện diện liên tục và Galilee trở thành trung tâm tôn giáo của họ Các văn bản trung tâm của người Do Thái là Mishnah và một phần của Talmud được soạn thành trong các thế kỷ thứ hai đến thứ tư CN tại Tiberias và Jerusalem Thành phần dân cư trong khu vực lúc đó chủ yếu là người Hy Lạp La Mã tại duyên hải và người Samaria tại vùng đồi núi Cơ Đốc giáo dần phát triển hơn dị giáo La Mã khi khu vực nằm dưới quyền cai quản của Byzantine Trong thế kỷ V và VI các cuộc khởi nghĩa của người Samaria tái định hình khu vực khiến xã hội Cơ Đốc giáo Byzantine và xã hội Samaria bị tàn phá nghiêm trọng và dẫn đến suy giảm dân số Sau khi Ba Tư chinh phục và lập ra Thịnh vượng chung Do Thái đoản mệnh vào năm 614 Byzantine tái chinh phục khu vực vào năm 628 Trung Cổ và cận đại Năm 634 641 khu vực bị người Ả Rập chinh phục họ là một dân tộc mới chấp nhận Hồi giáo Khu vực nằm dưới quyền cai quản của người Hồi giáo trong 1 300 năm sau đó dưới nhiều triều đại khác nhau Quyền kiểm soát khu vực được chuyển giao giữa các Khalip Rashidun Umayyad Abbas Fatima Seljuk quân Thập tự chinh và Ayyub trong suốt sáu trăm năm đầu đến năm 1260 thì bị Vương triều Mamluk chinh phục Trong Thập tự chinh thứ nhất khi Jerusalem bị vây vào năm 1099 cư dân Do Thái trong thành chiến đấu bên phía quân đồn trú Fatima và cư dân Hồi giáo Đến khi thành thất thủ khoảng 60 000 người bị tàn sát trong đó có 6 000 người Do Thái tìm cách tị nạn trong một thánh đường Do Thái giáo Đương thời là tròn một nghìn năm sau khi nhà nước Do Thái sụp đổ các cộng đồng Do Thái hiện diện khắp khu vực 50 trong số cộng đồng đó được biết đến và gồm có Jerusalem Tiberias Ramleh Ashkelon Caesarea và Gaza Năm 1165 nhà triết học người Do Thái sinh tại Tây Ban Nha ngày nay là Maimonides đến thăm Jerusalem và cầu nguyện tại Núi Đền Năm 1141 nhà thơ Do Thái Tây Ban Nha Yehuda Halevi ra lời kêu gọi người Do Thái di cư đến Vùng đất Israel Năn 1187 Sultan Saladin của Vương triều Ayyub đánh bại quân Thập tự chinh trong Trận Hattin và sau đó chiếm lĩnh Jerusalem và hầu như toàn bộ Palestine Đương thời Saladin ra tuyên cáo mời người Do Thái trở về và định cư tại Jerusalem Năm 1211 cộng đồng Do Thái trong khu vực được tăng cường khi có thêm một nhóm dưới quyền lãnh đạo của trên 300 giáo sĩ đến từ Pháp và Anh Nachmanides là một giáo sĩ Do Thái Tây Ban Nha thế kỷ XIII và là thủ lĩnh được công nhận của dân Do Thái ông hết sức tán dương Vùng đất Israel và nhìn nhận việc định cư tại đó là một giới mệnh tuyệt đối của toàn bộ người Do Thái Ông viết rằng Nếu người ngoại đạo muốn kiến tạo hòa bình chúng ta sẽ kiến tạo hòa bình và để chúng trong các điều khoản rõ ràng song đối với đất đai chúng ta sẽ không để nó vào tay họ hay vào tay bất kỳ dân tộc nào không vào bất kỳ thế hệ nào Năm 1260 quyền kiểm soát khu vực thuộc về các sultan Mamluk tại Ai Cập Khu vực nằm giữa hai trung tâm quyền lực của Mamluk là Cairo và Damascus và chỉ có một số bước phát triển dọc tuyến đường bưu chính liên kết hai thành phố Jerusalem dù không còn tường thành nào bảo vệ kể từ năm 1219 song cũng chứng kiến bùng nổ các dự án xây dựng tập trung quanh tổ hợp Thánh đường Al Aqsa Núi Đền Năm 1266 Sultan Mamluk Baybars chuyển đổi Hang các Tộc trưởng tại Hebron thành một nơi tôn nghiêm của riêng Hồi giáo và cấm chỉ tín đồ Cơ Đốc giáo và Do Thái giáo bước vào dù trước đó họ có thể tự do vào hang Lệnh cấm duy trì cho đến khi Israel giành quyền kiểm soát công trình vào năm 1967 Năm 1470 Isaac b Meir Latif đến từ Ancona và đếm được 150 gia đình Do Thái tại Jerusalem Giáo sĩ Joseph Saragossi đến vào những năm cuối của thế kỷ XV nhờ có công lao của ông mà Safed và khu vực xung quanh phát triển thành nơi tập trung lớn nhất của người Do Thái tại Palestine Nhờ các di dân Do Thái Sephardic từ Tây Ban Nha dân số Do Thái đã tăng lên 10 000 vào đầu thế kỷ XVI Năm 1516 khu vực bị Đế quốc Ottoman chinh phục và duy trì nằm dưới quyền kiểm soát của người Thổ cho đến khi kết thúc Chiến tranh thế giới thứ nhất khi Anh Quốc đánh bại Ottoman và lập một chính quyền quân sự cai quản khu vực Syria của Ottoman trước kia Năm 1920 Syria thuộc Ottoman cũ bị phân chia giữa Anh và Pháp theo hệ thống ủy trị và khu vực do Anh cai quản bao gồm Israel ngày nay và có tên gọi Lãnh thổ Ủy trị Palestine Chủ nghĩa phục quốc Do Thái và Anh cai quản Từ khi xuất hiện cộng đồng Do Thái tha hương đầu tiên nhiều người Do Thái đã mong mỏi trở về Zion và Vùng đất Israel Hy vọng và khao khát của người Do Thái sống lưu vong là một đề tài quan trọng trong hệ thống đức tin Do Thái Sau khi người Do Thái bị trục xuất khỏi Tây Ban Nha vào năm 1492 một số cộng đồng đến định cư tại Palestine Trong thế kỷ XVI các cộng đồng Do Thái bén rễ tại Bốn thành phố thánh địa Jerusalem Tiberias Hebron và Safed đến năm 1697 Giáo sĩ Yehuda Hachasid dẫn một nhóm gồm 1 500 người Do Thái đến Jerusalem Trong nửa sau của thế kỷ XVIII các thành phần đối lập tại Đông Âu của phái Hasidim gọi là Perushim đến cư trú tại Palestine Làn sóng đầu tiên trong quá trình người Do Thái nhập cư thời hiện đại đến Palestine thuộc Ottoman gọi là Aliyah lần thứ nhất bắt đầu vào năm 1881 khi người Do Thái tị nạn cuộc tàn sát tại Đông Âu Mặc dù phong trào phục quốc Do Thái đã hiện diện trên thực tiễn song nhà báo Áo Hung Theodor Herzl là người được công nhận có công hình thành chủ nghĩa phục quốc Do Thái về chính trị phong trào này mưu cầu thành lập một nhà nước Do Thái tại Vùng đất Israel do đó đề xuất một giải pháp gọi là Vấn đề Do Thái của các quốc gia châu Âu Năm 1896 Herzl công bố Der Judenstaat Nhà nước của người Do Thái đề xuất viễn kiến của ông về một nhà nước Do Thái trong tương lai đến năm sau ông chủ tọa Đại hội Phục quốc Do Thái lần thứ nhất Aliyah lần thứ nhì 1904 14 bắt đầu sau Thảm sát Kishinev tại Đế quốc Nga có khoảng 40 000 người Do Thái định cư tại Palestine song gần một nửa trong số đó cuối cùng rời đi Làn sóng nhập cư thứ nhất và thứ hai chủ yếu là người Do Thái Chính thống song Aliyah lần thứ hai cũng bao gồm các tổ chức xã hội chủ nghĩa họ lập ra phong trào cộng đồng tập thể kibbutz Trong Chiến tranh thế giới thứ nhất Bộ trưởng Ngoại giao Anh Arthur Balfour gửi Tuyên ngôn Balfour 1917 cho một thủ lĩnh cộng đồng Do Thái tại Anh là Walter Rothschild viết rằng Anh có ý định lập một quê hương dân tộc national home cho người Do Thái trong Lãnh thổ ủy trị Palestine Quân đoàn Do Thái là một tổ chức chủ yếu gồm các tình nguyện viên theo chủ nghĩa phục quốc Do Thái họ giúp người Anh chinh phục Palestine vào năm 1918 Người Ả Rập phản đối người Anh cai trị và người Do Thái nhập cư dẫn đến bạo loạn năm 1920 tại Palestine và hình thành một tổ chức dân quân Do Thái mang tên Haganah các tổ chức bán quân sự Irgun và Lehi sau đó tách ra từ Haganah Năm 1922 Hội Quốc Liên cấp cho Anh quyền cai trị ủy trị đối với Palestine theo các điều khoản bao gồm cả Tuyên ngôn Balfour và cam kết trong đó với người Do Thái và với các điều khoản tương tự liên quan đến người Palestine Ả Rập Đương thời người Ả Rập và Hồi giáo chiếm ưu thế trong thành phần dân tộc của khu vực người Do Thái chiếm khoảng 11 và người Cơ Đốc giáo Ả Rập chiếm khoảng 9 5 dân số Aliyah lần thứ ba 1919 23 và lần thứ tư 1924 29 đưa thêm 100 000 người Do Thái đến Palestine Cuối cùng việc chủ nghĩa quốc xã xuất hiện và tình trạng gia tăng áp bức người Do Thái tại châu Âu trong thập niên 1930 dẫn đến Aliyah lần thứ năm với số lượng là 1 4 triệu người Do Thái Đây là một nguyên nhân chủ yếu khiến người Ả Rập khởi nghĩa trong giai đoạn 1936 39 khi đó nhà cầm quyền Anh tại lãnh thổ cùng với các dân quân phục quốc Do Thái thuộc Haganah và Irgun sát hại 5 032 người Ả Rập và làm bị thương 14 760 người kết quả là trên 10 nam giới trưởng thành người Ả Rập Palestine bị giết bị thương bị cầm tù hay lưu đày Người Anh áp đặt hạn chế trong vấn đề người Do Thái nhập cư đến Palestine bằng Sách trắng 1939 Trước tình hình các quốc gia khắp thế giới quay lưng với người tị nạn Do Thái chạy trốn khỏi Holocaust Đức Quốc Xã diệt chủng người Do Thái một phong trào bí mật mang tên Aliyah Bet được tổ chức nhằm đưa người Do Thái đến Palestine Đến cuối Chiến tranh thế giới thứ hai dân số Do Thái tại Palestine tăng lên đến 33 tổng dân số Sau Chiến tranh thế giới thứ hai Sau Chiến tranh thế giới thứ hai Anh nhận thấy bản thân có xung đột mãnh liệt với cộng đồng Do Thái về vấn đề hạn chế người Do Thái nhập cư cũng như tiếp tục xung đột với cộng đồng Ả Rập về mức độ hạn chế Các tổ chức Haganah Irgun và Lehi của người Do Thái cùng tham gia một cuộc đấu tranh vũ trang chống lại sự cai trị của Anh Đồng thời hàng trăm nghìn nạn nhân còn sống và người tị nạn diệt chủng Holocaust tìm kiếm cuộc sống mới cách xa khỏi cộng đồng đã bị phá hủy của họ tại châu Âu Người Do Thái tại Palestine nỗ lực đưa những người tị nạn này đến Palestine song nhiều người bị Anh trục xuất vây bắt hoặc tống giam tại Atlit và Síp Ngày 22 tháng 7 năm 1946 Irgun tấn công trụ sở chính quyền Anh tại Palestine nằm tại phía nam của Khách sạn King David tại Jerusalem Tổng cộng có 91 người thiệt mạng và 46 người bị thương Cuộc tấn công được cho là nhằm phản ứng trước Chiến dịch Agatha của nhà cầm quyền Anh nhằm bắt giữ các thành viên phục quốc Do Thái ngầm và là sự kiện đẫm mẫu nhất đối với người Anh trong thời kỳ cai trị ủy trị 1920 1948 Năm 1947 chính phủ Anh tuyên bố họ sẽ triệt thoái khỏi Lãnh thổ ủy trị Palestine cho rằng không thể đi đến một giải pháp chấp nhận được cho cả người Ả Rập và Do Thái Ngày 15 tháng 5 năm 1947 Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc quyết định thành lập Ủy ban Đặc biệt Liên Hợp Quốc về Palestine UNSCOP Trong báo cáo của ủy ban đề ngày 3 tháng 9 năm 1947 lên Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc đa số thành viên trong ủy ban tại Chương VI đề xuất một kế hoạch thay thế Lãnh thổ ủy trị của Anh bằng một nhà nước Ả Rập độc lập một nhà nước Do Thái độc lập và Thành phố Jerusalem phần thứ ba nằm dưới một Hệ thống Quản thác Quốc tế Đến ngày 29 tháng 11 năm 1947 Đại Hội đồng phê chuẩn một nghị quyết về kế hoạch phân chia Palestine Kế hoạch này về cơ bản giống như đề xuất của đa số thành viên UNSCOP vào ngày 3 tháng 9 năm 1947 Cơ quan Do Thái là đại biểu được công nhận của cộng đồng Do Thái họ chấp thuận kế hoạch này Liên đoàn Ả Rập và Ủy ban Cấp cao Ả Rập Palestine bác bỏ nó và chỉ ra rằng họ sẽ bác bỏ bất kỳ kế hoạch phân chia nào khác Đến ngày hôm sau 1 tháng 12 năm 1947 Ủy ban Cấp cao Ả Rập công bố đình công ba ngày và các toán người Ả Rập bắt đầu tấn công các mục tiêu Do Thái Người Do Thái ban đầu ở thế phòng thủ khi nội chiến bùng phát song đến tháng 4 năm 1948 họ chuyển sang thế tấn công Kinh tế của cộng đồng Ả Rập Palestine sụp đổ và 250 000 người Ả Rập Palestine đào thoát hoặc bị trục xuất Ngày 14 tháng 5 năm 1948 là ngày trước khi kết thúc quyền ủy trị của người Anh người đứng đầu Cơ quan Do Thái là David Ben Gurion tuyên bố thành lập một nhà nước Do Thái tại Eretz Israel được gọi là Nhà nước Israel Ám chỉ duy nhất trong văn bản Tuyên ngôn về biên giới của nhà nước mới là sử dụng thuật ngữ Eretz Israel Vùng đất Israel Ngày hôm sau quân đội của bốn quốc gia Ả Rập gồm Ai Cập Syria Ngoại Jordan và Iraq tiến vào Lãnh thổ ủy trị Palestine cũ phát động Chiến tranh Ả Rập Israel 1948 Các đạo quân đến từ Yemen Maroc Ả Rập Xê Út và Sudan cũng tham chiến Mục đích hiển nhiên của hành động này là ngăn chặn thành lập nhà nước Do Thái vào lúc sơ khởi và một số nhà lãnh đạo Ả Rập thảo luận về việc đẩy người Do Thái ra biển Liên đoàn Ả Rập tuyên bố rằng cuộc xâm chiếm là để vãn hồi pháp luật và trật tự và để ngăn chặn đổ máu thêm Sau một năm giao chiến một thỏa thuận đình chiến được công bố và biên giới tạm thời gọi là Giới tuyến Xanh được lập ra Jordan sáp nhập khu vực được gọi là Bờ Tây bao gồm Đông Jerusalem và Ai Cập nắm quyền cai quản Dải Gaza Tuy nhiên lợi ích lớn nhất vẫn thuộc về Israel họ giờ đây đã kiểm soát toàn bộ lãnh thổ đã được dành cho họ theo Kế hoạch Phân chia và đa phần lãnh thổ dành cho người Ả rập cũng như một nửa phía tây thành phố Jerusalem thuộc quyền quản lý của Liên hiệp quốc Liên Hợp Quốc ước tính rằng trên 700 000 người Palestine bị trục xuất bởi hoặc phải chạy trốn khỏi quân Israel trong xung đột một tình trạng được gọi là Nakba tai ương trong tiếng Ả Rập Những năm đầu của Nhà nước Israel Israel được đa số thành viên Liên Hợp Quốc chấp thuận là một thành viên vào ngày 11 tháng 5 năm 1949 Năm 1949 Israel và Jordan chân thành quan tâm đến một thỏa thuận hòa bình song người Anh hãm lại nỗ lực của Jordan để tránh gây hại cho các lợi ích của Anh tại Ai Cập Trong những năm đầu lập quốc phong trào Phục quốc Do Thái Lao động do Thủ tướng David Ben Gurion lãnh đạo đã chi phối chính trường Israel Các kibbut giữ vị thế trụ cột trong việc thành lập nhà nước mới Cơ quan Nhập cư Israel và tổ chức phi chính phủ Mossad LeAliyah Bet giúp đỡ nhập cư đến Israel vào cuối thập niên 1940 và đầu thập niên 1950 Một dòng chảy các nạn nhân còn sống sau họa diệt chủng và người Do Thái từ các lãnh thổ Ả Rập và Hồi giáo di cư đến Israel trong ba năm đầu tiên sau lập quốc khiến số lượng người Do Thái tại Israel tăng từ 700 000 lên 1 400 000 Do đó dân số Israel tăng từ 800 000 lên đến hai triệu từ năm 1948 đến năm 1958 Từ năm 1948 đến năm 1970 khoảng 1 150 000 người tị nạn Do Thái tái định cư đến Israel Các di dân đến Israel vì nguyên nhân khác nhau một số tin tưởng vào ý thức hệ Phục quốc Do Thái trong khi một số khác di chuyển để thoát khỏi ngược đãi Một số người khác thì di cư vì hứa hẹn về một đời sống tốt hơn tại Israel và một lượng nhỏ bị trục xuất khỏi quê hương của họ như trường hợp người Do Thái gốc Anh và Pháp tại Ai Cập sau Khủng hoảng Suez Một số di dân mới đến với thân phận người tị nạn và không có tài sản họ được cho ở trong các trại tạm thời gọi là ma abarot đến năm 1952 có trên 200 000 di dân sống trong các khu lán trại này Trong thời kỳ đó thực phẩm quần áo và đồ đạc bị chia khẩu phần theo chế độ được gọi là Thời kỳ Khắc khổ Nhu cầu giải quyết khủng hoảng khiến Ben Gurion ký một thỏa thuận bồi thường với Tây Đức song nó khiến người Do Thái kháng nghị quy mô lớn do giận dữ với ý tưởng rằng Israel có thể chấp thuận bồi thường tiền tệ cho nạn diệt chủng Holocaust Những người tị nạn thường được đối đãi khác biệt dựa theo nguồn gốc của họ người Do Thái xuất thân từ châu Âu được đối đãi thuận lợi hơn so với những người Do Thái đến từ các quốc gia Trung Đông và Bắc Phi chẳng hạn như nhóm sau thường ở trong các ma abarot lâu hơn Căng thẳng phát triển giữa hai nhóm do các kỳ thị như vậy tiếp tục cho đến nay Năm 1950 Ai Cập đóng cửa Kênh đào Suez đối với các tàu của Israel căng thẳng dâng cao khi xung đột vũ trang diễn ra dọc biên giới Israel Trong thập niên 1950 các fedayeen du kích dân tộc Palestine thường xuyên tổ chức các cuộc tấn công khủng bố Israel gần như luôn nhằm vào thường dân và được tài trợ bởi Ai Cập dẫn đến một số động thái đáp trả của Israel Năm 1956 Anh và Pháp đặt mục tiêu giành lại quyền kiểm soát Kênh đào Suez từ Ai Cập Do tàu của Israel tiếp tục bị phong tỏa tại Kênh đào Suez và Eo biển Tiran cùng với gia tăng số cuộc tấn công của fedayeen chống lại cư dân miền nam của Israel cùng các tuyên bố nghiêm trọng và đe dọa gần đó từ thế giới Ả Rập Israel quyết định tấn công Ai Cập Israel tham gia một liên minh bí mật với Anh và Pháp tràn ngập Bán đảo Sinai song chịu áp lực phải triệt thoái từ Liên Hợp Quốc để đổi lấy đảm bảo quyền lợi hàng hải của Israel tại Biển Đỏ qua Eo biển Tiran và Kênh đào Suez Cuộc chiến này khiến các vụ xâm nhập biên giới Israel giảm đáng kể Đầu thập niên 1960 Israel bắt giữ tội phạm chiến tranh Đức Quốc Xã Adolf Eichmann tại Argentina và đưa ông về Israel để xét xử Phiên tòa có tác động lớn đến nhận thức công chúng về Holocaust Eichmann vẫn là người duy nhất bị hành quyết tại Israel dựa theo kết tội của tòa án dân sự Israel Chiến tranh Sáu ngày và Chiến tranh Yom Kippur Từ năm 1964 các quốc gia Ả Rập lo ngại về các kế hoạch của Israel nhằm chuyển nước từ sông Jordan đến đồng bằng duyên hải họ nỗ lực chuyển nước đầu nguồn nhằm tước đoạt tài nguyên nước của Israel kích động căng thẳng giữa Israel với Syria Liban Các thành phần dân tộc chủ nghĩa Ả Rập dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Ai Cập Gamal Abdel Nasser từ chối công nhận Israel và kêu gọi tiêu diệt nước này Đến năm 1966 quan hệ Israel Ả Rập xấu đến mức diễn ra các trận đánh trên thực địa giữa lực lượng của Israel và Ả Rập Đến tháng 5 năm 1967 Ai Cập tập trung quân đội của mình gần biên giới với Israel trục xuất lực lượng duy trì hòa bình của Liên Hợp Quốc đồn trú tại Bán đảo Sinai từ năm 1957 và phong tỏa tàu Israel tiếp cận Biển Đỏ Các quốc gia Ả Rập khác cũng huy động lực lượng của mình Ngày 5 tháng 6 năm 1967 Israel phát động tấn công phủ đầu chống Ai Cập Jordan Syria và Iraq phản ứng và tấn công Israel Trong Chiến tranh Sáu ngày Israel đánh bại Jordan và chiếm Bờ Tây đánh bại Ai Cập và chiếm Dải Gaza cùng Bán đảo Sinai đánh bại Syria và chiếm Cao nguyên Golan Ranh giới của Jerusalem được mở rộng sáp nhập Đông Jerusalem và Giới tuyến Xanh năm 1949 trở thành biên giới hành chính giữa Israel và các lãnh thổ do họ chiếm đóng Sau chiến tranh năm 1967 và nghị quyết ba không của Liên đoàn Ả Rập trong Chiến tranh Tiêu hao 1967 1970 Israel phải đối diện với các cuộc tấn công từ người Ai Cập tại Sinai và từ các tổ chức Palestine nhắm mục tiêu là người Israel tại các lãnh thổ bị chiếm đóng tại bản thân Israel và toàn thế giới Tổ chức người Palestine và Ả Rập quan trọng nhất trong số đó là Tổ chức Giải phóng Palestine PLO được thành lập vào năm 1964 và ban đầu cho rằng đấu tranh vũ trang là cách thức duy nhất để giải phóng quê hương Đến cuối thập niên 1960 và đầu thập niên 1970 các tổ chức Palestine phát động một làn sóng tấn công chống lại các mục tiêu Israel và Do Thái trên toàn thế giới trong đó có cuộc tàn sát các vận động viên Israel tham gia Thế vận hội Mùa hè 1972 tại München Chính phủ Israel sau đó tiến hành chiến dịch ám sát những người tổ chức cuộc tàn sát oanh tạc và tập kích đại bản doanh của Tổ chức Giải phóng Palestine tại Liban Ngày 6 tháng 10 năm 1973 khi người Do Thái cử hành Yom Kippur quân đội Ai Cập và Syria phát động tấn công bất ngờ chống lực lượng Israel tại bán đảo Sinai và cao nguyên Golan khai màn Chiến tranh Yom Kippur Chiến tranh kết thúc vào ngày 26 tháng 10 với kết quả là Israel đẩy lui thành công quân Ai Cập và Syria song chịu tổn thất 2 500 binh sĩ Một cuộc điều tra nội bộ miễn trách nhiệm cho chính phủ về các thất bại trước và trong chiến tranh song nỗi tức giận của công chúng buộc Thủ tướng Golda Meir phải từ chức Tiếp tục xung đột và tiến trình hòa bình Tháng 7 năm 1976 một máy bay bị các du kích Palestine bắt cóc khi đang bay đến Tel Aviv buộc phải hạ cánh tại Entebbe Uganda Biệt kích Israel tiến hành một chiến dịch giải cứu thành công các con tin Bầu cử Knesset quốc hội năm 1977 là một bước ngoặt lớn trong lịch sử chính trị Israel khi Đảng Likud của Menachem Begin giành quyền kiểm soát từ Đảng Lao động Trong cùng năm Tổng thống Ai Cập Anwar El Sadat thực hiện một chuyến đi đến Israel và phát biểu trước Quốc hội được cho là sự công nhận Israel đầu tiên của một nguyên thủ Ả Rập Trong hai năm sau đó Sadat và Begin ký kết Hiệp nghị Trại David 1978 và Hiệp định Hòa bình Israel Ai Cập 1979 Đổi lại Israel triệt thoái khỏi Bán đảo Sinai mà họ chiếm giữ từ năm 1967 và đồng ý tham gia đàm phán về quyền tự trị cho người Palestine tại Bờ Tây và Dải Gaza Ngày 11 tháng 3 năm 1978 một cuộc tấn công du kích của Tổ chức Giải phóng Palestine từ Liban khiến hàng chục thường dân Israel thiệt mạng Israel đáp lại bằng một cuộc xâm chiếm miền nam Liban để tiêu diệt các căn cứ của PLO tại phía nam sông Litani Hầu hết chiến binh PLO triệt thoái song Israel chiếm giữ miền nam Liban cho đến khi một lực lượng Liên Hợp Quốc và quân đội Liban có thể tiếp quản PLO nhanh chóng khôi phục chính sách tấn công chống Israel Trong khi đó chính phủ của Begin cung cấp ưu đãi cho người Israel đến định cư tại Bờ Tây bị chiếm đóng gia tăng bất hòa với người Palestine tại khu vực đó Luật Cơ bản Jerusalem Thủ đô của Israel được thông qua vào năm 1980 được một số người cho là tái xác nhận hành động sáp nhập Jerusalem của Israel vào năm 1967 bằng một sắc lệnh chính phủ và khơi lại tranh luận quốc tế về tình trạng của thành phố Không có pháp luật Israel nào định nghĩa lãnh thổ của Israel và không có đạo luật nào bao gồm cụ thể Đông Jerusalem trong đó Lập trường của đa số thành viên Liên Hợp Quốc được phản ánh trong nhiều nghị quyết tuyên bố rằng các hành động do Israel tiến hành nhằm định cư công dân của họ tại Bờ Tây và áp đặt pháp luật và chính quyền của họ tại Đông Jerusalem là bất hợp pháp và vô hiệu Năm 1981 Israel sáp nhập Cao nguyên Golan song động thái này không được quốc tế công nhận Ngày 7 tháng 6 năm 1981 không quân Israel phá hủy lò phản ứng hạt nhân duy nhất của Iraq nhằm cản trở chương trình vũ khí hạt nhân của Iraq Sau một loạt cuộc tấn công của Tổ chức Giải phóng Palestine vào năm 1982 Israel xâm chiếm Liban vào cùng năm để phá hủy các căn cứ mà PLO dùng để phát động tấn công và phóng tên lửa vào miền bắc Israel Trong sáu ngày đầu giao chiến Israel phá hủy lực lượng quân sự của PLO tại Liban và đánh bại quyết định Syria Ủy ban Kahan của chính phủ Israel sau đó quy trách nhiệm gián tiếp cho Begin Sharon và một số tướng lĩnh Israel về cuộc thảm sát người Palestine và Liban tại Sabra và Shatila Năm 1985 Israel đáp lại một cuộc tấn công khủng bố của người Palestine tại Síp bằng cách oanh tạc trụ sở của PLO tại Tunis Israel triệt thoái khỏi hầu hết Liban vào năm 1986 song duy trì một vùng đệm biên giới tại miền nam Liban cho đến năm 2000 tại đó lực lượng Israel tham gia xung đột với tổ chức dân quân Liban Hezbollah Đa dạng sắc tộc của Israel được mở rộng trong thập niên 1980 và 1990 do nhập cư Một số làn sóng người Do Thái Ethiopia di cư đến Israel trong thập niên 1980 và 1990 Trong khi đó từ năm 1990 đến năm 1994 dân số Israel tăng 12 nhờ người Nga nhập cư Đại khởi nghĩa Intifada lần thứ nhất là chỉ một cuộc khởi nghĩa của người Palestine chống lại quyền cai trị của Israel bùng phát vào năm 1987 với các làn sóng tuần hành và bạo lực không có phối hợp tại Bờ Tây và Dải Gaza Trong sáu năm sau đó Đại khởi nghĩa có tổ chức hơn và gồm các biện pháp kinh tế và văn hóa nhằm mục tiêu phá vỡ sự chiếm đóng của Israel Trên một nghìn người bị giết chết trong bạo lực Trong Chiến tranh Vùng Vịnh năm 1991 PLO ủng hộ Saddam Hussein và Iraq phóng tên lửa tấn công Israel Tuy nhiên Israel lưu ý đến lời kêu gọi của Hoa Kỳ về giữ kiềm chế trả đũa và không tham gia cuộc chiến này Năm 1992 Yitzhak Rabin trở thành thủ tướng khi đảng của ông thắng cử với lời kêu gọi thỏa hiệp với láng giềng của Israel Năm sau Shimon Peres đại diện cho Israel và Mahmoud Abbas đại diện cho Tổ chức Giải phóng Palestine ký kết Hiệp nghị Oslo theo đó trao cho Chính quyền Dân tộc Palestine quyền cai quản một bộ phận của Bờ Tây và Dải Gaza PLO cũng công nhận quyền tồn tại của Israel và cam kết kết thúc chính sách khủng bố Năm 1994 Hiệp định hòa bình Israel Jordan được ký kết theo đó Jordan trở thành quốc gia Ả Rập thứ nhì bình thường hóa quan hệ với Israel Tháng 11 năm 1995 Yitzhak Rabin bị ám sát bởi một người Do Thái cực hữu phản đối Hiệp nghị Oslo Đến cuối thập niên 1990 Israel dưới quyền lãnh đạo của Benjamin Netanyahu triệt thoái khỏi Hebron và ký kết Bị vong lục Wye River trao quyền cai quản lớn hơn cho Chính quyền Dân tộc Palestine Ehud Barak trở thành thủ tướng vào năm 1999 ông cho rút quân khỏi miền nam Liban và tiến hành đàm phán với Chủ tịch Chính quyền Palestine Yasser Arafat và Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton tại Hội nghị thượng đỉnh Trại David năm 2000 Trong hội nghị Barak đề xuất kế hoạch thành lập một nhà nước Palestine bao gồm toàn bộ Dải Gaza và trên 90 Bờ Tây còn Jerusalem là thủ đô chung của Israel và Palestine Sau khi các cuộc đàm phán tan vỡ và chuyến thăm gây tranh luận của thủ lĩnh Đảng Likud là Ariel Sharon đến Núi Đền Đại khởi nghĩa lần thứ hai khởi đầu Một số nhà bình luận cho rằng cuộc khởi nghĩa do Yasser Arafat lên kế hoạch từ trước do đàm phán hòa bình tan vỡ Sharon trở thành thủ tướng trong cuộc bầu cử năm 2001 ông tiến hành kế hoạch nhằm đơn phương triệt thoái khỏi Dải Gaza và cũng đi đầu trong xây dựng hàng rào Bờ Tây của Israel kết thúc Đại khởi nghĩa Tháng 7 năm 2006 Hezbollah tiến hành pháo kích các cộng đồng biên giới phía bắc của Israel và vượt biên bắt cóc hai binh sĩ Israel dẫn đến Chiến tranh Liban thứ hai kéo dài trong hơn một tháng Ngày 6 tháng 9 năm 2007 Không quân Israel phá hủy một lò phản ứng hạt nhân tại Syria Cuối năm 2008 Israel tham gia một cuộc xung đột khác khi thỏa thuận đình chiến giữa Hamas và Israel tan vỡ Chiến tranh Gaza kéo dài trong ba tuần và kết thúc sau khi Israel tuyên bố đơn phương đình chiến Hamas tuyên bố lệnh đình chiến riêng của họ Mặc dù các vụ phóng rocket của người Palestine và các cuộc tấn công trả đũa của Israel không hoàn toàn ngưng lại song lệnh đình chiến mong manh vẫn được duy trì Với lý do là phản ứng trước các cuộc tấn công rocket của người Palestine nhằm vào các thành phố miền nam Israel Israel bắt đầu tiến hành một chiến dịch tại Gaza vào ngày 14 tháng 11 năm 2012 kéo dài trong tám ngày Tháng 7 năm 2014 Israel bắt đầu một chiến dịch khác tại Gaza sau khi Hamas leo thang các cuộc tấn công bằng rocket Địa lý Israel nằm ven cực đông của Địa Trung Hải giáp với Liban về phía bắc Syria về phía đông bắc Jordan và Bờ Tây về phía Đông và Ai Cập cùng Dải Gaza về phía tây nam Lãnh thổ Israel nằm giữa vĩ tuyến 29 và 34 Bắc và kinh tuyến 34 và 36 Đông Lãnh thổ chủ quyền của Israel theo phân giới trong Hiệp định Đình chiến 1949 và loại trừ toàn bộ lãnh thổ bị Israel chiếm lĩnh trong Chiến tranh Sáu ngày năm 1967 có diện tích khoảng trong đó hai phần trăm là mặt nước Tuy nhiên vùng đặc quyền kinh tế của họ tại Địa Trung Hải lớn gấp đôi diện tích đất liền Tổng diện tích lãnh thổ tuân theo pháp luật Israel kể cả Đông Jerusalem và Cao nguyên Golan là và tổng diện tích nằm dưới quyền kiểm soát của Israel bao gồm Bờ Tây do Israel kiểm soát quân sự và người Palestine quản lý cục bộ là Mặc dù có quy mô nhỏ song Israel sở hữu các đặc điểm địa lý đa dạng từ hoang mạc Negev tại miền nam đến thung lũng Jezreel phì nhiêu nội lục các dãy núi Galilee Carmel và về phía Golan tại miền bắc Đồng bằng Duyên hải Israel bên bờ Địa Trung Hải là nơi cư trú của 57 cư dân toàn quốc Phía đông của các cao địa trung tâm là Thung lũng đứt gãy Jordan một bộ phận nhỏ của Thung lũng tách giãn Lớn dài Sông Jordan chảy dọc Thung lũng đứt gãy Jordan từ núi Hermon qua thung lũng Hulah và biển Galilee đến Biển Chết điểm thấp nhất trên bề mặt Trái Đất Xa hơn về phía nam là Arabah kết thúc là vịnh Eilat thuộc Biển Đỏ Điểm độc đáo của Israel và bán đảo Sinai là các makhtesh hay các đài vòng bị xói mòn Makhtesh lớn nhất trên thế giới là miệng Ramon tại Negev có kích thước Một báo cáo về tình trạng môi trường của các quốc gia lưu vực Địa Trung Hải cho thấy Israel có số lượng loài thực vật nhiều nhất trên mỗi mét vuông so với các quốc gia khác trong lưu vực Kiến tạo và địa chấn Thung lũng đứt gãy Jordan là kết quả của vận động địa chấn bên dưới hệ thống đứt gãy Đoạn tầng Biển Chết DSF DSF hình thành ranh giới biến đổi giữa mảng châu Phi ở phía tây và mảng Ả Rập ở phía đông Cao nguyên Golan và toàn bộ Jordan thuộc mảng Ả Rập trong khi Galilee Bờ Tây Đồng bằng Duyên hải và Negev cùng bán đảo Sinai nằm trên mảng châu Phi Sự sắp xếp kiến tạo này kéo theo hoạt động địa chấn tương đối cao độ trong khu vực Toàn bộ đoạn thung lũng Jordan được cho là nhiều lần bị đứt thí dụ trong hai trận động động đất lớn cuối cùng dọc theo cấu trúc này vào năm 749 và 1033 Sự thiếu hụt trượt bắt nguồn từ sự kiện năm 1033 là đủ để gây một trận động đất Mw 7 4 Các trận động đất thê thảm nhất được biết đến từng diễn ra vào các năm 31 TCN 363 749 và 1033 trung bình cách nhau khoảng 400 năm Các trận động đất hủy diệt gây ra tổn thất nghiêm trọng về nhân mạng xảy ra mỗi 80 năm Trong khi các quy định xây dựng nghiêm ngặt đang được thi hành và các công trình xây dựng gần đây an toàn với động đất phần lớn công trình tại Israel được xây trước khi thi hành các quy định này và nhiều tòa nhà công cộng cũng như 50 000 tòa nhà ở không đáp ứng các tiêu chuẩn mới và bị dự kiến sụp đổ nếu gặp phải một trận động đất mạnh Khí hậu Nhiệt độ tại Israel biến động nhiều đặc biệt là trong mùa đông Các khu vực duyên hải như Tel Aviv và Haifa có khí hậu Địa Trung Hải đặc trưng với mùa đông mát và có mưa nhiều còn mùa hè kéo dài và nóng Khu vực Beersheba và Bắc Negev có khí hậu bán hoang mạc với mùa hè nóng và mùa đông lạnh số ngày mưa ít hơn so với khí hậu Địa Trung Hải Các khu vực Nam Negev và Arava có khí hậu hoang mạc với mùa hè rất nóng và khô mùa đông ôn hòa với vài ngày có mưa Nhiệt độ cao nhất tại lục địa châu Á ghi nhận được vào năm 1942 tại kibbutz Tirat Zvi thuộc miền bắc thung lũng sông Jordan Trên các khu vực núi cao cực độ khác có thể nhiều gió và lạnh các khu vực có độ cao từ 750 mét trở lên cùng độ cao với Jerusalem thường có ít nhất một trận tuyết rơi mỗi năm Mưa hiếm khi rơi tại Israel từ tháng 5 đến tháng 9 Do tài nguyên nước khan hiếm Israel phát triển các kỹ thuật tiết kiệm nước khác nhau chẳng hạn như tưới nhỏ giọt Người Israel cũng tận dụng ánh sáng mặt trời sẵn có cho ngành quang năng biến Israel trở thành nước dẫn đầu về năng lượng mặt trời sử dụng theo bình quân hầu như toàn bộ hộ gia đình sử dụng tấm năng lượng mặt trời để đun nước Israel có bốn khu vực địa lý thực vật khác nhau do nước này nằm giữa ôn đới và nhiệt đới giáp với Địa Trung Hải tại phía tây và hoang mạc về phía đông Vì nguyên nhân này động thực vật tại Israel cực kỳ đa dạng Phát hiện được 2 867 loài thực vật tại Israel Trong đó ít nhất 253 loài được du nhập và phi bản địa Israel có 380 khu bảo tồn thiên nhiên Chính trị Israel áp dụng hệ thống nghị viện theo mô hình cộng hòa dân chủ cùng quyền phổ thông đầu phiếu Một thành viên của nghị viện được đa số nghị viện ủng hộ sẽ trở thành thủ tướng thường là thủ lĩnh của đảng lớn nhất Thủ tướng là người đứng đầu chính phủ và nội các Nghị viện của Israel có 120 thành viên gọi là Knesset Tư cách thành viên của Knesset dựa trên đại diện tỷ lệ của các chính đảng với ngưỡng phiếu bầu là 3 25 Bầu cử nghị viện được quy định bốn năm tổ chức một lần song các liên minh không ổn định hoặc một cuộc bỏ phiếu bất tín nhiệm của Knesset có thể giải tán chính phủ sớm hơn Luật Cơ bản của Israel có chức năng là hiến pháp bất thành văn Năm 2003 Knesset bắt đầu soạn thảo hiến pháp chính thức dựa trên các luật này Tổng thống Israel là nguyên thủ quốc gia có nhiệm vụ hạn chế và phần lớn mang tính lễ nghi Israel không có tôn giáo chính thức song việc định nghĩa nhà nước là Do Thái và dân chủ tạo ra một liên kết mạnh với Do Thái giáo cũng như là xung đột giữa luật nhà nước và luật tôn giáo Sự tương tác giữa các chính đảng giúp duy trì cân bằng giữa nhà nước và tôn giáo ở mức độ lớn như đã từng thể hiện thời Anh cai trị ủy trị Hệ thống tư pháp Israel có hệ thống tòa án ba cấp Cấp thấp nhất là các tòa án thẩm phán nằm tại hầu hết thành phố khắp Israel Cấp thứ hai là các tòa án cấp quận đóng vai trò là các tòa án phúc thẩm và tòa án sơ thẩm chúng nằm tại năm trong số sáu quận Cấp cao nhất là tòa án tối cao nằm tại Jerusalem nó đóng vai trò là tòa án phúc thẩm tối cao và tòa án tư pháp tối cao Trong chức năng thứ hai Tòa án tối cao là tòa án sơ thẩm cho phép các cá nhân cả công dân và phi công dân được đệ đơn kiện các quyết định của nhà cầm quyền đất nước Mặc dù Israel ủng hộ mục tiêu của Tòa án Hình sự Quốc tế song họ không phê chuẩn Quy chế Roma do lo ngại về khả năng tòa án duy trì rằng buộc công bằng chính trị Hệ thống tư pháp của Israel kết hợp ba truyền thống tư pháp thông luật Anh dân luật và luật Do Thái Nó dựa trên nguyên tắc án lệ tiền lệ và là một hệ thống đối địch tại đó các bên trình bằng chứng trước tòa Các vụ kiện tòa án do thẩm phán chuyên nghiệp quyết định thay vì bồi thẩm đoàn Kết hôn và ly hôn là thẩm quyền của các tòa án tôn giáo Do Thái giáo Hồi giáo Druze Cơ Đốc giáo Một ủy ban gồm hai thành viên Knesset ba thành viên Tòa án Tối cao hai thành viên hiệp hội luật sư và hai bộ trưởng một người là bộ trưởng tư pháp và là chủ tịch ủy ban bầu ra các thẩm phán Các thành viên của hội đồng thuộc Knesset được Knesset bầu bí mật và một người theo truyền thống là thành viên của phe đối lập Đơn vị hành chính Nhà nước Israel được phân chia thành sáu quận hành chính gọi là mehozot מחוזות số ít mahoz Trung Haifa Jerusalem Bắc Nam và Tel Aviv cùng với Khu vực Judea và Samaria tại Bờ Tây Toàn bộ Khu vực Judea và Samaria cùng bộ phận của các quận Jerusalem và Bắc không được quốc tế công nhận là bộ phận của Israel Các quận được phân chia thành 15 nafot נפות số ít nafa chúng lại được chia thành 50 khu vực tự nhiên Vì mục đích thống kê quốc gia được chia thành ba khu vực đại đô thị Đại đô thị Tel Aviv đại đô thị Haifa và đại đô thị Beersheba Đô thị lớn nhất của Israel về dân số và diện tích là Jerusalem với 773 800 cư dân trên diện tích năm 2009 Số liệu thống kê của chính phủ Israel về Jerusalem bao gồm dân số và diện tích của Đông Jerusalem vốn được công nhận phổ biến là bộ phận lãnh thổ của Palestine bị Israel chiếm đóng Tel Aviv Haifa và Rishon LeZion là các thành phố đông dân kế tiếp của Israel Ngoại giao Israel duy trì quan hệ ngoại giao với 158 quốc gia và có 107 phái bộ ngoại giao trên toàn cầu hầu hết các quốc gia Hồi giáo nằm trong nhóm không có quan hệ ngoại giao với Israel Chỉ có ba thành viên của Liên đoàn Ả Rập bình thường hóa quan hệ với Israel Ai Cập và Jordan lần lượt ký các hiệp định hòa bình vào năm 1979 và 1994 và Mauritania chọn lập quan hệ ngoại giao đầy đủ với Israel vào năm 1999 Mặc dù Israel và Ai Cập có hiệp định hòa bình song Israel vẫn bị nhìn nhận phổ biến là quốc gia đối địch trong xã hội Ai Cập Theo pháp luật Israel thì Liban Syria Ả Rập Xê Út Iraq Iran Sudan và Yemen là các quốc gia đối địch và công dân Israel không được đến đó nếu không được phép từ Bộ Nội vụ Iran có quan hệ ngoại giao với Israel dưới thời triều đại Pahlavi song thu hồi việc công nhận Israel trong Cách mạng Hồi giáo 1979 Do Chiến tranh Gaza 2008 2009 Mauritania Qatar Bolivia và Venezuela đình chỉ các quan hệ chính trị và kinh tế với Israel Hoa Kỳ và Liên Xô là hai quốc gia đầu tiên công nhận Nhà nước Israel họ ra tuyên bố công nhận gần như đồng thời Hoa Kỳ nhìn nhận Israel là đối tác đáng tin cậy nhất tại Trung Đông của họ dựa trên các giá trị dân chủ thân thuộc tôn giáo và lợi ích an ninh chung Hoa Kỳ đã cung cấp 68 tỷ USD viện trợ quân sự và 32 tỷ USD tài trợ cho Israel từ năm 1967 theo Đạo luật Viện trợ Nước ngoài nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào trong cùng thời kỳ cho đến năm 2003 Anh Quốc được nhận định là có một mối quan hệ tự nhiên với Israel bắt nguồn từ khi Anh Quốc cai trị ủy trị Palestine Quan hệ giữa hai quốc gia cũng được củng cố nhờ các nỗ lực của cựu Thủ tướng Tony Blair về một giải pháp hai nhà nước Đức đã chi trả 25 tỷ euro tiền bồi thường cho Nhà nước Israel và những công dân Israel sống sót sau nạn diệt chủng người Do Thái Israel được đưa vào trong Chính sách Láng giềng Châu Âu ENP của Liên minh châu Âu vốn có mục tiêu thắt chặt quan hệ giữa EU và các quốc gia lân cận Mặc dù Thổ Nhĩ Kỳ và Israel không thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ cho đến năm 1991 song Thổ Nhĩ Kỳ đã hợp tác với Nhà nước Israel kể từ khi công nhận quốc gia này vào năm 1949 Mối quan hệ của Thổ Nhĩ Kỳ với các quốc gia Hồi giáo đa số trong khu vực vào đương thời cản trở quan hệ giữa họ và Israel Quan hệ giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Israel bị suy sụp sau Chiến tranh Gaza 2008 2009 và việc Israel tập kích đội tàu Gaza năm 2010 Quan hệ giữa Israel và Hy Lạp được cải thiện từ năm 1995 do quan hệ Israel Thổ Nhĩ Kỳ suy thoái Hai quốc gia có một hiệp định hợp tác phòng thủ và vào năm 2010 Không quân Israel tổ chức diễn tập chung với Không quân Hy Lạp tại căn cứ Uvda Chương trình thăm dò chung dầu khí Síp Israel tập trung tại mỏ khí Leviat là một yếu tố quan trọng đối với Hy Lạp do nước này có liên kết mạnh mẽ với Síp Hợp tác trong tuyến cáp điện ngầm EuroAsia Interconnector giúp tăng cường quan hệ giữa Síp và Israel Azerbaijan là một trong vài quốc gia Hồi giáo phát triển các quan hệ chiến lược và kinh tế song phương với Israel Azerbaijan cung cấp dầu cho Israel và Israel giúp hiện đại hóa lực lượng vũ trang của Azerbaijan Ấn Độ thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ với Israel vào năm 1992 và từ đó phát triển quan hệ đối tác quân sự công nghệ và văn hóa mạnh mẽ với Israel Theo một cuộc thăm dò quan điểm quốc tế được tiến hành vào năm 2009 nhân danh Bộ Ngoại giao Israel Ấn Độ là quốc gia thân Israel nhất trên thế giới Ấn Độ là khách hàng lớn nhất của thiết bị quân sự Israel và Israel là đối tác quân sự lớn thứ nhì của Ấn Độ sau Nga Tại châu Phi Ethiopia là đồng minh chủ yếu và thân cận nhất của Israel do có chính trị tôn giáo và lợi ích an ninh tương đồng Việt Nam và Israel thiết lập quan hệ ngoại giao ngày 12 tháng 7 năm 1993 Israel mở đại sứ quán tại Hà Nội vào tháng 12 năm 1993 Từ khi tạo dựng mối quan hệ ngoại giao hai nước đã thường xuyên có những chuyến thăm lẫn nhau ở nhiều cấp và đã củng cố sự hợp tác trên các lĩnh vực như thương mại giáo dục văn hóa nông nghiệp quốc phòng và hợp tác kỹ thuật Những chuyến thăm của chính phủ Israel thường đi kèm với những đoàn đại biểu bao gồm các doanh nhân các học giả nhà báo nghệ sĩ nhạc sĩ nhân viên pháp lý và vân vân Quân đội Lực lượng Phòng vệ Israel là lực lượng quân đội duy nhất của lực lượng an ninh Israel có người đứng đầu là tổng tư lệnh Ramatkal dưới quyền nội các Lực lượng Phòng vệ Israel gồm có lục quân không quân và hải quân Lực lượng này được thành lập trong Chiến tranh Ả Rập Israel năm 1948 do hợp nhất các tổ chức bán quân sự mà trong đó chủ yếu là tổ chức Haganah tồn tại từ trước khi lập quốc Lực lượng Phòng vệ Israel cũng dựa trên nguồn lực của Cục Tình báo Quân sự Aman cơ quan này hoạt động cùng với cơ quan tình báo quốc gia Mossad và cơ quan an ninh nội bộ Shabak Lực lượng Phòng vệ Israel tham gia một số chiến tranh và xung đột biên giới quy mô lớn trong lịch sử ngắn ngủi của mình trở thành một trong những lực lượng quân sự được huấn luyện trong chiến đấu nhiều nhất trên thế giới Hầu hết người Israel thực hiện nghĩa vụ quân sự vào tuổi 18 Nam giới phục vụ trong hai năm tám tháng còn nữ giới phục vụ trong hai năm Sau khi hoàn thành nghĩa vụ nam giới Israel tham gia lực lượng dự bị và thường xuyên thực hiện đến vài tuần nhiệm vụ dự bị mỗi năm cho đến khi 40 tuổi Hầu hết nữ giới được miễn nhiệm vụ dự bị Công dân Israel là người Ả Rập ngoại trừ tín đồ Druze và những người tham gia nghiên cứu tôn giáo toàn thời gian được miễn nghĩa vụ quân sự song việc miễn trừ cho các học viên chủng viện Do Thái là một đề tài gây tranh luận nhiều năm trong xã hội Israel Một sự thay thế cho những người được miễn trừ vì các nguyên nhân khác nhau là phục vụ quốc gia Sherut Leumi tức tham gia một chương trình phục vụ trong các bệnh viện trường học và các cơ cấu tổ chức phúc lợi xã hội khác Do chương trình nghĩa vụ quân sự Lực lượng Phòng vệ Israel duy trì khoảng 176 500 lính tại ngũ cộng thêm 445 000 lính dự bị 2012 Quân sự Israel dựa chủ yếu vào các hệ thống vũ khí công nghệ cao do Israel thiết kế và chế tạo cùng một số vũ khí nhập khẩu Tên lửa Arrow nằm trong số ít hệ thống tên lửa chống tên lửa đạn đạo hoạt động trên thế giới Dòng tên lửa không đối không Python thường được nhận định là một trong các vũ khí quan trọng nhất trong lịch sử quân sự quốc gia Tên lửa Spike của Israel nằm trong số tên lửa chống tăng được xuất khẩu nhiều nhất trên thế giới Hệ thống phòng không chống tên lửa Vòm Sắt được tán dương trên toàn cầu sau khi chặn đứng hàng trăm pháo phản lực Qassam 122 mm Grad và Fajr 5 do các chiến binh Palestine phóng đi từ Dải Gaza Kể từ Chiến tranh Yom Kippur năm 1973 Israel phát triển một mạng lưới vệ tinh do thám Thành công của chương trình Ofeq khiến Israel trở thành một trong bảy quốc gia có năng lực phóng các vệ tinh như vậy Israel được nhiều người tin là sở hữu vũ khí hạt nhân cũng như các vũ khí hóa học và sinh học hủy diệt hàng loạt Israel không ký kết Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân và duy trì một chính sách mơ hồ có chủ ý về năng lực hạt nhân của mình Các tàu ngầm Dolphin của Hải quân Israel được cho là được vũ trang bằng các tên lửa Popeye Turbo hạt nhân cung cấp năng lực tấn công thứ hai về hạt nhân Kể từ Chiến tranh Vùng Vịnh năm 1991 khi Israel bị các tên lửa Scud của Iraq tấn công toàn bộ nhà tại Israel được yêu cầu có một phòng an ninh tăng cường gọi là Merkhav Mugan không thẩm thấu các vật chất hóa học và sinh học Kể từ khi Israel lập quốc chi tiêu quân sự chiếm một tỷ lệ lớn GDP của quốc gia này đạt đỉnh là 30 3 chi tiêu GDP cho quốc phòng vào năm 1975 Năm 2015 Israel xếp hạng 7 thế giới về chi tiêu quốc phòng theo tỷ lệ GDP với 5 4 và có tổng chi tiêu quân sự lớn thứ 15 thế giới Kể từ năm 1974 Hoa Kỳ là nước đóng góp đặc biệt đáng kể về viện trợ quân sự cho Israel Theo một bị vong lục thông hiểu ký kết vào năm 2016 Hoa Kỳ được dự kiến cung cấp cho Israel 3 8 tỉ USD mỗi năm từ năm 2018 đến năm 2028 chiếm khoảng 20 ngân sách quốc phòng của Israel Israel xếp hạng bảy thế giới về xuất khẩu vũ khí vào năm 2016 Đa số xuất khẩu vũ khí của Israel không được tường thuật ví các lý do an ninh Israel luôn bị xếp hạng thấp trong Chỉ số hòa bình toàn cầu xếp hạng 144 163 quốc gia vào năm 2017 Kinh tế Israel được nhận định là quốc gia tiến bộ nhất tại Tây Nam Á và Trung Đông về phát triển kinh tế và công nghiệp Giáo dục đại học có chất lượng ưu tú và việc hình thành một cộng đồng dân chúng có động lực và giáo dục cao là nguyên nhân chính khích lệ bùng nổ công nghệ cao và phát triển kinh tế nhanh chóng tại Israel Năm 2010 Israel gia nhập OECD Quốc gia này xếp hạng 24 trong Báo cáo cạnh tranh toàn cầu 2016 2017 của Diễn đàn Kinh tế thế giới và đứng thứ 52 về Chỉ số thuận lợi kinh doanh của Ngân hàng Thế giới vào năm 2017 Israel có số lượng công ty khởi nghiệp nhiều thứ hai thế giới sau Hoa Kỳ theo một nghiên cứu năm 2005 và đứng thứ ba về số lượng công ty niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán NASDAQ sau Hoa Kỳ và Trung Quốc Năm 2016 Israel xếp hạng 21 trong số các quốc gia cạnh tranh nhất thế giới theo Niên giám Cạnh tranh Thế giới của IMD Israel xếp hạng tư thế giới về tỷ lệ người làm công việc có kỹ năng cao vào năm 2016 Ngân hàng Israel nắm giữ 97 22 tỉ dự trữ ngoại hối Mặc dù có tài nguyên tự nhiên hạn chế song do phát triển mạnh mẽ trong các lĩnh vực nông nghiệp và công nghiệp trong nhiều thập niên nên Israel phần lớn tự cung cấp được thực phẩm trừ ngũ cốc và thịt bò Nhập khẩu vào Israel đạt tổng kim ngạch 57 9 tỉ USD vào năm 2016 bao gồm kim loại thô thiết bị quân sự hàng hoá đầu tư kim cương thô nhiên liệu lương thực hàng tiêu dùng Các mặt hàng xuất khẩu hàng đầu của Israel là máy móc và thiết bị phần mềm kim cương chế tác nông sản hoá chất hàng dệt may năm 2016 Israeli xuất khẩu trị giá 51 61 tỉ USD Israel là quốc gia dẫn đầu về phát triển năng lượng Mặt trời Israel đứng đầu thế giới về bảo tồn nước và năng lượng địa nhiệt và bước phát triển của Israel trong các công nghệ ưu việt về phầm mềm viễn thông và khoa học sự sống gợi lên so sánh với Thung lũng Silicon Theo OECD Israel cũng xếp hạng nhất thế giới về chi tiêu nghiên cứu và phát triển R D theo tỷ lệ trong GDP Israel có thành tích ấn tượng về sáng tạo các công nghệ thúc đẩy lợi nhuận khiến quốc gia này là một lựa chọn hàng đầu của nhiều nhà lãnh đạo doanh nghiệp và dã khổng lồ công nghiệp công ngệ cao Intel và Microsoft xây dựng các trung tâm nghiên cứu và phát triển hải ngoại đầu tiên của họ tại Israel và các tập đoàn đa quốc gia công nghệ cao khác như IBM Google Apple HP Cisco Systems Facebook đã mở các cơ sở R D tại Israel Tháng 7 năm 2007 công ty Berkshire Hathaway của nhà đầu tư người Mỹ Warren Buffett mua lại một công ty Israel là Iscar vụ thu mua đầu tiên của công ty ngoài lãnh thổ Hoa Kỳ với giá 4 tỷ USD Từ thập niên 1970 Israel nhận được viện trợ quân sự từ Hoa Kỳ cũng như giúp đỡ kinh tế dưới dạng bảo lãnh vốn vay và hiện dạng này chiếm khoảng một nửa nợ nước ngoài của Israel Israel có nợ nước ngoài vào hàng thấp nhất trong các quốc gia phát triển và là một nước cho vay ròng dưới dạng nợ nước ngoài ròng ở mức thặng dư 118 tỷ USD Tuần làm việc tại Israel kéo dài từ Chủ Nhật đến Thứ Năm đối với tuần làm việc năm ngày hoặc Thứ Sáu đối với tuần làm việc sáu ngày Tuân theo Shabbat tại những nơi làm việc vào ngày Thứ Sáu và đa số cư dân là người Do Thái Thứ Sáu là một ngày ngắn thường kéo dài đến 14 00 trong mùa đông hoặc 16 00 trong mùa hè Có một số đề xuất để điều chỉnh tuần làm việc phù hợp với đa phần thế giới Khoa học và kỹ thuật Israel là quốc gia dẫn đầu về nghiên cứu khoa học đặc biệt là trong khoa học tự nhiên kỹ thuật và khoa học y tế chúng cũng là một trong các lĩnh vực phát triển nhất tại Israel Israel xếp hạng năm trong số các quốc gia sáng tạo nhất theo Chỉ số sáng tạo Bloomberg 2015 Tỷ lệ người Israel tham gia nghiên cứu khoa học và số tiền chi cho nghiên cứu và phát triển so với GDP đều nằm vào hàng cao nhất trên thế giới Israel có số lượng cao nhất về tỷ lệ các nhà khoa học nhà kỹ thuật và kỹ sư trên thế giới với 140 10 000 người lao động Trong khi đó con số này là 85 10 000 tại Hoa Kỳ và 83 10 000 tại Nhật Bản Các trường đại học tại Israel được xếp hạng trong số 100 đại học hàng đầu thế giới về toán học Đại học Hebrew TAU và Technion vật lý TAU Đại học Hebrew và Học viện Khoa học Weizmann hóa học Technion và Học viện Khoa học Weizmann khoa học máy tính Học viện Khoa học Weizmann Technion Đại học Hebrew TAU và BIU và kinh tế Đại học Hebrew và TAU Israel có nhiều nhà khoa học đạt giải Nobel và thường xuyên được xếp hạng là một trong các quốc gia có tỷ lệ bình quân cao nhất về các bài luận khoa học trên thế giới Israel dẫn đầu thế giới về các bài luận nghiên cứu tế bào gốc từ năm 2000 Cơ quan Không gian Israel điều phối toàn bộ các chương trình nghiên cứu không gian của Israel với các mục tiêu khoa học và thương mại Năm 2012 Israel được xếp hạng chín trên thế giới theo Chỉ số cạnh tranh không gian của Futron Israel là một trong bảy quốc gia có năng lực sản xuất đồng thời phóng vệ tinh của mình Shavit là một tên lửa đẩy không gian do Israel sản xuất để phóng các vệ tinh nhỏ vào quỹ đạo Trái Đất tầm thấp Nó được phóng lần đầu vào năm 1988 biến Israel thành quốc gia thứ tám có năng lực phóng vệ tinh Các tên lửa Shavit được Cơ quan Không gian Israel phóng từ sân bay vũ trụ tại Căn cứ Không quân Palmachim Từ năm 1988 Israel Aerospace Industries đã thiết kế và chế tạo bản địa ít nhất 13 vệ tinh thương mại nghiên cứu và do thám Một số vệ tinh của Israel được xếp vào hàng các hệ thống vệ tinh tiến bộ nhất thế giới Năm 2003 Ilan Ramon trở thành nhà du hành vũ trụ đầu tiên của Israel song thiệt mạng khi Tàu con thoi Columbia của NASA bị vỡ Israel nằm trong số các quốc gia dẫn dầu thế giới về kỹ thuật nước Năm 2011 ngành kỹ thuật nước đạt giá trị khoảng 2 tỷ USD mỗi năm với lượng xuất khẩu sản phẩm và dịch vụ mỗi năm là hàng chục triệu USD Do liên tục thiếu hụt tài nguyên nước Israel có sáng kiến về các kỹ thuật bảo tồn nước và một kỹ thuật hiện đại hóa nông nghiệp trọng yếu là tưới nhỏ giọt được phát minh tại Israel Israel cũng ở vị trí hàng đầu về kỹ thuật khử muối và tuần hoàn nước Nhà máy thẩm thấu ngược nước biển Ashkelon có quy mô hàng đầu thế giới Israel tổ chức Triển lãm và Hội nghị Kỹ thuật Nước WaTec thường niên thu hút hàng nghìn người từ khắp thế giới Đến năm 2014 chương trình khử muối của Israel cung cấp khoảng 35 nước uống của Israel và được dự kiến cung cấp 70 vào năm 2050 Tính đến tháng 5 năm 2015 trên 50 nước cho các gia đình nông nghiệp và công nghiệp Israel được sản xuất nhân tạo Do các sáng kiến về kỹ thuật thẩm thấu ngược Israel bắt đầu trở thành một nước xuất khẩu ròng về nước trong những năm tới Israel đã đi theo hướng năng lượng Mặt trời các kỹ sư của họ đi tiên phong về lĩnh vực này và các công ty năng lượng Mặt trời của Israel làm việc trong các dự án khắp thế giới Trên 90 gia đình Israel sử dụng năng lượng Mặt trời để làm nóng nước đây là tỷ lệ cao nhất thế giới 2011 Theo số liệu của chính phủ quốc gia tiết kiệm được 8 tiêu thụ điện năng mỗi năm nhờ sử dụng năng lượng Mặt trời để đun nóng Bức xạ Mặt trời cao tạo điều kiện lý tưởng cho ngành công nghiệp nghiên cứu và phát triển năng lượng Mặt trời nổi danh thế giới tại Hoang mạc Negev Israel có cơ sở hạ tầng ô tô điện hiện đại có hệ thống trạm nạp điện trên toàn quốc Người ta cho rằng loại xe này sẽ khiến Israel giảm sự phụ thuộc vào dầu và hạ thấp chi phí nhiên liệu của những người lái xe Israel sử dụng ô tô chỉ chạy bằng pin điện Mô hình Israel được một số quốc gia học tập và thực hiện Tuy nhiên công ty ô tô điện tiên phong của Israel là Better Place đóng cửa vào năm 2013 Giao thông Israel có 19 224 km đường được lát mặt vào năm 2016 và có 3 triệu xe ô tô vào năm 2015 Số lượng xe ô tô trên 1 000 dân là 365 tương đối thấp so với các quốc gia phát triển Israel có 5 715 xe buýt trên các tuyến cố định do một số hãng vận chuyển điều hành lớn nhất trong số đó là Egged phục vụ hầu hết toàn quốc Các tuyến đường sắt trải dài 1 277 km tính đến năm 2016 và công ty quốc doanh Israel Railways là thể chế điều hành duy nhất Sau các khoản đầu tư lớn từ đầu đến giữa thập niên 1990 số lượng hành khách đường sắt mỗi năm tăng từ 2 5 triệu vào năm 1990 lên đến 53 triệu vào năm 2015 đường sắt cũng được sử dụng để vận chuyển 7 5 tấn hàng hóa mỗi năm Israel có hai sân bay quốc tế Sân bay quốc tế Ben Gurion là trung tâm hàng không quốc tế chủ yếu và nằm gần đại đô thị Tel Aviv Yafo còn Sân bay Ovda phục vụ thành phố cảng cực nam Eilat Ngoài ra còn có các sân bay nội địa Sân bay Ben Gurion vận chuyển trên 15 triệu lượt hành khách vào năm 2015 Tại bờ biển Địa Trung Hải Cảng Haifa là cảng lâu năm nhất và lớn nhất Israel còn Cảng Ashdod là một trong vài cảng nước sâu trên thế giới được xây dựng trên vùng biển mở Ngoài ra Cảng Eilat có quy mô nhỏ hơn nằm ven Biển Đỏ chủ yếu được sử dụng cho mậu dịch với các quốc gia Viễn Đông Du lịch Du lịch đặc biệt là du lịch tôn giáo là một ngành quan trọng tại Israel nhờ có khí hậu ôn hòa các bãi biển di chỉ khảo cổ học các di tích lịch sử và kinh thánh và địa lý độc đáo Vấn đề an ninh của Israel gây tổn hại cho ngành du lịch song số lượng du khách phục hồi sau Đại khởi nghĩa của người Palestine Năm 2013 một báo cáo cho hay 3 54 triệu du khách đến Israel địa điểm phổ biến nhất là Bức tường Than khóc với 68 du khách đến đó Israel có số lượng bảo tàng bình quân đầu người cao nhất trên thế giới Nhân khẩu Năm 2017 dân số Israel ước tính đạt 8 680 600 người trong đó 6 484 000 74 7 được ghi trong hồ sơ là người Do Thái 1 808 000 người Ả Rập chiếm 20 8 dân số trong khi những người Cơ Đốc giáo phi Ả Rập và người không tôn giáo theo đăng ký dân sự chiếm 4 4 Trong khoảng thập niên đầu của thế kỷ XXI có lượng lớn công nhân di cư đến từ Romania Thái Lan Trung Quốc châu Phi và Nam Mỹ định cư tại Israel Không rõ số liệu chính xác do nhiều người cư trú bất hợp pháp tại Israel song có ước tính là 203 000 Đến tháng 6 năm 2012 có khoảng 60 000 di dân châu châu Phi nhập cảnh Israel Khoảng 92 người Israel cư trú tại các khu vực đô thị Tình trạng người Do Thái di cư từ Israel được gọi là yerida trong tiếng Hebrew chủ yếu là đến Hoa Kỳ và Canada được các nhà nhân khẩu học mô tả là khiêm tốn song các cơ quan chính phủ Israel thường dẫn ra như một mối đe dọa lớn đến tương lai của quốc gia 399 300 người Israel cư trú tại các khu định cư Bờ Tây như Ma ale Adumim và Ariel bao gồm các khu định cư có từ trước khi thành lập Nhà nước Israel và được tái lập sau Chiến tranh Sáu Ngày tại các thành phố như Hebron và Gush Etzion Năm 2011 có 250 000 người Do Thái cư trú tại Đông Jerusalem 20 000 người Israel cư trú tại các khu định cư trên Cao nguyên Golan Tổng dân số người cư trú tại các khu định cư Israel là trên 500 000 6 5 dân số Israel Khoảng 7 800 người Israel cư trú tại các khu định cư thuộc Dải Gaza cho đến khu họ bị chính phủ Israel di dời theo kế hoạch triệt thoái năm 2015 Israel được thành lập làm tổ quốc cho người Do Thái và thường được gọi là nhà nước Do Thái Luật Trở về của Israel trao cho toàn bộ người Do Thái và những người có tổ tiên Do Thái quyền có tư cách công dân Israel Ba phần tư dân số là người Do Thái song họ có xuất thân đa dạng Khoảng 4 người Israel 300 000 được xác định dân tộc vào mục khác họ là những hậu duệ người Nga có tổ tiên hoặc dòng dõi Do Thái họ không phải là người Do Thái theo luật rabi song đủ tư cách có quyền công dân Israel theo Luật Trở về Năm 2017 khoảng 77 người Do Thái Israel sinh tại Israel 16 là người nhập cư từ châu Âu và châu Mỹ và 7 là người nhập cư từ châu Á và châu Phi kể cả Thế giới Ả Rập Người Do Thái từ châu Âu và Liên Xô cũ cùng hậu duệ của họ sinh tại Israel gồm nhóm Ashkenazi chiếm khoảng 50 người Do Thái Israel Người Do Thái đến từ các quốc gia Ả Rập và Hồi giáo cùng hậu duệ của họ gồm nhóm Mizrahi và Sephardi chiếm hầu hết số người Do Thái còn lại tại Israel Tỷ lệ liên hôn Do Thái tăng đến trên 35 và các nghiên cứu gần đây cho thấy rằng tỷ lệ người Israel có nguồn gốc từ cả hai nhóm Sephardi và Ashkenazi tăng trưởng 0 5 phần trăm mỗi năm với trên 25 học sinh hiện có nguồn gốc từ cả hai cộng đồng Ngôn ngữ Israel có hai ngôn ngữ chính thức là tiếng Hebrew và tiếng Ả Rập Hebrew là ngôn ngữ chính của quốc gia và được đa số cư dân nói hàng ngày Người thiểu số Ả Rập nói tiếng Ả Rập và tiếng Hebrew được dạy tại các trường học Ả Rập Do là một quốc gia của người nhập cư nhiều ngôn ngữ hiện diện tại Israel Do nhập cư hàng loạt từ Liên Xô cũ và Ethiopia khoảng 130 000 người Do Thái Ethiopia cư trú tại Israel nên tiếng Nga và tiếng Amhara được nói phổ biến Trên một triệu người nhập cư nói tiếng Nga đến Israel từ các quốc gia Liên Xô cũ từ năm 1990 đến năm 2004 Khoảng 700 000 người Israel nói tiếng Pháp hầu hết nhóm này có nguồn gốc từ Pháp và Bắc Phi Tiếng Anh là một ngôn ngữ chính thức trong thời kỳ Ủy thác nó mất vị thế này sau khi Israel hình thành song giữ được một vai trò tương đương một ngôn ngữ chính thức như có thể thấy trong các bảng hiệu đường bộ và văn kiện chính thức Nhiều người Israel giao tiếp khá tốt bằng tiếng Anh do nhiều chương trình truyền hình được phát bằng tiếng Anh cùng phụ đề và ngôn ngữ này được dạy từ các lớp đầu trong trường tiểu học Ngoài ra các đại học tại Israel cung cấp khóa trình bằng tiếng Anh cho nhiều môn học khác nhau Tôn giáo 74 người dân Israel theo Do Thái giáo Liên hệ tôn giáo của người Do Thái Israel có bất đồng lớn Một nghiên cứu xã hội vào năm 2016 cho thấy rằng 49 tự nhận là Hiloni thế tục 29 là Masorti truyền thống 13 là Dati mộ đạo và 9 là Haredi Siêu Chính Thống Người Do Thái Haredi được dự kiến sẽ chiếm trên 20 dân số Do Thái Israel vào năm 2028 Người Hồi giáo chiếm 17 6 dân số Israel và là cộng đồng thiểu số tôn giáo lớn nhất tại đây Khoảng 2 dân số là tín đồ Cơ Đốc giáo và 1 6 là tín đồ Druze Dân số Cơ Đốc giáo chủ yếu gồm người Cơ Đốc giáo Ả Rập song cũng có các di dân hậu Liên Xô lao động ngoại quốc đến từ nhiều quốc gia và những người theo Do Thái giáo Chúa cứu thế bị hầu hết người Cơ Đốc giáo và Do Thái giáo cho là một dạng của Cơ Đốc giáo Thành viên của nhiều nhóm tôn giáo khác như Phật giáo và Ấn Độ giáo duy trì hiện diện tại Israel dù có số lượng nhỏ Trong số hơn một triệu di dân từ Liên Xô cũ tại Israel có khoảng 300 000 người bị giáo sĩ chính thống cho là không phải người Do Thái Thành phố Jerusalem có tầm quan trọng đặc biệt đối với người Do Thái Hồi giáo và Cơ Đốc giáo do tại đây có các địa điểm chủ chốt trong đức tin tôn giáo của họ như trong khu Thành cổ có Bức tường Than Khóc và Núi Đền Nhà thờ Hồi giáo Al Aqsa và Nhà thờ Mộ Thánh Các địa điểm tôn giáo quan trọng khác tại Israel là Nazareth linh thiêng trong Cơ Đốc giáo do là nơi lễ truyền tin của Maria Tiberias và Safed hai trong số bốn thành phố linh thiêng trong Do Thái giáo Thánh đường Trắng tại Ramla linh thiêng trong Hồi giáo vì là nơi thờ nhà tiên tri Saleh và Nhà thờ Thánh George tại Lod linh thiêng trong Cơ Đốc giáo và Hồi giáo vì là lăng mộ của Thánh George hay Al Khidr Một số địa danh tôn giáo khác nằm tại Bờ Tây như Lăng mộ Giuse tại Nablus sinh quán của Giêsu và Lăng mộ Rachel tại Bethlehem và Hang các Thượng phụ tại Hebron Trung tâm hành chính của Đức tin Bahá í và Đền thờ Báb nằm tại Trung tâm Thế giới Bahá í tại Haifa thủ lĩnh của đức tin được táng tại Acre Ngoài nhân viên bảo trì không có cộng đồng Bahá í tại Israel song đây là nơi các tín đồ Bahá í hành hương Nhân viên Bahá í tại Israel không truyền dạy đức tin của mình cho người Israel do tuân theo chính sách nghiêm ngặt Giáo dục Giáo dục được xem trọng cao độ trong văn hóa Israel được nhận định là một trong các nền tảng cơ bản trong sinh hoạt của người Israel cổ đại Các cộng đồng Do Thái tại Levant là những người đầu tiên áp dụng giáo dục nghĩa vụ do đó cộng đồng có tổ chức sẽ chịu trách nhiệm về giáo dục cho thế hệ tương lai của người Do Thái bên cạnh cha mẹ Hệ thống giáo dục Israel được tán dương vì nhiều nguyên nhân bao gồm chất lượng cao và có vai trò lớn trong khích lệ bùng nổ phát triển kinh tế và kỹ thuật của Israel Do kinh tế Israel dựa phần lớn vào khoa học và kỹ thuật thị trường lao động yêu cầu cá nhân cần đạt được một dạng giáo dục bậc đại học nào đó đặc biệt là liên quan đến khoa học và kỹ thuật để có lợi thế cạnh tranh khi tìm việc Năm 2015 quốc gia này xếp thứ ba trong các quốc gia OECD sau Canada và Nhật Bản về tỷ lệ người trong độ tuổi 25 64 đạt được trình độ đại học là 49 trong khi tỷ lệ trung bình của OECD là 35 Ngoài ra Israel có tỷ lệ người trong độ tuổi 55 64 sở hữu bằng đại học là 47 vào năm 2013 trong khi mức bình quân của OECD là 25 Năm 2012 Israel xếp hạng ba thế giới về số bằng đại học bình quân 20 dân số Người Israel có số năm đi học binh quân là 15 5 và tỷ lệ biết chữ đạt 97 1 theo Liên Hợp Quốc Luật Giáo dục Nhà nước được thông qua vào năm 1953 lập ra năm loại trường học thế tục nhà nước tôn giáo nhà nước chính thống giáo cực độ trường học khu định cư cộng đồng và trường học Ả Rập Thế tục công cộng là loại trường học lớn nhất đa số học sinh Do Thái và phi Ả Rập theo học tại đó Hầu hết người Ả Rập đưa con mình đến các trường học có ngôn ngữ giảng dạy là tiếng Ả Rập Giáo dục là nghĩa vụ tại Israel đối với trẻ em từ 3 18 tuổi Trường học được chia thành ba cấp trường tiểu học lớp 1 6 trường trung học cơ sở lớp 7 9 và trường trung học phổ thông lớp 10 12 cực đỉnh là kỳ thi Bagrut để được công nhận hoàn thành 12 năm học Năng lực về các môn học chủ chốt như toán học tiếng Hebrew và văn học tổng thể tiếng Anh lịch sử kinh thánh và dân quyền là cần thiết để nhận được giấy chứng nhận Bagrut Trong các trường học Ả Rập Cơ Đốc giáo và Druze môn thi nghiên cứu kinh thánh được thay thế bằng môn thi về di sản tín hữu Hồi giáo Cơ Đốc giáo hoặc Druze Người Ả Rập Cơ Đốc giáo có thành tích giáo dục tốt nhất so với các nhóm khác tại Israel Trẻ em Israel xuất thân từ các gia đình nói tiếng Nga có tỷ lệ đỗ bagrut cao hơn mức bình quân In 2014 61 5 số người có bằng hoàn thành lớp 12 có giấy chứng nhận trúng tuyển đại học Israel có chín đại học công lập được nhà nước trợ cấp và 49 học viện tư nhân Đại học Hebrew Jerusalem là đại học lâu năm thứ hai tại Israel sau Technion bao gồm Thư viện Quốc gia Israel Technion Đại học Hebrew và Học viện Weizmann lần lượt nằm trong 100 đại học hàng đầu thế giới theo xếp hạng của Đại học Giao thông Thượng Hải năm 2013 Đại học Hebrew Jerusalem và Đại học Tel Aviv nằm trong 100 đại học hàng đầu thế giới theo tạp chí Times Higher Education năm 2012 Các đại học lớn khác tại Israel là Đại học Bar Ilan Đại học Haifa Đại học Mở Israel và Đại học Ben Gurion Negev Bảy đại học nghiên cứu của Israel ngoại trừ Đại học Mở lần lượt nằm trong danh sách 500 đại học hàng đầu thế giới Văn hóa Văn hóa đa dạng của Israel bắt nguồn từ sự đa dạng về dân cư người Do Thái từ các cộng đồng tha hương khắp thế giới đem các truyền thống văn hóa và tôn giáo theo mình khi họ nhập cư tạo ra sự dung hợp của các phong tục và đức tin Do Thái Israel là quốc gia duy nhất trên thế giới có sinh hoạt dựa theo lịch Hebrew Các ngày lễ công cộng và trường học được gắn với các ngày lễ Do Thái giáo và ngày nghỉ chính thức trong tuần là Thứ Bảy tức ngày cầu nguyện Shabbat của người Do Thái Cộng đồng Ả Rập thiểu số tại Israel cũng khắc dấu ấn trong văn hóa Israel trong các phạm vi kiến trúc âm nhạc và ẩm thực Văn học Israel chủ yếu là thơ và văn xuôi viết bằng tiếng Hebrew là bộ phận của quá trình phục hưng tiếng Hebrew ở dạng nói từ thế kỷ XIX song có một bộ phận nhỏ văn học được xuất bản bằng các ngôn ngữ khác như tiếng Anh Theo luật hai bản sao của toàn bộ ấn phẩm xuất bản tại Israel cần phải lưu tại Thư viện Quốc gia Israel Năm 2001 luật được sửa đổi để bao trùm các âm thanh và đoạn phim cùng các truyền thông phi in ấn khác Năm 2015 85 trong số 7 843 sách chuyển đến thư viện được viết bằng tiếng Hebrew Năm 1966 Shmuel Yosef Agnon cùng đoạt giải Nobel Văn học cùng tác giả người Do Thái Đức Nelly Sachs Các nhà thơ hàng đầu Israel là Yehuda Amichai Nathan Alterman và Rachel Bluwstein Các nhà văn Israel đương đại nổi tiếng quốc tế gồm có Amos Oz Etgar Keret và David Grossman Nhà thơ trào phúng người Ả Rập Israel Sayed Kashua cũng được quốc tế biết đến Israel cũng là nơi có hai tác giả người Palestine hàng đầu Emile Habibi và Mahmoud Darwish được nhiều người nhìn nhận là nhà thơ quốc dân Palestine Âm nhạc Israel chịu ảnh hưởng từ toàn cầu âm nhạc Sephardic giai điệu Hasidic âm nhạc múa bụng âm nhạc Hy Lạp jazz và pop rock đều là một phần của âm nhạc Trong số dàn nhạc nổi tiếng thế giới của Israel có Dàn nhạc Giao hưởng Israel hoạt động được hơn bảy mươi năm và nay trình diễn trên hai trăm buổi mỗi năm Israel cũng có nhiều nhạc sĩ đáng chú ý một số trở thành ngôi sao quốc tế Itzhak Perlman Pinchas Zukerman và Ofra Haza nằm trong số các nhạc sĩ được hoan nghênh quốc tế sinh tại Israel Israel tham gia thi đấu tại Eurovision Song Contest gần như mọi năm kể từ năm 1973 giành chiến thắng trong bốn lần và hai lần tổ chức giải Eilat là nơi tổ chức Lễ hội Jazz Biển Đỏ được tổ chức mỗi mùa hè kể từ năm 1987 Các bài hát dân ca kinh điển của quốc gia gọi là các bài ca của Vùng đất Israel có liên quan đến kinh nghiệm của những người tiên phong trong kiến thiết quê hương Do Thái Vũ điệu vòng tròn Hora được những người định cư Do Thái ban đầu giới thiệu nó trước tiên phổ biến tại các cộng đồng Kibbutz và ngoại vi Nó trở thành một biểu trưng của tái thiết phục quốc Do Thái và khả năng trải nghiệm niềm vui giữa cảnh khắc khổ Nó hiện đóng một vai trò quan trọng trong dân vũ Israel và được biểu diễn thường xuyên trong các đám cưới và sự kiện khác và trong các bài nhảy nhóm khắp Israel Israel là nơi cư trú của nhiều nhạc sĩ Palestine trong đó có bậc thầy đàn oud và violin Taiseer Elias ca sĩ Amal Murkus và anh em Samir và Wissam Joubran Các nhạc sĩ Ả Rập Israel có danh tiếng vượt khỏi biên giới Elias và Murkus thường xuyên trình diễn cho khán giả tại châu Âu và châu Mỹ Mười bộ phim Israel được đề cử chung kết cho giải Oscar cho phim ngoại ngữ hay nhất từ khi Israel lập quốc Phim Ajami năm 2009 là đề cử thứ ba liên tiếp của một phim Israel Các nhà làm phim Israel Palestine đã làm một số phim liên quan đến xung đột Ả Rập Israel và tình trạng của người Palestine trong Israel Kế tục truyền thống sân khấu mạnh mẽ của sân khấu Yiddish tại Đông Âu Israel duy trì cảnh tượng sân khấu sôi động Sân khấu Habima tại Tel Aviv được thành lập vào năm 1918 và là sân khấu quốc gia của Israel Năm 2016 Israel được xếp hạng 65 theo báo cáo tự do báo chí của Freedom House đứng đầu tại khu vực Trung Đông và Bắc Phi Trong Xếp hạng về tự do báo chí của Phóng viên không biên giới Israel bao gồm Israel ngoại lãnh thổ từ xếp hạng năm 2013 xếp thứ 101 trong số 180 quốc gia đứng thứ ba tại Trung Đông và Bắc Phi sau Tunisia hạng 96 và Liban hạng 98 Israel có tỷ lệ bảo tàng bình quân đầu người nhiều nhất thế giới Bảo tàng Israel tại Jerusalem là một trong các thể chế văn hóa tối quan trọng của quốc gia và lưu giữ các Cuộn giấy Biển Chết cùng bộ sưu tập lớn về nghệ thuật Do Thái và châu Âu Bảo tàng Holocaust quốc gia của Israel là Yad Vashem đây là trung tâm lưu trữ thế giới về các thông tin liên quan đến Holocaust Beth Hatefutsoth bảo tàng tha hương trong khuôn viên Đại học Tel Aviv là một bảo tàng tương tác dành cho lịch sử của các cộng đồng Do Thái khắp thế giới Ngoài các bảo tàng lớn tại các đô thị lớn còn có các không gian nghệ thuật chất lượng cao tại nhiều thị trấn và kibbutz Mishkan Le Omanut tại Kibbutz Ein Harod Meuhad là bảo tàng nghệ thuật lớn nhất tại miền bắc của Israel Ẩm thực Israel gồm các món ăn bản địa cũng như các món ăn được di dân Do Thái đưa đến Từ khi lập quốc vào năm 1948 và đặc biệt là từ cuối thập niên 1970 một nền ẩm thực dung hợp Israel đã phát triển Khoảng một nửa cư dân Do Thái Israel duy trì chế độ ăn uống Do Thái kosher tại nhà Các nhà hàng kosher hiếm thấy trong thập niên 1960 song tăng lên khoảng 25 có lẽ phản ánh các giá trị phần lớn là thế tục của những thực khách Các nhà hàng khách sạn có nhiều khả năng phục vụ thực phẩm kosher Thị trường bán lẻ phi kosher vốn thưa thớt song phát triển nhanh chóng và đáng kể sau khi có dòng người nhập cư từ Đông Âu và Nga trong thập niên 1990 Cùng với cá thỏ và đà điểu phi kosher thì thịt lợn thường gọi là thịt trắng tại Israel vẫn được sản xuất và tiêu thụ bất chấp việc bị cả Do Thái giáo và Hồi giáo cấm chỉ Thể thao Israel giành được huy chương vàng Thế vận hội đầu tiên trong nội dung lướt ván buồm tại Thế vận hội Mùa hè 2004 Israel giành được hơn 100 huy chương vàng tại Thế vận hội dành cho người khuyết tật Thế vận hội Mùa hè người khuyết tật năm 1968 được tổ chức tại Israel Đại hội thể thao Maccabiah là một sự kiện theo thể thức thế vận hội dành cho các vận động viên Do Thái và các vận động viên Israel sự kiện được bắt đầu từ thập niên 1930 và từ đó được tổ chức bốn năm một lần Các môn thể thao có đông khán giả nhất tại Israel là bóng đá và bóng rổ Giải Ngoại hạng Israel là giải bóng đá cấp cao nhất toàn quốc và Giải bóng rổ siêu cấp Israel là giải cấp cao nhất Maccabi Haifa Maccabi Tel Aviv Hapoel Tel Aviv và Beitar Jerusalem là các câu lạc bộ thể thao lớn nhất Maccabi Tel Aviv Maccabi Haifa và Hapoel Tel Aviv thi đấu tại Giải bóng đá vô địch các câu lạc bộ châu Âu và Hapoel Tel Aviv từng vào đến trận tứ kết giải này Maccabi Tel Aviv B C nhiều lần giành chức vô địch tại giải vô địch bóng rổ châu Âu Năm 1964 Israel đăng cai và giành chức vô địch Giải các quốc gia châu Á năm 1970 đội tuyển bóng đá quốc gia Israel đủ điều kiện tham gia Giải bóng đá vô địch thế giới đây là lần duy nhất họ tham dự World Cup Đại hội Thể thao châu Á 1974 tổ chức tại Tehran là lần cuối cùng Israel tham gia đại hội này và chịu tổn hại do các quốc gia Ả Rập từ chối thi đấu với Israel Israel bị trục xuất khỏi Đại hội Thể thao châu Á 1978 và từ đó không tham gia đại hội này Năm 1994 Liên đoàn bóng đá châu Âu chấp thuận nhận Israel và các đội tuyển bóng đá Israel nay thi đấu tại giải của châu Âu Cờ vua là một môn thể thao hàng đầu tại Israel và được mọi lứa tuổi hưởng ứng Có nhiều đại kiện tướng và kỳ thủ Israel giành một số giải vô địch thế giới trẻ Israel tổ chức một giải vô địch quốc tế thường niên và đăng cai Giải vô địch cờ vua đội tuyển thế giới năm 2005 Bộ Giáo dục và Liên đoàn Cờ vua Thế giới đồng ý về một kế hoạch dạy cờ vua trong các trường học Israel và nó được đưa vào chương trình giảng dạy tại một số trường Thành phố Beersheba trở thành một trung tâm cờ vua quốc gia trò chơi này được dạy trong các nhà trẻ của thành phố Một phần nhờ vào các di dân Liên Xô cũ đây là thành phố có số lượng đại kiện tướng cờ vua cao nhất thế giới Nhà vô địch quần vợt Israel Shahar Pe er xếp hạng 11 thế giới vào ngày 31 tháng 1 năm 2011 Krav Maga là một môn võ thuật phát triển trong các khu người Do Thái khi đấu tranh chống chủ nghĩa phát xít tại châu Âu nó được lực lượng an ninh và cảnh sát Israel sử dụng và được học khắp thế giới Liên kết ngoài BULLET Chính phủ BULLET Trang dịch vụ và thông tin chính phủ BULLET Về Israel tại Bộ Ngoại giao Israel BULLET Trang chính thức của Văn phòng Thủ tướng Israel BULLET Trang chính thức của Bộ Du lịch Israel BULLET Trang chính thức của Cục Thống kê Trung ương Israel BULLET Thông tin tổng quát BULLET Israel tại Thư viện Thị giác người Do Thái BULLET Key Development Forecasts for Israel từ International Futures BULLET Bản đồ

3724

Pakistan

Pakistan Pakistan phiên âm Pa ki xtan tên chính thức là Cộng hoà Hồi giáo Pakistan là một quốc gia ở Nam Á Pakistan có bờ biển dài 1 046 km 650 mi dọc theo Biển Ả Rập và Vịnh Oman ở phía nam phía tây giáp Afghanistan và Iran phía đông giáp Ấn Độ cực đông bắc giáp Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa Tajikistan cũng nằm rất gần với Pakistan nhưng bị ngăn cách bởi Hành lang Wakhan hẹp Vì thế nước này nằm trên ngã tư đường giữa Nam Á Trung Á và Trung Đông Vùng tạo thành nước Pakistan hiện đại từng là trung tâm của nền Văn minh lưu vực sông Ấn cổ đại và sau này là nơi lĩnh hội các nền văn hoá Vệ Đà Ba Tư Ấn Hy Lạp Turk Mông Cổ và Hồi giáo Vùng này đã chứng kiến những cuộc xâm lược và hay định cư của người Ấn Aryan Ba Tư Hy Lạp Ả Rập Thổ Kurdistani Mông Cổ Sikh và Anh Ngoài Phong trào độc lập Ấn Độ yêu cầu một nước Ấn Độ độc lập Phong trào Pakistan dưới sự lãnh đạo của Muhammad Ali Jinnah thuộc Liên đoàn Hồi giáo cũng tìm kiếm một nền độc lập cho Ấn Độ tìm kiếm một nhà nước độc lập cho đa số dân cư Hồi giáo ở các vùng phía đông và phía tây của Ấn Độ thuộc Anh Người Anh đã trao độc lập và cũng thành lập một nhà nước đa số Hồi giáo Pakistan gồm các tỉnh Sindh Tỉnh biên giới Tây Bắc Tây Punjab Balochistan và Đông Bengal Với việc thông qua hiến pháp năm 1956 Pakistan trở thành một nước Cộng hoà Hồi giáo Năm 1971 một cuộc nội chiến bùng phát ở Đông Pakistan dẫn tới việc thành lập Bangladesh Lịch sử Pakistan có đặc điểm bởi những giai đoạn cai trị quân sự và bất ổn chính trị Pakistan là một quốc gia đang phát triển phải đối mặt với các vấn đề tỷ lệ đói nghèo và mù chữ cao Nước này là nước đông dân thứ sáu trên thế giới và có cộng đồng dân số Hồi giáo đứng hàng thứ hai thế giới sau Indonesia Pakistan có số dân theo dòng Hồi giáo Shia đứng thứ hai thế giới Đây là quốc gia hạt nhân có đa số dân là tín đồ Hồi giáo duy nhất trên thế giới Pakistan là một thành viên của Khối thịnh vượng chung các nền kinh tế Next Eleven và D8 Từ nguyên Cái tên Pakistan có nghĩa vùng đất của sự Thanh khiết trong tiếng Urdu và tiếng Ba Tư Farsi Nó được Choudhary Rahmat Ali gọi là Pakstan vào năm 1934 trong cuốn sách mỏng Bây giờ hay Không bao giờ của ông Cái tên là một từ kết hợp đại diện cho ba mươi triệu người Hồi giáo PAKISTAN đang sống ở các Khu vực phía Bắc của British Raj Punjab Afghania bây giờ được gọi là Tỉnh biên giới Tây Bắc Kashmir Sindh và Balochistan Tiếng Việt còn gọi quốc gia này vào thế kỷ XX là Hồi Quốc Lịch sử Lưu vực sông Ấn bao gồm một phần lớn lãnh thổ Pakistan từng là địa điểm của nhiều nền văn hoá cổ gồm cả văn hoá Mehrgarh thời kỳ đồ đá mới và Văn minh Châu thổ sông Ấn thời kỳ đồ đồng 2500 trước Công Nguyên 1500 trước Công Nguyên tại Harappa thuộc quận Sahiwal và Mohenjo Daro Các làn sóng người chinh phục và di cư từ phía tây gồm cả người Harappan Ấn Aryan Ba Tư Hy Lạp Saka Parthia Kushan Hephthalite Afghan Ả Rập Turk và Mughal đã tới định cư trong vùng trong nhiều thế kỷ ảnh hưởng tới người dân địa phương và bị hấp thụ vào bên trong họ Các đế chế cổ ở phía đông như Đế chế Nanda Maurya Sunga Gupta và Pala đã cai trị những lãnh thổ này ở những khoàng thời gian khác nhau từ Patliputra Tuy nhiên ở giai đoạn trung cổ khi các tỉnh phía đông của Punjab và Sindh dần liên kết với nền văn minh Ấn Độ Hồi giáo các khu vực phía tây về văn hoá trở thành đồng minh của nền văn minh Iran của Afghanistan và Iran Vùng này là ngã tư của các con đường thương mại lịch sử gồm cả Con đường tơ lụa và như một cảng vào cho con đường thương mại ven biển giữa Lưỡng Hà và kéo dài tới La Mã ở phía tây và Malabar và tới tận Trung Quốc ở phía đông Pakistan ngày nay từng là trung tâm của nền Văn minh Châu thổ sông Ấn đã sụp đổ hồi giữa thiên niên kỷ thứ hai trước Công nguyên và tiếp đó là Văn minh Vệ Đà cũng mở rộng hầu hết các đồng bằng Ấn Hằng Các đế chế và vương quốc cổ đại nối tiếp nhau cai trị vùng này đế chế Ba Tư Achaemenid khoảng năm 543 trước Công nguyên đế chế Hy Lạp do Alexander Đại đế thành lập năm 326 trước Công nguyên và đế chế Maurya sau đó Vương quốc Ấn Hy Lạp do Demetrius của Bactria thành lập gồm cả Gandhara và Punjab từ năm 184 trước Công nguyên và đạt tới tầm vóc lớn nhất dưới thời Menander thành lập nên giai đoạn Hy Lạp Phật giáo với những tiến bộ trong thương mại và văn hoá Thành phố Taxila Takshashila trở thành một trung tâm học thuật chính ở những thời cổ đại tàn tích của thành phố nằm ở phía tây Islamabad là một trong những địa điểm khảo cổ chính của đất nước Triều đại Rai khoảng 489 632 của Sindh ở thời cực thịnh đã cai trị vùng này và các lãnh thổ xung quanh Năm 712 sau Công Nguyên vị tướng Ả Rập Muhammad bin Qasim đã chinh phục Sindh và Multan ở Punjab phía nam Biên niên sử chính thức của chính phủ Pakistan nói rằng sự thành lập của nó đã được sắp đặt như một kết quả của cuộc chinh phục này Thắng lợi này của người Ả Rập và Hồi giáo sẽ lập ra một giai đoạn của nhiều đế chế Hồi giáo nối tiếp nhau ở Nam Á gồm cả Đế chế Ghaznavid Vương quốc Ghorid Vương quốc Hồi giáo Delhi và Đế chế Mughal Trong giai đoạn này các nhà truyền giáo Sufi đóng một vai trò then chốt trong việc cải đạo đa số tín đồ Phật giáo và dân cư Hindo trong vùng sang Hồi giáo Sự suy tàn lần lần của Đế chế Mughal đầu thế kỷ XVIII mang lại cơ hội cho những người Afghan Baloch và Sikh nắm quyền ảnh hưởng trên những khu vực rộng lớn cho tới khi Công ty Đông Ấn Anh giành được uy thế ở Nam Á Cuộc Nổi dậy Ấn Độ năm 1857 cũng được gọi là Binh biến Ấn Độ là cuộc đấu tranh vũ trang lớn cuối cùng chống lại Raj Anh và nó lập ra những nền tảng cho cuộc đấu tranh phi vũ trang dưới sự lãnh đạo của Đảng Quốc đại Ấn Độ trong thế kỷ XIX Trong thập niên 1920 và 1930 một phong trào dưới sự lãnh đạo của Mahatma Gandhi thể hiện cam kết ahimsa hay bất bạo động hàng triệu người phản kháng đã tham gia vào các chiến dịch bất tuân dân sự rộng lớn Liên đoàn Hồi giáo Toàn Ấn giành được sự ủng hộ của dân chúng cuối thập niên 1930 giữa những lo ngại về sự lơ đãng và không chú tâm của tín đồ Hồi giáo với chính trị Ngày 29 tháng 12 năm 1930 bài diễn văn của Allama Iqbal đã kêu gọi cho một nhà nước tự trị ở tây bắc Ấn Độ cho các tín đồ Hồi giáo Ấn Độ bên trong cơ cấu chính trị của Ấn Độ Muhammad Ali Jinnah tán thành Lý thuyết Hai Nhà nước và lãnh đạo Liên đoàn Hồi giáo thông qua Nghị quyết Lahore năm 1940 thường được gọi là Nghị quyết Pakistan Đầu năm 1947 Anh thông báo quyết định chấm dứt cai trị Ấn Độ Tháng 6 năm 1947 các lãnh đạo quốc gia của Ấn Độ thuộc Anh gồm cả Nehru và Abul Kalam Azad thay mặt cho Đảng Quốc đại Jinnah đại diện cho Liên đoàn Hồi giáo và Master Tara Singh đại diện cho người Sikhs đồng ý các điều khoản được đề xuất của việc chuyển giao quyền lực và độc lập Nhà nước Pakistan hiện đại được thành lập ngày 14 tháng 8 năm 1947 27 Ramadan 1366 theo Lịch Hồi giáo cắt ra hai khu vực đa số Hồi giáo ở phía đông và phía tây bắc của Ấn Độ thuộc Anh và gồm các tỉnh Balochistan Đông Bengal Tỉnh biên giới Tây Bắc Tây Punjab và Sindh Sự tranh cãi sai thời điểm phân chia các tỉnh Punjab và Bengal đã gây ra các vụ bạo động cộng đồng trên khắp Ấn Độ và Pakistan hàng triệu người Hồi giáo đã dời sang Pakistan và hàng triệu người Hindus và người Sikhs đã phải sang Ấn Độ Những cuộc tranh cãi gia tăng về nhiều vương quốc hoàng thân gồm cả Jammu và Kashmir đa số Hồi giáo nơi nhà cai trị người Hindu đã nhượng nó cho Ấn Độ sau một cuộc xâm lược của các chiến binh bộ tộc Pashtun dẫn tới cuộc Chiến tranh Kashmir lần thứ nhất năm 1948 Từ năm 1947 đến năm 1956 Pakistan là một lãnh thổ tự trị bên trong Khối thịnh vượng chung Nó trở thành một nhà nước Cộng hoà năm 1956 nhưng quyền cai trị dân sự đã bị ngừng lại sau một cuộc đảo chính của Tướng Ayub Khan người nắm chức tổng thống trong giai đoạn 1958 69 một giai đoạn bất ổn bên trong và một cuộc chiến tranh thứ hai với Ấn Độ năm 1965 Người kế nhiệm ông Yahya Khan 1969 71 phải giải đương đầu với một trận bão có sức tàn phá mạnh làm 500 000 người chết ở Đông Pakistan và cũng phải đối mặt với một cuộc nội chiến năm 1971 Những sự bất bình về kinh tế và bất đồng về chính trị ở Đông Pakistan dẫn tới một tình trạng căng thẳng chính trị và bạo lực và sự đàn áp quân sự leo thang trở thành một cuộc nội chiến Sau chín tháng chiến tranh du kích giữa Quân đội Pakistan và quân du kích Belgan Mukti Bahini được Ấn Độ ủng hộ sau này sự can thiệp của Ấn Độ leo thang thành cuộc Chiến tranh Ấn Độ Pakistani năm 1971 và cuối cùng là sự ly khai của Đông Pakistan trở thành nhà nước Bangladesh độc lập Quyền cai trị dân sự ở Pakistan được tái lập từ năm 1972 tới năm 1977 dưới thời Zulfikar Ali Bhutto cho tới khi ông bị hạ bệ và bị kết án tử hình năm 1979 bởi Tướng Zia ul Haq người trở thành tổng thống quân sự thứ ba của đất nước Zia đưa ra bộ luật hình sự Hồi giáo Sharia tăng cường ảnh hưởng của tôn giáo trong đời sống dân sự và quân sự Khi Tổng thống Zia chết trong một tai nạn máy bay năm 1988 Benazir Bhutto con gái của Zulfikar Ali Bhutto được bầu làm nữ Thủ tướng đầu tiên của Pakistan Trong thập kỷ tiếp theo bà phải đấu tranh cho quyền lực với Nawaz Sharif khi tình hình chính trị và kinh tế trong nước ngày càng xấu đi Pakistan tham gia vào cuộc Chiến tranh Vùng Vịnh năm 1991 và gửi 5 000 quân như một phần của liên quân dưới sự lãnh đạo của Mỹ để bảo vệ Ả Rập Xê Út Những căng thẳng quân sự trong cuộc xung đột Kargil với Ấn Độ được tiếp nối bằng một cuộc đảo chính quân sự Pakistan năm 1999 trong đó tướng Pervez Musharraf đã nắm quyền hành pháp tuyệt đối Năm 2001 Musharraf trở thành Tổng thống sau vụ từ chức gây tranh cãi của Rafiq Tarar Sau cuộc bầu cử nghị viện năm 2002 Musharraf chuyển giao quyền hành pháp cho Thủ tướng mới được bầu là Zafarullah Khan Jamali ông được Shaukat Aziz kế vị sau cuộc bầu cử thủ tướng năm 2004 Ngày 15 tháng 11 năm 2007 Quốc hội hoàn thành nhiệm kỳ và cuộc bầu cử mới được kêu gọi Các lãnh đạo chính trị lưu vong Benazir Bhutto và Nawaz Sharif được cho phép quay trở lại Pakistan Tuy nhiên vụ ám sát Benazir Bhutto trong chiến dịch tranh cử tháng 12 đã dẫn tới sự trì hoãn bầu cử và những cuộc nổi loạn khắp đất nước Đảng Nhân dân Pakistan PPP của bà Butto giành nhiều ghế nhất trong cuộc bầu cử được tổ chức tháng 2 năm 2008 và một thành viên của đảng này Yousaf Raza Gillani đã tuyên thệ nhậm chức Thủ tướng Ngày 18 tháng 8 năm 2008 Pervez Musharaff từ chức tổng thống khi phải đối mặt với cuộc luận tội Hiện tại ở thời điểm cuối năm 2009 hơn 3 triệu người Pakistan đã phải dời bỏ nhà cửa vì cuộc xung đột đang diễn ra ở Tây Bắc Pakistan giữa chính phủ và các chiến binh Taliban Chính phủ và chính trị Hiến pháp đầu tiên của Pakistan được thông qua năm 1956 nhưng đã bị Tướng Ayub Khan đình chỉ năm 1958 Hiến pháp năm 1973 bị đình chỉ năm 1977 bởi Zia ul Haq nhưng đã được tái lập năm 1985 là văn kiện quan trọng nhất của quốc gia đặt ra những nền tảng cho chính phủ hiện tại Pakistan là một nước cộng hoà dân chủ liên bang bán tổng thống với Đạo Hồi là tôn giáo của nhà nước Nghị viện lưỡng viện gồm Thượng viện 100 thành viên và một Quốc hội với 342 thành viên Tổng thống là Nguyên thủ quốc gia và Tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang và được bầu bởi một ban bầu cử Thủ tướng thường là lãnh đạo đảng lớn nhất trong Quốc hội Mỗi tỉnh có một hệ thống chính phủ tương tự với một nghị viện Tỉnh được bầu trực tiếp trong đó lãnh đạo đảng hay liên minh lớn nhất trở thành thủ hiến Chief Minister Các thống đốc tỉnh do Tổng thống chỉ định Quân đội Pakistan đã đóng một vai trò ảnh hưởng trên trường chính trị trong suốt lịch sử Pakistan với các vị tổng thống quân sự cầm quyền từ 1958 71 1977 88 và từ 1999 2008 Đảng Nhân dân Pakistan cánh tả dưới sự lãnh đạo của Zulfikar Ali Bhutto đã giành được sự ủng hộ sau khi Bangladesh ly khai nhưng đã bị lật đổ sau những cuộc bạo động năm 1977 Dưới sự cai trị quân sự của Muhammad Zia ul Haq trong thập niên 1980 Phong trào Muttahida Qaumi MQM chống phong kiến ủng hộ Muhajir khởi đầu như một đảng của tầng lớp dân cư đô thị dị giáo và có giáo dục cao người Sindh và đặc biệt ở Karachi Một cuộc nổi dậy ở Balochistan đã bị thống đốc Rahimuddin đàn áp bằng quân sự Thập niên 1990 có đặc điểm là các liên minh chính trị dưới sự lãnh đạo của Đảng Nhân dân Pakistan và một Liên đoàn Hồi giáo đổi mới Pakistan là một thành viên tích cực của Liên hiệp quốc UN và Tổ chức Hội nghị Hồi giáo OIC tổ chức mà Pakistan đã sử dụng như một diễn đàn cho Khai sáng Điều độ một kế hoạch khuyến khích một sự phục hưng và khai sáng trong thế giới Hồi giáo Pakistan cũng là một thành viên của Hiệp hội Hợp tác Vùng Nam Á SAARC và Tổ chức Hợp tác Kinh tế ECO Trong quá khứ Pakistan có những quan hệ pha trộn với Hoa Kỳ đầu thập niên 1950 Pakistan là đồng minh thân cận nhất tại châu Á của Hoa Kỳ và là một thành viên của cả Tổ chức Hiệp ước Trung tâm CENTO và Tổ chức Hiệp ước Đông Nam Á SEATO Trong cuộc Chiến tranh Xô viết tại Afghanistan hồi thập niên 1980 Pakistan là một đồng minh chính của Hoa Kỳ Nhưng các quan hệ đã xấu đi trong thập niên 1990 khi những lệnh cấm vận được Hoa Kỳ áp đặt vì Pakistan từ chối từ bỏ các hoạt động hạt nhân của mình Tuy nhiên Cuộc chiến chống Khủng bố của Hoa Kỳ một hậu quả của những vụ tấn công ngày 11 tháng 9 năm 2001 tại Mỹ đã dẫn tới một sự cải thiện trong quan hệ Hoa Kỳ Pakistan đặc biệt sau khi Pakistan chấm dứt sự hỗ trợ của họ cho chế độ Taliban tại Kabul Thái độ hợp tác của Pakistan được minh chứng bằng sự gia tăng viện trợ quân sự lớn của Mỹ cung cấp cho Pakistan nhiều hơn 4 tỷ trong ba năm sau các vụ tấn công ngày 9 11 so với trước đó Mặt khác Pakistan hiện đang có gánh nặng 3 triệu người phải dời bỏ nhà cửa bởi cuộc chiến tranh đang diễn ra ở Afghanistan Từ năm 2004 Pakistan đã được Hoa Kỳ gọi là một phần của Đại Trung Đông Ngày 18 tháng 2 năm 2008 Pakistan tổ chức cuộc tổng tuyển cử sau khi vụ ám sát Benazir Bhutto đã làm trì hoãn ngày dự định trước đó là mùng 8 tháng 1 năm 2008 Đảng Nhân dân Pakistan giành đa số phiếu và thành lập một liên minh với Liên đoàn Hồi giáo Pakistan N Họ chỉ định và bầu Yousaf Raza Gilani làm Thủ tướng Pakistan Ngày 18 tháng 8 năm 2008 Pervez Musharraf từ chức Tổng thống Pakistan giữa những lời kêu gọi ngày càng gia tăng về việc luận tội ông Trong cuộc bầu cử tổng thống diễn ra sau đó Asif Ali Zardari thuộc Đảng Nhân dân Pakistan giành một thắng lợi lớn và trở thành Tổng thống Pakistan Phân chia hành chính Pakistan là một liên hiệp gồm bốn tỉnh và một lãnh thổ thủ đô Chính phủ Pakistan trên thực tế thực hiện quyền tài phán với các phần phía tây của vùng tranh chấp Kashmir được tổ chức thành hai thực thể chính trị riêng biệt Azad Kashmir và Gilgit Baltistan Các khu vực Hành chính Bộ lạc Liên bang FATA được thành lập vào năm 1947 và đã được sáp nhập vào tỉnh Khyber Pakhtunkhwa kể từ ngày 31 tháng 5 năm 2018 Tầng thứ ba của chính phủ gồm 26 khu vực hành chính với hai tầng nữa các quận và các tehsil được quản lý trực tiếp từ cấp tỉnh Các khu vực hành chính đã bị xoá bỏ năm 2001 và một hệ thống chính phủ địa phương ba tầng mới bắt đầu có hiệu lực gồm các quận tehsil và các hội đồng liên minh với một cơ cấu theo bầu cử ở mỗi tầng Hiện có 107 quận trong lãnh thổ Pakistan mỗi quận có nhiều tehsil và các hội đồng liên minh Các khu vực bộ tộc gồm bảy cơ quan bộ tộc và sáu vùng biên giới nhỏ hơn được tách khỏi các quận lân cận trong khi Azad Kashmir gồm bảy quận và Các vùng phía Bắc gồm sáu quận Nhân khẩu Ước tính dân số Pakistan năm 2009 là hơn 180 800 000 người khiến nước này có số dân đứng hàng thứ sáu trên thế giới sau Brasil và trước Nga Tới năm 2020 dân số nước này dự tính sẽ đạt mức 208 triệu người vì tỷ lệ tăng dân số khá cao Khoảng 20 dân số sống dưới ngưỡng nghèo khổ quốc tế ở mức US 1 25 một ngày Việc dự đoán dân số cho Pakistan khá khó khăn bởi những khác biệt trong độ chính xác của mỗi cuộc điều tra dân số và những mâu thuẫn giữa nhiều cuộc điều tra liên quan tới tỷ lệ sinh nhưng có lẽ tỷ lệ tăng dân số đã lên tới đỉnh trong thập niên 1980 và từ đó đã giảm đáng kể Đa số dân cư miền nam Pakistan sống dọc theo Sông Indus Theo mức độ dân số Karachi là thành phố lớn nhất Pakistan Ở nửa phía bắc hầu hết dân số sống trong một vành đai được tạo thành bởi các thành phố Lahore Faisalabad Rawalpindi Islamabad Gujranwala Sialkot Gujrat Jhelum Sargodha và Sheikhupura Trong quá khứ dân số nước này từng có tỷ lệ tăng khá lớn tuy nhiên đã giảm vì tỷ lệ sinh giảm Những thay đổi xã hội lớn đã dẫn tới sự đô thị hoá nhanh chóng và sự xuất hiện của các siêu thành phố Trong thời kỳ 1990 2003 Pakistan duy trì được vị thế lịch sử như là quốc gia đô thị hoá nhất ở Nam Á với dân cư thành thị chiếm 36 dân số Pakistan có một xã hội đa văn hoá và đa sắc tộc và là nơi tiếp đón một trong những cộng đồng người tị nạn lớn nhất thế giới cũng như một dân số trẻ Xấp xỉ 1 7 triệu người tị nạn Afghanistan đang ở Pakistan Gần một nửa số người này thực tế ra đời và lớn lên ở Pakistan trong 30 năm qua vì thế họ chưa từng nhìn thấy Afghanistan Họ không được tính đến trong các cuộc điều tra dân số quốc gia thậm chí với cả người ra đời tại Pakistan bởi họ vẫn bị coi là các công dân Afghanistan Khoảng 8 triệu người Muhajir khi ấy chiếm một phần tư dân số đất nước tới từ Ấn Độ sau khi nước này độc lập năm 1947 Người Muhajir nói tiếng Urdu chiếm gần một nửa trong số 17 triệu dân Karachi người Punjab và Pashtun cũng là những cộng đồng đáng kể trong thành phố này Ngôn ngữ Pakistan là một quốc gia đa ngôn ngữ với hơn sáu mươi ngôn ngữ hiện đang được sử dụng Tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức của Pakistan và được sử dụng trong thương mại chính phủ và các hợp đồng pháp lý trong khi tiếng Urdu là ngôn ngữ quốc gia Tiếng Punjabi là ngôn ngữ cấp tỉnh của Punjab Tiếng Pashto là ngôn ngữ cấp tỉnh của NWFP Tiếng Sindh là ngôn ngữ cấp tỉnh của Sindh và tiếng Baloch là ngôn ngữ cấp tỉnh của Balochistan Các ngôn ngữ khác gồm Aer Badeshi Bagri Balti Bateri Bhaya Brahui Burushaski Chilisso Dameli Dehwari Dhatki Domaaki Farsi Dari Gawar Bati Ghera Goaria Gowro Gujarat Gujari Gurgula Hazaragi Hindko hai loại Jadgali Jandavra Kabutra Kachchi Kutchi Kalami Kalash Kalkoti Kamviri Kashmir Kati Khetrani Kurdistani Indus Kohistani Koli ba loại Lasi Loarki Marwar Memoni Od Ormuri Pahari Potwari Ngôn ngữ Ký hiệu Pakistan Palula Phalura Sansi Savi Shina hai loại Torwali Ushojo Vaghri Wakhi Waneci và Yidgha Một số trong số các ngôn ngữ đó đang gặp nguy cơ biến mất với một số người sử dụng khá nhỏ và những ngôn ngữ khác có hàng trăm nghìn người sử dụng Đa số các ngôn ngữ thuộc nhánh Ấn Iran của ngữ hệ Ấn Âu Các ngoại trừ là Burushaski là một ngôn ngữ tách biệt Balti là Hán Tạng và Brahui là Dravidian Tôn giáo Pakistan là nước có quốc gia có đa số dân là tín đồ Hồi giáo hàng thứ hai thế giới và cũng có cộng đồng Shi a hạng hai thế giới Khoảng 95 người dân Pakistan là tín đồ Hồi giáo trong số đó gần 75 thuộc phái Sunni và 20 là Shi a Dù hai nhóm Hồi giáo này thường chung sống hoà bình những vụ bạo lực giáo phái thỉnh thoảng vẫn xảy ra Thống kê tôn giáo của đất nước như sau BULLET Hồi giáo 173 000 000 96 gần 70 là tín đồ Hồi giáo Sunni và 20 là Hồi giáo Shi a BULLET Ấn Độ giáo 3 200 000 1 85 BULLET Ki tô giáo 2 800 000 1 6 BULLET Đạo Sikh khoảng 20 000 0 001 BULLET Số còn lại là Parsis Hồi giáo Ahmadi Phật giáo Do Thái Bahá ís và vật linh chủ yếu là Kalasha của Chitral Sức khoẻ Tuổi thọ khi sinh là 63 với nữ và 62 với nam năm 2006 Tuổi thọ khoẻ mạnh khi sinh là 54 cho nam và 52 cho nữ năm 2003 Expenditure on health was at 2 of the GDP in 2006 Tỷ lệ tử dưới 5 tuổi ở mức 97 trên 1 000 ca sinh sống năm 2006 Quân đội Các lực lượng vũ trang Pakistan là một lực lượng hoàn toàn tự nguyện và lớn thứ sáu trên thế giới Ba nhánh chính là Lục quân Hải quân và Không quân được hỗ trợ bởi một số lực lượng bán vũ trang thực hiện các vai trò an ninh nội địa và tuần tra biên giới Bộ tư lệnh Quốc gia chịu trách nhiệm huấn luyện sử dụng và kiểm soát phát triển mọi lực lượng và tổ chức hạt nhân chiến lược Quân đội Pakistan lần đầu tham chiến trong cuộc Chiến tranh Kashmir lần thứ nhất giành được quyền kiểm soát vùng hiện là Azad Kashmir Năm 1961 quân đội đã đẩy lui một cuộc tiến công bất ngờ của Afghanistan vào biên giới phía tây Pakistan Pakistan và Ấn Độ một lần nữa tham chiến năm 1965 và năm 1971 Năm 1973 quân đội đã tiêu diệt một cuộc nổi dậy quốc gia Baloch Trong cuộc chiến tranh Xô viết Afghanistan Pakistan đã bắn hạ nhiều máy bay của lực lượng Afghanistan ủng hộ Liên Xô và cung cấp hỗ trợ bí mật cho lực lượng mujahideen Afghanistan thông qua cơ quan Inter Services Intelligence Năm 1999 Pakistan tham gia vào cuộc xung đột Kargil với Ấn Độ Hiện tại quân đội nước này đang tham gia vào một cuộc xung đột vũ trang với các chiến binh Hồi giáo cực đoan ở phía tây bắc đất nước Các lực lượng vũ trang Pakistan đã tham gia vào các nỗ lực gìn giữ hoà bình của Liên hiệp quốc với hơn 10 000 quân được triển khai năm 2007 và hiện là nước đóng góp lớn nhất Trong quá khứ binh sĩ Pakistan đã tình nguyện phục vụ cùng với các lực lượng Ả Rập trong các cuộc xung đột với Israel Pakistan cung cấp một đội quân cho liên minh được Liên hiệp quốc ủng hộ trong cuộc Chiến tranh Vùng Vịnh lần thứ nhất Quân đội Pakistan sử dụng nhiều loại vũ khí gồm cả vũ khí hạt nhân các hệ thống tên lửa đạn đạo di động các hệ thống thông tin laser xe bọc thép và xe tăng máy bay phản lực chiến đấu ném bom đa nhiệm Đầu thế kỷ XXI Pakistan bị cáo buộc đã nhận hàng tỷ dollar để chiến đấu chống chủ nghĩa khủng bố trong khi cùng lúc đó lại cung cấp nơi trú ẩn an toàn cho một số những kẻ cực đoan Hồi giáo nguy hiểm nhất gồm cả lãnh đạo al Qa ida Osama bin Laden và lãnh đạo Taliban Afghanistan Mullah Omar Địa lý và khí hậu Pakistan có diện tích 881 640 km² 340 403 dặm vuông xấp xỉ bằng diện tích của Pháp và Anh Các vùng phía đông nước này nằm trên đĩa kiến tạo Ấn Độ và các vùng tây và bắc trên cao nguyên Iran và lục địa Á Âu Ngoài 1 046 kilômét 650 dặm bờ Biển Ả Rập các biên giới trên bộ của Pakistan có tổng chiều dài 6 774 kilômét 2 430 kilômét 1 509 dặm với Afghanistan ở phía tây bắc 523 kilômét 325 dặm với Trung Quốc ở phía đông bắc 2 912 kilômét 1 809 dặm với Ấn Độ ở phía đông và 909 kilômét 565 dặm với Iran ở phía tây nam Các cao nguyên phía bắc và phía tây Pakistan gồm các dãy núi Karakoram và Pamir cao ngất gồm cả một số những đỉnh cao nhất thế giới như K2 28 250 ft 8 611 m và Nanga Parbat 26 660 ft 8 126 m Cao nguyên Balochistan nằm ở phía tây và sa mạc Thar và một sự mở rộng của các đồng bằng bồi đắp Punjab và Sind nằm ở phía đông Sông Indus dài 1 609 km 1 000 dặm và các phụ lưu của nó chảy xuyên qua đất nước từ vùng Kashmir vào Biển Ả Rập Pakistan có bốn mùa một mùa đông lạnh và khô từ tháng 12 đến tháng 2 một mùa xuân nóng và khô từ tháng 3 đến tháng 5 mùa hè nhiều mưa hay giai đoạn gió mùa tây nam từ tháng 6 đến tháng 9 và giai đoạn gió mùa rút đi từ tháng 10 đến tháng 11 Sự bắt đầu và quá trình của các mùa này hơi khác biệt tuỳ theo địa điểm Lượng mưa có thể khác biệt rất nhiều tuỳ theo năm và những mô hình kế lụt và hạn hán kế tiếp nhau cũng không hiếm thấy Hệ động thực vật Con vật quốc gia Pakistan là Markhor và loài chim quốc gia là Chukar cũng được gọi là Chakhoor trong tiếng Urdu Sự đa dạng trong phong cảnh và khí hậu ở Pakistan cho phép nhiều loài động vật và chim hoang dã phát triển Các khu rừng từ tùng bách núi cao và các loài cây cận núi cao như vân sam thông và thông tuyết ở các vùng núi phía bắc tới các loài cây rụng lá như Shisham kiểu dâu tằm ở dãy Sulaiman ở phía nam Các vùng đồi phía tây có cây bách xù và cây thánh liễu cũng như các loại cỏ lá rộng và cây bụi Dục theo bờ biển phía nam là các rừng xoài chiếm hầu hết các vùng đất ẩm bờ biển Ở phía nam có cá sấu sinh sống tại các vùng nước tối tại cửa sông Indus trong khi trên các bờ sông có các loài lợn lòi hươu nhím và các loài gặp nhấm nhỏ sinh sống Tại các vùng đất cây bụi cát ở trung Pakistan có chó sói linh cầu mèo rừng báo còn trên trời có các loài chim ưng diều hâu và đại bàng Ở các sa mạc phía tây nam có các loài báo Cheetah châu Á sinh sống Ở những vùng núi phía bắc có nhiều loài thú quý đang gặp nguy hiểm gồm cừu Marco Polo cừu Urial dê Markhor và Ibex gấu đen và gấu xám Himalaya và loài báo tuyết quý hiếm Trong tháng 8 năm 2006 Pakistan đã tặng một con báo tuyết mồ côi tên là Leo cho Mỹ Các giống loài quý hiếm khác là cá heo mù sông Indus khoảng 1 100 được cho là còn đang tồn tại được bảo vệ tại Khu dự trữ cá heo sông Indus ở Sindh Trong những năm gần đây số lượng các loài thú hoang dã bị giết để lấy lông và da khiến nước này phải ra một luật mới cấm săn bắn các loài thú hoang và chim và thành lập nhiềm khu vực dự trữ bảo vệ các loài sinh vật này Số lượng thợ săn đã giảm đáng kể sau đó Kinh tế Dù là một nước rất nghèo năm 1947 tỷ lệ tăng trưởng kinh tế của Pakistan đã ở trên mức trung bình của thế giới trong bốn thập niên sau đó nhưng các chính sách không thận trọng đã khiến tốc độ này chậm lại hồi cuối thập niên 1990 Gần đây những chính sách cải cách kinh tế trên diện rộng đã dẫn tới một triển vọng kinh tế mạnh mẽ hơn và tăng tốc phát triển đặc biệt trong các lĩnh vực chế tạo và dịch vụ tài chính Từ thập niên 1990 đã có sự cải thiện đáng kể trong vị thế ngoại hối và một sự tăng trưởng nhanh chóng trong dự trữ ngoại tệ mạnh Ước tính số nợ nước ngoài năm 2005 ở mức gần US 40 tỷ Tuy nhiên nó đã giảm bớt trong những năm gần đây với sự hỗ trợ từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế và khoản xoá nợ đáng kể từ Hoa Kỳ Tổng Sản phẩm Quốc nội của Pakistan tính theo sức mua tương đương ước tính ở mức US 5 403 tỷ trong khi thu nhập trên đầu người đứng ở mức 1 428 Tỷ lệ nghèo khổ ở Pakistan ước tính trong khoảng 23 đến 28 Tăng trưởng GDP bền vững trong gia đoạn giữa những năm 2000 với tỷ lệ 7 tuy nhiên nó đã giảm bớt trong cuộc khủng hoảng kinh tế năm 2008 xuống mức 4 7 Một tỷ lệ lạm phát cao 24 4 và mức dự trữ thấp cùng các yếu tố kinh tế khác tiếp tục là trở ngại cho việc duy trì một tốc độ phát triển kinh tế cao GDP của Pakistan ở mức US 167 tỷ khiến nước này trở thành nền kinh tế đứng hàng 48 trên thế giới hay hạng 27 khi tính theo sức mua tương đương đã được điều chỉnh tỷ giá Hiện nay Pakistan được coi là nền kinh tế đứng thứ hai ở Nam Á sau Ấn Độ Tính đến năm 2016 GDP của Pakistan đạt 271 050 USD đứng thứ 43 thế giới và đứng thứ 16 châu Á Cơ cấu kinh tế Pakistan đã thay đổi từ chủ yếu dựa vào nông nghiệp sang một kết cấu dựa mạnh vào dịch vụ Nông nghiệp hiện nay chỉ chiếm khoảng 20 GDP trong khi lĩnh vực dịch vụ chiếm 53 GDP Các khoản đầu tư nước ngoài lớn đã được rót vào nhiều lĩnh vực gồm cả viễn thông bất động sản và năng lượng Các ngành công nghiệp quan trọng khác gồm đồ trang sức và dệt may chiếm gần 60 xuất khẩu chế biến thực phẩm sản xuất hoá chất và các ngành công nghiệp sắt và thép Xuất khẩu của Pakistan năm 2008 đạt giá trị 20 62 tỷ USD Pakistan là một nước phát triển nhanh Tuy nhiên cuộc khủng hoảng kinh tế năm 2008 đã khiến Pakistan phải tìm kiếm hơn 100 tỷ để tránh tình trạng phá sản có thể xảy ra Khoản tiền này không bao giờ được trao cho Pakistan và vì thế họ phải phụ thuộc vào một chính sách thuế khoá nặng nề hơn do IMF hậu thuẫn Một năm sau Ngân hàng Phát triển châu Á thông báo cuộc khủng hoảng kinh tế của Pakistan đã giảm nhẹ trong năm 2009 Hơn nữa họ dự đoán rằng trong năm 2010 kinh tế Pakistan sẽ tăng trưởng ít nhất 4 và có thể tăng trưởng hơn nữa với sự phục hồi kinh tế mạnh mẽ của thế giới Giáo dục Giáo dục tại Pakistan được chia thành năm cấp tiểu học lớp một tới lớp năm trung học lớp sáu đến lớp tám cao lớp chín và mười và được cấp Bằng cấp hai trung gian lớp mười một và mười hai được cấp Chứng nhận giáo dục cấp hai hạng cao và các chương trình đại học với các bằng cấp tốt nghiệp và sau đại học Pakistan cũng có một hệ thống giáo dục cấp hai song song tại các trường tư dựa trên bộ chương trình và do Cambridge International Examinations quản lý thay cho các kỳ thi của chính phủ Một số học sinh lựa chọn thực hiện các kỳ kiểm tra O level và A level qua Hội đồng Anh Hiện có 730 trường kỹ thuật và dạy nghề ở Pakistan Những yêu cầu tối thiểu để vào trường dạy nghề của nam là hoàn thành lớp 8 Các chương trình nói chung kéo dài hai hay ba năm Các yêu cầu tối thiểu để vào các trường dạy nghề của nữ là hoàn thành lớp 5 Tất cả các cơ sở giáo dục hàn lâm thuộc trách nhiệm của các chính quyền tỉnh Chính phủ Liên bang chủ yếu hỗ trợ phát triển chương trình giảng dạy cấp bằng công nhận và một số trợ giúp tài chính cho nghiên cứu Giáo dục tiếng Anh trung học được mở rộng dựa trên cơ sở các giai đoạn với mọi trường học trên cả nước Thông qua nhiều cuộc cải cách giáo dục tới năm 2015 bộ giáo dục dự kiến đạt mức đăng ký theo học 100 với các trẻ em trong độ tuổi và tỷ lệ biết chữ đạt 86 ở người trên 10 tuổi Pakistan cũng có các madrassah cung cấp giáo dục miễn phí và cũng cung cấp các chương trình học cùng nơi ở miễn phí cho các học sinh thuộc tầng lớp nghèo nhất xã hội Sau những chỉ trích về việc những kẻ khủng bố sử dụng những trường này cho mục đích tuyển mộ chiến binh những nỗ lực đã được đưa ra nhằm quản lý các trường đó Xã hội và văn hoá Xã hội Pakistan phần lớn theo chế độ thứ bậc với sự tôn trọng lớn dành cho các giá trị truyền thống Hồi giáo dù các gia đình thành thị đã phát triển thành một hệ thống gia đình hạt nhân bởi những đè nén kinh tế xã hội đã bị áp đặt bởi hệ thống gia đình chung truyền thống Những thập kỷ gần đây đã chứng kiến sự xuất hiện của một tầng lớp trung lưu tại các thành phố như Karachi Lahore Rawalpindi Hyderabad Faisalabad Multan và Peshawar những người muốn theo một khuynh hướng ôn hoà hơn lập trường bị các khu vực phía tây bắc giáp giới với Afghanistan chủ yếu vẫn rất bảo thủ và vẫn tuân theo các truyền thống bộ tộc từ hàng thế kỷ phản đối Sự gia tăng toàn cầu hoá khiến nước này được xếp hạng 46 theo Chỉ số Toàn cầu hoá A T Kearney FP Sự đa dạng của âm nhạc Pakistan từ các loại âm nhạc dân gian của các tỉnh tới các thể loại âm nhạc truyền thống như Qawwali và Ghazal Gayaki tới các hình thức âm nhạc hiện đại dựa trên âm nhạc truyền thống và phương tây như sự đồng bộ hoá Qawwali và âm nhạc phương tây bởi nhà soạn nhạc nổi tiếng thế giới Nusrat Fateh Ali Khan Ngoài ra Pakistan cũng là quê hương của nhiều ca sĩ nhạc dân gian nổi tiếng như Alam Lohar người cũng nổi tiếng ở Punjab Ấn Độ Tuy nhiên đa số người dân Pakistan nghe âm nhạc Ấn Độ do Bollywood sản xuất và của ngành công nghiệp điện ảnh Ấn Độ Sự xuất hiện của những người tị nạn Afghanistan ở các tỉnh phía tây đã nhen lại âm nhạc Pashto và Ba Tư và biến Peshawar thành một cổng chính cho các nhạc sĩ Afghanistan và là một trung tâm phân phối của âm nhạc Afghanistan ra nước ngoài Tập đoàn Truyền hình Pakistan PTV và Tập đoàn Truyền phát Pakistan thuộc sở hữu nhà nước là các cơ quan truyền thông có vai trò chi phối nhưng hiện có nhiều kênh truyền hình tư nhân Đại đa số người dân Pakistan được tiếp cận nhiều kênh truyền hình và các bộ phim Mỹ châu Âu và châu Á thông qua các mạng lưới truyền hình tư nhân truyền hình cáp và truyền hình vệ tinh Cũng có một ngành công nghiệp phim bản xứ nhỏ tại Lahore và Peshawar thường được gọi là Lollywood Và tuy các bộ phim Bollywood đã bị cấm trình chiếu tại các rạp chiếu phim công cộng từ năm 1965 chúng vẫn phổ biến trong văn hoá đại chúng Kiến trúc của các khu vực hiện tạo thành Pakistan có thể chia thành bốn giai đoạn riêng biệt tiền Hồi giáo Hồi giáo thuộc địa và hậu thuộc địa Với sự bắt đầu của văn minh Indus khoảng giữa thiên niên kỷ thứ ba trước Công Nguyên một nền văn hoá thành thị tiên tiến đã phát triển lần đầu tiên trong vùng với những cơ sở kiến trúc lớn một số công trình vẫn còn tồn tại đến ngày nay Mohenjo Daro Harappa và Kot Diji thuộc các khu định cư thời kỳ tiền Hồi giáo Sự trỗi dậy của Phật giáo và ảnh hưởng Ba Tư và Hy Lạp đã dẫn tới sự phát triển của phong cách Hy Lạp Phật giáo bắt đầu từ thế kỷ thứ nhất của Công Nguyên Đỉnh cao của thời kỷ này diễn ra cùng phong cách Gandhara Một ví dụ về kiến trúc Phật giáo là các tàn tích của tu viện Phật giáo Takht i Bahi ở tỉnh Biên giới Tây Bắc Sự xuất hiện của Đạo Hồi ở Pakistan hiện nay có nghĩa là một sự chấm dứt đột ngột của kiến trúc Phật giáo Tuy nhiên một sự chuyển tiếp nhẹ nhàng sang kiến trúc Hồi giáo không tranh ảnh đã diễn ra Công trình quan trọng nhất trong một số ít công trình đã hoàn toàn được khám phá thuộc phong cách Ba Tư là lăng mộ của Shah Rukn i Alam ở Multan Trong thời kỳ Mughal các yếu tố thiết kế của kiến trúc Hồi giáo Ba Tư đã bị pha trộn với các hình thức thường ít nghiêm túc của nghệ thuật Hindustani Lahore nơi ở không thường xuyên của các vị vua cai trị Mughal có nhiều công trình quan trọng từ thời đế chế trong số đó có thánh đường Hồi giáo Badshahi Pháo đài Lahore với Cổng Alamgiri nổi tiếng thánh đường Hồi giáo Wazir Khan nhiều màu sắc mang nặng ảnh hưởng Ba Tư cũng như nhiều thánh đường và lăng mộ khác Tương tự Thánh đường Shahjahan ở Thatta của người Sindh từ thời Mughal Trong thời kỳ thuộc địa Anh các công trình chủ yếu mang tính chất chức năng thuộc phong cách Ấn Âu đã phát triển từ một tập hợp các yếu tố châu Âu và Ấn Độ Hồi giáo Bản sắc quốc gia hậu thuộc địa được thể hiện trong những công trình hiện đại như Thánh đường Faisal Minar e Pakistan và Mazar e Quaid Văn học Pakistan gồm văn học của các ngôn ngữ đã từng tồn tại ở quốc gia này gồm Urdu Sindh Punjab Pushto Baloch cũng như tiếng Anh trong các thời kỳ gần đây và trong quá khứ gồm cả văn học Ba Tư Trước thế kỷ XIX văn học chủ yếu gồm yếu tố thơ trữ tình và tôn giáo thần bí và đại chúng Trong thời kỳ thuộc địa các nhân vật văn học bản xứ dưới ảnh hưởng của văn học phương Tây thuộc chủ nghĩa hiện thực đã ngày càng tiếp cận với các chủ đề và các hình thức diễn tả khác nhau Ngày nay truyện ngắn được dân chúng rất ưa chuộng Nhà thơ quốc gia Pakistan Allama Muhammad Iqbal đã đề xuất việc tạo lập một quê hương riêng biệt cho những người Hồi giáo Ấn Độ Tuy nhiên Iqbal cũng đã viết Tarana e Hind nói nên niềm tin vào một nước Ấn Độ thống nhất và hùng mạnh Cuốn sách The Reconstruction of Religious Thought in Islam Tái thiết Tư tưởng Tôn giáo trong Đạo Hồi của ông là một tác phẩm lớn của triết học Hồi giáo hiện đại Nhân vật nổi tiếng nhất của văn học Urdu đương đại ở Pakistan là Faiz Ahmed Faiz Thơ Sufi Shah Abdul Latif Bulleh Shah và Khawaja Farid cũng rất phổ biến ở Pakistan Mirza Kalich Beg đã được gọi là người cha của văn xuôi tiếng Sindh hiện đại Du lịch Dù không có hình ảnh tốt và thường bị cường điệu ở phương Tây và từng bị tạp chí The Economist coi là một trong những địa điểm nguy hiểm nhất thế giới du lịch vẫn là một ngành công nghiệp đang trên đà phát triển tại Pakistan nhờ sự đa dạng văn hoá con người và phong cảnh Sự đa dạng trong thu hút du lịch từ những tàn tích của những nền văn hoá cổ như Mohenjo daro Harappa và Taxila cho tới những địa điểm nghỉ dưỡng ở Himalaya thu hút những người say mê phong cảnh hoang dã và các môn thể thao mùa đông Pakistan cũng có nhiều đỉnh núi có độ cao trên thu hút những nhà thám hiểm và người leo núi từ khắp nơi trên thế giới đặc biệt là K2 Từ tháng 4 đến tháng 9 khách du lịch trong nước và quốc tế tới thăm các vùng này khiến du lịch trở thành một nguồn thu nhập cho người dân địa phương Đa số khách du lịch tới từ các nước châu Á Tại Balochistan có nhiều hang động cho những khách du lịch và người thám hiểm hang động đặc biệt là Hang Juniper Shaft hang Murghagull Gharra hang Mughall saa và những hang tự nhiên đẹp đẽ Pakistan là một quốc gia thành viên Liên minh Hang động học Quốc tế UIS Những vùng phía bắc Pakistan là nơi có nhiều pháo đài tháp và các kiến trúc lịch sử gồm cả các thung lũng Hunza và Chitral thung lũng là nơi sinh sống của Kalash một cộng đồng theo thuyết vật linh nhỏ thời tiền Hồi giáo Punjab cũng là một địa điểm diễn ra trận đánh của Alexandre trên sông Jhelum Thành phố Lahore lịch sử được coi là trung tâm văn hoá của Pakistan và có nhiều công trình kiến trúc Mughal như Badshahi Masjid Vườn Shalimar Lăng mộ Jahangir và Pháo đài Lahore Hiệp hội Phát triển Du lịch Pakistan PTDC cũng giúp quảng bá du lịch trong nước Tuy nhiên du lịch vẫn bị hạn chế bởi sự thiếu hụt cơ sở hạ tầng thích hợp và tình hình an ninh đang kém đi trong nước Các hoạt chiến sự gần đây của Pakistan tại các địa điểm du lịch gồm cả Swat và NWFP đã ảnh hưởng lớn tới ngành công nghiệp du lịch Những khó khăn khác cũng được quy cho mạng lưới du lịch còn hạn chế khung quản lý du lịch kém chính phủ ít ưu tiên cho ngành du lịch tính hiệu quả thấp trong quảng bá du lịch và một nhận thức thiển cận về du lịch Hơn nữa Pakistan từng tiếp đón hơn 500 000 du khách trước cuộc giảm phát kinh tế toàn cầu Thể thao Môn thể thao chính thức và quốc gia của Pakistan là khúc côn cầu trên cỏ dù cricket được ưa chuộng hơn Đội tuyển cricket quốc gia đã một lần giành Cricket World Cup năm 1992 và một lần về nhì năm 1999 và nước này hai lần đồng đăng cai tổ chức năm 1987 và 1996 Pakistan về nhì trong giải ICC World Twenty20 2007 đầu tiên được tổ chức ở Nam Phi và là nhà vô địch ICC World Twenty20 2009 được tổ chức ở Anh Squash là một môn thể thao nổi bật khác của người Pakistan với các vận động viên đẳng cấp thế giới như Jahangir Khan và Jansher Khan nhiều lần giành giải World Open trong sự nghiệp của họ Ở mức độ quốc tế Pakistan đã nhiều lần tham gia Olympics mùa hè môn hockey trên cỏ quyền Anh điền kinh bơi lội và bắn súng Pakistan đã giành được tổng số 10 chiếc huy chương 3 vàng 3 bạc và 4 đồng trong khi tại Commonwealth Games và Asian Games họ có 61 và 182 huy chương Hockey là môn thể thao Pakistan có được nhiều thành công nhất tại các kỳ Olympic với ba huy chương vàng năm 1960 1968 và 1984 Pakistan cũng có kỷ lục bốn lần giành Hockey World Cup 1971 1978 1982 1994 Motorsport Association của Pakistan là một thành viên của Fédération Internationale de l Automobile Trong các môn thể thao thám hiểm hang động Pakistan là một quốc gia thành viên của UIS Liên đoàn Hang động học Quốc tế Freedom Rally là một cuộc đua off road được tổ chức hàng năm diễn ra trong các dịp kỷ niệm Độc lập Pakistan cũng đã lần đầu tiên được tham gia Golf World Cup năm 2009 Đọc thêm BULLET Cohen Stephen P The Idea of Pakistan The Brookings Institution November 2004 ISBN 0 8157 1502 1 BULLET Banuazizi Ali and Weiner Myron The State Religion and Ethnic Politics Afghanistan Iran and Pakistan Syracuse University Press August 1988 ISBN 0 8156 2448 4 BULLET Halliday Fred State and Ideology in the Middle East and Pakistan Monthly Review Pr February 1998 ISBN 0 85345 734 4 BULLET Hammond Incorporated Hammond Greater Middle East Region Including Afghanistan Pakistan Libya and Turkey American Map Corporation August 2002 ISBN 0 8437 1827 7 BULLET Hilton Isabel Letter from Pakistan The Pashtun Code The New Yorker ngày 3 tháng 12 năm 2001 BULLET Insight Guides Halliday Tony and Ikram Tahir Insight Guide Pakistan Apa Productions January 1998 ISBN 0 88729 736 6 BULLET Malik Hafeez Pakistan Founders Aspirations and Today s Realities Oxford University Press USA May 2001 ISBN 0 19 579333 1 BULLET Malik Iftikhar H Religious Minorities in Pakistan Minority Rights Group International September 2002 ISBN 1 897693 69 9 BULLET Malik Iftikhar H Culture and customs of Pakistan Greenwood Press December 2005 ISBN 0 313 33126 X BULLET Najim Adil Pakistan and Democracy The News International Pakistan ngày 6 tháng 5 năm 2004 BULLET Rooney John Shadows in the dark A history of Christianity in Pakistan up to the 10th century Christian Study Centre January 1984 BULLET Rahman Tariq 1996 Language and Politics in Pakistan Karachi Oxford University Press Reprinted several times latest repr 2006 BULLET Rahman Tariq 2002 Language Ideology and Power Language learning Among the Muslims of Pakistan and North India Karachi OUP BULLET Rahman Tariq 2004 Denizens of Alien Worlds A Study of Education Inequality and Polarization in Pakistan Karachi OUP 2006 repr BULLET Sharif Shuja Musharraf s Administration And Pakistan s Economy Contemporary Review ngày 31 tháng 3 năm 2005 129 134 BULLET Wolpert Stanley Jinnah of Pakistan Oxford University Press USA May 1984 ISBN 0 19 503412 0 BULLET Zakaria Rafiq The Man Who Divided India An Insight into Jinnah s Leadership and its Aftermath Popular Prakashan 2001 ISBN 81 7154 892 X BULLET Statehood in South Asia BULLET Strategic Insights Volume III Issue 10 October 2004 Liên kết ngoài BULLET Government of Pakistan BULLET Pakistan Board of Investment BULLET The President of Pakistan BULLET The Ministry of Information and Broadcasting BULLET Chief of State and Cabinet Members BULLET Pakistan at UCB Libraries GovPubs BULLET Pakistaniaat A Journal of Pakistan Studies

3729

Mặt Trời

Mặt Trời Mặt Trời chính là ngôi sao ở trung tâm Hệ Mặt Trời chiếm khoảng 99 8 khối lượng của Hệ Mặt Trời Trái Đất và các thiên thể khác như các hành tinh tiểu hành tinh thiên thạch sao chổi và bụi quay quanh Mặt Trời Khoảng cách trung bình giữa Mặt Trời và Trái Đất xấp xỉ 149 6 triệu kilômét 1 Đơn vị thiên văn AU nên ánh sáng Mặt Trời cần 8 phút 20 giây mới đến được Trái Đất Trong một năm khoảng cách này thay đổi từ 147 1 triệu kilômét 0 9833 AU ở điểm cận nhật khoảng ngày 3 tháng 1 tới xa nhất là 152 1 triệu kilômét 1 017 AU ở điểm viễn nhật khoảng ngày 4 tháng 7 Năng lượng Mặt Trời ở dạng ánh sáng hỗ trợ cho hầu hết sự sống trên Trái Đất thông qua quá trình quang hợp và điều khiển khí hậu cũng như thời tiết trên Trái Đất Thành phần của Mặt Trời gồm hydro khoảng 74 khối lượng hay 92 thể tích heli khoảng 24 khối lượng 7 thể tích và một lượng nhỏ các nguyên tố khác gồm sắt nickel oxy silic lưu huỳnh magiê carbon neon calci và crom Mặt Trời có hạng quang phổ G2V G2 có nghĩa nó có nhiệt độ bề mặt xấp xỉ 5 778 K 5 505 C khiến nó có màu trắng và thường có màu vàng khi nhìn từ bề mặt Trái Đất bởi sự tán xạ khí quyển Chính sự tán xạ này của ánh sáng ở giới hạn cuối màu xanh của quang phổ khiến bầu trời có màu xanh Quang phổ Mặt Trời có chứa các vạch ion hoá và kim loại trung tính cũng như các đường hydro rất yếu V số 5 La Mã trong lớp quang phổ thể hiện rằng Mặt Trời như hầu hết các ngôi sao khác là một ngôi sao thuộc dãy chính Điều này có nghĩa nó tạo ra năng lượng bằng tổng hợp hạt nhân của hạt nhân hydro thành heli Có hơn 100 triệu ngôi sao lớp G2 trong Ngân Hà của chúng ta Từng bị coi là một ngôi sao nhỏ và khá tầm thường nhưng thực tế theo hiểu biết hiện tại Mặt Trời sáng hơn 85 các ngôi sao trong Ngân Hà với đa số là các sao lùn đỏ Quầng nóng của Mặt Trời liên tục mở rộng trong không gian và tạo ra gió Mặt Trời là các dòng hạt có vận tốc gấp 5 lần âm thanh mở rộng nhật mãn Heliopause tới khoảng cách xấp xỉ 100 AU Bong bóng trong môi trường liên sao được hình thành bởi gió mặt trời nhật quyển heliosphere là cấu trúc liên tục lớn nhất trong Hệ Mặt Trời Mặt Trời hiện đang đi xuyên qua đám mây Liên sao Địa phương Local Interstellar Cloud trong vùng Bóng Địa phương Local Bubble mật độ thấp của khí khuếch tán nhiệt độ cao ở vành trong của Nhánh Lạp Hộ của Ngân Hà giữa Nhánh Anh Tiên và Nhánh Cung Thủ của Ngân Hà Trong 50 hệ sao gần nhất bên trong 17 năm ánh sáng từ Trái Đất Mặt Trời xếp hạng 4 về khối lượng như một ngôi sao cấp bốn M 4 83 dù có một số giá trị cấp hơi khác biệt đã được đưa ra ví dụ 4 85 và 4 81 Mặt Trời quay quanh trung tâm của Ngân Hà ở khoảng cách xấp xỉ 24 000 26 000 năm ánh sáng từ trung tâm Ngân Hà nói chung di chuyển theo hướng chòm sao Thiên Nga và hoàn thành một vòng trong khoảng 225 250 triệu năm một năm ngân hà Tốc độ trên quỹ đạo của nó được cho khoảng 250 20 km s nhưng một ước tính mới đưa ra con số 251 km s Bởi Ngân Hà của chúng ta đang di chuyển so với Màn bức xạ vi sóng vũ trụ CMB theo hướng chòm sao Trường Xà với tốc độ 550 km s nên tốc độ chuyển động của nó so với CMB là khoảng 370 km s theo hướng chòm sao Cự Tước hay Sư Tử Đặc điểm Mặt Trời là một ngôi sao thuộc dãy chính màu vàng chiếm khoảng 99 8 tổng khối lượng Hệ Mặt Trời Nó là một hình cầu gần hoàn hảo chỉ hơi dẹt khoảng chín phần triệu có nghĩa đường kính cực của nó khác biệt so với đường kính xích đạo chỉ 10 km 6 dặm bởi Mặt Trời tồn tại ở dạng trạng thái plasma và không rắn chắc do đó tốc độ quay vận tốc góc tại xích đạo nhanh hơn ở hai cực Điều này được gọi là chuyển động không đồng tốc Chu kỳ của chuyển động thực này xấp xỉ 25 6 ngày ở xích đạo và 33 5 ngày ở cực Tuy nhiên vì điểm quan sát thuận lợi luôn thay đổi khi Trái Đất quay quanh Mặt Trời nên chuyển động biểu kiến của ngôi sao này tại xích đạo là khoảng 28 ngày Hiệu ứng ly tâm của chuyển động chậm này yếu hơn 18 triệu lần so với lực hấp dẫn tại xích đạo Mặt Trời Hiệu ứng thủy triều của các hành tinh thậm chí còn yếu hơn và không ảnh hưởng lớn tới hình dạng Mặt Trời Mặt Trời là một sao nhóm I nhóm sao có nhiều nguyên tố nặng Sự hình thành Mặt Trời có thể đã được bắt đầu từ các sóng xung kích từ một hay nhiều siêu tân tinh bên cạnh Lý thuyết này được đưa ra do sự phong phú của nguyên tố nặng trong Hệ Mặt Trời như vàng và uranium khi so sánh với những sao có ít nguyên tố này thì gọi là Sao nhóm II ít nguyên tố nặng Các nguyên tố này theo khả năng có thể nhất đã được tạo ra bởi các phản ứng hạt nhân thu năng lượng trong một quá trình hình thành sao siêu mới hay bởi sự biến đổi thông qua hấp thụ neutron bên trong một ngôi sao lớn thế hệ hai Cấu trúc của Mặt Trời không có ranh giới cụ thể như những hành tinh đá ở phần phía ngoài của nó mật độ các khí giảm gần như theo hàm mũ theo khoảng cách từ tâm Tuy nhiên cấu trúc bên trong của nó được xác định rõ ràng như được miêu tả bên dưới Bán kính Mặt Trời được đo từ tâm tới cạnh ngoài quang quyển Đây đơn giản là lớp mà bên trên nó các khí quá lạnh hay quá mỏng để bức xạ một lượng ánh sáng đáng kể và vì thế là bề mặt dễ quan sát nhất bằng mắt thường Phía trong Mặt Trời không thể được quan sát trực tiếp và chính Mặt Trời là vật chắn bức xạ điện từ Tuy nhiên tương tự như trong địa chất học sử dụng sóng do các trận động đất tạo ra để xác định cấu trúc bên trong của Trái Đất ngành nhật chấn học helioseismology sử dụng các sóng ngoại âm infrasound đi xuyên qua phần trong Mặt Trời để đo và hình dung cấu trúc bên trong của ngôi sao Mô hình máy tính về Mặt Trời cũng sử dụng một công cụ lý thuyết để xác định các lớp bên trong của nó Lõi Lõi của Mặt Trời được coi là chiếm khoảng 0 2 tới 0 25 bán kính Mặt Trời Nó có mật độ lên tới 150g cm³ 150 lần mật độ nước trên Trái Đất và có nhiệt độ gần 13 600 000 độ K so với nhiệt độ bề mặt Mặt Trời khoảng 5 800 K Những phân tích gần đây của phi vụ SOHO cho thấy tốc độ tự quay của lõi cao hơn vùng bức xạ Trong hầu hết vòng đời của Mặt Trời năng lượng được tạo ra bởi phản ứng tổng hợp hạt nhân thông qua một loạt bước được gọi là dãy p p proton proton để biến hydro thành heli Chưa tới 2 heli được tạo ra trong Mặt Trời có từ chu trình CNO Cacbon Nitơ Oxy Lõi là vùng duy nhất trong Mặt Trời tạo ra một lượng đáng kể nhiệt thông qua phản ứng tổng hợp phần còn lại của ngôi sao được đốt nóng bởi năng lượng truyền ra ngoài từ lõi Tất cả năng lượng được tạo ra từ phản ứng tổng hợp hạt nhân trong lõi phải đi qua nhiều lớp để tới quang quyển trước khi đi vào không gian dưới dạng ánh sáng Mặt Trời hay động năng của các hạt Tốc độ phản ứng tổng hợp hạt nhân phụ thuộc nhiều vào mật độ và nhiệt độ vì tốc độ phản ứng tổng hợp hạt nhân diễn ra ở lõi trong trạng thái cân bằng tự điều chỉnh nếu tốc độ phản ứng hơi lớn hơn sẽ khiến lõi nóng lên nhiều và hơi mở rộng chống lại trọng lượng của các lớp bên ngoài làm giảm tốc độ phản ứng và điều chỉnh sự nhiễu loạn và nếu tốc độ hơi nhỏ hơn sẽ khiến lõi lạnh đi và hơi co lại làm tăng tốc độ phản ứng và một lần nữa lại đưa nó về mức cũ Các photon tia gamma nhiều năng lượng phát ra trong các phản ứng tổng hợp hạt nhân bị hấp thụ trong một plasma mặt trời chỉ vài millimét và sau đó tái phát xạ theo hướng ngẫu nhiên và ở mức năng lượng khá thấp vì thế cần một thời gian dài các bức xạ mới lên tới bề mặt Mặt Trời Những ước tính về thời gian di chuyển của photon trong khoảng từ 10 000 tới 170 000 năm Sau chuyến du hành cuối cùng qua lớp đối lưu bên ngoài để tới bề mặt trong suốt của quang quyển các photon thoát ra như ánh sáng khả kiến Mỗi tia gamma trong lõi Mặt Trời được chuyển thành hàng triệu photon ánh sáng nhìn thấy được trước khi đi vào không gian Các neutrino cũng được phát sinh từ các phản ứng tổng hợp hạt nhân trong lõi nhưng không giống như photon chúng hiếm khi tương tác với vật chất vì thế hầu như toàn bộ chúng thoát khỏi Mặt Trời ngay lập tức Trong nhiều năm những đo đạc về số lượng neutrino do Mặt Trời tạo ra cho kết quả thấp hơn các dự đoán lý thuyết khoảng 3 lần Sự không nhất quán này gần đây đã được giải quyết thông qua sự khám phá các hiệu ứng dao động neutrino Vì trên thực tế Mặt Trời toả ra số lượng neutrino như các lý thuyết dự đoán nhưng các máy dò tìm neutrino để lọt mất 2 3 trong số chúng bởi vì các neutrino đã thay đổi hương Vùng bức xạ Trong vùng từ 0 25 tới khoảng 0 7 bán kính Mặt Trời vật liệu Mặt Trời đủ nóng và đặc đủ để bức xạ nhiệt chuyển được nhiệt độ từ trong lõi ra ngoài Trong vùng này không có đối lưu nhiệt tuy các vật liệu lạnh đi khi độ cao tăng lên từ 7 000 000 C tới khoảng 2 000 000 C làm gradient nhiệt độ này nhỏ hơn giá trị tỷ lệ khoảng đoạn nhiệt adiabatic lapse rate và vì thế không thể gây ra sự đối lưu Nhiệt được truyền bởi sự bức xạ ion của hydro và heli phát ra các photon nó chỉ di chuyển một khoảng cách ngắn trước khi bị tái hấp thụ bởi các ion khác Các photon thực tế bật lên rất nhiều lần xuyên qua vật chất đặc này tới mức một photon riêng lẻ mất khoảng một triệu năm để tới được lớp bề mặt và vì thế năng lượng chuyển ra ngoài rất chậm Mật độ giảm sút hàng trăm lần từ 20 g cm³ xuống chỉ 0 2 g cm³ từ đáy lên đỉnh vùng bức xạ Giữa vùng bức xạ và vùng đối lưu là một lớp chuyển tiếp được gọi là tachocline Đây là vùng nơi có sự thay đổi mạnh giữa chuyển động xoay đồng tốc của vùng bức xạ và chuyển động chênh lệch của vùng đối lưu dẫn tới một sự trượt mạnh một điều kiện nơi các lớp ngang giáp nhau trượt trên nhau Các dạng chuyển động giống chất lỏng trong vùng đối lưu bên trên dần biến mất từ đỉnh của lớp này xuống đáy của nó phù hợp với các đặc điểm yên tĩnh của vùng bức xạ trên đáy Hiện tại có giả thuyết cho rằng một nguồn phát điện từ bên trong lớp này tạo ra từ trường của Mặt Trời Vùng đối lưu Trong lớp ngoài của Mặt Trời từ bề mặt nó xuống xấp xỉ 200 000 km hay 70 bán kính Mặt Trời plasma Mặt Trời không đủ đặc hay đủ nóng để chuyển năng lượng nhiệt từ bên trong ra ngoài bằng bức xạ Vì thế đối lưu nhiệt diễn ra khi các cột nhiệt mang vật liệu nóng ra bề mặt quyển sáng của Mặt Trời Khi vật liệu lạnh đi ở bề mặt nó đi xuống dưới đáy vùng đối lưu để nhận thêm nhiệt từ đỉnh vùng bức xạ Ở bề mặt nhìn thấy được của Mặt Trời nhiệt độ đã giảm xuống 5 700 K và mật độ chỉ còn 0 2 g m³ khoảng 1 10 000 mật độ không khí ở mực nước biển Các cột nhiệt trong vùng đối lưu tạo nên một dấu vết trên Mặt Trời dưới hình thức hạt mặt trời solar granulation và siêu hột Sự hỗn loạn đối lưu của bộ phận phía ngoài này của phần bên trong lòng Mặt Trời hình thành một máy phát điện tỷ lệ nhỏ xuất hiện tạo ra từ trường bắc và nam cực trên toàn bộ bề mặt Mặt Trời Các cột nhiệt của Mặt Trời là các pin Bénard và vì thế thường có hình lăng trụ năm cạnh Quang quyển Bề mặt nhìn thấy được của Mặt Trời hay quang quyển là lớp mà ở bên dưới nó Mặt Trời trở nên mờ đục với ánh sáng nhìn thấy được Trên quang quyển ánh sáng khả kiến của Mặt Trời tự do đi vào không gian và năng lượng của nó thoát hoàn toàn khỏi Mặt Trời Sự thay đổi trong độ mờ đục xảy ra vì sự giảm số lượng ion H mà chúng dễ dàng hấp thụ ánh sáng Trái lại ánh sáng khả kiến mà chúng ta nhìn thấy được tạo ra khi các electron phản ứng với các nguyên tử hydro để tạo ra các ion H Quang quyển thực tế dày từ hàng chục tới hàng trăm kilômét mờ hơn chút ít so với không khí trên Trái Đất Bởi vì phần phía trên của quang quyển lạnh hơn phần phía dưới hình ảnh Mặt Trời hiện lên sáng hơn ở trung tâm so với ở cạnh hay rìa của đĩa Mặt Trời trong một hiện tượng được gọi là rìa tối limb darkening Ánh sáng Mặt Trời có phổ gần giống với quang phổ vật đen cho thấy một nhiệt độ khoảng 6 000 K các vùng sâu có nhiệt độ tới 6 400 K trong khi những vùng nông hơn là 4 400 K rải rác với các vạch hấp thụ nguyên tử từ các lớp loãng trên quang quyển Quang quyển có mật độ hạt 10 m³ khoảng 1 mật độ hạt của khí quyển Trái Đất ở mực nước biển Những nghiên cứu ban đầu về phổ quang học của quang quyển một số vạch hấp thụ được tìm ra không tương ứng với bất kỳ một nguyên tố hoá học nào từng biết trên Trái Đất khi ấy Năm 1868 Norman Lockyer đưa ra giả thuyết rằng các vạch hấp thụ đó là bởi một nguyên tố mới mà ông gọi là heli theo tên thần Mặt Trời Hy Lạp Helios Mãi 25 năm sau heli mới được phân lập trên Trái Đất Khí quyển Các phần bên trên quang quyển của Mặt Trời được gọi chung là khí quyển Mặt Trời Chúng có thể được quan sát bằng kính viễn vọng trên toàn bộ dãy phổ điện từ từ sóng radio qua ánh sáng nhìn thấy được tới tia gamma và gồm năm vùng chính nhiệt độ tối thiểu sắc quyển vùng chuyển tiếp vành nhật hoa và nhật quyển Nhật quyển có thể được coi là khí quyển liên tục phía ngoài của Mặt Trời mở rộng ra bên ngoài vượt quá cả quỹ đạo Sao Diêm Vương tới nhật mãn heliopause nơi nó hình thành một biên giới đường chấn động rõ rệt với không gian liên sao Sắc quyển vùng chuyển tiếp và vành nhật hoa nóng hơn nhiều so với bề mặt Mặt Trời Lý do giải thích việc này vẫn chưa rõ ràng bằng chứng cho thấy rằng các sóng Alfvén có thể có đủ năng lượng để làm nóng vành nhật hoa Hàn quyển Lớp lạnh nhất của Mặt Trời là vùng nhiệt độ tối thiểu nằm cách khoảng 500 km bên trên quanq quyển với nhiệt độ cỡ 4 100 K Phần này của Mặt Trời đủ lạnh để tồn tại các phân tử như carbon monoxit và nước có thể được phát hiện bởi quang phổ hấp thụ của chúng Sắc quyển chromosphere Bên trên lớp nhiệt độ tối thiểu là một lớp dày khoảng 2 000 km chủ yếu là quang phổ của các vạch hấp thụ và phát xạ Nó được gọi là sắc quyển bắt nguồn từ từ chroma của Hy Lạp có nghĩa màu sắc bởi sắc quyển nhìn thấy được như một ánh sáng có màu ở đầu và cuối của các lần nhật thực toàn phần Nhiệt độ của sắc quyển tăng dần cùng với độ cao lên khoảng 20 000 K ở gần đỉnh Ở phần phía trên của sắc quyển heli bị ion hoá một phần Vùng chuyển tiếp Bên trên sắc quyển có một vùng chuyển tiếp mỏng khoảng 200 km trong đó nhiệt độ tăng nhanh từ khoảng 20 000 K ở thượng tầng sắc quyển lên tới nhiệt độ gần một triệu K tại miện Nhiệt độ gia tăng dễ dàng bởi sự ion hoá toàn bộ heli trong vùng chuyển tiếp làm giảm mạnh sự bức xạ làm nguội của plasma Vùng chuyển tiếp không xảy ra ở một độ cao được xác định chính xác Thực vậy nó hình thành một kiểu quầng với các đặc tính kiểu sắc quyển như gai và sợi và luôn chuyển động hỗn loạn Vùng chuyển tiếp không dễ được quan sát thấy từ bề mặt Trái Đất mà thực tế chỉ có thể được quan sát thấy từ vũ trụ bằng các dụng cụ nhạy cảm với thành phần tử ngoại của quang phổ Vành nhật hoa Vành nhật hoa kéo dài ra lớp khí quyển bên ngoài của Mặt Trời nó có thể tích lớn hơn cả Mặt Trời Vành nhật hoa liên tục mở rộng vào vũ trụ hình thành nên gió Mặt Trời lấp đầy toàn bộ Hệ Mặt Trời Vành nhật hoa hạ rất gần bề mặt Mặt Trời có mật độ phân tử khoảng 10 10 m³ Nhiệt độ trung bình của vành nhật hoa và gió Mặt Trời khoảng 1 2 triệu kelvin tuy nhiên trong những vùng nóng nhất nó khoảng 8 20 triệu kelvin Tuy chưa tồn tại 1 lý thuyết đầy đủ để tính nhiệt độ vành nhật hoa ít nhất một số lượng nhiệt của nó được biết có từ sự tái liên thông từ trường Nhật quyển Nhật quyển là khoảng trống xung quanh Mặt Trời được lấp đầy bằng gió plasma Mặt Trời và kéo dài xấp xỉ khoảng 20 lần bán kính Mặt Trời 0 1 AU ra các mép phía ngoài của Hệ Mặt Trời Biên giới phía trong của nó được xác định là lớp mà tại đó luồng gió Mặt Trời trở thành siêu Alfvén có nghĩa là nơi tốc độ luồng gió mặt trời trở nên nhanh hơn tốc độ của sóng Alfvén Sự nhiễu loạn và các lực động lực học bên ngoài biên giới này không thể ảnh hưởng tới hình dạng của quầng Mặt Trời bên trong bởi thông tin chỉ có thể di chuyển với tốc độ của các sóng Alfvén Gió Mặt Trời đi ra bên ngoài liên tục xuyên qua nhật quyển hình thành nên trường điện từ Mặt Trời trong hình dạng xoắn ốc Parker cho tới khi nó va chạm với nhật mãn với khoảng cách hơn 50 AU từ Mặt Trời Tháng 12 năm 2004 tàu vũ trụ Voyager 1 đã vượt qua một dải chấn được cho là một phần của nhật mãn Cả hai tàu Voyager đều ghi nhận mức độ hạt năng lượng cao khi chúng tiếp cận biên giới Từ trường Mặt Trời là một sao có hoạt động của từ trường Nó có từ trường biến đổi mạnh mẽ hàng năm và đổi hướng sau mỗi 11 năm Từ trường của Mặt Trời tăng lên gây ra một số hiệu ứng gọi chung là hoạt động của Mặt Trời bao gồm vết đen trên bề mặt của Mặt Trời vết sáng Mặt Trời và các bức xạ trong gió Mặt Trời chúng mang vật chất vào trong hệ Mặt Trời Các ảnh hưởng của hoạt động bức xạ này lên Trái Đất như cực quang ở các vĩ độ trung bình đến cao và sự gián đoạn việc truyền sóng radio và điện năng Hoạt động của Mặt Trời được cho là có vai trò quan rất lớn trong sự hình thành và tiến hóa của hệ Mặt Trời và làm thay đổi cấu trúc tầng điện ly của Trái Đất Tất cả vật chất trong Mặt Trời đều ở thể khí và plasma do có nhiệt độ cao Điều này có thể làm cho vận tốc quay ở vùng xích đạo khoảng 25 ngày nhanh hơn ở các vùng có vĩ độ cao hơn khoảng 35 ngày ở gần các cực Vận tốc quay khác nhau ở các vĩ độ của Mặt Trời tạo ra các đường sức từ xoắn vào nhau theo thời gian tạo ra các vòng hoa từ tường phun ra từ bề mặt của Mặt Trời và tạo ra các vết đen Mặt Trời và các tai lửa Mặt Trời xem sự nối lại từ trường Sự xoắn vào nhau này làm tăng quá trình phát sinh từ trường của Mặt Trời và gây ra sự đảo từ của Mặt Trời theo chu kỳ 11 năm Từ trường của Mặt Trời mở rộng ra ngoài ranh giới của nó Plasma trong gió Mặt Trời bị từ hóa mang từ trường của Mặt Trời vào không gian tạo ra từ trường giữa các hành tinh Vì plasma chỉ có thể chuyển động trên các đường sức từ từ trường giữa các hành tinh được mở rộng xuyên tâm từ Mặt Trời ra ngoài không gian Do trường từ ở trên và dưới xích đạo khác nhau về cực hướng vào và hướng ra khỏi Mặt Trời nên tồn tại một lớp dòng điện mỏng trên mặt phẳng xích đạo được gọi là dải dòng điện nhật quyển heliospheric current sheet Ở khoảng cách lớn sự quay của Mặt Trời xoắn từ trường và dải dòng này thành cấu trúc giống xoắn ốc Archimedes gọi là xoắn ốc Parker Từ trường giữa các hành tinh mạnh hơn từ trường ở hai cực của Mặt Trời Từ trường ở hai cực của Mặt Trời 50 400 μT trong Quang quyển giảm theo hàm mũ bậc ba của khoảng cách và đạt 0 1 nT ở Trái Đất Tuy nhiên theo các thăm dò từ tàu không gian cho thấy từ trường giữa các hành tinh ở vị trí của Trái Đất cao hơn khoảng 100 lần so với con số trên vào khoảng 5 nT Thành phần hóa học Mặt Trời được cấu tạo chủ yếu bởi các nguyên tố hydro và heli các nguyên tố này chiếm tương ứng 74 9 và 23 8 khối lượng của Mặt Trời trong quang quyển Các nguyên tố nặng hơn được gọi là kim loại trong thiên văn học chiếm ít hơn 2 khối lượng Mặt Trời Trong đó phổ biến nhất là oxy chiếm gần 1 khối lượng Mặt Trời cacbon 0 3 neon 0 2 và sắt 0 2 Thành phần hóa học của Mặt Trời thừa hưởng các nguyên tố từ vật chất giữa các sao khi nó hình thành hydro và heli trong Mặt Trời được tạo ra từ tổng hợp hạt nhân Big Bang Các kim loại này được tạo ra bởi tổng hợp hạt nhân sao khi kết thúc quá trình tiến hóa sao và trả các vật liệu của chúng về khoảng không giữa các sao trước khi Mặt Trời hình thành Thành phần hóa học của quang quyển thường được xem là đại diện cho các thành phần của hệ Mặt Trời nguyên thủy Tuy nhiên khi Mặt Trời hình thành heli và các nguyên tố nặng tích tụ trong quang quyển Do đó quang quyển ngày nay chứa ít heli và chỉ có khoảng 84 các nguyên tố nặng so với sao tổ tiên sao tổ tiên có 71 1 hydro 27 4 heli và 1 5 kim loại Bên trong Mặt Trời các phản ứng tổng hợp hạt nhân làm biến đổi thành phần của nó do hydro biến thành heli phản ứng nhiệt hạch vì vậy phần trong cùng nhất của Mặt Trời hiện tại chỉ có khoảng 60 heli còn hàm lượng kim loại phổ biến thì không đổi Do phần bên trong Mặt Trời có hoạt động phóng xạ chứ không phải đối lưu xem cấu trúc ở trên nên không có sản phẩm tổng hợp hạt nhân nào từ lõi đi vào quang quyển Các nguyên tố nặng phổ biến trong Mặt Trời mô tả bên trên được đo đạc đồng thời bằng quang phổ trong quang quyển và bằng các vật chất trong thiên thạch không bị nung chảy Các thiên thạch này được cho là có chứa thành phần của ngôi sao tiền Mặt Trời và không bị ảnh hưởng bởi sự tích tụ các nguyên tố nặng Đó là hai cách đo đạc được nhiều người đồng ý nhất Các nguyên tố nhóm sắt bị ion hóa Trong thập niên 1970 nhiều nghiên cứu tập trung vào sự phong phú của các nguyên tố nhóm sắt trong Mặt Trời Mặc dù các nghiên cứu này mang lại nhiều ý nghĩa nhưng việc xác định sự phong phú của các nguyên tố nhóm sắt như coban và mangan vẫn còn là khó khăn vào thời điểm đó do các cấu trúc siêu mịn của chúng Một bộ hoàn chỉnh về độ mạnh dao động đầu tiên của các nguyên tố nhóm sắt bị ion hóa riêng lẻ được thực hiện thành công vào thập niên 1960 và được nâng cấp vào năm 1976 Năm 1978 sự phong phú về các nguyên tố thuộc nhóm sắt bị ion hóa đã được nhận dạng Quan hệ sự phân tầng khối lượng giữa hành tinh và Mặt Trời Nhiều tác giả khác nhau đề cập đến sự tồn tại của mối quan hệ phân tầng khối lượng giữa các thành phần đồng vị của Mặt Trời và khí trơ trên các hành tinh ví dụ như sự tương quan giữa thành phần đồng vị của hành tinh và Mặt Trời là Ne và Xe Tuy nhiên người ta tin rằng toàn bộ Mặt Trời có cùng thành phần như nhau trong khi bầu khí quyển của Mặt Trời vẫn trải rộng và ít nhất là đến năm 1983 Năm 1983 người ta cho rằng có sự phân tầng trên Mặt Trời chính vì vậy đã tạo ra mối quan hệ phân tầng giữa các thành phần đồng vị của hành tinh và gió Mặt Trời là các khí hiếm Các chu kỳ trên Mặt Trời Các vết đen Mặt Trời Khi quan sát Mặt Trời bằng các bộ lọc thích hợp các đặc điểm dễ nhận ra ngay đó là các vết đen Mặt Trời chúng là các khu vực bề mặt được xác định rõ ràng bởi vì chúng tối hơn các khu vực xung quanh do nhiệt độ của chúng thấp hơn Các vết đen này là những vùng có hoạt động từ trường mạnh ở đây sự đối lưu được điều khiển bởi các trường từ mạnh nhằm giải phóng năng lượng từ bên trong Mặt Trời lên bề mặt của nó Trường từ làm nóng phần lõi tạo thành các vùng hoạt động đây chính là nguồn gây ra vết lóa Mặt Trời solar flare và phóng thích vật chất vành nhật hoa CME Các vết đen lớn nhất có thể vươn xa hàng chục ngàn km Số lượng các vết đen có thể thấy được trên Mặt Trời thì không cố định nhưng chúng thay đổi theo chù kỳ 11 năm hay còn gọi là chu kỳ Mặt Trời Trong điều kiện bình thường chỉ có vài vết đen có thể quan sát được và hiếm khi quan sát được hết tất cả Một số xuất hiện ở các vĩ độ lớn hơn Khi diễn ra chu kỳ Mặt Trời số lượng các vết đen tăng và chúng di chuyển gần hơn về phía xích đạo của Mặt Trời hiện tượng này được miêu tả trong quy luật Spörer Các vết đen luôn tồn tại thành cặp có cực từ đối nhau Cực từ của vết đen xen kẽ mỗi chu kỳ Mặt Trời vì thế nó sẽ là cực bắc từ trong một chu kỳ và sẽ là cực nam trong chu kỳ tiếp theo Chu kỳ Mặt Trời có ảnh hưởng lớn đến thời tiết không gian và cũng như khí hậu trên Trái Đất do độ sáng có mối quan hệ trực tiếp với hoạt động từ trường Cực tiểu hoạt động của Mặt Trời có xu hướng tương quan với nhiệt độ lạnh hơn và lâu hơn so với các chu kỳ mặt trời trung bình có xu hướng tương quan đến nhiệt độ nóng hơn Trong thế kỷ XVII chu kỳ mặt trời dường như đã ngưng hoàn toàn trong vài thập kỷ có rất ít vết đen được quan sát trong giai đoạn này Cũng trong giai đoạn này hay còn gọi là cực tiểu Maunder hay thời kỳ băng hà nhỏ châu Âu đã trải qua thời kỳ nhiệt độ rất lạnh Hoạt động cực tiểu vào thời kỳ trước đây được phát hiện thông qua việc phân tích vòng sinh trưởng của cây đã sinh sống vào thời gian nhiệt độ toàn cầu thấp hơn nhiệt độ trung bình Chu kỳ dài Một giả thuyết gần đây nêu rằng từ trường không ổn định trong lõi của Mặt Trời tạo ra sự dao động với chu kỳ 41 000 hoặc 100 000 năm Điều này có thể cung cấp các dữ kiện để giải thích về thời kỳ băng hà hơn là chu kỳ Milankovitch Vị trí và chuyển động trong dải Ngân Hà Sự chuyển động của Mặt Trời liên quan đến khối tâm của Hệ Mặt Trời trở nên phức tạp do các nhiễu loạn từ các hành tinh Cứ mỗi vài trăm năm chuyển động này lại thay đổi giữa cùng hướng và ngược hướng với các thiên thể khác Mặt Trời nằm gần rìa trong của Nhánh Lạp Hộ của Ngân Hà trong Đám mây liên sao Địa phương hoặc Vành đai Gould với khoảng cách giả thuyết 7 5 8 5 kpc 25 000 28 000 năm ánh sáng tính từ trung tâm Ngân Hà nằm bên trong Bong bóng địa phương một không gian khí nóng loãng có thể được tạo ra từ phần còn sót lại của siêu tân tinh Geminga một nguồn phát xạ tia gamma sáng chói Khoảng cách giữa nhánh địa phương và nhánh gần đó là nhánh Anh Tiên vào khoảng 6 500 năm ánh sáng Điểm apec của đường đi của Mặt Trời là hướng mà mặt trời đi qua không gian của thiên hà Hướng chung của chuyển động của Mặt Trời thẳng về sao Vega gần chòm sao Vũ Tiên với góc gần 60 độ khối sky degree so với hướng của tâm Ngân Hà Nếu một người nào đó quan sát Mặt Trời từ Alpha Centauri hệ sao gần nhất Mặt Trời sẽ xuất hiện trong chòm sao Thiên Hậu Quỹ đạo của Mặt Trời xung quanh Ngân Hà được cho là dạng elip có một chút nhiễu do các nhánh xoắn ốc và sự phân bố khối lượng không đồng nhất của thiên hà Thêm vào đó Mặt Trời dao động lên và xuống so với mặt phẳng thiên hà khoảng 2 7 lần trong một quỹ đạo Đều này tương tự với một dao động điều hòa đơn giản không có lực kéo nào Đã từng có tranh luận rằng sự chuyển động của Mặt Trời xuyên qua các nhánh xoắn ốc mật độ cao hơn đôi khi bằng với các sự kiện tuyệt chủng lớn trên Trái Đất có lẽ là do làm tăng các sự kiện va chạm impact event Hệ Mặt Trời mất khoảng 225 250 triệu năm để hoàn thiện một vòng quỹ đạo của nó trong Ngân Hà hay một năm ngân hà vì vậy tổng số vòng quay của Mặt Trời quanh Ngân Hà là khoảng 20 25 trong cuộc đời đã qua của nó Vận tốc quỹ đạo của Hệ Mặt Trời so với tâm của Ngân Hà vào khoảng 251 km s Với vận tốc này nó mất khoảng 1 400 năm để Hệ Mặt Trời đi được một khoảng cách của 1 năm ánh sáng hay 8 ngày để đi được 1 AU Các vấn đề về các học thuyết Neutrino Mặt Trời Trong một vài năm số lượng neutrino electron Mặt Trời được phát hiện trên Trái Đất từ đến so với số lượng dự đoán bằng Mô hình chuẩn của Mặt Trời Kết quả bất thường này được đặt tên là vấn đề neutrino Mặt Trời Các giả thuyết đưa ra để giải quyết vấn đề này hoặc là sự giảm nhiệt độ bên trong Mặt Trời làm cho dòng neutrino thấp hơn hoặc là khẳng định rằng các neutrino electron có thể dao động liên quan đến các neutrino tau và neutrino muon mà hai loại này không thể nhận biết được khi chúng chuyển động giữa Mặt Trời và Trái Đất Một vài quan sát về neutrino đã bắt đầu thực hiện trong thập niên 1980 để đo dòng neutrino Mặt Trời với độ chính xác có thể bao gồm Đài quan sát Neutrino Sudbury và Kamiokande Các kết quả cho thấy các neutrino có khối lượng tĩnh rất nhỏ và thực tế là có sự dao động Ngoài ra vào năm 2001 dự án Đài quan sát Neutrino Sudbury đã có thể nhận dạng ba loại neutrino một cách trực tiếp và thấy rằng tốc độ phát xạ tổng số các neutrino của Mặt Trời phù hợp với Mô hình chuẩn Mặt Trời mặc dù nó phụ thuộc vào năng lượng neutrino làm cho có 1 3 neutrino được phát hiện trên Trái Đất là loại neutrino electron Tỷ lệ này phù hợp với dự đoán theo hiệu ứng Mikheyev Smirnov Wolfenstein hay còn gọi là hiệu ứng vật chất Hiệu ứng này miêu tả sự dao động của vật chất và nó được xem là một lời giải cho vấn đề này Nhiệt độ vành nhật hoa Nhiệt độ bề mặt Mặt Trời quang quyển vào khoảng 6 000 K Bên trên nó là vành nhật hoa nhiệt độ lên đến 1 2 triệu K Nhiệt độ của vành nhật hoa cao cho thấy rằng nó đã bị nung nóng bởi một cơ chế nào đó khác với sự đối lưu nhiệt trực tiếp từ quang quyển Người ta cho rằng năng lượng cần thiết để làm nóng vành nhật hoa được cung cấp bởi sự chuyển động hỗn loạn trong đới đối lưu nằm dưới quang quyển và có hai cơ chế chính đã được đề xuất để giải thích về nhiệt độ cao của vành nhật hoa BULLET 1 Thứ nhất là nung nóng bằng sóng các sóng từ thủy động hoặc trọng lực được tạo ra bởi sự rối trong đới đối lưu Các sóng này chuyển động hướng lên và bị tán xạ vào vành nhật hoa tích tụ năng lượng của chúng trong lớp không khí xung quanh ở dạng nhiệt BULLET 2 Thứ hai là nung nóng bởi từ trường theo đó năng lượng từ được hình thành một cách liên tục bởi sự chuyển động của quang quyển và được giải phóng thông qua tái liên kết từ trường ở dạng các vết sáng Mặt Trời lớn và vô số các dạng tương tự với kích thước nhỏ hơn Hiện tại chưa có câu trả lời rõ ràng rằng có phải các sóng ảnh hưởng đến cơ chế nung nóng này hay không Tất cả các sóng trừ sóng Alfvén đã được phát hiện là tán xạ hoặc phản xạ trước khi chúng chạm đến vành nhật hoa Thêm vào đó các sóng Alfvén không dễ dàng tán xạ vào vành nhật hoa Các nghiên cứu hiện tại tập trung theo hướng cơ chế nung nóng bởi các vết sáng mặt trời Sao trẻ Các mô hình lý thuyết về sự phát triển của Mặt Trời cho rằng cách đây khoảng 3 8 đến 2 5 tỉ năm vào liên đại Thái Cổ Mặt Trời chỉ sáng bằng khoảng 75 so với hiện nay Như một ngôi sao yếu nó không thể duy trì lượng nước ổn định trên bề Mặt Trái Đất và sự sống đã có thể không phát triển Tuy nhiên các chứng cứ địa chất chứng minh rằng Trái Đất đã trải qua ở chế độ nhiệt độ tương đối ổn định trong suốt thời kỳ lịch sử của nó và rằng Trái Đất trẻ vào thời điểm nào đó trong quá khứ đã ấm hơn hiện nay Các cuộc tranh luận giữa các nhà khoa học rằng khí quyển của Trái Đất trẻ chứa nhiều khí nhà kính như carbon dioxide metan và amonia hơn hiện tại các khí này giữ nhiệt đủ để làm cân bằng nhiệt độ Trái Đất từ một lượng nhỏ năng lượng mặt trời đi đến Trái Đất Các dị thường hiện tại Mặt Trời hiện tại đang thể hiện những bất thường theo nhiều cách BULLET Nó đang trong giai đoạn giữa của thời kỳ ít vết đen mặt trời bất thường thời kỳ này kéo dài hơn và tỷ lệ các ngày không có vết đen cao hơn bình thường từ tháng 5 năm 2008 các dự đoán về sự tăng cường hoạt động của vết đen sắp xảy ra đã bị phủ nhận BULLET Có thể đo đạc được độ mờ lượng phát xạ giảm 0 02 ở các bước sóng khả kiến và 6 ở các bước sóng EUV so với các mức ở thời kỳ tối thiểu vết đen gần nhất BULLET Qua hai thập kỷ gần đây vận tốc gió mặt trời giảm 3 nhiệt độ giảm 13 và mật độ giảm 20 BULLET Cường độ từ trường mặt trời giảm phân nửa so với thời kỳ thấp nhất cách đây 22 năm Toàn bộ nhật quyển lấp đầy trong hệ Mặt Trời đã bị co lại làm tăng độ bức xạ vũ trụ lên khí quyển Trái Đất Thám hiểm Mặt Trời Những hiểu biết trước đây Hiểu biết cơ bản nhất của nhân loại về Mặt Trời đó là một đĩa sáng trong bầu trời khi nó xuất hiện thì gọi là ban ngày còn khi nó biến mất là ban đêm Trong các nền văn hóa cổ đại và tiền sử Mặt Trời được xem là thần Mặt Trời hay các hiện tượng siêu nhiên khác Thờ cúng Mặt Trời là tâm điểm của các nền văn minh như Inca ở Nam Mỹ và Aztec thuộc México ngày nay Một số tượng đài cổ được xây dựng với ý tưởng kết hợp với các hiện tượng liên quan đến Mặt Trời ví dụ các cự thạch đánh dấu một cách chính xác đông chí hoặc hạ chí các cự thạch nổi tiếng phân bố ở Nabta Playa Ai Cập Mnajdra Malta và ở Stonehenge Anh Vào thời kỳ La Mã ngày sinh của Mặt Trời là ngày nghỉ để kỉ niệm Sol Invictus chỉ sau đông chí mà ngày nay gọi là Christmas Dựa theo các sao cố định Mặt Trời xuất hiện từ Trái Đất xoay một lần mất một năm theo mặt phẳng hoàng đạo xuyên qua mười hai chòm sao và vì thế các nhà thiên văn học Hy Lạp cho rằng nó là một trong 7 hành tinh Hy Lạp planetes nghĩa là đi lang thang sau đó nó được đặt tên cho 7 ngày trong tuần trong một số ngôn ngữ Sư hiểu biết cùng với tiến bộ khoa học Trước Công nguyên Vào đầu thiên niên kỷ 1 TCN các nhà thiên văn học Babylon đã quan sát thấy rằng sự chuyển động của Mặt Trời theo đường hoàng đạo là không đồng nhất mặc dù họ không biết tại sao như thế với kiến thức ngày nay thì đó là do Trái Đất chuyển động theo quỹ đạo elip quanh Mặt Trời khi đó Trái Đất sẽ chuyển động nhanh hơn khi nó ở gần Mặt Trời tại điểm cận nhật và chậm hơn khi nó ở xa điểm viễn nhật Một trong những người tiên phong nêu ra lời giải thích khoa học về Mặt Trời là nhà triết học Hy Lạp Anaxagoras 500 428 TCN Ông cho rằng Mặt Trời là quả cầu lửa kim loại khổng lồ thậm chí lớn hơn Peloponnesus và không phải là xe ngựa chariot của thần Mặt Trời Helios Khi giảng về vấn đề dị giáo này ông đã bị bỏ tù bởi nhà cầm quyền và bị tuyên án tử hình mặc dù sau đó ông được phóng thích bởi sự can thiệp của Pericles Sau đó hai thế kỷ vào thế kỷ III TCN nhà toán học thi sĩ thiên văn học Hy Lạp Eratosthenes đã ước tính khoảng cách giữa Trái Đất và Mặt Trời vào khoảng 400 vạn và 80 0000 thước đo tầm xa stadia việc giải nghĩa vẫn chưa rõ ràng nó ám chỉ hoặc 4 080 000 stadia 755 000 km hoặc 804 000 000 stadia 148 đến 153 triệu km con số sau là chính xác với sai số vài phần trăm Công nguyên Vào thế kỷ I nhà toán học thiên văn học xứ Alexandria Ptolemy đã ước tính khoảng cách này gấp 1 210 lần bán kính Trái Đất Vào thế kỷ VIII nhà toán học thiên văn học người Ba Tư Yaqūb ibn Tāriq đã ước tính khoảng cách giữa Trái Đất và Mặt Trời gấp 8 000 lần bán kính Trái Đất một con số lớn nhất về đơn vị thiên văn cho đến thời điểm đó Những đóng góp cho thiên văn học của người Ả rập như Albatenius phát hiện rằng hướng độ lệch tâm của Mặt Trời đang thay đổi và Ibn Yunus quan sát hơn 10 000 vị trí của Mặt Trời trong nhiều năm bằng thiết bị đo độ cao thiên thể Sự chuyển động của Sao Kim được Avicenna quan sát đầu tiên vào năm 1032 và ông kết luận rằng Sao Kim nằm gần Trái Đất hơn Mặt Trời còn quan sát đầu tiên về sự chuyển động của Sao Thủy do Ibn Bajjah thực hiện vào thế kỷ XII Nhà vật lý Ả rập Alhazen đã nghiên cứu các đặc điểm của ánh sáng Mặt Trời bằng các thí nghiệm với camera trong buồng tối obscura được miêu tả trong quyển Sách quang học 1021 và đã minh họa rằng Mặt Trời là nguồn cung cấp ánh sáng cho Mặt Trăng Để tạo nên công trình của ông vào thế kỷ XIII Qutb al Din al Shirazi và Theodoric của Freiberg đã đưa ra các giải thích chính xác về hiện tượng cầu vồng còn Kamāl al Dīn al Fārisī đã xác nhận thông qua các thí nghiệm bằng camera obscura rằng màu sắc của hiện tượng cầu vồng là sự phân tán của ánh sáng Mặt Trời Trong thế kỷ XIII nhà thiên văn học đạo Hồi Maghribi đã ước tính đường kính Mặt Trời khoảng 255 lần đường kính Trái Đất con số này lớn gấp đôi con số hiện tại được chấp nhận Thuyết nhật tâm Giả thuyết rằng Mặt Trời là trung tâm của quỹ đạo chuyển động của các hành tinh được Aristarchus của Samos 310 230 TCN đưa ra vào thế kỷ III TCN và sau đó Seleukos của Seleucia cũng theo thuyết này xem thuyết Nhật tâm Quan điểm triết học quan trọng này đã được phát triển thành mô hình toán học dự đoán một cách hoàn chỉnh về hệ nhật tâm vào thế kỷ XVI bởi Nicolaus Copernicus Vào đầu thế kỷ XVII việc phát minh ra kính viễn vọng đã cho phép các quan sát chi tiết hơn về vết đen Mặt Trời do Thomas Harriot Galileo Galilei và các nhà thiên văn khác thực hiện Galileo đã thực hiện một số quan sát vết đen Mặt Trời bằng kính viễn vọng và thừa nhận rằng chúng nằm trên bề mặt của Mặt Trời hơn là các vật thể nhỏ chuyển động qua khoảng không giữa Trái Đất và Mặt Trời Các vết đen Mặt Trời cũng được các nhà thiên văn Trung Quốc quan sát vào thời nhà Hán 206 TCN 220 CN họ đã duy trì ghi chép các quan sát này trong vài thế kỷ Averroes cũng đưa ra một miêu tả về các vết đen Mặt Trời trong thế kỷ XII Năm 1672 Giovanni Cassini và Jean Richer xác định được khoảng cách đến Sao Hỏa và đã tính được khoảng cách đến Mặt Trời Isaac Newton quan sát ánh sáng Mặt Trời bằng lăng kính và thấy nó được tạo thành từ nhiều màu sắc trong khi đó vào năm 1800 William Herschel phát hiện ra bức xạ hồng ngoại nằm gần ánh sáng đỏ trong quang phổ của Mặt Trời Thập niên 1800 phát triển mạnh các kính quang phổ nghiên cứu về Mặt Trời và Joseph von Fraunhofer đã thực hiện các quan sát đầu tiên về các vạch hấp thụ quang phổ vạch mạnh nhất vẫn thường được gọi theo tên của ông là vạch Fraunhofer Khi mở rộng dải quang phổ của sánh sáng từ Mặt Trời thì có một số màu bị mất được phát hiện Thiên văn học hiện đại Vào những năm đầu tiên của kỷ nguyên khoa học hiện đại nguồn năng lượng Mặt Trời vẫn là vấn đề còn nhiều bí ẩn Lord Kelvin đã đề nghị rằng Mặt Trời là một vật thể lỏng đang lạnh đi một cách từ từ vì vậy nó đang phát ra nhiệt dự trữ bên trong lòng nó Sau đó Kelvin và Hermann von Helmholtz đưa ra cơ chế Kelvin Helmholtz để giải thích lượng năng lượng tỏa ra này Tuy nhiên kết quả tính tuổi Mặt Trời chỉ có 20 triệu năm một con số rất nhỏ so với các tính toán mà các dấu hiệu địa chất lúc đó đưa ra là ít nhất 300 triệu năm Năm 1890 Joseph Lockyer người đã phát hiện ra heli trong quang phổ của Mặt Trời đã đưa ra giả thuyết thiên thạch về sự hình thành và tiến hóa của Mặt Trời Mãi cho đến năm 1904 thì vấn đề này mới được giải quyết Ernest Rutherford cho rằng lượng bức xạ Mặt Trời có thể đã được duy trì bởi một nguồn nhiệt bên trong nó và đó là hoạt động phân rã phóng xạ Tuy nhiên Albert Einstein là người đã đưa ra mối quan hệ giữa nguồn năng lượng phát ra từ Mặt Trời với phương trình cân bằng khối lượng năng lượng E mc Năm 1920 Sir Arthur Eddington đề xuất rằng áp suất và nhiệt động trong lõi của Mặt Trời có thể phát sinh một phản ứng hợp hạch hạt nhân theo đó các hạt nhân hydro proton hợp lại tạo ra hạt nhân heli quá trình này sinh ra năng lượng đồng thời sẽ làm giảm dần khối lượng Lượng hdro chiếm ưu thế trong Mặt Trời được Cecilia Payne xác nhận vào năm 1925 Quan điểm lý thuyết về tổng hợp hạt nhân được các nhà vật lý thiên văn Subrahmanyan Chandrasekhar và Hans Bethe phát triển vào thập niên 1930 Hans Bethe đã tính toán chi tiết hai phản ứng sinh năng lượng chính trên Mặt Trời Sau cùng một bài báo có ảnh hưởng lớn của Margaret Burbidge được xuất bản năm 1957 với tựa là Sự tổng hợp các nguyên tố của các Sao Synthesis of the Elements in Stars Bài báo đã minh hoạ một cách thuyết phục rằng hầu hết các nguyên tố trong vũ trụ đã và đang được tổng hợp bằng các phản ứng hạt nhân bên trong các ngôi sao giống như Mặt Trời Các nhiệm vụ khám phá không gian Các vệ tinh đầu tiên được thiết kế để giám sát Mặt Trời là Pioneer 5 6 7 8 và 9 của NASA được phóng lên trong khoảng 1959 1968 Các vệ tinh mang máy dò này quay quanh Mặt Trời với khoảng cách tương tự như vệ tinh bay quanh Trái Đất và thực hiện các đo đạc chi tiết đầu tiên về gió Mặt Trời và trường từ Mặt Trời Pioneer 9 vận hành trong thời gian tương đối dài và truyền dữ liệu về đến năm 1987 Trong thập niên 1970 hai phi thuyền Helios và Skylab cùng với kính thiên văn Apollo cung cấp cho các nhà khoa học những dữ liệu mới về gió Mặt Trời và vành nhật hoa Hai bộ phận thăm dò Helios 1 and 2 kết hợp giữa Hoa Kỳ và Đức cùng nghiên cứu gió Mặt Trời bay trong quỹ đạo của Sao Thủy ở điểm cận nhật Trạm không gian Skylab được NASA phóng năm 1973 gồm các mô đun quan sát Mặt Trời gọi là Apollo Telescope Mount mô đun này được vận hành bởi các nhà du hành vũ trụ định cư trên đó Skylab đã thực hiện các quan sát thời gian đầu tiên về các cùng Mặt Trời chuyển động qua và sự phát xạ tia tử ngoại từ vành nhật hoa Các phát hiện bao gồm các giám sát đầu tiên về sự phát xạ vật chất vành nhật hoa còn gọi là coronal transients và các hố nhật hoa ngày nay cho thấy rằng nó liên quan đến gió Mặt Trời Năm 1980 phi vụ Solar Maximum Mission được phóng bởi NASA Phi thuyền này được thiết kế để giám sát các tia gamma tia X và UV từ các vết lóa Mặt Trời trong suốt thời gian hoạt động của Mặt Trời mạnh và độ sáng Mặt Trời Tuy nhiên chỉ một vài tháng sau khi phóng một sự cố về điện làm cho đầu dò chuyển sang chế độ dự phòng và phải mất 3 tháng hoạt động ở chế độ này Năm 1984 nhiệm vụ Space Shuttle Challenger STS 41 đã khôi phục vệ tinh và sửa hệ thống điện trước khi đưa nó trở vào quỹ đạo Solar Maximum Mission đã cung cấp hàng ngàn tấm ảnh về vành nhật hoa trước khi trở về khí quyển Trái Đất tháng 6 năm 1989 Một trong những chương trình mang nhiệm vụ quan trọng là phóng Đài quan sát Mặt Trời và nhật quyển SOHO Solar and Heliospheric Observatory vào ngày 2 tháng 12 năm 1995 do Cơ quan Vũ trụ châu Âu ESA và Cục Quản trị Hàng không và Không gian Quốc gia Hoa Kỳ NASA hợp tác Soho nằm tại một điểm khá đặc biệt trong không gian điểm Lagrange L1 Điểm Lagrange là điểm nằm giữa Trái Đất và mặt trời cách Trái Đất chừng 1 6 triệu km nơi có điểm trọng lực cân bằng giữa các hành tinh Sự giàu có của các nguyên tố trong quang quyển được biết rất rõ từ các nghiên cứu quang phổ thiên văn nhưng thành phần bên trong Mặt Trời thì được biết ít hơn Tàu Genesis được thiết kế để lấy mẫu gió Mặt Trời cho phép các nhà thiên văn có thể trực tiếp đo đạc thành phần vật chất của Mặt Trời Nó trở lại Trái Đất năm 2004 và lẽ ra sẽ được phân tích nhưng nó đã bị hư hại nặng khi hạ cánh do dù không mở khi đi vào bầu khí quyển của Trái Đất Mặt Trời là nguồn năng lượng khổng lồ Ánh sáng nói riêng hay bức xạ điện từ nói chung từ bề mặt của Mặt Trời được xem là nguồn năng lượng chính cho Trái Đất Hằng số năng lượng Mặt Trời được tính bằng công suất của lượng bức xạ trực tiếp chiếu trên một đơn vị diện tích bề mặt Trái Đất nó bằng khoảng 1370 Watt trên một mét vuông Ánh sáng Mặt Trời bị hấp thụ một phần trên bầu khí quyển Trái Đất nên một phần nhỏ hơn tới được bề mặt Trái Đất gần 1 000 Watt m² năng lượng Mặt Trời tới Trái Đất trong điều kiện trời quang đãng khi Mặt Trời ở gần thiên đỉnh Năng lượng này có thể dùng vào các quá trình tự nhiên hay nhân tạo Quá trình quang hợp trong cây sử dụng ánh sáng mặt trời và chuyển đổi CO thành oxy và hợp chất hữu cơ trong khi nguồn nhiệt trực tiếp là làm nóng các bình đun nước dùng năng lượng Mặt Trời hay chuyển thành điện năng bằng các pin năng lượng Mặt Trời Năng lượng dự trữ trong dầu mỏ và các nguồn nhiên liệu hóa thạch khác được giả định rằng là nguồn năng lượng của Mặt Trời được chuyển đổi từ xa xưa trong quá trình quang hợp và phản ứng hóa sinh của sinh vật cổ Mặt Trời và tác hại đến mắt Mặt Trời rất sáng và nhìn trực tiếp vào Mặt Trời rất có hại cho mắt nhưng không nghiêm trọng khi mắt mở bình thường hoặc không mở rộng Nhìn trực tiếp vào Mặt Trời vào lúc trưa nắng sẽ làm cho các sắc tố quang hình trong con ngươi mất màu tạm thời có thể tạo ra hiện tượng đom đóm mắt và mù tạm thời Nhìn thẳng vào Mặt Trời bằng mắt trần sẽ nhận khoảng 4 miliwatt ánh sáng vào con ngươi và làm nóng lên đủ để có thể gây tác hại do mắt không phản ứng kịp trước độ sáng Nhìn thoáng qua Mặt Trời có thể gây cảm giác khó chịu nhưng không gây hại nhiều Nhìn Mặt Trời thông qua các thấu kính như ống nhòm rất có hại nếu không có màn chắn hấp thụ làm mờ tia sáng Các màng làm mờ có bán tại các cửa hàng cung cấp sản phẩm hàn và máy chụp ảnh Sử dụng đồ lọc thích hợp rất quan trọng như làm giảm độ sáng và cản các tia hồng ngoại và cực tím có thể làm hại cho mắt ở các cấp độ sáng cao Nhìn thẳng vào thấu kính để nhìn Mặt Trời có thể nhận khoảng 2 watt năng lượng trực tiếp vào mắt gấp 500 lần hơn so với nhìn bằng mắt thường Chỉ thoáng nhìn qua thấu kính mà không có đầu lọc có thể gây ra mù vĩnh viễn Trong hiện tượng nhật thực điều kiện nguy hiểm có thể xảy ra đối với mắt bởi phản ứng của mắt với ánh sáng Đồng tử được điều khiển bằng tổng ánh sáng của môi trường không bằng ánh sáng của vật sáng nhất trong môi trường Trong hiện tượng nhật thực phần lớn ánh sáng bị cản lại bằng Mặt Trăng nhưng phần ánh sáng không bị che khuất có lượng ánh sáng bằng một ngày bình thường Trong ánh sáng mờ đồng tử có hiện tượng giãn nở từ 2 mm đến 6 mm tăng điện tích tiếp nhận ánh sáng gấp 10 lần Các phần tử trên con ngươi nhận trực tiếp từ ánh sáng Mặt Trời vì thế gấp 10 lần bình thường hay lúc không nhật thực Nhìn trực tiếp nhật thực bằng mắt thường có thể gây ra sự hủy hoại từng phần trên võng mạc gây ra hiện tượng mù từng đốm trên mắt Điều này đặc biệt ảnh hưởng với trẻ em và những người không có kinh nghiệm Trong lúc Mặt Trời mọc hay lặn ánh sáng bị hấp thụ một phần do khoảng đường xa tới tầng khí quyển Trái Đất ngoài ra ánh sáng còn bị làm mờ do bụi trong không khí sương mù và độ ẩm trong không khí góp một phần trong sự hấp thu này nên không làm cho mắt khó chịu Vòng đời của Mặt Trời Mặt Trời được hình thành cách đây khoảng 4 57 tỉ năm khi đám mây phân tử hydro tích tụ dần lại Tuổi của Mặt Trời được xác định theo 2 cách tuổi của các sao ở dãy chính mà hiện tại Mặt Trời đang thuộc về nhóm này được xác định thông qua các mô hình máy tính của sự kiện tiến hóa sao và niên đại học phóng xạ hạt nhân vào khoảng 4 57 tỉ năm Trong khi phương pháp định tuổi bằng đồng vị phóng xạ của các vật liệu cổ nhất từ hệ Mặt Trời vào khoảng 4 567 tỉ năm Mặt Trời hiện đã tồn tại nửa vòng đời của nó theo tiến hóa của các sao dãy chính trong khi các phản ứng tổng hợp hạt nhân trong lõi của nó chuyển hydro thành heli Mỗi giây có hơn 4 triệu tấn vật chất trong lõi của Mặt Trời được chuyển thành năng lượng tạo ra neutrino và các dạng bức xạ năng lượng Mặt Trời Với tốc độ này cho đến nay Mặt Trời đã chuyển đổi khoảng 100 lần khối lượng vật chất Trái Đất thành năng lượng Mặt Trời sẽ mất tổng cộng khoảng 10 tỷ năm để kết thúc sự tồn tại của nó trước khi trở thành sao lùn trắng Kết quả của sự tăng cường nguyên tử heli một cách từ từ trong lõi của Mặt Trời độ sáng của ngôi sao này đang từ từ tăng lên Độ sáng của Mặt Trời sẽ tăng 10 trong 1 1 tỷ năm tới 40 sau 3 5 tỷ năm Mặt Trời không có khối lượng đủ lớn để kết thúc vòng đời bằng một vụ nổ tung như siêu tân tinh Ngược lại trong vòng 4 5 tỷ năm tới nó sẽ đi tới trạng thái sao khổng lồ đỏ của mình diễn ra khi nguồn hydro trong lõi cạn kiệt Sau đó nó bắt đầu phun trào heli và nhiệt độ phần lõi sẽ tăng lên đến 10 triệu K và sẽ tạo ra carbon để trở thành gần như là sao khổng lồ Các phản ứng nhiệt hạch sẽ sử dụng heli làm nguyên liệu tổng hợp nên các nguyên tố nặng hơn heli làm cho lớp ngoài cùng của Mặt Trời sẽ giãn nở đạt đến vị trí bên ngoài quỹ đạo Trái Đất hiện tại 1 AU 1 5 10 m gấp 250 lần bán kính hiện tại của Mặt Trời Tuy nhiên theo thời gian khi đạt tới gần một sao khổng lồ đỏ Mặt Trời sẽ mất đi khoảng 30 khối lượng hiện tại do gió Sao vì thế các quỹ đạo của các hành tinh sẽ dần chuyển động ra xa Nếu như thế sẽ làm quỹ đạo Trái Đất dịch ra xa hơn về phía bên ngoài ngăn không cho nó bị nhấn chìm nhưng các nghiên cứu mới cho thấy rằng Trái Đất sẽ bị Mặt Trời nuốt chửng do các tương tác thủy triều Thậm chí nếu Trái Đất thoát khỏi ảnh hưởng của Mặt Trời tất cả nước sẽ bị bốc hơi và hầu hết khí trong khí quyển sẽ thoát vào không gian Trong trường hợp Mặt Trời còn nằm trong dãy chính nó sẽ tỏa sáng hơn một cách dần dần khoảng 10 mỗi một tỉ năm và nhiệt độ bề mặt của nó sẽ tăng một cách chậm chạp Mặt Trời từng là một ngôi sao mờ nhạt trong quá khứ của nó đó cũng là lý do có thể hợp lý để giải thích sự sống trên Trái Đất chỉ tồn tại khoảng 1 tỉ năm trên đất liền Nhiệt độ Mặt Trời gia tăng đã diễn ra trong khoảng 1 tỉ năm bề mặt Trái Đất sẽ trở nên rất nóng để nước có thể tồn tại ở dạng lỏng và kết thúc tất cả sự sống Trái Đất Sau giai đoạn đỏ khổng lồ các xung nhiệt khổng lồ sẽ làm cho Mặt Trời phun ra các lớp bên ngoài của nó để tạo ra tinh vân Mặt Trời sau đó sẽ trở thành sao lùn trắng nguội dần đi vĩnh viễn Kịch bản tiến hóa sao này là rất điển hình đối với những sao có khối lượng thấp đến trung bình Thời gian biểu tiến hóa sao của Mặt Trời và hệ Mặt Trời Lấy mốc điểm khởi đầu hình thành hệ Mặt Trời khi sự nén ép trọng lực của tinh vân mặt trời tăng lên cách đây 5 tỉ năm BULLET 1 Tiền Mặt Trời kéo dài từ hàng tỉ năm đến 50 triệu năm trước khi hình thành hệ Mặt Trời Các đám mây tích tụ lại trong vùng bán kính 20 parsec BULLET 2 Hình thành Mặt Trời BULLET 1 0 0 1x10 năm Loạt bức xạ siêu tân tinh lân cận kích hoạt tạo ra các vùng đậm đặc vật chất trong đám mây phân tử BULLET 2 0 1x10 50x10 năm Mặt Trời lúc này có dạng khởi thủy sao T Tauri BULLET 1 0 1x10 10x10 năm Hình thành các dạng đĩa tiền hành tinh của các hành tinh vòng ngoài là sự tự tụ tập lại của vật chất phía diềm ngoài tinh vân Mặt Trời Mặt Trời đặc lại và nóng lên gió Mặt Trời thổi dạt các luồng khí liên hành tinh BULLET 2 10x10 100x10 triệu năm Hình thành các hành tinh kiểu đất đá vòng trong Xuất hiện các va chạm lớn Nước hình thành trên Trái Đất BULLET 3 Tiến trình chính Mặt Trời bắt đầu ổn định BULLET 1 200x10 năm Đá cổ xưa nhất trên Trái Đất đã quan sát thấy hình thành BULLET 2 500 600x10 năm Cộng hưởng hấp dẫn do Sao Mộc và Sao Thổ đã kéo Sao Hải Vương về phía đĩa Kuiper Một loạt các vụ va chạm giữa các thiên thể đã xảy ra thời kỳ này BULLET 3 800x10 năm Mầm mống sự sống xuất hiện trên Trái Đất BULLET 4 4 7 tỉ năm Là giai đoạn ổn định hiện tại với sự tăng cường độ sáng và nhiệt độ của Mặt Trời khoảng 10 mỗi tỉ năm BULLET 5 6 tỉ năm Biên bề mặt Mặt Trời có thể mở rộng vượt quá quỹ đạo Trái Đất tới quỹ đạo Sao Hỏa BULLET 6 7 tỉ năm Thiên hà Andromeda tiến dần về Ngân Hà và xuất hiện khả năng dù nhỏ có thể sẽ hút hệ Mặt Trời trước khi hai thiên hà hòa nhập BULLET 4 Hậu tiến trình chính từ năm 10 tỉ 12 tỉ Giai đoạn sao khổng lồ đỏ theo tiến trình Hertzsprung Russell BULLET 1 10 12 tỉ năm Mặt Trời bắt đầu bước vào quá trình đốt cháy hydro ở lớp ngoài lõi Kể từ thời điểm này nó đã không còn thuộc nhóm các ngôi sao thuộc dãy chính nữa Mặt Trời dần biến thành một sao khổng lồ đỏ theo hệ thống tiến trình Hertzsprung Russell và tỏa sáng hơn gấp nhiều lần độ sáng có thể gấp tới 2700 lần hiện tại lớn hơn nhiều bán kính tăng lên gấp 250 lần và nguội đi còn khoảng 2726 85 K Với kích thước cực kì lớn Mặt Trời sẽ nuốt trọn Sao Thủy Sao Kim và Trái Đất BULLET 2 Tới giai đoạn này sau khi đã sử dụng hết hydro Mặt Trời phải đốt tiếp heli để duy trì sự tồn tại Nó dần dần trở thành một sao khổng lồ mặc dù đã mất đi 30 khối lượng so với thời kì cực thịnh Tiếp theo đó Mặt Trời đi đến giai đoạn bùng nổ phun ra xung quanh một lượng lớn vật chất dưới dạng ion hóa và plasma Lõi của nó sẽ trở thành một sao lùn trắng BULLET 5 Tàn dư Giai đoạn sao lùn trắng BULLET 1 Ngoài 20 tỉ năm Sao lùn trắng cạn kiệt dần năng lượng nguội đi và trở thành sao lùn đen BULLET 2 Ngoài 100 nghìn tỉ năm Mặt Trời hạ nhiệt độ xuống chỉ còn vài độ K Toàn bộ hệ Mặt Trời tham gia vào khối vật chất tối của vũ trụ Trong văn hóa Trong một số ngôn ngữ đông Á Mặt Trời được viết là 日 tiếng Trung phiên âm pinyin rì hoặc tiếng Nhật nichi hay 太阳 giản thể 太陽 phồn thể pinyin tài yáng hay tiếng Nhật taiyō Trong tiếng Việt phiên âm Hán Việt của chữ này là nhật và thái dương Mặt Trăng và Mặt Trời còn liên quan đến âm dương với Mặt Trăng tượng trưng cho âm và Mặt Trời tượng trưng cho dương với ý nghĩa trái ngược nhau Mặt Trời đại diện cho lực lượng diệt trừ ma quỷ Các ma cà rồng hầu hết đều bị sợ ánh sáng Mặt Trời Cũng giống như các hiện tượng tự nhiên khác Mặt Trời là đối tượng được đề cập nhiều trong các nền văn hóa trong suốt lịch sử nhân loại và cũng là từ gốc xuất xứ của từ sunday chủ nhật Thần Mặt Trời được đề cập thờ phụng trong nhiều nền văn hóa Người Ê Đê gọi là thần Yang Hruê người M Nông gọi là thần Yang Nar Yang TNghe Yang Măt người Gia Rai thần Yang Dai Thần thoại Hy Lạp có thần Apollo Helios Thần thoại La Mã có thần Sol Thần Ra trong tôn giáo Ai Cập cổ đại cũng là thần Mặt Trời được xem là vua của các vị thần Trong văn hóa Aztec là một vị thần mặt trời hung dữ và hiếu chiến Trong phim Lưu lạc địa cầu năm 2019 Mặt Trời biến thành một ngôi sao đỏ hiện tượng này có khả năng tiêu hủy hoàn toàn những hành tinh xung quanh nó Liên kết ngoài Tiếng Anh BULLET Current SOHO snapshots The Very Latest SOHO Images BULLET http eclipse gsfc nasa gov eclipse html NASA Eclipse Web Site 2013 BULLET Eric Weisstein s World of Astronomy Sun BULLET National Solar Observatory BULLET Ep 30 The Sun Spots and All BULLET https web archive org web 20110611201603 http www life com gallery 47161 solar flares looking into the sun Looking Into the Sun slideshow by Life magazine BULLET The Sun Photos The Big Picture Boston com BULLET Satellite observations of solar luminosity BULLET Sun Trek an educational website about the Sun BULLET The Institute for Solar Physics BULLET An animated explanation of the structure of the Sun University of Glamorgan BULLET The Future of our sun BULLET http science nasa gov science news science at nasa 2010 12mar_conveyorbelt Solar Conveyor Belt Speeds Up NASA images link to report on Science BULLET Solar physics Tiếng Việt BULLET Mặt Trời cũng quay quanh chính nó KH ĐS Theo Le Monde VnExpress cập nhật 3 4 2003 BULLET 10 phát hiện vũ trụ quan trọng nhất 2010 L V VietNamNet 12 12 2010 10 00 GMT 7

3737

Euro

Euro Euro mã ISO EUR còn gọi là Âu kim hay Đồng tiền chung châu Âu là đơn vị tiền tệ của Liên minh Tiền tệ châu Âu là tiền tệ chính thức trong 19 quốc gia thành viên của Liên minh châu Âu Áo Bỉ Bồ Đào Nha Đức Hà Lan Hy Lạp Ireland Luxembourg Pháp Phần Lan Tây Ban Nha Ý Slovenia Malta Cộng hòa Síp Estonia Latvia Litva Slovakia và trong 6 nước và lãnh thổ không thuộc Liên minh châu Âu Vào ngày 1 tháng 1 năm 1999 tỷ lệ hối đoái giữa Euro và các đơn vị tiền tệ quốc gia được quy định không thể thay đổi và Euro trở thành tiền tệ chính thức Việc phát hành đồng Euro rộng rãi đến người tiêu dùng bắt đầu từ ngày 1 tháng 1 năm 2002 Tiền giấy Euro giống nhau hoàn toàn trong tất cả các quốc gia Tiền giấy Euro có mệnh giá 5 Euro 10 Euro 50 Euro 100 Euro 200 Euro và 500 Euro Mặt trước có hình của một cửa sổ hay phần trước của một cánh cửa mặt sau là một chiếc cầu Tháng 7 năm 2017 được sự chấp thuận của Ngân hàng Trung ương Châu Âu Ngân hàng Trung ương Đức chính thức phát hành đồng hiện kim bằng giấy với mệnh giá là 0 euro giá bán là 2 5 euro đáp ứng nhu cầu của những người có sở thích sưu tập tiền tệ Một mặt in chân dung nhà thần học Martin Luther ở bên phải cùng căn phòng làm việc của ông tại Lâu đài Wartburg mặt còn lại gồm tổ hợp hình ảnh quy tụ các kiến trúc tiêu biểu thuộc Liên minh châu Âu bên góc phải là bức tranh nàng Mona Lisa Các đồng tiền kim loại euro cùng một mệnh giá giống nhau ở mặt trước nhưng có trang trí khác nhau ở mặt sau đặc trưng cho từng quốc gia phát hành Euro có thể được phát âm như iu rô hoặc ơ rô oi rô u rô tùy từng nơi ở châu Âu và thế giới Tại Việt Nam người ta thường phát âm là ơ rô Lịch sử Dự án chính trị Euro là tiền tệ thống nhất trong châu Âu có nguồn gốc từ thời kỳ đầu tiên của Liên minh châu Âu và trong lịch sử kinh tế toàn cầu Một mặt việc hòa nhập kinh tế thông qua liên minh thuế quan 1968 đã có những bước tiến dài mặt khác sự sụp đổ của hệ thống tỷ giá hối đoái Bretton Woods dẫn đến việc tỷ giá hối đoái dao động mạnh mà theo như cách nhìn của giới chính trị thì đã cản trở thương mại Năm 1970 lần đầu tiên ý tưởng về một liên minh tiền tệ châu Âu được cụ thể hóa Trong cái gọi là kế hoạch Werner Thủ tướng Luxembourg Pierre Werner đã cùng nhiều chuyên gia soạn thảo một Liên minh Kinh tế và Tiền tệ châu Âu với tiền tệ thống nhất Dự tính với mục đích thành lập liên minh này cho đến năm 1980 đã thất bại mà một trong những nguyên nhân là sự sụp đổ của hệ thống Bretton Woods Thay vào đó Liên minh Tỷ giá hối đoái châu Âu được thành lập vào năm 1972 và sau đó là Hệ thống Tiền tệ châu Âu vào năm 1979 Hệ thống tiền tệ châu Âu có nhiệm vụ ngăn cản việc các tiền tệ quốc gia dao động quá mạnh Đơn vị Tiền tệ châu Âu tiếng Anh European Currency Unit ECU một đơn vị thanh toán ra đời vì mục đích này và có thể xem như là tiền thân của đồng Euro Năm 1988 một ủy ban xem xét về liên minh kinh tế và tiền tệ dưới sự lãnh đạo của chủ tịch Ủy ban châu Âu Jacques Delors đã soạn thảo cái gọi là báo cáo Delors dự định thành lập Liên minh Kinh tế và Tiền tệ châu Âu qua 3 bước Đồng Euro hình thành Bước đầu tiên bắt đầu vào ngày 1 tháng 7 năm 1990 việc lưu chuyển vốn được tự do hóa giữa các nước trong Liên minh châu Âu Vào ngày 1 tháng 1 năm 1994 bước thứ hai bắt đầu Viện Tiền tệ châu Âu tiền thân của Ngân hàng Trung ương châu Âu ECB được thành lập và tình trạng ngân sách quốc gia của các nước thành viên bắt đầu được xem xét Ngoài ra vào ngày 16 tháng 12 năm 1995 Hội đồng châu Âu tại Madrid Tây Ban Nha đã quyết định tên của loại tiền tệ mới Euro Trước ngày này đã có nhiều tên khác được thảo luận các ứng cử viên quan trọng nhất bao gồm Franc châu Âu Krone châu Âu và Gulden châu Âu Việc sử dụng tên một loại tiền tệ quen thuộc là nhằm vào mục đích phát ra tín hiệu của sự liên tục và củng cố niềm tin tưởng của quần chúng vào loại tiền tệ mới này ngoài ra một vài thành viên cũng có thể tiếp tục giữ được tên tiền tệ của nước mình Pháp thích Ecu tên của loại tiền tệ thanh toán cũ Thế nhưng tất cả các đề nghị này đều thất bại vì một vài nước dè dặt Để đối phó với tình thế này tên Euro được Bộ trưởng Bộ Tài chính Đức Theodor Waigel đề nghị Ngày 13 tháng 12 năm 1996 các bộ trưởng Bộ Tài chính của EU đi đến thỏa thuận về Hiệp ước Ổn định và Tăng trưởng nhằm bảo đảm các nước thành viên giữ kỷ luật về ngân sách và qua đó bảo đảm giá trị của tiền tệ chung Bước thứ ba của Liên minh Kinh tế và Tiền tệ châu Âu bắt đầu có hiệu lực cùng với cuộc họp của Hội đồng châu Âu từ ngày 1 tháng 5 đến ngày 3 tháng 5 năm 1998 xác định 11 quốc gia thành viên của Liên minh Kinh tế và Tiền tệ theo các tiêu chuẩn hội tụ được quy định trước Ngày 19 tháng 6 năm 2000 Hội đồng châu Âu đi đến nhận định là Hy Lạp đã đạt hội tụ bền vững ở mức độ cao và trên cơ sở này thỏa mãn các yêu cầu cần thiết để đưa tiền tệ chung vào sử dụng Vì thế vào ngày 1 tháng 1 năm 2001 Hy Lạp gia nhập vào Liên minh Kinh tế và Tiền tệ châu Âu Vào ngày 1 tháng 1 năm 1999 tỷ lệ hối đoái giữa Euro và các đơn vị tiền tệ quốc gia được quy định không thể thay đổi và Euro trở thành tiền tệ chính thức Ngay ngày hôm sau ngày 2 tháng 1 các thị trường chứng khoán tại Milano Ý Paris Pháp và Frankfurt am Main Đức đã định giá tất cả các chứng khoán bằng Euro Một thay đổi khác có liên quan với thời điểm đưa đồng Euro vào sử dụng là việc thay thế cách ghi giá cho ngoại tệ Trước ngày đã định việc ghi theo giá 1 USD xxx DEM là hình thức thông dụng Từ ngày 1 tháng 1 năm 1999 trong mua bán ngoại tệ tại các nước thành viên giá trị của ngoại tệ được ghi theo lượng 1 EUR xxx USD Thêm vào đó từ ngày 1 tháng 1 năm 1999 có thể chuyển khoản bằng Euro Tại Hy Lạp từ ngày 1 tháng 1 năm 2001 Các tài khoản và sổ tiết kiệm được phép ghi bằng Euro và tiền cũ Cổ phiếu và các chứng khoán khác chỉ còn được phép mua bán bằng Euro Việc phát hành đồng Euro đến người tiêu dùng bắt đầu vào ngày 1 tháng 1 năm 2002 Trong một thời gian chuyển tiếp nhất định tùy thuộc vào từng quốc gia kéo dài hoặc là đến hết tháng 2 năm 2002 hay đến hết tháng 6 năm 2002 đồng Euro và tiền quốc gia cũ tồn tại song song như là tiền tệ chính thức Thời gian sau này các tiền quốc gia cũ không còn là tiền tệ chính thức nữa nhưng vẫn có thể được đổi lấy đồng Euro tại các ngân hàng quốc gia của các nước tùy theo quy định của từng nước Từ ngày 28 tháng 2 năm 2002 tại Đức quyền đổi đồng Mark Đức sang Euro không tốn lệ phí tại các ngân hàng trung ương tiểu bang là một điều được pháp luật quy định Khác với một số nước thành viên khác yêu cầu này tại Đức không có thời hạn Mặc dầu có cơ chế đổi tiền không tốn lệ phí và đơn giản trong tháng 5 năm 2005 vẫn còn lưu hành 3 72 tỉ Euro tiền kim loại Mark Đức Tổng giá trị của tiền giấy chưa đổi thành tiền Euro ở vào khoảng 3 94 tỉ Euro Theo nhận xét của Ngân hàng Liên bang Đức phần lớn số tiền này là tiền đã bị tiêu hủy hay đánh mất Khu vực đồng Euro Ngoài 18 quốc gia trong Khu vực Liên minh châu Âu đã lưu hành và sử dụng chính thức đồng Euro một số quốc gia khác đã tham gia vào Liên minh tiền tệ với thành viên trong khu vực và sử dụng đồng Euro như tiền tệ chính thức Bên cạnh các thành viên chính thức một số quốc gia hay địa phận khác cũng đã tự quyết định chọn Euro làm tiền tệ chuẩn không có quyết định của EU Thêm vào đó nhiều quốc gia khác bắt đầu coi đồng Euro là một ngoại tệ quan trọng thay chỗ cho đồng Đô la Mỹ Các thành viên EU như Đan Mạch Estonia Latvia Litva Malta và Síp cam kết giữ tỷ giá tiền tệ của mình đối với đồng Euro trong khoảng dao động cho phép của Cơ chế Tỷ giá hối đoái II ERM II Các quốc gia Anh Đan Mạch Thụy Điển đã quyết định không dùng đồng Euro và vẫn giữ tiền tệ chính thức của quốc gia Các quốc gia Ba Lan Cộng hòa Séc Estonia Hungary Latvia Litva Malta Slovakia và Síp gia nhập EU năm 2004 chỉ có thể gia nhập vào Liên minh Kinh tế và Tiền tệ châu Âu sau khi thỏa mãn được các điều kiện hội tụ qua 2 năm là thành viên của Cơ chế Tỷ giá hối đoái II và các điều kiện khác Các nước mới gia nhập EU vào ngày 1 tháng 1 năm 2007 Bulgaria Romania có kế hoạch gia nhập Khu vực đồng Euro lần lượt vào các năm 2010 và 2011 Tác động kinh tế Khi đưa đồng Euro vào lưu hành người ta hy vọng là thương mại và cộng tác kinh tế giữa các thành viên trong vùng Euro sẽ vững mạnh thêm vì các rủi ro về tỷ giá hối đoái và kèm theo đó là việc bảo hộ tiền tệ tiếng Anh currency hedging của các doanh nghiệp châu Âu sẽ không còn tồn tại nữa Người ta cũng đoán rằng việc này sẽ mang lại lợi thế cho người dân trong vùng Euro vì trong quá khứ thương mại là một trong những nguồn chính của tăng trưởng kinh tế Thêm vào đó người ta cũng tin rằng giá cả của sản phẩm và dịch vụ sẽ không còn chênh lệch nhau nhiều nữa Điều này dẫn đến cạnh tranh mạnh hơn giữa các doanh nghiệp và vì thế sẽ làm giảm lạm phát và tăng sức mua của người tiêu thụ Một số nhà kinh tế học bày tỏ lo ngại về những nguy hiểm của một đồng tiền tệ chung cho một vùng kinh tế không đồng nhất và rộng lớn như vùng Euro Đặc biệt là khi các nền kinh tế phát triển không đồng bộ sẽ tạo khó khăn cho một chính sách tiền tệ thích ứng Về mặt chính trị vẫn còn câu hỏi là liệu Ngân hàng Trung ương châu Âu và Ủy ban châu Âu có khả năng kiềm chế các nước thành viên giữ kỷ luật trong ngân sách quốc gia hay không Trên thực tế thời gian vừa qua dường như đã xác thực nỗi lo ngại này ít nhất là trong trường hợp của nước Đức Từ khi đưa đồng Euro vào lưu hành nước Đức chưa có năm nào đạt được điều kiện về thâm hụt ngân sách quốc gia không được vượt quá 3 tổng sản phẩm quốc nội Cho tới nay các biện pháp trừng phạt thật ra là đã được quy định trước trong Hiệp ước Ổn định và Tăng trưởng đã không được Hội đồng các bộ trưởng Bộ Tài chính châu Âu áp dụng Tác động về lạm phát của đồng Euro mapframe latitude 57 421294 longitude 9 228516 zoom 2 width 246 height 185 align right Nhiều người tiêu dùng nhận định là hàng hóa và dịch vụ đã tăng giá khi đồng Euro được đưa vào sử dụng Tại Đức một nguyên nhân là do một số nhà cung cấp hàng hóa và dịch vụ đã cố tình không dùng tỷ giá chính xác giữa đồng Mark Đức và Euro khi tính toán chuyển đổi và một phần khác giá được nâng lên một ít trước khi đưa đồng Euro vào sử dụng để sau đó là thông qua tính toán tỷ giá chuyển đổi có thể làm tròn số giá bán Tuy nhiên theo như các thống kê chính thức thì giá tăng không đáng kể Theo Statistik Austria Tổng cục Thống kê Liên bang Áo dựa trên chỉ số giá tiêu dùng tỷ lệ lạm phát tăng trung bình ở Áo là 2 45 trong vòng 12 năm từ 1987 đến 1998 trong khi đó tỷ lệ lạm phát trung bình giảm xuống còn 1 84 sau khi đưa đồng Euro vào lưu hành Tại Đức lạm phát trung bình đã giảm từ 2 60 trước khi đưa đồng Euro vào sử dụng xuống còn 1 29 sau đó Có nhiều lý thuyết giải thích sự khác nhau giữa lạm phát đã giảm theo tính toán thống kê và cảm nhận tăng lạm phát chủ quan Thí dụ như người ta đã chỉ ra rằng các mặt hàng được mua hằng ngày như thực phẩm thật sự là đã tăng giá quá mức trung bình trong khi các mặt hàng khác trong giỏ hàng hóa thí dụ như các mặt hàng điện dân dụng tuy là được giảm giá nhưng sự giảm giá này không được cảm nhận vì các mặt hàng này hiếm được mua hơn Euro trong hệ thống tiền tệ toàn cầu Theo một bản nghiên cứu của Ngân hàng Trung ương châu Âu tỷ lệ của đồng Euro trong dự trữ ngoại tệ trên toàn cầu tăng từ 13 trong năm 2001 lên 16 4 trong năm 2002 và đến 18 7 trong năm 2003 cũng trong cùng thời gian này tỷ lệ của đồng Đô la Mỹ giảm từ 68 3 2001 xuống 67 5 2002 và trong năm 2003 còn 64 5 Nói chung người ta tin rằng tầm quan trọng của đồng Đô la Mỹ như là tiền tệ dự trữ thế giới sẽ tiếp tục giảm và đồng Euro sẽ ngày càng quan trọng hơn trong chức năng này Tầm quan trọng ngày càng tăng của đồng Euro cũng thể hiện qua một khía cạnh khác Trong năm 1999 21 7 tất cả các giấy nợ quốc tế được tính bằng Euro trong năm 2001 là 27 4 và trong năm 2003 đã là 33 Năm 2004 đồng Đô la Mỹ đã chấm dứt vai trò là tiền tệ quan trọng nhất cho các loại trái phiếu và công trái với lãi suất cố định và lãi suất thả nổi tiếng Anh Floating Rate Notes Trong cuối tháng 9 năm 2004 có trên 12 000 tỷ đô la trái phiếu và công trái quốc tế lưu hành trên toàn thế giới Trong đó có 5 400 tỉ là đồng Euro 4 800 tỉ là đồng Đô la Mỹ 880 tỷ đồng Bảng Anh 500 tỉ tiền Yen và 200 tỉ là đồng Franc Thụy Sĩ Tỷ lệ của đồng Đô la Mỹ trong tổng số tiền gửi tại các tài khoản của các quốc gia OPEC giảm từ 75 trong mùa hè 2001 xuống còn 61 5 trong mùa hè 2004 Tỷ lệ tiền Euro tăng trong cùng khoảng thời gian từ 12 lên 20 Trong năm 2003 tỷ lệ mua bán Euro trên các thị trường ngoại tệ là 25 so với 50 của đồng Đô la Mỹ và 10 cho hai loại tiền Bảng Anh và Yen Nhật Đồng Euro vì vậy là tiền tệ quan trọng đứng thứ nhì hiện thời Tỷ giá hối đoái của đồng Euro Tỷ giá hối đoái của các tiền tệ cũ so với Euro Tỷ giá hối đoái của các tiền tệ chính thức của các quốc gia là thành viên của liên minh tiền tệ được quy định vào ngày 31 tháng 12 năm 1998 dựa trên cơ sở giá trị tính chuyển đổi của đồng ECU European Currency Unit Vì thế mà đồng Euro bắt đầu tồn tại như là tiền để thanh toán trong kế toán chưa có tiền mặt đồng Euro về mặt hình thức trở thành tiền tệ của các nước thành viên các tiền tệ quốc gia có địa vị là một đơn vị dưới Euro và có tỷ giá cố định không đổi Tỷ giá này được quy định bao gồm có sáu con số để giữ cho các sai sót làm tròn ít đi Một đồng Euro tương ứng với BULLET 1 95583 Mark Đức BULLET 13 7603 Schilling Áo BULLET 40 3399 Franc Bỉ BULLET 166 386 Peseta Tây Ban Nha BULLET 5 94573 Markkaa Phần Lan BULLET 6 55957 Franc Pháp BULLET 0 787564 Pound Ireland BULLET 1936 27 Lira Ý BULLET 40 3399 Franc Luxembourg BULLET 2 20371 Gulden Hà Lan BULLET 200 482 Escudo Bồ Đào Nha BULLET 340 750 Drachma Hy Lạp Sau khi đồng Euro được sử dụng như là tiền dùng để thanh toán trong kế toán các tiền tệ là thành viên chỉ được phép tính chuyển đổi với nhau thông qua đồng Euro tức là trước tiên phải tính chuyển từ tiền tệ khởi điểm sang Euro và sau đấy từ Euro sang tiền tệ muốn chuyển đổi Cho phép làm tròn số bắt đầu từ ba số sau dấu phẩy ở tiến Euro và tiền muốn chuyển đổi Phương pháp này là quy định bắt buộc của Ủy ban châu Âu nhằm tránh các sai sót trong lúc làm tròn số có thể xuất hiện khi tính toán chuyển đổi trực tiếp Tỷ giá hối đoái EUR USD Có nhiều ý kiến khác nhau về tầm quan trọng kinh tế của một đồng Euro mạnh Một mặt các nguyên liệu đa phần vẫn tiếp tục được mua bán bằng đồng Đô la Mỹ vì thế mà một đồng Euro mạnh có tác dụng làm giảm giá các nguyên liệu Mặt khác giá đồng Euro cao sẽ làm cho xuất khẩu từ vùng Euro trở nên đắt và vì thế một đồng Euro có giá cao sẽ làm cho tăng trưởng kinh tế yếu đi trong một chừng mực nhất định Vì vùng Euro rộng lớn nên tỷ giá hối đoái và các rủi ro về tỷ giá hối đoái do các tiền tệ dao động gây nên không còn có tầm quan trọng như trong thời kỳ còn các tiền tệ quốc gia nữa Việc đồng Euro liên tục bị xuống giá cho đến năm 2002 có thể là do đồng Euro không tồn tại trên thực tế như là tiền mặt vì thế mà trong thời gian đầu đồng Euro đã bị đánh giá thấp hơn giá trị thực dựa trên những số liệu cơ bản Các vấn đề về kinh tế trong Cộng đồng châu Âu đã đẩy mạnh thêm xu hướng này và làm cho việc đầu tư trong châu Âu không còn hấp dẫn các nhà đầu tư nước ngoài nữa Thật ra thì các triển vọng về kinh tế của châu Âu đã không tốt đẹp hơn từ thời điểm đó nhưng ngay sau khi tiền mặt được đưa vào lưu hành thì đồng Euro mà cho tới lúc đó là bị đánh giá dưới trị giá thật bắt đầu được đánh giá cao hơn Có 3 nguyên nhân có thể giải thích cho điều này BULLET Thâm hụt cán cân thương mại và ngân sách quốc gia và kèm theo đó là tăng nợ của Mỹ BULLET Chuyển đổi trong dự trữ ngoại tệ của các quốc gia như Trung Quốc Ấn Độ Nhật Nga và các quốc gia khác BULLET Các nước xuất khẩu dầu mà trước tiên là Nga ngày càng sẵn sàng chấp nhận đồng Euro như là phương tiện thanh toán cho dầu mỏ Ký hiệu tiền tệ tiền đồng và tiền giấy Mã tiền tệ ISO Ký hiệu quốc tế bao gồm ba mẫu tự của đồng Euro mã tiền tệ ISO là EUR Ký hiệu này là một trường hợp đặc biệt trong mã tiền tệ ISO vì nhiều lý do Thông thường thì chữ cái đầu tiên của ký hiệu cho một loại tiền tệ được sử dụng trong khuôn khổ của một liên minh tiền tệ là chữ X Vì thế ký hiệu nếu như theo như tiêu chuẩn phải là XEU Nếu như chữ đầu tiên không phải là X thì hai mẫu tự đầu tiên là mã quốc gia theo ISO 3166 Ký hiệu EU dành cho Liên minh châu Âu cũng được định nghĩa trong tiêu chuẩn này nhưng thật ra là trường hợp đặc biệt vì Liên minh châu Âu không phải là một quốc gia có chủ quyền Chữ cái cuối cùng của mã tiền tệ thường là chữ cái đầu tiên của tiền tệ Không có ký hiệu chính thức và cũng không có cách viết tắt chính thức cho Cent xu của Euro Ký hiệu tiền tệ Dấu hiệu Euro được Ủy ban châu Âu đưa vào sử dụng như là ký hiệu của đồng tiền tệ cộng đồng châu Âu vào năm 1997 Ký hiệu này dựa trên cơ sở của phác thảo nghiên cứu năm 1974 của người trưởng đồ họa của Cộng đồng châu Âu Arthur Eisenmenger Ký hiệu này là một chữ E tròn và lớn có hai vạch nằm ngang Ký hiệu này gợi nhớ đến chữ epsilon của Hy Lạp và vì vậy là gợi nhớ đến châu Âu thời cổ điển Hai vạch ngang tượng trưng cho sự bền vững của Euro và của vùng kinh tế châu Âu Tiền kim loại Euro Các đồng tiền kim loại Euro có mặt trước hoàn toàn giống nhau trong tất cả các nước nhưng mặt sau là hình ảnh của từng quốc gia Thế nhưng vẫn có thể trả bằng tiền kim loại trong khắp liên minh tiền tệ Một euro được chia thành 100 cent tại Hy Lạp thay vì cent người ta dùng lepto số ít hay lepta số nhiều trên các đồng tiền kim loại của Hy Lạp Tiền giấy Euro Tiền giấy Euro giống nhau hoàn toàn trong tất cả các nước Tiền giấy Euro có mệnh giá 5 Euro 10 Euro 50 Euro 100 Euro 200 Euro và 500 Euro Mặt trước có hình của một cửa sổ hay phần trước của một cánh cửa mặt sau là một chiếc cầu Đây không phải là hình ảnh của các công trình xây dựng có thật mà chỉ là đặc điểm của từng thời kỳ kiến trúc Tiền giấy Euro do người Áo Robert Kalina tạo mẫu sau một cuộc thi đua trong toàn EU Tiền giấy Euro có thể được theo dõi trên toàn thế giới qua dự án Eurobilltracker Xem thêm BULLET Đồng 2 kỷ niệm BULLET Đô la BULLET Tiền Việt Nam Liên kết ngoài BULLET Ngân hàng Trung ương Âu Châu BULLET Liên đoàn Ngân hàng Âu Châu BULLET Europedia Guide to European policies and legislation BULLET Euro tiền giấy

3739

Land der Berge, Land am Strome

Land der Berge Land am Strome Land der Berge Land am Strome tạm dịch Đất trên núi đất trên sông là quốc ca của nước Áo Tác giả của bài này là Wolfgang Amadeus Mozart Liên kết ngoài BULLET Luồng âm thanh quốc ca Áo RealPlayer BULLET Tập MIDI

3740

Sankt Pölten

Sankt Pölten Sankt Pölten Phương ngữ Trung Bayern St Pödn chủ yếu được viết tắt với tên chính thức St Pölten 3 là thủ đô và thành phố lớn nhất của Bang Hạ Áo ở Đông Bắc Áo với 55 538 dân vào ngày 1 tháng 1 năm 2020 St Pölten là một thành phố có quy chế riêng hay Statutarstadt và do đó nó vừa là một đô thị vừa là một quận trong Mostviertel Địa lý Thành phố nằm trên sông Traisen và nằm ở phía bắc của dãy Alps và phía nam Wachau Nó là một phần của Mostviertel khu vực phía tây nam của Hạ Áo Tổ chức hành chính cấp quận huyện St Pölten được chia thành các huyện sau đây Altmannsdorf Dörfl at Ochsenburg Eggendorf Ganzendorf Hafing Harland Hart Kreisberg Matzersdorf Mühlgang Nadelbach Oberradlberg Oberwagram Oberzwischenbrunn Oberzwischenbrunn Ochsendorf Ratagdorf Ratagsen Pelsdorfnburg at the Traisen Reitzersdorf Schwadorf Spratzern St Georgen trên Steinfelde St Pölten Stattersdorf Steinfeld Teufelhof Unterradlberg Unterwagram Unterzwischenbrunn Viehofen Völtendzeorf Waitzendorf Wasserberg Wasserburg Wasserburg và Zwerndorf Vận tải Nhà ga chính của thành phố St Pölten Hauptbahnhof nằm ngay trên tuyến đường sắt miền Tây của ÖBB và cũng là ga cuối của tuyến đường sắt Leobersdorfer Mariazellerbahn tuyến đường sắt vùng đến Tulln và tuyến đường sắt vùng đến Krems Nó nằm ở giao lộ của Đường cao tốc miền Tây A1 và Đường cao tốc Kremser S33 và được cắt ngang bởi Đường Vienna B1 St Pölten là giao lộ của các tuyến xe buýt Wieselbus kết nối thủ đô và các vùng của Hạ Áo Trong thành phố Từ năm 1911 đến năm 1976 một tuyến xe điện hoạt động ở St Pölten Ngày nay một mạng lưới gồm 11 tuyến xe buýt hoạt động đều đặn trong thành phố Mỗi mùa hè một chuyến tàu du lịch miễn phí ở trung tâm thành phố kết nối các khu vực cổ kính của thành phố với khu hành chính Lịch sử Phần cổ nhất của thành phố được xây dựng trên địa điểm của thành phố Aelium Cetium thời La Mã cổ đại tồn tại từ thế kỷ thứ II đến thế kỷ thứ IV Vào năm 799 nó được gọi là Treisma St Pölten đã trở thành thị trấn vào năm 1050 và chính thức trở thành thành phố vào năm 1169 Cho đến năm 1494 St Pölten là một phần của giáo phận Passau và sau đó trở thành lãnh thổ thuộc nhà nước Một tu viện dòng Benedict được thành lập vào năm 771 Năm 1081 nơi đây đã tổ chức Chorherren của Augustinô và vào năm 1784 Kollegiatsstift của họ đóng cửa Kể từ năm 1785 tòa nhà này là nơi tổ chức nhà thờ St Pölten Thành phố đã thay thế Vienna làm thủ phủ Hạ Áo theo nghị quyết của Nghị viện Hạ Áo vào ngày 10 tháng 7 năm 1986 Chính quyền Hạ Áo đã được đặt tại St Pölten từ năm 1997 Tên St Pölten có nguồn gốc từ Hippôlytô thành Roma Thành phố được đổi tên thành Sankt Hippolyt sau đó là St Polyt và cuối cùng là St Pölten Chính trị Hội đồng thành phố Hội đồng thành phố bao gồm 42 thành viên và kể từ cuộc bầu cử thành phố vào năm 2016 Hội đồng thành phố bao gồm các đảng sau BULLET 26 Đảng Dân chủ Xã hội Áo SPÖ thị trưởng và phó thị trưởng thứ nhất BULLET 9 Đảng Nhân dân Áo ÖVP phó thị trưởng thứ hai BULLET 6 FPÖ BULLET 1 The Greens The Green Alternative Nghi viện thành phố Nghị viện của thành phố bao gồm 11 thành viên BULLET SPÖ Martin Fuhs Mag Renate Gamsjäger Kỹ sư Franz Gunacker Robert Laimer Wolfgang Nowak Mag Johann Rankl Mag Ingrid Heihs BULLET ÖVP Alfred Neuhauser Josef Fraberger BULLET FPÖ BULLET Greens Silvia Buschenreiter Thị trưởng Vào ngày 9 tháng 7 năm 2004 hội đồng thành phố đã bầu ra cựu thượng nghị sĩ phụ trách văn hóa Mag Matthias Stadler SPÖ với tư cách là thị trưởng mới của St Pölten Phó thị trưởng thứ nhất là Susanne Kysela SPÖ Phó thị trưởng thứ hai là Johannes Sassmann ÖVP Huy hiệu cờ và con dấu Kí hiệu của huy hiệu có màu bạc và màu xanh da trời ở bên phải là vạch đỏ bên trái là hình con sói chồm lên màu bạc Cờ của thành phố có màu đỏ và vàng Con dấu của thành phố có quốc huy được bao quanh bởi dòng chữ Landeshauptstadt St Pölten Con dấu của thẩm phán cũng có quốc huy của thành phố với dòng chữ Magistrat der Stadt St Pölten Kinh tế Tính đến ngày 15 tháng 5 năm 2001 40 041 người làm việc trong 2 711 công ty trong thành phố 23 công ty trong số đó là các doanh nghiệp quy mô lớn với hơn 200 nhân viên Phương tiện truyền thông Một số công ty truyền thông có trụ sở tại St Pölten có cetera một tạp chí văn học văn hóa City Flyer một tạp chí trực tuyến mô tả những nét văn hóa của thành phố được xuất bản hàng tháng Campus Radio một đài phát thanh của Đại học Khoa học Ứng dụng HiT FM một đài phát thanh phát sóng ở Hạ Áo LetHereBeRock một tạp chí trực tuyến dành cho giới trẻ về nền nhạc rock NÖN một tờ báo ở Hạ Áo Tập đoàn Phát thanh truyền hình Áo chi nhánh Hạ Áo và kênh truyền hình địa phương P3tv Doanh nghiệp quy mô lớn Các công ty lớn nhất có trụ sở tại St Pölten là nhà sản xuất đồ nội thất Leiner nhà sản xuất giấy Salzer và tập đoàn kỹ thuật thuộc sở hữu của gia tộc Voith Tiện ích công cộng Cơ sở giáo dục BULLET Bundesgymnasium và Bundesrealgymnasium St Pölten trường gymnasium công lập BULLET Cơ sở giáo dục công lập sư phạm mẫu giáo và sư phạm xã hội BULLET Trường kinh tế và học viện kinh tế công BULLET Bundesreal và Bundesoberstufenrealgymnasium BORG Schulring nhà thi đấu cao cấp công cộng BULLET Đại học Khoa học Ứng dụng St Pölten các lĩnh vực đào tạo mô phỏng máy tính quản lý phương tiện truyền thông công tác xã hội viễn thông và truyền thông BULLET Cơ sở giáo dục đại học công lập thuộc khối ngành kinh tế và xã hội BULLET Cơ sở giáo dục kỹ thuật cao học và phòng thí nghiệm công lập các lĩnh vực EDP và tổ chức điện tử kỹ thuật điện kỹ thuật máy kỹ thuật kinh tế với đại học khoa học ứng dụng chuyên về chế tạo máy BULLET Đại học Thiết kế Mới kiến trúc nội thất và thiết kế đồ họa BULLET Học viện nhà nước Hạ Áo BULLET Đại học triết học thần học BULLET Trường trung học dân gian BULLET Viện Hạ Áo thúc đẩy phát triển kinh tế WIFI Địa điểm giải trí và thể thao Bạn có thể bơi tại Aquacity hồ bơi trong nhà hồ bơi ngoài trời St Pölten và Hồ Ratzersdorf một hồ tắm nơi có bãi tắm khỏa thân bóng chuyền bãi biển và Golf mini Để rèn luyện sức khỏe có City Treff Pueblo Lifeline Reebok và Seepark Ngoài ra thành phố có BULLET Câu lạc bộ Bóng bầu dục Mỹ St Pölten Invaders BULLET Câu lạc bộ Cầu lông BULLET Câu lạc bộ gôn St Pölten BULLET Trò chơi ky tại công viên giải trí Megafun BULLET Golf mini tại Trung tâm Tennis Allround BULLET Sân bay dành cho máy bay mô hình của BSV VOITH BULLET Câu lạc bộ cưỡi ngựa St Pölten Wagram BULLET Trường bắn tư nhân Schützenkompagnie BULLET Công viên trượt băng BULLET Câu lạc bộ Bay lượn St Pölten St Pölten có cơ sở chính của trường thể thao bang Hạ Áo Quần vợt Hàng năm vào tuần thứ ba của tháng Năm giải đấu của ATP diễn ra ở St Pölten St Pölten có nhiều sân vận động quần vợt địa phương như Arena im Aufeld trung tâm quần vợt Allround các sân tennis của hiệp hội thể thao trên băng địa phương 1872 các sân ở St Georgen các sân ở Ratzersdorfer Pond các sân ở trường thể thao bang Hạ Áo và các sân của công viên giải trí Megafun Quan hệ quốc tế Thị trấn song sinh Thành phố kết nghĩa St Pölten kết nghĩa với các thành phố sau BULLET Altoona Pennsylvania USA BULLET Brno Cộng hòa Séc BULLET Clichy Hauts de Seine Île de France Pháp BULLET Heidenheim Baden Württemberg Đức BULLET Kurashiki Nhật BULLET Nyíregyháza Hungary BULLET Vũ Hán Trung Quốc Văn hóa và các điểm tham quan Rạp hát BULLET Nhà hát bang Hạ Áo BULLET Bühne im Hof BULLET Festspielhaus St Pölten Bảo tàng BULLET Bảo tàng giáo phận St Pölten BULLET Bảo tàng im Hof BULLET Bảo tàng bang Hạ Áo BULLET Viện lưu trữ nghệ thuật hiện đại Hạ Áo BULLET Bảo tàng tư nhân Đồ trang trí Wilhelmsburger và đĩa đồ dùng BULLET Bảo tàng thành phố St Pölten Các địa điểm khác BULLET Rạp chiếu phim Cinema Paradiso BULLET Giáo đường Do Thái cổ BULLET Klangturm tháp địa danh của thành phố BULLET Stadtsäle sảnh tổ chức các sự kiện công cộng BULLET Hội trường văn hóa thanh niên frei raum BULLET VAZ trung tâm tổ chức sự kiện BULLET Under Over haywire higgledy piggledy topsy turvy một quán rượu ở nội thành BULLET Tonkünstler Orchestra BULLET Trung tâm thương mại Hạ Áo BULLET Apotheke zum golden Löwen hiệu thuốc từ năm 1545 cửa hàng lâu đời nhất trong thành phố nổi tiếng bởi mặt tiền kiểu baroque Sự kiện thường xuyên BULLET Giải quần vợt ATP BULLET Rạp chiếu phim tại nhà thờ Film am Dom BULLET Lễ hội vùng BULLET Liên hoan phim và văn hóa quốc tế BULLET Lễ hội ở tòa nhà nghị viện BULLET Tuần lễ hội St Pölten Klangweile BULLET Höfefest St Pölten BULLET Liên hoan FM4 Frequency Nhân vật đáng chú ý BULLET Martin Fiala composer BULLET Jörg Demus 1928 2019 nghệ sĩ piano BULLET Alfred Gusenbauer sinh năm 1960 chính trị gia SPÖ và cựu thủ tướng Áo BULLET Andreas Lattner nhà khoa học máy tính BULLET Erwin Leder sinh năm 1951 diễn viên tham gia các phim Das Boot Thế giới ngầm BULLET Karl Österreicher 1923 1995 nhạc trưởng nhà sư phạm âm nhạc BULLET Julius Raab 1891 1964 chính trị gia bảo thủ thủ tướng Áo 1953 1961 BULLET Mario Ranieri DJ và nhà sản xuất BULLET Bernhard Wicki diễn viên và đạo diễn BULLET Lolita ca sĩ và diễn viên BULLET Don Manuel Trẻ sơ sinh người Bồ Đào Nha em trai của Vua John V sống ở St Pölten một thời gian trong những năm 1730 BULLET Oliver Stummvoll người mẫu BULLET The Clairvoyants bộ đôi nhà ảo thuật người điều khiển tâm trí Văn học BULLET Klaus Nüchtern Kleines Gulasch in St Pölten tiếng Đức BULLET Thomas Karl St Pölten Ein Wandel durch die Zeit tiếng Đức BULLET Otto Kapfinger Michaela Steiner St Pölten neu tiếng Đức Liên kết ngoài BULLET Drunter Drüber

3743

Graz

Graz Graz tiếng Slovene Gradec tiếng Séc Štýrský Hradec là thành phố thủ phủ của bang Steiermark và là thành phố lớn thứ hai tại Áo chỉ sau Viên Tính đến ngày 1 tháng 1 năm 2019 Graz có dân số là 328 276 người trong đó có 292 269 người có hộ khẩu Năm 2015 dân số khu đại đô thị Graz là 633 168 người Graz có một truyền thống lâu đời như một trung tâm giáo dục đại học Tại đây có bốn trường cao đẳng và bốn trường đại học với tổng số sinh viên là 60 000 người Trung tâm lịch sử của nó Altstadt là một trong những trung tâm thành phố được bảo tồn tốt nhất ở Trung Âu Về chính trị và văn hóa Graz trong nhiều thế kỷ là một trung tâm quan trọng với người Slovene và Croatia hơn cả hai thủ đô Ljubljana của Slovenia và Zagreb của Croatia ngày nay Năm 1999 trung tâm lịch sử của thành phố đã được UNESCO thêm vào danh sách Di sản thế giới và trong năm 2010 nó đã được mở rộng để bao gồm cả Cung điện Eggenberg nằm ở rìa phía tây thành phố Thành phố này được trao danh hiệu Thủ đô Văn hóa châu Âu vào năm 2003 và trở thành Thành phố Ẩm thực vào năm 2008 Tên nguyên Tên của thành phố trước đây được đánh vần là Gratz rất có thể bắt nguồn từ gradec trong tiếng Slav có nghĩa là lâu đài nhỏ Một số cuộc khai quật khảo cổ đã tìm thấy sự hiện diện của một lâu đài nhỏ của người dân Slav theo thời gian đã trở thành một pháo đài được bảo vệ nghiêm ngặt Trong tiếng Slovenia và Croatia gradec có nghĩa là lâu đài nhỏ tạo thành một tên gọi trìu mến chuyển hóa của ngôn ngữ Slav Tây Nam nguyên thủy là gradьcъ hay gardiku ban đầu biểu thị thị trấn nhỏ khu định cư Do đó cái tên này tuân theo kiểu mẫu Slav Nam chung để đặt tên các khu định cư là grad Tên tiếng Đức Graz xuất hiện đầu tiên trong ghi chép vào năm 1128 Địa lý Graz nằm ở hai bên sông Mur ở đông nam nước Áo Nó cách Vienna Wien khoảng 200 km 120 dặm về phía tây nam Vùng đô thị lớn gần nhất là Maribor Marburg ở Slovenia cách đó khoảng 50 km 31 dặm về phía nam Graz là thủ phủ của bang và là thành phố lớn nhất ở Steiermark một khu vực nhiều cây xanh và nhiều rừng rậm ở rìa phía đông của dãy Alps Các thành phố lân cận Các thị trấn và làng mạc giáp ranh với Graz BULLET về phía bắc Gratkorn Stattegg Weinitzen BULLET về phía đông Kainbach bei Graz Hart bei Graz Raaba BULLET về phía nam Gössendorf Feldkirchen bei Graz Seiersberg BULLET về phía tây Attendorf Thal Judendorf Straßengel Quận Graz được chia thành 17 quận Stadtbezirke Lịch sử Khu định cư lâu đời nhất ở thành phố Graz hiện đại có từ thời kỳ đồ đồng Tuy nhiên nó không tồn tại liên tục đến trước thời Trung cổ Trong suốt thế kỷ 12 các công tước dưới sự cai trị của nhà Babenberg đã biến thị trấn trở thành một trung tâm thương mại quan trọng Sau đó Graz nằm dưới sự cai trị của nhà Habsburg và vào năm 1281 được vua Rudolph I trao đặc quyền Vào thế kỷ 14 Graz trở thành thành phố cư trú của nhánh Habsburg Nội Áo Hoàng tộc sống trong lâu đài Schlossberg và từ đó cai trị Steiermark Carinthia hầu hết Slovenia ngày nay và một số vùng của Ý Carniola Gorizia và Gradisca Trieste Vào thế kỷ 16 thiết kế và quy hoạch của thành phố chủ yếu do các kiến trúc sư và nghệ sĩ thời Phục hưng Ý kiểm soát Một trong những tòa nhà nổi tiếng nhất đại diện cho phong cách này là Landhaus được thiết kế bởi Domenico dell Allio và được các nhà cai trị địa phương sử dụng làm trụ sở chính phủ Đại học Graz được thành lập bởi Đại Công tước Karl II vào năm 1585 đây là trường đại học lâu đời nhất của thành phố Trong phần lớn thời gian tồn tại nó được kiểm soát bởi Giáo hội Công giáo và bị đóng cửa vào năm 1782 bởi Joseph II trong một nỗ lực nhằm giành quyền kiểm soát của nhà nước đối với các cơ sở giáo dục Joseph II đã biến nó thành một lyceum nơi các công chức và nhân viên y tế được đào tạo Năm 1827 nó được Hoàng đế Franz I tái thành lập thành một trường đại học và được đặt tên là Karl Franzens Universität hoặc Đại học Charles Francis trong tiếng Anh Hơn 30 000 sinh viên hiện đang theo học tại trường đại học này Nhà thiên văn học Johannes Kepler đã sống ở Graz trong một thời gian ngắn Ông từng là giáo viên toán và là giáo sư toán tại Đại học Graz nhưng vẫn dành thời gian để nghiên cứu thiên văn Ông rời Graz đến Praha khi tín đồ Luther bị cấm đến thành phố Ludwig Boltzmann là Giáo sư Vật lý Toán từ năm 1869 đến năm 1890 Trong thời gian đó Nikola Tesla theo học ngành kỹ thuật điện tại Đại học Bách khoa vào năm 1875 Người đoạt giải Nobel Otto Loewi giảng dạy tại Đại học Graz từ năm 1909 đến năm 1938 Ivo Andric người giải Nobel Văn học năm 1961 lấy bằng tiến sĩ tại Đại học Graz Erwin Schrödinger là hiệu trưởng của Đại học Graz một thời gian ngắn vào năm 1936 Graz nằm ở trung tâm của Bundesland bang Steiermark ngày nay hay Steiermark trong tiếng Đức Mark là một từ tiếng Đức cổ để chỉ một vùng đất rộng lớn được sử dụng làm biên giới phòng thủ trong đó tầng lớp nông dân được dạy cách tổ chức và chiến đấu trong trường hợp bị xâm lược Với vị trí chiến lược ở đầu thung lũng Mur rộng mở và màu mỡ Graz trong lịch sử là mục tiêu của những kẻ xâm lược như người Hungary dưới thời Mátyás Corvin vào năm 1481 và người Ottoman vào năm 1529 và 1532 Ngoài Lâu đài Riegersburg Schlossberg là pháo đài duy nhất trong khu vực chưa từng rơi vào tay Ottoman Graz là nơi có kho vũ khí cấp tỉnh của khu vực đây là bộ sưu tập hiện vật lịch sử lớn nhất thế giới về vũ khí cuối thời Trung cổ và Phục hưng Nó đã được bảo tồn từ năm 1551 và trưng bày hơn 30 000 hiện vật Từ đầu thế kỷ 15 Graz là nơi ở của nhánh nhỏ hơn của nhà Habsburg người kế vị ngai vàng vào năm 1619 dưới thời Hoàng đế Ferdinand II người đã dời đô đến Vienna Các công sự mới được xây dựng ở Schlossberg vào cuối thế kỷ 16 Quân đội của Napoléon đã chiếm giữ Graz vào năm 1797 Năm 1809 thành phố này phải chịu một cuộc tấn công khác của quân đội Pháp Trong cuộc tấn công này sĩ quan chỉ huy trong pháo đài được lệnh bảo vệ nó với khoảng 900 người chống lại đội quân khoảng 3 000 người của Napoléon Ông đã bảo vệ thành công Schlossberg trước tám cuộc tấn công nhưng họ buộc phải bỏ cuộc sau khi Grande Armée chiếm đóng Vienna và Hoàng đế ra lệnh đầu hàng Sau khi bị quân Napoléon đánh bại Áo trong trận Wagram vào năm 1809 các công sự bị phá hủy bằng chất nổ theo quy định trong Hòa ước Schönbrunn cùng năm Tháp chuông Glockenturm và tháp đồng hồ Uhrturm là điểm thu hút khách du lịch hàng đầu và là biểu tượng của Graz đã được miễn việc phá hủy sau khi người dân Graz trả tiền chuộc để giữ lại Đại Công tước Karl II của Nội Áo đã đốt 20 000 cuốn sách Tin lành tại quảng trường mà bây giờ là bệnh viện tâm thần và đã thành công trong việc trả lại Steiermark cho Tòa Thánh Đại Công tước Franz Ferdinand sinh ra ở Graz nơi mà ngày nay là Stadtmuseum bảo tàng thành phố Phát triển dân số Các số liệu dân số gần đây không đưa ra bức tranh toàn cảnh vì chỉ những người có tình trạng cư trú chính được tính còn những người có tình trạng cư trú thứ cấp thì không Hầu hết những người có tình trạng cư trú thứ cấp ở Graz là sinh viên Vào cuối năm 2016 có 33 473 người có tình trạng cư trú thứ cấp ở Graz Khí hậu Khí hậu đại dương là kiểu khí hậu trong thành phố 16 nhưng do đẳng nhiệt 0 C điều này cũng xảy ra ở khí hậu lục địa ẩm có trụ sở trong hệ thống Köppen đường biên giới Cfb Dfb Bản thân Wladimir Köppen đã có mặt tại thị trấn và thực hiện các nghiên cứu để xem khí hậu trong quá khứ ảnh hưởng như thế nào đến lý thuyết Trôi dạt lục địa 17 Do vị trí của nó ở phía đông nam của dãy Alps Graz được che chắn khỏi những cơn gió tây mang các khối khí từ Bắc Đại Tây Dương đến tây bắc và trung Âu Do đó thời tiết ở Graz chịu ảnh hưởng của Địa Trung Hải và nó có nhiều giờ nắng mỗi năm hơn Vienna hoặc Salzburg và cũng ít gió hoặc mưa hơn Graz nằm trong một lưu vực chỉ mở về phía nam khiến khí hậu ấm hơn so với dự kiến ở vĩ độ đó 18 Cây cối ở Graz thường mọc hướng về phía nam BULLET nhiệt độ trung bình Sân bay Graz 8 7 C 48 F Đại học Karl Franz 9 4 C 49 F BULLET lượng mưa trung bình 818 mm 32 in với số ngày mưa trung bình 92 ngày Đại học Karl Franz BULLET số giờ nắng trung bình 1 989 giờ Đại học Karl Franz Người Slovene và Graz Về mặt chính trị văn hóa khoa học và tôn giáo Graz là một trung tâm quan trọng đối của người Slovene đặc biệt là từ khi thành lập Đại học Graz năm 1586 cho đến khi thành lập Đại học Ljubljana năm 1919 Năm 1574 cuốn sách Công giáo tiếng Slovene đầu tiên sl xuất bản tại Graz và năm 1592 Hieronymus Megiser xuất bản tại Graz cuốn sách Dictionarium quatuor linguarum cuốn từ điển đa ngôn ngữ đầu tiên bằng tiếng Slovene Người Slovene ở Steiermark không coi Graz là một thành phố của người Đức mà là của họ là nơi để học tập khi sống tại nhà người thân và để thực hiện tham vọng nghề nghiệp của mình Các hiệp hội sinh viên ở Graz là một phần của người Slovene và các sinh viên Slovene ở Graz có ý thức về quốc gia hơn các nhóm sinh viên từ các dân tộc khác Điều này dẫn đến những nỗ lực chống người Slovene quyết liệt của những người theo chủ nghĩa dân tộc Đức ở Graz trước và trong Thế chiến thứ hai Nhiều người Slovene Steiermark học ở đó Người Slovene là một trong số các giáo sư tại nhạc viện Jazz ở Graz Nhiều người Slovene đã tìm được việc làm ở đó trong khi trước đây họ thất nghiệp ở Slovenia Đối với văn hóa Slovene Graz vẫn vĩnh viễn chiếm một phần quan trọng do trường đại học ở đây và kho lưu trữ Universalmuseum Joanneum chứa nhiều tài liệu về người Slovene Steiermark Một hội nghị chuyên đề về mối quan hệ của Graz và người Slovene đã được tổ chức tại Graz vào năm 2010 nhân dịp kỷ niệm 200 năm thành lập chủ tịch đầu tiên và lâu đời nhất của người Slovene Nó được thành lập tại Lyzeum của Graz vào tháng 7 năm 1811 theo sáng kiến của Janez Nepomuk Primic sl Một bộ sưu tập các bài giảng về chủ đề đã được xuất bản Bưu chính Slovenia đã kỷ niệm ngày kỷ niệm bằng một con tem Điểm tham quan chính Trong năm Graz là Thủ đô Văn hóa Châu Âu các công trình kiến trúc mới đã được dựng lên Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Graz tiếng Đức Kunsthaus được thiết kế bởi Peter Cook và Colin Fournier nằm bên bờ sông Mur Cù lao trên sông Mur là một bệ nổi làm bằng thép Nó được thiết kế bởi kiến trúc sư người Mỹ Vito Acconci và có một quán cà phê một nhà hát ngoài trời và một sân chơi Trung tâm thành phố cổ Trung tâm lịch sử đã được thêm vào Danh sách Di sản Thế giới của UNESCO vào năm 1999 do sự kết hợp hài hòa của các tòa nhà tiêu biểu từ các thời đại khác nhau và theo các phong cách kiến trúc khác nhau Nằm ở vùng biên giới văn hóa giữa Trung Âu Ý và các nước Balkan Graz hấp thụ nhiều ảnh hưởng khác nhau từ các khu vực lân cận và do đó tạo nên cảnh quan đặc biệt của thị trấn Ngày nay trung tâm lịch sử này bao gồm hơn 1 000 tòa nhà có niên đại từ thời Gothic đến nay Các điểm tham quan quan trọng nhất ở trung tâm lịch sử là BULLET Tòa thị chính Rathaus BULLET Đồi Pháo đài tiếng Đức Schlossberg một ngọn đồi thống trị trung tâm lịch sử cao 475 m 1 558 40 ft địa điểm của một pháo đài đã bị phá hủy với tầm nhìn bao quát Graz BULLET Tháp Đồng hồ Uhrturm là một biểu tượng của Graz nằm trên đỉnh đồi Pháo đài BULLET Phòng trưng bày Mới Neue Galerie một bảo tàng nghệ thuật BULLET Đường sắt lên Đồi Pháo đài Schlossbergbahn một tuyến đường sắt lên cao trên sườn đồi Pháo đài BULLET Là trụ sở của nghị viện tỉnh Steiermark Landhaus một cung điện theo phong cách Lombard Đây là một trong những ví dụ quan trọng nhất của kiến trúc thời Phục hưng ở Áo và được xây dựng bởi kiến trúc sư người Ý Domenico dell Allio từ năm 1557 đến năm 1565 BULLET Kho vũ khí Landeszeughaus là kho vũ khí lớn nhất trên thế giới BULLET Nhà hát Opera Graz Opernhaus địa điểm chính cho các buổi biểu diễn opera ballet và operetta Đây là nhà hát opera lớn thứ 2 ở Áo BULLET Nhà hát Graz Schauspielhaus nhà hát chính của Graz để sản xuất các vở kịch BULLET Nhà thờ lớn Graz Dom một di tích hiếm hoi của kiến trúc Gothic Đã từng có rất nhiều bức bích họa trên các bức tường bên ngoài ngày nay chỉ còn lại một số ít như bức Landplagenbild bức tranh về bệnh dịch được vẽ vào năm 1485 có lẽ là của Thomas von Villach Ba bệnh dịch mà nó miêu tả là cào cào dịch bệnh và cuộc xâm lược của người Thổ Nhĩ Kỳ tất cả đều tấn công thị trấn vào năm 1480 Nó có khung cảnh được sơn màu lâu đời nhất của Graz BULLET Lăng mộ của Hoàng đế Ferdinand II bên cạnh nhà thờ tòa nhà quan trọng nhất thuộc trường phái kiểu cách ở Graz Nó bao gồm cả ngôi mộ nơi Ferdinand II và vợ của ông được chôn cất và một nhà thờ dành riêng cho Thánh Catherine của Alexandria BULLET Lâu đài Burg với cầu thang đôi kiểu Gothic được xây dựng từ năm 1438 đến năm 1453 bởi Hoàng đế Friedrich III vì lâu đài cổ trên đồi Schlossberg quá nhỏ và không thoải mái Lâu đài vẫn là trụ sở của Tòa án Nội Áo cho đến năm 1619 Ngày nay nó là trụ sở của chính quyền bang Steiermark BULLET Ngôi nhà tranh Gemaltes Haus ở Herrengasse 3 Nó được bao phủ hoàn toàn bằng các bức bích họa được vẽ năm 1742 bởi Johann Mayer BULLET Bảo tàng nghệ thuật đương đại Graz Kunsthaus BULLET Cù lao trên sông Mur Murinsel một cù lao nhân tạo trên sông Mur BULLET Các tòa nhà sân trong ví dụ sân trong thời kỳ đầu Phục hưng của Nhà cổ của dòng Hiệp sĩ Teuton ở Sporgasse 22 và cảnh quan trên mái của khu phố cổ Bên ngoài trung tâm thành phố cổ BULLET Cung điện Eggenberg Schloss Eggenberg một cung điện kiểu baroque ở rìa phía tây của Graz với các phòng và bảo tàng Quốc gia Năm 2010 nó đã được thêm vào Di sản Thế giới hiện có của trung tâm lịch sử Graz BULLET Vương cung thánh đường Mariatrost Basilika Mariatrost một nhà thờ cuối thời Baroque ở rìa phía đông của Graz BULLET Nhà thờ Trái tim Chúa Giêsu Herz Jesu Kirche là nhà thờ lớn nhất ở Graz với ngọn tháp cao thứ ba ở Áo được xây dựng theo phong cách Gothic Revival BULLET Đồi Sọ Kalvarienberg trong khu Gösting của Graz với một nhà thờ và đồi núi từ thế kỷ 17 BULLET Bệnh viện Đại học Graz là bệnh viện lớn nhất ở Graz và là một trong những bệnh viện lớn nhất ở Áo Đây là khu phức hợp tòa nhà Juosystemtil lớn nhất ở Áo và được xây dựng từ năm 1904 đến năm 1912 Nó do tỉnh Steiermark điều hành và là một trong những bệnh viện nổi tiếng nhất ở Áo và Trung Âu BULLET Các điểm quan sát tốt nhất để ngắm cảnh thành phố là Gösting Ruin Ruine Gösting tàn tích của một lâu đài trên đỉnh đồi ở rìa phía tây bắc của thành phố và Plabutsch Fürstenstand phía sau Cung điện Eggenberg với một nhà hàng trên đỉnh đồi và tháp ngắm cảnh cũng như Buchkogel Kronprinz Rudolf Warte Khu vực Đại Graz BULLET Österreichisches Freilichtmuseum Stübing một bảo tàng ngoài trời chứa các trang trại cổ từ khắp nước Áo được tập hợp lại trong khung cảnh lịch sử BULLET Lurgrotte hệ thống hang động rộng lớn nhất ở Áo BULLET Lipizzanergestüt Piber một trại ngựa giống Lipizzan ở làng Piber nơi nuôi những con ngựa nổi tiếng BULLET Steirische Weinstraße là một vùng trồng nho ở phía nam Graz còn được gọi là Toscana của Steiermark BULLET Thermenregion khu vực spa ở phía đông Graz BULLET Lâu đài Riegersburg một pháo đài hùng mạnh chưa từng bị chiếm Nó là một pháo đài chống lại các cuộc xâm lược của người Thổ Nhĩ Kỳ Chính trị Tập tin Gemeindesrat of Graz elections 1945 2021 png thumb 400px Các cuộc bầu cử từ năm 1945 đến năm 2017 Trong phần lớn lịch sử sau chiến tranh Graz là thành trì của Đảng Dân chủ Xã hội Áo SPÖ nhưng kể từ cuối những năm 1990 đảng này đã mất hầu hết sự ủng hộ ở cấp địa phương Nó đã bị Đảng Nhân dân Áo ÖVP vượt qua vào năm 2003 đảng này là đảng lớn nhất trong hội đồng thành phố Gemeindesrat kể từ đó Với sự suy yếu của SPÖ Đảng Cộng sản Áo KPÖ đã trở nên rất phổ biến ở Graz mặc dù sự hiện diện của nó ở cấp quốc gia không đáng kể Đảng này đứng thứ ba với 20 8 phiếu bầu trong cuộc bầu cử địa phương năm 2003 được cho là nhờ sự nổi tiếng của lãnh đạo địa phương Ernest Kaltenegger Đảng này đã giảm tỉ lệ ủng hộ xuống 11 2 vào năm 2008 nhưng đã phục hồi dưới thời lãnh đạo mới Elke Kahr trở thành đảng đứng thứ hai ở Graz với 19 9 trong năm 2012 và 20 3 vào năm 2017 Sự nổi tiếng của KPÖ ở Graz đã cho phép họ tham gia vào nghị viện bang Steiermark trong cuộc bầu cử năm 2005 đánh dấu lần xuất hiện đầu tiên của họ trong nghị viện tiểu bang sau 35 năm họ đã giữ được ghế của mình trong các cuộc bầu cử tiếp theo năm 2010 2015 và 2019 Thị trưởng hiện tại của Graz là Siegfried Nagl ÖVP người lần đầu tiên nhậm chức vào năm 2003 Cuộc bầu cử hội đồng thành phố gần đây nhất được tổ chức vào ngày 5 tháng 2 năm 2017 với kết quả như sau colspan 2 Đảng Ứng cử viên chính Phiếu bầu Ghế colspan 3 Phiếu bầu hợp lệ 126 069 98 57 colspan 3 Phiếu bầu không hợp lệ 1 835 1 43 colspan 3 Tổng cộng 127 904 100 00 48 0 7 0 colspan 3 Cử tri cử tri đi bỏ phiếu 222 856 57 39 1 92 Văn hóa Trong năm 2003 Graz đã giữ danh hiệu Thủ đô Văn hóa Châu Âu và là một trong những Thành phố Thiết kế của UNESCO vào năm 2011 Bảo tàng Tập tin Graz Kunsthaus vom Schlossberg 20061126 jpg thumb right Kunsthaus Tập tin Tramway graz14 jpg thumb right Bảo tàng xe điện Tập tin 07 Graz Austria jpg thumb right Toàn cảnh thành phố từ Schlossberg với Kunsthaus ở giữa Các bảo tàng quan trọng nhất ở Graz là BULLET Cung điện Eggenberg Graz Cung điện Eggenberg với Alte Galerie tranh và tác phẩm điêu khắc từ thời La Mã đến cuối thời kỳ Baroque Bộ sưu tập tiền xu Lapidarium bộ sưu tập đồ đá La Mã Bảo tàng khảo cổ học có xe thờ Strettweg một khu triển lãm đặc biệt và 90 000 m Vườn phong cảnh kiểu Anh vườn cảnh quan lãng mạn BULLET Museum im Palais bảo tàng lịch sử văn hóa Steiermark từ thời Trung cổ đến nay BULLET Neue Galerie nghệ thuật thị giác từ thế kỷ 19 và 20 BULLET Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên triển lãm về thực vật học khoáng vật học và động vật học BULLET Stadtmuseum Graz bảo tàng thành phố BULLET Kunsthaus Graz Kunsthaus phòng triển lãm nghệ thuật đương đại BULLET Forum Stadtpark bảo tàng nghệ thuật đương đại BULLET Nhiếp ảnh Áo bảo tàng nhiếp ảnh đương đại BULLET Landeszeughaus Kho vũ khí thời trung cổ bao gồm 32 000 hiện vật áo giáp và vũ khí lớn nhất thế giới BULLET Volkskundemuseum bảo tàng văn hóa dân gian BULLET Diözesanmuseum bảo tàng của Giáo hội Công giáo La Mã BULLET Künstlerhaus phòng triển lãm nghệ thuật thị giác đương đại BULLET Literaturhaus bảo tàng văn học Đức đương đại BULLET Museum der Wahrnehmung bảo tàng các giác quan thiền định BULLET Kindermuseum Frida Fred bảo tàng dành cho trẻ em BULLET Bảo tàng Xe điện Graz Bảo tàng Xe điện 40 Xe điện mặt đất xe điện cổ có niên đại lâu đời nhất từ năm 1873 BULLET Kriminalmuseum bảo tàng tội phạm học BULLET Luftfahrtmuseum bảo tàng hàng không sân bay Graz BULLET Bộ sưu tập Hanns Schell bảo tàng Khóa cửa khóa và ổ khóa lớn nhất thế giới BULLET Công viên điêu khắc Áo 7ha các tác phẩm điêu khắc đương đại BULLET Vườn bách thảo Graz ba ngôi nhà kính với những khu vườn thú vị Kiến trúc Khu Phố Cổ và các quận lân cận được đặc trưng bởi các tòa nhà và nhà thờ cổ Ở các quận bên ngoài các tòa nhà chủ yếu mang phong cách kiến trúc từ nửa sau thế kỷ 20 Năm 1965 Grazer Schule Trường phái Graz được thành lập Một số tòa nhà xung quanh các trường đại học mang phong cách này như những ngôi nhà xanh của Volker Giencke và trung tâm RESOWI của Günther Domenig Trước khi Graz trở thành Thủ đô Văn hóa Châu Âu vào năm 2003 một số dự án mới đã được thực hiện như Stadthalle Kindermuseum bảo tàng dành cho trẻ em Helmut List Halle Kunsthaus và Murinsel BULLET Tòa nhà cao nhất Các tòa nhà ở Graz cao ít nhất 50m là Thể thao SK Sturm Graz là câu lạc bộ bóng đá chính của thành phố với 3 chức vô địch Áo và 5 mùa giải á quân Grazer AK cũng từng giành chức vô địch Áo nhưng được đưa vào quản lý vào năm 2007 và bị loại khỏi hệ thống giải đấu chuyên nghiệp Ở môn khúc côn cầu trên băng ATSE Graz là nhà vô địch của Giải Khúc côn cầu Áo vào các năm 1975 và 1978 EC Graz là á quân vào các năm 1991 92 1992 93 và 1993 94 Graz 99ers chơi ở giải hạng nhất kể từ năm 2000 UBSC Raiffeisen Graz chơi ở Giải bóng rổ Áo Graz Giants thi đấu tại Giải Bóng bầu dục Áo Bóng bầu dục Mỹ Thành phố này đã đăng ký tổ chức Thế vận hội Mùa đông 2002 vào năm 1995 nhưng đã thua Thành phố Salt Lake trong cuộc bầu chọn Ngày nay có kế hoạch đấu thầu cho Thế vận hội mùa đông 2026 với một số địa điểm ở Bayern Đức để cắt giảm chi phí khi sử dụng các địa điểm hiện có xung quanh biên giới quốc gia Nó vẫn đang được trưng cầu dân ý có nghĩa là thường là dấu chấm hết cho nhiều cuộc đấu thầu ở châu Âu và Bắc Mỹ trước đây kể từ năm 1970 Styriarte Graz tổ chức lễ hội âm nhạc cổ điển Styriarte hàng năm được thành lập vào năm 1985 để gắn kết nhạc trưởng Nikolaus Harnoncourt gần hơn với quê hương của ông Các sự kiện đã được tổ chức tại các địa điểm khác nhau ở Graz và trong khu vực xung quanh Phương ngữ Người dân địa phương gọi là Steirisch Graz thuộc về vùng phương ngữ Tiếng Bayern Áo Bayern cụ thể hơn là sự pha trộn giữa tiếng Phương ngữ Trung Bayern Trung Bayern ở phía tây của Steiermark và tiếng Nam Bayern ở phần phía đông Grazer ORF đài truyền hình ORF công ty con ở Graz thuộc Tập đoàn Phát thanh truyền hình Áo đã đưa ra một sáng kiến vào năm 2008 có tên là Scho wieda Steirisch g redt nhằm làm nổi bật nhiều phương ngữ của Graz và Steiermark nói chung và nuôi dưỡng niềm tự hào mà nhiều người Steiermark giữ cho văn hóa địa phương của họ Hai lý do cho sự kết hợp các phương ngữ này với tiếng Đức chuẩn ảnh hưởng của truyền hình và đài phát thanh đưa tiếng Đức chuẩn vào gia đình và quá trình công nghiệp hóa làm biến mất những người nông dân vì các cộng đồng nông dân được coi là những người thực sự nói phương ngữ Vận tải Tập tin Tramway graz23 jpg thumb right Xe điện tại Jakominiplatz Mạng lưới giao thông công cộng rộng khắp khiến Graz trở thành một thành phố thuận tiện cho việc di chuyển mà không cần ô tô Thành phố có một mạng lưới xe buýt toàn diện bổ sung cho mạng lưới xe điện Graz bao gồm tám tuyến Bốn tuyến đi qua trạm dừng xe điện ngầm tại ga xe lửa trung tâm Hauptbahnhof và đến trung tâm thành phố trước khi rẽ nhánh Hơn nữa có bảy tuyến xe buýt chạy vào ban đêm mặc dù các tuyến này chỉ chạy vào cuối tuần và vào các buổi tối trước ngày lễ Schlossbergbahn một tuyến đường sắt leo núi và thang máy Schlossberg một thang máy thẳng đứng kết nối trung tâm thành phố với Schlossberg Từ ga xe lửa trung tâm Hauptbahnhof các chuyến tàu trong khu vực liên kết đến hầu hết Steiermark Các chuyến tàu chạy thẳng đến hầu hết các thành phố lớn gần đó bao gồm Vienna Salzburg Innsbruck Maribor và Ljubljana ở Slovenia Zagreb ở Croatia Budapest ở Hungary Praha và Brno ở Cộng hòa Séc Zürich ở Thụy Sĩ cũng như Munich Stuttgart Heidelberg và Frankfurt ở Đức Các chuyến tàu đến Vienna khởi hành mỗi giờ Trong những năm gần đây nhiều ga đường sắt trong phạm vi thành phố và ngoại ô đã được xây dựng lại hoặc hiện đại hóa và hiện là một phần của S Bahn Graz một dịch vụ tàu hỏa đi lại kết nối thành phố với khu vực ngoại ô và các thị trấn lân cận Sân bay Graz nằm cách trung tâm thành phố khoảng 10 km 6 mi về phía nam và có thể đến bằng xe buýt đường sắt và ô tô Các điểm đến trực tiếp bao gồm Amsterdam Berlin Düsseldorf Frankfurt Munich Stuttgart Istanbul Vienna và Zurich Sức khỏe Ở Graz có bảy bệnh viện một số bệnh viện tư nhân viện điều dưỡng và 44 nhà thuốc Bệnh viện Đại học Graz LKH Universitäts Klinikum Graz nằm ở phía đông Graz và có 1 556 giường bệnh và 7 190 nhân viên Bệnh viện Khu vực Graz II LKH Graz II có hai địa điểm ở Graz Cơ sở phía tây LKH Graz II Standort West nằm ở Eggenberg và có 280 giường bệnh và khoảng 500 nhân viên địa điểm phía nam LKH Graz II Standort Süd chuyên về thần kinh học và tâm thần học và nằm ở Straßgang với 880 giường bệnh và 1 100 nhân viên Bệnh viện Tai nạn AUVA Unfallkrankenhaus der AUVA nằm ở Eggenberg có 180 giường bệnh và tổng số 444 nhân viên Phòng khám Albert Schweitzer ở phía tây của thành phố là một bệnh viện lão khoa với 304 giường Bệnh viện Thánh John của Chúa Krankenhaus der Barmherzigen Brüder có hai địa điểm ở Graz một ở Lend với 225 giường và một ở Eggenberg với 260 giường Bệnh viện Dòng Thánh Elizabeth Krankenhaus der Elisabethinen ở Gries có 182 giường Ngoài ra còn có một số phòng khám tư nhân Privatklinik Kastanienhof Privatklinik Leech Privatklinik der Kreuzschwestern Sanatorium St Leonhard Sanatorium Hansa và Privatklinik Graz Ragnitz Dịch vụ y tế khẩn cấp ở Áo ở Graz chỉ được cung cấp bởi Hội Chữ thập đỏ Áo Thường xuyên có hai xe cấp cứu của bác sĩ NEF Notarzteinsatzfahrzeug hai xe NAW Notarztwagen xe cấp cứu có nhân viên bác sĩ ngoài nhân viên thông thường và khoảng 30 xe RTW Rettungswagen xe cấp cứu thông thường ở chế độ chờ Hơn nữa một số xe cấp cứu không khẩn cấp KTW Krankentransportwagen và Đơn vị Chăm sóc Đặc biệt Di động MICU được điều hành bởi Hội Chữ Thập Đỏ để vận chuyển bệnh nhân không cần cấp cứu đi hoặc chuyển viện Ngoài Hội Chữ thập đỏ Liên minh Samaritan của người Lao động Arbeiter Samariter Bund Österreichs tổ chức Quân đoàn cứu thương Malta Áo Malteser Hospitaldienst Austria và Hội Chữ thập xanh Grünes Kreuz vận hành xe cứu thương KTW để vận chuyển bệnh nhân không khẩn cấp Ngoài ô tô còn có máy bay trực thăng cứu thương hàng không C12 đóng tại sân bay Graz được biên chế với một bác sĩ cấp cứu ngoài nhân viên thông thường Quan hệ quốc tế Thành phố kết nghĩa Graz là thành phố kết nghĩa với BULLET Montclair New Jersey Montclair New Jersey Hoa Kỳ từ năm 1950 BULLET Coventry Anh Vương quốc Anh từ năm 1957 BULLET Groningen thành phố Groningen Hà Lan từ năm 1964 BULLET Darmstadt Đức từ năm 1968 BULLET Trondheim Na Uy từ năm 1968 BULLET Pula Croatia từ năm 1972 BULLET Trieste Ý từ năm 1973 BULLET Timișoara Romania từ năm 1982 BULLET Maribor Slovenia từ năm 1987 BULLET Pécs Hungary từ năm 1989 BULLET Dubrovnik Croatia từ năm 1994 BULLET Ljubljana Slovenia từ năm 2001 BULLET Saint Petersburg Nga từ năm 2001 BULLET Các hình thức hợp tác và hữu nghị thành phố khác tương tự như các chương trình thành phố song sinh BULLET Niš Serbia BULLET Banja Luka Bosna và Hercegovina Nhân vật nổi tiếng Sau đây là những nhân vật nổi tiếng trong quá khứ và hiện tại của Graz BULLET Anne của Áo Nữ hoàng Ba Lan Anne của Áo Nữ hoàng Ba Lan và Thụy Điển BULLET Wolfgang Bauer nhà văn Wolfgang Bauer nhà văn người Áo BULLET Karl Böhm nhạc trưởng người Áo BULLET Ludwig Boltzmann nhà vật lý người Áo Giáo sư Vật lý toán tại Đại học Graz 1869 chủ nhiệm bộ môn Vật lý Thực nghiệm tại Đại học Graz 1876 1890 BULLET Bernd Brückler vận động viên khúc côn cầu trên băng chuyên nghiệp BULLET Constanze của Áo Nữ hoàng Ba Lan BULLET Hans Dobida BULLET Elisabeth Eberl Vận động viên ném lao tại Olympic BULLET Franz Ferdinand của Áo Đại Công tước của Áo Este và là người thừa kế ngai vàng Áo Hung BULLET Olaf Fjord diễn viên đạo diễn và nhà sản xuất phim BULLET Michael Gspurning thủ môn từng thi đấu cho FC Schalke 04 II hiện đã giải nghệ BULLET Gregor Hammerl Chủ tịch Hội đồng liên bang Áo Hội đồng Liên bang Áo BULLET Nikolaus Harnoncourt sinh ra ở Berlin và lớn lên ở Graz nhạc trưởng nổi tiếng với các buổi biểu diễn các tác phẩm cổ điển trên các nhạc cụ cổ BULLET Victor Franz Hess nhà vật lý đoạt giải Giải Nobel Nobel BULLET Manfred Hoeberl vận động viên cử tạ và người biểu diễn thể lực BULLET Hans Hollmann đạo diễn Hans Hollmann đạo diễn và diễn viên sân khấu BULLET Johannes Kepler là giáo viên dạy toán tại một trường dòng ở Graz BULLET Helmut Kollars nhà văn và họa sĩ minh họa BULLET Otto Loewi nhà sinh lý học đoạt giải Giải Nobel Nobel BULLET Helmut Marko cựu tay đua BULLET Marisa Mell 1939 1992 nữ diễn viên sinh ra và lớn lên ở Graz BULLET Franziska Meissner Diemer nhà báo và nhà văn BULLET August Meyszner 1886 1947 sĩ quan SS của Áo bị hành quyết vì tội ác chiến tranh BULLET August Musger người phát minh ra kỹ thuật chuyển động chậm trong điện ảnh BULLET Olga Neuwirth nhà soạn nhạc đương đại người Áo BULLET Lili Novy nhà thơ người Slovenia BULLET Emanuel Pogatetz trung vệ của FC Juniors OÖ BULLET Johann Puch nhà phát minh thợ cơ khí và nhà sản xuất xe người Slovenia BULLET Adam Rainer người duy nhất được ghi nhận trong lịch sử vừa là một trong những người lùn nhất vừa là một trong những người cao nhất BULLET Jochen Rindt nhà vô địch Công thức 1 người Áo đầu tiên được bà ngoại nuôi dưỡng ở Graz BULLET Anton Rintelen bộ trưởng nội các và là kẻ cầm đầu Quốc xã BULLET Eduard Roschmann 1908 1977 chỉ huy khu người Do thái SS Riga của Áo Quốc xã BULLET Hermann Schloffer bác sĩ phẫu thuật BULLET Gert Schnider kiện tướng Abalone trò chơi trên bàn cờ Abalone BULLET Markus Schopp cựu tiền vệ bóng đá hiện là huấn luyện viên trưởng của TSV Hartberg BULLET Erwin Schrödinger hiệu trưởng một thời gian ngắn của Đại học Graz năm 1936 BULLET Werner Schwab nhà viết kịch và nghệ sĩ thị giác BULLET Arnold Schwarzenegger cựu vô địch thể hình diễn viên và cựu thống đốc California Sinh ra và lớn lên tại làng Thal Graz Umgebung Thal cách Graz BULLET Friedrich St Florian kiến trúc sư người Mỹ gốc Áo BULLET Robert Stolz nhà soạn nhạc và chỉ huy dàn nhạc người Áo BULLET Thomas Tebbich vận động viên mười môn phối hợp và vận động viên nhảy sào BULLET Nikola Tesla học kỹ thuật điện ở Graz BULLET Hertha Töpper giọng nữ trầm sinh ra ở Graz BULLET Thomas Vanek vận động viên khúc côn cầu chuyên nghiệp sinh ra ở Baden bei Wien lớn lên ở Graz BULLET Hans Ulrich von Eggenberg chính khách và thủ tướng thời kỳ đầu của Áo trong Chiến tranh ba mươi năm BULLET Johann Bernhard Fischer von Erlach kiến trúc sư Kiến trúc Baroque thời Baroque BULLET Ernestine von Kirchsberg họa sĩ BULLET Leopold von Sacher Masoch nhà văn và nhà báo học ở Graz thuật ngữ khổ dâm masochism có nguồn gốc từ tên của ông BULLET Roman von Ungern Sternberg nhân vật nổi bật của Bạch vệ Nga và là nhà độc tài của Mông Cổ năm 1921 BULLET Otto Wanz cựu đô vật chuyên nghiệp từng tổ chức Giải vô địch hạng nặng thế giới AWA BULLET Walter Wolf doanh nhân Xem thêm BULLET Danh sách các Di sản Thế giới ở Áo BULLET Kastner Öhler Liên kết ngoài Trang chính BULLET City website BULLET Graz Citizen s Service BULLET Graz Tourism Office BULLET KulturServerGraz Town s cultural portal BULLET Public transport in Graz Lịch sử BULLET Jews in Graz Expelled 1439 returned 1447 expelled 1496 returned 1783 holocaust from Encyclopaedia Judaica 1971 Thông tin đọc thêm BULLET Thông tin khác nhau được sắp xếp theo danh mục Chọn từ 5 ngôn ngữ Thể loại Thành phố đại học Áo Thể loại Di sản thế giới tại Áo Thể loại Graz Thể loại Đô thị của Steiermark Thể loại Thủ phủ bang Áo

3744

Giáo hoàng Gioan Phaolô II

Giáo hoàng Gioan Phaolô II Gioan Phaolô II hay Gioan Phaolô Đệ Nhị Latinh Ioannes Paulus II tên sinh 18 tháng 5 năm 1920 2 tháng 4 năm 2005 là vị giáo hoàng thứ 264 của Giáo hội Công giáo Rôma và là người lãnh đạo tối cao của Vatican kể từ ngày 16 tháng 10 năm 1978 Cho đến khi qua đời triều đại của ông đã kéo dài hơn 26 năm và trở thành triều đại Giáo hoàng dài thứ hai trong lịch sử hiện đại sau triều đại dài 32 năm của Giáo hoàng Piô IX Cho đến hiện tại ông là vị Giáo hoàng duy nhất người Ba Lan và là Giáo hoàng đầu tiên không phải người Ý trong gần 500 năm kể từ Giáo hoàng Ađrianô VI năm 1520 Ông được tạp chí TIME bình chọn là một trong bốn người có ảnh hưởng lớn nhất thế kỷ 20 và cả những năm đầu thế kỷ 21 Trong triều đại của mình Giáo hoàng Gioan Phaolô II không ngừng mở rộng ảnh hưởng của Giáo hội Công giáo trong Thế giới thứ ba Ông đã thực hiện rất nhiều chuyến công du hơn 129 quốc gia ông có thể nói được hơn 10 ngôn ngữ ngoài tiếng Ba Lan còn có tiếng Ý tiếng Pháp tiếng Anh tiếng Tây Ban Nha tiếng Nga Trong khi tại vị ông đã lên tiếng phản đối chiến tranh chủ nghĩa phát xít chủ nghĩa cộng sản chế độ độc tài chủ nghĩa duy vật các phương pháp phá thai cách thức chết êm dịu và ủng hộ hòa bình Ông cũng được coi là một trong những nguồn lực dẫn đến sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản ở Ba Lan và Đông Âu Ông là vị giáo hoàng đầu tiên công khai xin lỗi về những lỗi lầm của Giáo hội trong quá khứ tổng cộng hơn 100 lần về những hành động sai trái của Giáo hội Công giáo trong đó có sự kiện xưng thú 7 tội của Giáo hội trước đám đông tại quảng trường thánh Phêrô vào ngày 12 tháng 3 năm 2000 Ông cũng là vị Giáo hoàng đầu tiên đứng ra hòa giải với Chính thống giáo Đông phương và Do Thái giáo Anh giáo là vị Giáo hoàng đầu tiên đứng ra tổ chức cuộc gặp gỡ với các lãnh đạo của các tôn giáo khác như Phật giáo Khổng giáo Chính thống giáo Đông phương Do Thái giáo Cao Đài và Hồi giáo là vị Giáo hoàng đầu tiên đến thăm một ngôi đền Hồi giáo ở Syria là vị Giáo hoàng đầu tiên tổ chức ra Ngày Giới trẻ Thế giới hằng năm và cũng là vị Giáo hoàng đầu tiên đến thăm vùng Thánh Địa Jerusalem Gioan Phaolô II cũng đã lên tiếng thừa nhận vai trò của thuyết Tiến hóa thuyết Nhật tâm nguồn gốc thế giới theo quan điểm khoa học ngày nay phủ nhận sự hiện hữu của một thiên đường vật chất trên các tầng mây và một địa ngục vật chất nơi con người bị thiêu đốt như trong Thánh kinh miêu tả Gioan Phaolô II đã được Giáo hoàng Biển Đức XVI phong là Đấng đáng kính ngày 19 tháng 12 năm 2009 và phong chân phước ngày 1 tháng 5 năm 2011 Ông được Giáo hoàng Phanxicô tuyên thánh vào ngày 27 tháng 4 năm 2014 Vì ông là người sáng lập ra Đại hội Giới trẻ Thế giới nên ông được chọn là một trong những vị quan thầy bảo trợ cho nhiều kỳ đại hội này kể từ năm 2008 Theo như những người theo thuyết Tọa khuyết thì ông là một giáo hoàng đối lập Tiểu sử Thời thơ ấu Karol Józef Wojtyła sinh vào ngày 18 tháng 5 năm 1920 tại Wadowice miền nam Ba Lan cách Kraków 50 cây số Là con út trong một gia đình có ba người con cô chị chết từ khi còn nhỏ Cha ông là Karol Wojtyla một cựu sĩ quan trong quân đội Habsburg và mẹ là Emilia Kaczorowka Bà là con của một viên chức chính phủ và chính bà là người đã truyền lại lòng đạo đức sâu sắc cho ông Theo lời kể của Giáo hoàng thì chính mẹ ông là người đã tạo ra món quà tôn giáo kỳ diệu cho gia đình Wojtyla Ngay từ đầu bà đã muốn Karol trở thành một tu sĩ Bà thường nói với những người hàng xóm Lolek một cách gọi Karol của tôi sẽ trở thành một người vĩ đại Trong trường tiểu học dành cho trẻ em trai ở Wadowice ông tỏ ra là một học sinh xuất sắc Trong phiếu báo điểm đầu tiên cậu được các điểm rất tốt về tôn giáo hành vẽ vẽ hát trò chơi thể dục và tốt trong tất cả các môn còn lại Ông rất thích thể thao là thủ môn cho đội tuyển nhà trường Ông được rước lễ lần đầu lúc 9 tuổi được lãnh bí tích thêm sức lúc 17 tuổi Mẹ ông qua đời ngày 13 tháng 4 năm 1929 lúc ông mới 9 tuổi Giấy chứng tử của bà ghi bà bị sung huyết tim và thận Ở tuổi 11 Karol vào học trường trung học dành cho nam sinh của Wadowice Cũng trong năm đó ông trở thành một chú bé phụ lễ và có mối quan hệ gần gũi với linh mục Kazimiers Figlewicz Ngày 5 tháng 12 năm 1932 anh ông là Edmund qua đời khi đang chăm sóc những người bị bệnh dịch Sau này trong một giây phút giãi bày tâm sự hiếm hoi Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã kể lại với tác giả người Pháp André Frossard cái chết của anh tôi có thể đã tác động tới tôi sâu sắc hơn cái chết của mẹ do những hoàn cảnh riêng biệt tất nhiên là đau thương và do tôi đã lớn hơn Trong thời gian này ông cũng đã đến với sân khấu Nhiều trong số các vở kịch được diễn trên sân khấu của trường trung học là do Karol Wojtyla đạo diễn Những vở kịch này thường đề cập tới những chủ đề yêu nước Karol cũng thích khiêu vũ ông có thể khiêu vũ thoải mái với các điệu pôlône maduka van tănggô Vào cuối những năm trung học ông đã quen biết với Mieczyslaw Kotlarczyk một nhà trí thức người đã sáng lập Nhà hát Đại học nghiệp dư ở Wadowice Ngày 6 tháng 5 năm 1938 tổng Giám mục địa phận Kraków Adam Sapieha đến Wadowice để chủ tọa buổi lễ xác nhận trước khi tốt nghiệp Ấn tượng trước cậu học sinh Karol Giám mục đã hỏi cậu sẽ vào trường dòng chứ Những Karol đã trả lời rằng con sẽ nghiên cứu văn học Ba Lan và triết học Sau khi học xong trung học tại Wadowice Cha ông đưa ông đến Kraków vào tháng 8 năm 1938 khi ông 18 tuổi Ở đó ông ghi danh vào Đại học Kraków giống như ông anh Edmund Karol Wojtyła nhanh chóng thích ứng với 1 chương trình rất nặng tại trường đại học bao gồm các môn từ vựng và ngữ âm Ba Lan Văn học trung cổ Ba Lan Kịch Ba Lan thế kỷ XVIII và thi ca đương đại Ông đã trở thành một sinh viên triết lý và văn chương rất xuất sắc vừa đồng thời theo học thêm ngành kịch nghệ Wojtyła nhanh chóng kết bạn với một loạt các thi sĩ và kịch gia Ông thường lui tới ngôi nhà của gia đình Szkoci một nhà âm nhạc cừ khôi Ông được huấn luyện quân sự ở Hermanice năm 1935 Vào tháng 7 năm 1939 các sinh viên Ba Lan và Ukraine phải vào trung tâm huấn luyện quân sự ở Ozomla gần Sadowa Wiszna Vào ngày 1 tháng 9 năm 1939 khi Đức tấn công Ba Lan mở màn cho Chiến tranh thế giới lần thứ hai hai cha con Wojtyła quyết định rời khỏi Kraków Hai người cuốc bộ đi về phía đông tới vùng núi Tarmobrzeg cách Kraków 120 dặm thì nhận được tin Nga chuẩn bị xâm nhập phía đông Ba Lan Hai cha con quyết định quay trở lại Kraków Vào mùa Đông năm 1939 Tyranowski đã mời ông tham gia tổ chức Living Rosary một tổ chức hoạt động tôn giáo rất bí mật Wojtyła gặp Tyranowski một tuần một lần Dưới sự chỉ đạo của Tyranowski ông lao vào những thực hành huyền bí Wojtyła đã học cách điều chỉnh cuộc sống hàng ngày một cách chính xác cho công việc cũng như cho các hoạt động tôn giáo của mình Chính cách làm việc này đã ảnh hưởng rất nhiều tới ông sau này Trong thời gian này ông cũng viết cùng một lúc ba vở kịch David Job và Jeremiah bảy tỏ những suy nghĩ tính huyền bí của sự hi sinh và sự khát khao về một sự giải phóng dân tộc mới Bất kỳ ai không có một việc làm thường xuyên được nhà chức trách Đức xác nhận đều có nguy cơ bị đưa sang Đức Chính vì lý do đó tháng 10 năm 1940 ông đã làm việc lao động chân tay trong một nhà máy hóa học ở Solvay ở ngoại ô Kraków Đây là những kinh nghiệm cho những quan điểm và thái độ với phong trào công nhân và nhân dân lao động sau này Ông chỉ phải lao động nặng trong vài tháng còn sau đó đã chuyển sang lao động nhẹ hơn Thậm chí có thể kiếm được một chân văn phòng thế nhưng để đảm bảo an toàn và không gây chú ý ông đã từ chối Ngày 18 tháng 2 năm 1941 cha ông Wojtyla sau một trận ốm nặng đã qua đời Sau khi những nghi thức cuối cùng dành cho người qua đời đã được cử hành ông đã thức suốt đêm để canh thi hài cho cha và suy nghĩ về tương lai và nghề nghiệp của mình Ông đã nói với tác giả André Frossard ở tuổi 20 tôi đã mất tất cả những người mà tôi yêu quý và thậm chí cả những người mà có thể tôi đã yêu quý Đầu năm 1941 theo lời giới thiệu của vị giáo sư tiếng Pháp cũ của ông các quản đốc ở Solvay trao cho ông công việc kế toán ở mỏ đá và theo dõi số chất nổ được dùng để phá đá Lúc nhỏ tuổi ông có tiếp xúc nhiều lần với nhóm người Do Thái tại Kraków Trong thời Đức quốc xã chiếm Ba Lan trong Chiến tranh thế giới thứ hai rất nhiều bạn bè Do thái của Karol Józef Wojtyła đã bị giết hay bị trục xuất Tuy nhiên thái độ của Wojtyla với những hành động này là cầu nguyện Ông nói rằng Hãy nhớ rằng chúng ta có bổn phận cầu chúa ban cho họ đủ sức mạnh chịu đựng tất cả những thứ này Ông không bao giờ tham gia vào bất kỳ một sự kháng cự nào chống lại Đức quốc xã hay vào những hoạt động nhằm giải cứu người Do Thái Trong những lúc rảnh rỗi ông đã dành thời gian say mê điện ảnh Cùng với những người bạn trong đó có Mieczyslaw Katlarczyk ông đã sáng lập nên nhà hát Rhapsodic tiền thân của đoàn kịch nghệ quốc gia Ba Lan Nhưng họ phải hoạt động một cách bí mật vì nếu bị lính Đức quốc xã phát hiện họ sẽ có thể bị giết hay trục xuất Mặc dù vậy trong khoảng thời gian từ 1941 1945 nhà hát đã trình diễn được 22 buổi và Wojtyła đã tỏ ra là một diễn viên xuất sắc Tu sĩ Năm 1941 sau khi cha ông qua đời Karol đã dấn sâu hơn vào việc tái hiện sự huyền bí và triết học Tại nhà Kydrynskis một người bạn nơi ông đã dọn đến và ở trong sáu tháng người ta thường thấy ông nằm xoài ra sàn nhà cầu nguyện tay dang ngang như hình thánh giá Vào mùa thu năm 1942 sau một cuộc thảo luận dài với cha giải tội Figlewicz Wojtyla đến nhà riêng tổng Giám mục Sapieha và trình bày ước nguyện trở thành tu sĩ với vị Giám mục Trước đó ông đã tới tu viện khổ hạnh dòng Carmeline ở Czerna với hy vọng được vào đây nhưng tu viện này đã bị quốc xã đóng cửa Mặc dù những người bạn đã cố gắng thuyết phục ông đừng rời bỏ sự nghiệp sân khấu nhưng ông vẫn quyết định theo con đường mình đã chọn Ông bắt đầu lén lút học những môn của Chủng viện Kraków do Hồng y Adam Stefan Sapieha lúc đó là Tổng Giám mục Kraków điều khiển Mỗi người được trao cho một vị giáo sư Các lớp học được tổ chức ở nhà tu nhà thờ và ở nhà riêng Những chủng sinh này được yêu cầu không để những người quen biết về việc học tập của họ và bản thân những người này vẫn duy trì một nếp sống bên ngoài như bình thường Trong thời gian này ông đã đọc cuốn Luận về sự hiến dâng hoàn toàn cho Đức mẹ đồng trinh của St Louis Grignion de Montfort Lý thuyết tự nhiên của Kazimierz Wars Ngày 6 tháng 8 năm 1944 Ngày Chủ Nhật đen hơn 8000 người đàn ông và các cậu bé đã bị quân đội phát xít bắt giam rất may mắn Wojtyla đã không nằm trong số đó Sau sự kiện này ông vào ẩn trú trong dinh tổng Giám mục và không tiếp tục làm việc tại Solvay nữa Ngày 13 tháng 11 ông chịu lễ xuống tóc một nghi lễ từ thời trung cổ để biểu tượng hóa sự khuất phục trước Chúa Sau Chiến tranh thế giới thứ hai Karol Wojtyla trở về phân khoa Thần học của Ðại học Jagiellonia vừa được mở cửa lại Tại đây ông đã được bầu làm phó chủ tịch hội sinh viên Trong thời gian này ông đã tập trung vào việc hoàn tất các chương trình nghiên cứu của năm 3 và năm 4 Từ tháng 4 năm 1945 cho tới tháng 8 năm 1946 ông cũng làm việc ở cương vị phụ giáo Karol Wojtyla cũng đệ đơn xin gia nhập tu viện Czera của dòng Carmelite đã được mở của trở lại Tuy nhiên tổng Giám mục Sapieha đã kiên quyết từ chối việc cho phép Wojtyla gia nhập dòng tu Sau này ông còn cố thử gia nhập dòng này một lần nữa vào năm 1948 nhưng vẫn bị vị tổng Giám mục từ chối Linh mục Karol Wojtyła được thụ phong linh mục vào dịp Lễ Các Thánh ngày 1 tháng 11 năm 1946 sớm hơn sáu tháng so với các chủng sinh đồng khóa Ngày hôm sau tại nhà lớn Wawel Karol đã cử hành thánh lễ đầu tiên Sau đó không lâu hồng y Sapieha gửi linh mục Karol Wojtyla đi du học Roma tại Ðại học của các linh mục Dòng Ða Minh Angelicum Dưới sự hướng dẫn của linh mục dòng Ða Minh nổi tiếng là Garrigou Lagrange Karol hoàn thành luận án tiến sĩ thần học về đề tài Ðức tin trong các tác phẩm của Thánh Gioan Thánh giá vào năm 1948 Trong các kỳ nghỉ hè trong thời gian du học tại Roma Karol thi hành mục vụ nơi các người Ba Lan di dân sống bên Pháp Hà Lan và Bỉ Sau khi hoàn tất học trình tiến sĩ trong thời gian du học ở Roma tháng 7 năm 1948 Karol Wojtyla được hồng y Sapieha bổ nhiệm làm linh mục phụ tá Niegowic một giáo xứ hẻo lánh thuộc vùng quê Galicia cách Kraków 30 dặm Mỗi buổi sáng Wojtyla thức giấc lúc 5 giờ dâng Thánh Lễ điểm tâm rồi dùng xe ngựa di chuyển một vòng qua các khu trong giáo xứ hướng dẫn giáo lý cho thiếu nhi và cử hành Thánh Lễ tại một khu xóm Sau đó ông trở về nhà xứ ăn trưa tiếp khách hoặc đi thăm viếng giáo dân Những buổi chiều hoặc những cuối tuần rảnh rỗi ông còn tự mình phụ giúp giáo dân địa phương những công việc lao động trong nhà Cũng trong thời gian làm phó xứ Niegowic linh mục Wojtyla đã cống hiến nhiều thì giờ cho giới trẻ tại đây Ông hướng dẫn họ trình diễn trên sân khấu giúp họ học thêm để bồi bổ kiến thức tổ chức những buổi cắm trại trong rừng hoặc những chuyến du ngoạn trong các khu lân cận thuộc giáo phận Krakow thành lập các đội bóng chuyền và bóng đá cho thanh thiếu niên trong vùng Tháng 3 năm 1949 hồng y Sapieha thuyên chuyển ông về làm việc tại một trường của Ðại học Kraków thuộc giáo xứ Saint Florian Ông tiếp tục trau dồi triết và thần học tại Ðại học Công giáo Lublin Tại đây ông có cơ hội tìm hiểu thêm về giới trẻ đồng thời khai triển những phương pháp mục vụ trong khi tiếp xúc với đời sống văn hóa cùng các thức giả tại tổng giáo phận Kraków Cũng tại nơi đây Linh mục Wojtyla còn có dịp tiếp tục triển khai những kiến thức về văn chương và triết học của mình Ông thường đưa những sinh viên đi cắm trại và du ngoại ngoài trời để hòa mình vào thiên nhiên Chính nhờ những sinh hoạt với giới sinh viên trong thời gian ở Saint Florian mà sau này khi được cử làm Giám mục Phụ Tá Giáo phận Krakow linh mục Wojtyla đã hoàn tất những tác phẩm nói lên mối liên hệ phái tính theo tinh thần Kitô giáo mà tiêu biểu là The Jeweler s Shop Tiệm Nữ Trang Love And Responsibility Tình Yêu Và Trách Nhiệm Năm 1953 ông trình bày một luận án với đề tài Thẩm định khả thể xây dựng nền luân lý Công giáo trên hệ thống luân lý của Max Scheler tại Ðại học Lublin Sau đó ông trở thành giáo sư thần học luân lý và luân lý xã hội tại Ðại chủng viện Kraków và tại phân khoa thần học của Ðại học Công giáo Lublin Tháng 10 năm 1954 phân khoa Thần học tại Đại học Jagiellonian nơi ông đang giảng dạy môn luân lý Kitô giáo bị đóng cửa Lúc ấy Linh mục Karol Wojtyla thường cùng một nhóm giáo sư bí mật gặp gỡ để trao đổi quan điểm về mối liên hệ giữa nhà nước và Giáo hội Giám mục Vào ngày 4 tháng 7 năm 1958 ông được Giáo hoàng Piô XII bổ nhiệm làm Giám mục phụ tá giáo phận Kraków Nửa giờ sau cuộc gặp với Hồng y Wyszynski và nhận sự đề cử làm Giám mục phụ tá vị linh mục trẻ tìm tới tu viện của các nữ tu áo xám Ursuline bên bờ sông Vistula Ông đã cầu nguyện liên tục suốt trong 8 tiếng đồng hồ liên tiếp trước khi rời tu viện Ursuline Ngày 28 tháng 9 năm 1958 ông được tấn phong Giám mục tại Nhà thờ lớn Wawel ở Kraków 11 ngày trước khi Giáo hoàng Piô XII qua đời Một tháng sau Giáo hoàng Gioan XXIII lên kế vị mở ra một kỷ nguyên mới cho Giáo hội Công giáo qua quyết định triệu tập Công đồng Vatican II Vị tân Giám mục 38 tuổi nhận được giấy mời tham dự công đồng Tại đây ông đã có sự đóng góp tích cực và hữu hiệu vào chương trình của công đồng với bảy diễn từ đọc trước các nghị phụ tham dự Công đồng và với 13 tuyên ngôn Giám mục Karol Wojtyla đã gây được một ấn tượng sâu sắc đối với hầu hết các thành phần tham dự Công đồng Đặc biệt là của Giáo hoàng Gioan XXIII và nhất là Giáo hoàng Phaolô VI sau đó Vào ngày 30 tháng 12 năm 1963 Giáo hoàng Phaolô VI đề bạt ông làm Tổng Giám mục Kraków Trong cương vị tổng Giám mục ông tham dự Công đồng Vatican II góp công soạn thảo các tài liệu Tuyên ngôn về tự do tôn giáo Dignitatis Humanae và Hiến chế Mục Vụ Giáo hội trong thế giới ngày nay Gaudium et Spes Vui mừng và Hy vọng hai văn bản có tính cách lịch sử và quan trọng nhất của Công đồng này Tháng 5 năm 1964 Wojtyla đã đệ trình đoàn chủ tịch công đồng 1 văn bản được soạn thảo nhân danh các Giám mục Ba Lan tuyên bố rằng mối quan hệ của Giáo hội với thế giới hiện đại phải được dựa trên khái niệm coi Giáo hội là một xã hội hoàn thiện do Chúa sáng lập và ở bên trên lịch sử Ngày 30 tháng 11 năm 1964 ông đã có cuộc nói chuyện riêng đầu tiên với Giáo hoàng Phaolô VI người đã theo dõi chặt chẽ các phát biểu của người Giám mục mới này Trong thời gian này nhà cầm quyền Ba Lan đã cho rằng Wojtyla là một người dễ có những thỏa hiệp với nhà nước hơn là Hồng y Wyszynski Chính quyền đã gợi ý để Wyszynski lựa chọn Wojtyla vào ghế tổng Giám mục chứ không phải là một người khác Niềm tin về Wojtyla của họ có thể thấy trong một báo cáo mật năm 1967 của cảnh sát Ba Lan Có thể yên tâm nói rằng ông ta Wojtyla là một trong số ít những trí thức trong đoàn Giám mục Ba Lan Không giống như Wyszynski ông ta đã khéo léo dung hòa lòng mộ đạo truyền thống của dân chúng với Công giáo trí thức mà cả hai đều được ông ta đánh giá cao Cho đến nay ông ta chưa tham gia vào các hoạt động chính trị chống nhà nước một cách công khai Có vẻ như là các vấn đề chính trị không phù hợp với ông ta ông ta bị trí thức hóa quá mức Hồng y Trong năm 1967 Giáo hoàng Phaolô VI phong ông làm hồng y Ông cũng đồng thời được bổ nhiệm vào bốn thánh bộ của Vatican bộ giáo sĩ thánh bộ Giáo dục công giáo thánh bộ nghi lễ bộ các giáo hội Đông Phương và làm cố vấn cho hội đồng về thế tục Vào mùa Giáng sinh năm 1970 khi tình hình Ba Lan căng thẳng giá thực phẩm leo thang trong bài thuyết giảng nhân lễ Giáng sinh tại Kraków năm ấy ông nói Khi người dân bị thương tích và khổ đau Giáo hội phải lên tiếng bênh đỡ không vì bất cứ khuynh hướng chính trị nào mà chỉ vì tình yêu và tình liên đới của người con Thiên Chúa Thời gian này ông cũng làm việc với nhóm tín hữu trí thức dấn thân có tên là Odrodzenie Tái Sinh tổ chức Công giáo đấu tranh duy nhất đặt dưới sự bảo trợ của Hồng y Wyszynski Ông cũng có những cuộc gặp gỡ giới trí thức để cùng nhau trao đổi quan điểm Tại tư dinh ông không chỉ gặp gỡ các chủ biên của tờ Tygodnik Powszechny mà còn tiếp xúc với các sử gia các nhà toán học các khoa học gia triết gia các văn gia nhạc sĩ kể cả các nghệ sĩ trình diễn Ông bàn hỏi họ về những vấn đề của Ba Lan của nhân loại và cả những vấn đề thuộc thế giới bên kia thế giới siêu hình Vào năm 1972 Hồng y Karol Wojyla cũng bắt đầu một mối quan hệ với Anna Teresa Tymieniecka một phụ nữ Ba Lan đang làm việc tại Đại học Havard Bà đã giúp ông trở nên nổi bật giới thiệu ông với cộng đồng triết học châu Âu với các học giả Mỹ Bà đã giúp vạch kế hoạch cho chuyến thăm kéo dài đầu tiên của ông tới Mỹ và thu xếp để ông có bài giảng đầu tiên tại Đại học Harvard Sau khi lên làm giáo hoàng ông đã có một rắc rối với Tymieniecka về vấn đề bản quyền với cuốn Osoba i Czyn Bà đã đánh giá sự im lặng của Giáo hoàng trước công luận trong cuộc tranh chấp này là một sự phản bội cá nhân mặc dù bà và Giáo hoàng sau đó đã hòa giải Trong khoảng thời gian từ 1973 đến 1975 Tổng Giám mục Wojtyla đã vào phòng đọc của Giáo hoàng để nói chuyện riêng 11 lần Vào năm 1976 Phaolô VI đã mời Wojtyla cử hành Lễ Chay lễ Lent tại Vatican cho các thành viên của Tòa thánh và gia đình Giáo hoàng Cũng trong năm này tờ Thời báo New York đã đặt ông vào danh sách 10 người được nhắc tới nhiều nhất như là các ứng cử viên để kế tục Phaolô VI Vào tháng 8 năm 1978 sau khi Giáo hoàng Phaolô VI mất ông đã tham gia Hồng y đoàn chọn Albino Luciani Hồng y Tổng Giám mục của Venezia làm Giáo hoàng Gioan Phaolô I Khi được chọn làm giáo hoàng Luciani chỉ 65 tuổi trẻ so với nhiều giáo hoàng khác Vào ngày 28 tháng 9 năm 1978 chỉ 33 ngày sau khi nhậm chức Giáo hoàng Gioan Phaolô I qua đời Vào tháng 10 năm 1978 Hồng y Wojtyła trở về lại Tòa Thánh để bầu giáo hoàng mới Trở thành Giáo hoàng Lúc 16 30 ngày thứ bảy 14 tháng 10 năm 1978 sau khi cử hành Lễ kính Chúa Thánh Thần tại Ðền thờ Thánh Phêrô vào ban sáng 111 vị Hồng y từ khắp thế giới bước vào Mật Viện để bầu Giáo hoàng mới Hôm sau các Hồng y bắt đầu bỏ phiếu ban sáng hai lần ban chiều hai lần Bốn lần bỏ phiếu ngày 15 tháng 10 năm 1978 không có kết quả nào cụ thể Các Hồng y người Ý chiếm đa số nhưng các ông không đồng ý với nhau về một ứng cử viên duy nhất lúc đó là Hồng y Giuseppe Siri Tổng Giám mục Genova người đã được báo chí nói đến từ lâu và được coi như ứng cử viên chắc chắn hơn cả Vị khác là Hồng y Giovanni Benelli Tổng Giám mục Firenze đã nhiều năm phục vụ tại Phủ quốc Vụ Khanh có nhiều kinh nghiệm trong Ngành Ngoại giao và công việc của Giáo Triều Roma Sáng thứ hai 16 tháng 10 năm 1978 với hai lần bỏ phiếu các Hồng y vẫn chưa chọn được Vị Giáo hoàng mới Tên của Tông Giám mục Cracovia đã nhận được nhiều phiếu hơn cả vào lúc 17 30 trong cuộc bỏ phiếu lần thứ sáu vào chiều ngày 16 tháng 10 năm 1978 Sau khi kiểm xong các lá phiếu Vị Hồng y nhiếp chính trong thời kỳ trống ngôi lại gần Vị được chọn chào kính đặt câu hỏi theo lễ nghi Ngài có chấp nhận việc lựa chọn Ngài hay không Trong cầu nguyện và yên lặng suy tư Karol Wojtyla chưa trả lời ngay Mọi người chờ đợi và thấy ông cảm động nước mắt chảy trên gò má Sau cùng với giọng rõ ràng và nghiêm nghị ông trả lời Vì Chúa Kitô của tôi vì Ðức Trinh Nữ Mẹ của tôi vì tôn trọng Tông Hiến của Ðức Phaolô VI mời gọi tôi xin chấp nhận 6 giờ 18 phút hồng y phó tế Tisserant tuyên bố Dưới sự hướng dẫn của Chúa Thánh Thần Hồng y đoàn đã tín nhiệm Hồng y Karol Wojtyla Tổng Giám mục Kraków Ba Lan vào ngôi vị giáo hoàng của thế giới Công giáo Ông đã được bầu để kế vị Gioan Phaolô I trở thành Giáo hoàng từ ngoài nước Ý đầu tiên trong gần 500 năm và là vị giáo hoàng gốc người Slav đầu tiên trong lịch sử Công giáo Vị tân giáo hoàng giơ tay chào dân chúng Trước khi ban phép lành Urbi et Orbi ông mở đầu Sia lodato Gesù Cristo Ngợi khen Chúa Giêsu Kitô lời chào người dân công giáo Ý rất ưa chuộng Ông nói tiếp Như giáo hoàng trước ông Gioan Phaolô II đã đơn giản hóa chức vụ này và làm nó bớt huy hoàng Ông không tự xưng là chúng tôi như các giáo hoàng trước thay vào đó ông dùng tôi Ông chọn làm một lễ tấn phong đơn giản chứ không rườm rà và ông chưa đội mũ giáo hoàng trong khi đảm nhiệm Ông làm thế để nhấn mạnh tên chức vụ hầu hạ của mình là tôi tớ của những người tôi tớ của Chúa Servus Servorum Dei Sáng ngày 17 tháng 10 ông đã trình bày chiến lược của ông trung thành với công đồng và các hội đoàn Gioan Phaolô II đã kiên quyết khẳng định việc phải tuân thủ lời răn dạy của giáo hoàng tôn trọng các luật lệ về nghi lễ cũng như về kỷ luật Sau cùng ông nhấn mạnh đến nhu cầu tiến hành cuộc đối thoại trên phạm vi toàn thế giời và cam kết của Giáo hội với hòa bình và công lý trên thế giới Nhiệm kỳ giáo hoàng Cai quản Giáo hội Công giáo Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã chủ sự 51 nghi lễ tuyên thánh cho 482 người và 147 nghi lễ phong chân phước cho tất cả 1338 người Nhiều người hơn tất cả những giáo hoàng trước Việc ông có tuyên thánh cho nhiều người hơn số người được những giáo hoàng trước tuyên thánh cộng lại khó xác minh được vì hồ sơ việc tuyên thánh lúc ban đầu còn thiếu sót Trong số những người được tuyên thánh có Anuarite Negapeta một nữ tu người Phi bị một tên lính Simba ở Daia sát hại trong lúc bảo vệ sự trinh tiết của mình Peter Toror một nhà truyền giáo ở Papua Niughinê đã bị sát hại trong một trại tù binh chiến tranh của Nhật bản trong thế chiến thứ hai Người được tấn phong gây nhiều tranh cãi nhất là Josemaria Escriva de Balague người sáng lập tổ chức Thiên chúa giáo thần bí Opus Dei Giáo hoàng Gioan Phaolô cũng được cho là người đã có những mối quan hệ với tổ chức này Đặc biệt trong số những người được tuyên thánh có 117 vị thánh tử đạo Việt Nam được ông tuyên phong tại thành Rôma ngày 19 tháng 6 năm 1988 Năm 1984 ông đã thành lập Học viện Sahel để đặc trách việc trợ giúp phát triển cho các quốc gia vùng sa mạc Sahara Tháng 2 năm 1992 Gioan Phaolô đã thành lập Quỹ phát triển Populorum Progressio để trợ giúp cho các nhóm thổ dân Mỹ Latinh Ông cũng đã thành lập Hàn lâm viện Giáo hoàng về sự sống và các khoa học xã hội lập Ngày Quốc tế Bệnh nhân Ngày Quốc tế Ðời tận hiến và Ngày Giới trẻ Thế giới Trong suốt thời gian làm giáo hoàng ông đã gặp 17 6 triệu khách hành hương trong 1160 lần tại Quảng trường Thánh Phêrô vào mỗi ngày Thứ tư Khoảng 8 triệu khách hành hương trong Năm Thánh 2000 Ông đã 737 lần tiếp các nhà lãnh đạo quốc gia và 245 lần các thủ tướng quốc gia Ông đã được cả hai chính phủ Chilê và Áchentina nhờ can thiệp về vấn đề kênh Beagle với mục đích hướng dẫn và giúp họ trong việc giải quyết hòa bình cuộc tranh chấp Đây là một vấn đề quan trọng đối với Vatican và lần thứ hai sau một thế kỷ Giáo hoàng lại một lần nữa được yêu cầu đóng một vai trò trong các cuộc thương lượng quốc tế Trong suốt nhiệm kỳ của mình Gioan Phaolô II đã tổ chức 9 mật nghị để phong tước cho 232 hồng y trong đó có một vị còn giữ kín đã bổ nhiệm trên 3 5 ngàn trong số gần 4 2 ngàn Giám mục trên thế giới Ông đã gặp từng người trong các Giám mục một số lần qua nhiều năm nhất là khi họ viếng thăm Tòa thánh 5 năm một lần Ông đã chủ sự 15 thượng hội Giám mục 6 thường lệ 1980 về gia đình 1983 về thống hối và hòa giải 1987 về giáo dân 1990 về linh mục 1994 về tu sĩ 2001 về Giám mục 1 ngoại lệ 1985 Công đồng Vatican II 20 năm sau và 8 đặc biệt 1980 cho Hà Lan 1991 cho Châu Âu lần nhất 1994 cho Châu Phi 1995 cho Liban 1997 cho Châu Mỹ 1998 2 cho Châu Á và Châu Đại Dương 1999 cho châu Âu lần hai Vào ngày 14 tháng 3 năm 2004 ông trở thành vị Giáo hoàng thứ ba trong số những vị Giáo hoàng có thời gian ở ngôi lâu dài nhất sau Thánh Phêrô từ 34 đến 37 năm và Piô IX 31 năm 7 tháng 23 ngày Với vai trò Giáo hoàng ông đã viết 14 thông điệp 14 tông huấn 11 tông hiến 42 tông thư và 22 tự sắc chưa kể đến hằng trăm sứ điệp và thư tín khác nữa Để sửa soạn cho Năm Thánh 2000 Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã viết tông thư Tiến đến Thiên niên kỷ thứ Ba Tertio Millennio Adveniente đề ngày 10 tháng 11 năm 1994 Các chuyến tông du Trong suốt triều đại của mình ông đã thực hiện 104 cuộc viếng thăm ngoài nước Ý chuyến đi cuối cùng là Lộ Đức vào tháng 8 năm 2004 Ông cũng thực hiện 143 cuộc viếng thăm trong nước Ý Với tư cách là Giám mục Rôma ông đã đi thăm mục vụ 301 trong tổng số 334 giáo xứ trong Giáo phận Rôma Với 247 chuyến viếng thăm mục vụ trong và ngoài nước Ý Gioan Phaolô II đã đi 1 167 295 km hay 700 380 dặm trên 28 lần chu vi của Trái Đất hay 3 lần khoảng cách giữa Trái Đất và Mặt Trăng nhiều hơn tất cả những Giáo hoàng trước cộng lại Những chuyến đi này là dấu hiệu của nỗ lực bắc cầu nối lại những quốc gia và tôn giáo trong nhiệm kỳ của ông Ngay từ đầu những chuyến đi của Giáo hoàng đã là một bài thuyết giáo không ngừng về tiếng tăm của con người và sức mạnh của lòng trung thành Tại Triều Tiên ông đã nói đến sự nghiệp giải phóng con người trước những người công nhân phải lao động cực nhọc Ông đã đích thân phát biểu trước những người theo Thiên Chúa và những người không theo Thiên Chúa Ông đã đến thăm nhiều nơi trên thế giới dù ở thế giới thứ nhất hay thế giới thứ ba ông đều hướng tới những con người những thân phận nghèo khổ Tại Nigiêria ông tuyên bố rằng việc khai thác bất chấp đạo lý đối với người nghèo và kém hiểu biết là một tội ác chống lại Chúa tại Côlômbia ông cảnh cáo những người sống dư thừa và xa hoa vô độ thể hiện sự mù quáng về tinh thần Người nghèo sẽ phán xử các quốc gia đã lấy mất của cải của họ khẳng định sự độc quyền đế quốc chủ nghĩa đối với hàng hóa của họ và quyền tối cao về mặt chính trị bằng sự trả giá của người khác Tại Bồ Đào Nha ông chỉ rõ Công lý đòi hỏi những người nông dân có thể canh tác trên mảnh đất của chính họ Tại Tây Ban Nha ông yêu cầu nhà nước phải bảo vệ những người lao động Chúng ta không thể bỏ mặc người lao động và số phận của họ được Ông cũng bảo vệ việc thành lập những tổ chức công đoàn ở Brasil và tại Nam Phi ông kết tội chủ nghĩa Apácthai Gioan Phaolô II đã biến những chuyến chuyến tông du trở thành một cuộc hành trình truyền giáo mang tính chất sứ đồ Ông sẵn sàng đón nhận mọi phong tục và nghi thức văn hóa ở những vùng miền khác nhau Ông không chỉ nói bằng hàng chục thứ tiếng mà còn đội bất cứ một trong số các mũ lạ thường nào mà nhân dân địa phương tặng Mũ nồi dành cho sinh viên mũ phớt rộng vành của những người Mêhicô mũ làm bằng lông của những người da đỏ mũ đen Tại châu Phi ông mặc bộ quần áo bằng da dê và đứng trong lúc nắm chặt cái giáo của vị trưởng bộ lạc Tại miền tây nước Mỹ ông xuất hiện từ một túp lều vải trong bộ quần áo lễ có tua tại Phoenix một nhóm thổ dân Mỹ đặt ông lên bục diễn thuyết tròn rồi đi vòng quanh ông Bất cứ ở nơi nào ông đến ông đều tới viếng thăm những nơi tôn kính đức Maria Nơi Đức Mẹ hiện hình ở Brasil Ngôi nhà Đức Mẹ tại Thổ Nhĩ Kỳ Hang đá Đức Mẹ Lộ Đức thánh địa Fatima ở Bồ Đào Nha ông hiến dâng tất cả các lục địa cho trái tim Đức Mẹ xin Người hãy thấu hiểu tất cả nỗi khổ đau và niềm hy vọng của tất cả chúng con Tuy nhiên chuyến thăm Đức vào năm 1996 đã trở thành thảm họa Ngày 24 tháng 6 năm 1996 khi xe của Giáo hoàng đi về phía cổng Bradenburg tại Berlin hàng trăm người vô chính phủ và những người hoạt động xã hội ủng hộ người đồng tính thuộc một Liên minh chống Giáo hoàng đã xông về phía Gioan Phaolô II gào to lên Hãy xuống địa ngục đi Thiêu sống Giáo hoàng Bao cao su thay thế cho Tòa thánh Kondome statt Dome và ném sơn cà chua trứng thối vào chiếc xe của Giáo hoàng Hai bịch sơn đã văng trúng chiếc xe chở Gioan Phaolô II Danh sách các bài báo nói về vụ Giáo hoàng bị biểu tình ở Berlin năm 1996 Giới trẻ Trong suốt nhiệm kỳ của mình Gioan Phaolô II đã dành một sự quan tâm đặc biệt tới giới trẻ như là một sự tiếp nối những công việc ông đã làm kể từ khi còn là linh mục và Giám mục Ngoài những cuộc gặp gỡ trao đổi trực tiếp với các học sinh sinh viên nam nữ trong giáo xứ nơi học đường trong các cuộc bơi thuyền leo núi chơi thể thao cắm trại với mục tiêu tìm hiểu hầu đáp ứng những khao khát kiếm tìm của giới trẻ về mọi vấn đề liên quan tới đời sống kể cả vấn đề yêu đương tính dục ông còn đưa ý niệm này vào lãnh vực văn chương kịch nghệ qua những tác phẩm do ông thực hiện lúc bấy giờ Trong tác phẩm Crossing The Threshold Of Hope Bước Qua Ngưỡng Cửa hy Vọng của mình Gioan Phaolô II đã viết Năm 1985 ông công bố lập ngày giới trẻ thế giới JMJ 2 năm 1 lần Đầu tiên là Rôma 1985 Buenos Aires Argentine 1987 Santiago de Compostella Tây Ban Nha 1989 và nhiều nơi sau đó trên thế giới để những người trẻ có thể gặp gỡ nhau cùng ông tôn vinh Thiên Chúa cùng nói lên niềm hi vọng của nhân loại rồi sẽ trở về nhà như những chứng nhân không chút sợ hãi của Tin Mừng Ông đã truyền cho họ sự dũng cảm lòng nhiệt thành khi phải đối đầu với nền văn hóa sự chết như chiến tranh bạo lực nạn phá thai để duy trì sự sống cho con người Quan hệ với các tôn giáo và giáo phái Ông cũng góp sức cho sự thông hiểu giữa các tôn giáo gặp gỡ và tổ chức những buổi hội thảo và cầu nguyện với nhiều cấp lãnh đạo các tôn giáo khác Năm 2002 trong bối cảnh Hoa Kỳ chuẩn bị tấn công Iraq ông đã mời gọi các nhà lãnh đạo các tôn giáo trên thế giới gặp nhau tại Assisi Quê hương của thánh Phanxicô để cầu nguyện cho hòa bình Tham dự có tổng Giám mục Piritim đại diện Giáo hội Chính Thống giáo Nga Thượng phụ Giáo chủ Bartholomew I của Giáo hội Chính Thống giáo Constantinopole Giám mục Vasilios Chính Thống giáo Cypriot đạo Sikh Ấn Độ Thần đạo Nhật Bản giáo phái Hồn vật Phi châu và nhiều đại diện tôn giáo khác Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã công khai xin lỗi thế giới và các tôn giáo khác về những lỗi lầm của Giáo hội Công giáo Rôma trong quá khứ tổng cộng 94 lần Anh giáo Năm 1995 với thông điệp về Hiệp Nhất Ut Sint Unum Giáo hoàng Gioan Phaolô II kêu gọi hãy thực hiện một cuộc đối thoại và suy tư về thừa tác vụ hiệp nhất của vị Giám mục Roma trong các giáo hội Kitô khác nhau trên thế giới Năm 1981 Một Phúc Trình chung đã được công bố đúc kết lập trường của hai giáo hội Anh giáo và Công giáo về quyền bính Năm 1982 Gioan Phaolô II qua Canterbury Anh quốc thăm vị giáo chủ Anh giáo Ngày 12 tháng 5 năm 1999 Ủy ban Quốc tế hỗn hợp Anh giáo và Công giáo đã công bố chung một văn kiện nói về Quyền bính của đức Giáo hoàng trong giáo hội Văn Kiện định nghĩa quyền đứng đầu của vị Giám mục Roma như là quyền để phân định sự thật và quyền nầy cần được thi hành một cách tập đoàn trong khung cảnh của hội đồng tính của các Giám mục Việc công bố Văn Kiện Chung Anh Giáo và Công giáo nói về quyền bính là một bước tiến thêm nữa trên con đường đại kết Tháng 7 năm 2002 Nhân việc bổ nhiệm tân Tổng Giám mục Canterbury Rowan Williamatican Gioan Phaolô II đã chúc mừng tân Tổng Giám mục Canterbury và nói thêm như sau Tôi đã có dịp biết và làm việc gần gũi với các vị tiền nhiệm của ngài Ðức tổng Giám mục Runcie và Ðức tổng Giám mục Carey trong công tác chung là thăng tiến sự thông cảm giữa cộng đoàn Anh Giáo và giáo hội Công giáo Tôi tin rằng với ơn phù trợ của Thiên Chúa chúng ta có thể đạt được tiến bộ trên con đường tiến tới hiệp nhất Tin lành Vào năm 1983 Gioan Phaolô II là vị giáo hoàng đầu tiên lên tiếng giảng trong một nhà thờ Tin lành Ngày 31 tháng 10 năm 1999 giữa tiếng reo vui của dân chúng và sự cảm động của giới hữu trách Tuyên ngôn chung liên quan tới giáo lý về Công Chính Hóa đã được hai Giáo hội Công giáo và Tin Lành Luther ký kết tại thành phố Augsburg Do Thái giáo Ngay từ khi mới đăng quang ngày 12 tháng 3 năm 1979 ở Mayence Gioan Phaolô II đã tuyên bố hai cộng đoàn tôn giáo Công giáo Do Thái giáo chúng ta được liên kết ở ngay mức độ lý lịch của chính chúng Ngày 13 04 1986 ông trở thành vị giáo hoàng đầu tiên bước vào đại hội đường Do Thái tại Roma ông tuyên bố Ông cũng thừa nhận những tổn thương mà những người Do Thái phải cam chịu hàng trăm năm khi sống ở các nước Thiên Chúa các hành động phân biệt đối xử những hạn chế bất cong về tự do tín ngưỡng cũng như sự ngặt nghèo về tự do Vâng một lần nữa đã làm cho tôi cảm thấy hối tiếc và ngay cả những từ ngữ trong cuốn Nostra Aetete sự bất công sự ngược đãi và tất cả những biểu hiện chống lại phong trào Xemit trực tiếp chống lại người Do Thái bất kỳ lúc nào và bởi bất cứ ai Năm 2000 trong dịp viếng thăm Giêrusalem ông đã để lại lời cầu nguyện vắn tắt trong Bức Tường Than khóc nơi các người Do thái vẫn đến cầu nguyện với nội dung như sau Chính Thống giáo Đông phương Ngày 30 tháng 11 năm 2000 Nhân ngày lễ kính thánh Anrê tông đồ tử đạo 30 11 2000 trong một lá thư viết cho Thượng Phụ Giáo chủ thành Constantinopolis ở Thổ Nhĩ Kỳ về việc tiếp tục cuộc đối thoại Liên Tôn Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã tặng nhà thờ St Theodore ở trên ngọn đồi Palatine thuộc thành Rôma cho Chính Thống giáo Đông phương Trong thư Giáo hoàng nói về nguồn cội chung của Công giáo và Chính Thống giáo nên ông nói đó là lẽ khẩn thiết bắt buộc Công giáo và Chính Thống giáo tái thành lập lại sự hợp nhất toàn vẹn trong đức tin và trong đời sống sớm hết sức có thể bởi vì sự chia rẽ giữa các Kitô giáo đi ngược lại tinh thần của Phúc Âm và việc chứng nhân giữa thế giới vì một trái tim tinh tuyền và trong sáng và vì vâng lệnh ý muốn của cùng một Thiên Chúa chúng ta phải tiếp tục cuộc tìm kiếm sự hiệp thông toàn vẹn trong chân thành huynh đệ và yêu thương Ông cũng đã cử một phái đoàn sang Istanbul Thổ Nhĩ Kỳ dẫn đầu bởi hồng y Edward Idris Cassidy chủ tịch Hội đồng giáo hoàng cổ võ Hợp Nhất Kitô hữu tham dự thánh lễ kính thánh Anrê quan thầy của giáo hội phương Đông Việc thăm viếng nhau nhân ngày lễ này đã trở thành truyền thống và được thực hiện liên tiếp từ năm sáu năm nay Ngược lại mỗi năm vào ngày 29 6 nhân lễ kính thánh Phêrô và Phaolô Tông Ðồ quan thầy của Giáo hội Công giáo Roma thì Thượng Phụ giáo chủ Bartholomew I cũng gửi phái đoàn sang Roma kính thăm Giáo hoàng Ngày 22 tháng 8 năm 2004 Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã thông báo việc ông trao trả Bức ảnh Ðức Mẹ Kazan cho Giáo chủ Alexis II của Giáo hội Chính Thống giáo Matxcơva và qua Alexis cho toàn thể dân tộc Nga Bức Ảnh Ðức Mẹ Kazan đã được họa trên gỗ vào thế kỷ thứ 13 Bức Ảnh Ðức Mẹ Kazan đã được lưu giữ tại Fatima sau đó được đưa về Vatican vào năm 1991 và được giữ nơi nhà nguyện riêng của giáo hoàng Trong sứ điệp gửi cho Giáo chủ Alexis II nhân dịp này ông viết Phật giáo Trong thời gian đương nhiệm giáo hoàng Gioan Phaolô II đã gặp gỡ người lãnh đạo Phật giáo Tây Tạng là Đại Lai Lạt Ma nhiều lần Đại Lai Lạt Ma đã đánh giá về Giáo hoàng Gioan Phaolô II Vào tháng 5 năm 1984 tại Băng Cốc Giáo hoàng đã tới gặp giáo trưởng tối cao của Phật giáo Thái Lan tại tu viện của ông Gioan Phaolô II bỏ giày ra và bước nhẹ nhàng đến bục nơi Vasana Jara 86 tuổi đang an tọa trong tư thế thiền Tuy nhiên một số phát biểu về Phật giáo của Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã gây ra nhiều tranh cãi và chỉ trích Ví dụ trong tác phẩm Bước qua ngưỡng cửa hi vọng Giáo hoàng đã chỉ trích đạo Phật là thờ ơ với cuộc sống tiêu cực vô thần Nhận định này đã vấp phải sự phản đối dữ dội từ cộng đồng Phật giáo Tanaka Ken giáo sư tại Học viện Phật học đã cho rằng Giáo hoàng chưa chịu làm bài tập còn Lạt Ma Ole Nydahl thì nhận xét Giáo hoàng sẽ không thể tận hưởng cuộc sống ở kiếp sau Linh mục Thomas Hand một chức sắc Công giáo nghiên cứu thiền tại Medical Retreat Center cho rằng ý kiến của Gioan Phaolô II về sự vô thần và tiêu cực trong đạo Phật là hoàn toàn sai lầm và Giáo hoàng không thể nhận xét bừa bãi về một tôn giáo thâm thúy như đạo Phật mà không hiểu gì về nó Một số nhân sĩ Phật giáo bình luận rằng nguyên nhân của phát biểu trên bắt nguồn từ những lo ngại của Gioan Phaolô II về các nỗ lực truyền bá ảnh hưởng của đạo Phật ra ngoài châu Á Trong một buổi họp mặt các nhà sư tại Tích Lan đã quyết định yêu cầu Giáo hoàng phải xin lỗi Trước các phản ứng này Gioan Phaolô II đã thanh minh rằng ông luôn bày tỏ sự kính trọng sâu sắc đến các tín đồ Phật giáo và không có ý xúc phạm Phật giáo Hồi giáo Sau khi được bầu làm giáo hoàng Giáo hoàng Gioan Phaolô II cho biết rằng qua Hồng y Pignedoli cộng tác viên thân cận của cố Giáo hoàng Phaolô VI và đức ông Rossano người sáng lập Phong Trào Giải Phóng và Hoà Giải ông đã thực sự đi vào con đường đối thoại với hồi giáo Ngay từ những năm 1979 1980 Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã có những cuộc đối thoại với giáo chủ Hồi giáo Ayatollah Khomeini Vào năm 1985 ông đã phát động cái gọi là cuộc tấn công đối thoại nhằm vào các tín đồ Hồi Giáo Ông đánh giá cao một vài mặt của đạo Hồi Thuyết độc thần quy phục một vị Chúa nhân từ và những quy định về việc ăn chay và sám hối Nhưng ông cũng tỏ ra hoài nghi về Hồi Giáo đang co mình trong nỗi sợ hãi Vào năm 1982 trong một chuyến thăm tới Nigieria ông đã dự định dừng chân ở thị trấn Kaduna khu vực đạo Hồi chiếm ưu thế Tuy nhiên kế hoạch này đã thất bại Kể từ sau năm 1989 Gioan Phaolô đã thấy trước rằng thách đố của thế giới sẽ là cuộc đối đầu với Hồi Giáo Trong nhiều cuộc gặp gỡ với những người Hồi giáo Giáo hoàng luôn muốn đối thoại Kể từ khi chiến tranh lạnh kết thúc ông xác tín rằng Hồi giáo sẽ là vấn đề lớn của thế giới Gioan Phaolô II kêu gọi mọi người Kitô hữu cũng như Hồi giáo hãy vượt qua thái độ đối đầu Với các bạn trẻ được quốc vương Hassan II của Maroc tập trung tại Casablanca hồi năm 1985 ông đã nói như sau Gioan Phaolô II đã không ngừng bày tỏ thiện cảm với các Dân tộc Hồi giáo tại Bosnia Herzegovina và kêu gọi thế giới can thiệp nhân đạo để chấm dứt cuộc diệt chủng nhắm vào họ Ông cũng đã lên án cuộc chiến chống Iraq do Liên Minh Anh Mỹ chủ trương Sau cuộc khủng bố 11 tháng 9 năm 2001 giáo hoàng còn cố gắng kéo thế giới ra khỏi một cuộc đối đầu về văn minh và tôn giáo Ngày 14 tháng 12 tháng 2001 vào chính ngày kết thúc tháng chay tịnh Ramadan của người Hồi giáo ông kêu gọi tất cả các tín hữu kitô trên toàn thế giới hãy ăn chay để cầu nguyện cho hòa bình Vai trò trong sự sụp đổ của chế độ cộng sản ở Ba Lan Ảnh hưởng của Giáo hoàng đối với sự sụp đổ của chế độ cộng sản Ba Lan đã được diễn tả trong cuốn His Holiness John Paul II and The Hidden History of Our Time Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II và Lịch sử bị che đậy trong Thời Đại Chúng Ta của Carl Bernstein và Marco Politi Giáo hoàng đã đến thăm Ba Lan lần thứ hai vào năm 1983 khi phong trào Công Đoàn Đoàn Kết của Lech Walesa đang dấy lên khắp nơi Trong bối cảnh đó chính phủ nước Cộng hòa Nhân dân Ba Lan và Tòa Thánh Vatican đã đạt được một thỏa thuận để Giáo hoàng có thể đến thăm Ba Lan với mục đích thuần túy tôn giáo Ngày 16 tháng 6 năm 1983 Sau khi quỳ xuống hôn đất quê hương ông đã lên kêu gọi những người đang bị bắt bớ ở Ba Lan Cha kêu gọi những người bị đày đọa hãy đến đây với cha Cha kêu gọi lời này thay lời Chúa Giê xu Cha đã bị ốm và các con hãy đến thăm cha Cha bị giam cầm các con hãy đến với cha Bản thân cha không thể tới thăm các con chiên đang bị giam cầm đến thăm tất cả các con chiên đang bị đày đọa Nhưng cha kêu gọi họ hãy đến với cha trong tinh thần giúp đỡ cha như họ vẫn luôn làm Buổi tối hàng chục ngàn người đã diễn hành Khi đi ngang qua tòa nhà của Trung ương Đảng Cộng sản Ba Lan đoàn thanh niên đã hô to Công Đoàn Đoàn kết Công Đoàn Đoàn kết Walesa Dân Chủ Mục tiêu của những âm mưu ám sát Vào ngày 13 tháng 5 năm 1981 ông đã bị một người đàn ông Hồi giáo gốc Thổ Nhĩ Kỳ tên là Mehmet Ali Ağca bắn trọng thương khi ông đang đứng trên xe chạy vòng quanh Quảng trường Thánh Phêrô như thường lệ Ông lập tức quỵ xuống vì đau đớn rồi từ từ ngã trong vòng tay các cận vệ Ngay sau đó hung thủ thực hiện vụ mưu sát bị cảnh sát tóm gọn Nhưng kẻ tòng phạm đứng cách đó một đoạn xa thì nhanh chóng chạy thoát Viên đạn chỉ đi xuyên qua ổ ruột cách động mạch vài ly rồi rớt ngay trong xe khiến ông dù bị mất đến 2 3 số máu trong cơ thể nhưng vẫn được cứu sống kịp thời Các bác sĩ cho rằng nếu viên đạn cắt ngang động mạch ông sẽ chết tại chỗ hoặc trên đường cấp cứu Về phần mình ông lại xem đó như một sự can thiệp lạ lùng của Ðức Mẹ Maria Sau khi hồi phục ông đã tuyên bố với mọi người rằng Tôi luôn cầu nguyện cho người anh em đã bắn vào tôi người tôi đã chân thành tha thứ Giáo hoàng đã viết thư định gửi cho Ağca Tại sao anh lại bắn tôi khi mà cả hai chúng ta đều chung đức tin vào Chúa Nhưng thay vì gửi bức thư đó đã quyết định đến gặp Ağca Năm 1983 ông đến thăm Ağca và tha thứ cho việc ám sát ông Ông còn cầu khẩn nhà cầm quyền Ý ân xá cho Ağca Ông đã giữ liên lạc với gia đình của Ağca nhiều năm sau đó và đã thăm mẹ Ağca năm 1987 Cho đến nay mưu đồ sát hại Giáo hoàng vẫn còn là một trong những bí mật lớn nhất của thế kỷ XX Một số người trong đó có William Casey người lãnh đạo của CIA đã tin rằng những người Xô Viết đứng sau âm mưu sát hại giáo hoàng Họ đã chỉ ra cái gọi là những vấn đề có liên quan đến những người Bungari một tổ chức hay nhúng vào chuyện của người khác nhưng một chứng cứ trái ngược rằng Agca được bảo vệ và bao che bởi cơ quan tình báo Bungari một tổ chức lệ thuộc vào cơ quan KGB Về phần mình quan điểm của giáo hoàng là tôi luôn luôn tin rằng ngay từ đầu những người Bungari hoàn toàn vô tội họ không việc gì phải làm điều đó Cho đến nay người ta vẫn chưa tìm được một tài liệu rõ ràng liên quan đến âm mưu sát hạt giáo hoàng ở Nga hoặc ở Bungari kể từ khi chủ nghĩa Cộng sản sụp đổ Quan điểm về xã hội và chính trị Trong những năm làm giáo hoàng Gioan Phaolô II đã vận động công khai chống chủ nghĩa cộng sản kiềm chế nhân quyền và việc đàn áp chính trị Ông cũng cương quyết chống việc phá thai giữ vững lập trường về sự độc thân của chức linh mục không phong chức linh mục cho phụ nữ và đặc biệt đã triệu tập các hồng y và Giám mục Hoa Kỳ về Vatican để đối phó với việc lạm dụng tình dục do một số các linh mục gây nên Thần học giải phóng Đối với phong trào Thần học giải phóng nổi lên ở các quốc gia Mỹ La Tinh Gioan Phaolô II đã ủng hộ hành động nhân đạo của các vị Hồng y Ông cũng đề cao tấm gương của tổng Giám mục Santiago Hồng y Raul Silve Henriquez một đối thủ của nhà cầm quyền độc tài Pinochet ở Chilê Mặc dù vậy ông không ủng hộ những phương thức tiến hành của thần học giải phóng Trước việc những người công giáo ở Mỹ La Tinh chọn chủ nghĩa xã hội quan điểm của ông là chúng ta phải bắt đầu xem xét chủ nghĩa xã hội là gì và ở đó có những dị biệt gì đã Ví dụ một chủ nghĩa xã hội vô thần không thể nào phù hợp với các nguyên tác Thiên chúa giáo với quan điểm Thiên chúa giáo về thế giới về các quyền của con người với đạo lý sẽ là một giải pháp không chấp nhận được Về thần học giải phóng quan điểm của ông khá gay gắt Đó không phải là thần học thật sự Nó bóp méo cảm giác thật về kinh Phúc âm Nó dẫn dắt những người đã dâng mình cho Chúa khỏi vai trò thật sự mà Giáo hội đã giao phó cho họ Khi họ bắt đầu sử dụng các biện pháp chính trị họ không còn là các nhà thần học nữa Nếu đó là một chương trình xã hội thì đó là một vấn đề của xã hội học Nếu nó đề cập đến việc cứu vớt con người thì nó là thần học của muôn đời đã có từ hai nghìn năm náy Chống chiến tranh kêu gọi hòa bình Tại Agrigento Italia Gioan Phaolô II đã lên tiếng thách thức các băng đảng mafia ở Sicily bằng những lời lẽ sau Trước những cuộc xung đột đẫm máu của hai cộng đồng Công giáo và Tin Lành ở Ái Nhĩ Lan vào năm 1979 Gioan Phaolô II đã gửi đến những con chiên của ông nơi đây với nội dung như sau Trong cuộc viếng thăm thành phố Coventry Anh ngày 28 6 1982 khi nước này đang xảy ra chiến tranh với nước láng giềng Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã có những lời lẽ quyết liệt lên án sự tàn khốc của chiến tranh dù dưới bất cứ hình thức nào Gioan Phaolô II đã tích cực can thiệp nhằm ngăn chặn hai cuộc chiến tranh tại Vùng Vịnh Hơn một lần ông cho rằng người ta không thề nhân danh bất cứ điều gì để gây thương vong chết chóc cho con người Trong khoảng thời gian từ 26 8 1990 đến tháng 3 1991 qua những văn thư diễn tư trên dưới 50 lần Gioan Phaolô II đã nói tới hậu quả tai hại của cuộc chiến Vùng Vịnh Trong diễn từ vào đúng ngày Giáng Sinh 25 12 1990 Giáo hoàng Gioan Phaolô II nói Cho đến khi cuộc chiến Vùng Vịnh tái bùng nổ vào đầu thế kỷ 21 thì Gioan Phaolô II cũng lên tiếng phản đối Đối với những xung đột giữa Do thái và Palestine Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã vận dụng nhiều cách để mưu tìm hòa bình tại vùng đất này Những cuộc thăm viếng những buổi tiếp xúc cá nhân giữa vị Giáo chủ và các lãnh tụ của cả hai phía Do thái và Palestine đã diễn ra rất nhiều lần tại Vatican trong những cuộc gặp gỡ nhân những cuộc du hành mục vụ hải ngoại Nạo phá thai Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã nỗ lực nhằm ngăn chặn những áp đặt của chính quyền Clinton về các biện pháp phá thai trên nghị trình hội nghị về dân số ở thủ đô Ai Cập Ông không từ bỏ bất cứ cơ hội nào để lên tiếng về vấn đề bảo vệ quyền sống của thai nhi Một mặt ông chỉ trích những âm mưu của các cường quốc giàu có nhằm áp đặt những biện pháp vô nhân đạo trên các quốc gia nghèo kém phát triển qua chiêu bài kiểm soát dân số với những hứa hẹn viện trợ Mặt khác ông không ngớt lưu ý quần chúng cách riêng các bậc phụ huynh quan tâm tới những giá trị đạo đức trong mối liên hệ từ trong gia đình giữa người vợ người chồng người cha người mẹ cho tới ngoài xã hội Ngay từ khi vừa được chọn làm người kế vị thánh Phêrô Gioan Phaolô II đã nhiệt thành cổ võ cho điều mà trong những bài giảng thuyết cũng như những tông thư thông điệp mà ông mệnh danh là nền Văn Minh Sự Sống Gioan Phaolô II không ngớt đề cao giá trị sự sống của con người từ khi còn là một bào thai trong lòng mẹ cho đến lúc chết Bằng những lời lẽ cứng rắn ông lên án những hành vi phá thai trợ tử cũng như phong trào đồng tính luyến ái Theo ông những hài nhi mang sẵn một giá trị nhân bản tiên thiên tự hữu mà không một ai kể cả cha mẹ chúng có thể tước đoạt hoặc coi như sở hữu của mình rồi muốn làm gì thì làm trên sinh mạng của chúng điều chỉ một mình Thượng đế Thiên Chúa mới có quyền quyết định Chủ Nhật đầu tháng 8 1994 Giáo hoàng Gioan Phaolô II nhấn mạnh tới những khía cạnh của tệ nạn phá thai ngày càng gia tăng trong xã hội loài người Giáo hoàng tuyên bố nền móng công lý công cộng đã bị xói mòn bởi vì nhà nước không nhìn nhận sự sống của những đứa trẻ khi chúng còn trong lòng mẹ để bảo vệ chúng Gioan Phaolô II cũng lên án việc sử dụng các biện pháp tránh thai Trong cuốn sách của ông mang tên Tình yêu và Trách nhiệm ông đã nêu lên rằng việc sử dụng các biện pháp tranh thai làm giảm giá trị của hành vi vợ chồng và của người phụ nữ bằng việc coi rằng người đàn bá chỉ đơn thuần là đối tượng cho khoái lạc của người đàn ông Lập trường này đã gặp phải những luận điệu chỉ trích lập trường của Giáo hội về vấn đề chống phá thai và ngừa thai bằng mọi giá Những chỉ trích này trong nhiều trường hợp còn đụng chạm tới chủ trương đề cao và quyết tâm bảo vệ hệ thống gia đình của Giáo hội Công nhân và người lao động Lên tiếng trước đám đông những công nhân người Da Đỏ ngày 21 02 1979 sau cuộc viếng thăm Mêxicô lần thứ nhất ông công khai nói với họ một cách bộc trực rằng Chúng ta cần gọi đích danh những hành vi phản công lý Khi tiếp xúc với giới lao động ông đến với họ như một người bạn cùng chung cảnh ngộ chia sẻ với họ bằng những kinh nghiệm được làm nên bằng mồ hôi nước mắt của chính mình Có lần ông đã tâm sự với một số công nhân ở Rôma rằng Tôi đã làm việc tay chân trong suốt bốn năm trời Đối với tôi bốn năm ấy có giá trị hơn hai mảnh bằng tiến sĩ Trong cuộc gặp gỡ ngày 19 3 1982 tại Livorno Ý Giáo hoàng nói với các công nhân là nền dân chủ của giới thợ thuyền trên thế giới lâu đời hơn nền dân chủ của Giáo hội ít nữa là ở cấp độ giáo xứ Từ nhận định ấy ông cho rằng ông phải cảm ơn họ vì chính giới cần lao đã đóng góp đã cống hiến cho Giáo hội những suy tư quý giá giúp cho đời sống Giáo hội ngày một thêm phong phú Khi các công nhân mạnh dạn lên tiếng phê phán là trong quá khứ Giáo hội Công giáo thường đứng về phía những người giàu có thế lực ông nói Tôi xin cảm ơn về những lời bình phẩm của anh em cho dù sự thật hàm súc trong những lời này làm đau lòng Tại Prato Ý ngày 19 3 1986 Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã lên tiếng khuyến cáo các nghiệp đoàn công nhân làm áp lực với giới chủ nhân kể cả giới cầm quyền để đạt mục tiêu Tám năm sau nhân lễ thánh Giuse ngày 19 3 1994 tại Rôma giáo hoàng công khai thúc đẩy giới lãnh đạo nghiệp đoàn phải hành động Ông nói Nếu con người im lặng chính Thiên Chúa sẽ cất tiếng Trong sứ điệp Mùa Chay đề ngày 20 02 1985 gửi các tín hữu trên toàn thế giới Giáo hoàng viết Trong hơn 26 năm ở ngôi Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã công bố ba Thông Điệp quan trọng mà nội dung bàn sâu vào những vấn đề xã hội Đó là Thông Điệp Người Lao động Laborem Exercens 1981 Mối bận Tâm Xã Hội Sollicitudo Rei Socialis 1987 và Một Trăm năm Thông Điệp Tân Sự C entesimus Annus 1991 Những Thông Điệp này phê bình những bất toàn của chế độ Tư bản cũng như chủ nghĩa Cộng sản đồng thời tỏ bày tình liên đới của Giáo hội đối với giới thợ thuyền Phụ nữ Gioan Phaolô II đã đề cao vai trò và thiên chức của người phụ nữ Trong thư gửi phụ nữ toàn thế giời ngày 29 tháng 6 năm 1995 nhân dịp Năm Quốc tế Người Nữ ông viết Giáo hội có nhiều lý do để ước muốn rằng trong kỳ Hội nghị sắp tới do Liên Hợp Quốc tổ chức tại Bắc Kinh người ta đưa ra ánh sáng chân lý trọn vẹn về người nữ Ước gì người ta tán dương thật sự thiên tài người nữ lưu ý không những tới các người nữ quan trọng và danh tiếng đã sống thời quá khứ hay còn đồng thời với chúng ta nhưng cũng lưu tâm tới các người nữ bình thường những người phát triển tài năng phụ nữ của mình để phục vụ những kẻ khác trong cái tầm thường hằng ngày Mặc dù vậy ông vẫn giữ lập trường dứt khoát với việc thụ phong chức linh mục cho phụ nữ Ngày 15 tháng 8 năm 1988 trong Tông thư Mulieris Dignitatem Gioan Phaolô II đã viết Khi kêu gọi chỉ những người nam để trở nên các Tông Đồ Đức Kitô đã hành động cách hoàn toàn tự do và độc lập Ngài đã làm điều đó cũng với sự tự do như khi Ngài đề cao phẩm giá ơn gọi phụ nữ trong tất cả cách cư xử của Ngài không theo những xu thế tập tục hay những truyền thống mà luật pháp thời ấy chuẩn nhận Mulieris Dignitatem 26 Sau hết ông tuyên bố Quan điểm này của ông đã vấp phải sự phản đối của nhiều phụ nữ Năm 1979 tại Mỹ xơ Theresa Kane Chủ tịch hội nghị các nhà lãnh đạo về tín ngưỡng phụ nữ và dõng dạc tuyên bố trước giáo hoàng Thưa giáo hoàng Giáo hội phải đáp ứng những chịu đựng của phụ nữ bằng cách xem xét khả năng của họ trong cả các chức vụ thiêng liêng Khi đến Thụy Sĩ lại có một phụ nữ chỉ trích ông về điều này đó là Margrit Stucky Scheller Cô đã nói Chúng tôi rất lấy làm tiếc vì việc làm của chúng tôi ít có ảnh hưởng tới Đức tin và Giáo hội Những người phụ nữ chúng tôi có ấn tượng là chúng tôi đã bị xem như công dân loại 2 Thái độ đối với khoa học và nguồn gốc vũ trụ Trong nhiệm kỳ của mình Giáo hoàng Gioan Phaolô II cũng có những bước đi thể hiện thái độ thừa nhận của bản thân và của Giáo hội trước vai trò và sự đúng đắn của Thuyết Nhật tâm Thuyết Tiến hóa và nguồn gốc vũ trụ theo khoa học hiện đại Theo Stephen Hawking vào năm 1981 trong một cuộc tiếp kiến với các nhà khoa học được mời để làm cố vấn khoa học cho Giáo hội Công giáo Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã nói rằng các nhà khoa học có thể tùy nghi nghiên cứu sự tiến hóa của vũ trụ sau khi sự kiện Big Bang xảy ra tuy nhiên những sự kiện trước đó thì không nên vì đó là giai đoạn sáng tạo thế giới của Thiên Chúa Năm 1996 trong một thông báo chính thức gửi đến Học viện Hồng y về Khoa học Gioan Phaolô II đã lên tiếng thừa nhận về vai trò và sự xác tín của Thuyết tiến hóa rằng con người sinh ra có thể là do một quá trình tiến hóa dần dần chứ không phải là do sự sáng tạo tức thời của Thượng đế Tháng 7 năm 1999 Gioan Phaolô II đã ra tuyên bố phủ nhận sự hiện diện của một thiên đường vật chất trên các tầng mây và một hỏa ngục nơi con người bị thiêu đốt bởi ngọn lửa vĩnh hằng Xin lỗi Gioan Phaolô II đã xin lỗi những người Do Thái Galileo phụ nữ những nạn nhân của Tòa án dị giáo những người Hồi giáo bị những Thập Tự Quân tàn sát và tất cả những người đã chịu đau khổ dưới bàn tay của Giáo hội Công giáo trong những năm tháng qua Ngay khi chưa làm Giáo hoàng ông đã biên soạn và ủng hộ các sáng kiến như Lá thư Hòa giải của Giám mục Ba Lan gửi Giám mục Đức vào năm 1965 Đến khi trở thành Giáo hoàng ông đã chính thức công khai xin lỗi cho hơn 100 điều sai trái bao gồm BULLET Vụ xử án nhà bác học và triết gia Galileo Galilei một người mộ đạo vào khoảng năm 1633 vào ngày 31 tháng 10 năm 1992 BULLET Những dính líu của Công giáo trong những cuộc buôn bán nô lệ châu Phi vào ngày 9 tháng 8 năm 1993 BULLET Vai trò của Giới tăng lữ Giáo hội trong những vụ hỏa thiêu và chiến tranh tôn giáo sau cuộc Cải cách Kháng cách vào tháng 5 năm 1995 tại Cộng hòa Séc BULLET Các đối xử bất công đối với phụ nữ vi phạm quyền phụ nữ và sự phỉ báng trước đây đối với phụ nữ vào ngày 10 tháng 7 năm 1995 trong thư gửi mọi phụ nữ BULLET Sự im lặng và làm ngơ của nhiều người Công giáo trong cuộc Diệt chủng người Do Thái ngày 16 tháng 3 năm 1998 Đặc biệt ngày 12 tháng 3 năm 2000 Giáo hoàng Gioan Phaolô II cùng toàn thể chức sắc của Giáo hội Công giáo Rôma tại quảng trường nhà thờ thánh Phêrô đã công khai xưng thú bảy loại tội của Giáo hội trong suốt 2000 năm qua trước toàn thể đám đông tụ hội ở quảng trường bao gồm BULLET 1 Tội chung BULLET 2 Tội gây ra nhân danh chân lý BULLET 3 Tội về việc gây ra chia rẽ giữa các tín đồ đạo Thiên Chúa BULLET 4 Tội trong việc bách hại người Do Thái BULLET 5 Tội trong những hành động với ý muốn thống trị kẻ khác với thái độ thù nghịch đối với các tôn giáo khác không tôn trọng truyền thống văn hóa và tôn giáo của các dân tộc nhỏ kém phát triển BULLET 6 Tội về việc kì thị phụ nữ BULLET 7 Tội về việc vi phạm nhân quyền Tuy nhiên đã có một ý kiến không hài lòng về lời xưng thú này cho rằng nó không chân thành R J Weissman đã viết trong tờ Chicago Tribune ngày 16 tháng 3 năm 2000 như sau Sức khỏe Tháng 7 năm 1992 ông đã phải cắt một khối u ở ruột kết Theo một thông báo chính thức thì đó là một khối hạch thường ở ruột già Một thông báo của Vatican đã nhấn mạnh rằng ca mổ kéo dài gần bốn tiếng cơ bản đã chữa được bệnh Tuy nhiên kể từ ca mổ đó sức khỏe của giáo hoàng ngày càng suy giảm và ông đã phải thường xuyên đến bệnh viện đa khoa Gemelli Ngày 11 tháng 11 năm 1993 trong một buổi tiếp phái đoàn của Tổ chức nông lương thế giới FAO ở Vatican ông đã khụy ra sau ngã xuống sàn nhà và bị trật khớp vai Theo nguồn tin chính thức của Vatican Giáo hoàng đã vấp ở bậc thềm nơi đặt ngai của ông trong phòng đọc kinh tạ ơn Nhiều tuần sau Gioan Phaolô II rất khó nhọc khi giữ vai trò người chủ lễ Mixa và vào tháng 4 năm 1994 ông bị ngã trong vùng trượt tuyết ở Aburzzi Ngày 28 tháng 4 ông ngã gãy xương đùi trong buồng tắm Người ta thông báo rằng ông đã trượt chân ngã khi ra khỏi bồn tắm sau khi xả nước Kể từ đó ông phải dùng gậy chống khi đi Và ông phải mổ ruột thừa năm 1996 Năm 2001 một bác sĩ phẫu thuật chỉnh hình đã xác nhận điều từ lâu nghi vấn rằng giáo hoàng đang mắc bệnh Parkinson bệnh mãn tính về hệ thần kinh làm cho các cơ rung và yếu Qua đời và tang lễ Vào cuối tháng 3 năm 2005 khi đã 85 tuổi Giáo hoàng trở bệnh nặng và phải nhập viện Vào ngày 1 tháng 4 tình trạng sức khỏe Giáo hoàng trầm trọng hơn khi tim và thận bị suy nhược Vào ngày 2 tháng 4 Tòa Thánh tuyên bố rằng ông đang hấp hối Đức Giáo hoàng qua đời lúc 9 giờ 47 phút giờ Roma Ghi nhận sau khi qua đời Được tuyên chân phước Ngày 28 tháng 4 năm 2005 Giáo hoàng Biển Đức XVI trong buổi tiếp kiến hồng y Jose Saraiva Martins Bộ trưởng Bộ Tuyên Thánh đã chấp thuận miễn chuẩn quy định chờ 5 năm sau khi qua đời để có thể mở liền ngay án phong chân phước và tuyên thánh cho cố giáo hoàng Gioan Phaolô II Ngày 9 tháng 5 năm 2005 Hồng y Jose Saraiva Martins và Tổng Giám mục Edward Nowak tổng thư ký của Bộ Tuyên Thánh đã viết thư gởi cho Hồng y Camillo Ruini đại diện của giáo hoàng để chính thức loan báo tin này Trong ngày lễ kính Ðức mẹ Fatima 13 tháng 5 năm 2005 và cũng là ngày kỷ niệm 24 năm giáo hoàng Gioan Phaolô II bị mưu sát giáo hoàng Benedictô XVI đích thân đọc bức thư này trong cuộc tiếp kiến hàng giáo sĩ Roma tại Vương cung Thánh đường Thánh Gioan Laterano nhà thờ chính tòa của Giáo phận Roma Ngày 29 tháng 5 năm 2005 nhật báo Quan sát viên Roma và nhật báo Tương Lai đã cho đăng chỉ dụ của Hồng y Camillo Ruini Bắt đầu thu thập tài liệu về cố giáo hoàng Gioan Phaolô II để làm án phong chân phước và tuyên thánh Toà án Giáo hội tại Ba Lan đã bắt đầu công việc lập hồ sơ tuyên thánh vào tháng 11 năm 2005 tại Kraków nơi Gioan Phaolô II đã trải qua phần lớn cuộc đời trước khi được chọn lên kế vị Phêrô Công việc chính của toà án này là lắng nghe các nhân chứng tại Ba Lan về cuộc đời của Gioan Phaolô II Ngày 2 tháng 4 năm 2007 Giáo phận Roma đã chính thức hoàn tất việc điều tra ở cấp giáo phận về cuộc đời các nhân đức và danh tiếng của Gioan Phaolô II Phép lạ Hai tháng sau khi giáo hoàng Gioan Phaolô II qua đời một nữ tu sĩ người Pháp tên là Marie Simon Pierre không còn những triệu chứng của căn bệnh Parkinson Bà cho rằng Tôi đã được chữa lành đây là việc làm của Chúa nhờ lời bầu cử của đức Gioan Phaolô II Ðây là điều gây ấn tượng mạnh và khó diễn tả ra bằng lời nói bản thân Gioan Phaolô II mất vì căn bệnh này Được tuyên thánh Lễ tuyên thánh cho hai Chân phước Giáo hoàng Gioan XXIII và Gioan Phaolô II đã được cử hành bởi Giáo hoàng Phanxicô cùng với Giáo hoàng Danh dự Bênêđictô XVI vào Chủ nhật 27 tháng 4 năm 2014 tại Quảng trường thánh Phêrô Vatican Chỉ trích giáo và tranh cãi Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã nhận phải nhiều sự chỉ trích về quan điểm của ông về phụ nữ về việc ngừa thai kế hoạch hóa gia đình về sự ủng hộ của ông dành cho Công đồng Vaticanô II và các cải cách của nó về thánh lễ cũng như lập trường của ông về tính thiêng liêng của việc kết hôn Bê bối tình dục trong hàng ngũ giáo sĩ Giáo hoàng Gioan Phaolô II cũng bị chỉ trích trong việc phản ứng chậm chạp trước các vụ án xâm hại tình dục trong giới chức sắc Công giáo Trước các cáo buộc này Giáo hoàng đã lên tiếng trấn an Sẽ không có bất cứ chỗ nào trong hàng ngũ giáo sĩ cũng như religious life dành cho những kẻ đã xâm hại giới trẻ Sau đó Giáo hội đã thực thi những cải cách trong hàng ngũ giáo phẩm của mình nhằm ngăn chặn tệ đoan xâm hại tình dục trong tương lai tỉ như yêu cầu tra xét kỹ lưỡng thân thế các chức sắc trong giáo hội khi tuyển dụng và vì phần lớn các nạn nhân là trẻ em trai vị thành niên những nam chức sắc có thiên hướng hoạt tình dục đồng giới biểu lộ sâu sắc sẽ bị cấm được thụ phong Đồng thời các giáo khu dính líu tới những cáo buộc sẽ phải báo cáo chính quyền sở tại và tổ chức các cuộc điều tra nhằm loại bỏ những người phạm tội ra khỏi hàng ngũ chức sắc Năm 2008 Giáo hội thừa nhận các bê bối tình dục này là vấn đề cực kì nghiêm trọng như cho rằng những người phạm tội theo ước tính chỉ không quá một phần trăm trong tổng số 500 000 chức sắc Công giáo trên toàn thế giới Chỉ trích về lập trường ủng hộ Opus Dei Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã bị chỉ trích vì lập trường ủng hộ của ông đối với tổ chức Opus Dei và việc tuyên thánh cho người sáng lập nó Josemaría Escrivá vào năm 2002 và Giáo hoàng đã gọi ông này là vị thánh của đời thường Một số phong trào và tổ chức tôn giáo của Giáo hội thuộc quyền kiểm soát của ông Binh đoàn của Chúa Con đường Tân tòng Phong trào Schönstatt Phong trào Lôi cuốn vv và ông đã bị cáo buộc là không cai quản nghiêm khắc các tổ chức này nhất là trong trường hợp của Giám mục Marcial Maciel người sáng lập tổ chức Binh đoàn của Chúa Năm 1984 Giáo hoàng đã bổ nhiệm Joaquín Navarro Valls một thành viên của Opus Dei làm Chủ nhiệm Cơ quan Báo chí Tòa thánh Vatican Sala Stampa della Santa Sede Ngay cả một người phát ngôn của Opus Dei đã nói rằng ảnh hưởng của Opus Dei trong Vatican đã bị phóng đại Trong gần 200 Giám mục của Giáo hội Công giáo Rôma chỉ có hai Giám mục được biết đến là thành viên của Opus Dei Chỉ trích về việc tiếp cựu thủ tướng Ý Giulio Andreotti Ngày 14 tháng 12 năm 1995 ngay tại Vương cung thánh đường Thánh Phêrô một sinh viên đã lớn tiếng mắng nhiếc Giáo hoàng Gioan Phaolô II về việc ông tiếp cựu thủ tưởng Giulio Andreotti người bị Tòa án quy kết là dính líu sâu sắc đến giới Mafia Ý và cho rằng anh ta không hiểu tại sao một người như Andreotti lại được cho phép xuất hiện trong Tòa thánh Một số ý kiến đã nhận định rằng việc này chứng minh Giáo hội Công giáo Rôma đã dính líu đến giới chính trị gia Về phía mình Vatican không có bình luận gì về vụ việc trên Kế hoạch hóa gia đình phá thai và binh đẳng giới Như đã đề cập Giáo hoàng Gioan Phaolô II có lập trường bảo vệ các quan điểm truyền thống của giáo hội Công giáo Rôma về thể hiện giới tính thiên hướng tình dục cái chết êm dịu kiểm soát sinh sản và phá thai Nhiều người chỉ trích Giáo hoàng vẫn còn giữ quan điểm bảo thủ về việc không cho nữ giới tham gia các vị trí cao cấp trong giáo hội Aisha Taylor đã nhận xét về vấn đề này như sau Frank Zindler một tư tưởng gia nổi tiếng theo chủ nghĩa vô thần đã đưa ra những chỉ trích gay gắt về Giáo hoàng Gioan Phaolô II và giáo hội Công giáo Rôma về các chính sách kiệm soát sinh sản và so sánh Giáo hoàng với Hitler Trong chuyến tông du tại Hoa Kỳ năm 1987 Giáo hoàng Gioan Phaolô II trở thành tâm điểm chỉ trích dữ dội của các tổ chức nữ quyền Trong một cuộc biểu tình xảy ra tại California một phụ nữ đã giả dạng làm một bà mẹ mang thai tay cầm ba con búp bê và dải băng ghi dòng chữ Tử cung của tôi tài sản của Vatican Quan điểm bảo thủ về đồng tính luyến ái Nhiều nhà hoạt động xã hội bảo vệ cho những người đồng tính luyến ái đã chỉ trích Giáo hoàng vì ông giữ quan điểm chống lại đồng tính luyến ái cũng như hôn nhân đồng giới Giáo hoàng đã từng phát biểu rằng đồng tính luyến ái là một sự rối loạn và trong tác phẩm Memory and Identity Gioan Phaolô II đã miêu tả các gia đình đồng tính là ý thức hệ tội lỗi những điều này đã gây phẫn nộ cho nhiều thành viên trong cộng đồng những người đồng tính và hoán tính Trong chuyến tông du tại Hoa Kỳ năm 1993 một cuộc biểu tình đã nổ ra nhằm phản đối tư tưởng kỳ thị đồng tính luyến ái của Giáo hoàng Những người biểu tình đã mô tả Gioan Phaolô II là kẻ kì thị đồng tính luyến ái lớn nhất quả đất đồng thời lên án Giáo hội Công giáo phạm các tội về kì thị giới tính kì thị người đồng tính và lạm dụng quyền lực Trong một nhận xét đăng trên tờ The Advocate vào năm 2000 về một bài diễn thuyết của Gioan Phaolô II Michelangeo Signorile đã bình phẩm Tôn giáo và AIDS Giáo hoàng Gioan Phaolô II phản đối quan điểm cho rằng nên dùng bao cao su trong việc phòng chống HIV mà chỉ nên sử dụng các biện pháp tuyên truyền giáo dục về tầm quan trọng của mạng sống cũng như việc sinh hoạt tình dục điều độ và có ý thức Điều này đã vấp phải sự chỉ trích kịch liệt từ giới y khoa và những nhà hoạt động xã hội về lĩnh vực bệnh AIDS những người này cho rằng quan điểm của Giáo hoàng sẽ gây ra cái chết cho hàng triệu người và khiến hàng triệu người mồ côi vì bệnh AIDS Những người chỉ trích còn cho rằng các gia đình quá đông con là nguyên nhân của việc thiếu kế hoạch hóa gia đình và làm tăng thêm sự nghèo khó ở các nước thế giới thứ ba cũng như các vấn nạn khác ví dụ nạn trẻ em đường phố ở Nam Phi Trước các chỉ trích này Cơ quan Công giáo về Phát triển Hải ngoại CAFOD Catholic Agency for Overseas Development đã xuất bản một bài báo thừa nhận chuyện quan hệ tình dục trong nhiều trường hợp là chẳng đặng đừng và nói rằng bất cứ những biện pháp nào giúp người dân có thể giảm thiểu nguy cơ mang bệnh qua đường tình dục đều đáng được sử dụng Chuyên quyền độc đoán Gioan Phaolô II bị chỉ trích là đã cố gắng tập trung quyền lực lại về cơ quan trung ương ở Vatican trái ngược với một số chính sách phân quyền do Giáo hoàng Gioan XXIII chủ xướng và cản trở tiến trình dân chủ hóa giáo hội Việc này một phần thể hiện trong sự thiên kiến của Gioan Phaolô II trong việc bổ nhiệm các Giám mục khi 232 Hồng y và hơn 3 300 Giám mục do Giáo hoàng bổ nhiệm phần nhiều có tư tưởng bảo thủ gần giống như ông và phần lớn số Hồng y trong 114 người thuộc Mật nghị bầu cử nên Biển Đức XVI là do chính Gioan Phaolô II bổ nhiệm Ngoài ra dưới tư cách cá nhân hay trong các cuộc hội nghị các chức sắc Giáo hội cũng ít có cơ hội được tranh biện hay chống đối các chính sách của Giáo hoàng và phe cánh của ông ta nếu không muốn đứng trước nguy cơ mất chức Vì vậy Gioan Phaolô II bị một số ý kiến chỉ trích là độc đoán chuyên quyền Bị cáo buộc là người mê tín dị đoan Học giả Joseph L Daleiden đã chê trách Giáo hoàng còn tin vào những tín điều mê tín dị đoan mà ngày nay ít ai còn tin Chỉ trích từ giới Kitô giáo bảo thủ Trong khi những người cấp tiến chỉ trích sự bảo thủ của Giáo hoàng những tín đồ Công giáo bảo thủ lại chỉ trích những biện pháp cấp tiến của Gioan Phaolô II Một trong những chỉ trích của nhóm bảo thủ có nội dung yêu cầu Giáo hoàng phục hồi Thánh lễ Công đồng Trent và hủy bỏ các cải cách thực hiện sau Công đồng Vaticanô II tỉ như việc sử dụng các ngôn ngữ bản địa thay thế cho tiếng La Tinh trong các nghi lễ nhà thờ La Mã phong trào Đại Kết và các nguyên lý về tự do tôn giáo Ông cũng bị phe bảo thủ chỉ trích vì đã bổ nhiệm các Giám mục có tư tưởng tự do và làm ngơ cho họ tuyên truyền các tư tưởng đổi mới cấp tiến những tư tưởng này từng bị giáo hoàng Piô X chỉ trích là sự tổng hợp của mọi tư tưởng dị giáo Năm 1988 Tổng Giám mục theo tư tưởng bảo thủ Marcel Lefebvre người sáng lập Hội Thánh Piô X vào năm 1970 đã bị Gioan Phaolô II tuyệt thông vì đã phản đối việc Vatican thụ phong cho 4 Giám mục hành động này bị tòa thánh cáo buộc là ly giáo Khi Giáo hoàng cầu nguyện với các tín đồ Thiên chúa Giáo trong Ngày Thế giới Cầu nguyện cho Hòa bình tổ chức tại Assisi Ý vào năm 1986 sự kiện này bị chỉ trích là gây nên ấn tượng rằng thuyết hổ lốn và chủ nghĩa trung lập tôn giáo được công khai thừa nhận bởi Tòa thánh Khi Ngày Thế giới Cầu nguyện cho Hòa binh tiếp tục được tổ chức vào năm 2002 sự kiện này lại bị chỉ trích là lẫn lộn với các yếu tố thế tục và thỏa hiệp với các tôn giáo giả tạo Việc Giáo hoàng hôn cuốn kinh Koran tại Damascus Syria trong một chuyến tông du ngày 6 tháng 5 năm 2001 cũng bị chỉ trích Chủ trương tự do tôn giáo của Gioan Phaolô II cũng bị một số ý kiến chỉ trích tỉ như trong khi các Giám mục như Antônio de Castro Mayer ủng hộ hòa hợp tôn giáo nhưng mặt khác cũng phủ nhận các nguyên tắc của Công đồng Vaticanô II về tự do tôn giáo mà Giáo hoàng Piô IX đã chỉ trích trong tác phẩm Syllabus errorum năm 1864 và trong Công đồng Vaticanô I Vì các lý do trên một số giới chức Công giáo bảo thủ đã phản đối việc Gioan Phaolô II được phong chân phước Ian Paisley Năm 1988 khi Giáo hoàng Gioan Phaolô II đang diễn thuyết trước nghị viện châu Âu thì nhà lãnh đạo tương lai của Đảng Dân chủ Hợp nhất Bắc Ailen và là Chủ tịch Đại hội đồng Trưởng lão của Giáo hội Trưởng lão Tự do Ulster Ian Paisley bất thình lình hét lên Tôi tố cáo ông là kẻ phản kitô và giơ cao biểu ngữ ghi dòng chữ Giáo hoàng Gioan Phaolô II KẺ PHẢN KITÔ Pope John Paul II ANTICHRIST Cựu thái tử Otto von Habsburg người đứng đầu gia tộc Habsburg của đế quốc Áo Hung cũ vội vàng giật biểu ngữ này xuống và cùng với các nghi viên khác lật đật lôi cổ Paisley ra khỏi nơi diễn thuyết Sau khi Paisley được tiễn khỏi hội trường Giáo hoàng tiếp tục bài diễn thuyết của mình Liên kết ngoài BULLET Tòa thánh Vatican BULLET Cuộc đời giáo hoàng Gioan Phaolô II từ VNN BULLET Cuộc đời giáo hoàng Gioan Phaolô II từ BBC Việt ngữ BULLET Thuật ngữ Công giáo BULLET Thi hài Giáo hoàng được quàn tại phòng bích hoạ

3748

Vật lý hạt

Vật lý hạt Vật lý hạt là một ngành của vật lý nghiên cứu về các hạt sơ cấp chứa trong vật chất và bức xạ cùng với những tương tác giữa chúng Nó còn được gọi là vật lý năng lượng cao bởi vì rất nhiều hạt trong số đó không xuất hiện ở điều kiện môi trường tự nhiên mà chỉ được tạo ra hay phát hiện trong các vụ va chạm giữa các hạt nhờ các máy gia tốc Lịch sử ngành vật lý hạt Ý tưởng về việc vật chất được tạo bởi các hạt cơ bản đã được đưa ra từ thế kỷ thứ 6 trước công nguyên Thuyết nguyên tử đã được truyền bá bởi những triết gia người Hy Lạp như Leucippus Democritus và Epicurus Mặc dầu đến thế kỷ thứ 17 Isaac Newton đã nghĩ rằng vật chất được tạo bởi các hạt song phải đợi mãi đến năm 1802 John Dalton mới chứng minh được mọi vật đều được cấu tạo bởi các hạt cực nhỏ gọi là các nguyên tử Bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học của Dmitri Ivanovich Mendeleev năm 1869 đã củng cố lý thuyết trên vài thập niên sau J J Thomson đã chứng minh được rằng nguyên tử được tạo bởi các hạt electron có khối lượng nhỏ và các proton có khối lượng tương đối lớn Thí nghiệm của Ernest Rutherford đã chỉ ra rằng các proton nằm trong các hạt nhân Ban đầu người ta cho rằng hạt nhân được tạo bởi các hạt proton và electron nhưng trong quá trình nghiên cứu và so sánh khối lượng cùng với điện tích của chúng thì có nhiều sơ hở Về sau năm 1932 người ta mới tìm ra rằng hạt nhân được tạo bởi các hạt proton mang điện tích dương và neutron mang điện tích trung hòa Thế kỷ thứ 20 là cuộc bùng nổ của vật lý hạt nhân cùng với vật lý lượng tử cực điểm chính là các thí nghiệm phân hạch hạt nhân cùng với bom hạt nhân tạo ra một đà lớn cho sự phát triển của ngành công nghiệp trong đó phải kể đến ngành xuất chế biến đổi một nguyên tử sang một nguyên tử khác như quá trình chuyển chì thành vàng tồn tại trên lý thuyết nhưng không có hiệu quả kính tế Trong những năm 1950 và 1960 một số lượng lớn các hạt được tìm ra bởi các thí nghiệm phân rã hạt Khái niệm vườn hạt là tập hợp của các hạt nhờ đó mà ra đời Và nó còn tồn tại cho đến khi mô hình chuẩn được ra đời năm 1970 nơi mà tất cả các hạt và tổ hợp của chúng đều được giải thích một cách chính xác Mô hình chuẩn Sự phân loại các hạt cơ bản được đưa ra trong mô hình chuẩn nó mô tả các lực cơ bản của tự nhiên như lực tương tác mạnh lực tương tác yếu và lực điện từ bằng việc sử dụng các hạt truyền tương tác gauge boson Các hạt gauge bosons như là photon W W cùng với Z boson và gluon Mô hình này có giới thiệu 24 hạt cơ bản chứa trong vật chất Và sau cùng nó còn dự đoán về sự tồn tại của một loại hạt khác có tên là Higgs boson Các hạt hạ nguyên tử Các nghiên cứu trong vật lý hạt hiện đại tập trung vào các hạt hạ nguyên tử là những hạt có cấu trúc nhỏ hơn nguyên tử Nó bao gồm những hạt cấu thành nguyên tử như electron proton neutron proton và neutron được tạo ra bởi các hạt sơ cấp gọi là quark các hạt được tạo ra bởi quá trình bức xạ hay phân rã như photon neutrino muon cũng như một số lượng lớn các hạt ngoại lai Đối tượng nghiên cứu của vật lý hạt tuân thủ theo các định luật trong cơ học lượng tử Ví dụ như chúng có lưỡng tính sóng hạt các hạt này vừa biểu hiện tính hạt như những hạt vật chất khác vừa có thể biểu diễn dưới dạng sóng như trong các hàm sóng Trên lý thuyết không có sự phân biệt giữa tính hạt và tính sóng mà nó đều được biểu diễn bằng các véc tơ trạng thái trong không gian Hilbert Có hai loại hạt hạt cơ bản hay còn gọi là hạt sơ cấp là những hạt không thể chia nhỏ hơn được nữa như electron hay photon và hạt tổ hợp là những hạt được cấu thành bởi các hạt khác như proton và neutron được cấu thành từ các hạt quark Tất cả các hạt quan sát được cho đến ngày này đều được mô tả đầy đủ trong một mục của thuyết trường lượng từ có tên là mô hình chuẩn Mô hình này giới thiệu 47 thành phần hạt sơ cấp cùng với dạng tổ hợp của nó do đó số hạt được nghiên cứu trong vật lý hạt nên tới con số vài trăm Mặc dầu mô hình chuẩn được công nhận là đúng thông qua những thí nghiệm kiểm chứng hiện đại nhất ngày nay tuy nhiên nhiều nhà vật lý hạt vẫn cho rằng mô hình vẫn chưa hoàn thiện để có thể mô tả tự nhiên một cách trọn vẹn Do vậy họ vẫn mong chờ để khám phá ra một lý thuyết mới cơ bản hơn Hiện tại các số liệu về khối lượng của neutrino là những bằng chứng thí nghiệm đầu tiên của sự không hoàn thiện trong mô hình chuẩn Vật lý hạt có một ảnh hưởng lớn tới triết học một số lĩnh vực của nó vẫn trung thành với thuyết hoàn nguyên một khái niệm cổ đã được phân tích bởi nhiều triết gia và nhà khoa học Các cuộc tranh luận về nó vẫn kéo dài cho đến ngày nay Vật lý lý thuyết hạt Vật lý lý thuyết hạt cố gắng để phát triển các mô hình lý thuyết với công cụ là toán học để giải thích các kết quả của thí nghiệm hiện hành cùng với việc dự đoán các kết quả thí nghiệm trong tương lại Có một số lĩnh vực chính trong ngành vật lý lý thuyết hạt song lại tạo ra một lượng lớn các hoạt động nghiên cứu Trọng tâm của vật lý lý thuyết hạt chính là việc cố gắng hiểu sâu hơn về mô hình chuẩn cùng với các thí nghiệm kiểm chứng của nó Bằng việc đưa ra nhiều tham số trong các thí nghiệm của mô hình chuẩn để giảm thiểu các kết quả không chắc chắn công việc này sẽ giúp các nhà vật lý phát hiện ra các hạn chế của mô hình chuẩn nhờ đó giúp chúng ta hiểu sâu hơn về tự nhiên Công việc tìm hiểu trên mang đầy thách thức như việc tính toán các đại lượng trong sắc động lực học lượng tử Một số nhà lý thuyết sử dụng công cụ là thuyết trường hiệu dụng một số khác thì sử dụng thuyết lattice gauge theory Một đóng góp không nhỏ khác tạo bởi các nhà xây dựng mô hình người đưa ra các ý tưởng có thể mở rộng mô hình chuẩn với phạm vi năng lượng cao hơn hay khoảng cách nhỏ hơn Công việc này được thúc đẩy bởi các bài toán nảy sinh ra từ những số liệu của thí nghiệm Nó bao gồm siêu đối xứng tiếp đến là bộ máy Higgs hay mô hình Randall Sundrum là sự kết hợp của những ý tưởng trên và một số ý tưởng khác Một hướng đi chính trong vật lý lý thuyết hạt chính là lý thuyết dây Các nhà lý thuyết dây có gắng xây dựng một mô hình thống nhất cơ học lượng tử với thuyết tương đối rộng với ý tưởng chính là vật chất tạo bởi các dây các màng nhỏ chứ không chỉ dừng lại ở các hạt Song song với thuyết dây là thuyết hấp dẫn lượng tử vòng với ý tưởng không thời gian được lượng tử hóa có cấu trúc và kích thước xác định Tương lai của vật lý hạt Các nhà vật lý hạt trên thế giới cùng hướng về một mục tiêu chung đó chính là nghiên cứu về sự tồn tại của hạt Higgs boson và các hạt siêu đối xứng Sự hoàn thành của máy gia tốc LHC Large Hadron Collider vào năm 2009 sẽ tạo đà cho các nghiên cứu của vật lý hạt trong tương lai Cùng với nó là dự án ILC International Linear Collider nếu như được nhất trí xây dựng sẽ là một bước đệm rất lớn cho ngành vật lý hạt nói riêng cũng như ngành vật lý nói chung Máy va chạm ILC sẽ cho phép các nhà vật lý hạt phát hiện các tính chất của hạt một cách chuẩn xác hơn Một mục tiêu chính khác của vật lý hạt chính là việc xác định khối lượng của hạt neutrino cũng như sự kiểm chứng về sự tồn tại phản ứng phân rã kép của proton Các Loại Hạt Hạt Điện Các hạt tạo nên Điện tử bao gồm BULLET Điện tử âm formula_1 formula_2 BULLET Điện tử dương formula_3 formula_4 BULLET Điện tử trung hòa formula_5 formula_6 Phản Hạt Điện Các hạt tạo nên Quang Tử h bao gồm Hạt Quang Các hạt tạo nên Quang Tử bao gồm BULLET Quang Tử formula_7 formula_8 BULLET Quang Tử formula_9 formula_8 BULLET Quang Tử formula_11 formula_8

3750

Thuyết tương đối hẹp

Thuyết tương đối hẹp Trong vật lý học thuyết tương đối hẹp SR hay còn gọi là thuyết tương đối đặc biệt hoặc STR là một lý thuyết vật lý đã được xác nhận bằng thực nghiệm và chấp nhận rộng rãi đề cập về mối quan hệ giữa không gian và thời gian Theo cách trình bày logic ban đầu của Albert Einstein thuyết tương đối hẹp dựa trên hai tiên đề BULLET 1 Các định luật vật lý là bất biến hay đồng nhất trong mọi hệ quy chiếu quán tính hệ quy chiếu chuyển động không có gia tốc BULLET 2 Tốc độ ánh sáng trong chân không là như nhau đối với mọi quan sát viên bất kể chuyển động của nguồn phát ánh sáng như thế nào Albert Einstein lần đầu tiên đề xuất ra thuyết tương đối hẹp vào năm 1905 trong bài báo Về điện động lực của các vật thể chuyển động Sự không phù hợp giữa cơ học Newton với các phương trình Maxwell của điện từ học và thiếu bằng chứng thực nghiệm xác nhận giả thuyết tồn tại môi trường ête siêu sáng đã dẫn tới sự phát triển thuyết tương đối hẹp lý thuyết đã miêu tả đúng lại cơ học trong những tình huống chuyển động bằng vài phần tốc độ ánh sáng còn gọi là vận tốc tương đối tính Ngày nay thuyết tương đối hẹp là lý thuyết miêu tả chính xác nhất chuyển động của vật thể ở tốc độ bất kỳ khi có thể bỏ qua ảnh hưởng của lực hấp dẫn Tuy vậy cơ học Newton vẫn được sử dụng do tính đơn giản và độ chính xác cao khi chuyển động của vật thể khá nhỏ so với tốc độ ánh sáng Cho đến tận khi Einstein phát triển thuyết tương đối rộng để bao gồm hệ quy chiếu tổng quát hay chuyển động có gia tốc và lực hấp dẫn thuật ngữ thuyết tương đối hẹp mới được áp dụng Có một bản dịch đã sử dụng thuật ngữ thuyết tương đối giới hạn đặc biệt thực sự có nghĩa là trường hợp đặc biệt Thuyết tương đối hẹp ẩn chứa các hệ quả rộng lớn mà đã được xác nhận bằng thực nghiệm bao gồm hiệu ứng co độ dài giãn thời gian khối lượng tương đối tính sự tương đương khối lượng năng lượng giới hạn của tốc độ phổ quát và tính tương đối của sự đồng thời Lý thuyết đã thay thế khái niệm trước đó là thời gian phổ quát tuyệt đối thành khái niệm thời gian phụ thuộc vào hệ quy chiếu và vị trí không gian Không còn khoảng thời gian bất biến giữa hai sự kiện mà thay vào đó là khoảng không thời gian bất biến Kết hợp với các định luật khác của vật lý hai tiên đề của thuyết tương đối hẹp dự đoán sự tương đương của khối lượng và năng lượng như thể hiện trong công thức tương đương khối lượng năng lượng E mc với c là tốc độ ánh sáng trong chân không Một đặc điểm khác biệt của thuyết tương đối đặc biệt đó là phép biến đổi Galileo của cơ học Newton được thay thế bằng phép biến đổi Lorentz Thời gian và không gian không còn tách biệt hoàn toàn khỏi nhau trong lý thuyết nữa Chúng được đan xen vào nhau thành thể thống nhất liên tục là không thời gian Các sự kiện xảy ra trong cùng một thời điểm đối với một quan sát viên có thể xảy ra ở thời điểm khác nhau đối với một quan sát viên khác Lý thuyết đặc biệt là do nó chỉ áp dụng cho những trường hợp đặc biệt mà độ cong của không thời gian do lực hấp dẫn là không đáng kể Để bao hàm cả trường hấp dẫn Einstein đã thiết lập lên thuyết tương đối rộng vào năm 1915 Thuyết tương đối hẹp vẫn miêu tả được chuyển động có gia tốc cũng như cho các hệ quy chiếu chuyển đối với gia tốc đều hay tọa độ Rindler Tính tương đối Galileo bây giờ được xem như là trường hợp xấp xỉ của nguyên lý tương đối Einstein đối với các tốc độ nhỏ và thuyết tương đối hẹp được xem như là trường hợp xấp xỉ của thuyết tương đối rộng đối với trường hấp dẫn yếu nghĩa là trong một phạm vi đủ nhỏ và trong điều kiện rơi tự do Trong khi công cụ của thuyết tương đối rộng là hình học không gian cong Riemann biểu diễn các hiệu ứng hấp dẫn như là độ cong của không thời gian thuyết tương đối được giới hạn trong không thời gian phẳng hay được gọi là không gian Minkowski Thuyết tương đối hẹp áp dụng cho một hệ quy chiếu bất biến Lorentz cục bộ có thể được xác định trên phạm vi đủ nhỏ thậm chí đặt trong không thời gian cong Galileo Galilei đã từng suy xét khi cho rằng không có trạng thái nghỉ tuyệt đối và được xác định rõ hay không có hệ quy chiếu ưu tiên mà ngày nay các nhà vật lý gọi là nguyên lý tương đối Galileo Einstein đã mở rộng nguyên lý này để tính tới tốc độ không đổi của ánh sáng một hiện tượng đã được quan sát và chứng minh trước độ trong thí nghiệm Michelson Morley Không chỉ áp dụng cho tốc độ ánh sáng ông cũng mạnh dạn mở rộng giả thuyết vẫn đúng cho mọi định luật vật lý bao gồm các định luật của cơ học và của điện động lực học cổ điển Các tiên đề Einstein nhận thức hai tiên đề dường như là chắc chắn nhất bất kể sự đúng đắn chính xác của các định luật vật lý được biết đến khi ấy của cơ học hay của điện động lực học Các tiên đề này là tính không đổi của tốc độ ánh sáng và tính độc lập của các định luật vật lý đặc biệt là tính không thay đổi của tốc độ ánh sáng từ việc lựa chọn hệ quy chiếu quán tính để miêu tả chúng Trong trình bày ban đầu của ông về thuyết tương đối hẹp năm 1905 Einstein thể hiện hai tiên đề như sau BULLET Nguyên lý tương đối Các định luật về những trạng thái của các hệ vật lý trải qua sự thay đổi không bị ảnh hưởng bởi cho dù những sự thay đổi trạng thái được miêu tả trong hệ quy chiếu này hoặc hệ kia mà hai hệ này chuyển động tịnh tiến đều đối với nhau BULLET Nguyên lý của tính bất biến tốc độ ánh sáng ánh sáng luôn luôn lan truyền trong chân không với vận tốc tốc độ xác định c mà độc lập với trạng thái chuyển động của nguồn phát trích đoạn tóm tắt mở đầu Có nghĩa là ánh sáng trong chân không chuyển động với tốc độ c một hằng số cố định độc lập với hướng chuyển động trong ít nhất mọi hệ quy chiếu quán tính còn gọi là hệ quy chiếu dừng bất kể trạng thái chuyển động của nguồn sáng là như thế nào Việc rút ra các công thức và hệ quả của thuyết tương đối hẹp không chỉ phụ thuộc vào hai tiên đề đã nêu tường minh ở trên nhưng cũng dựa trên một số nguyên lý ngầm được sử dụng trong mọi lý thuyết vật lý bao gồm tính đẳng hướng và đồng nhất của không gian và sự độc lập của các thước đo và đồng hồ khỏi lịch sử của chúng Đi theo các lập luận của Einstein về thuyết tương đối hẹp trong bài báo năm 1905 nhiều tập hợp các tiên đề khác nhau đã được đề xuất cho các cách khác để rút ra các hệ quả của lý thuyết Tuy vậy hầu hết các tập hợp tiên đề hay gặp nhất vẫn là áp dụng lại các tiên đề của Einstein trong bài báo gốc của ông Một dạng phát biểu toán học của nguyên lý tương đối đã được Einstein phát triển về sau khi ông giới thiệu ra khái niệm về sự đơn giản mà đã không được đề cập ở trên Henri Poincaré đã đưa ra khuôn khổ toán học cho thuyết tương đối bằng cách chứng minh rằng các phép biến đổi Lorentz là một tập con của nhóm Poincaré trong các phép biến đổi đối xứng Einstein trong bài báo năm 1905 ông đã rút ra được các phép biến đổi Lorentz từ những tiên đề của mình Và nhiều bài báo về sau của Einstein ông đều trình bày cách rút ra phép biến đổi Lorentz dựa trên hai tiên đề cơ sở đã nêu ở trên Einstein đã đặt nền tảng vững chắc cho phép rút ra bất biến Lorentz đặc tính cốt lõi của thuyết tương đối hẹp khi ông chỉ dựa trên hai tiên đề cơ bản là nguyên lý tương đối và tốc độ ánh sáng hằng số Ông viết Do vậy nhiều nghiên cứu hiện đại về thuyết tương đối hẹp chỉ dựa trên một tiên đề về tính bất biến Lorentz phổ quát hoặc một cách tương đương dựa trên một tiên đề về không thời gian Minkowski Nếu chỉ từ nguyên lý tương đối mà không giả thiết thêm tốc độ ánh sáng là không đổi tức là sử dụng tính chất đẳng hướng của không gian và sự đối xứng hàm ẩn bởi nguyên lý của thuyết tương đối hẹp có thể chứng minh được rằng các phép biến đổi không thời gian giữa các hệ quy chiếu quán tính hoặc là biến đổi Euclid Galileo hay biến đổi Lorentz Trong trường hợp biến đổi Lorentz ta nhận được sự bảo toàn của các thời khoảng tương đối tính relativistic interval conservation và một tốc độ giới hạn hữu hạn Nhiều thí nghiệm đã chỉ ra là tốc độ này là tốc độ ánh sáng trong chân không Sự không đổi của tốc độ ánh sáng thúc đẩy từ lý thuyết điện từ của Maxwell và thực tế không có môi trường ête mà ánh sáng truyền trong nó giống như không khí giúp truyền sóng âm Khi được hỏi các kết quả từ thí nghiệm Michelson Morley có vai trò như thế nào với thuyết tương đối hẹp Einstein trả lời rằng thí nghiệm không có vai trò gì trong quá trình ông hình thành lên lý thuyết và thuyết tương đối không phải được lập ra là để giải thích cho các kết quả này Cho dù vậy kết quả của thí nghiệm Michelson Morley chứng thực cho sự không đổi của tốc độ ánh sáng và giúp cho tiên đề này nhanh chóng được chấp nhận rộng rãi Cấu hình tiêu chuẩn Để hiểu rõ hơn về cách tọa độ không thời gian được đo bởi các nhà quan sát trong các khung tham chiếu khác nhau so với nhau thật hữu ích khi làm việc với một thiết lập đơn giản với các khung trong cấu hình tiêu chuẩn Với sự cẩn thận điều này cho phép đơn giản hóa toán học mà không mất tính tổng quát trong các kết luận đạt được Trong hình 2 1 hai khung tham chiếu Galilê tức là khung 3 không gian thông thường được hiển thị theo chuyển động tương đối Khung S thuộc về người quan sát thứ nhất O và khung S phát âm là S Prime hoặc S dash thuộc về người quan sát thứ hai O BULLET The x y z các trục của khung S được định hướng song song với các trục được mồi theo khung tương ứng S BULLET Frame S di chuyển để đơn giản theo một hướng duy nhất x hướng của khung S với vận tốc không đổi v được đo trong khung S BULLET Nguồn gốc của khung S và S là trùng hợp khi thời gian t 0 cho khung S và t 0 cho khung S Vì không có khung tham chiếu tuyệt đối trong lý thuyết tương đối nên một khái niệm di chuyển không tồn tại nghiêm ngặt vì mọi thứ có thể đang chuyển động đối với một số khung tham chiếu khác Thay vào đó bất kỳ hai khung hình nào di chuyển với cùng tốc độ theo cùng một hướng được gọi là comoving Do đó S và S không phải là comoving Không có hệ quy chiếu tuyệt đối Nguyên lý tương đối mà nội dung là các định luật vật lý có cùng dạng thức trong mọi hệ quy chiếu quán tính có lịch sử từ Galileo và được đưa vào vật lý Newton Nhưng vào cuối thế kỷ 19 việc khám phá ra sự tồn tại của sóng điện từ đưa các nhà vật lý đề xuất ra một chất nền ête aether tràn ngập trong vũ trụ mà nó có vai trò là môi trường giúp ánh sáng lan truyền Ête được cho là thành phần của một hệ quy chiếu tuyệt đối mà trên đó dùng để đo tốc độ và hệ quy chiếu này được xem là cố định và bất biến Chất ête giả thuyết này có những tính chất kỳ lạ nó đủ đàn hồi để hỗ trợ cho sóng điện từ và các sóng này có thể tương tác với vật chất và môi trường ête không gây ra ma sát khi vật thể đi qua nó Tuy nhiên nhiều kết quả thí nghiệm khác nhau bao gồm thí nghiệm Michelson Morley chỉ ra rằng không tồn tại chất ête này Thuyết tương đối đặc biệt của Einstein đã bác bỏ khái niệm aether và sự tồn tại của hệ quy chiếu tuyệt đối Trong thuyết tương đối trong cùng một hệ quy chiếu bất kỳ chuyển động đều mọi định luật vật lý sẽ cho cùng một kết quả Đặc biệt là tốc độ ánh sáng trong chân không luôn luôn đo được bằng c ngay cả khi đang đo trong nhiều hệ quy chiếu chuyển động với vận tốc đều khác nhau Hệ quy chiếu và chuyển động tương đối Hệ quy chiếu đóng một vai trò quan trọng trong thuyết tương đối hẹp Thuật ngữ hệ quy chiếu được sử dụng ở đây là một khung cảnh quan sát trong không gian mà không đang trải qua một thay đổi nào trong chuyển động đều tức là xuất hiện chuyển động gia tốc và từ khung cảnh này vị trí có thể đo theo ba trục không gian Thêm vào đó một hệ quy chiếu có khả năng xác định các phép đo thời gian của các sự kiện sử dụng một đồng hồ nghĩa là bất kỳ một thiết bị tham chiếu nào có cơ cấu chuyển động tuần hoàn Một sự kiện là một sự xuất hiện mà có thể gán cho tọa độ trong một hệ quy chiếu ở một thời điểm duy nhất trong thời gian và vị trí trong không gian nó là một điểm trong không thời gian Vì tốc độ ánh sáng là không đổi trong thuyết tương đối trong mọi hệ quy chiếu các xung ánh sáng có thể được sử dụng để đo khoảng cách một cách rõ ràng và tham chiếu đến thời gian mà các sự kiện xảy ra ở đồng hồ đo thậm chí khi ánh sáng mất một khoảng thời gian để đi tới đồng hồ sau khi sự kiện đã diễn ra Ví dụ vụ nổ một bánh pháo có thể coi như là một sự kiện Chúng ta có thể xác định hoàn toàn sự kiện này trong không thời gian bốn chiều Thời gian xảy ra và vị trí không gian 3 chiều của nó xác định lên điểm tọa độ Đặt hệ quy chiếu này là S Trong thuyết tương đối chúng ta thường muốn tính vị trí của một điểm từ một điểm quy chiếu khác Giả sử chúng ta có hệ quy chiếu thứ hai S mà các trục không gian và đồng hồ nằm trùng với của hệ S ở lúc thời điểm bằng 0 và bắt đầu chuyển động với vận tốc đều v so với S dọc theo trục x Bởi vì không có hệ quy chiếu tuyệt đối trong thuyết tương đối khái niệm đang chuyển động không mang nghĩa tuyệt đối khi có thể coi một thứ như đang chuyển động với một hệ quy chiếu khác Thật vậy bất kỳ hai hệ quy chiếu nào chuyển động với cùng vận tốc trong cùng một hướng được nói là cùng chuyển động Do vậy S và S không cùng chuyển động Phép biến đổi Lorentz Xét hai hệ quy chiếu formula_1 và formula_2 trong đó hệ quy chiếu formula_1 chuyển động với vận tốc đều formula_4 so với hệ formula_2 Để phân tích cho đơn giản đầu tiên chúng ta xét trường hợp đặc biệt trong đó ký hiệu ba trục không gian của hai hệ quy chiếu lần lượt tương ứng là x y z và x y z song song với nhau ban đầu các trục trùng nhau tại O và O và cả hai đồng hồ đều chỉ t 0 và t 0 Sau đó O x bắt đầu chuyển động với vận tốc formula_4 so với trục Ox Trường hợp đặc biệt này không làm ảnh hưởng đến kết quả tổng quát Công thức của phép biến đổi cho trường hợp hai hệ quy chiếu chuyển động theo hướng bất kỳ sẽ được đưa ra ở dưới Hai tiên đề của Einstein đưa đến phép biến đổi mang tên nhà vật lý Hendrik Lorentz Công thức Lorentz cho phép biểu diễn các tọa độ x y z t của một sự kiện nằm trong hệ quy chiếu đứng yên chẳng hạn trên Trái Đất như là hàm của các tọa độ x y z t của cùng sự kiện nhưng ở trong hệ quy chiếu đang chuyển động chẳng hạn trong tên lửa Công thức liên hệ formula_7 với formula_8 và formula_9 là các hệ số xác định bằng formula_10 Các công thức này là dạng thu gọn và sẽ trở thành công thức cho phép quay nếu chúng ta sử dụng hàm hyperbolic đối số θ cho vận tốc tương ứng với quay một góc trong không gian Minkowski xác định bởi formula_11 Bằng cách đặt trên thu được formula_12 và formula_13 Phép biến đổi ngược có thể thu được bằng cách đặt β bằng β và θ bằng θ Lưu ý để xác định dấu của sinh θ chỉ cần xét một điểm đứng yên trong hệ quy chiếu chẳng hạn trong hệ quy chiếu gắn cùng với tên lửa ví dụ với x 0 và xét xem dấu của các tọa độ không gian còn lại ở hệ quy chiếu kia chẳng hạn hệ quy chiếu cố định trong đó x tăng dần nếu vận tốc của tên lửa có dấu dương Viết công thức của phép biến đổi Lorentz và dạng nghịch đảo của nó theo hiệu của các tọa độ mà ví dụ một sự kiện có tọa độ và một sự kiện khác có tọa độ và và hiệu các tọa độ này bằng chúng ta thu được Các hiệu ứng này có liên hệ tường minh với cách chúng ta đo khoảng thời gian giữa các sự kiện xảy ra ở cùng vị trí trong một hệ tọa độ gọi là các sự kiện đồng cục bộ Những khoảng thời gian này sẽ khác nhau trong một hệ quy chiếu khác chuyển động so với hệ quy chiếu đầu tiên trừ khi các sự kiện xảy ra đồng thời Tương tự các hiệu ứng này cũng liên hệ với khoảng cách đo giữa hai sự kiện xảy ra đồng thời nhưng tách biệt về vị trí trong một hệ tọa độ Nếu các sự kiện này không đồng cục bộ nhưng cách nhau bởi một khoảng cách không gian chúng sẽ không xảy ra ở cùng một khoảng cách không gian so với nhau khi nhìn từ một hệ quy chiếu đang chuyển động đều khác Tuy nhiên khoảng không thời gian sẽ là như nhau đối với mọi quan sát viên Phép đo so với hình ảnh nhìn thấy Hiệu ứng giãn thời gian và co độ dài không phải là những ảo ảnh quang học mà là những hiệu ứng thực sự Các phép đo hai hiệu ứng này không phải là hiệu ứng Doppler giả chúng là kết quả của sự bỏ qua thời gian ánh sáng truyền đi trên một quãng đường từ một sự kiện đến quan sát viên Do đó các nhà vật lý phân biệt rõ ràng giữa phép đo hoặc quan sát so với hình ảnh nhìn thấy hoặc đơn giản là nhìn thấy Trong nhiều năm việc phân biệt giữa hai hành động này không được xem xét một cách cẩn thận Ví dụ trước đây các nhà vật lý đa số nghĩ rằng sự co độ dài của một vật vượt qua một quan sát viên thực ra chỉ là nhìn thấy độ dài co lại Năm 1959 James Terrell và Roger Penrose đã độc lập chỉ ra các hiệu ứng từ sự chênh lệch trễ thời gian trong tín hiệu đến quan sát viên từ những phần khác nhau của vật thể đang chuyển động tạo ra hình ảnh của vật thể đang chuyển động khá khác so với hình dạng đo được Ví dụ một vật đang chạy ra xa sẽ dường như co lại trong khi vật đang chạy lại gần dường như bị kéo dài ra và một vật bằng qua sẽ có hình ảnh trông bị xiên mà như bởi sự quay Một quả cầu chuyển động vẫn giữ hình ảnh của quả cầu mặc dù các ảnh gắn trên bề mặt của nó sẽ bị bóp méo Hình 1 13 minh họa một khối lập phương nhìn từ khoảng cách xa bằng 4 lần chiều dài cạnh của nó Ở vận tốc cao các cạnh của khối lập phương mà vuông góc với hướng chuyển động trông như có dạng đường hypebol Khối lập phương thực sự không bị quay Thực sự là ánh sáng từ đằng sau khối lập phương mất thêm thời gian để đi tới mắt của quan san viên so với từ cạnh trước trong khoảng thời gian ấy thì khối lập phương đã di chuyển sang phía phải Hình minh họa cho hiện tượng được biết đến đó là sự quay Terrell hoặc hiệu ứng Terrell Penrose Một ví dụ khác về hình ảnh biểu kiến hiện lên khác lạ so với đo lường từ quan sát của chuyển động siêu sáng superluminal motion ở nhiều thiên hà vô tuyến vật thể BL Lac quasar và các thiên thể thiên văn vật lý khác phát ra các tia có vận tốc tương đối tính chứa vật chất dưới một góc hẹp so với tầm nhìn của quan sát viên Và ảo ảnh quang học xuất hiện khi dường như chùm tia đang chuyển động nhanh hơn so với tốc độ ánh sáng Ở hình 1 14 thiên hà M87 phóng ra chùm các hạt hạ nguyên tử với vận tốc gần bằng vận tốc ánh sáng hướng về Trái Đất nhưng hiệu ứng quay Penrose Terrell khiến cho chùm tia dường như hiện lên đang chuyển động ngang so với hướng quan sát tương tự như hình ảnh hiện lên của khối lập phương trong hình 1 13 đã bị kéo dãn ra Các hệ quả rút ra từ phép biến đổi Lorentz Từ phép biến đổi Lorentz rút ra được một số hệ quả quan trọng trong thuyết tương đối hẹp Những hệ quả này và do vậy là thuyết tương đối hẹp dẫn đến những tiên đoán vật lý khác hẳn so với cơ học Newton khi các vận tốc trở lên đáng kể so với tốc độ ánh sáng Tốc độ ánh sáng rất lớn so với những cảm nhận hàng ngày của con người dẫn đến một số hệ quả của thuyết tương đối ban đầu dường như là phản trực giác Tính tương đối của sự đồng thời Thuyết tương đối hạn chế khái niệm của sự đồng thời cho các sự kiện nhìn từ một hệ quy chiếu Galilleo nếu hai sự kiện xảy ra đồng thời trong formula_2 ở hai điểm khác nhau thuộc formula_2 thì nói chung chúng sẽ không còn xảy ra đồng thời trong hệ quy chiếu formula_1 chuyển động đều so với formula_2 Phép biến đổi Lorentz có thể giải thích được điều này về mặt tổng quát chúng ta có formula_20 do vậy nếu formula_21 trong hệ quy chiếu formula_2 thì trong hệ quy chiếu formula_1 chúng ta có formula_24 nếu formula_25 Chú ý rằng nếu trong formula_2 đoạn thẳng nối hai điểm vuông góc với phương của vận tốc của hai hệ quy chiếu tức là formula_27 nhưng formula_28 và hoặc formula_29 thì hai sự kiện xảy ra đồng thời trong hai hệ quy chiếu đang xét đến Trên đây là ví dụ chỉ ra sự tương đối về kết quả trong phép đo giữa hai hệ quy chiếu có những hiệu ứng khác nhau giữa hướng song song với hướng vận tốc chuyển động của hai hệ và hướng vuông góc với hướng vận tốc này Sự giãn thời gian Khoảng thời gian giữa hai sự kiện trong một hệ quy chiếu được đo sẽ có giá trị khác khi nó được đo trong một hệ quy chiếu khác đang chuyển động tương đối với hệ thứ nhất Một đồng hồ đặt trong hệ quy chiếu chuyển động sẽ chạy chậm hơn một đồng hồ giống hệt như nó nhưng đặt trong hệ quy chiếu đứng yên so với hệ quy chiếu nay Ives và Stilwell đã thực hiện các thí nghiệm 1938 1941 với mục đích xác nhận hiệu ứng giãn thời gian do tác động bởi chuyển động theo như đề xuất của Einstein về hiệu ứng Doppler trong tia anode có thể là một thí nghiệm phù hợp để đo hiệu ứng giãn thời gian Các thí nghiệm này đo dịch chuyển Doppler của bức xạ phát ra từ tia âm cực khi quan sát trực diện hoặc từ phía đằng sau chùm tia Các tần số thấp và cao phát hiện được không thể giải thích được từ lý thuyết cổ điển Có một thí nghiệm tưởng tượng trong đó có hai anh em sinh đôi một người bước lên tàu vũ trụ rồi bay với vận tốc lớn sau đó một vài năm trở lại nhà gặp lại người kia trên Trái Đất thì người trên Trái Đất có tuổi nhiều hơn Kết quả này dường như tạo ra một nghịch lý bởi vì mỗi người đều có thể coi người kia đang chuyển động so với họ và do vậy theo như sự áp dụng không đúng và ngây thơ của hiệu ứng giãn thời gian và nguyên lý tương đối mỗi người sẽ cho lập luận mang tính nghịch lý về tuổi của người còn lại ít hơn so với mình Tuy vậy kịch bản này có thể lý giải trong phạm vi khuôn khổ của thuyết tương đối hẹp quỹ đạo của con tàu của người ở trong tàu bao gồm hai hệ quy chiếu quán tính khác nhau một cho hành trình đi xa và một cho hành trình trở về và do đó không có sự đối xứng ở biểu đồ không thời gian của cặp song sinh này Do vậy nghịch lý cặp song sinh không phải là nghịch lý mang nghĩa mâu thuẫn về logic Co ngắn chiều dài Giả sử có một thước có chiều dài L nằm yên trong hệ formula_1 đặt cùng hướng với hướng chuyển động của hệ tọa độ formula_1 so với formula_2 mà thực hiện phép đo trong hệ này vượt qua một thước đo đứng yên khác nằm trong hệ formula_2 Kết quả sẽ cho chiều dài nhỏ hơn L trong hệ quy chiếu formula_2 thước ở hệ formula_1 đang chuyển động và có chiều dài đo được ngắn hơn so với một thước giống hệt đặt trong formula_2 Phép biến đổi Lorentz ở đây được áp dụng cho trục ox với các hệ số formula_39 và formula_40 Đối với phép đo thực hiện trong hệ formula_2 ta có formula_43 và ta thu được formula_44 Chú ý rằng formula_45 và formula_46 phép đo độ dài của thước đặt vuông góc với hướng chuyển động của hai hệ tọa độ sẽ cho kết quả chiều dài không đổi Có thể chỉ ra sự không đồng thời ở hai điểm đầu cuối của thước đo khi xác định từ hệ quy chiếu khác formula_47 cho phép nói rằng khi nhìn từ một hệ quy chiếu đang chuyển động các kết quả của phép đo thước kẻ đứng yên trong một hệ sẽ khác với kết quả đo ở hệ kia Giống như trường hợp đồng hồ chạy chậm trong hệ quy chiếu chuyển động có một số nghịch lý xuất hiện từ hiệu ứng co ngắn độ dài Một trong những nghịch lý nổi tiếng liên quan đến hiệu ứng này đó là nghịch lý mô tả về chiếc xe đi vào garage có chiều dài ngắn hơn nó nếu nó chuyển động rất nhanh xem nghịch lý cái thang hay còn gọi là nghịch lý đoàn tàu nghịch lý xe con Khoảng không thời gian giữa hai sự kiện Lý thuyết tương đối tính có thể gây ấn tượng như tên gọi của nó về tính tương đối của phép đo khi nó phụ thuộc vào hệ quy chiếu quán tính nào đang được tham chiếu đến Tuy nhiên thuyết tương đối hẹp cũng tập trung vào đại lượng có tính bất biến khi thực hiện chuyển đổi giữa các hệ quy chiếu Ở đây tính bất biến của khoảng không thời gian giữa hai sự kiện là một đặc điểm cơ bản của thuyết tương đối tính Trong một hệ quy chiếu một sự kiện được đặc trưng bởi các khoảng tọa độ không gian của nó ở thời điểm và vị trí tức thời Hai sự kiện có các tọa độ tương ứng x y z t và x y z t cách nhau bởi khoảng không thời gian định nghĩa bằng Viết đơn giản hơn thành Đại lượng formula_50 gọi là bình phương của khoảng không thời gian là một bất biến tương đối tính giá trị của nó không phụ thuộc vào lựa chọn các hệ quy chiếu quán tính để xác định giá trị của nó thật vậy bằng phép biến đổi Lorentz chứng tỏ được formula_51 Bởi vì sự có mặt của dấu trong công thức bình phương này nó có thể mang giá trị dương hoặc âm tên gọi bình phương chỉ mang ý nghĩa quy ước Điều này khác biệt hoàn toàn so với bình phương khoảng cách Euclid mà luôn luôn cho kết quả không âm các đại lượng formula_52 và formula_53 là các bình phương thực luôn dương Dấu của bất biến không thời gian Δ s cho phép phân loại hai kiểu sự kiện so với nhau bằng sử dụng khái niệm nón ánh sáng sự phân loại này có ý nghĩa tuyệt đối tương ứng với khả năng chúng có liên hệ nhân quả với nhau hay không Thời gian và không gian đóng vai trò đối xứng trong khoảng không thời gian làm cho chúng có ý nghĩa khi thực hiện cùng một phép đo Đây là điểm để đưa đến chấp nhận định nghĩa mới về tốc độ ánh sáng mà có thể cố định ở giá trị bất kỳ tạo nên sự tương đương giữa độ dài và thời gian cho phép định nghĩa lại mét theo giây Cụ thể hơn vì tốc độ ánh sáng là đại lượng bất biến giữa các hệ quy chiếu khác nhau ta có thể đo khoảng cách hoặc thời gian theo đơn vị cm hoặc giây Thời gian riêng Thời gian riêng của một đồng hồ là thời gian trôi qua với tốc độ bằng tốc độ hiển thị của nó Thời gian riêng của một hạt là thời gian riêng của đồng hồ gắn với nó nó là thời gian trôi qua trong một hệ quy chiếu mà hạt đứng yên Bởi vì thời gian trôi chậm hơn ở đồng hồ chuyển động một quan sát viên ít nhất là trong hệ quy chiếu quán tính đang chuyển động ước tính rằng thời gian của đồng hồ bị chậm lại so với thời gian riêng của nó trừ khi là quan sát viên đứng yên so với đồng hồ Thời gian riêng của một hệ quy chiếu được ký hiệu chung là formula_54 Trong hệ quy chiếu quán tính đứng yên thời gian riêng trôi qua của hạt formula_55 và hiệu các tọa độ không gian của nó bằng 0 formula_56 và khi quan sát từ các hệ quy chiếu khác các hiệu số này bằng formula_57 và formula_58 Vì sự bất biến của bình phương khoảng không thời gian ta có formula_59 do vậy formula_60 thời gian riêng và khoảng không thời gian sai khác nhau bởi hệ số formula_61 ít nhất bởi vì thời gian riêng là đại lượng bất biến khi thay đổi giữa các tọa độ Và giống như formula_62 do vậy formula_63 với formula_64 là vận tốc của chuyển động đều tương đối giữa hai hệ quy chiếu như được tìm thấy trực tiếp từ phép biến đổi Lorentz Vì formula_65 thời gian riêng formula_66 ngắn hơn thời gian formula_67 của hệ quy chiếu gắn với quan sát viên thực hiện phép đo nó là hiệu ứng đồng hồ chuyển động chạy chậm hơn Chú ý rằng một hạt chuyển động với tốc độ ánh sáng sẽ không có thời gian riêng của nó hoặc thời gian riêng của nó không có sự trôi đi formula_68 Hạt chuyển động với tốc độ bằng tốc ánh sáng và không có thời gian riêng thì nó sẽ có tính chất là khối lượng của nó bằng 0 Có một điểm đặc biệt ở đây đó là tuyến thế giới của hạt đứng yên sẽ không còn là một điểm nữa mà sẽ là một đoạn thẳng vuông góc với trục x Thật vậy nếu một hạt không chuyển động x constant thì thời gian sẽ vẫn tiếp tục trôi trong khoảng thời gian đang xét đến Nếu một đoạn thẳng trên biểu đồ biểu diễn chuyển động với vận tốc đều trong trường hợp tổng quát nó là đường cong biểu diễn chuyển động của một hạt Biểu đồ không thời gian Trong cơ học Newton không gian tách biệt khỏi thời gian và chúng ta nghiên cứu chuyển động của một hạt như là hàm số của thời gian tuyệt đối Có thể biểu diễn bằng đồ thị quỹ đạo trong không gian nhưng khó bao gồm cả thời gian và các quỹ đạo như vậy có hình dạng đường thẳng hoặc elip Trong thuyết tương đối hẹp sự kiện được miêu tả bằng không thời gian bốn chiều gồm ba chiều không gian và một chiều thời gian do vậy hầu như không thể biểu diễn được đường cong chứa các sự kiện nối tiếp nhau phản ánh chuyển động của hạt ở cả đủ bốn chiều không gian và thời gian Đường cong này được gọi là tuyến thế giới world line của hạt Để khắc phục sự khó khăn gặp phải khi biểu diễn ở cả bốn chiều các nhà vật lý thường chỉ giới hạn biểu diễn trong hai chiều một chiều không gian và một chiều thời gian Hay nói cách khác chỉ có chuyển động dọc theo trục x là được xét tới các tọa độ theo trục y và z là không thay đổi Sự biến đổi chỉ còn lại ở tọa độ x và t do đó có thể vẽ ra quỹ đạo trong hệ tọa độ Descartes hai chiều của không thời gian hay tuyến thế giới của hạt Đoạn thẳng giữa thời điểm xuất phát và đến nơi dọc theo trục thời gian biểu diễn tuyến thế giới của Trái Đất mà tọa độ không gian bằng 0 không bị biến đổi Đường cong biểu diễn trình tự các sự kiện liên tiếp nhau của hành trình tên lửa Tọa đọ cong cho phép xác định vị trí của một điểm trên đường cong này chính là thời gian riêng của tên lửa đo bởi đồng hồ gắn trên tên lửa Công thức tương đối tính cho thấy thời gian riêng dọc theo quỹ đạo cong ngắn hơn thời gian riêng dọc theo quỹ đạo của hệ tọa độ Descartes ở đây biểu diễn thời gian trên Trái Đất Hiện tượng này là cơ sở để giải thích nghịch lý anh em sinh đôi Một người lên tàu vũ trụ đi đến một nơi xa rồi quay trở lại với vận tốc gần bằng tốc độ ánh sáng mặc dù thực tế khó đạt được nhưng có thể tưởng tượng bằng thí nghiệm suy tưởng trong khi người kia ở lại Trái Đất Khi trở về đến nhà người du hành có tuổi trẻ hơn người ở trên Trái Đất Vận tốc và vận tốc 4 Công thức cộng vận tốc Một tên lửa chuyển động với tốc độ formula_69 so với Trái Đất và từ Trái Đất bắn lên quả pháo với tốc độ formula_70 đo bởi tên lửa Vậy vận tốc formula_71 của đạn pháo đo từ Trái Đất bằng bao nhiêu Theo thuyết động học Gallile các vec tơ vận tốc được cộng và ta có Nhưng trong động học tương đối tính các vec tơ vận tốc được cộng như sau Mối liên hệ này cho thấy định luật cộng vận tốc trong thuyết tương đối hẹp không còn là phép cộng thuần túy hai vận tốc và vận tốc ánh sáng c là lớn nhất dù đo được trong hệ tọa độ bất kỳ nào dễ dàng xác nhận được rằng khi cộng hai vec tơ vận tốc có giá trị nhỏ hơn hoặc bằng c thì kết quả thu được vẫn là vận tốc có giá trị nhỏ hơn hoặc bằng c Tuy nhiên công thức trên áp dụng trong trường hợp hai vận tốc formula_69 và formula_70 song song với nhau Công thức cộng vận tốc hai vec tơ cho trường hợp song song có thể thực hiện thêm một cách nữa như sau Có thể biến đổi vec tơ v thành dạng tham số vec tơ vận tốc góc θ như đã nêu ở trên áp dụng phương pháp rapidity Lúc này định luật cộng vận tốc trở thành định luật cộng các tham số vận tốc góc Đặt formula_79 formula_80 formula_81 và sử dụng công thức cộng trong các hàm hypebolic formula_82 ta tìm được formula_83 Tham số góc tương ứng với vận tốc c bằng vô cùng vì artanh x hàm tang hypebolic của đối số x tiến đến vô cùng khi x tiến đến 1 Từ đây chúng ta tìm được vận tốc c là vận tốc giới hạn lớn nhất độc lập với hệ tọa độ Tốc độ này là giới hạn không thể đạt tới bởi hạt có khối lượng chỉ những hạt có khối lượng bằng zero như photon mới có thể chuyển động với tốc độ ánh sáng BULLET Ví dụ cụ thể Tưởng tượng một quả đạn pháo được bắn ra với vận tốc w 0 75 c trong hệ quy chiếu của tên lửa chuyển động với vận tốc v 0 75 c so với Trái Đất Vậy vận tốc của quả đạn pháo so với Trái Đất bằng bao nhiêu Rõ ràng giá trị 1 5 c tìm theo công thức cộng vận tốc của Galileo là không đúng bởi vì giá trị nhận được lớn hơn vận tốc ánh sáng trong chân không Trong trường hợp này ta phải áp dụng công thức cộng vận tốc tương đối tính Tham số vận tốc góc của tên lửa bằng formula_84 Tương tự tham số vận tốc góc của tên lửa so với Trái Đất bằng formula_85 Theo công thức cộng vận tốc tham số vận tốc góc của quả đạn pháo so với Trái Đất bằng formula_86 hay vận tốc của nó đo theo hệ quy chiếu Trái Đất bằng formula_87 Có thể tìm được giá trị w bằng trực tiếp thay vào công thức ở trên với w và v Véctơ 4 Trong cơ học Newton chúng ta nghiên cứu chuyển động của một hạt bằng vec tơ vị trí của nó formula_88 như là hàm của thời gian t thời gian này là thời gian tuyệt đối độc lập với mọi đồng hồ đo nó Trong thuyết tương đối chúng ta từ bỏ quan niệm này bằng cách coi chuyển động của một hạt như là một chuỗi các sự kiện formula_89 nối tiếp nhau đường cong miêu tả sự kiện này trong không gian bốn chiều ba chiều không gian một chiều thời gian được gọi là tuyến thế giới Giống như trong cơ học cổ điển chúng ta định nghĩa vận tốc của một hạt bằng cách lấy đạo hàm của vị trí theo thời gian và tương tự trong cơ học tương đối tính chúng ta định nghĩa vec tơ vận tốc bốn chiều hay vận tốc 4 với formula_92 là thời gian riêng của hạt Bằng cách viết các thành phần của vec tơ vận tốc 4 này theo một hệ quy chiếu ta có được trong đó xuất hiện hệ số c cho phép đồng nhất giữa các tọa độ Do tính bất biến của bình phương khoảng không thời gian sau mỗi lần thay đổi hệ tọa độ quy chiếu bình phương của chuẩn vec tơ bốn cũng là một đại lượng bất biến dưới sự thay đổi hệ quy chiếu Và trong hệ quy chiếu gắn với hạt theo hướng tiếp tuyến với tuyến thế giới và ở thời điểm tức thì chỉ có thành phần tọa độ thời gian của vận tốc bốn của hạt là khác 0 và bằng c bởi vì thời gian trong hệ quy chiếu này bằng thời gian riêng của chính hạt và vận tốc theo không gian của nó bằng 0 vận tốc bốn có các thành phần c 0 0 0 Do đó trong bất kỳ hệ quy chiếu Galile chúng ta có liên hệ Dựa trên bất biến của chuẩn này cho phép coi vận tốc bốn của một hạt là một đại lượng độc lập với hệ tọa độ Véctơ 4 của năng lượng và động lượng Động lượng của một hạt formula_97 là tích của khối lượng và vận tốc của hạt giống như tích mformula_94 của vectơ 4 formula_94 với khối lượng m của hạt trở thành động lượng 4 Nó thường được gọi là vec tơ năng lượng động lượng với ý nghĩa biểu diễn rằng năng lượng và động lượng ít nhất đối với chuyển động được thống nhất thành một khái niệm vật lý không tách rời giống như không gian và thời gian kết hợp lại thành không thời gian Quả thực nếu các thành phần không gian của véctơ 4 này được đồng nhất với các thành phần của khái niệm động lượng cổ điển thì các nhà vật lý mà dẫn đầu là Einstein đã đồng nhất thành phần thời gian của véctơ 4 chính là năng lượng của hạt Trong một hệ quy chiếu quán tính ví dụ hệ quy chiếu gắn với Trái Đất trong xấp xỉ bậc nhất mà từ đây về sau gọi là hệ quy chiếu gắn với phòng thí nghiệm các tọa độ của sự kiện liên hệ với quỹ đạo của hạt và t x y z là các thành phần tọa độ trong hệ quy chiếu này Véctơ 4 của năng lượng và động lượng của hạt là Vì véctơ 4 này tỉ lệ với vận tốc 4 bởi hệ số bất biến đối với bất kỳ sự thay đổi hệ quy chiếu quán tính nào chúng ta có mối liên hệ sau formula_102 Ứng dụng của phép biến đổi Lorentz Định nghĩa véctơ 4 năng lượng động lượng sử dụng các phần tử formula_103 và thời gian riêng formula_104 cùng tính bất biến dưới sự thay đổi hệ tọa độ cho phép áp dụng phép biến đổi Lorentz đối với sự thay đổi hệ quy chiếu quán tính formula_105 song song với formula_106 vận tốc tương đối giữa hai hệ quy chiếu Biểu thức năng lượng tương đối tính Từ định nghĩa của véctơ 4 năng lượng động lượng đặc biệt là tọa độ thời gian của nó chúng ta thu được biểu thức của tổng năng lượng của hạt trong hệ quy chiếu phòng thí nghiệm mà trong đó hạt chuyển động với vận tốc formula_4 bởi vì năng lượng phụ thuộc vào hệ quy chiếu mà nó tính toán trên đó trong dạng của BULLET Trong thuyết tương đối hẹp tổng năng lượng của một hạt bằng năng lượng nghỉ của hạt mc cộng với động năng K của hạt Tính đến biểu thức năng lượng tương đối tính của hạt chúng ta thu được biểu thức động năng của hạt tương đối tính BULLET Ở những vận tốc nhỏ tức là tương đối bé so với tốc độ ánh sáng và áp dụng ở cơ học cổ điển chúng ta thu được trong xấp xỉ bậc nhất BULLET Đối với vận tốc rất gần vận tốc ánh sáng đại lượng của nó bằng 1 β 1 v c trở lên đáng kể Biểu thức động lượng tương đối tính Mặt khác thành phần vận tốc của hạt trong hệ quy chiếu phòng thí nghiệm là Tính đến hệ số giãn thời gian giữa d t và d formula_115 chúng ta thu được công thức quan trọng của động lượng trong hệ quy chiếu phòng thí nghiệm Sự tương đương giữa năng lượng và khối lượng nghỉ Véc tơ 4 năng lượng động lượng có đặc trưng ở chuẩn của nó hoặc bình phương vô hướng hay bình phương của khoảng không thời gian là đại lượng bất biến dưới phép thay đổi hệ tọa độ Viết ngắn gọn đại lượng là độc lập với hệ quy chiếu được tính toán Khi chuyển sang hệ quy chiếu của hạt thì vận tốc của nó bằng 0 và tương ứng động lượng bằng 0 do vậy chuẩn của đại lượng bất biến này trở thành m c Trong hệ quy chiếu bất kỳ chúng ta có mối liên hệ sau hoặc Các hệ số c được đưa vào trong công thức nhằm đảm bảo tính đồng nhất giữa các hệ tọa độ p có độ lớn mv và E có độ lớn mv Có một số nhận xét như sau Sự tương đương khối lượng năng lượng được cho theo công thức nổi tiếng E mc Để chứng tỏ sự tương đương này là một bước tiến quan trọng bởi vì khái niệm vật chất và năng lượng được coi là hai khái niệm tách biệt cho đến thời điểm đấy một số nhà khoa học như Poincaré và Lorentz đã độc lập với nhau thử xấp xỉ nguyên lý này trong thuyết điện từ học Chú ý rằng trong khi khối lượng là chuẩn của véc tơ 4 năng lượng động lượng năng lượng chỉ là một trong các thành phần của véc tơ 4 này Khối lượng cho bởi là bất biến dưới sự thay đổi hệ tọa độ nó là như nhau trong mọi hệ quy chiếu Năng lượng ngược lại giá trị của nó phụ thuộc vào hệ quy chiếu lựa chọn rõ ràng là nếu vận tốc của hệ quy chiếu thay đổi thì động năng cũng thay đổi theo Sự bảo toàn của véc tơ 4 năng lượng động lượng trong một hệ kín Trong vật lý cổ điển tổng động lượng và động năng của một hệ kín được bảo toàn theo thời gian ít nhất khi va chạm là đàn hồi Nó là một tính chất tương thích độc lập với nguyên lý tương đối Galile Khi chuyển hệ quy chiếu Galile sẽ cho giá trị thay đổi của năng lượng và động lượng nhưng tổng năng lượng và động lượng trong hệ mới này cũng được bảo toàn theo thời gian Trong thuyết tương đối hẹp véc tơ 4 năng lượng động lượng tổng cộng của hệ kín cũng là đại lượng bảo toàn và cũng là một tính chất tương thích và độc lập với nguyên lý tương đối của Einstein Các hệ tọa độ của véc tơ bốn chiều này được nhóm thành của năng lượng và động lượng được bảo toàn bởi bất kỳ tương tác nào giữa các phần tử trong hệ kín Trong vật lý phi tương đối tính một sự thay đổi hệ quy chiếu cho ra một giá trị mới của tọa độ năng lượng tọa độ thời gian và tọa độ động lượng các tọa độ không gian và trong hệ quy chiếu mới này sự bảo toàn của các hệ tọa độ theo thời gian vẫn còn đúng Nguyên lý bảo toàn phát biểu như sau Nói cách khác ta có thể viết Vì véc tơ 4 được bảo toàn mỗi thành phần của nó trong một hệ quy chiếu mà từng giá trị phụ thuộc vào hệ quy chiếu cũng được bảo toàn trong va chạm Thành phần thời gian biểu diễn năng lượng E của hệ và thành phần không gian biểu diễn động lượng formula_124 của hệ đối với mỗi hệ quy chiếu có hai quy tắc bảo toàn một cho năng lượng và một cho động lượng hoặc xung lượng BULLET Ví dụ Hai hạt va chạm theo hướng ngược chiều nhau Hạt A khối lượng bằng 8 cho theo đơn vị tổng quát chuyển động với vận tốc v c bằng 15 17 hướng về bên phải trong khi có một hạt khối lượng 12 chuyển động theo hướng ngược lại với vận tốc v c bằng 5 13 các số được chọn để phép tính cho đơn giản Sau va chạm A bật trở lại theo hướng khác và truyền một phần động lượng cho B Tổng năng lượng cộng năng lượng của các hạt A và B là đại lượng bảo toàn và tương tự cho tổng động lượng Đại lượng E và p biểu diễn thay cho các giá trị thực tế E c và p c được biểu diễn theo đơn vị khối lượng bất kỳ Với các khối lượng này chúng ta có liên hệ sau E p m Hệ số γ luôn luôn xác định bằng γ 1 v c Va chạm đàn hồi Trong máy gia tốc hạt một hạt có năng lượng rất cao va chạm với một hạt đứng yên và chuyển một phần động năng của nó cho hạt kia Nếu chỉ coi năng lượng được chuyển hoàn toàn là động năng và bảo toàn động lượng của hệ chúng ta nói rằng va chạm này là va chạm đàn hồi Công thức miêu tả sự bảo toàn của véc tơ 4 của hệ chứa hai hạt này cho phép phân tích xa hơn của quá trình va chạm Trong cơ học Newton hướng của hai hạt có cùng khối lượng sau va chạm đàn hồi tạo thành một góc vuông Giá trị góc này không còn đúng trong trường hợp va chạm đàn hồi giữa hai hạt tương đối tính nơi góc tạo bởi hai hạt sau va chạm tạo thành một góc nhọn Hiện tượng này đã được ghi lại rõ ràng bằng buồng bọt từ các vụ chạm hạt cơ bản Xét một hạt electron khối lượng m có năng lượng rất lớn va chạm với một electron đứng yên Các véc tơ động lượng của hai hạt được vẽ ra ở hình bên cạnh Trước khi va chạm véc tơ động lượng của electron đến là formula_124 Sau va chạm véc tơ động lượng của hai hạt lần lượt là formula_126 và formula_127 Bằng cách viết năng lượng của electron bằng tổng của năng lượng nghỉ mc và động năng K tổng năng lượng của hệ trước va chạm bằng Tương tự năng lượng của mỗi hạt sau va chạm Theo định luật bảo toàn năng lượng E E E và do vậy công thức trên cho thấy động năng cũng được bảo toàn trong va chạm đàn hồi Theo định luật bảo toàn động lượng và do vậy nếu ta gọi θ là góc tạo bởi hai véc tơ formula_133 và formula_134 dẫn đến liên hệ từ đây chúng ta rút ra được Bằng cách lấy bình phương động lượng của mỗi electron như là hàm theo năng lượng và khối lượng áp dụng công thức ở trên ta nhận được cho electron đến trước va chạm và cho các electron sau va chạm Vì K K K ta dễ dàng thu được công thức cuối cùng Công thức trên cho thấy cos θ có giá trị dương và do đó hướng của hai electron sau va chạm tạo thành một góc nhọn Có thể dễ dàng tìm thấy trong các sách về thuyết tương đối có xét trường hợp va chạm đối xứng với hai electron có cùng năng lượng K K K 2 Trong trường hợp đặc biệt này công thức trên trở thành BULLET Trong giới hạn Newton ở vận tốc nhỏ động năng nhỏ hơn rất nhiều so với năng lượng nghỉ mc do vậy BULLET Ngược lại đối với trường hợp năng lượng rất cao động năng trở lên lớn hơn so với mc do đó Công thức trên cũng áp dụng cho va chạm giữa các hạt cơ bản khác như proton Tán xạ Compton Một ứng dụng vật lý của định luật bảo toàn động lượng và năng lượng đối với hệ hạt được sử dụng làm công cụ phân tích quá trình va chạm giữa một photon năng lượng cao với một electron ở trạng thái nghỉ hoặc có vận tốc rất nhỏ hay còn gọi là quá trình tán xạ Compton Hệ quy chiếu khối tâm và khối lượng của hệ hạt Giả sử một hệ gồm các hạt không có tương tác với nhau nằm trong hệ quy chiếu R với năng lượng formula_144 và động lượng formula_145 của hệ này trong hệ quy chiếu này đã biết và không đổi theo thời gian Trong vật lý cổ điển định nghĩa khối tâm và hệ quy chiếu quán tính mà ở trong nó khối tâm này bất động đối mặt với một vấn đề đó là chúng ta sử dụng véc tơ khoảng cách và khối lượng của các hạt trong hệ để định nghĩa khối tâm Trong cơ học tương đối tính một định nghĩa tương tự gặp phải khó khăn trong việc tìm ra hệ quy chiếu phù hợp và chúng ta phải chọn khối lượng hay năng lượng mà không có một tiêu chuẩn quyết định Bằng cách sử dụng định nghĩa sau mà có thể áp dụng cho mọi trường hợp tương đối tính nếu lấy tổng động lượng theo khối tâm trong hệ quy chiếu R mà động lượng tổng cộng bằng 0 hay formula_146 Trong hệ quy chiếu này năng lượng E của hệ thỏa mãn formula_147 bởi vì đây chỉ là sự thay đổi hệ quy chiếu do vậy formula_148 Vận tốc tương đối giữa hai hệ quy chiếu R và R ký hiệu formula_149 thỏa mãn formula_150 nhưng vận tốc này hiếm khi được sử dụng trong tính toán Giá trị của khối lượng tổng M của hệ do vậy nhận được là độc lập với hệ quy chiếu dùng để xác định nó formula_151 Bất biến này không ảnh hưởng bởi sự thay đổi tọa độ và là sự xác nhận cho công thức véc tơ 4 động lượng của hệ có nghĩa rằng định nghĩa này thỏa mãn mọi tính chất dự định cho khối lượng Theo định luật bảo toàn năng lượng và trong hệ không có tương tác qua lại giữa các hạt do đó không phát sinh năng lượng ảnh hưởng tới năng lượng tổng cộng chúng ta có formula_152 Năng lượng E của mỗi hạt j trong hệ quy chiếu R là tổng của năng lượng nghỉ m c tương ứng với khối lượng nghỉ m của mỗi hạt với động năng K của hạt đó tính trong hệ quy chiếu R hay formula_153 Từ đây ta có Điều này chứng tỏ rằng khối lượng tổng cộng của một hệ hạt lớn hơn tổng khối lượng từng hạt trong hệ Sự không bảo toàn của khối lượng Sự bảo toàn của véc tơ năng lượng động lượng giải thích cho lý do trong một phản ứng khối lượng của một hệ không thể tự nó chuyển đổi một phần hoặc toàn bộ thành năng lượng được Điều này đã được xác nhận trong các phản ứng phân hạch hạt nhân tổng hợp hạt nhân và sự hủy của các hạt Phân rã tự phát của một hạt Giả sử một hạt đứng yên có khối lượng M phân rã tức thời thành các hạt nhỏ hơn khối lượng nghỉ tương ứng formula_155 và formula_156 như đã chứng minh được rằng khối lượng M lớn hơn khối lượng cộng tổngformula_157 và sự chênh lệch này được tính vào động năng của các hạt Định luật bảo toàn năng lượng cho formula_158 bởi vì formula_159 và do formula_160 Trong sự kiện mà formula_161 sự phân rã này không thể xảy ra tự phát và nó chỉ xảy ra nếu được cung cấp một lượng năng lượng ít nhất bằng năng lượng liên kết và bằng formula_162 Định luật bảo toàn động lượng cho formula_163 do formula_164 từ đó rút ra formula_165 Cuối cùng các đẳng thức formula_166 và formula_165 xác định năng lượng của hai hạt mới formula_168 và formula_169 Sự chênh lệch khối lượng formula_170 biến đổi thành động năng của hai hạt mới với năng lượng lần lượt là formula_171 và formula_172 Có thể tính được chuẩn của véc tơ động lượng của hai hạt và do đó là vận tốc của từng hạt Sự phân rã của hạt cũng tuân theo các định luật bảo toàn khác của cơ học lượng tử bảo toàn số lượng tử điện tích spin Trường hợp hạt khối lượng zero Theo biểu thức cho E và p như là các hàm của m và v dẫn đến công thức Nếu vận tốc của hạt bằng với tốc độ ánh sáng tức là nếu formula_174 do vậy formula_175 bằng cách tính formula_176 chúng ta thấy rằng khối lượng của hạt phải bằng 0 và khi ấy formula_175 và do vậy formula_174 Cho nên một hạt có khối lượng bằng 0 tương đương với vận tốc của hạt bằng tốc độ ánh sáng Ví dụ tia vũ trụ và muon Trong thiên văn học đã phát hiện được các hạt với năng lượng rất cao đó là các tia vũ trụ Mặc dù cơ chế sản sinh ra các tia này vẫn còn là bí ẩn nhưng các nhà thiên văn vật lý có thể đo được năng lượng của chúng Kết quả đo được cho thấy giá trị năng lượng rất cao chứng tỏ phải áp dụng các công thức của thuyết tương đối hẹp để phân tích quá trình thiên văn vật lý này Và do vậy tia vũ trụ cung cấp phương tiện lý tưởng để kiểm chứng thuyết tương đối của Einstein Năng lượng đo được của các hạt lớn tới cỡ 10 electronvolt hay bằng một trăm triệu lần TeV Nếu giả sử tia vũ trụ là những hạt proton mang năng lượng cỡ 10 eV vậy thì vận tốc của những hạt này bằng bao nhiêu Trong biểu thức viết cho năng lượng E số hạng m c biểu diễn cho năng lượng ứng với khối lượng nghỉ của hạt Đối với của proton bằng khoảng 1 GeV hay 10 eV Tỉ số giữa E và m c là bằng 10 10 10 và do đó tính được hệ số formula_179 Vậy vận tốc của proton bằng bao nhiêu Viết formula_180 chúng ta tìm được Nói cách khác vận tốc của proton rất cao và xấp xỉ tốc độ ánh sáng Nó chỉ nhỏ hơn cỡ 10 nhưng vẫn không thể bằng Hãy xem giá trị này hàm ý hệ số tương đối tính giữa hệ quy chiếu của hạt và hệ quy chiếu trên Trái Đất bằng bao nhiêu Thiên hà của chúng ta với đường kính 100 000 năm ánh sáng hay ánh sáng mất 100 000 năm để đi từ rìa bên này sang rìa bên kia Đối với một quan sát viên trên Trái Đất hạt proton băng qua thiên hà trong thời gian gần bằng như thế Trong hệ quy chiếu tương đối tính của proton khoảng thời gian này tương ứng nhỏ hơn 10 lần hay chỉ 30 giây một năm Trái Đất xấp xỉ 3 10 giây Hạt băng qua Ngân Hà trong vòng 30 giây đo trong hệ quy chiếu gắn với hạt trong khi đối với quan sát viên trên Trái Đất thời gian để nó băng qua là hơn 100 000 năm Khi các tia vũ trụ va chạm với các nguyên tử ôxi hoặc nitơ trong khí quyển Trái Đất ở độ cao 20 đến 50 kilômét so với mặt đất hình thành ra một luồng các hạt thứ cấp năng lượng cao bắn ra bao gồm các hạt muon Một số hạt chuyển động với vận tốc gần bằng vận tốc ánh sáng hướng xuống mặt đất xấp xỉ bằng 300 000 kilômét trên giây so với hệ quy chiếu gắn với Trái Đất Do vậy các hạt này vượt qua 30 kilômét bề dày của lớp khí quyển trong thời gia 10 giây hay 100 micro giây Trong hệ quy chiếu mà một hạt muon đứng yên nửa thời gian sống của hạt bằng 2 μs 2 micro giây hay 2x10 s Điều này có nghĩa là đối với một tập hợp hạt muon tạo ra trên tầng cao của khí quyển một nửa sẽ biến đổi thành hạt khác sau thời gian 2 micro giây Sau đó một nửa số hạt còn lại tiếp tục biến đổi thành hạt khác sau 2 micro giây tiếp theo và cứ như thế Nếu nửa thời gian sống của hạt 2 micro giây cũng là giá trị đo được trên Trái Đất thì trong thời gian 10 giây hạt đi qua lớp khí quyển số lượng hạt muon sẽ giảm đi và đến được Trái Đất bằng 10 2 10 50 nửa thời gian sống Do đó số hạt đến được mặt đất giảm xuống bởi hệ số 1 2 hay khoảng 10 và do vậy trong thực tế không thể phát hiện được các muon đến từ tầng cao của khí quyển Nhưng số lượng đo được xấp xỉ 1 8 vào khoảng 1 2 số lượng muon ban đầu đến được bề mặt Trái Đất chứng tỏ rằng chúng chỉ bị biến đổi 2 3 so với 2 50 Có nghĩa rằng thời gian hạt đi qua lớp khí quyển có nửa thời gian sống bằng 3 chứ không phải 50 chỉ 6 micro giây và không phải 100 micro giây Kết quả này ủng hộ mạnh mẽ cho độ chính xác của thuyết tương đối hẹp đặc biệt là hiện tượng giãn thời gian và co độ dài ở đây là cho muon khi thực hiện đo lường từ một hệ quy chiếu khác ở đây là trên Trái Đất Trong ví dụ bằng số hệ số giãn thời gian bằng formula_182 và bằng 100 6 Có thể tính được vận tốc và năng lượng của muon quả thực giống như tính toán ở mục trên mà dẫn đến Vì khối lượng của muon vào khoảng 100 MeV năng lượng của hạt bằng 100 6 lần lớn hơn hay bằng 2000 MeV hoặc 2 GeV Điện từ học trong thuyết tương đối Trong không gian 3 chiều của cơ học Newton một hạt mang điện tích q nằm trong điện trường formula_185 và từ trường formula_186 chịu tác động bởi lực Lorentz và phương trình chi phối chuyển động của hạt là Để đưa công thức trên vào trong cơ học tương đối tính chúng ta phải xét véc tơ 4 năng lượng động lượng formula_188 thay vì véc tơ formula_124 và xác định sự biến thiên của véc tơ 4 này không phải là trong hệ quy chiếu Galileo bất kỳ mà là trong hệ quy chiếu riêng của chính hạt Thành phần vế trái có dạng formula_190 với formula_115 là thời gian riêng của hạt Trên vế phải là đại lượng độc lập với việc lựa chọn hệ quy chiếu và là một hàm tuyến tính của vận tốc formula_4 của hạt Thật vậy thành phần không gian của phương trình động lực là tuyến tính trong formula_193 do nó được viết Trong biểu thức này formula_195 và formula_196 là các thành phần trong hệ quy chiếu của vectơ 4 formula_197 có thể được viết thành Viết lại phương trình trên thành dạng tường minh với ba phương trình theo ba trục không gian Đối với thành phần thời gian của phương trình động lực tương ứng với luật biến thiên của năng lượng được viết thành trong đó W là công sinh bởi lực formula_201 Bằng cách nhóm bốn phương trình trên như là các thành phần của không thời gian bốn chiều tốc độ thay đổi của véc tơ 4 năng lượng động lượng viết thành Phương trình ma trận chúng ta vừa viết ở trên cho thấy trong thuyết tương đối hẹp điện trường và từ trường cấu thành lên một thực thể duy nhất Thực sự là cách trình bày chia nhỏ ở trên theo các trục tọa độ đôi khi không chính xác khi bỏ qua những ưu điểm mạnh của thuyết tương đối hẹp và cần phải sử dụng và biểu diễn bằng công cụ phép tính tensor Phương trình ma trận ở trên là diễn giải thành các thành phần của phương trình tensor có tính chất không phụ thuộc vào hệ tọa độ miêu tả quá trình vật lý formula_204 là tensor của điện từ trường tensor Maxwell hoặc tensor Faraday Nó là đại lượng biểu diễn cho tính chất vật lý của điện từ trường Các thành phần của nó biểu diễn theo hệ tọa độ cụ thể được viết ở phương trình ma trận bên trên Xem thêm BULLET Thuyết tương đối BULLET Thuyết tương đối rộng BULLET Lịch sử thuyết tương đối hẹp Chú thích Sách BULLET Einstein Albert 1920 BULLET Einstein Albert 1996 The Meaning of Relativity Fine Communications BULLET Logunov Anatoly A 2005 Henri Poincaré and the Relativity Theory transl from Russian by G Pontocorvo and V O Soleviev edited by V A Petrov Nauka Moscow BULLET Charles Misner Kip Thorne and John Archibald Wheeler 1971 Gravitation W H Freeman Co BULLET Post E J 1997 1962 Formal Structure of Electromagnetics General Covariance and Electromagnetics Dover Publications BULLET Wolfgang Rindler 1991 Introduction to Special Relativity 2nd ed Oxford University Press BULLET Harvey R Brown 2005 Physical relativity space time structure from a dynamical perspective Oxford University Press BULLET Silberstein Ludwik 1914 The Theory of Relativity Cambridge University Press BULLET Taylor Edwin and John Archibald Wheeler 1992 Spacetime Physics 2nd ed W H Freeman Co BULLET Tipler Paul and Llewellyn Ralph 2002 Modern Physics 4th ed W H Freeman Co Bài báo BULLET Special Relativity Scholarpedia BULLET Special relativity Kinematics Wolfgang Rindler Scholarpedia 6 2 8520 Liên kết ngoài Tác phẩm gốc BULLET Zur Elektrodynamik bewegter Körper Einstein s original work in German Annalen der Physik Bern 1905 BULLET On the Electrodynamics of Moving Bodies English Translation as published in the 1923 book The Principle of Relativity Thuyết tương đối hẹp cơ bản không cần kiến thức toán BULLET Wikibooks Special Relativity BULLET Einstein Light An award winning non technical introduction film clips and demonstrations supported by dozens of pages of further explanations and animations at levels with or without mathematics BULLET Einstein Online Introduction to relativity theory from the Max Planck Institute for Gravitational Physics BULLET Audio Cain Gay 2006 Astronomy Cast Einstein s Theory of Special Relativity Thuyết tương đối hẹp nâng cao sử dụng công thức toán từ đơn giản đến phức tạp BULLET Greg Egan s Foundations BULLET The Hogg Notes on Special Relativity A good introduction to special relativity at the undergraduate level using calculus BULLET Relativity Calculator Special Relativity An algebraic and integral calculus derivation for BULLET MathPages Reflections on Relativity A complete online book on relativity with an extensive bibliography BULLET Relativity An introduction to special relativity at the undergraduate level without calculus BULLET by Albert Einstein BULLET Special Relativity Lecture Notes is a standard introduction to special relativity containing illustrative explanations based on drawings and spacetime diagrams from Virginia Polytechnic Institute and State University BULLET Understanding Special Relativity The theory of special relativity in an easily understandable way BULLET An Introduction to the Special Theory of Relativity 1964 by Robert Katz an introduction that is accessible to any student who has had an introduction to general physics and some slight acquaintance with the calculus 130 pp pdf format BULLET Lecture Notes on Special Relativity by J D Cresser Department of Physics Macquarie University BULLET SpecialRelativity net An overview with visualizations and minimal mathematics Mô phỏng các hệ quả của thuyết tương đối hẹp BULLET Raytracing Special Relativity Software visualizing several scenarios under the influence of special relativity BULLET Real Time Relativity The Australian National University Relativistic visual effects experienced through an interactive program BULLET Spacetime travel A variety of visualizations of relativistic effects from relativistic motion to black holes BULLET Through Einstein s Eyes The Australian National University Relativistic visual effects explained with movies and images BULLET Warp Special Relativity Simulator A computer program to show the effects of traveling close to the speed of light BULLET visualizing the Lorentz transformation BULLET Original interactive FLASH Animations from John de Pillis illustrating Lorentz and Galilean frames Train and Tunnel Paradox the Twin Paradox Wave Propagation Clock Synchronization etc BULLET Relativistic Optics at the ANU BULLET lightspeed An OpenGL based program developed to illustrate the effects of special relativity on the appearance of moving objects BULLET Animation showing the stars near Earth as seen from a spacecraft accelerating rapidly to light speed

3753

Phục Sinh

Phục Sinh Phục sinh nghĩa là sự sống lại nói chung của người hoặc các vị thần Ngoài ra trong tiếng Việt nó có thể là BULLET Lễ Phục Sinh liên quan đến Sự phục sinh của Giêsu BULLET Đảo Phục Sinh BULLET Trứng Phục Sinh và Thỏ Phục Sinh BULLET Mùa Phục Sinh BULLET Cây cọ Phục Sinh BULLET Chuột phục sinh BULLET Khác BULLET Phục Sinh 伏生 260 TCN 170 TCN một học giả uyên thâm trong nghiên cứu và giảng giải kinh Thượng Thư người đã đọc cho chép lại 28 29 thiên của Kinh Thư gọi là bản kim văn của Kinh Thư BULLET Phục sinh phim Phim năm 1960 của Nga BULLET Phục sinh tiểu thuyết tiểu thuyết của Lev Tolstoy

3754

Lý thuyết dây

Lý thuyết dây Lý thuyết dây là một thuyết hấp dẫn lượng tử được xây dựng với mục đích thống nhất tất cả các hạt cơ bản cùng các lực cơ bản của tự nhiên ngay cả lực hấp dẫn Các nhà vật lý lý thuyết hiện đại đặt rất nhiều hy vọng vào lý thuyết này vì nó có thể giải quyết được những câu hỏi như tính đối xứng của tự nhiên hiệu ứng lượng tử tại các lỗ đen black hole cũng như tại các điểm kỳ dị sự tồn tại và phá vỡ siêu đối xứng Nó đồng thời cũng mở ra những tia sáng mới cho cơ học lượng tử không gian và thời gian Trong lý thuyết dây tất cả các lực và các hạt được miêu tả theo một lối hình học phong nhã như ước mơ của Einstein về việc thiết lập vạn vật từ khung hình học của không thời gian Lý thuyết dây dựa trên các tiên đề được thiết lập ở thang Planck nơi mà các hiệu ứng lượng tử của hấp dẫn biểu lộ một cách mạnh mẽ nơi mà các hạt được cho là những vật một chiều Khác với quan điểm của lý thuyết hạt thuyết dây bị chế ngự bởi các tương tác siêu đối xứng và các nhóm gauges Trên thực tế tất cả các hạt đã biết được đều biểu hiện tính dao động của dây và các tương tác của chúng đều có thể biểu diễn bằng việc cắt và nối các khung hình học của các dây Giống như giản đồ Feynman trong lý thuyết trường lượng tử là việc tổng quát hóa các mặt Riemann khác nhau Hiện tại các nghiên cứu đang tập trung vào lớp màng D D branes Một màng D là một đa tạp của không thời gian với các tính chất ở đó các dây có thể là điểm đầu và là điểm cuối Khác với thuyết siêu hấp dẫn thuyết hấp dẫn thuần túy thuyết dây là một thuyết hấp dẫn lượng tử có nền tảng toán học vững chắc và các nhà lý thuyết hy vọng có thể đo được giá trị của hằng số vũ trụ dựa trên các tiên đề của nó Mặt khác số lượng các trạng thái chân không một khái niệm được đưa ra trong lý thuyết này dường như khá lớn và các nhà lý thuyết cho rằng không có một trạng thái nào thích hợp với 3 chiều không gian lớn mà chúng ta đang sống sự phá vỡ của siêu đối xứng hay sự tồn tại của một hằng số vũ trụ nhỏ Hiện tại có nhiều lý do để tin tưởng rằng trạng thái chân không thực trong thuyết dây tồn tại dưới dạng cặp coupled nhưng kết quả không như mong đợi mà các nhà lý thuyết tìm ra có thể xuất phát từ lý do kỹ thuật chứ không phải từ ý tưởng Lý thuyết dây tồn tại dựa trên các tiên đề như việc số chiều nó có phải lớn hơn 4 chiều của không thời gian mà chúng ta biết đến Quá trình nghiên cứu tính đối ngẫu trong các đối xứng đã tạo ra 5 thuyết siêu dây khác nhau mỗi thuyết đều có 10 chiều không gian đó là các dạng I dạng IIA và dạng IIB cùng với dạng nghịch đảo của các nhóm gauge E 8 x E 8 và SO 32 tồn tại dưới siêu dây 11 chiều hay còn gọi là thuyết M Ở mỗi dạng trên kết quả với số chiều không được compact tối đa các không thời gian phẳng cùng là một trạng thái chân không bền vững nơi mà tính siêu đối xứng của chúng được bảo toàn Để thuyết này gần gũi hơn với tự nhiên các chiều không gian bù cần phải được compact hóa trên một đa tạp nơi mà tensor Ricci bị loại bỏ Nếu như SUSY supersymmetry được bảo toàn thì năng lượng chân không sẽ là 0 Thực tế tồn tại một đa tạp của trạng thái này người ta gọi đó là moduli space Thuyết dây có thể không miêu tả được thế giới tự nhiên vì muốn miêu tả được thế giới của chúng ta thì các siêu đối xứng trong thuyết dây phải bị phá vỡ vì những kết quả trong thực nghiệm đã chỉ ra được sự không hoàn hảo của tấm gương vạn vật CP Tuy nhiên thuyết dây có thể giải quyết được bài toán hằng số vũ trụ tồn tại bấy lâu nay như những ý tưởng được đặt ra trong thuyết hấp dẫn lượng tử vòng hay việc tổ hợp các graviton Các nhà vật lý tin tưởng rằng cần phải có một sự hiểu biết sâu sắc hơn về vật lý cơ bản để có thể mô tả được những tính chất của trạng thái chân không trong khi thuyết dây chỉ có thể mô tả được những trạng thái siêu đối xứng Lịch sử lý thuyết dây Năm 1968 Gabriele Veneziano một nhà vật lý trẻ người Ý đã trăn trở rất nhiều để tìm những lời giải thích phù hợp với các tính chất khác nhau của lực hạt nhân mạnh Khi ấy ông đang làm việc tại trung tâm hạt nhân của châu Âu CERN đặt tại Geneva Thụy Sĩ Trong nhiều năm ròng rã ông đã nghiên cứu vấn đề này và rồi một hôm trong đầu ông chợt lóe lên một phát hiện lạ lùng Ông vô cùng ngạc nhiên khi nhận thấy rằng công thức của nhà toán học người Thụy Sĩ Leonard Euler xây dựng trước đó hơn hai trăm năm với mục đích toán học thuần túy với tên gọi là Hàm Beta Euler song lại mô tả được nhiều tính chất của các hạt tham gia trong tương tác mạnh Phát hiện của Veneziano đã thâu tóm một cách rất hiệu quả bằng toán học nhiều đặc trưng của tương tác mạnh nhằm sử dụng hàm Beta và các dạng tổng quát hóa của nó để mô tả một chuỗi những dữ liệu thu được từ thực nghiệm Tuy nhiên phát hiện khi đó của Veneziano vẫn chưa đầy đủ nó giống như một công thức mà một sinh viên học thuộc lòng nhưng lại không hiểu hết được ý nghĩa sâu xa của nó Hàm Beta Euler sau đó được sử dụng rất hiệu quả nhưng không một ai khi ấy hiểu được tại sao nó lại như vậy Nhiều nhà vật lý nghĩ rằng thuyết dây đã bị ném vào sọt rác của khoa học nhưng một số ít các nhà vật lý vẫn kiên trì bám theo nó Trong số đó có Schwarz người cảm thấy rằng cấu trúc toán học của lý thuyết dây rất đẹp và có nhiều tính chất rất tuyệt diệu nên nó phải hướng tới một cái gì đó hết sức cơ bản Một trong số các thiếu sót của lý thuyết dây mà các nhà vật lý tìm thấy là sức bao quát của lý thuyết này lớn hơn những gì mà họ nghĩ Do lý thuyết dây chứa đựng những mẫu hình dao động của dây và có những tính chất quan hệ chặt chẽ với các gluon nên nó đã được tuyên bố quá sớm như là lý thuyết của tương tác mạnh Nhưng không chỉ có vậy lý thuyết dây còn chứa đựng cả những hạt truyền tương tác khác những hạt nằm ngoài mục tiêu quan sát của các thực nghiệm trong tương tác mạnh Năm 1974 Schwarz và Joel Scherk ở trường Cao đẳng sư phạm Paris đã thực hiện một bước nhảy táo bạo bằng việc cải biến những nhược điểm bề ngoài của thuyết dây thành các ưu điểm mang tính đặc trưng Họ đã nghiên cứu đặc điểm của những mốt dao động và nhận thấy rằng những tính chất này phù hợp tuyệt đối với hạt truyền tương tác giả định của trường hấp dẫn có tên là graviton Mặc dù hạt truyền tương tác này chưa từng được quan sát nhưng các nhà lý thuyết tiên đoán một cách vững chãi về một số đặc tính cơ bản mà graviton cần phải có Và họ rút ra kết luận lý thuyết dây nguyên sinh thất bại là do các nhà vật lý hạn chế phạm vi ảnh hưởng của nó Lý thuyết dây không chỉ dừng lại như là một thuyết của tương tác mạnh mà nó còn là một thuyết hấp dẫn lượng tử Trong khi đó cộng đồng các nhà vật lý kiên quyết không chấp nhận ý kiến của hai ông Schwarz đã bày tỏ công trình của chúng tôi hoàn toàn không được đếm xỉa đến Con đường thống nhất hấp dẫn với cơ học lượng tử đối diện với những thất bại ngổn ngang Lý thuyết dây ban đầu thất bại trong nỗ lực miêu tả tương tác mạnh và thất bại này làm nhiều người hoài nghi hơn khi nó còn có ý định đạt tới mục tiêu cao hơn là thống nhất thuyết tương đối rộng của Einstein và cơ học lượng tử vào làm một Đầu những năm 1980 các kết quả thực nghiệm một lần nữa chỉ ra sự xung đột giữa lý thuyết dây và cơ học lượng tử mà nguyên do chính là do lực hấp dẫn vẫn chống lại sự hợp nhất vào trong mô hình lý thuyết lượng tử mô tả vũ trụ Mọi chuyện không có gì khả quan hơn cho đến năm 1984 trong một bài báo có tính chất hội tụ nỗ lực của 12 năm nghiên cứu căng thẳng mà phần lớn không có ai ngó ngàng Michael Green và John Schwarz đã xác định đồng thời giải quyết những xung đột ảnh hưởng xấu đến lý thuyết dây Hơn vậy họ còn chứng minh được rằng lý thuyết dây mà họ xây dựng có đủ tầm vóc để bao quát tất cả các lực cơ bản của tự nhiên và vật chất Khi tin đồn về kết quả thành công này đến tai cộng đồng vật lý trên thế giới hàng trăm nhà vật lý hạt đã bỏ công việc nghiên cứu đang làm của họ để lao vào một cuộc tấn công với quy mô lớn hơn và họ nghĩ rằng đây sẽ là trận chiến cuối cùng trong cuộc chinh phục những bí mật của vũ trụ Từ năm 1984 đến năm 1986 được biết đến như cuộc cách mạng lý thuyết dây lần thứ nhất Trong 3 năm hơn một ngàn bài báo nghiên cứu về thuyết dây đã được viết bởi các nhà vật lý trên khắp thế giới Những công trình này đã giải quyết một cách dứt điểm nhiều phần còn tồn tại trong mô hình chuẩn mà nếu không có sự ra đời của thuyết dây thì phải hàng chục năm người ta mới làm được như vậy Theo lời của Micheal Green chỉ cần làm quen với lý thuyết dây thì mọi người sẽ thấy rằng hầu như tất cả các thành tựu vĩ đại nhất của vật lý trong một thế kỷ qua đều được xuất hiện cùng với vẻ đẹp thanh nhã đến tự nhiên Lý thuyết dây đã giải thích một cách đầy đủ và thỏa đáng hơn so với mô hình chuẩn Những tiến bộ này đã thuyết phục được nhiều nhà vật lý tin tưởng rằng lý thuyết dây đã đi đúng hướng với mục tiêu là trở thành một lý thuyết thống nhất sau cùng Tuy nhiên lý thuyết dây lại vấp phải một trở ngại to lớn Trong quá trình nghiên cứu vật lý lý thuyết người ta thường gặp những phương trình rất khó hiểu và khó phân tích Thường các nhà vật lý không chịu bó tay họ tìm cách giải quyết chúng bằng phương pháp tính xấp xỉ Nhưng tình hình trong lý thuyết dây còn cam go hơn rất nhiều Ngay cả việc xác định chính bản thân các phương trình đã rất khó khắn mà công việc này chỉ dẫn đến những phương trình gần đúng Do vậy các nhà lý thuyết dây đành phải tìm những nghiệm gần đúng cho phương trình gần đúng đó Sau một vài năm tiến như vũ bão trong cuộc cách mạnh lý thuyết dây lần thứ nhất các nhà vật lý nhận thấy rằng nếu hạn chế trong những phép gần đúng đó thì không đủ để trả lời cho rất nhiều vấn đề căn bản rất cần thiết cho các bước phát triển mới Do không có những đề xuất cụ thể để vượt qua các phương pháp gần đúng nhiều nhà vật lý cảm thấy thất vọng và đành quay về những hướng nghiên cứu trước kia của họ Đối với những người còn lại thì cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990 là một thời kỳ khó khăn Những thời kỳ khô hạn kéo dài vẫn có những phát minh quan trọng và đều đặn nhưng mọi người nghiên cứu đều biết rằng đã đến lúc cần phải tìm ra những phương pháp mới có khả năng vượt ra ngoài những phép gần đúng Năm 1995 trong bài giảng làm nức lòng người tại Hội nghị Siêu dây được tổ chức tại Đại học Nam California một bài giảng khiến cho cử tọa ít ỏi gồm những chuyên gia hàng đầu thế giới về lý thuyết dây phải kinh ngạc Edward Witten đã châm ngòi cho cuộc cách mạng siêu dây lần thứ hai Từ ngày đó các nhà lý thuyết dây đã làm việc hết sức mình để tìm kiếm những phương pháp mới hứa hẹn vượt qua được những trở ngại trước đây Những khó khăn còn ở phía trước sẽ thử thách nghiêm khắc sức mạnh kỹ thuật của các nhà vật lý dây trên khắp thế giới nhưng ánh sáng ở cuối đường hầm mặc dù còn mờ xa nhưng rồi cuối cùng cũng sẽ nhìn thấy được Các khái niệm cơ bản BULLET Dây là khái niệm vật lý cơ bản chỉ vật thể một chiều mà các kiểu dao động khác nhau của nó hình thành các hạt cơ bản với các tính chất khác nhau Mỗi hạt không phải như những phần tử không thể phân chia được không có cấu trúc nội tại mà được hình dung như một vòng dây một chiều đóng kín Xem thêm BULLET Thuyết siêu dây BULLET Thuyết F BULLET Thuyết M BULLET Thuyết màng BULLET Bong bóng vũ trụ BULLET Đa vũ trụ BULLET Không thời gian nhiều chiều Liên kết ngoài BULLET Một vài vấn đề về Siêu hấp dẫn bài phân tích từ Thư Viện Vật Lý BULLET The Elegant Universe Tác giả Brian Greene giải thích về lý thuyết dây cho người bình dân tiếng Anh BULLET Two Lectures on D Geometry and Noncommutative Geometry Tác giả Michael R Douglas tiếng Anh BULLET Noncommutative Geometry and Matrix Theory Compactification on Tori Tác giả Alain Connes Michael R Douglas Albert Schwarz tiếng Anh BULLET String Theory and Noncommutative Geometry Tác giả Edward Witten và Nathan Seiberg tiếng Anh BULLET Non commutative spaces in physics and mathematics Tác giả Daniela Bigatti tiếng Anh BULLET Noncommutative Geometry for Pedestrians Tác giả J Madore

3755

Đức Quốc Xã

Đức Quốc Xã Đức Quốc xã còn gọi là Đệ Tam Đế chế hay Đế chế thứ ba là nước Đức trong thời kỳ 1933 1945 đặt dưới một chế độ độc tài toàn trị chịu sự kiểm soát của Adolf Hitler và Đảng Quốc xã NSDAP Dưới sự thống trị của Hitler nước Đức đã biến đổi thành một nhà nước phát xít toàn trị cai quản gần như mọi mặt của đời sống Tên gọi chính thức của quốc gia này là Deutsches Reich Đế chế Đức từ 1933 đến 1943 và Großdeutsches Reich Đế chế Đại Đức từ 1943 đến 1945 Đức Quốc Xã chấm dứt sự tồn tại của mình vào tháng 5 năm 1945 sau khi bại trận trước quân Đồng Minh sự kiện đánh dấu hồi kết cho Chiến tranh thế giới thứ hai tại châu Âu Ngày 30 tháng 1 năm 1933 Hitler được Tổng thống Cộng hòa Weimar Paul von Hindenburg bổ nhiệm làm Thủ tướng Đức Sau đó đảng Quốc xã bắt đầu loại trừ tất cả các đối thủ chính trị và củng cố quyền lực của mình Với việc Hindenburg qua đời vào ngày 2 tháng 8 năm 1934 Hitler đã trở thành nhà độc tài của nước Đức bằng việc sáp nhập chức vụ và những quyền hạn của Thủ tướng và Tổng thống vào với nhau Kết quả cuộc trưng cầu ý dân tổ chức trên toàn quốc vào ngày 19 tháng 8 năm 1934 đã xác nhận Hitler là Führer duy nhất của nước Đức Tất cả mọi quyền lực đều tập trung vào tay Hitler và lời nói của ông xếp trên mọi luật lệ Chính phủ không phải là một cơ quan hợp tác phối hợp mà là một tập hợp các bè phái đấu tranh vì quyền lực và lợi ích của Hitler Trong giai đoạn đỉnh điểm của cuộc Đại Suy thoái những người Quốc xã đã khôi phục được một nền kinh tế ổn định và chấm dứt nạn thất nghiệp hàng loạt bằng biện pháp chi tiêu mạnh cho quân sự và vận dụng kinh tế hỗn hợp Các công trình công cộng lớn được tiến hành xây dựng bao gồm hệ thống đường cao tốc Reichsautobahn Một nét đặc trưng nổi bật của Đức Quốc Xã là vấn đề phân biệt chủng tộc đặc biệt là bài Do Thái Các dân tộc German chủng tộc Bắc Âu được cho là chủng tộc Aryan thuần khiết nhất do đó là chủng tộc thượng đẳng Hàng triệu người Do Thái và các nạn nhân khác bất kỳ ai mà Quốc xã cho là đáng ghét hạ đẳng không mong muốn đã bị khủng bố và tàn sát trong cuộc diệt chủng Holocaust Những địch thủ đối lập chống lại quy tắc của Hitler đều bị đàn áp một cách tàn nhẫn Quốc xã đã giam cầm trục xuất và giết hại những người theo chủ nghĩa tự do chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản Các Giáo hội Cơ đốc cũng bị áp bức với hàng loạt lãnh đạo bị bắt giam Nền giáo dục tập trung vào sinh học về chủng tộc chính sách dân số và rèn luyện thể lực để thực hiện nghĩa vụ quân sự Nữ giới bị hạn chế về nghề nghiệp và những cơ hội được học tập Các hoạt động du lịch và giải trí được tổ chức thông qua chương trình Kraft durch Freude và Thế vận hội mùa hè 1936 là một dịp để Đế chế Thứ ba giới thiệu mình ra với thế giới Bộ trưởng tuyên truyền Joseph Goebbels đã sử dụng phim ảnh các cuộc mít tinh lớn và tài hùng biện của Hitler một cách hiệu quả để khống chế dư luận Chính quyền kiểm soát biểu hiện nghệ thuật thúc đẩy các hình thức nghệ thuật cụ thể và ngăn chặn hoặc không khuyến khích các hình thức khác Theo thời gian Đức Quốc Xã ngày một đòi hỏi hung hăng về lãnh thổ và đe dọa tiến hành chiến tranh nếu vấn đề này không được đáp ứng Lần lượt vào các năm 1938 và 1939 Quốc xã xâm chiếm Áo rồi đến Tiệp Khắc Hitler đã ký với Joseph Stalin một hiệp ước không xâm phạm nhau rồi sau đó tiến hành xâm lược Ba Lan vào tháng 9 năm 1939 sự kiện mở màn chiến tranh thế giới thứ hai ở châu Âu Đến năm 1940 Đức Quốc Xã trong khối liên minh với các nước Phe trục đã chinh phạt hầu khắp châu Âu và đe dọa xâm lược nước Anh Song song với đó Quốc xã đồng thời tiến hành vây bắt sát hại các chủng tộc đáng ghét trong các trại tập trung và trại hủy diệt Hoạt động thi hành các chính sách phân biệt chủng tộc lên đến đỉnh điểm với cuộc tàn sát trên quy mô lớn người Do Thái và các nhóm dân tộc thiểu số khác trong cuộc diệt chủng Holocaust Vào năm 1941 Hitler tiến hành chiến dịch xâm lược Liên bang Xô viết và giành được những thắng lợi đáng kể ban đầu Tuy nhiên kể từ năm 1943 Quốc xã bắt đầu phải hứng chịu những thất bại to lớn về mặt quân sự Hồng quân Liên Xô kháng cự quyết liệt tuy thiệt hại ban đầu do Cuộc đại thanh trừng diễn ra để thanh lọc những Đảng viên biến chất có thái độ thoả hiệp với phát xít Đức nhưng sau khi ổn định nội bộ Liên Xô bắt đầu có những chiến lược sáng suốt Sang năm 1944 số lượng các chiến dịch ném bom quy mô lớn của Anh và Mỹ ngày một tăng lên và Quốc xã đã lần lượt phải thoái lui khỏi Đông và Nam Âu Theo sau sự kiện Đồng Minh giải phóng Pháp Đức Quốc xã bị Liên Xô đánh bại ở mặt trận phía Đông và những quốc gia Đồng Minh khác ở phía Tây cuối cùng buộc phải đầu hàng vào tháng 5 năm 1945 Trong những tháng cuối cùng của chiến tranh Hitler với việc không chấp nhận thất bại đã ra lệnh phá hủy toàn bộ cơ sở hạ tầng của nước Đức qua đó làm tăng thêm số nạn nhân thiệt mạng liên quan đến cuộc chiến Phe Đồng Minh chiến thắng đã khởi xướng ra chính sách Entnazifizierung tiêu diệt xóa bỏ chủ nghĩa Quốc xã và đem hàng loạt những cựu lãnh đạo cấp cao còn sống sót của chế độ này ra xét xử tại tòa án Nürnberg Tên gọi Quốc gia này có tên gọi chính thức là Deutsches Reich Đế chế Đức từ 1933 đến 1943 và Großdeutsches Reich Đế chế Đại Đức từ 1943 đến 1945 Cái tên Deutsches Reich thường được dịch là Đế chế Đức hoặc cũng có thể là Đế quốc Đức Người Đức hiện nay đề cập đến giai đoạn lịch sử này như là Zeit des Nationalsozialismus thời kỳ Quốc gia Xã hội chủ nghĩa Nationalsozialistische Gewaltherrschaft nền chuyên chế Quốc gia Xã hội chủ nghĩa hay đơn giản là das Dritte Reich Đế chế Thứ ba Trong tiếng Việt thuật ngữ thường được sử dụng để chỉ nước Đức trong thời kỳ 1933 1945 là Đức Quốc Xã hay Phát xít Đức Tên gọi được cơ quan tuyên truyền của Đức chấp nhận Third Reich Đế chế Thứ ba lần đầu được sử dụng trong một cuốn sách năm 1923 của Arthur Moeller van den Bruck Quyển sách này tính Đế quốc La Mã Thần thánh 962 1806 là Đế chế Thứ nhất và Đế quốc Đức 1871 1918 là Đế chế Thứ hai Những người Quốc xã lấy đó để hợp pháp hóa chế độ của họ như một nhà nước kế tục Sau khi Quốc xã lên nắm quyền bộ máy tuyên truyền của họ đã đề cập đến thời kỳ Cộng hòa Weimar trước đó như là Zwischenreich Đế chế Tạm thời Từ những năm 1980 các nhà phê bình ngôn ngữ của Đức đã đặt câu hỏi về việc chấp nhận không phê phán thuật ngữ Third Reich Vào năm 1984 nhà luật học người Đức Walter Mallman viết trong lịch sử về khái niệm tư tưởng chính trị hiến pháp và luật pháp thuật ngữ này là không thể bảo vệ Đến năm 1989 Dieter Gunst lưu ý thêm rằng nhắc đến chế độ Hitler với tên gọi Đế chế Thứ ba là không chỉ đánh giá lại một cách tích cực Chủ nghĩa Quốc xã mà còn bóp méo lịch sử bổ sung thêm Hitler đã không thành lập ra một nhà nước hay bất kỳ Đế chế riêng biệt nào cả Lịch sử Bối cảnh Sau khi chiến tranh thế giới thứ nhất kết thúc nền kinh tế Đức đã phải hứng chịu những khủng hoảng nghiêm trọng một phần là vì khoản bồi thường thiệt hại chiến tranh quy định trong Hòa ước Versailles năm 1919 Chính phủ đã in tiền để trả nợ cho đất nước hậu quả dẫn tới siêu lạm phát khiến giá cả các mặt hàng tiêu dùng tăng cao nền kinh tế rơi vào tình trạng hỗn loạn và các cuộc bạo động liên quan đến vấn đề lương thực diễn ra Đến tháng 1 năm 1923 khi mà chính quyền thất bại trong việc bồi thường khoản tiền quân đội Pháp đã chiếm đóng các khu công nghiệp của Đức dọc vùng Ruhr Theo sau đó là tình trạng bất ổn dân sự lan rộng Cùng thời điểm Đảng Công nhân Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa NSDAP hay Đảng Quốc xã đã trở thành đảng kế tục thay tên của Đảng Công nhân Đức thành lập hồi năm 1919 một trong số những đảng chính trị cực hữu hoạt động ở Đức vào thời điểm đó Chính sách của đảng này bao gồm xóa bỏ Cộng hòa Weimar bác bỏ những điều khoản của Hòa ước Versailles bài Do Thái triệt để và chống lại chủ nghĩa Bolsevik Họ hứa hẹn về một chính quyền trung ương mạnh mẽ làm tăng thêm Lebensraum không gian sống cho dân tộc Đức thành lập một cộng đồng quốc gia căn cứ vào chủng tộc và thanh lọc chủng tộc thông qua hoạt động đàn áp người Do Thái đối tượng sẽ bị tước bỏ quốc tịch và các quyền công dân Những người Quốc xã đề xuất khôi phục đổi mới quốc gia và văn hóa dựa trên phong trào Völkisch Sự kiện thị trường chứng khoán ở Mỹ sụp đổ vào ngày 24 tháng 10 năm 1929 có tác động hết sức tàn khốc đối với nước Đức Hàng triệu người bỗng rơi vào cảnh thất nghiệp và hàng loạt ngân hàng lớn phải đóng cửa Hitler và đảng Quốc xã đã sẵn sàng lợi dụng cuộc khủng hoảng để giành lấy sự ủng hộ về phía mình Họ hứa sẽ tăng cường sức mạnh cho nền kinh tế và tạo ra việc làm cho người dân Nhiều cử tri đã lựa chọn đảng Quốc xã với niềm tin rằng họ có khả năng tái lập trật tự dẹp yên tình trạng bất ổn dân sự và nâng cao uy tín của Đức trên trường quốc tế Sau cuộc bầu cử liên bang năm 1932 Quốc xã trở thành đảng chính trị lớn nhất trong Reichstag Nghị viện nắm giữ 230 ghế với 43 9 tổng số phiếu phổ thông Quốc xã lên nắm quyền lực Mặc dù những người Quốc xã có được số phiếu phổ thông cao nhất trong hai cuộc tổng tuyển cử Nghị viện năm 1932 họ không thể trở thành phe đa số bởi vậy Hitler đã dẫn đầu một chính quyền liên minh tồn tại ngắn ngủi thành lập bởi đảng Quốc xã và Đảng Nhân dân Quốc gia Đức Dưới áp lực từ các chính trị gia các nhà tư bản công nghiệp và cộng đồng doanh nghiệp Tổng thống Paul von Hindenburg đã bổ nhiệm Hitler làm Thủ tướng Đức vào ngày 30 tháng 1 năm 1933 Sự kiện này được biết đến như Machtergreifung Quốc xã chiếm quyền lực Trong những tháng tiếp theo đảng Quốc xã đã vận dụng một phương pháp gọi là Gleichschaltung chỉnh đốn đồng bộ hóa sắp đặt để nhanh chóng kiểm soát mọi mặt của đời sống Mọi tổ chức dân sự bao gồm các nhóm nông nghiệp các tổ chức tình nguyện câu lạc bộ thể thao đều được thay thế lãnh đạo bằng những đảng viên hoặc người thân Quốc xã Đến tháng 6 năm 1933 gần như chỉ còn quân đội và các giáo hội là không nằm dưới sự kiểm soát của đảng Quốc xã Vào đêm ngày 27 tháng 2 năm 1933 tòa nhà Nghị viện Reichstag bốc cháy Marinus van der Lubbe một đảng viên cộng sản người Hà Lan bị cáo buộc là thủ phạm châm lửa Hitler tuyên bố sự việc này đánh dấu điểm khởi đầu một cuộc nổi dậy của những người cộng sản Sau đó đội quân Sturmabteilung SA đã tiến hành chiến dịch đàn áp bạo lực trên phạm vi toàn quốc kết quả là 4 000 đảng viên của Đảng Cộng sản Đức bị bắt Vào ngày 28 tháng 2 năm 1933 Nghị định Hỏa hoạn Reichstag được thông qua theo đó bãi bỏ hầu hết các quyền tự do công dân của người Đức bao gồm cả các quyền hội họp và tự do báo chí Nghị định còn cho phép cảnh sát bắt giam người dân vô thời hạn mà không cần phải có những cáo buộc hay lệnh của tòa án Luật này đi kèm với một hoạt động tuyên truyền chớp nhoáng đã dẫn tới sự ủng hộ của quần chúng Vào tháng 3 năm 1933 Đạo luật Trao quyền Ermächtigungsgesetz một sự sửa đổi bổ sung của Hiến pháp Weimar được Nghị viện cho thông qua sau một cuộc bỏ phiếu với kết quả 444 phiếu thuận và 94 phiếu chống Sửa đổi này cho phép Hitler và nội các của ông ta thông qua các bộ luật thậm chí cả luật vi phạm Hiến pháp mà không cần đến sự đồng thuận của Tổng thống hay Nghị viện Khi các dự luật đòi hỏi đa số phiếu là hai phần ba để được thông qua những người Quốc xã đã dùng các điều khoản của Nghị định Hỏa hoạn Reichstag để ngăn không cho một số đại diện của đảng Dân chủ Xã hội tham dự trong khi những người Cộng sản đã bị cấm từ trước Vào ngày 10 tháng 5 chính quyền tịch thu tài sản của những người Dân chủ Xã hội và sang tháng sau họ chính thức bị cấm Với việc các đảng phái chính trị còn lại giải thể vào ngày 14 tháng 7 năm 1933 nước Đức trên thực tế đã trở thành một nhà nước độc đảng khi mà việc thành lập các đảng mới sẽ là hành vi phạm pháp Các cuộc bầu cử tiếp theo vào tháng 11 năm 1933 vào năm 1936 và 1938 hoàn toàn là sự kiểm soát của Quốc xã và chỉ chứng kiến những người Quốc xã cùng một số lượng nhỏ người không đảng phái đi bầu cử Các nghị viện khu vực và Reichsrat thượng viện liên bang chấm dứt tồn tại vào tháng 1 năm 1934 Chế độ Quốc xã lên nắm quyền đã xóa bỏ những biểu tượng của Cộng hòa Weimar gồm có lá cờ ba màu đen đỏ vàng và chấp thuận làm lại biểu tượng đế quốc Lá cờ ba màu đen trắng đỏ của Đế quốc Đức trước đó được phục hồi làm một trong hai lá cờ chính thức của Đức Lá cờ còn lại là Cờ chữ Vạn của đảng Quốc xã đã trở thành quốc kỳ duy nhất vào năm 1935 Bài hát của đảng Horst Wessel Lied bài ca của Horst Wessel cũng trở thành quốc ca thứ hai của Đức Trong giai đoạn này nền kinh tế Đức vẫn ở vào tình trạng hết sức tồi tệ hàng triệu người thất nghiệp và cán cân thương mại thâm hụt đã làm nản lòng bao người Hitler hiểu rằng phục hồi lại nền kinh tế là vấn đề sống còn Vào năm 1934 bằng chính sách vay nước ngoài các dự án công trình công cộng được tiến hành Chỉ trong năm 1934 đã có tổng cộng 1 7 triệu người Đức được vào làm việc trong các dự án Mức lương trung bình theo giờ và tuần bắt đầu tăng lên Những đòi hỏi về quyền lực quân sự và chính trị của SA đã dấy lên mối lo ngại cho các nhà lãnh đạo của các tổ chức chính trị quân sự công nghiệp Để đối phó với vấn đề này Hitler đã thanh lọc đội ngũ lãnh đạo của SA trong một cuộc thanh trừng được biết đến với tên gọi đêm của những con dao dài diễn ra từ ngày 30 tháng 6 đến 2 tháng 7 năm 1934 Hitler nhằm vào Ernst Röhm và những lãnh đạo của SA khác những người đã liên kết với một số địch thủ chính trị của ông ta như là Gregor Strasser và cựu thủ tướng Kurt von Schleicher Tất cả bị bao vây bắt giữ và bắn chết Vào ngày 2 tháng 8 năm 1934 Tổng thống P von Hindenburg qua đời Ngày hôm trước nội các đã cho ban hành Luật Liên quan đến Chức vụ Nhà nước Cao nhất của Đế chế trong đó tuyên bố vào thời điểm Hindenburg chết chức vụ Tổng thống sẽ bị xóa bỏ và những quyền hạn của nó sẽ được sáp nhập vào quyền hạn của Thủ tướng Nhờ đó Hitler đã trở thành người đứng đầu nhà nước cũng như chính phủ Ông chính thức được chỉ định làm Führer und Reichskanzler lãnh tụ và thủ tướng Nước Đức giờ đây là một quốc gia toàn trị với Hitler là người lãnh đạo Với tư cách đứng đầu Hitler cũng trở thành Tư lệnh Tối cao của các lực lượng vũ trang Luật mới ban hành đã sửa đổi lời tuyên thệ truyền thống của quân nhân trước đây theo đó giờ họ xác nhận trung thành với cá nhân Hitler hơn mọi lãnh đạo chỉ huy hàng đầu khác Vào ngày 19 tháng 8 việc sáp nhập chức vụ được phê chuẩn với tỉ lệ 90 ủng hộ của toàn bộ cử tri trong một cuộc trưng cầu Sự chấm dứt những cuộc xung đột và bạo lực đường phố thời Cộng hòa Weimar đã làm an lòng đa phần người dân Đức Giờ họ đang chìm trong những lời lẽ tuyên truyền của Joseph Goebbels người hứa hẹn về nền hòa bình và sung túc cho tất cả mọi người trong một khối thống nhất một quốc gia phi Marxist và không còn những gánh nặng của Hòa ước Versailles Vào năm 1933 trại tập trung đầu tiên của Đức Quốc Xã được mở cửa địa điểm tại Dachau ban đầu nó dành cho những tù nhân chính trị Từ đó cho đến thời điểm chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc đã có hàng trăm khu trại với quy mô và chức năng khác nhau được xây dựng Sau khi lên nắm quyền những người Quốc xã đã thực hiện các biện pháp đàn áp chống lại những đối thủ chính trị của họ đồng thời nhanh chóng cách ly toàn bộ những đối tượng mà họ cho là không mong muốn của xã hội Dưới chiêu bài chiến đấu với mối đe dọa từ Cộng sản những người Quốc xã đã đảm bảo được sức mạnh to lớn và trên hết chiến dịch chống lại người Do Thái tại Đức đã đạt được bước đệm ban đầu Từ tháng 4 năm 1933 hàng loạt biện pháp nhằm hạn chế địa vị và quyền hạn của người Do Thái bắt đầu được triển khai trên phạm vi từng vùng và quốc gia Với sự ra đời của các đạo luật Nuremberg gọi tắt là luật Nuremberg vào năm 1935 những sáng kiến và mệnh lệnh hợp pháp chống lại người Do Thái lên đến đỉnh điểm bọn họ sẽ bị tước đoạt các quyền cơ bản Quốc xã sẽ lấy đi của cải quyền được kết hôn với người không phải Do Thái và quyền lựa chọn lĩnh vực lao động hay nghề nghiệp ví dụ như luật y tế hay sư phạm Cuối cùng Quốc xã tuyền bố rằng người Do Thái không được mong muốn ở cùng với nhân dân và xã hội Đức và dần theo thời gian họ đã không còn được coi là con người có thể cho rằng những hành động bài Do Thái làm cho người Đức dần cảm thấy quen thuộc bình thường tới một mức độ nhất định đã dẫn đến cuộc diệt chủng Holocaust Những người dân tộc Đức nào từ chối khai trừ người Do Thái hoặc người nào biểu lộ bất kỳ dấu hiệu phản đối hay không đồng tình với những nội dung tuyên truyền của Quốc xã đều sẽ bị Gestapo giám sát tước bỏ những quyền hạn hoặc chuyển đến các trại tập trung Ở trong chế độ này tất cả mọi thứ bao gồm con người đều bị giám sát Theo đó quá trình hợp thức hóa quyền lực của những người Quốc xã hoàn tất từ những hoạt động cách mạng ban đầu tiếp đến trải qua những thao tác và ứng biến với các cơ chế hợp pháp có sẵn rồi khai thác quyền lực kiểm soát của đảng Quốc xã cho phép họ thu nhận và loại trừ bất kỳ ai trong xã hội những người được họ lựa chọn và cuối cùng bành trướng quyền thế ra mọi tổ chức liên bang và nhà nước Chính sách ngoại giao quân phiệt Ngay từ tháng 2 năm 1933 Hitler đã thông báo hoạt động tái vũ trang cần phải được tiến hành mặc dù ban đầu là bí mật và như vậy là vi phạm Hòa ước Versailles Một năm sau ông nói với các tướng lĩnh quân đội của mình rằng thời điểm để phát động chiến tranh ở mặt trận phía Đông là năm 1942 Trong năm 1933 nước Đức rời Hội Quốc Liên tuyên bố các điều khoản giải trừ quân bị của tổ chức này là không công bằng khi mà chúng chỉ áp đặt lên nước Đức Saarland khu vực đặt dưới sự giám sát của Hội Quốc Liên trong vòng 15 năm kể từ thời điểm thế chiến thứ nhất kết thúc đã được bầu chọn trở thành một phần của Đức vào tháng 1 năm 1935 Tháng 3 năm đó Hitler thông báo quy mô của lực lượng Reichswehr sẽ được tăng lên 550 000 lính và rằng ông ta đang xây dựng một lực lượng không quân Phía Anh nhất trí người Đức sẽ được phép thiết lập một hạm đội hải quân với việc ký kết Hiệp định Hải quân Anglo German vào ngày 18 tháng 6 năm 1935 Khi mà cuộc xâm lược Ethiopia của Ý chỉ vấp phải những phản ứng nhẹ nhàng của chính phủ Pháp và Anh vào ngày 7 tháng 3 năm 1936 Hitler đã lệnh cho 3 000 lính lục quân Wehrmacht Heer hành quân vào khu phi quân sự ở Rhineland trong sự vi phạm Hòa ước Versailles cùng với đó là 30 000 lính đặt trong tình trạng sẵn sàng Bởi vùng lãnh thổ này đã là một phần của Đức chính phủ Anh và Pháp cảm thấy rằng nỗ lực buộc Đức tuân theo Hòa ước là không đáng để mà dẫn đến nguy cơ chiến tranh Trong cuộc bầu cử độc đảng tổ chức vào ngày 29 tháng 3 Đảng Quốc xã nhận được 98 9 tỉ lệ ủng hộ Vào năm 1936 Hitler ký Hiệp ước chống Quốc tế cộng sản với Nhật Bản và một hiệp ước không xâm lược với nước Ý phát xít của Benito Mussolini người mà chẳng bao lâu nữa sẽ đề cập đến một Trục Rome Berlin Hitler đã gửi những đơn vị không quân và thiết giáp đến hỗ trợ cho Francisco Franco và các lực lượng Dân tộc chủ nghĩa trong cuộc Nội chiến Tây Ban Nha bùng phát vào tháng 7 năm 1936 Liên Xô cũng gửi một lực lượng nhỏ đến hỗ trợ chính phủ Cộng hòa Phe Dân tộc chủ nghĩa của Franco giành chiến thằng vào năm 1939 và trở thành một đồng minh không chính thức của Đức Quốc Xã Áo và Tiệp Khắc Vào tháng 2 năm 1938 Hitler nhấn mạnh với Thủ tướng Áo Kurt Schuschnigg về sự cần thiết của việc để cho quân đội Đức bảo đảm biên giới quốc gia này Schuschnigg lên kế hoạch tổ chức một cuộc trưng cầu bàn về nền độc lập của Áo trong ngày 13 tháng 3 nhưng Hitler yêu cầu bãi bỏ Vào ngày 11 tháng 3 Hitler gửi một tối hậu thư đến Schuschnigg đòi ông này phải bàn giao toàn bộ quyền lực cho đảng Quốc xã Áo hoặc đối mặt với một cuộc xâm lăng Ngày hôm sau Wehrmacht tiến quân vào Áo và được cư dân địa phương chào đón nhiệt tình Cộng hòa Tiệp Khắc là địa bàn cư trú của một cộng đồng người Đức thiểu số quan trọng họ sống đa phần tại Sudetenland Dưới áp lực từ các nhóm ly khai thuộc đảng Đức Sudeten chính phủ Tiệp Khắc đã thi hành những chính sách nhượng bộ về kinh tế đối với khu vực này Hitler quyết định phải sáp nhập không chỉ Sudetenland mà còn là cả Tiệp Khắc vào với Đế chế Những người Quốc xã tiến hành một chiến dịch tuyên truyền để nổi trống hỗ trợ cho cuộc xâm lược Tuy vậy các tướng lĩnh quân đội hàng đầu không ủng hộ kế hoạch khi mà nước Đức chưa sẵn sàng cho một cuộc chiến Cuộc khủng hoảng đã buộc Tiệp Khắc Anh và Pháp những đồng minh của Tiệp Khắc thực hiện những sự chuẩn bị cho chiến tranh Với nỗ lực nhằm ngăn chặn nguy cơ này Thủ tướng Anh Neville Chamberlain đã sắp xếp một loạt các cuộc hội đàm dẫn tới kết quả là Hiệp định Munich được ký kết vào ngày 29 tháng 9 năm 1938 Chính phủ Tiệp Khắc buộc phải đồng ý để cho Đức sáp nhập Sudetenland Chamberlain được chào đón với những tiếng tung hô khi đặt chân xuống Luân Đôn ông nói hòa bình cho thời đại chúng ta Hiệp định chỉ tồn tại trong vòng sáu tháng trước khi Hitler xâm chiếm toàn bộ những phần lãnh thổ còn lại của Tiệp Khắc vào tháng 3 năm 1939 Tiếp đó một quốc gia bù nhìn được thành lập tại địa điểm gần tương tự với Slovakia ngày nay Quốc xã ngay lập tức chiếm lấy những nguồn dự trữ ngoại hối của Áo và Séc các kho dự trữ nguyên liệu thô như kim loại và sản phẩm hoàn thiện như các loại vũ khí và máy bay tất cả đều được vận chuyển về Đức Tập đoàn công nghiệp Reichswerke Hermann Göring nắm quyền kiểm soát các cơ sở sản xuất than và thép ở cả hai quốc gia Ba Lan Vào tháng 3 năm 1939 Hitler đòi trả lại Thành phố Tự do Danzig và khu vực Hành lang Ba Lan một dải đất ngăn cách Đông Phổ với phần còn lại của nước Đức Chính phủ Anh thông báo họ sẽ hỗ trợ cho Ba Lan nếu nước này bị tấn công Hitler với niềm tin rằng người Anh sẽ không thực sự hành động đã ra lệnh chuẩn bị sẵn sàng một kế hoạch xâm lược và thời điểm tiến hành là trong tháng 9 năm 1939 Ngày 23 tháng 5 Hitler mô tả kế hoạch tổng thể với các tướng lĩnh mục tiêu không chỉ là chiếm lấy vùng Hành lang Ba Lan mà còn mở rộng đáng kể lãnh thổ Đức về phía đông Ông dự kiến lần này đối phương sẽ đáp trả bằng vũ lực p Người Đức một lần nữa xác nhận lại mối liên minh với Ý và lần lượt ký những bản hiệp ước không xâm lược với Đan Mạch Estonia và Latvia Họ cũng chính thức hóa quan hệ thương mại với Romania Na Uy và Thụy Điển Bộ trưởng Ngoại giao Đức Joachim von Ribbentrop bằng các cuộc đàm phán đã dàn xếp được một hiệp ước không xâm lược với Liên Xô Hiệp ước Molotov Ribbentrop ký kết trong tháng 8 năm 1939 Trong bản hiệp ước này có chứa nghị định thư bí mật bàn về việc phân chia Ba Lan và các quốc gia vùng Baltic thành các khu vực thuộc phạm vi ảnh hưởng của Đức và Liên Xô Thế chiến thứ hai Chính sách ngoại giao Chính sách ngoại giao của Đức trong chiến tranh bao gồm việc thành lập các chính phủ đồng minh đặt dưới sự kiểm soát trực tiếp hoặc gián tiếp từ Berlin Mục đích chính là thu thập binh lính từ các nước đồng minh hàng đầu như Ý và Hungary cùng hàng triệu lao động và nguồn cung lương thực dồi dào từ các nước chư hầu như Pháp Vichy Đến mùa thu năm 1942 trên mặt trận phía Đông có mặt 24 sư đoàn đến từ Romania 10 đến từ Ý và 10 của Hungary Khi mà một quốc gia trở nên không còn đáng tin cậy Đức sẽ chiếm quyền kiểm soát toàn bộ như họ đã làm với Pháp vào năm 1942 Ý năm 1943 và Hungary năm 1944 Mặc dù Nhật Bản là một đồng minh chính thức hùng mạnh mối quan hệ giữa Đức với quốc gia này là không thân mật ít có sự phối hợp hay hợp tác Một ví dụ Đức đã từ chối chia sẻ công thức tổng hợp dầu từ than đá cho đến giai đoạn cuối của chiến tranh Chiến tranh bùng nổ Vào ngày 1 tháng 9 năm 1939 Đức tấn công Ba Lan Hai ngày sau Anh và Pháp tuyên chiến với Đức Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ Ba Lan sụp đổ nhanh chóng khi đồng thời phải chịu sự tấn công của Liên Xô từ phía đông vào ngày 17 tháng 9 Ngày 21 tháng 9 Reinhard Heydrich thủ lĩnh của Gestapo ra lệnh vây bắt và dồn tất cả người Do Thái vào trong các thành phố có nhiều tuyến đường ray liên kết Ban đầu Quốc xã dự định trục xuất người Do Thái đến những địa điểm xa hơn về phía đông hoặc có thể là tới đảo Madagascar ở Ấn Độ Dương Đến cuối năm 1939 dựa theo những bản danh sách được chuẩn bị từ trước Quốc xã đã giết hại khoảng 65 000 tri thức quý tộc tăng lữ và giáo viên Ba Lan trong một nỗ lực nhằm phá hủy bản sắc quốc gia này Trong khi đó Liên Xô tiếp tục tấn công và đã tiến quân đến Phần Lan trong Chiến tranh Mùa đông Các lực lượng của Đức cũng tham chiến trên biển Tuy nhiên kể từ đó cho đến tháng 5 năm 1940 ít có hoạt động quân sự nào diễn ra cho nên giai đoạn này còn được biết đến với tên gọi Chiến tranh kỳ quặc Ngay khi cuộc chiến bắt đầu phía Anh đã tiến hành phong tỏa hàng hóa vận chuyển tới Đức Điều này tác động đến nền kinh tế Đức bởi người Đức vốn phụ thuộc rất nhiều vào nguồn cung dầu than đá và ngũ cốc từ bên ngoài Để bảo vệ các chuyến hàng quặng sắt vận chuyển từ Thụy Điển tới Đức Hitler đã ra lệnh tấn công Na Uy sự kiện diễn ra vào ngày 9 tháng 4 năm 1940 Kết quả đến cuối tháng 4 phần lớn lãnh thổ quốc gia này đã bị quân Đức chiếm đóng Cũng trong ngày mùng 9 Quốc xã đã xâm lăng và chiếm đóng Đan Mạch Chinh phạt châu Âu Bỏ ngoài tai sự phản đối của rất nhiều tướng lĩnh quân đội cấp cao Hitler vẫn ra lệnh tấn công nước Pháp và các quốc gia thuộc Vùng đất Thấp chiến dịch bắt đầu vào tháng 5 năm 1940 Đức Quốc Xã đã nhanh chóng chinh phạt lần lượt Luxembourg Hà Lan và Bỉ tiếp đến là Pháp đầu hàng vào ngày 22 tháng 6 Việc Pháp bất ngờ bại trận một cách nhanh chóng giúp làm tăng thêm danh tiếng của Hitler và dẫn tới một sự bùng phát mạnh trong cơn sốt chiến tranh Bất chấp các điều khoản của Công ước Hague các hãng công nghiệp tại Hà Lan Pháp và Bỉ đều bị buộc phải sản xuất trang thiết bị phục vụ chiến tranh cho quân đội Đức chiếm đóng Giới quan chức của những quốc gia này xem rằng đó sự lựa chọn là phù hợp hơn so với việc để công dân của họ bị trục xuất đến Đức làm lao động khổ sai Đức Quốc Xã đã chiếm đoạt hàng ngàn đầu máy và toa xe lửa các kho dự trữ vũ khí và các nguyên liệu thô như đồng thiếc dầu niken Bên cạnh đó Quốc xã còn thu thuế từ chính phủ của các nước bị chiếm đóng họ đã nhận được các khoản thanh toán từ Pháp Bỉ và Na Uy Những rào cản thương mại dẫn tới sự tích trữ thị trường chợ đen và một tương lai không rõ ràng Nguồn cung lương thực là bấp bênh sản xuất sụt giảm trên hầu khắp châu Âu tuy nhiên không nghiêm trọng như trong thế chiến thứ nhất Hy Lạp đã phải trải qua nạn đói trong năm đầu tiên bị chiếm đóng còn Hà Lan thì là vào năm cuối cùng của chiến tranh Hitler đã đưa ra những lời đề nghị hòa bình với vị lãnh đạo mới của nước Anh Winston Churchill và khi bị từ chối ông liền ra lệnh tiến hành một loạt các cuộc tấn công từ trên không nhằm vào những trạm rada và căn cứ của Không quân Hoàng gia Anh RAF Tuy nhiên không quân Đức Luftwaffe đã không thể đánh bại RAF trong trận chiến trên bầu trời Anh Quốc Đến cuối tháng 10 Hitler nhận ra rằng yếu tố quan trọng là giành lấy ưu thế trên không cho chiến dịch xâm lược nước Anh có thể sẽ không đạt được và ông ra lệnh thực hiện các cuộc không kích bất ngờ trong đêm nhằm vào các thành phố của Anh trong đó có Luân Đôn Plymouth và Coventry Vào tháng 2 năm 1941 Quân đoàn Phi Châu của Đức Quốc Xã Afrika Korps đã đến Libya để hỗ trợ quân Ý trong chiến dịch Bắc Phi và cố gắng ngăn chặn lực lượng Thịnh vượng chung Anh ở Ai Cập Đến ngày 6 tháng 4 Hitler tiến hành xâm lược Yugoslavia Nam Tư và Hy Lạp Những nỗ lực của Quốc xã là nhằm bảo đảm nguồn cung dầu mỏ từ bên ngoài trong đó có đồng minh mới của họ là Romania quốc gia đã ký Hiệp ước Ba bên vào tháng 11 năm 1940 Vào ngày 22 tháng 6 năm 1941 Hitler xé bỏ Hiệp ước Molotov Ribbentrop và cùng với các đồng minh đem khoảng 5 5 triệu quân tấn công Liên Xô Bên cạnh mục đích chiếm lấy Lebensraum không gian sống chiến dịch quy mô lớn này mật danh Chiến dịch Barbarossa còn ý đồ nhằm hủy diệt Liên bang Xô viết và chiếm những nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho cuộc chiến tiếp theo với phe Đồng Minh Phản ứng của người dân Đức là bất ngờ và bối rối Nhiều người lo lắng liệu chiến tranh sẽ kéo dài bao lâu hay tỏ vẻ hoài nghi về khả năng chiến thắng của Đức khi phải tham chiến trên hai mặt trận Ban đầu mọi việc diễn ra rất suôn sẻ Quốc xã cùng đồng minh đã chinh phạt được các nước cộng hòa vùng Baltic Belarus và Tây Ukraina Sau chiến thắng trong Trận Smolensk Hitler ra lệnh cho Cụm tập đoàn quân Trung tâm tạm dừng cuộc tiến quân đến Moskva và tạm thời chuyển hướng các đơn vị tăng Panzer để hỗ trợ cuộc phong tỏa Leningrad và Kiev Sự chần chừ này đã cho Hồng quân Liên Xô cơ hội huy động lực lượng dự bị mới và cuộc tấn công Moskva được tái tiến hành vào tháng 12 năm 1941 đã kết thúc trong thảm họa Vào ngày 7 tháng 12 năm 1941 Nhật Bản tấn công Trân Châu Cảng Hawaii Bốn ngày sau Đức tuyên chiến với Mỹ Lượng lương thực cung cấp đến những vùng lãnh thổ Liên Xô và Ba Lan bị chinh phục là ít ỏi với những khẩu phần không đầy đủ không đáp ứng được nhu cầu dinh dưỡng Quân địch rút lui đã phá hủy mùa màng đốt cháy cây trồng và phần còn lại thì đa số được chuyển về Đức Ngay tại chính quốc khẩu phần lương thực cũng bị cắt giảm trong năm 1942 Với vai trò Toàn quyền Kế hoạch Bốn năm Hermann Göring yêu cầu thúc đẩy số chuyến hàng ngũ cốc vận chuyển từ Pháp và cá từ Na Uy Vụ mùa năm 1942 là thuận lợi và nguồn cung lương thực vẫn đủ đáp ứng tại Tây Âu Lực lượng đặc nhiệm Reichsleiter Rosenberg là một tổ chức được thành lập với nhiệm vụ cướp đoạt các tác phẩm nghệ thuật và văn hóa từ những bộ sưu tập thư viện và bảo tàng của người Do Thái trên khắp châu Âu Đã có khoảng 26 000 toa tàu chở đầy các vật phẩm đánh cắp được vận chuyển từ Pháp về Đức Bên cạnh đó binh lính cũng ăn cắp hoặc mua những loại hàng hóa mà khó kiếm được ở Đức như quần áo rồi gửi về nhà Bước ngoặt và sụp đổ Nước Đức cũng như châu Âu nói chung đều phụ thuộc gần như toàn bộ vào hoạt động nhập khẩu dầu mỏ từ bên ngoài Trong một nỗ lực nhằm giải quyết sự thiếu hụt dai dẳng này Quốc xã đã khởi động Fall Blau Chiến dịch Blau vào tháng 6 năm 1942 một cuộc tấn công nhắm đến những mỏ dầu ở Kavkaz Ngày 19 tháng 11 Hồng quân Liên Xô phát động một cuộc phản công và sau đó vài ngày họ đã bao vây được quân Đức trong thành phố Stalingrad Göring cam đoan với Hitler rằng Tập đoàn quân số 6 lực lượng đang ở trong vòng vây sẽ được tiếp tế bằng đường không nhưng điều này trở nên không khả thi Việc Hitler không cho phép rút lui dẫn tới hậu quả là 200 000 binh sĩ Đức và Romania thiệt mạng 91 000 binh sĩ khác đầu hàng vào ngày 31 tháng 1 năm 1943 và chỉ có 6 000 người trong số đó sống sót để quay trở về Đức sau chiến tranh Sau thắng lợi ở trận chiến lớn tiếp theo Trận Kursk Hồng quân Liên Xô tiếp tục tiến quân về phía tây và đến cuối năm 1943 Đức Quốc Xã đã đánh mất phần lớn lãnh thổ ở phía đông mà trước đó họ từng xâm chiếm được Tại Ai Cập Quân đoàn Phi Châu Afrika Korps của Thống chế Erwin Rommel đã bị các lực lượng đặt dưới quyền chỉ huy của Thống chế Bernard Montgomery đánh bại vào tháng 10 năm 1942 Tiếp đó quân Đồng Minh lần lượt đổ bộ vào Sicily trong tháng 7 năm 1943 và Ý trong tháng 9 Cùng thời điểm các phi đội ném bom của Anh và Mỹ cũng bắt đầu tiến hành chiến dịch tấn công nước Đức Trong một nỗ lực nhằm đánh tan nhuệ khí của người Đức nhiều phi vụ đã cố tình nhằm vào mục tiêu là dân thường Với việc số lượng máy bay sản xuất ra không đủ bù đắp cho số mất mát nước Đức hoàn toàn đánh mất khả năng kiểm soát bầu trời và phải hứng chịu sự tàn phá ngày càng nặng nề hơn từ chiến dịch ném bom của Đồng Minh Đến cuối năm 1944 trước những đợt ném bom nhằm vào các nhà máy lọc dầu và các khu công nghiệp bộ máy chiến tranh của Đức Quốc Xã gần như đã hoàn toàn tê liệt Vào ngày 6 tháng 6 năm 1944 Đồng Minh Anh Mỹ và Canada mở mặt trận phía Tây với chiến dịch đổ bộ lên Normandy Trong ngày 20 tháng 7 Hitler may mắn thoát chết sau một vụ ám sát Ông ra lệnh trả thù tàn bạo kết quả là 7 000 người bị bắt và hơn 4 900 người bị hành quyết Cuộc tấn công Ardennes 16 tháng 12 năm 1944 25 tháng 1 năm 1945 là chiến dịch lớn cuối cùng của Đức trong chiến tranh Hồng quân Liên Xô tiến vào lãnh thổ Đức trong ngày 27 tháng 1 Hitler không chịu thừa nhận thất bại và nhấn mạnh lặp đi lặp lại rằng phải chiến đấu đến người cuối cùng dẫn tới tổn thất về người và của không đáng có trong những tháng còn lại của cuộc chiến Thông qua Bộ trưởng Tư pháp Otto Georg Thierack ông ra lệnh bất kỳ người nào không sẵn sàng chiến đấu sẽ bị đem ra tòa án quân sự ngay tức khắc Hàng ngàn người đã bị giết Ở rất nhiều nơi người dân tìm cách đầu hàng quân Đồng Minh đang tiến đến mặc cho lời kêu gọi tiếp tục chiến đấu của các lãnh đạo địa phương Hitler còn ra lệnh phá hủy các cây cầu nhà máy hệ thống giao thông vận tải và các cơ sở hạ tầng khác một sắc lệnh tiêu thổ nhưng Bộ trưởng Vũ trang Albert Speer có thể đã ngăn không cho mệnh lệnh này được thực thi một cách toàn bộ Trong suốt khoảng thời gian diễn ra Trận Berlin 16 tháng 4 năm 1945 2 tháng 5 năm 1945 Hitler và những tham mưu của ông sống trong Führerbunker dưới mặt đất Vào ngày 30 tháng 4 khi Hồng quân Liên Xô đã ở rất gần Phủ Thủ tướng Hitler và vợ là Eva Braun quyết định tự sát trong Führerbunker Thủy sư đô đốc Karl Dönitz lên kế nhiệm Hitler với tư cách Tổng thống Đế chế và Goebbels lên làm Thủ tướng Đế chế Goebbels cùng vợ là Magda cũng đã tự sát trong ngày 1 tháng 5 sau khi tự tay sát hại sáu đứa con của mình Ngày 2 tháng 5 Tướng Helmuth Weidling đầu hàng vô điều kiện trước Tướng Vasily Chuikov của Liên Xô Trong khoảng từ ngày 4 đến 8 tháng 5 hầu hết quân lính có vũ trang còn lại của Đức đều đầu hàng vô điều kiện Văn kiện đầu hàng của Đức được ký vào ngày 8 tháng 5 đánh đấu hồi kết cho chiến tranh thế giới thứ hai ở châu Âu Tỉ lệ tự sát tại Đức tăng lên khi đối phương ngày một tiến gần đặc biệt ở những khu vực tiến quân của Hồng quân Tại Demin hơn một ngàn người trong tổng số khoảng 16 000 đã tự sát trong hoặc trong khoảng ngày 1 tháng 5 năm 1945 khi Tập đoàn quân số 65 của Phương diện quân Belorussia số 2 xông vào một nhà máy chưng cất và càn quét qua thị trấn thực hiện các hành động như cưỡng hiếp hàng loạt tự ý sát hại thường dân và châm lửa đốt cháy các tòa nhà Rất nhiều địa điểm có số lượng người tự sát cao trong đó có Neubrandenburg 600 người Słupsk 1 000 người và Berlin ít nhất 7 057 người Tổn thất nhân mạng của Đức Tổng số người Đức thiệt mạng liên quan đến cuộc chiến ước tính trong khoảng từ 5 5 đến 6 9 triệu Theo một nghiên cứu của nhà sử học người Đức Rüdiger Overmans số binh sĩ Đức thiệt mạng và mất tích là 5 3 triệu bao gồm 900 000 lính nhập ngũ bắt buộc từ bên ngoài biên giới Đức hồi năm 1937 ở Áo và Đông Trung Âu Vào năm 2014 sử gia Overy ước tính tổng cộng có khoảng 353 000 dân thường đã chết vì những đợt ném bom nhằm vào các thành phố Đức của Anh và Mỹ Bên cạnh đó là 20 000 người chết trong những chiến dịch trên mặt đất Khoảng 22 000 người dân thiệt mạng trong Trận Berlin Số thường dân thiệt mạng khác gồm có 300 000 người Đức bao gồm cả người Do Thái là nạn nhân của các hoạt động khủng bố về chính trị tôn giáo chủng tộc của Quốc xã và 200 000 người bị sát hại trong chương trình cái chết êm ái Các tòa án chính trị được gọi là Sondergericht đã kết án tử hình khoảng 12 000 thành viên của Phong trào kháng chiến Đức bên cạnh đó các tòa dân sự cũng kết án tương tự với khoảng 40 000 người Đức Vào thời điểm chiến tranh kết thúc toàn châu Âu có hơn 40 triệu người tị nạn nền kinh tế sụp đổ và 70 cơ sở hạ tầng công nghiệp bị phá hủy Khoảng 12 đến 14 triệu người dân tộc Đức đã bỏ trốn hoặc bị trục xuất từ Đông Trung Âu đến Đức Trong thời kỳ chiến tranh Lạnh chính phủ Tây Đức ước tính có khoảng 2 2 triệu dân thường đã thiệt mạng vì các hoạt động bỏ trốn trục xuất và lao động khổ sai tại Liên Xô Con số này không bị bác bỏ cho đến thập niên 1990 thời điểm mà một số nhà sử học nhận định có khoảng 500 000 600 000 trường hợp thiệt mạng được xác nhận Vào năm 2006 chính phủ Đức tái khẳng định số nạn nhân là 2 đến 2 5 triệu Địa lý Sự thay đổi về lãnh thổ Với thất bại trong thế chiến thứ nhất cùng Hòa ước Versailles được ký kết nước Đức đã đánh mất Alsace Lorraine Bắc Schleswig và Memel Saarland tạm thời trở thành một vùng bảo hộ của Pháp và đặt dưới điều kiện là cư dân của nó sau này sẽ tự quyết định việc gia nhập nước nào bằng một cuộc trưng cầu Ba Lan trở thành một quốc gia riêng biệt và kết nối được ra biển nhờ Hành lang Ba Lan mới thành lập đây cũng là vùng lãnh thổ ngăn cách Phổ với phần còn lại của nước Đức Danzig giờ là một thành phố tự do Sau một cuộc trưng cầu diễn ra vào năm 1935 Đức đã lấy lại được quyền kiểm soát Saarland tiếp đó đến năm 1938 họ sáp nhập Áo vào với phần lãnh thổ của mình Hiệp định Munich ký kết năm 1938 giúp Đức có thêm vùng Sudetenland và sáu tháng sau họ chiếm nốt phần lãnh thổ còn lại của Tiệp Khắc Tháng 3 năm 1939 trước mối đe dọa bị xâm lăng bằng đường biển Litva đã phải nhượng lại Memel cho Đức Từ năm 1939 đến 1941 Đức Quốc Xã lần lượt tiến hành xâm lược Ba Lan Pháp Luxembourg Hà Lan Bỉ và Liên Xô Vào năm 1943 Mussolini nhượng lại Trieste Nam Tyrol và Istria cho Đức Sau đó Quốc xã thành lập nên hai khu hành chính bù nhìn tại các khu vực trên Operationszone Adriatisches Küstenland và Operationszone Alpenvorland Những vùng lãnh thổ chiếm đóng Quốc xã đã ngay lập tức hợp nhất một số vùng lãnh thổ chinh phục được vào với chính quốc như một phần mục tiêu dài hạn của Hitler đó là tạo ra một Đế chế Đại Đức Vài khu vực như Alsace Lorraine được đặt dưới sự cai quản của một Gau liền kề Ngoài các vùng lãnh thổ hợp nhất Reichskommissariat Quốc xã còn tạo ra một số quốc gia bị chiếm đóng Các khu vực chịu sự quản lý của Đức bao gồm Vùng bảo hộ Bohemia và Moravia Reichskommissariat Ostland trong đó có chứa các quốc gia Baltic và Belarus và Reichskommissariat Ukraine Các phần lãnh thổ bị chinh phục của Bỉ và Pháp chịu sự kiểm soát của Chính phủ Quân sự tại Bỉ và Bắc Pháp Militärverwaltung in Belgien und Nordfrankreich Một phần Ba Lan ngay lập tức được sáp nhập vào Đế chế và tại trung tâm vùng lãnh thổ Ba Lan chiếm đóng Quốc xã thành lập nên Generalgouvernement Hitler dự định sẽ sáp nhập đa phần những lãnh thổ trên vào với Đế chế Các chính phủ Đan Mạch Na Uy Reichskommissariat Norwegen và Hà Lan Reichskommissariat Niederlande đặt dưới sự quản lý của thường dân đa phần là dân địa phương Sự thay đổi sau chiến tranh Với Tuyên ngôn Berlin ban hành vào ngày 5 tháng 6 năm 1945 và sau này là sự thành lập của Hội đồng Kiểm soát Đồng Minh bốn cường quốc Đồng Minh hàng đầu tạm thời đảm trách vai trò cai quản nước Đức Tại Hội nghị Potsdam diễn ra vào tháng 8 năm 1945 phe Đồng Minh đã phân chia các vùng lãnh thổ chiếm đóng và đề ra mục tiêu Entnazifizierung phi Quốc xã hóa hay tiêu diệt và xóa bỏ hoàn toàn chủ nghĩa Quốc xã Đức bị chia cắt thành bốn khu vực mỗi khu vực sẽ do một quốc gia Đồng Minh chiếm đóng và họ sẽ thu lấy các khoản bồi thường thiệt hại từ khu vực của mình Vì hầu hết các khu công nghiệp nằm ở vùng phía tây nên Liên Xô sẽ được chuyển cho khoản bồi thường bổ sung Vào ngày 20 tháng 5 năm 1947 Hội đồng Kiểm soát Đồng Minh xóa bỏ sự tồn tại của Phổ Nước Đức nhận được sự viện trợ bắt đầu là của Mỹ với Kế hoạch Marshall vào năm 1948 Giai đoạn chiếm đóng kết thúc vào năm 1949 với sự thành lập của Đông Đức và Tây Đức Biên giới giữa Đức và Ba Lan hoàn thiện sau khi Hiệp ước Warsaw được ký vào năm 1970 Quãng thời gian bị chia cắt kéo dài đến năm 1990 thời điểm mà phe Đồng Minh từ bỏ mọi yêu sách về lãnh thổ của Đức với Hiệp ước 2 4 hay Treaty on the Final Settlement With Respect to Germany tạm dịch Hiệp ước về Giải pháp Cuối cùng đối với nước Đức theo đó Đức cũng từ bỏ các quyền đòi hỏi về lãnh thổ mà họ mất trong thế chiến thứ hai Chính trị Ý thức hệ Quốc xã là một đảng chính trị cực hữu hình thành trong giai đoạn tình hình kinh tế và xã hội có những biến đổi hậu quả điển hình là sự khởi phát mạnh mẽ của cuộc Đại Suy thoái vào năm 1929 Trong quãng thời gian ở tù sau vụ Đảo chính nhà hàng bia thất bại năm 1923 Hitler đã viết một cuốn sách có tựa Mein Kampf nội dung của nó trình bày về kế hoạch chuyển đổi xã hội Đức thành một xã hội căn cứ vào chủng tộc Lý tưởng của chủ nghĩa Quốc xã quy tụ các yếu tố bài Do Thái thanh lọc chủng tộc thuyết ưu sinh và kết hợp chúng với chủ nghĩa toàn Đức pangermanismus và chủ nghĩa bành trướng lãnh thổ với mục tiêu chiếm được nhiều Lebensraum không gian sống cho người dân tộc Đức Chế độ Quốc xã nỗ lực chiếm đoạt những vùng lãnh thổ mới bằng việc tấn công Ba Lan và Liên Xô cùng dự định tiếp theo đó là trục xuất hoặc tiêu diệt người Do Thái người Slav sống ở những khu vực đó những tộc người được xem là hạ đẳng so với chủng tộc thượng đẳng Aryan và là một phần của âm mưu Do Thái Bolshevik Những đối tượng khác mà Quốc xã cho là Lebensunwertes Leben không đáng sống sống cũng như không bao gồm những người khuyết tật về tinh thần và thể chất người Di gan người đồng tính tín hữu Nhân chứng Jehovah và những người không phù hợp hay không thích nghi được với xã hội Dưới ảnh hưởng của phong trào Völkisch chế độ Quốc xã chống lại chủ nghĩa hiện đại về văn hóa và ủng hộ phát triển quân sự mở rộng bằng trí thức Nghệ thuật và tư duy sáng tạo bị dập tắt trừ khi chúng có thể phục vụ như phương tiện tuyên truyền Đảng Quốc xã sử dụng những biểu tượng như Blutfahne cờ máu và những lễ nghi như đại hội đảng để thúc đẩy sự đoàn kết và tính phổ biến của chế độ Chính quyền Một đạo luật ban hành vào ngày 30 tháng 1 năm 1934 đã xóa bỏ các quốc gia cấu thành Länder của Đức và thay mới chúng bằng các đơn vị hành chính của Đức Quốc Xã Gaue với vị trí đứng đầu thuộc về các lãnh đạo của đảng Gauleiter những người mà thực tế trở thành thống đốc các khu vực mà họ phụ trách Sự thay đổi này không được thực thi một cách toàn bộ bởi các Länder vẫn được dùng như đơn vị hành chính dành cho một số ban bộ chính phủ như là bộ giáo dục Điều này dẫn tới một bộ máy quan liêu hỗn độn chồng chéo các quyền hạn và trách nhiệm một nét đặc thù trong cơ cấu hành chính của chế độ Quốc xã Vào năm 1933 các công chức người Do Thái bị tước việc làm trừ những người từng phục vụ cho quân đội trong thế chiến thứ nhất Các đảng viên hoặc người ủng hộ đảng Quốc xã được bổ nhiệm thay thế vị trí của người Do Thái Một đạo luật thông qua Luật Chính quyền Địa phương Đế chế 1935 đã bãi bỏ những cuộc bầu cử cấp địa phương như một phần của phương pháp Gleichschaltung chỉnh đốn đồng bộ hóa sắp xếp Kể từ đó trở đi chức danh tỉnh trưởng sẽ do Bộ trưởng Nội vụ bổ nhiệm Hitler cai trị nước Đức một cách độc đoán bằng việc xác nhận Führerprinzip nguyên tắc lãnh đạo theo đó kêu gọi sự phục tùng tuyệt đối của tất cả các cấp dưới quyền Ông quan niệm cơ cấu chính quyền như một kim tự tháp với bản thân mình là người lãnh đạo không thể sai lầm đứng ở đỉnh Những chức vụ cấp bậc trong đảng không xác định theo cách bầu chọn mà bằng sự bổ nhiệm của những người ở vị thế cao hơn Đảng Quốc xã đã sử dụng biện pháp tuyên truyền để tạo nên một sự sùng bái cá nhân đối với Hitler Các nhà sử học như Kershaw nhấn mạnh về sự tác động từ những kỹ năng hùng biện của Hitler đến tâm lý Kressel viết Tràn ngập người dân Đức nói cùng lời kêu gọi thôi miên bí ẩn của Hitler Roger Gill thì nhận xét Những bài phát biểu xúc cảm của Hitler đã chiếm được trái tim và tâm trí của rất nhiều người Đức ông ta gần như đã thôi miên những thính giả của mình Tuy phải báo cáo thông tin đến Hitler và nghe theo đường lối của ông nhưng những quan chức hàng đầu cũng có quyền tự chủ đáng kể Họ được dự kiến sẽ làm việc hướng về lãnh tụ để có được sự chủ động trong việc thúc đẩy các chính sách và hành động theo ý muốn của Hitler và mục tiêu của đảng mà không cần Hitler phải ngày nào cũng có mặt tham gia điều hành đất nước Chính phủ không phải một cơ quan hợp tác phối hợp mà là một tập hợp vô tổ chức các bè phái dẫn đầu bởi các thành viên ưu tú của đảng họ đấu tranh với nhau để giành quyền lực và nhằm chiếm được tình cảm của lãnh tụ Phong cách lãnh đạo của Hitler là đưa ra những mệnh lệnh mâu thuẫn đến cấp dưới và đặt họ vào vị trí mà trách nhiệm và nghĩa vụ của người này chồng lấn lên người kia Bằng cách đó ông đã nuôi dưỡng sự ngờ vực cạnh tranh đấu đá giữa những kẻ dưới quyền để củng cố và phát huy tối đa quyền lực của mình Luật pháp Vào ngày 20 tháng 8 năm 1934 các công chức bị yêu cầu phải thực hiện một lời tuyên thệ phục tùng Hitler vô điều kiện vài tuần trước đó các quân nhân cũng bị yêu cầu phải thực hiện lời thề tương tự Phép tắc này trở thành nền tảng của Führerprinzip theo đó lời nói của Hitler xếp trên mọi luật lệ Bất kỳ hành vi nào mà đã được Hitler phê chuẩn kể cả tàn sát thì đều là hợp pháp Tất cả các nghị định và luật do những bộ trưởng nội các đề xuất đều phải có được sự chấp thuận từ văn phòng của Deputy Führer phó lãnh tụ Rudolf Hess người đồng thời có quyền xem xét những sự bổ nhiệm trong các cơ quan chính phủ hàng đầu không kể quân đội Hầu hết các bộ luật phù hợp và hệ thống tư pháp của Cộng hòa Weimar được giữ lại sử dụng trong và sau thời Quốc xã để đối phó với những loại tội phạm phi chính trị Các tòa án ban bố và thi hành nhiều bản án tử hình hơn hẳn so với giai đoạn trước khi Quốc xã lên nắm quyền Những người bị kết án phạm tội ba lần trở lên kể cả tội nhỏ đều có thể bị coi là những tên tội phạm thường xuyên và bị bỏ tù vô thời hạn Gái mại dâm và những kẻ móc túi được đánh giá là tội phạm và là một mối đe dọa đến cộng đồng sắc tộc Hàng ngàn người đã bị bắt và giam giữ vô thời hạn mà không cần phải qua xét xử Mặc dù những tòa án thông thường có xử lý các trường hợp về chính trị và thậm chí ban hành án tử hình cho những trường hợp đó nhưng vào năm 1934 một loại tòa án mới được thành lập Volksgerichtshof Tòa án Nhân dân để giải quyết những vụ việc quan trọng về chính trị Từ đó cho đến khi giải thể vào năm 1945 tòa án này đã đưa ra 5 000 án tử hình Hình phạt này dành cho những loại tội danh như là đi theo Cộng sản in tờ rơi xúi giục nổi loạn hoặc thậm chí đem Hitler và các lãnh đạo đảng hàng đầu ra làm trò đùa Quốc xã áp dụng ba phương pháp tử hình treo cổ chém đầu và xử bắn Gestapo phụ trách việc điều tra giám sát để buộc người dân phải tuân theo tư tưởng của đảng Tổ chức này còn xác định và bắt giam những tội phạm chính trị người Do Thái và những đối tượng không mong muốn khác Tội phạm chính trị vừa được ra khỏi tù thường sẽ ngay lập tức bị Gestapo bắt lại và giam hãm trong trại tập trung Vào tháng 9 năm 1935 các đạo luật Nuremberg được ban hành Những luật này ban đầu có nội dung ngăn cấm việc quan hệ tình dục và kết hôn giữa người Aryan và người Do Thái sau đó mở rộng thêm các đối tượng người Di gan người da đen và con ngoài giá thú của họ Luật này còn ngăn cấm việc thuê phụ nữ Đức dưới 45 tuổi vào làm người hầu trong các gia đình Do Thái Luật tư cách công dân Đế chế tuyên bố rằng chỉ có người Đức hoặc dòng dõi liên quan mới đủ điều kiện làm công dân Cùng thời điểm những người Quốc xã đã dùng biện pháp tuyên truyền để truyền bá quan niệm Rassenschande ô uế chủng tộc qua đó biện minh cho sự cần thiết phải có một đạo luật có tính năng hạn chế Do vậy người Do Thái và những người không thuộc dòng dõi Aryan đều bị tước quyền công dân Đức Nội dung của luật cũng cho phép Quốc xã bác bỏ quyền công dân của bất kỳ ai không ủng hộ chế độ nhiệt thành Một nghị định bổ sung vào tháng 11 định nghĩa người Do Thái là bất kỳ ai có ba ông bà là người Do Thái hoặc hai ông bà và theo đức tin Do Thái Lực lượng quân sự và bán quân sự Wehrmacht Lực lượng vũ trang thống nhất của Đức từ năm 1935 đến 1945 được gọi là Wehrmacht bao gồm Heer Lục quân Kriegsmarine Hải quân và Luftwaffe Không quân Từ ngày 2 tháng 8 năm 1934 các thành viên của lực lượng vũ trang bị yêu cầu phải thực hiện một lời tuyên thệ phục tùng vô điều kiện đối với cá nhân Hitler Trái ngược với lời tuyên thệ trước trong đó yêu cầu phải trung thành với hiến pháp của đất nước và những cơ sở hợp pháp lời tuyên thệ mới đòi hỏi quân nhân phải tuân theo Hitler kể cả khi nhận được lệnh làm điều gì đó phi pháp Hitler ra lệnh quân đội phải làm ngơ hoặc thậm chí hỗ trợ hậu cần cho Einsatzgruppen những toán quân tử thần di động chịu trách nhiệm cho hàng triệu cái chết ở Đông Âu khi có thể Các thành viên của Wehrmacht cũng tham gia trực tiếp vào cuộc diệt chủng Holocaust với việc bắn chết dân thường hoặc thực hiện những tội ác diệt chủng dưới vỏ bọc các chiến dịch chống du kích kháng chiến Kẻ địch bên kia là người Do Thái những kẻ đầu sỏ của cuộc đấu tranh kháng chiến và do vậy cần phải bị tiêu diệt Vào ngày 8 tháng 7 năm 1941 Heydrich thông báo tất cả người Do Thái đều được xem là những kẻ chống đối thuộc phe kháng chiến và ra lệnh hành quyết bằng súng tất cả nam giới Do Thái tuổi từ 15 đến 45 Bất chấp những nỗ lực chuẩn bị về quân sự nền kinh tế có thể sẽ không duy trì hỗ trợ được cho một cuộc chiến tranh kéo dài tiêu hao như điều từng xảy ra trong thế chiến thứ nhất Bởi vậy một chiến lược được phát triển dựa trên chiến thuật Blitzkrieg chiến tranh chớp nhoáng đòi hỏi tiến hành các cuộc tấn công phối hợp mạnh mẽ và tránh đụng phải những điểm mạnh của đối phương Khởi đầu là pháo binh bắn phá tiếp đến là ném bom và oanh tạc sau đó xe tăng tham chiến và cuối cùng bộ binh sẽ di chuyển an toàn vào những vùng đất đã kiểm soát được Những chiến thắng tiếp tục đến với Quốc xã cho tới giữa năm 1940 và việc không thể đánh bại Anh là một bước ngoặt lớn đầu tiên của cuộc chiến Quyết định tấn công Liên Xô và thất bại quyết định ở Stalingrad dẫn tới sự thoái lui của quân đội Đức và cuối cùng là kết cục bại trận Tổng số binh sĩ phục vụ cho Wehrmacht từ 1935 đến 1945 là khoảng 18 2 triệu và 5 3 triệu trong số đó đã tử trận SA và SS Sturmabteilung SA Biệt đội Bão táp Quân áo nâu thành lập vào năm 1921 là lực lượng bán quân sự đầu tiên của đảng Quốc xã Nhiệm vụ ban đầu của SA là bảo vệ những lãnh đạo đảng tại những kỳ hội họp và đại hội Tố chức này cũng tham gia vào các cuộc bạo động đường phố chống lại lực lượng của các đảng chính trị đối lập đồng thời thực thi các hành động bạo lực chống lại người Do Thái và những đối tượng khác Đến năm 1934 dưới sự lãnh đạo của Ernst Röhm SA đã có hơn nửa triệu thành viên 4 5 triệu bao gồm cả quân dự bị tại thời điểm mà quân đội chính quy vẫn bị hạn chế ở con số 100 000 theo Hòa ước Versailles Röhm kỳ vọng có được chức tư lệnh quân đội và sáp nhập nó vào hàng ngũ cấp bậc của SA Tổng thống Hindenburg và Bộ trưởng Quốc phòng Werner von Blomberg đe dọa sẽ áp đặt tình trạng thiết quân luật nếu các hành vi đáng báo động của SA không giảm bớt Trong khi đó Hitler cũng ngờ vực rằng Röhm đang có âm mưu lật đổ mình nên ông đã ra lệnh trừ khử Röhm và những kẻ thù chính trị khác Trong quãng thời gian từ ngày 30 tháng 6 đến 2 tháng 7 năm 1934 đã có khoảng 200 người bị giết trong một sự kiện được biết đến với tên gọi Đêm của những con dao dài Sau cuộc thanh trừng này SA đã không còn là một thế lực lớn nữa Từ một đơn vị nhỏ với số lượng thành viên ít ỏi đặt dưới sự bảo trợ của SA ban đầu Schutzstaffel SS đã phát triển thành một trong những lực lượng lớn và hùng mạnh bậc nhất tại Đức Quốc Xã Dưới sự lãnh đạo của Reichsführer SS Thống chế SS Heinrich Himmler từ năm 1929 đến năm 1938 SS đã có hơn 250 000 thành viên và tiếp tục lớn mạnh Himmler hình dung SS sẽ trở thành một đội quân cận vệ ưu tú hàng ngũ bảo vệ sau cùng của Hitler Chi nhánh quân sự của SS Waffen SS trên thực tế đã trở thành nhánh thứ tư của Wehrmacht Vào năm 1931 Himmler thiết lập cơ quan tình báo của SS được biết đến như Sicherheitsdienst SD Cơ quan An ninh và giao quyền kiểm soát nó cho phụ tá của mình Obergruppenführer SS Đại tướng SS Reinhard Heydrich Nhiệm vụ của tổ chức này là xác định và bắt giam những người Cộng sản và kẻ thù chính trị khác Himmler kỳ vọng SD sau này sẽ thay thế hoàn toàn hệ thống cảnh sát hiện tại Ngoài ra Himmler cũng thiết lập bước đầu một nền kinh tế song song đặt dưới sự bảo trợ của Cơ quan Chỉ huy Hành chính và Kinh tế SS Công ty cổ phần mẹ này sở hữu các tập đoàn nhà đất nhà máy và các nhà xuất bản Kể từ năm 1935 trở về sau SS can dự sâu sắc đến hoạt động khủng bố vây bắt dồn người Do Thái vào trong các khu Do Thái và các trại tập trung Với sự bùng nổ của Thế chiến thứ hai các đơn vị SS được gọi là Einsatzgruppen đã theo chân quân đội tiến vào Ba Lan Liên Xô và tàn sát hơn hai triệu người bao gồm cả 1 3 triệu người Do Thái trong giai đoạn 1941 đến 1945 Lực lượng SS Totenkopfverbände đơn vị đầu lâu phụ trách quản lý các khu trại tập trung và trại hủy diệt những địa điểm mà đã có hàng triệu người Do Thái bị sát hại Kinh tế Nền kinh tế Đế chế Vấn đề kinh tế cấp bách nhất mà những người Quốc xã phải đối mặt ban đầu đó là mức 30 tỉ lệ thất nghiệp trên toàn quốc Vào tháng 5 năm 1933 Chủ tịch Reichsbank ngân hàng trung ương và Bộ trưởng Kinh tế Tiến sĩ kinh tế Hjalmar Schacht sáng lập ra một đề án tài trợ thâm hụt Các dự án vốn được thanh toán với việc phát hành lệnh phiếu gọi là Mefo bill Reichsbank in tiền để thanh toán khi phiếu được trình bày Trong khi nợ quốc gia đã tăng vọt Hitler cùng với đội ngũ kinh tế của ông kỳ vọng quá trình mở rộng lãnh thổ sắp tới sẽ giúp cung cấp nguồn lực để trả nợ Dưới sự quản lý của Schacht tỉ lệ thất nghiệp đã giảm xuống rất nhanh nhanh hơn bất kỳ nước nào khác trong cuộc Đại Suy thoái Vào ngày 17 tháng 10 năm 1933 người đi tiên phong trong lĩnh vực hàng không Hugo Junkers chủ sở hữu của Xưởng máy bay Junkers bị bắt Trong vòng vài ngày công ty của ông đã bị chính quyền chiếm đoạt Dưới sự chỉ đạo của Bộ trưởng Hàng không Göring sản lượng máy bay ngay lập tức tăng mạnh trên toàn ngành công nghiệp Từ một lực lượng lao động 3 200 người chỉ tạo ra được 100 chiếc mỗi năm vào năm 1932 chưa đầy 10 năm sau ngành công nghiệp này đã tăng trưởng với khoảng 250 000 lao động sản xuất ra hơn 10 000 máy bay tiên tiến về mặt kỹ thuật mỗi năm Một bộ máy quan liêu tỉ mỉ được tạo ra để điều tiết hoạt động nhập khẩu nguyên liệu thô và thành phẩm với ý định loại bỏ đối thủ cạnh tranh nước ngoài tại thị trường Đức và củng cố cán cân thanh toán quốc gia Những người Quốc xã khuyến khích phát triển thay thế phương pháp tổng hợp các nguyên liệu như dầu mỏ và nguyên liệu dệt Khi mà thị trường ở trong tình trạng thừa thãi sản phẩm và giá cả xăng dầu ở mức thấp vào năm 1933 chính quyền tiến hành một thỏa thuận phân chia lợi nhuận với IG Farben bảo đảm cho họ mức 5 trong số vốn đầu tư tại nhà máy dầu tổng hợp ở Leuna Bất kỳ lợi nhuận vượt quá mức trên sẽ phải chuyển lại cho nhà nước Đến năm 1936 Farben đã hối hận với thỏa thuận này bởi khoản lợi nhuận vượt mức sản sinh ra khi đó đã phải trao lại cho chính phủ Các dự án công trình công cộng lớn được tài trợ nhờ chính sách vay nước ngoài bao gồm công trình mạng lưới Autobahns đường cao tốc bên cạnh đó nhà nước còn cung cấp nguồn kinh phí cho các chương trình do chính quyền cũ khởi xướng là cải cách nông nghiệp và nhà ở Để kích thích ngành công nghiệp xây dựng tín dụng được cung cấp cho các doanh nghiệp tư nhân và những khoản trợ cấp được dành sẵn cho việc mua nhà và sửa chữa Các cặp đôi trẻ người Aryan có dự định kết hôn có thể nhận một khoản vay lên tới 1 000 Reichsmark với điều kiện người vợ sẽ ra khỏi lực lượng lao động Số tiền phải trả sẽ được giảm xuống 25 cho mỗi đứa con họ sinh ra Đến năm 1937 những thông báo về việc phụ nữ phải duy trì tình trạng thất nghiệp đã bị rút lại do thiếu hụt lao động có tay nghề Hitler mường tượng việc sở hữu xe hơi phổ biến là một phần của nước Đức mới Ông lựa chọn nhà thiết kế Ferdinand Porsche để phác thảo lên những kế hoạch cho KdF wagen Kraft durch Freude wagen xe KdF dự định nó sẽ là loại ô tô mà mọi công dân Đức đều có thể sở hữu Một nguyên mẫu đã được trưng bày tại Triển lãm Ô tô Quốc tế ở Berlin vào ngày 17 tháng 2 năm 1939 Tuy nhiên với sự bùng nổ của Thế chiến thứ hai nhà máy đã chuyển sang sản xuất các loại xe quân sự Không có mẫu nào được bán ra cho đến thời điểm sau chiến tranh khi đó chiếc xe đã được đổi tên thành Volkswagen xe của nhân dân Vào thời điểm Quốc xã lên nắm quyền năm 1933 nước Đức có sáu triệu người thất nghiệp thì đến năm 1937 con số này giảm xuống chỉ còn dưới một triệu Kết quả này một phần là nhờ việc khai trừ nữ giới ra khỏi lực lượng lao động Mức lương thực tế năm 1938 đã giảm 25 so với năm 1933 Các công đoàn bị giải thể vào tháng 5 năm 1933 với việc Quốc xã chiếm đoạt nguồn tài chính và bắt giữ những lãnh đạo của các công đoàn Dân chủ Xã hội Một tổ chức mới gọi là Mặt trận Lao động Đức DAF được sáng lập và đặt dưới sự kiểm soát của công chức đảng Quốc xã Robert Ley Số giờ lao động trung bình của người Đức đã tăng từ 43 giờ tuần năm 1933 lên 47 giờ tuần năm 1939 Sang đầu năm 1934 Quốc xã từ việc hỗ trợ các kế hoạch tạo ra việc làm đã đổi hướng chú trọng đến hoạt động tái vũ trang Đến năm 1935 chi phí quân sự đã chiếm tới 73 khoản chi của chính phủ về hàng hóa và dịch vụ Vào ngày 18 tháng 10 năm 1936 Hitler bổ nhiệm Göring làm Toàn quyền Kế hoạch bốn năm với dự định tăng tốc chương trình tái vũ trang Bên cạnh việc kêu gọi đẩy nhanh tiến độ thi công các nhà máy thép nhà máy cao su tổng hợp và các nhà máy khác Göring còn thiết lập kiểm soát giá cả và tiền lương và hạn chế việc phát hành cổ tức Các khoản chi lớn được đầu tư cho hoạt động tái vũ trang bất chấp mức thâm hụt ngày càng tăng Với sự ra đời của luật nghĩa vụ quân sự bắt buộc vào năm 1935 Reichswehr vốn bị giới hạn quân số ở ngưỡng 100 000 bởi những điều khoản của Hòa ước Versailles đã phát triển lên đến 750 000 lính tại ngũ cùng với một triệu quân dự bị ở thời điểm khởi phát Thế chiến thứ hai Tới tháng 1 năm 1939 số người thất nghiệp đã giảm xuống còn 301 800 và đến tháng chín con số này chỉ còn là 77 500 Kinh tế thời chiến và lao động khổ sai Kinh tế chiến tranh của Đức Quốc Xã là kiểu kinh tế hỗn hợp có sự kết hợp giữa thị trường tự do và kế hoạch hóa tập trung nhà sử học Richard Overy đã mô tả nó giống như nằm ở đâu đó giữa kinh tế chỉ huy của Liên Xô và hệ thống tư bản của Hoa Kỳ Vào năm 1942 Hitler bổ nhiệm Albert Speer lên làm Bộ trưởng Vũ trang thay cho người tiền nhiệm Fritz Todt vừa qua đời Speer đã cải thiện tình hình sản xuất thông qua việc tổ chức sắp xếp một cách hợp lý hợp lý hóa phương pháp sản xuất các loại máy móc chỉ dùng cho một mục đích và được vận hành bởi những lao động phổ thông không chuyên môn và sự phối hợp tốt hơn giữa nhiều hãng và công ty khác nhau đã tạo ra hàng chục ngàn bộ phận sản phẩm Các nhà máy được di dời xa khỏi những bãi đường sắt địa điểm là mục tiêu bị ném bom Đến năm 1944 chiến tranh đã làm tiêu tốn 75 tổng sản phẩm quốc nội của Đức trong khi đó con số này đối với Liên Xô là 60 còn Anh là 55 Kinh tế thời chiến dựa chủ yếu vào lực lượng lao động khổ sai trên quy mô lớn Quốc xã đã nhập khẩu và bắt khoảng 12 triệu người từ 20 quốc gia châu Âu làm nô lệ làm việc trong các nhà máy và trên các nông trường xấp xỉ 75 trong số đó là tới từ Đông Âu Rất nhiều người đã là nạn nhân của những đợt ném bom từ quân Đồng Minh bởi họ ít nhận được sự bảo vệ Điều kiện sống nghèo nàn dẫn tới tỉ lệ ốm đau thương tật và tử vong cao cùng với đó là hành động phá hoại và phạm tội Những lao động nước ngoài bị đưa đến Đức được phân làm bốn loại lao động tạm thời tù binh quân sự lao động thường dân và lao động Đông Âu Đối với từng loại có các quy định khác nhau được đặt ra cho người lao động Quốc xã đã ban hành lệnh cấm các mối quan hệ về thể xác giữa lao động là người Đức và lao động nước ngoài Vai trò của nữ giới ngày một lớn hơn Đến năm 1944 đã có hơn nửa triệu người phục vụ như đội quân phụ trong lực lượng vũ trang Đức đặc biệt là trong các đơn vị chống máy bay của Luftwaffe nửa triệu người làm việc trong hệ thống phòng không dân sự và 400 000 người làm y tá tình nguyện Họ còn thay thế nam giới trong nền kinh tế thời chiến đặc biệt trên các nông trường và trong các cửa hàng tư nhỏ Trong giai đoạn sau của cuộc chiến phe Đồng Minh đã tiến hành ném bom chiến lược hết sức dữ dội nhằm vào các nhà máy tinh chế sản xuất ra dầu và xăng cũng như hệ thống giao thông vận tải của Đức đặc biệt là các bãi đường ray và kênh đào Đến tháng 9 năm 1944 ngành công nghiệp vũ khí bắt đầu lụi tàn Hai tháng sau sản lượng than nhiên liệu không còn đáp ứng được mục tiêu đề ra và việc sản xuất vũ khí mới không còn có thể thực hiện Theo sử gia Overy việc bị quân Đồng Minh ném bom đã làm cho nền kinh tế Đức bị kéo căng buộc nó phải chuyển một phần tư số nhân lực và công nghệ sang phục vụ cho công tác phòng không điều này rất có thể đã rút ngắn cuộc chiến Chính sách chủng tộc Phân biệt chủng tộc và bài Do Thái là những giáo lý cơ bản của chế độ Quốc xã Chính sách chủng tộc của Đức Quốc Xã dựa trên niềm tin của họ về sự hiện hữu của một chủng tộc thượng đẳng ưu việt Những người Quốc xã mặc nhiên công nhận sự tồn tại của cuộc xung đột giữa chủng tộc Aryan thượng đẳng và những chủng tộc hạ đẳng đặc biệt là người Do Thái chủng tộc được cho là hỗn tạp đã thâm nhập vào xã hội và bóc lột cũng như đàn áp chủng tộc Aryan Khủng bố người Do Thái Ngay lập tức sau khi Quốc xã lên nắm quyền người Do Thái đã bị phân biệt đối xử tiếp đến là một loạt vụ tấn công của SA nhằm vào các cửa hàng giáo đường và những người làm việc trong ngành pháp lý kéo dài một tháng Vào ngày 1 tháng 4 năm 1933 Hitler tuyên bố tẩy chay các hoạt động kinh doanh của người Do Thái trên toàn quốc Một đạo luật Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums trực dịch Luật vì sự phục hồi của ngành dân chính chuyên nghiệp thông qua vào ngày 7 tháng 4 đã buộc tất cả những công chức không là người Aryan phải rời bỏ khỏi ngành pháp lý và dân chính Sau đó là một luật tương tự tước bỏ quyền hành nghề của người Do Thái đối với những loại nghề nghiệp khác Vào ngày 11 tháng 4 một nghị định được ban hành trong đó tuyên bố rằng bất kỳ ai có một trong bốn người cha mẹ ông bà là người Do Thái thì sẽ không thuộc chủng tộc Aryan Như là một phần của xu thế loại bỏ yếu tố Do Thái ra khỏi đời sống văn hóa các thành viên của NSGSL Liên đoàn Sinh viên Quốc gia Xã hội chủ nghĩa đã vứt bỏ khỏi các thư viện bất kỳ cuốn sách nào được xem là không phù hợp tiếp theo là một đợt đốt sách trên phạm vi toàn quốc diễn ra vào ngày 10 tháng 5 Quốc xã đã sử dụng bạo lực và áp lực kinh tế để ép buộc người Do Thái rời khỏi đất nước Hoạt động kinh doanh của người Do Thái bị cách ly khỏi thị trường quảng cáo trên báo bị cấm và họ không được phép quan hệ với chính phủ Cùng với đó người Do Thái còn phải chịu đựng sự quấy nhiễu và những cuộc tấn công bạo lực Nhiều khu vực đã đăng biển cấm không cho người Do Thái bước vào Vào tháng 11 năm 1938 một người Do Thái trẻ có tên Herschel Grynszpan đề nghị thực hiện một cuộc phỏng vấn với đại sứ Đức ở Paris Grynszpan gặp và bắn chết một nhân viên của tòa đại sứ nhà ngoại giao Ernst vom Rath Sự kiện này đã cho đảng Quốc xã cái cớ để tiến hành một cuộc nổi loạn kích động chống lại người Do Thái vào ngày 9 tháng 11 năm 1938 Các thành viên SA đã đập phá giáo đường và tài sản của người Do Thái trên khắp nước Đức Ít nhất 91 người Do Thái Đức bị giết trong cuộc bạo động mà sau này được gọi là Kristallnacht Đêm thủy tinh vỡ Trong những tháng tiếp theo chính quyền tiếp tục áp đặt thêm những lệnh trừng phạt đối với người Do Thái họ bị cấm sở hữu doanh nghiệp hoặc làm việc trong các cửa hàng bán lẻ không được phép lái xe đi xem phim đến thư viện hay sở hữu vũ khí Học sinh Do Thái bị đuổi khỏi trường Cộng đồng người Do Thái bị phạt một triệu mark tiền thanh toán thiệt hại gây ra từ vụ Kristallnacht và bất kỳ khoản tiền nào trả bằng bảo hiểm sẽ bị tịch thu Đến năm 1939 khoảng 250 000 trong số 437 000 người Do Thái tại Đức đã di cư đến Mỹ Argentina Anh Palestine và một số nước khác Nhiều người chọn ở lại lục địa châu Âu Những người di cư đến Palestine được phép mang theo tài sản dưới các điều khoản của Hiệp ước Haavara còn đối với các quốc gia khác họ phải để lại gần như toàn bộ tài sản và chính quyền sẽ chiếm đoạt số tài sản đó Người Di gan và các nhóm đối tượng khác Cũng như người Do Thái người Di gan đã phải chịu sự khủng bố từ những ngày đầu khi Quốc xã lên nắm quyền Do không thuộc chủng tộc Aryan họ bị cấm kết hôn với người thuộc dòng dõi Đức Bắt đầu từ năm 1935 một số lượng lớn người Di gan đã bị chuyển đến và sát hại trong các trại tập trung Quốc xã cho triển khai Aktion T4 Hành động T4 một chương trình giết người có hệ thống nhằm vào những đối tượng khuyết tật về tinh thần và thể chất bao gồm những bệnh nhân trong bệnh viện tâm thần Chương trình được tiến hành chủ yếu trong giai đoạn 1939 đến 1941 tuy nhiên nó vẫn tiếp tục cho đến khi chiến tranh kết thúc Ban đầu phương pháp xử lý là dùng súng bắn đến cuối năm 1941 các phòng hơi ngạt được đưa vào sử dụng Dưới các điều khoản của một đạo luật ban hành vào ngày 14 tháng 7 năm 1933 chế độ Quốc xã đã tiến hành triệt sản ép buộc đối với hơn 400 000 cá nhân bị gán cho là có khuyết tật về mặt di truyền Hơn một nửa trong số những người này bị cho là thiếu hụt về trí óc trong đó bao gồm không chỉ những người đạt điểm số thấp trong các bài kiểm tra trí tuệ mà còn những người lệch chuẩn mong đợi về tính tiết kiệm hành vi tình dục và tình trạng sạch sẽ Những người ốm yếu về tinh thần và thể trạng cũng là mục tiêu của Quốc xã Đa phần nạn nhân đến từ các nhóm thành phần thua thiệt trong xã hội như gái mại dâm người nghèo người vô gia cư và tội phạm Ngoài ra còn có các nhóm đối tượng khác cũng phải chịu sự khủng bố và tàn sát đó là tín hữu Nhân chứng Jehovah người đồng tính người không thích nghi được với xã hội các địch thủ chính trị và tôn giáo Cuộc tàn sát chủng tộc Căn nguyên cuộc chiến của Đức Quốc Xã ở phía đông đến từ quan điểm đã có từ lâu của Hitler rằng người Do Thái là kẻ thù lớn nhất của dân tộc Đức và để đáp ứng một thứ khác mà ông ta mong muốn đó là Lebensraum không gian sống Hitler tập trung sự chú ý vào Đông Âu nhắm đến mục tiêu đánh bại Ba Lan Liên Xô kèm theo đó là xua đuổi hoặc tiêu diệt người Do Thái và người Slav sống ở những khu vực này Sau khi chiếm được Ba Lan Quốc xã dồn vây tất cả người Do Thái tại vùng lãnh thổ Generalgouvernement vào trong các khu Do Thái và buộc những người có sức khỏe phải đi lao động Vào năm 1941 Hitler quyết định hủy diệt hoàn toàn dân tộc Ba Lan Ông lên kế hoạch trong vòng từ 10 đến 20 năm vùng lãnh thổ Ba Lan do Đức chiếm đóng sẽ sạch bóng sắc tộc Ba Lan và người Đức sẽ tới định cư thay thế Khoảng 3 8 đến 4 triệu người Ba Lan sẽ được giữ lại làm nô lệ đây là một phần trong lực lượng lao động 14 triệu người mà Quốc xã dự định tạo nên từ công dân của các quốc gia bị chinh phục ở phía đông Quốc xã đề ra Generalplan Ost Kế hoạch Tổng thể cho phía Đông với mục tiêu trục xuất cư dân Đông Âu ở những khu vực chiếm đóng và Liên Xô đến Siberia để tàn sát hoặc sử dụng làm lao động nô lệ Nhằm xác định đối tượng tiêu diệt Himmler thành lập nên Volksliste một hệ thống phân loại người được xem là có dòng dõi Đức Himmler ra lệnh những người gốc Đức nào từ chối gia nhập nhóm sắc tộc Đức sẽ bị trục xuất đến các trại tập trung hoặc bị bắt làm lao động khổ sai và con của họ sẽ bị lấy đi Kế hoạch này còn bao gồm việc bắt cóc những đứa trẻ có các đặc điểm Aryan Bắc Âu đối tượng được cho là có gốc Đức Quốc xã định triển khai Generalplan Ost sau khi chinh phục được Liên Xô nhưng khi mà điều này không thể thực hiện Hitler đã nghĩ đến những giải pháp khác Một gợi ý là tiến hành trục xuất trên quy mô lớn người Do Thái đến Ba Lan Palestine hoặc Madagasca Vào khoảng thời gian gần với thời điểm Quốc xã thất bại trong cuộc tấn công Moskva hồi tháng 12 năm 1941 Hitler đã quyết định rằng người Do Thái ở châu Âu phải bị tận diệt ngay lập tức Những kế hoạch nhằm xóa sổ toàn bộ số dân Do Thái ở châu Âu khoảng 11 triệu người được chính thức hóa tại Hội nghị Wansee diễn ra vào ngày 20 tháng 1 năm 1942 Theo đó một số sẽ phải làm việc cho đến chết và số còn lại thì sẽ bị giết trong quá trình thực thi kế hoạch Die Endlösung der Judenfrage Giải pháp cuối cùng cho vấn đề Do Thái Ban đầu Quốc xã hành quyết nạn nhân bằng xe hơi ngạt hoặc bằng súng thi hành bởi các đội xử bắn Einsatzgruppen nhưng những phương pháp này đã chứng minh chúng không thể đáp ứng được chiến dịch có quy mô lớn như vậy Đến năm 1941 những trung tâm giết người tại trại tập trung Auschwitz Sobibor Treblinka và những trại tử thần khác của Đức Quốc Xã đã trở thành phương thức chủ đạo thay thế cho Einsatzgruppen Tổng số người Do Thái bị Đức Quốc Xã giết hại trong chiến tranh ước tính từ 5 5 đến 6 triệu người trong đó có khoảng hơn một triệu trẻ em Bên cạnh đó là 12 triệu người bị ép làm lao động khổ sai Người dân Đức có thể biết về những điều đã xảy ra thông qua binh sĩ trở về từ các vùng lãnh thổ chiếm đóng Theo nhà sử học Evans đa phần người Đức phản đối cuộc diệt chủng Một số người Ba Lan đã cố gắng giải cứu hoặc che giấu những người Do Thái còn lại và các thành viên của phong trào bí mật Ba Lan cũng thông báo với chính phủ lưu vong của họ tại Luân Đôn về những điều đã xảy ra Bên cạnh diệt chủng người Do Thái Quốc xã còn dự định làm giảm số dân tại những vùng lãnh thổ chinh phục được xuống 30 triệu người bằng cách bỏ đói các nạn nhân thông qua một kế hoạch được gọi là der Hungerplan Nguồn lương thực sẽ được chuyển cho quân đội và công dân Đức Các thành phố sẽ bị san bằng và diện tích đất được dành cho rừng hoặc người gốc Đức tái định cư Kết hợp lại hai kế hoạch der Hungerplan và Generalplan Ost sẽ khiến khoảng 80 triệu người dân Liên Xô bị chết đói Tuy nhiên với việc chúng chỉ hoàn thành được một phần số thường dân và tù binh chiến tranh bỏ mạng ước tính vào khoảng 19 3 triệu người Đàn áp sắc tộc Ba Lan Trong giai đoạn Ba Lan bị chiếm đóng Quốc xã đã sát hại khoảng 2 7 triệu người dân tộc Ba Lan Dân thường Ba Lan bị buộc phải làm lao động khổ sai trong các ngành công nghiệp của Đức bị bắt giam hành quyết hay trục xuất hàng loạt để dọn đường cho người Đức Giới chức trách Đức tham gia vào nỗ lực hủy diệt nền văn hóa và bản sắc dân tộc Ba Lan Rất nhiều giảng viên giáo sư đại học và những người thuộc giới trí thức Ba Lan đã bị bắt và xử tử hoặc chuyển đến các trại tập trung với chiến dịch AB Aktion Trong chiến tranh Ba Lan mất đi 39 đến 45 bác sĩ và nha sĩ 26 đến 57 luật sư 15 đến 30 giáo viên 30 đến 40 nhà khoa học và giảng viên đại học và 18 đến 28 tăng lữ Thêm vào đó 43 số cơ quan nghiên cứu và giáo dục cùng 14 số bảo tàng của quốc gia này cũng đã bị phá hủy Ngược đãi tù binh chiến tranh Liên Xô Ước tính trong giai đoạn từ tháng 6 năm 1941 đến tháng 1 năm 1942 Đức Quốc Xã đã sát hại khoảng 2 8 triệu tù binh chiến tranh Liên Xô Rất nhiều nạn nhân trong số đó chết vì bị bỏ đói trong những bãi giam giữ ngoài trời tại Auschwitz và những nơi khác Tỉ lệ tù binh thiệt mạng giảm dần khi Quốc xã cần nô lệ để phục vụ cho chiến tranh đến năm 1943 nửa triệu tù binh đã được sử dụng làm lao động nô lệ Chiến tranh thế giới thứ hai đã cướp đi của Liên Xô 27 triệu sinh mạng chưa đến 9 triệu người trong đó chết trên chiến trường Xã hội Giáo dục Đạo luật bài Do Thái thông qua năm 1933 đã khai trừ tất cả giáo viên giảng viên đại học công viên chức người Do Thái khỏi hệ thống giáo dục Quốc xã yêu cầu hầu hết giáo viên phải thuộc về Nationalsozialistischer Lehrerbund Liên đoàn Giáo viên Quốc gia Xã hội chủ nghĩa và giảng viên đại học bị yêu cầu phải gia nhập Nationalsozialistischer Deutscher Dozentenbund Liên đoàn Giảng viên Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa Các giáo viên phải thực hiện một lời tuyên thệ trung thành và phục tùng Hitler và những ai không thể hiện đủ ra là mình luôn tuân theo những lý tưởng của đảng thường sẽ bị học sinh hoặc đồng nghiệp báo cáo lại rồi bị sa thải Lương thấp do thiếu kinh phí là nguyên nhân khiến nhiều giáo viên bỏ nghề Số học sinh trung bình tại một lớp học đã tăng từ 37 người trong năm 1927 lên 43 người năm 1938 do tình trạng thiếu giáo viên Bộ trưởng Nội vụ Wilhelm Frick Bộ trưởng Giáo dục Bernhard Rust và các cơ quan khác là những đối tượng liên quan tác động đến nội dung của bài học và sách giáo khoa được chấp thuận dùng trong các trường tiểu học và trung học Những loại sách mà Quốc xã cho là không phù hợp sẽ bị loại bỏ khỏi thư viện Việc truyền bá thấm nhuần tư tưởng Quốc xã trở nên bắt buộc từ tháng 1 năm 1934 Những học sinh nào lựa chọn tương lai làm thành viên ưu tú của đảng sẽ được truyền bá tư tưởng từ năm 12 tuổi tại Trường Adolf Hitler Adolf Hitler Schulen đối với cấp tiểu học và Học viện Giáo dục Chính trị Quốc gia Nationalpolitische Erziehungsanstalten với cấp trung học Việc truyền dạy tư tưởng Quốc xã cho những người sẽ nắm giữ cấp bậc cao trong quân đội trong tương lai được tiến hành tại NS Ordensburgen Thành trì Phẩm cấp Giáo dục tiểu học và trung học chú trọng đến sinh học chủng tộc chính sách dân số văn hóa địa lý và đặc biệt là rèn luyện thể chất Chương trình học của hầu hết các môn bao gồm sinh học địa lý thậm chí cả số học đều được sửa lại để tập trung vào chủng tộc Giáo dục quân sự là phần trung tâm của giáo dục thể chất và vật lý được định hướng đến những đề tài có ứng dụng trong quân sự như đạn đạo và khí động học Học sinh bị yêu cầu phải xem tất cả những phim do bộ phận phụ trách về học đường của Bộ Thông tin Quần chúng và Tuyên truyền chuẩn bị Ở bậc đại học sự bổ nhiệm đến những chức vụ hàng đầu là chủ đề của các cuộc tranh đấu quyền lực giữa Bộ giáo dục Bộ đại học và Liên đoàn Sinh viên Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa Bất chấp áp lực từ Liên đoàn và các Bộ chính phủ khác nhau hầu hết giảng viên đại học đều không thay đổi giáo trình hay bài giảng trong thời Quốc xã Điều này đặc biệt rõ nét tại những trường nằm ở các khu vực mà Công giáo chiếm ưu thế Đầu vào đại học ở Đức đã giảm từ 104 000 sinh viên năm 1931 xuống 41 000 năm 1939 Tuy nhiên số đầu vào của các trường y khoa tăng mạnh bởi những bác sĩ người Do Thái đã bị ép phải rời bỏ vị trí nên sinh viên tốt nghiệp ngành này có triển vọng tìm được việc làm tốt Bắt đầu từ năm 1934 sinh viên đại học bị yêu cầu phải tham gia những buổi huấn luyện quân sự thường nhật và tốn thời gian do SA thực hiện Ngoài ra tân sinh viên còn phải phục vụ sáu tháng trong trại lao động theo yêu cầu của Reichsarbeitsdienst Ban Lao động Quốc gia và với sinh viên năm nhất và năm hai quãng thời gian phục vụ là 10 tuần Áp bức giáo hội Tại thời điểm Quốc xã lên nắm quyền năm 1933 nước Đức có khoảng 65 số dân theo đạo Tin lành Dưới quá trình Gleichschaltung chỉnh đốn đồng bộ hóa sắp xếp Hitler nỗ lực tạo ra một Giáo hội Đế chế Quốc gia thống nhất từ 28 giáo hội Tin lành hiện tại với mục tiêu cuối cùng là xóa bỏ các giáo hội ở Đức Ludwig Müller một người thân Quốc xã được cử làm Giám mục Đế chế và Kitô hữu Đức một nhóm lợi ích thân Quốc xã nắm quyền kiểm soát giáo hội mới Quốc xã chống lại Cựu Ước vì nó có nguồn gốc Do Thái và ngăn những người Do Thái cải đạo khỏi giáo hội của họ Mục sư Martin Niemöller hưởng ứng sự thành lập của Bekennende Kirche tạm dịch Giáo hội Xưng tội từ đó một số giáo sĩ đã chống đối lại chế độ Vào năm 1935 khi hội nghị Giáo hội Xưng tội phản đối chính sách tôn giáo của Quốc xã 700 mục sư của giáo hội đã bị bắt giữ Müller từ chức và Hitler bổ nhiệm Hanns Kerrl làm Bộ trưởng Giáo hội để tiếp tục nỗ lực kiểm soát đạo Tin lành Năm 1936 một đặc sứ của Giáo hội Xưng tội phản đối Hitler về việc đàn áp tôn giáo và chà đạp nhân quyền và thêm hàng trăm người nữa đã bị bắt giữ Dù vậy giáo hội này vẫn tiếp tục phản kháng và đến đầu năm 1937 Hitler từ bỏ sự kỳ vọng của mình về một giáo hội thống nhất Giáo hội Xưng tội bị cấm vào ngày 1 tháng 7 năm 1937 Neimoller bị bắt và giam cầm lần đầu là tại trại tập trung Sachsenhausen tiếp đến là ở Dachau Quốc xã đóng cửa các trường đại học thần học và bắt giữ thêm nhiều nhà thần học và các mục sư Giáo hội Công giáo là đối tượng bị áp bức tiếp theo khi Quốc xã lên nắm quyền Hitler nhanh chóng đi tới xóa bỏ Công giáo Chính trị vây bắt những công chức có mối liên hệ với Công giáo của Đảng Nhân dân Bavaria và Đảng Công giáo Trung ương Hai đảng này cùng với các đảng chính trị phi Quốc xã khác chấm dứt tồn tại từ tháng 7 Quốc xã đã ký với Tòa thánh Vatican Reichskonkordat Giáo ước Đế chế vào năm 1933 trong khi bản thân vẫn đang tiếp tục quấy nhiễu giáo hội tại Đức Giáo ước này yêu cầu chế độ phải tôn trọng sự tự do của các tổ chức Công giáo và ngăn cấm giáo sĩ tham gia vào hoạt động chính trị Hitler thường không thèm đếm xỉa đến giáo ước ông cho đóng cửa tất cả những tổ chức Công giáo không có chức năng tôn giáo nghiêm chỉnh Giáo sĩ nữ tu và những lãnh đạo giáo dân là mục tiêu với hàng ngàn người bị bắt giữ trong những năm tiếp theo thường là bị vu về tội buôn lậu ngoại tệ hoặc là phi đạo đức Một vài lãnh đạo giáo dân tiêu biểu đã là mục tiêu của vụ ám sát Đêm của những con dao dài năm 1934 Hầu hết các đoàn thanh niên Công giáo đều từ chối tự động giải thể và thủ lĩnh của Đoàn Thanh niên Hitler Baldur von Schirach đã khuyến khích đoàn viên của mình tấn công những thanh thiếu niên Công giáo trên đường phố Các chiến dịch tuyên truyền của Quốc xã cáo buộc giáo hội tham nhũng hội họp công cộng bị hạn chế và những ấn phẩm Công giáo phải qua kiểm duyệt Trường học Công giáo bị yêu cầu bớt giảng dạy về tôn giáo và hình tượng thánh giá bị gỡ bỏ khỏi những tòa nhà quốc gia Giáo hoàng Piô VI đã lén gửi thông tri Mit brennender Sorge đến Đức cho ngày Chủ nhật thụ hình năm 1937 và nó đã được đọc lên trên mọi tòa giảng Nội dung thông điệp lên án sự thù địch có hệ thống của chế độ nhằm vào giáo hội Đáp trả lại Goebbels tiếp tục đàn áp thẳng tay và tuyên truyền chống lại Công giáo Đầu vào các trường học của giáo phái giảm mạnh và đến năm 1939 tất cả những trường này đều bị giải thể hoặc chuyển đổi thành cơ sở công cộng Một trong những sự phản kháng sau này diễn ra vào ngày 22 tháng 3 năm 1942 khi những giám mục Đức phát đi một bức thư gửi con chiên về Cuộc đấu tranh chống lại Kitô giáo và Giáo hội Tỉ lệ linh mục Công giáo bị cảnh sát kỷ luật trong thời Quốc xã là khoảng 30 Chế độ thiết lập nên một mạng lưới an ninh rộng lớn do thám hoạt động của giáo sĩ và những linh mục thường xuyên bị tố cáo bắt giữ hoặc chuyển đến các trại tập trung nhiều người bị đưa đến doanh trại dành cho giáo sĩ ở Dachau Tại vùng lãnh thổ Ba Lan sáp nhập năm 1940 Quốc xã phát động một chiến dịch đàn áp tàn bạo và dỡ bỏ có hệ thống Giáo hội Công giáo Alfred Rosenberg người đứng đầu Văn phòng Đối ngoại của Đảng Quốc xã và phụ trách văn hóa giáo dục xem Công giáo thuộc nhóm những kẻ thù hàng đầu của chế độ Ông dự tính thủ tiêu những đức tin Cơ đốc ngoại quốc xâm nhập nước Đức thay thế Kinh Thánh Thánh Giá bằng Mein Kampf và chữ vạn ở mọi nhà thờ thánh đường và nhà nguyện Các giáo phái Cơ đốc khác cũng bị nhắm đến khi mà vào năm 1941 Chánh Văn phòng Đảng Quốc xã Martin Bormann công khai tuyên bố Chủ nghĩa quốc gia xã hội và Cơ đốc giáo không thể dung hòa Shirer viết rằng giới lãnh đạo đảng thù địch Cơ đốc giáo sâu sắc tới mức dự định tiêu diệt Cơ đốc giáo ở Đức nếu có thể và thay thế bằng ngoại giáo mới của những người quốc xã cực đoan Y tế Đức Quốc Xã có phong trào chống thuốc lá mạnh Nghiên cứu tiên phong của Franz H Müller năm 1939 đã chứng minh mối quan hệ nhân quả giữa hút thuốc lá và ung thư phổi Cơ quan Y tế Đế chế đã tiến hành các biện pháp nhằm nỗ lực hạn chế vấn đề này Hút thuốc bị cấm ở nhiều nơi làm việc trên tàu hỏa và giữa các thành viên trong quân đội khi đang làm nhiệm vụ Các cơ quan chính phủ cũng tiến hành kiểm soát những loại chất gây ung thư khác như a mi ăng và thuốc diệt hại Lọc sạch nguồn nước loại bỏ chì và thủy ngân ra khỏi những sản phẩm tiêu dùng và kêu gọi nữ giới thường xuyên đi xét nghiệm ung thư vú là một phần trong chiến dịch y tế công cộng tổng quát được Quốc xã thực hiện Kể từ năm 1933 người Do Thái không còn là đối tượng được hưởng các chương trình bảo hiểm chăm sóc sức khỏe do chính phủ điều hành Cũng trong năm 1933 bác sĩ Do Thái bị cấm không được điều trị cho những bệnh nhân có bảo hiểm của chính phủ Đến năm 1937 bác sĩ Do Thái chỉ còn được chữa trị cho những bệnh nhân là người Do Thái và sang năm tiếp theo Quốc xã đã tước đoạt toàn bộ quyền hành nghề y của họ Các thí nghiệm y khoa đa phần không có tính khoa học bắt đầu được tiến hành trên cơ thể của những tù nhân trong trại tập trung từ năm 1941 SS Hauptsturmführer Đại úy SS bác sĩ Josef Mengele là nhân vật khét tiếng nhất về các thí nghiệm y khoa Trong quãng thời gian phục vụ tại trại tập trung Auschwitz đã có rất nhiều nạn nhân là vật thí nghiệm của Mengele chết hoặc bị giết một cách có chủ ý Tù nhân sẵn có còn được dành cho các công ty dược phẩm mua lại để phục vụ mục đích thử nghiệm thuốc và những thí nghiệm khác Vai trò của phụ nữ và gia đình Nữ giới là nền tảng trong chính sách xã hội của Đức Quốc Xã Những người Quốc xã chống lại bình đẳng giới khẳng định rằng nó là sự sáng tạo của trí tuệ Do Thái và thay vào đó họ ủng hộ một xã hội phụ quyền trong đó phụ nữ Đức sẽ nhận thức rằng thế giới là chồng là gia đình là những đứa con và là ngôi nhà của mình Không lâu sau khi lên nắm quyền Quốc xã đã giải tán hoặc sáp nhập các nhóm bình đẳng giới vào với Liên đoàn Phụ nữ Quốc gia Xã hội chủ nghĩa Tổ chức này kết hợp các hội nhóm trên khắp đất nước để thúc đẩy bổn phận làm mẹ và các hoạt động trong gia đình Phụ nữ được đề nghị tham gia các khóa học về nuôi con may vá nấu ăn Liên đoàn cho xuất bản NS Frauen Warte tạp chí dành cho phụ nữ duy nhất được đảng Quốc xã phê chuẩn tại Đức Mặc dù có một vài khía cạnh tuyên truyền nó chủ yếu vẫn là một tạp chí bình thường cho phụ nữ Quốc xã khuyến khích nữ giới rời khỏi lực lượng lao động đẩy mạnh việc tạo ra những gia đình đông đúc từ người phụ nữ phù hợp về chủng tộc thông qua một chiến dịch tuyên truyền Người phụ nữ sẽ được tặng một huân chương bằng đồng biết đến với tên gọi Ehrenkreuz der Deutschen Mutter Thập tự Danh dự của Người mẹ Đức nếu sinh được bốn đứa con bạc với sáu và vàng nếu sinh được từ tám đứa con trở lên Chế độ trao những khoản trợ cấp đến các gia đình đông người để giúp họ mua sắm đồ đạc tiện ích chi tiêu trong gia đình và đóng học phí cho con Dù các biện pháp dẫn tới tỉ lệ sinh tăng số gia đình có từ bốn con trở lên năm 1940 đã giảm 5 so với năm 1935 Việc khai trừ nữ giới ra khỏi lực lượng lao động để giúp nam giới có thêm việc làm không đạt hiệu quả như dự kiến Nữ giới là thành phần lao động chủ yếu trong các lĩnh vực như người hầu trong gia đình dệt may hoặc trong các ngành công nghiệp đồ uống và thực phẩm những công việc không phù hợp với nam giới Triết lý của Quốc xã ngăn cấm thuê một số lượng lớn phụ nữ vào làm việc trong các nhà máy đạn dược ở giai đoạn hình thành nên chiến tranh bởi vị trí đó dành cho những lao động nước ngoài Sau khi cuộc chiến bùng phát lao động nô lệ được sử dụng rộng rãi Vào tháng 1 năm 1943 Hitler ký một nghị định trong đó yêu cầu tất cả nữ giới tuổi dưới 50 đến trình diện để nhận những nhiệm vụ có tính hỗ trợ cho nỗ lực chiến tranh của Quốc xã Tiếp đó nữ giới bị đổ vào làm trong lĩnh vực công và nông nghiệp Đến tháng 9 năm 1944 đã có 14 9 triệu phụ nữ làm việc trong ngành sản xuất đạn dược Chế độ Quốc xã không khuyến khích nữ giới theo đuổi giáo dục bậc cao Những lãnh đạo Quốc xã giữ quan điểm bảo thủ về phụ nữ và tán thành ý niệm rằng công việc có tính lý thuyết và dựa trên lý trí là không quen thuộc với bản chất của người phụ nữ vì họ được cho là vốn hành động theo cảm xúc và bản năng như vậy theo đuổi học tập và danh vọng sẽ chỉ làm chệch họ khỏi bổn phận làm mẹ Một đạo luật thông qua vào tháng 4 năm 1933 đã giới hạn tỉ lệ nữ sinh được phép đăng ký vào đại học ở mức tối đa 10 so với số nam tham dự điều này khiến đầu vào là nữ ở bậc đại học giảm mạnh Ở cấp trung học đầu vào nữ đã giảm từ 437 000 năm 1926 xuống 205 000 năm 1937 Số nữ sinh được tuyển vào các trường sau trung học cũng giảm từ 128 000 năm 1933 xuống 51 000 năm 1938 Tuy nhiên với việc nam giới phải gia nhập các lực lượng vũ trang trong chiến tranh đến năm 1944 tỉ lệ nữ sinh đã chiếm phân nửa số đầu vào ở các hệ thống sau trung học Quốc xã mong đợi phụ nữ sẽ trở nên mạnh mẽ khỏe khoắn và năng động Nữ nông dân cường tráng làm công việc đồng áng và những đứa trẻ sinh ra khỏe mạnh được xem là lý tưởng và nữ vận động viên điền kinh được ca ngợi vì làn da rám nắng do thường xuyên hoạt động ngoài trời Các tổ chức được thành lập để truyền bá nguyên tắc tiêu chuẩn của Quốc xã Từ ngày 25 tháng 3 năm 1939 tất cả trẻ em thanh thiếu niên trên 10 tuổi đều buộc phải gia nhập Đoàn Thanh niên Hitler Bộ phận Jungmädelbund Liên đoàn Thiếu nữ Trẻ của đoàn dành cho bé gái tuổi từ 10 đến 14 và Bund Deutscher Mädel BDM Liên đoàn Thiếu nữ Đức dành cho các cô gái tuổi từ 14 đến 18 Chương trình của BDM tập trung vào giáo dục thể chất với các hoạt động như chạy nhảy xa nhào lộn đi trên dây diễu hành và bơi lội Chế độ Quốc xã xúc tiến một bộ quy tắc đạo đức liên quan đến vấn đề giới tính và không phản đối những người phụ nữ sinh con ngoài giá thú Tình trạng quan hệ giới tính phức tạp gia tăng trong chiến tranh với những binh sĩ chưa kết hôn thường dính líu mật thiết với vài người phụ nữ cùng lúc Điều tương tự cũng xảy ra với những phụ nữ đã kết hôn có mối liên hệ với binh lính thường dân và lao động nô lệ Tình dục đôi khi được sử dụng như một công cụ để giành được thứ gì đó ví dụ việc làm tốt hơn từ lao động phổ thông nước ngoài Quốc xã ra lệnh phụ nữ Đức phải tránh những mối quan hệ thể xác với lao động nước ngoài điều này được xem là vấn nạn nguy hiểm đối với dòng dõi Đức Với sự chấp thuận của Hitler Himmler mong đợi xã hội mới của chế độ Quốc xã sẽ không có cái nhìn kỳ thị với những trường hợp sinh ra bất hợp pháp đặc biệt là những đứa trẻ có cha mẹ là thành viên SS đối tượng đã được thẩm tra kỹ lưỡng về sự thuần khiết chủng tộc Himmler kỳ vọng mỗi thành viên SS sẽ có từ bốn đến sáu đứa con Hiệp hội Lebensborn Nguồn Sống được Himmler thành lập năm 1935 đã xây dựng nên một loạt nhà hộ sinh địa điểm mà những bà mẹ đơn thân có thể nhận sự trợ giúp trong quá trình mang thai Trước khi được chấp nhận cả hai cha mẹ đều phải trải qua một cuộc kiểm tra tính phù hợp của chủng tộc Những đứa trẻ sinh ra thường sẽ thuộc về gia đình SS Các căn nhà này cũng dành cho vợ của đảng viên Quốc xã và thành viên SS thành phần đã nhanh chóng chiếm lĩnh hơn nửa số vị trí sẵn có Chế độ Quốc xã thực thi nghiêm khắc các đạo luật ngăn cấm phá thai ngoại trừ những lý do về mặt y khoa Số trường hợp phá thai đã giảm từ 35 000 ca năm trong giai đoạn đầu thập niên 1930 xuống 2 000 ca năm trong cuối thập niên Vào năm 1935 một đạo luật thông qua đã cho phép nạo phá phai đối với những trường hợp có lý do liên quan đến thuyết ưu sinh Môi trường Xã hội Quốc xã có những thành phần hỗ trợ quyền lợi động vật ở đó có nhiều người yêu thích vườn thú và các loài hoang dã Chính quyền đã tiến hành một số biện pháp để bảo vệ môi trường và động vật Vào năm 1933 những người Quốc xã ban hành một đạo luật bảo vệ động vật khắt khe nó có tác động đến việc phân loại những loài được phép nghiên cứu y tế Tuy nhiên luật này chỉ được thực thi một cách lỏng lẻo Bất chấp lệnh cấm giải phẫu động vật sống Bộ Nội vụ vẫn sẵn sàng trao giấy phép cho những thí nghiệm trên động vật Bộ Lâm nghiệp Đế chế do Göring đứng đầu thi hành những quy tắc trong đó yêu cầu cán bộ lâm nghiệp trồng nhiều loại cây để bảo đảm môi trường sống phù hợp cho động vật hoang dã Chế độ ban hành Luật Bảo vệ Thiên nhiên Đế chế vào năm 1935 nhằm bảo vệ cảnh quan thiên nhiên trước sự phát triển quá mức của nền kinh tế Luật này cho phép sung công đất thuộc sở hữu tư để tạo ra những khu bảo tồn thiên nhiên và hỗ trợ cho việc lập các kế hoạch dài hạn Chính quyền thực thi những nỗ lực một cách hời hợt để hạn chế tình trạng ô nhiễm không khí và việc thi hành các đạo luật trở nên ít có tính bắt buộc khi chiến tranh nổ ra Phản kháng chế độ Mặc dù không tồn tại phong trào kháng chiến thống nhất đối địch chế độ quốc xã nhưng đã có những hành động thách thức như phá hoại làm việc trì trệ cùng nỗ lực lật đổ chính quyền hoặc ám sát Hitler Hai đảng bị cấm là Cộng sản và Dân chủ Xã hội đã sáng lập những mạng lưới kháng chiến trong giữa thập niên 1930 Họ ít khi làm được gì khá hơn là kích động bất ổn và khơi mào những cuộc đình công ngắn ngủi sớm bị dập tắt Carl Friedrich Goerdeler là người ban đầu ủng hộ Hitler nhưng đã thay đổi suy nghĩ vào năm 1936 và sau này tham gia vào âm mưu 20 tháng 7 Nhóm gián điệp Dàn nhạc Đỏ cung cấp cho Đồng minh thông tin về tội ác chiến tranh của quốc xã hỗ trợ những đường dây đào tẩu khỏi nước Đức và phân phát tời rơi Gestapo đã phát hiện ra ổ nhóm này kết cục là hơn 50 thành viên bị xét xử và hành hình vào năm 1942 Cuối năm đó các nhóm kháng chiến Cộng sản và Dân chủ Xã hội khôi phục hoạt động nhưng chẳng thể làm gì hơn ngoài việc phân phát tờ rơi Hai phe quan sát thấy họ là những đảng đối địch tiềm năng ở nước Đức thời hậu chiến và phần lớn thời gian không cùng nhau phối hợp hành động Vào năm 1942 43 có đội kháng chiến Hoa hồng Trắng hoạt động tích cực song không ít thành viên đã bị bắt hoặc xử tử lần bắt giữ cuối cùng diễn ra vào năm 1944 Một nhóm khác là Vòng tròn Kreisau có một vài mối liên hệ với những quân nhân âm mưu nhưng cũng không có kết cục tốt đẹp sau vụ âm mưu 20 tháng 7 thất bại Trong khi những nỗ lực của người dân có tác động đến dư luận thì quân đội là tổ chức duy nhất có đủ khả năng lật đổ chính quyền Vào năm 1938 các tướng lĩnh cấp cao trong quân đội đã nung nấu một kế hoạch lớn Họ tin rằng ý đồ xâm lược Tiệp Khắc của Hitler sẽ dẫn đến việc Anh tuyên chiến và Đức sẽ thua Kế hoạch là lật đổ hoặc có thể là ám sát Hitler Ludwig Beck Walther von Brauchitsch Franz Halder Wilhelm Canaris Erwin von Witzleben tham gia vào một âm mưu do Hans Oster và Helmuth Groscurth bày ra Cuộc đảo chính đã lên kế hoạch bị hoãn sau sự kiện ký kết Hiệp ước Munich vào tháng 9 năm 1938 Nhiều người trong số này tiếp tục dính dáng đến một âm mưu đảo chính khác dự kiến tiến hành trong năm 1940 nhưng một lần nữa họ thay đổi ý định và chùn bước một phần vì thanh thế lên cao của chế độ sau những thắng lợi vẻ vang ban đầu Đến năm 1943 ý đồ ám sát Hitler quay trở lại khi Henning von Tresckow nhập hội với Oster bày mưu đánh bom máy bay của Hitler Từ đó đến vụ việc ngày 20 tháng 7 năm 1944 có thêm một vài nỗ lực không đáng kể khác Viễn cảnh bại trận đang ngày một rõ ít nhất là một phần động cơ của vụ âm mưu 20 tháng 7 thất bại Âm mưu này nằm trong Điệp vụ Valkyrie với kịch bản là Claus von Stauffenberg đặt một quả bom trong phòng hội thảo tại Hang Sói ở Rastenburg Sau khi thoát chết trong gang tấc Hitler đã ra lệnh trả thù tàn khốc và hậu quả là hơn 4 900 người bị hành quyết Văn hóa Chế độ xúc tiến quan niệm Volksgemeinschaft một cộng đồng sắc tộc Đức quy mô toàn quốc Mục tiêu là xây dựng một xã hội phi giai cấp có nền tảng sự thuần khiết chủng tộc và tư tưởng sẵn sàng cho chiến tranh chinh phạt và một cuộc đấu chống chủ nghĩa Marx Vào năm 1933 Mặt trận Lao động Đức thành lập tổ chức Kraft durch Freude KdF Sức mạnh đến từ Niềm vui Bên cạnh tiếp quản hàng chục ngàn hội nhóm giải trí tư nhân KdF còn tổ chức những hoạt động giải trí và kỳ nghỉ đông người như đi chơi biển điểm đến du lịch và những buổi hòa nhạc Reichskulturkammer Phòng Văn hóa Đế chế được thành lập vào tháng 9 năm 1933 trực thuộc Bộ Tuyên truyền Các phòng ban phụ được tạo ra để kiểm soát những khía cạnh của đời sống văn hóa như phim ảnh phát thanh báo chí mỹ thuật âm nhạc sân khấu và văn học Cá nhân hoạt động trong mỗi lĩnh vực bị yêu cầu gia nhập tổ chức tương ứng Người Do Thái và người có quan điểm chính trị không đáng tin không được làm nghệ thuật và nhiều người đã di cư Sách và bản thảo phải qua khâu xét duyệt của Bộ Tuyên truyền trước khi xuất bản Tiêu chuẩn xuống cấp do chế độ chỉ có ý lợi dụng những sản phẩm văn hóa làm phương tiện tuyên truyền Truyền thanh trở nên phổ biến ở Đức trong thập niên 30 và đến năm 1939 có tới hơn 70 phần trăm hộ gia đình sở hữu một chiếc máy thu nhiều hơn mọi quốc gia khác Tháng 7 năm 1933 quốc xã khai trừ người phái tả và đối tượng không mong muốn khác ra khỏi đội ngũ nhân viên trạm phát thanh Tuyên truyền và diễn văn là nội dung được phát điển hình ngay sau khi quốc xã lên cầm quyền nhưng thời gian trôi qua Goebbels nhấn mạnh cho âm nhạc xuất hiện nhiều hơn để thính giả không chuyển sang những đài giải trí nước ngoài Kiểm duyệt Nhà nước quản lý báo chí tương tự như những phương tiện truyền thông khác Phòng Báo chí đóng cửa hoặc mua lại những tờ báo và nhà xuất bản Đến năm 1939 Bộ Tuyên truyền đã trực tiếp sở hữu hơn hai phần ba số báo và tạp chí Alfred Rosenberg tác giả cuốn Thần thoại Thế kỷ Hai Mươi tán dương sự ưu việt của người Bắc Âu đảm nhiệm vai trò chủ biên tờ nhật báo Völkischer Beobachter Quan sát viên Sắc tộc của Đảng Quốc xã Goebbels kiểm soát dịch vụ điện tín và một mực yêu cầu tất cả tờ báo ở Đức chỉ cho đăng nội dung có lợi cho chế độ Bộ Tuyên truyền của Goebbels phát đi hàng chục chỉ thị mỗi tuần liên quan đến những gì nên hay không nên đăng tải Những tờ báo nổi bật tuân thủ chỉ thị một cách chặt chẽ nhất là với những nội dung không nên đăng Lượng độc giả báo chí giảm mạnh một phần bởi chất lượng nội dung giảm sút và truyền thanh đang ngày một phổ biến Càng về cuối cuộc chiến công tác tuyên truyền càng kém hiệu quả do người dân đã có thể tiếp cận thông tin từ những luồng không chính thống Các tác giả viết sách lũ lượt rời bỏ đất nước và một số người đã viết tài liệu phê phán chế độ trong thời gian lưu vong Goebbels khuyến nghị số tác giả còn lại tập trung vào chủ đề thần thoại Đức cùng quan niệm máu và đất Đến hết năm 1933 chế độ đã cấm lưu truyền hơn một ngàn cuốn sách mà hầu hết là của tác giả Do Thái hoặc mô tả những nhân vật Do Thái Những hoạt động đốt sách diễn ra tiêu biểu là trong đêm ngày 10 tháng 5 năm 1933 Hàng chục ngàn cuốn sách của nhiều nhân vật như Albert Einstein Sigmund Freud Helen Keller Alfred Kerr Marcel Proust Erich Maria Remarque Upton Sinclair Jakob Wassermann H G Wells Émile Zola bị đốt công khai Văn chương hướng đến chủ nghĩa hòa bình theo đuổi những giá trị tự do dân chủ ủng hộ Cộng hòa Weimar hay có tác giả là người Do Thái đều bị thiêu hủy Kiến trúc và nghệ thuật Hitler quan tâm đến kiến trúc và hợp tác chặt chẽ với hai kiến trúc sư Paul Troost và Albert Speer để xây nên những tòa nhà công cộng mang phong cách tân cổ điển dựa trên kiến trúc La Mã Speer đã tạo ra những công trình hùng vĩ như khuôn viên đại hội Đảng Quốc xã ở Nuremberg và tòa nhà Phủ Thủ tướng mới ở Berlin Trong kế hoạch tái cấu trúc Berlin của Hitler có bao gồm một mái vòm khổng lồ lấy ý tưởng Pantheon ở Roma và một khải hoàn môn cao hơn gấp đôi Arc de Triomphe ở Paris Trên thực tế chưa có công trình nào được xây dựng Hitler tin rằng nghệ thuật trừu tượng phong trào Dada chủ nghĩa biểu hiện và nghệ thuật hiện đại là suy đồi và điều này trở thành nền tảng cho chính sách Nhiều giám đốc bảo tàng nghệ thuật bị cách chức vào năm 1933 và thay thế bằng đảng viên quốc xã Chính quyền dỡ bỏ khoảng 6 500 tác phẩm nghệ thuật hiện đại khỏi các bảo tàng và thay bằng những tác phẩm đã qua chọn lọc Triển lãm trưng bày tác phẩm bị loại bỏ mang những tên kiểu như Sự suy đồi trong Nghệ thuật được tổ chức ở mười sáu thành phố khác nhau tính đến năm 1935 Goebbels cũng tổ chức Triển lãm Nghệ thuật Suy đồi ở Munich từ tháng 7 đến tháng 11 năm 1937 và xem ra rất thành công khi thu hút tới hơn hai triệu lượt khách Nhà soạn nhạc Richard Strauss được bổ nhiệm làm chủ tịch Reichsmusikkammer Phòng Âm nhạc Đế chế thành lập vào tháng 11 năm 1933 Tương tự những hình thức nghệ thuật khác quốc xã loại ra những nhạc sĩ có dòng dõi không thể chấp nhận và nhìn chung không tán thành âm nhạc quá hiện đại hay vô điệu Jazz được xem là dòng nhạc đặc biệt không phù hợp và những nhạc sĩ jazz nước ngoài đã rời bỏ đất nước hoặc bị trục xuất Hitler thích nhạc của Richard Wagner nhất là những bản nhạc dựa trên thần thoại Đức hay câu chuyện anh hùng Ông tham dự Liên hoan Bayreuth hàng năm từ 1933 đến 1942 Hitler có mối quan tâm đến kiến trúc ông làm việc gần gũi với hai kiến trúc sư Paul Troost và Albert Speer để tạo ra những tòa nhà công cộng mang phong cách tân cổ điển dựa theo kiến trúc La Mã Speer đã dựng lên các công trình hoành tráng như Khuôn viên đại hội đảng Quốc xã tại Nuremberg và Phủ Thủ tướng Đế chế mới ở Berlin Trong kế hoạch tái xây dựng Berlin của Hitler có bao gồm một tòa mái vòm khổng lồ dựa theo mái vòm ở Đền Pantheon tại Rome và một khải hoàn môn cao hơn gấp đôi Arc de Triomphe ở Paris Cả hai công trình này đều chưa từng được xây dựng Điện ảnh Phim ảnh phổ biến ở Đức trong thập niên 1930 và 1940 Cho đến năm 1934 những quy định hạn chế xuất khẩu tiền tệ đã khiến các nhà làm phim Hoa Kỳ không thể thu hồi lợi nhuận về nước vậy nên các hãng phim lớn đã đóng cửa chi nhánh của họ ở Đức Ít có phim nào của Đức được xuất ra nước ngoài bởi không có nước nào chấp nhận nội dung bài Do Thái Bộ Tuyên truyền mua lại hai hãng phim lớn nhất là UFA và Wien Film Đến năm 1939 đa số phim của Đức là do hai hãng này sản xuất Sản phẩm không phải luôn luôn chứa đựng yếu tố tuyên truyền công khai nhưng nhìn chung có kèm ẩn ý chính trị Chủ đề và nội dung theo đúng chỉ dẫn của đảng còn kịch bản thì luôn được kiểm duyệt trước Hai phim của Leni Riefenstahl là Triumph des Willens 1935 ghi lại Đại hội Nuremberg 1934 và Olympia 1938 mô tả Thế vận hội Mùa hè 1936 đã tiên phong ứng dụng kỹ thuật chỉnh sửa và cử động máy quay ảnh hưởng đến những phim sau này Công nghệ mới như ống kính tele và gắn camera trên đường ray được áp dụng Cả hai phim vẫn gây tranh cãi vì hình ảnh xuất sắc của chúng không thể tách biệt với nội dung tuyên truyền lý tưởng quốc xã Di sản Phe Đồng Minh chiến thắng đã tổ chức các phiên tòa xét xử tội ác chiến tranh khởi đầu là Nuremberg diễn ra từ tháng 11 năm 1945 đến tháng 10 năm 1946 xét xử 23 thủ lĩnh Quốc xã hàng đầu Họ bị cáo buộc bốn tội danh âm mưu tiến hành tội ác tội ác chống lại hòa bình tội ác chiến tranh và tội ác chống lại loài người trong sự vi phạm luật pháp quốc tế chủ đạo về chiến tranh Kết quả 12 bị cáo bị kết án tử hình bảy người nhận án tù từ 10 năm đến chung thân ba trắng án và hai không bị buộc tội Phe Đồng Minh đã cấm đảng Quốc xã và các tổ chức liên quan Việc trưng bày hay sử dụng những biểu tượng Quốc xã như cờ chữ Vạn hay kiểu chào là bất hợp pháp tại Đức và Áo Ý thức hệ Quốc xã và những điều mà chế độ từng làm hầu như tất cả mọi người đều cho rằng chúng là cực kỳ vô nhân đạo Hitler chủ nghĩa Quốc xã và cuộc diệt chủng Holocaust trở thành những biểu tượng của quỷ dữ trong thế giới hiện đại Thời gian trôi qua đề tài Đức Quốc Xã vẫn tiếp tục thu hút mối quan tâm đối với truyền thông đại chúng và giới học thuật Nhà sử học Richard J Evans bình luận đó là thời đại lôi cuốn gần như toàn bộ vì những quan điểm phân biệt chủng tộc và tàn sát của nó như một lời cảnh tỉnh đến toàn thể nhân loại Thời đại Quốc xã vẫn tiếp tục gửi thông điệp đến cho người dân Đức về việc họ nhìn nhận bản thân và đất nước của họ như thế nào Hầu hết mọi gia đình đều chịu tổn thất trong chiến tranh và có một câu chuyện để kể Trong nhiều năm người Đức giữ im lặng về những trải nghiệm và cảm thấy tội lỗi thậm chí cả khi họ không trực tiếp tham gia vào những tội ác Sau khi đề tài về Đức Quốc Xã được giới thiệu trong chương trình giảng dạy từ thập niên 1970 mọi người bắt đầu nghiên cứu trải nghiệm của các thành viên trong gia đình họ Việc nghiên cứu về thời đại Quốc xã và việc sẵn sàng xem xét phê phán những lỗi lầm của nó đã dẫn tới sự phát triển của một nền dân chủ mạnh ở Đức ngày nay nhưng đâu đó bên cạnh vẫn là tư tưởng bài Do Thái và tân Quốc xã ngầm còn sót lại Xem thêm BULLET Phối hợp với các Quyền hạn Phe Trục BULLET Phong trào chống đối Hitler BULLET Thuật ngữ Đức Quốc Xã BULLET Bài hát Quốc Xã BULLET Vergangenheitsbewältigung Tham khảo Tài liệu lịch sử BULLET Art David The Politics of the Nazi Past in Germany and Austria New York Luân Đôn Cambridge University Press 2005 BULLET Bartov Omer The Holocaust Origins Implementation Aftermath New York Routledge 2000 BULLET Egremont Max Forgotten Land Journeys among the Ghosts of East Prussia New York Farrar Straus and Giroux 2011 BULLET Eley Geoff From Unification to Nazism Reinterpreting the German Past Luân Đôn Allen Unwin 1986 BULLET Evans Richard J The Third Reich in History and Memory 2015 excerpt and text search BULLET Evans Richard J From Hitler to Bismarck Third Reich and Kaiserreich in Recent Historiography Part II The Historical Journal 1983 26 4 pp 999 1020 BULLET Evans Richard J Rereading German History From Unification to Reunification 1800 1996 New York Routledge 1997 BULLET Fisher Marc After the Wall Germany the Germans and the Burdens of History New York Simon Schuster 1995 BULLET Frei Norbert Adenauer s Germany and the Nazi Past The Politics of Amnesty and Integration New York Columbia University Press 2002 BULLET Gregor Neil Haunted City Nuremberg and the Nazi Past New Haven Yale University Press 2008 BULLET Heilbronner Oded The Role of Nazi Antisemitism in the Nazi Party s Activity and Propaganda A Regional Historiographical Study The Leo Baeck Institute Yearbook 1990 35 1 pp 397 439 BULLET Herf Jeffrey Divided Memory The Nazi Past in the Two Germanys Cambridge MA Harvard University Press 1999 BULLET Hiden John and John E Farquharson Explaining Hitler s Germany Historians and the Third Reich Batsford Academic and Educational Ltd 1989 BULLET Hofer Walther Fifty years on historians and the Third Reich Journal of Contemporary History 1986 225 251 in JSTOR BULLET Jarausch Konrad H Removing the Nazi stain The quarrel of the German historians German Studies Review 1988 285 301 in JSTOR BULLET Jarausch Konrad H After Hitler Recivilizing Germans 1945 1995 New York Oxford University Press 2008 BULLET Johnson Eric and Karl Heinz Reuband What We Knew Terror Mass Murder and Everyday Life in Nazi Germany New York Basic Books 2006 BULLET Kershaw Ian The Nazi Dictatorship Problems and Perspectives of Interpretation New York Luân Đôn Bloomsbury Academic 2000 BULLET Klemperer Victor Language of the Third Reich LTI New York Luân Đôn Continuum 2006 BULLET Kohut Thomas A German Generation New Haven and Luân Đôn Yale University Press 2012 BULLET Lamberti Marjorie The Search for the Other Germany Refugee Historians from Nazi Germany and the Contested Historical Legacy of the Resistance to Hitler Central European History 2014 47 2 pp 402 429 BULLET Leitz Christian ed The Third Reich The Essential Readings Wiley Blackwell 1999 BULLET Liddell Hart B H The German Generals Talk New York Quill 1979 1948 BULLET Low Alfred D The Third Reich and the Holocaust in German Historiography Toward the Historikerstreit of the Mid 1980s East European Monographs 1994 BULLET MacDonogh Giles After the Reich The Brutal History of the Allied Occupation New York Basic Books 2009 BULLET Macfarlane Daniel Projecting Hitler representations of Adolf Hitler in English language film 1968 1990 thesis University of Saskatchewan Saskatoon 2004 online BULLET Maier Charles S The Unmasterable Past History Holocaust and German National Identity Cambridge MA Harvard University Press 1998 BULLET Marrus Michael R The Holocaust in History New York Meridian 1987 BULLET Niven Bill Facing the Nazi Past United Germany and the Legacy of the Third Reich Routledge 2003 BULLET Petropoulos Jonathan and John K Roth eds Gray Zones Ambiguity and Compromise in the Holocaust and its Aftermath New York and Oxford Berghahn Books 2005 BULLET Potter Pamela M Dismantling a dystopia On the historiography of music in the Third Reich Central European History 2007 40 4 pp 623 BULLET Schlie Ulrich Today s view of the Third Reich and the Second World War in German historiographical discourse The Historical Journal 2000 43 2 pp 543 564 BULLET Stackelberg Roderick Routledge Companion to Nazi Germany Routledge 2007 BULLET Stern Fritz Five Germanys I Have Known New York Farrar Straus and Giroux 2007 BULLET Taylor Frederick Exorcising Hitler The Occupation and Denazification of Germany New York Berlin Bloomsbury Press 2011 BULLET Tormey Simon Making Sense of Tyranny Interpretations of Totalitarianism Manchester University Press 1995 Liên kết ngoài BULLET Third Reich in Ruins Ảnh BULLET Lebendiges Museum Online BULLET Nazi Propaganda 1933 1945

3760

Sao lùn trắng

Sao lùn trắng Sao lùn trắng hay còn gọi là sao trắt trắng là thiên thể được tạo ra khi các ngôi sao có khối lượng thấp và trung bình chết tiêu thụ hết nhiên liệu phản ứng hạt nhân trong sao Các ngôi sao này không đủ nặng để sinh ra nhiệt độ ở lõi cần thiết để nung chảy cacbon trong các phản ứng tổng hợp hạt nhân sau khi chúng chuyển thành các sao khổng lồ đỏ trong giai đoạn đốt cháy heli Cuối giai đoạn này nửa bên ngoài của sao kềnh đỏ sẽ bị đẩy ra không gian tạo thành tinh vân để lại đằng sau một lõi trơ chứa chủ yếu là cacbon và oxy đó chính là sao lùn trắng Lõi này không còn nguồn cung cấp năng lượng và bức xạ dần nhiệt của chúng ra bên ngoài và nguội dần đi Lõi không còn sự hỗ trợ của các phản ứng nhiệt hạch để chống lại lực hấp dẫn sẽ bị trở thành cực kỳ cô đặc với khối lượng vào khoảng một nửa Mặt Trời và trong thể tích khoảng bằng Trái Đất Các sao lùn trắng được hỗ trợ duy nhất bởi áp suất suy biến điện tử Khối lượng cực đại của các sao lùn trắng mà vượt quá nó thì áp suất suy biến không thể duy trì lâu là khoảng 1 4 khối lượng Mặt Trời Sao lùn trắng mà vượt quá giới hạn này gọi là giới hạn Chandrasekhar chủ yếu do khối lượng được chuyển tới bởi sao đôi đồng hành có thể nổ tung như các siêu tân tinh Cuối cùng sau hàng chục tỷ năm sao lùn trắng sẽ nguội tới nhiệt độ mà từ đó nó không còn được nhìn thấy Tuy nhiên với tuổi vũ trụ mới vào khoảng 15 tỷ năm thậm chí cả các sao lùn trắng già nhất vẫn còn bức xạ với nhiệt độ vài nghìn K Sự hình thành Phần lớn các ngôi sao có kích cỡ nhỏ và trung bình sẽ kết thúc dưới dạng là sao lùn trắng sau khi tất cả hiđrô chúng có bị chuyển hóa thành heli Gần cuối giai đoạn phản ứng nhiệt hạch của chúng các ngôi sao như vậy sẽ nở ra và biến thành sao khổng lồ đỏ và sau đó mất dần đi phần lớn các vật chất ở các lớp ngoài cùng tạo ra tinh vân trong khi vẫn còn lõi rất nóng T 100 000 K lõi này sau đó trở thành một ngôi sao lùn trắng trẻ tuổi Một ngôi sao lùn trắng có khối lượng khoảng bằng Mặt Trời có kích thước chỉ lớn hơn Trái Đất một chút Điều này làm cho sao lùn trắng là một trong những dạng đặc nhất của vật chất chỉ có các sao neutron sao lạ và các sao lượng tử giả thuyết có mật độ lớn hơn nó mà thôi Khối lượng càng lớn thì kích thước của sao lùn trắng càng nhỏ Có giới hạn trên của khối lượng các sao lùn trắng là giới hạn Chandrasekhar khoảng 1 4 lần khối lượng Mặt Trời mà vượt qua nó thì áp suất của các điện tử không thể cân bằng với lực hấp dẫn và ngôi sao tiếp tục co nhỏ lại cuối cùng tạo thành sao neutron Bất chấp giới hạn này phần lớn các ngôi sao kết thúc cuộc đời của chúng như là sao lùn trắng vì chúng có xu hướng phát tán phần lớn khối lượng của chúng vào trong vũ trụ trước khi sụp đổ hoàn toàn thông thường với những kết quả ngoạn mục xem tinh vân Người ta cho rằng thậm chí các ngôi sao có khối lượng gấp 8 lần Mặt Trời cuối cùng cũng sẽ bị chuyển thành các sao lùn trắng Đặc trưng Nhiều sao lùn trắng có kích thước xấp xỉ Sao Hoả khoảng 100 lần nhỏ hơn Mặt Trời Chúng có thể có khối lượng xấp xỉ Mặt Trời vì thế chúng rất đặc Cho là cùng một khối lượng vật chất như Mặt Trời chứa trong một dung tích của một hình cầu đường kính nhỏ hơn 100 lần vì thế thể tích là 100³ 1 000 000 lần nhỏ hơn Mặt Trời và do đó mật độ trung bình của vật chất trong các sao lùn trắng là 1 000 000 lần lớn hơn mật độ trung bình của Mặt Trời Các vật chất ở trạng thái như vậy được gọi là suy biến Trong những năm thập niên 1930 sự giải thích được cho là do hiệu ứng của cơ học lượng tử Trọng lượng của sao lùn trắng được duy trì bởi áp suất của các điện tử sự suy biến của điện tử nó chỉ phụ thuộc vào mật độ mà không phụ thuộc vào nhiệt độ Nếu làm biểu đồ so sánh độ sáng tuyệt đối với màu sắc đối với các sao đã quan sát được biểu đồ Hertzsprung Russell thì không diễn ra mọi tổ hợp của độ sáng và màu sắc Có một số sao ở trong khu vực độ sáng thấp màu nóng sao lùn trắng nhưng phần lớn các sao nằm trong một dải gọi là chuỗi chính Các sao khối lượng nhỏ nằm trong chuỗi chính là nhỏ và nguội Chúng được nhìn thấy có màu đỏ và gọi là sao lùn đỏ hay là sao lùn nâu nguội hơn Các dạng này là loại thiên thể hoàn toàn khác với các sao lùn trắng Trong sao lùn đỏ cũng như trong các sao của chuỗi chính áp suất cân bằng trọng lượng là sinh ra do chuyển động nhiệt của khí nóng Áp suất tuân theo định luật của khí lý tưởng Một loại khác của các sao được gọi là khổng lồ các sao trong phần độ sáng cao của biểu đồ độ sáng màu sắc Chúng là các sao bị nổ tung bởi áp suất bức xạ và là rất lớn Các sao lùn trắng là rất nóng vì thế chúng bức xạ ra ánh sáng trắng Phần nhiệt này là phần còn lại của nhiệt sinh ra do sự sụp đổ của sao và nó không được bổ sung thêm trừ trường hợp chúng thu được vật chất từ các sao gần đó nhưng do bề mặt bức xạ rất nhỏ nên chúng duy trì được sức nóng trong một thời gian dài Cuối cùng sao lùn trắng sẽ nguội đi và trở thành sao lùn đen Các sao lùn đen trên lý thuyết là các thực thể nhiệt độ thấp và bức xạ yếu trong quang phổ vô tuyến Tuy nhiên vũ trụ chưa tồn tại đủ lâu để bất kỳ sao lùn trắng nào nguội đến mức trở thành sao lùn đen Rất nhiều sao lùn trắng trẻ tuổi ở gần đã được phát hiện như là nguồn bức xạ các tia X mềm tia X có năng lượng thấp các quan sát bằng tia X và tia cực tím cho phép các nhà thiên văn nghiên cứu thành phần và cấu trúc của lớp khí quyển mỏng của các sao này Sao lùn trắng không thể có khối lượng vượt quá 1 4 khối lượng Mặt Trời giới hạn Chandrasekhar nhưng có một cách để chúng vượt qua giới hạn này Nếu sao lùn trằng bay thành cặp với một ngôi sao thông thường khác nó có thể hút vật chất từ sao đôi đồng hành Vật chất hút được rất chậm và ổn định Khối lượng của sao lùn trắng tăng lên cho đến khi vượt qua giới hạn Chandrasekhar từ điểm đó áp suất suy thoái không thể duy trì được sao Nó tạo thành dạng siêu tân tinh loại Ia và là mạnh nhất trong các siêu tân tinh Trong một số trường hợp vật chất hút từ sao đồng hành chứa nhiều hiđrô gây ra phản ứng hạt nhân nổ bùng ở dạng yếu hơn siêu tân tinh gọi là các vụ nổ sao lùn trắng Các vụ nổ này chỉ xảy ra ở vỏ chứa các vật chất mới hút vào không ảnh hưởng đến lõi bên trong sao lùn trắng và có thể lặp đi lặp lại nếu vẫn có dòng vật chất nhiều hiđrô chảy đến Lịch sử thám hiểm Năm 1862 Alvan Graham Clark phát hiện ra sao đồng hành sẫm màu của sao sáng nhất sao Thiên Lang Sirius hay Alpha Canis Majoris Sao đồng hành được gọi là Thiên Lang B Sirius B hay Pup có nhiệt độ bề mặt khoảng 25 000 K vì thế nó được phân loại là sao nóng Tuy nhiên Sirius B khoảng 10 000 lần mờ nhạt hơn Sirius A Mặc dù nó là sao rất sáng trên một đơn vị diện tích bề mặt Sirius B là nhỏ hơn nhiều so với Sirius A với đường kính xấp xỉ Trái Đất Phân tích quỹ đạo của hệ thống sao Thiên Lang chỉ ra rằng khối lượng của Sirius B xấp xỉ bằng khối lượng của Mặt Trời Điều này có nghĩa là Sirius B là hàng trăm nghìn lần nặng hơn chì Càng nhiều sao lùn trắng được tìm thấy các nhà thiên văn phát hiện ra rằng sao lùn trắng là phổ biến trong thiên hà của chúng ta Năm 1917 Adriaan Van Maanen phát hiện ra sao Van Maanen là sao lùn trắng thứ hai được biết và gần Mặt Trời hơn Sirius B Sau khi phát minh ra cơ học lượng tử trong những năm thập niên 1920 sự giải thích về tỷ trọng của các sao lùn trắng đã được tìm thấy vào năm 1926 R H Fowler giải thích các tỷ trọng cao trong bài báo Dense matter Vật chất đậm đặc Monthly Notices R Astron Soc 87 114 122 sử dụng áp suất suy biến điện tử vài tháng sau khi có công thức thống kê Fermi Dirac cho điện tử mà áp suất của điện tử dựa vào công thức này Năm 1930 S Chandrasekhar phát hiện trong bài báo gọi là The maximum mass of ideal white dwarfs Khối lượng cực đại của các sao lùn trắng lý tưởng Astroph J 74 81 82 rằng không có sao lùn trắng nào có thể nặng hơn 1 2 lần Mặt Trời Điều này hiện nay gọi là giới hạn Chandrasekhar Chandrasekhar nhận được giải Nobel năm 1983 Liên kết ngoài BULLET Sao lùn trắng là gì VnExpress 23 5 2001

3778

Hạt sơ cấp

Hạt sơ cấp Hạt sơ cấp hay còn gọi là hạt cơ bản là các hạt hạ nguyên tử không có các cấu trúc phụ không được cấu tạo từ những hạt khác Vì thế hạt sơ cấp được coi là tồn tại như một hạt nguyên vẹn đồng nhất không thể tách thành các phần nhỏ hơn Cho đến thời điểm hiện tại các hạt được cho là sơ cấp bao gồm Các loại hạt vật chất và hạt phản vật chất thuộc họ fermion quark lepton phản quark và phản lepton các hạt lực làm trung gian tương tác giữa các hạt fermion thuộc họ hạt boson gauge bosons và Higgs boson Một hạt chứa hai hoặc nhiều hạt cơ bản là một hạt tổng hợp Vật chất chúng ta tiếp xúc hàng ngày bao gồm các nguyên tử từng được coi là hạt sơ cấp có nghĩa là không thể bị chia nhỏ trong tiếng Hy Lạp mặc dù sự tồn tại của nguyên tử vẫn còn gây tranh cãi cho đến khoảng năm 1910 vì một số nhà vật lý hàng đầu coi các phân tử là ảo ảnh toán học và cuối cùng là năng lượng của vật chất Chẳng bao lâu các thành phần hạ nguyên tử của nguyên tử đã được xác định Khi những năm 1930 mở ra electron và proton đã được phát hiện cùng với photon hạt của bức xạ điện từ Vào thời điểm đó sự ra đời gần đây của cơ học lượng tử đang làm thay đổi hoàn toàn quan niệm về các hạt vì một hạt dường như có thể bao trùm một trường như một sóng một nghịch lý vẫn lảng tránh lời giải thích thỏa đáng Thông qua lý thuyết lượng tử các proton và neutron đã được tìm thấy có chứa hạt quark Các hạt quark lên và quark xuống hiện nay được coi là các hạt sơ cấp Và trong một phân tử ba bậc tự do của electron điện tích spin quỹ đạo có thể được tách ra thông qua hàm sóng thành ba quasiparticles holon spinon orbiton Tuy nhiên một hạt electron tự do không quay quanh hạt nhân nguyên tử và thiếu chuyển động quỹ đạo có vẻ như không thể chấp nhận được nhưng vẫn được coi là một hạt cơ bản Khoảng năm 1980 trạng thái của một hạt cơ bản lúc đó được coi là cấu thành cuối cùng của chất sau đó đã bị loại bỏ vì một triển vọng thực tế hơn được thể hiện trong Mô hình chuẩn của vật lý hạt hiện đại đây là lý thuyết thành công nhất về mặt thực nghiệm của khoa học Nhiều công trình dựa trên và các lý thuyết ngoài Mô hình chuẩn bao gồm siêu đối xứng phổ biến nhân đôi số lượng hạt cơ bản bằng cách đưa ra giả thuyết rằng mỗi hạt được biết đến liên kết với một đối tác bóng tối lớn hơn nhiều mặc dù tất cả các siêu đối tác như vậy vẫn chưa được khám phá Trong khi đó một trọng lực trung gian boson cơ bản là hạt graviton vẫn còn là giả thuyết Tổng quát Tất cả các hạt cơ bản là boson hoặc fermion Các lớp này được phân biệt bằng số liệu thống kê lượng tử của chúng fermion tuân theo số liệu thống kê Fermi Dir Dirac và boson tuân theo số liệu thống kê của Bose Einstein Spin của chúng được phân biệt thông qua định lý thống kê spin kèm theo nó là một nửa số nguyên cho fermion và số nguyên cho boson Mẫu biểu hạt cơ bản Trong mô hình chuẩn các hạt cơ bản được biểu diễn cho tiện ích dự đoán dưới dạng các hạt điểm Mặc dù rất thành công nhưng mô hình chuẩn vẫn chưa là một thuyết thống nhất các lực tự nhiên một cách hoàn toàn do sự vắng mặt của lực hấp dẫn Tính chất của các hạt sơ cấp Khối lượng nghỉ Khối lượng nghỉ hay khối lượng tĩnh của một vật là khối lượng của vật xét trong một hệ quy chiếu mà theo hệ đó vật là đứng yên Đại đa số vật chất trừ photon và neutrino đều có khối lượng nghỉ khác 0 Thời gian tồn tại Các hạt sơ cấp đa số có thể phân rã thành các hạt khác Thời gian sống của chúng dao động từ 10 đến 10 giây Một số ít hạt sơ cấp được gọi là bền có thời gian sống rất lớn có thể coi là bền như electron 10 năm proton 10 năm Người ta nghiên cứu thời gian sống của hạt sơ cấp thông qua lý thuyết xác suất dựa trên thời gian để một số lượng n hạt sơ cấp phân rã chỉ còn lại 0 5n hạt Điện tích Một số hạt trung hòa về điện có điện tích bằng không như phôtôn γ và nơtrinô ν Một số hạt khác mang điện tích âm hoặc dương với trị số tuyệt đối đều bằng điện tích nguyên tố của electron 1 602 x 10 C Số lạ Số lạ là đại lượng đặc trưng lượng tử của các hạt sơ cấp được đưa ra khi nghiên cứu quá trình phân rã của các hạt mêzôn K K K và hyperon Υ Λ Σ Σ Σ tuân theo định luật bảo toàn số lạ Phân loại các hạt sơ cấp Các hạt sơ cấp được chia làm 2 nhóm chính là fermion các hạt tạo nên vật chất trong vũ trụ và boson các hạt truyền tương tác Hạt Fermion Fermion gồm 12 loại chia làm 2 nhóm là quark các hạt nặng và lepton các hạt nhẹ Quark gồm sáu loại là up down charm strange top và bottom Trong đó vật chất chúng ta thấy hàng ngày có hạt nhân gồm neutron và proton ở đó neutron được tạo thành bởi 3 quark 1 up và 2 down còn proton là 2 up và 1 down Các hạt fermion có spin bán nguyên ½ Mỗi hạt fermion đều có một phản hạt riêng Fermion là hạt sơ cấp cấu thành nên vật chất Chúng được phân loại dựa theo tương tác trong thuyết sắc động học lượng tử và theo mô hình chuẩn có 12 hương của fermion cơ bản bao gồm 6 quark và 6 lepton Các quark Các quark tương tác với nhau bởi lực màu color force mỗi quark đều có phản hạt và tồn tại ở 6 hương Các lepton Lepton tiếng Hy Lạp là Λεπτόν có nghĩa là nhỏ và mỏng Tên này có trước khi khám phá ra các hạt tauon một loại hạt lepton nặng có khối lượng gấp đôi khối lượng của proton Lepton là hạt có spin bán nguyên ½ và không tham gia trong tương tác mạnh Lepton hình thành một nhóm hạt sơ cấp phân biệt với các nhóm gauge boson và quark Có 12 loại lepton được biết đến bao gồm ba loại hạt vật chất là electron muyon và tauon cùng 3 neutrino tương ứng và 6 phản hạt của chúng Tất cả các lepton điện tích đều có điện tích là 1 hoặc 1 phụ thuộc vào việc chúng là hạt hay phản hạt và tất cả các neutrino cùng phản neutrino đều có điện tích trung hòa Số lepton của cùng một loại được giữ ổn định khi hạt tham gia tương tác được phát biểu trong định luật bảo toàn số lepton Hạt Gauge boson Boson gồm bốn loại hạt tương ứng với bốn loại tương tác cơ bản là photon tương tác điện từ graviton tương tác hấp dẫn gluon tương tác mạnh weak boson gồm hai loại W và Z tương tác yếu Các boson đều có spin nguyên Các lực cơ bản của tự nhiên được truyền bởi các hạt gauge boson Theo mô hình chuẩn có 13 loại hạt boson cơ bản BULLET Quang tử photon có spin 1 là hạt truyền tương tác trong lực điện từ BULLET Các W boson và Z boson có spin 1 là hạt truyền tương tác trong lực tương tác yếu BULLET 8 gluon có spin 1 là hạt truyền tương tác trong lực tương tác mạnh Hiện tại các thuyết vật lý dự đoán về sự tồn tại của một số boson khác như BULLET Higgs boson có spin 0 được dự đoán bởi mô hình chuẩn của thuyết điện yếu thống nhất BULLET Graviton có spin 2 được cho là hạt truyền tương tác trong lực hấp dẫn và được dự đoán bởi thuyết hấp dẫn lượng tử BULLET Các thành phần siêu đối xứng của các hạt fermion là slepton và squark BULLET Graviscalar có spin 0 BULLET Graviphoton có spin 1 BULLET Goldstone boson BULLET X boson và phản X boson được dự đoán trong lý thuyết thống nhất GUT Tương tác của các hạt sơ cấp Tương tác mạnh Tương tác mạnh là tương tác giữa các hạt hadron giữ các thành phần của hạt nhân của nguyên tử lại với nhau chống lại lực đẩy rất lớn giữa các proton

3779

Không-thời gian

Không thời gian Không thời gian hay Thời gian Không gian là một mô hình toán học gộp ba chiều không gian với một chiều thời gian để tạo thành một cấu trúc thống nhất gọi là Thời Không gian liên tục Các văn liệu khoa học vật lý tại Việt Nam sử dụng thuật ngữ Không thời gian Giới thiệu Trong cơ học cổ điển thời gian và không gian là 2 khái niệm hoàn toàn riêng biệt Cùng một sự việc luôn trôi qua trong những khoảng thời gian giống nhau khi quan sát trong các hệ quy chiếu khác nhau Các sự việc này có thể được làm đồng bộ bằng việc dùng chung một đồng hồ đo thời gian tuyệt đối Trong mô hình thuyết tương đối hẹp của Albert Einstein thời gian diễn ra của cùng một sự việc là dài hay ngắn phụ thuộc vào lựa chọn hệ quy chiếu Cách mô tả các sự việc được thực hiện chính xác trên một hệ thống hình học được sáng tạo bởi Hermann Minkowski ở đó không gian và thời gian được xem xét là một cặp Đây là hình học Minkowski nơi một sự kiện được nhận dạng bằng một thế giới điểm của 4 chiều không thời gian liên tục Chiều thời gian thường được đặt là ct với c là tốc độ ánh sáng t là thời gian để có cùng thứ nguyên với các chiều không gian Tuy nhiên chiều thời gian là một chiều đặc biệt và ct không hoàn toàn giống các chiều không gian khác Ví dụ đối với không gian ba chiều cổ điển chiều dài của một thước kẻ không thay đổi và không phụ thuộc hệ quy chiếu bình phương của nó luôn là Ở đây dx dy dz là hình chiếu của thước kẻ lên ba chiều x y và z của không gian Trong không thời gian phẳng mêtric Minkowski khi thay đổi hệ quy chiếu chiều dài thước kẻ thay đổi nhưng đại lượng sau không thay đổi Ở đây dt là chênh lệch thời gian trong quan sát hai đầu thước kẻ trong không thời gian Công thức trên cho thấy chiều thời gian không đối xứng không tráo đổi tùy ý với các chiều không gian Không thời gian phẳng Trong lý thuyết tương đối hẹp không thời gian là không thời gian phẳng Nhiều đại lượng vật lý ở dạng vectơ trong không gian ba chiều được mở rộng ra thành vectơ 4 Một vectơ 4 là một bộ gồm 3 thành phần gọi là thành phần không gian cùng với 1 thành phần gọi là thành phần thời gian V v v v v v v Bình phương của độ lớn của vectơ 4 được tính theo công thức Khi chuyển đổi hệ quy chiếu trong không thời gian các thành phần của vectơ 4 được biến đổi theo biến đổi Lorentz Có một thuộc tính của các vectơ 4 không bị biến đổi bởi biến đổi Lorentz đó chính là độ lớn của các vectơ 4 này Điều này tương tự như khi thay đổi hệ quy chiếu trong không gian ba chiều độ lớn của các vectơ vị trí ba chiều không đổi Ví dụ trong phần giới thiệu cho thấy đại lượng khoảng cách hay vị trí trong không gian ba chiều được tổng quát hóa thành vectơ 4 ct x y z Nhiều đại lượng vật lý vectơ khác cũng đều có vectơ 4 tương ứng Ví dụ như động lượng cổ điển được mở rộng thành động lượng 4 E c p với E là năng lượng tương đối tính và p là động lượng tương đối tính Không thời gian cong Trong lý thuyết tương đối rộng không thời gian có thể cong Sự cong của thời không gian gây ra bởi sự có mặt của vật chất tóm tắt trong phương trình Einstein Các thời không gian cong được đặc trưng bởi tenxơ mêtric của thời không gian nghiệm của phương trình Einstein khi cho biết một sự sắp đặt của vật chất Một số thời không gian cong ứng với các trường hợp đặc biệt có thể kể đến là mêtric Schwarzschild mêtric Reissner Nordström hay mêtric Kerr Mêtric Schwarzschild mô tả chân không quanh một hành tinh ngôi sao hay một hố đen không quay và không tích điện và là ví dụ đơn giản nhất về thời không gian quanh hố đen Khi không có vật chất lời giải phương trình Einstein trở về thời không gian phẳng như trong lý thuyết tương đối hẹp Sự kiện vũ trụ tuyến thời gian riêng và đường trắc địa Trong thời không gian mỗi một điểm gọi là một sự kiện do xảy ra tại một thời điểm và vị trí xác định Bình phương khoảng cách giữa hai sự kiện trong thời không gian h có thể lớn hơn hay nhỏ hơn 0 và khiến cho khoảng cách giữa hai sự kiện được chia làm ba loại BULLET Kiểu thời gian h 0 BULLET Kiểu ánh sáng h 0 BULLET Kiểu không gian h 0 Giữa hai sự kiện có nhiều đường nối nhưng đường nối ngắn nhất gọi là đường trắc địa Trong cả hai lý thuyết tương đối một vật thể trong thời không gian đi theo vũ trụ tuyến hướng từ quá khứ tới tương lai Vũ trụ tuyến của hạt photon là đường nối giữa các sự kiện liên tục có khoảng cách kiểu ánh sáng s 0 vũ trụ tuyến của các vật thể có khối lượng có kiểu thời gian Khoảng cách giữa hai sự kiện trên một vũ trụ tuyến còn gọi là thời gian riêng thời gian giữa hai sự kiện đo được bởi một quan sát viên đi theo vũ trụ tuyến này từ sự kiện này tới sự kiện kia Trong lý thuyết tương đối rộng vật thể chuyển động theo quán tính đi theo đường trắc địa kiểu thời gian Xem thêm BULLET Hệ quy chiếu BULLET Hệ toạ độ Descartes BULLET Không gian nhiều chiều BULLET Không gian Hilbert BULLET Hình học phi Euclide BULLET Lý thuyết tương đối BULLET Thời gian riêng Liên kết ngoài BULLET Albert Einstein on space time 13th edition Encyclopædia Britannica Historical Albert Einstein s 1926 article BULLET Encyclopedia of Space time and gravitation Scholarpedia Expert articles BULLET Stanford Encyclopedia of Philosophy Space and Time Inertial Frames by Robert DiSalle

3780

Cơ học thống kê

Cơ học thống kê Cơ học thống kê là ngành vật lý áp dụng phương pháp thống kê của toán học cho môn cơ học ở đó tập trung vào chuyển động của hạt hay vật khi chúng được tác dụng bởi một lực Nó được sử dụng xuyên suốt các đối tượng từ hệ vi mô các nguyên tử phân tử đến thế giới trung mô thế giới mà ta đang sống do vậy nó giải thích nhiệt động lực học giống như kết quả của quá trình thống kê và bộ máy cơ học bao gồm cả cổ điển lẫn hiện đại Thực tế kết quả của phương pháp này dựa trên việc quan sát thống kê các số liệu của các phân tử riêng biệt có thể miêu tả được đặc điểm của vật chất do phân tử này tạo thành

3781

Hạt Higgs

Hạt Higgs Hạt Higgs tiếng Việt đọc là Hích hay boson Higgs Bô dôn Hích là một hạt cơ bản trong mô hình chuẩn của ngành vật lý hạt và là một trong những loại hạt boson Ngày 4 tháng 7 năm 2012 các nhà vật lý học tại Tổ chức Nghiên cứu Nguyên tử châu Âu CERN đã nhận ra sự tồn tại của một hạt có những đặc tính thích hợp với boson Higgs xác suất rằng dấu hiệu không phải do nó chỉ tới 0 00003 tức 5 độ lệch tuy nhiên các nhà khoa học hạt vẫn cần phải xác nhận rằng sự quan sát này do boson Higgs thay vì một boson bất ngờ chưa được khám phá Trong vài thập kỷ qua ngành vật lý hạt đã xây dựng được một lý thuyết mô hình chuẩn tạo nên khuôn khổ về sự hiểu biết các hạt và tương tác cơ bản trong tự nhiên Một trong những thành phần cơ bản của mô hình này là trường lượng tử giả thiết phổ biến chịu trách nhiệm cung cấp khối lượng cho các hạt Trường này có tên gọi là trường Higgs Nó là hệ quả của lưỡng tính sóng hạt trong cơ học lượng tử và tất cả các trường lượng tử đều có một hạt cơ bản đi kèm Hạt đi kèm với trường Higgs được gọi là hạt Higgs hay boson Higgs theo tên của nhà vật lý Peter Higgs Hạt Higgs thường được gọi là hạt của Chúa God particle trong truyền thông đại chúng bên ngoài cộng đồng khoa học Tên gọi này xuất phát từ nhan đề cuốn sách năm 1993 về boson Higgs và vật lý hạt của Leon Lederman Ông đã muốn dùng tên gọi là Goddamn particle hạt bị Chúa nguyền rủa hạt mắc dịch vì tầm quan trọng và sự khó khăn để xác định nó Tuy nhiên biên tập viên cho rằng cách gọi này quá gây tranh cãi nên đã thuyết phục ông đổi tên Vì trường Higgs chịu trách nhiệm về khối lượng việc các hạt cơ bản có khối lượng được nhiều nhà vật lý coi như một dấu hiệu cho thấy sự tồn tại của trường Higgs Giả sử hạt Higgs tồn tại chúng ta có thể suy luận được ra khối lượng của nó dựa trên tác động mà nó tạo ra đối với thuộc tính của các hạt và trường khác Ngày 4 tháng 7 năm 2012 Fabiola Gianotti và Joseph Incandela phát ngôn viên cho hai đội thí nghiệm độc lập ATLAS và CMS trình bày kết quả thực nghiệm của họ về boson Higgs tại LHC Họ xác nhận mức tin cậy 5 sigma 5σ của bằng chứng về một hạt có đặc tính tương đồng với boson Higgs và họ thừa nhận rằng công việc tiếp theo là cần thiết để kết luận rằng nó có mọi đặc tính mà lý thuyết đã tiên đoán về boson Higgs Ý tưởng cho sự tồn tại của hạt Higgs Rất nhiều thí nghiệm thuộc lĩnh vực vật lý hạt trên thế giới đang tìm kiếm cơ chế tạo ra khối lượng Các nhà khoa học tại phòng thí nghiệm hạt nhân CERN ở Geneva cũng như tại Fermilab ở Illinois đang hy vọng tìm kiếm được cái họ gọi là boson Higgs Họ tin tưởng rằng nó là một hạt cũng có thể là một tập hợp hạt mà chúng có thể tạo ra những hạt có khối lượng khác Ảnh hướng của nhóm đám đông vây quanh chính là cơ chế Higgs được đưa ra bởi nhà vật lý người Anh Peter Higgs vào những năm 1960 Lý thuyết đưa ra giả thuyết cho rằng có một dạng lưới biểu trưng cho trường Higgs phủ đầy vũ trụ Giống như trường điện từ nó có ảnh hưởng tới những hạt di chuyển xuyên qua nó nhưng nó cũng liên hệ với vật lý chất rắn Các nhà khoa học biết rằng khi một electron đi qua một mạng tinh thể nguyên tử điện tích dương khối lượng của electron có thể tăng lên gấp 40 lần Điều này cũng có thể đúng với trường Higgs khi một hạt di chuyển trong nó nó sẽ bị bóp méo một chút giống như đám đông vây quanh ngôi sao điện ảnh ở bữa tiệc và truyền khối lượng cho hạt Câu hỏi về khối lượng là một vấn đề hóc búa dẫn đến việc tồn tại hạt boson Higgs để phủ kín khoảng trống còn sót trong Mô Hình Chuẩn Mô Hình Chuẩn miêu tả 3 trong 4 lực của tự nhiên lực điện từ lực tương tác mạnh và lực tương tác yếu Lực điện từ đã được biết một cách cặn kẽ trong nhiều thập kỷ qua Hiện tại các nhà vật lý dồn sự quan tâm sang lực hạt nhân mạnh lực liên kết những phần của hạt nhân nguyên tử lại với nhau và lực hạt nhân yếu lực chi phối khả năng phóng xạ cũng như phản ứng tổng hợp hydro một phản ứng quan trọng tạo ra năng lượng trong Mặt Trời Điện từ học miêu tả sự tương tác giữa các hạt và photon hình thành những bó packet nhỏ của bức xạ điện từ Tương tự lực hạt nhân yếu miêu tả cách thức hai hạt boson W và boson Z tương tác với các electron quark neutron Có một sự khác nhau rõ ràng giữa hai tương tác này photon không có khối lượng trong khi khối lượng của W và Z lại khá lớn khoảng 100 lần so với khối lượng của proton Trong thực tế chúng là một trong những hạt có khối lượng lớn nhất từng biết Khuynh hướng đầu tiên là giả sử rằng boson W và boson Z dễ dàng tồn tại và tương tác với những hạt cơ bản khác Nhưng trên cơ sở toán học khối lượng lớn của boson W và boson Z mang đến sự mâu thuẫn trong Mô Hình Chuẩn Để giải thích cho điều này các nhà vậy lý cho rằng phải có ít nhất một hạt khác đó là boson Higgs Những lý thuyết đơn giản nhất dự đoán rằng có một boson Higgs nhưng những lý thuyết khác lại cho rằng có nhiều hơn Trong thực tế quá trình tìm kiếm hạt Higg là một trong những sự việc hào hứng nhất trong nghiên cứu bởi vì nó có thể dẫn đến những khám phá mới hoàn chỉnh vật lý hạt Một số nhà lý thuyết nói rằng nó có thể mang ánh sáng đến cho toàn bộ những dạng tương tác mạnh mới và số khác tin tương rằng việc nghiên cứu sẽ khám phá ra một vật lý cơ bản đối xứng mang tên siêu đối xứng Trước hết các nhà khoa học muốn xác định phải chăng boson Higg thực sự tồn tại Quá trình tìm kiếm đã bắt đầu từ hơn 10 năm trước tại cả hai phòng nghiên cứu CERN tại Geneva và Fermilab ở Illinois Để tìm kiếm các hạt này các nhà nghiên cứu phải thực hiện va chạm những hạt khác với nhau ở vận tốc cực lớn Nếu năng lượng từ sự va chạm này đủ lớn nó có thể chuyển sang những hạt vật chất nhỏ hơn có thể là boson Higgs Những hạt này chỉ tồn tại ở một thời gian ngắn sau đó phân rã thành các hạt khác Vì thế để chứng minh cho sự xuất hiện của hạt Higgs trong sự va chạm các nhà nghiên cứu phải tìm được bằng chứng dựa vào các hạt nó sẽ phân rã ra

3782

Lý thuyết hấp dẫn lượng tử vòng

Lý thuyết hấp dẫn lượng tử vòng Việc tìm kiếm một lý thuyết lượng tử của trường hấp dẫn qua đó tìm hiểu các đặc điểm của không thời gian lượng tử vẫn là một vấn đề mở Một trong những hướng tiếp cận hiện đại chính là thuyết hấp dẫn lượng tử vòng Thuyết này có cơ sở định nghĩa toán học khá tốt bao gồm môi trường độc lập không xáo trộn của lượng tử hóa hấp dẫn cùng với các cặp vật chất quy ước Thuyết hấp dẫn lượng tử vòng ngày nay hình thành một khối lượng lớn các nghiên cứu từ nền tảng toán học cho đến các ứng dụng của nó vào ngành vật lý học Một số kết quả nổi bật đó là BULLET Tính toán được các đại lượng vật lý như diện tích và thể tích trùng hợp với các đại lượng dự đoán trong vật lý thang Planck BULLET Tạo ra được một công thức đạo hàm từ công thức entropy lỗ đen black hole của Jacob Bekenstein và Stephen Hawking BULLET Phác họa một hình ảnh vật lý phong nhã của thế giới lượng tử có đặc điểm là như sợi polymer liên kết bởi các đại lượng rời rạc trong thang đo Planck Đây là tính chất quan trọng bậc nhất miêu tả sự lượng tử hóa của thế giới tự nhiên biểu hiện ở chính không thời gian Các vấn đề tồn tại từ trước đó như việc thiếu giá trị của tích hữu hướng tìm hiểu đặc điểm của các vòng cũng như sự bổ sung các điều kiện tự nhiên đã được giải quyết một cách trọn vẹn Tuy nhiên một vấn đề mở bấy lâu nay chính là việc tìm hiểu bản chất động lực học của không thời gian Xem thêm BULLET Lý thuyết dây Liên kết ngoài BULLET Nguyên tử của không gian và thời gian

3789

Chất độc da cam

Chất độc da cam Chất độc da cam viết tắt CĐDC tiếng Anh Agent Orange Tác nhân da cam là tên gọi của một loại chất thuốc diệt cỏ và làm rụng lá cây được quân đội Hoa Kỳ sử dụng tại Việt Nam trong Chiến dịch Ranch Hand một phần của chiến tranh hóa học của Hoa Kỳ trong thời kỳ Chiến tranh Việt Nam Chất này không có màu và được chứa trong các thùng màu da cam do vậy trong vụ kiện hậu quả của nó được gọi nhầm là chất độc màu da cam Chất này đã được Hoa Kỳ sử dụng quy mô lớn trong những năm từ 1961 đến 1971 khiến nhiều vùng ở Việt Nam bị nhiễm độc nghiêm trọng Các cơ quan y tế ở Việt Nam ước tính khoảng 400 000 người đã bị giết hoặc tàn tật khoảng 500 000 trẻ em sinh ra bị dị dạng dị tật bởi chất độc hóa học này Hội Chữ Thập đỏ Việt Nam ước lượng khoảng 1 triệu nạn nhân Việt Nam đã bị tàn phế hoặc bệnh tật vì chất độc da cam Chất độc da cam còn làm tổn thương sức khỏe của những người lính Mỹ cũng như các binh lính đồng minh của Mỹ Úc Hàn Quốc New Zealand quân lực Việt Nam Cộng hòa đã có tiếp xúc với chất này cũng như con cháu họ Tính đến nay các tổ chức cựu binh Mỹ Úc Hàn Quốc đã khởi kiện và được bồi thường nhưng các nạn nhân chất da cam tại Việt Nam thì bị xử thua kiện Trong thời kỳ Chiến tranh Việt Nam mục đích quân sự chính thức của chất độc da cam là làm rụng lá cây rừng để quân đội du kích Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam không còn nơi ẩn náu Chất độc da cam thực ra là một chất lỏng trong suốt nó được gọi là chất da cam vì những thùng phuy dùng để vận chuyển nó được vẽ các sọc có màu da cam Quân đội Hoa Kỳ còn có một số mã danh khác để chỉ đến các chất diệt cỏ được dùng trong thời kỳ này chất xanh Agent Blue cacodylic acid chất trắng Agent White hỗn hợp 4 1 của 2 4 D và picloram chất tím Agent Purple và chất hồng Agent Pink Đến năm 1971 CĐDC không còn được dùng để làm rụng lá nữa 2 4 D vẫn còn được sử dụng để làm diệt cỏ 2 4 5 T đã bị cấm dùng tại Hoa Kỳ và nhiều quốc gia khác do sự độc hại của nó tới môi trường và sinh vật Ảnh hưởng đến con người Người ta đã tìm thấy chất độc da cam có chứa chất độc dioxin nguyên nhân của nhiều bệnh như ung thư dị dạng và nhiều rối loạn chức năng ở cả người Việt lẫn các cựu quân nhân Hoa Kỳ Dioxin tích tụ chủ yếu tại các mô mỡ theo thời gian tích lũy sinh học vì vậy ngay cả tiếp xúc nhỏ cũng có thể đạt mức độ nguy hiểm Trong năm 1994 EPA Hoa Kỳ báo cáo rằng dioxin là một chất gây ung thư và lưu ý rằng các hậu quả khác về sinh sản và phát triển tình dục hệ thống miễn dịch có thể gây ra một mối đe dọa lớn đối với sức khỏe con người TCDD là độc nhất của dibenzodioxins được phân loại như là một chất gây ung thư nhóm 1 do Cơ quan Nghiên cứu Quốc tế về Ung thư IARC TCDD có chu kỳ bán rã khoảng 8 năm ở người mặc dù ở nồng độ cao tỷ lệ loại bỏ được tăng cường bởi sự trao đổi chất Các ảnh hưởng sức khỏe của dioxin được trung gian bởi tác động lên thụ thể tế bào các thụ thể aryl hydrocarbon AHR Điều này giúp dioxin xâm nhập phá thủng hệ thống phòng thủ của tế bào và làm biến dạng DNA Đó là nguyên nhân tại sao dioxin gây ra quái thai ở động vật Các hiệu ứng khác ở người ở các mức liều cao có thể bao gồm BULLET Bất thường phát triển trong men răng của trẻ em BULLET Bệnh lý tại khu trung ương và ngoại vi của hệ thần kinh BULLET Rối loạn tuyến giáp BULLET Tổn hại cho hệ thống miễn dịch BULLET Lạc nội mạc tử BULLET Bệnh tiểu đường Dioxin tích lũy trong chuỗi thức ăn trong một thời trang tương tự như các hợp chất clo khác tích lũy sinh học Điều này có nghĩa rằng ngay cả nồng độ nhỏ trong nước bị ô nhiễm có thể được tập trung lên một chuỗi thức ăn đến mức nguy hiểm vì chu kỳ phân hủy dài và độ tan trong nước thấp của dioxin Không chỉ vậy Dioxin còn có thể đi qua dây rốn hoặc tích tụ trong sữa mẹ do đó nếu người mẹ nhiễm dioxin thì đứa con cũng sẽ bị nhiễm theo Bác sĩ Linda Birnbaum Giám đốc Viện Khoa học Quốc gia Về Liên Hệ Giữa Môi trường và Sức khỏe và là một chuyên gia hàng đầu về chất dioxin nói Tôi chưa từng thấy một hệ thống hormone nào mà chất dioxin không thể phá vỡ Nó có ảnh hưởng lan rộng trong hầu hết các chủng loài có xương sống trong hầu hết mọi giai đoạn cơ thể phát triển Năm 2007 Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Việt Nam vẫn ra thông cáo báo chí nói rằng Không có tác hại sinh thái nào được ghi nhận ở động thực vật mặc dù một lượng lớn chất diệt cỏ và dioxin đã được sử dụng và rằng thông tin này chưa được xem xét trong các lần đánh giá trước của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ và Viện Y học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ Tuy nhiên lưu ý rằng các chất diệt cỏ đổ thẳng xuống đất và ngấm sâu trước khi thoái biến thì sẽ có tồn dư và vì vậy là một mối lo ngại Còn Cựu Đại sứ Mỹ tại VN ông Michael Marine vẫn cho rằng mối liên hệ giữa sự phơi nhiễm dioxin và sức khoẻ con người vẫn chưa được chứng minh Tuy nhiên ông đã công bố khoản tài trợ trị giá 400 nghìn USD để nghiên cứu ô nhiễm dioxin và tẩy độc tại sân bay Đà Nẵng Di chứng tới thế hệ sau Dioxin sẽ gây đóng mở một số gene giải độc quan trọng của tế bào như Cyp1A Cyp1B Đồng thời một số thí nghiệm trên chuột cho thấy dioxin làm tăng nồng độ các gốc ion tự do trong tế bào Điều này có thể là làm phá huỷ các cấu trúc tế bào các protein quan trọng và quan trọng hơn cả nó có thể gây đột biến trên phân tử DNA gene dẫn tới các chứng bệnh liên quan là ung thư bệnh di truyền và quái thai Hiện không có nghiên cứu về quái thai gây ra bởi dioxin trên cơ thể người do việc thí nghiệm chất độc mạnh như dioxin với người là bị cấm Tuy nhiên khi được thí nghiệm trên động vật có bằng chứng mạnh mẽ cho thấy Dioxin gây quái thai ở các loài gặm nhấm bao gồm chuột hamster và lợn guinea chim và cá Các nghiên cứu động vật cho thấy rằng dioxin có thể ảnh hưởng đến sinh sản bằng cách làm hư hỏng tinh trùng và làm rối loạn hormon điều tiết sự phát triển của bào thai Ở cấp độ phân tử dioxin gây đột biến trên chuỗi nhiễm sắc thể những đột biến này sẽ gây ảnh hưởng đến thông tin di truyền ở tế bào sinh sản tinh trùng trứng do cơ chế sao chép nhân đôi và rồi sẽ truyền sang thế hệ con cháu Trong nghiên cứu năm 2012 của Đại học Washington trên chuột cho thấy Dioxin có thể gây dị tật suốt nhiều thế hệ Chuột thí nghiệm được cho nhiễm 1 liều dioxin rất nhỏ bằng 1 1000 mức gây chết với mức rất nhỏ này thì không gây nguy hại tức thì Nhưng tác hại lâu dài đã phát tác trên thế hệ con cháu của chúng Cho đến tận thế hệ F3 tức là đời chắt của những con chuột thí nghiệm ban đầu những dị tật bẩm sinh vẫn xảy ra Những đột biến này có lẽ là vĩnh viễn và sẽ tiếp tục truyền tới các thế hệ sau Trong thảm họa Sasevo nơi 30 kg dioxin đã thoát ra môi trường người dân đã được sơ tán ngay sau khi thảm họa xảy ra tất cả gia súc gia cầm đã bị thiêu hủy đất đai và nguồn nước đã được tẩy rửa để ngăn dioxin xâm nhập vào chuỗi thức ăn của con người Do vậy tác động của dioxin với dị tật thai nhi tại Sasevo là không có đủ cơ sở để nghiên cứu Các nghiên cứu về vấn đề này chỉ có thể được tiến hành ở Việt Nam nơi bị Mỹ rải 370 kg dioxin trong 8 năm chiến tranh Người dân và binh sĩ ở đây chịu sự phơi nhiễm lâu dài dioxin đã ngấm sâu vào mọi con đường không khí nguồn nước cây trồng và thực phẩm mà không hề có sự sơ tán hoặc tẩy độc Các khảo sát ở Mỹ trong thập niên 1980 1990 có những kết quả mâu thuẫn nhau nguồn thì khẳng định dioxin gây dị tật thai nhi nguồn thì cho rằng chưa đủ cơ sở kết luận do mẫu khảo sát ở các cựu binh Mỹ có sự khác biệt lớn về độ phơi nhiễm dioxin Để tìm ra kết luận chung năm 2006 4 nhà nghiên cứu gồm 2 người gốc Việt đã tiến hành tổng kết tất cả các khảo sát về tác động của dioxin tới dị tật thai nhi Nghiên cứu sử dụng 13 khảo sát ở những cựu binh Việt Nam những người phơi nhiễm lâu và nặng nhất và 9 khảo sát ở cựu binh nước ngoài Các kết luận rút ra như sau BULLET Sự tranh cãi về mối liên quan giữa chất độc da cam hay dioxin và dị tật bẩm sinh là do dữ liệu của các khảo sát không phù hợp với nhau có sự khác biệt đáng kể về thời gian lượng phơi nhiễm của các ca nghiên cứu BULLET Tổng hợp số liệu từ các nghiên cứu cho thấy rằng việc tiếp xúc của cha mẹ với dioxin và chất độc da cam làm tăng nguy cơ dị tật bẩm sinh và quái thai BULLET Trong khi nguy cơ gia tăng quái thai hiện diện ở cả cựu binh Mỹ và cựu binh Việt Nam các cựu binh Việt Nam có một sự gia tăng rõ rệt hơn do mức độ phơi nhiễm của họ cao hơn lính Mỹ lính Mỹ chỉ ở Việt Nam khoảng 1 năm ít khi đi vào rừng và họ chỉ ăn uống đồ hộp trong khi lính Việt Nam ở trong rừng suốt nhiều năm và luôn sử dụng lương thực nước uống lấy tại chỗ bị nhiễm dioxin Để biện minh cho việc rải chất da cam Hoa Kỳ đã yêu cầu chính phủ Sài Gòn ra tuyên bố rằng chất da cam không gây hại gì cho sức khỏe con người Trong thời kỳ chiến tranh Hoa Kỳ đã cho rải các tờ truyền đơn tuyên truyền trong đó viết rằng sự độc hại của chất diệt cỏ chỉ là tuyên truyền xuyên tạc của Việt cộng và rằng chất diệt cỏ tuyệt nhiên không gây độc hại cho người vật cũng như nước uống hít phải hàng ngày cũng không sao Điều này càng gây thêm hậu quả tàn phá vì nhiều người dân miền Nam tin theo lời tuyên truyền này và đã không có những biện pháp di tản phòng độc Người dân cứ tiếp tục sống tại những ngôi làng đã bị rải chất da cam mà không biết nguồn nước không khí và thực phẩm của họ đã bị nhiễm độc nghiêm trọng Những ghi chép về việc chất dioxin gây quái thai cho binh lính và thường dân bị phơi nhiễm lâu dài đã được ghi lại bởi những bác sĩ đương thời từ nhiều quốc gia Tác hại đối với người Việt Tất cả diện tích bị rải chất da cam đều ở miền Nam Việt Nam Chất da cam phát tán qua không khí và nước nên nó lan rộng rất nhanh không chỉ những chiến sỹ quân Giải phóng mà cả dân thường miền Nam quân Mỹ và quân lực Việt Nam Cộng hòa cũng đều bị nhiễm độc nếu có mặt ở khu vực bị rải độc Nhưng các nạn nhân người Việt thường bị nhiễm độc nặng hơn lính Mỹ do họ sống định cư uống nước và trồng cây lương thực tại khu nhiễm độc còn lính Mỹ thì chỉ ở đó một thời gian ngắn rồi hành quân đi chỗ khác hoặc trở về nước BULLET Bác sĩ Nguyễn Thị Ngọc Phượng là một nhân chứng sống Trong những năm 1960 bà đã hộ sinh cho nhiều trăm đứa trẻ khỏe mạnh ở bệnh viện Từ Dũ nhà hộ sinh lớn nhất ở Sài Gòn Rồi đến năm 1968 hai năm sau khi lực lượng Mỹ tăng gia trải chất diệt cỏ lên đến nhiều triệu lít lần đầu tiên bác sĩ Phượng đã chứng kiến một hài nhi không có óc và xương sống Trong những tháng tiếp theo Bác sĩ Phượng liên tục đỡ ra nhiều hài nhi dị dạng 3 hoặc 4 đứa trong một tuần lễ những hài nhi sinh ra với những cơ quan ở ngoài thân không có tay không có chân không có mắt Vấn đề nay đã trở nên rõ ràng là con người đặc biệt là phụ nữ bị nhiễm ngay chỉ một chút chất dioxin dù chỉ là 1 1 tỷ gram cũng có khả năng cao là sinh ra những đứa con dị tật bẩm sinh Từ năm 1968 bác sĩ Phương bắt đầu thu thập hàng chục thai nhi và trẻ sơ sinh bị dị dạng đã chết lưu trữ ở bệnh viện Từ Dũ trong các lọ lớn chứa chất bảo quản BULLET Bà Đào Thị Kiều sinh năm 1952 nông dân ở Biên Hòa có khu ruộng bị quân đội Mỹ trải thuốc diệt cỏ không lâu sau khi bà kết hôn Bà có 8 đứa con thì 7 đứa bị dị tật bẩm sinh và 5 đứa đã chết yểu chồng bà từng là nhân viên trong quân lực Việt Nam Cộng hòa cũng chết năm 2004 vì ung thư BULLET Nhà bệnh học về ung thư Scarlett Lin Gomez tại Viện phòng chống ung thư California CPIC đã nghiên cứu thấy rằng người Mỹ gốc Việt tại California rất nhiều người là cựu binh trong quân lực Việt Nam Cộng hòa từng hoạt động trong vùng bị rải chất da cam đang phải chịu hàng loạt chứng bệnh liên quan đến việc phơi nhiễm chất độc da cam tỷ lệ bị các bệnh ung thư cao nhất phụ nữ gốc Việt mắc bệnh ung thư hạch bạch huyết không Hodgkin cao nhất đàn ông gốc Việt mắc bệnh Sarcoma mô mềm cao nhất Một số nhà hoạt động như ông Ngô Thanh Nhàn nhà nghiên cứu tại Đại học New York đã kêu gọi những người Mỹ gốc Việt khởi kiện những nhà sản xuất chất độc da cam để đòi bồi thường nhưng đã bị các tổ chức người Mỹ gốc Việt ngăn cản Nhiều cựu binh quân lực Việt Nam Cộng hòa và con cháu họ đang bị mắc những chứng bệnh mà các cựu binh Hoa Kỳ từng bị nhiễm chất độc màu da cam mắc phải nhưng không có vụ kiện nào được thực hiện Những người Mỹ gốc Việt này vẫn rất trung thành với nước Mỹ họ vẫn tin vào những tờ truyền đơn của Mỹ thời thập niên 1960 nói rằng chất diệt cỏ không độc hại rằng sự nguy hại của chất độc màu da cam chỉ là một sự lừa bịp của Đảng cộng sản và việc khởi kiện chất độc da cam là sự tiếp tay cho hành động chống lại nước Mỹ Ông Ngô Thanh Nhàn nói rằng Chỉ còn một nhóm người không chịu thừa nhận vấn đề chất độc da cam đó chính là người Mỹ gốc Việt Ông Nhàn khuyên người Mỹ gốc Việt phải dẹp bỏ định kiến chính trị để thừa nhận những khổ đau mà chất da cam gây ra cho họ có như vậy thì mới có thể đứng lên đấu tranh đòi quyền lợi cho chính họ Tác hại đối với người Mỹ Tại Hoa Kỳ các cơ quan y tế có thẩm quyền ước tính có khoảng 250 000 cựu binh Mỹ đã hoặc sẽ chết sớm do hậu quả của chất độc Da cam và các biến chứng từ nó BULLET Stephen Price nhân viên kỹ thuật tại căn cứ không quân Mỹ tại Đà Nẵng vào năm 1967 nơi Mỹ có kho chứa chất da cam bị nhiễm dioxin cao gấp 365 lần so với ngưỡng mà Tổ chức Y tế Thế giới cho là an toàn Ông chết năm 2008 do bệnh bạch cầu và tiểu đường các con gái ông đều bị dị tật hệ thần kinh do tật nứt đốt sống BULLET Ted Hutches bị phơi nhiễm chất độc da cam ở Việt Nam vào năm 1965 khi ông làm nhiệm vụ bơm nước vào các bồn hóa chất và dùng làm nước tắm Một năm sau khi trở về Mỹ chân Hutches bắt đầu sưng và tê liệt Hai con gái ông được sinh ra vào năm 1968 và năm 1970 đều bị dị tật bẩm sinh dị dạng hông và khớp gối liệt chân và không có khả năng lao động Ở tuổi 70 Ted Hutches bị viêm mô tế bào ung thư và rối loạn thần kinh khiến chân bại liệt Ông nộp đơn đòi bồi thường từ năm 1978 nhưng phải sau 24 năm mới được xét duyệt và nhận đền bù nhưng hai con ông thì không được đền bù vì chính phủ Mỹ từ chối công nhận dioxin gây dị tật thai nhi BULLET Mike Ryan một bác sĩ quân y Mỹ sau 13 tháng ở Việt Nam đã trở về Mỹ Con gái ông sinh năm 1971 đã chịu dị tật nghiêm trọng tim bị hở van hệ tiêu hóa bị mất phần dưới thận rối loạn cánh tay và ngón chân dị dạng tổng cộng là 22 dị tật Con gái Mike đã chết khi chỉ 35 tuổi Suốt đời mình Mike đã đấu tranh để ông và những cựu binh khác được bồi thường BULLET Heather Bowser là con của một cựu binh Mỹ tham chiến tại Việt Nam năm 1968 1969 Cô và em ruột có hình hài bị dị tật kinh khủng không có đoạn chân phải từ gối trở xuống nhiều ngón tay ngón chân cái trên bàn chân trái cũng không có những ngón chân còn lại thì đan chéo nhau BULLET Tổ chức Pro Publica nơi hỗ trợ các cựu quân nhân Mỹ đã ghi lại bằng video nhiều trường hợp lính Mỹ có con bị dị tật sau khi bị nhiễm chất da cam ở Việt Nam Hiệp hội Trẻ em của Hội cựu chiến binh Việt Nam gồm gần 4 000 thành viên là các cựu binh Mỹ đã trao đổi những câu chuyện hoặc thông báo với các bác sĩ về hàng loạt những chứng dị tật mà con họ phải gánh chịu khiếm khuyết ống thần kinh chân tay ngắn hoặc bị cụt ngón tay chân dị dạng thiếu đốt sống rối loạn miễn dịch danh sách các chứng dị tật cứ ngày một dài thêm BULLET Bác sĩ quân y Mỹ Allen Hassan ghi lại Trong suốt cuộc chiến các báo cáo về tình trạng trẻ em bị dị dạng bẩm sinh xuất hiện trên báo chí Sài Gòn đều bị gạt bỏ vì liên quân cho rằng điều đó chỉ giúp tuyên truyền cho Cộng sản Là một bác sĩ tôi đã nhìn thấy hàng trăm cựu chiến binh Mỹ mắc chứng vô sinh ung thư tiểu đường loại 2 và nhiều vấn đề về sức khỏe khác có liên quan đến việc phơi nhiễm chất da cam tại Việt Nam Tôi từng chứng kiến những người vợ của họ mang thai chết lưu bào thai bị chết trong bụng mẹ hoặc sinh con dị dạng Vợ của một cựu chiến binh tôi từng gặp đã sinh ra một đứa con không có đầu Tôi tin thảm họa của gia đình này là hệ quả trực tiếp vì sự phơi nhiễm của người cha với chất da cam Trẻ em của các cựu binh Mỹ ở Việt Nam được báo cáo đã gặp một loạt các khuyết tật bẩm sinh kể cả bệnh khớp rối loạn đường ruột và bàng quang bất thường về xương mất thính lực các vấn đề sinh sản rối loạn hành vi và điều kiện da bất thường Betty Mekdeci giám đốc điều hành của Viện nghiên cứu dị tật trẻ em Florida nơi lưu giữ dữ liệu về thai nhi từ các cựu binh đến Việt Nam cho biết trẻ em của các cựu chiến binh tới Việt Nam có tỷ lệ cao hơn bị mắc bệnh ung thư các bệnh trí tuệ và rối loạn hành vi Để chứng minh và đòi bồi thường thì sẽ đòi hỏi phải nghiên cứu toàn diện nhưng từ lâu nay nó đã bị trì hoãn Betty Mekdeci cho rằng Vấn đề này không phải là về khoa học đó là về kinh tế và chính trị nếu được chứng minh dioxin gây dị tật thì khoản đền bù cho trẻ em dị tật sẽ rất lớn nên chính phủ và các công ty hóa chất không muốn chi tiền cho những nghiên cứu như vậy Theo tài liệu của hội cựu chiến binh Hoa Kỳ chính phủ Mỹ chỉ công nhận chất da cam gây ra dị tật nứt đốt sống ở con của các cựu binh Mỹ còn những người mắc các chứng dị tật khác thì chính phủ Mỹ không công nhận và không bồi thường Theo đó những người bị dị tật nứt đốt sống là con đẻ của cựu chiến binh Mỹ sau khi họ từng tiếp xúc với chất diệt cỏ ở Việt Nam trong khoảng thời gian từ 09 1 1962 tới 7 5 1975 hoặc gần khu phi quân sự Triều Tiên từ 1 9 1967 tới 31 8 1971 thì sẽ được nhận bồi thường của chính phủ Mỹ Hội cựu chiến binh Hoa Kỳ vẫn đang đấu tranh để chính phủ Mỹ chịu bồi thường cho nhiều người con các cựu binh Mỹ bị mắc những chứng dị tật khác Theo nghiên cứu của Pro Publica dựa trên dữ liệu của Cơ quan Cựu Chiến binh Hoa Kỳ các cựu chiến binh Mỹ từng phơi nhiễm chất da cam ở Việt Nam có tỷ lệ sinh con bị dị tật cao gấp gần 6 lần so với tỷ lệ sinh con dị tật trước chiến tranh 13 1 so với 2 8 Linda Schwartz giáo sư điều dưỡng chuyên khoa tại Đại học Yale đã khám phá ra rằng có bằng chứng khác biệt cho thấy những người lính Mỹ bị nhiễm chất da cam có tỷ lệ sinh con bị dị tật bẩm sinh cao hơn Họ trình bày công trình tại hội nghị về dioxin quốc tế năm 2003 nhưng bản thảo của họ không được chấp nhận để xuất bản trên tạp chí khoa học Schwartz cho rằng nếu Hoa Kỳ thừa nhận rằng Chất Da cam gây ra những dị tật trên trẻ em chính phủ Việt Nam sẽ có đầy đủ lý do để đòi bồi thường cho trẻ em Việt Nam bị tổn hại Bà nói Chúng tôi đã lao phải một bức tường Mọi người sợ rằng phía Việt Nam sẽ nộp nhiều đơn kiện khủng khiếp chống lại Hoa Kỳ Cho tới nay chính phủ Mỹ và các công ty hóa chất vẫn không công nhận chất dioxin gây dị tật thai nhi với lý do là thiếu bằng chứng thực nghiệm trên người điều mà sẽ không thể có do dioxin bị cấm thí nghiệm trên người Chỉ có các cựu binh nữ sinh con dị tật là được bồi thường nhưng cựu binh nữ chỉ có 10 ngàn người trong tổng số 3 triệu quân nhân Mỹ chiến đấu ở Việt Nam các cựu binh nam sinh con dị tật thì vẫn không được bồi thường 30 năm sau cuộc chiến vẫn không có cuộc điều tra lớn nào với các cựu binh bị nhiễm dioxin Paul Sutton cựu chủ tịch của Hội Cựu chiến binh Mỹ tại Việt Nam cho rằng chính phủ Mỹ muốn trì hoãn các nghiên cứu để ỉm đi chuyện này bởi chi phí đền bù sẽ rất cao họ chỉ cần chờ tới khi tất cả các cựu binh của cuộc chiến đều đã qua đời thì sẽ chẳng còn bằng chứng để nghiên cứu nữa Các vụ kiện của nạn nhân chất độc da cam Ở miền Nam Việt Nam chất độc màu da cam và các loại thuốc diệt cỏ khác bắt đầu được thử nghiệm bởi quân đội Hoa Kỳ vào năm 1961 Năm 1961 tổng thống Mỹ John F Kennedy đã bật đèn xanh cuộc chiến hóa học này ban đầu được gọi là chiến dịch Trail Dust sau đổi thành chiến dịch Ranch Hand Chất da cam được sử dụng rộng rãi với hàm lượng cao trong chiến tranh vào các năm 1967 1968 rồi giảm xuống và ngừng sử dụng năm 1971 Các loại hợp chất này được trộn vào dầu hỏa hoặc nhiên liệu diezen rồi rải bằng máy bay hoặc các phương tiện khác 10 của chất này thì được dùng bằng tay bằng xe thô sơ và thuyền ở các vùng đầm lầy đồng bằng và vùng ngâp mặn ven biển 90 phun bằng máy bay C 123 và máy bay trực thăng Người Việt Nam bị phơi nhiễm hoàn toàn họ chỉ có thể ngâm 1 miếng vải nhỏ bịt lên mũi và miệng cho đỡ bị ngất xỉu chứ không có cách nào để tẩy độc Theo công bố của một nhóm tác giả trên tạp chí Nature thì có thể nói chiến dịch dùng hóa chất ở Việt Nam là một cuộc chiến tranh hóa học lớn nhất thế giới Trong thời gian 10 năm đó quân đội Mỹ và quân đội Nam Việt Nam đã rải 76 9 triệu lít hóa chất xuống rừng núi và đồng ruộng Việt Nam Trong số này có 64 là chất độc màu da cam 27 là chất màu trắng 8 7 chất màu xanh và 0 6 chất màu tím Tổng số lượng dioxin Việt Nam hứng chịu là vào khoảng 370 kg Trong khi đó vụ nhiễm dioxin ở Seveso Ý 1976 chỉ với 30 kg dioxin thải ra môi trường mà tác hại của nó kéo dài hơn 20 năm Tổng số diện tích đất đai bị ảnh hưởng hóa chất là 2 63 triệu hécta Có gần 5 triệu người Việt Nam sống trong 25 585 thôn ấp chịu ảnh hưởng độc chất màu da cam Ngoài ra hàng trăm ngàn binh lính Mỹ Hàn Quốc Úc đóng quân ở gần đó cũng bị nhiễm độc Tại Hoa Kỳ hàm lượng dioxin ở ngưỡng cho phép là 0 0064 Picogram 1 kg cơ thể người Picogram là đơn vị đo khối lượng rất nhỏ chỉ bằng 1 1 000 000 gram Trong khi đó nếu chia bình quân thì Mỹ đã rải 900 picogram chất dioxin cho mỗi 1 kg trọng lượng cơ thể người Việt Nam Một số quan chức và tướng lĩnh trong Quân đội Mỹ biết sự thật nhưng che giấu Chính phủ Mỹ muốn Việt Nam phải nhận trách nhiệm về việc sử dụng chất diệt cỏ và đã yêu cầu Tổng thống Ngô Đình Diệm ra tuyên bố rằng các chất này không gây hại gì cho sức khỏe con người Trong suốt thời gian cuộc chiến các báo cáo về tình trạng dị dạng bẩm sinh xuất hiện trên báo chí Sài Gòn đều bị gạt bỏ vì cho rằng điều này giúp tuyên truyền cho đối phương Những lời oán thán về các chứng bệnh nguy hại từ các nông dân ở miền Nam Việt Nam đều bị làm ngơ Vụ kiện của cựu binh Mỹ bị nhiễm chất độc da cam Năm 1968 ông Elmo R Zumwalt Jr bấy giờ mang hàm phó đô đốc đến đảm nhiệm chức vụ Tư lệnh Hải quân Mỹ tại Việt Nam Ngay lập tức ông đã cho triển khai chiến dịch rải hóa chất làm rụng lá xuống các vùng sông nước ở Việt Nam để bảo vệ hoạt động của Hải quân Mỹ Đúng 20 năm sau người con trai Elmo R Zumwalt III của ông đã qua đời vì bệnh ung thư hậu quả của việc phơi nhiễm chất độc da cam khi tham chiến tại Việt Nam Tác phẩm Cha con tôi dựa theo lời thuật của đô đốc Elmo Zumwalt phát hành tháng 11 1996 có đoạn viết Năm 1984 từ phán quyết của quan tòa Jack Weinstein 7 công ty hóa chất Mỹ đã phải bồi thường 180 triệu đô la cho các cựu chiến binh Mỹ nhưng các công ty này bác bỏ trách nhiệm về tác hại của chất diệt cỏ mà họ đã cung cấp cho quân đội Đô đốc Zumwalt từ năm 1994 đã trở lại Việt Nam kết hợp với Hội Cựu chiến binh Việt Nam với mong muốn làm một điều gì đó bù đắp lại mất mát cho các nạn nhân của ông Khi được hỏi cảm nghĩ đô đốc Zumwalt nói Để có thể vĩnh viễn xếp lại quá khứ một cách yên ả tốt nhất là Chính phủ Mỹ phải có thiện chí hợp tác với Việt Nam trả lại món nợ lớn lao mà các công ty hóa chất Mỹ đã gây ra Nhân chứng sống chính là tôi đây Tôi cũng có bổn phận góp phần bù đắp Cũng thế tại Mỹ quan điểm của đoàn thể lớn nhất nước Mỹ là Hội Cựu binh Mỹ là vấn đề người Mỹ mất tích MIA chỉ là việc của 2 000 gia đình người Mỹ còn nạn nhân chất độc dioxin là của 3 triệu người Mỹ Con trai ông luật sư Jim với nhiều hoạt động yểm trợ tư vấn tố tụng quốc tế cho nhiều nhóm nạn nhân đã giải thích Năm 1984 68 000 cựu binh Mỹ Úc và New Zealand đã phát đơn kiện 11 công ty hóa chất Mỹ nhưng các nhà tài phiệt chiến tranh rất quỷ quyệt đã khôn khéo dàn xếp chịu bồi thường một ngân khoản chung là 184 triệu USD để nguyên đơn ký vào thỏa thuận từ đấy không còn đi kiện nữa Việc bồi thường này không nhắc gì tới nạn nhân Việt Nam và Hàn Quốc đó là một điều phi lý và phi nhân Vụ kiện của cựu binh Hàn Quốc Ngày 25 tháng 1 năm 2006 Toà án dân sự cấp cao Seoul đã ra phán quyết buộc hai công ty hoá chất Dow Chemical tại Midland Michigan và Monsanto tại St Louis Missouri phải bồi thường 62 triệu USD chi phí chăm sóc sức khoẻ cho 6 800 người gồm các cựu binh Hàn Quốc từng tham chiến tại Việt Nam và gia đình của họ Đây là lần đầu tiên một toà án ở Hàn Quốc ra phán quyết có lợi cho nạn nhân chất độc hoá học da cam tại Hàn Quốc Vụ kiện của các nạn nhân Việt Nam Ngày 31 tháng 1 năm 2004 nhóm bảo vệ quyền lợi nạn nhân CĐDC Hội Nạn nhân Chất độc da cam dioxin Việt Nam The Vietnam Association of Victims of Agent Orange Dioxin VAVA đã kiện hơn 30 công ty Mỹ phải bồi thường do trách nhiệm gây ra thương tích vì đã sản xuất chất hóa học này Dow Chemical và Monsanto là hai công ty sản xuất CĐDC lớn nhất cho quân đội Hoa Kỳ đã bị nêu tên trong vụ kiện cùng các công ty khác Các nạn nhân tham gia kiện gồm có BULLET 1 Phan Thị Phi Phi BULLET 2 Nguyễn Văn Quý BULLET 3 Dương Quỳnh Hoa đã mất tháng 2 năm 2006 Vào ngày 10 tháng 3 năm 2005 quan tòa Jack Weinstein thuộc Tòa án liên bang tại quận Brooklyn đã bác đơn kiện quyết định rằng những đòi hỏi của đơn kiện không có cơ sở pháp luật Quan tòa kết luận rằng CĐDC đã không được xem là một chất độc dưới luật quốc tế vào lúc Hoa Kỳ dùng nó rằng Hoa Kỳ không bị cấm dùng nó để diệt cỏ và những công ty sản xuất chất này không có trách nhiệm về cách sử dụng của chính quyền Chính phủ Hoa Kỳ vốn có quyền miễn tố sovereign immunity không phải là một bị cáo trong đơn kiện Tuy nhiên vào năm 1984 cũng từ phiên tòa của vị quan tòa này chính các công ty trên đã chi khoảng 180 triệu USD bồi thường cho các gia đình cựu binh Mỹ từng nhiễm chất da cam ở Việt Nam mặc dù các công ty này không thừa nhận có hành động sai trái Hai mươi mục trong phán quyết của thẩm phán Jack Weinstein ngày 10 tháng 3 về vụ kiện của các nạn nhân chất độc da cam Việt Nam đối với các công ty hoá chất đã được phân tích của Mandrew Wells Dang đại diện Quỹ Hoà giải và Phát triển tiếng Anh tiếng Việt phần 1 và tập 2 Ngày 7 tháng 4 năm 2005 các nguyên đơn Việt Nam đã tiếp tục gửi đơn kháng cáo lên Tòa Phúc thẩm của Mỹ đòi lật lại quyết định của tòa sơ thẩm Tòa Phúc thẩm Khu vực 2 tại Manhattan bắt đầu xem xét lại vụ kiện vào tháng 6 năm 2006 ra phán quyết vào tháng 2 năm 2007 đồng ý với phán quyết của Tòa sơ thẩm và bác đơn kháng cáo của các nguyên đơn Việt Nam Luật sư nguyên đơn Việt Nam tiếp tục gửi đơn kháng cáo lên Tòa án Tối cao Hoa Kỳ Ngày 2 tháng 3 năm 2009 Tòa án Tối cao Hoa Kỳ từ chối mở phiên tòa xem xét lại kết quả của tòa phúc thẩm Khắc phục hậu quả Chính phủ Hoa Kỳ hiện vẫn từ chối trách nhiệm với những nạn nhân này và cho rằng mối liên hệ giữa các khuyết tật và thuốc diệt cỏ vẫn chưa có đủ bằng chứng khoa học Tuy nhiên vào tháng 5 2007 Quốc hội Hoa Kỳ đã phân bổ khoản ngân sách 3 triệu USD nhằm khắc phục ảnh hưởng của chất độc da cam và môi trường tại một số điểm nóng nhất và năm 2009 tăng lên 6 triệu USD Xem thêm BULLET Hậu quả chất độc da cam tại Việt Nam BULLET Vụ kiện hậu quả chất độc màu da cam trong Chiến tranh Việt Nam BULLET Robert McNamara BULLET Vũ khí hóa học BULLET Tội ác của quân đội Mỹ BULLET Tội ác của Quân đội Hoa Kỳ và đồng minh trong chiến tranh Việt Nam Liên kết ngoài BULLET Vietnam Agent Orange Campaign BULLET Justice for Victims of Agent Orange BULLET Đánh giá tác hại của dioxin đối với sức khỏe con người năm 1998 do WHO và IPCS pdf BULLET A Culture of Life Về vụ kiện của nạn nhân CĐDC năm 2005 BULLET Tiếng Anh BULLET Vietnam dioxin spray estimate quadruples Nghiên cứu về lượng CĐDC đã được sử dụng trong chiến tranh Việt Nam trên tạp chí Nature BULLET Đánh giá tác hại của dioxin đối với sức khỏe con người năm 1998 do WHO và IPCS pdf BULLET A Culture of Life Về vụ kiện của nạn nhân CĐDC năm 2005 BULLET Trang tổng kết về dioxin của nhóm GreenFacts BULLET Thông tin từ hội luật sư Hoa Kỳ BULLET Trang ghi danh ủng hộ những nạn nhân chất độc da cam BULLET Toàn văn tuyên cáo của phiên toà 10 tháng 3 năm 2005 của chánh án Jack Weinstein BULLET McNamara and Agent Orange McNamara và chất độc da cam BULLET Tiếng Việt BULLET Website chatdocdacam vn dioxinvn info Website DioxinVn BULLET Vietnam Association of Victims of Agent Orange Dioxin Hội nạn nhân Chất độc da cam dioxin Việt Nam VAVA BULLET Hội nạn nhân chất độc da cam dioxin tỉnh Thái Bình BULLET Loạt bài trên BBC về CĐDC và vụ kiện của các nạn nhân Việt Nam BULLET www vietnam dioxin org Trang thông tin về các hậu quả của CĐDC và dioxin tại Việt Nam Lào và Campuchia BULLET Trên các báo Việt Nam BULLET Trang thông tin Dioxin Việt Nam

3796

VietNamNet

VietNamNet Báo VietNamNet là trang báo điện tử tại Việt Nam trực thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông Báo VietNamNet được thành lập vào ngày 19 tháng 12 năm 1997 Ngày 23 tháng 1 năm 2003 VietNamNet được cấp giấy phép là tờ báo mạng điện tử và trở thành một trong những tờ báo mạng có mặt trong thời kỳ đầu xuất hiện loại hình báo mạng đầu tiên ở Việt Nam Lịch sử BULLET 19 12 1997 Chính thức khai trương Trung tâm Dịch Vụ Gia Tăng Giá Trị VASC và đồng thời khai trương website WWW VNN VN tiền thân của VietNamNet ngày nay BULLET 2 9 2001 Mạng thông tin trực tuyến VASC Orient ra đời VASC Orient là sản phẩm thông tin số hóa được cung cấp miễn phí trên mạng Internet sử dụng công nghệ VASC ICPSoft để quản lý và duy trì nội dung thông tin VASC Orient là dịch vụ thông tin có số lượng truy nhập cao nhất tại Việt Nam lúc đó có cơ chế bảo mật nhiều lớp đáp ứng khả năng bảo vệ thông tin BULLET Năm 2003 Mạng thông tin trực tuyến VASC Orient trở thành Báo điện tử VASC Orient đổi tên miền thành VietNamNet vn Tên gọi mới này đã phản ánh được tầm vóc của một mạng thông tin mang tính quốc gia mà trong gần hai năm qua VASC Orient đã đạt được với số lượng truy cập gần 200 triệu lượt tháng 18 6 2003 Báo điện tử VietNamNet chính thức cho ra mắt trang tiếng Anh VietNamNet Bridge tại địa chỉ www vnn vn english Đây được coi là báo điện tử tiếng Anh đầu tiên tại Việt Nam với đối tượng bạn đọc là cộng đồng quốc tế quan tâm tới đời sống chính trị kinh tế xã hội của Việt Nam Ra mắt Tạp chí Echip Tuần tin Công nghệ thông tin Viễn thông cho giới trẻ Echip có ba loại ấn phẩm tuần e CHÍP Tin học trong tầm tay phát hành vào thứ 6 hàng tuần e CHÍP Đọc xong vọc liền phát hành vào thứ 3 hàng tuần và e CHÍP Mobile phát hành vào thứ 4 hàng tuần Lần đầu tiên tổ chức trao giải Hiệp sĩ Công nghệ Thông tin gây tiếng vang lớn trong cộng đồng Đây là hoạt động nhằm biểu dương những người đã có cống hiến cụ thể thiết thực hỗ trợ đồng bào tiếp cận khai thác các ứng dụng CNTT phục vụ công việc và đời sống cộng đồng với tinh thần không vụ lợi BULLET 20 6 2008 Báo điện tử VietNamNet chính thức trở thành đơn vị trực thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông BULLET 2 9 2009 Chương trình hoà nhạc Điều còn mãi đầu tiên được tổ chức năm 2016 trở thành Chương trình Hoà nhạc Quốc gia BULLET Năm 2011 Bổ nhiệm Tổng biên tập mới ông Bùi Sĩ Hoa Tổ chức thành công chương trình ca nhạc Be strong Japan Kiên cường lên nước Nhật nhằm mục đích kêu gọi sự hỗ trợ lòng hảo tâm của các cá nhân tổ chức doanh nghiệp cho những nạn nhân kém may mắn của thảm hoạ động đất sóng thần Nhật Bản BULLET Năm 2015 Chuyển giao thế hệ lãnh đạo kiện toàn cơ cấu tổ chức Bổ nhiệm ông Phạm Anh Tuấn làm Tổng Biên Tập trở thành TBT trẻ nhất trong làng Báo điện tử Việt Nam lúc bấy giờ Bổ nhiệm bà Hoàng Thị Bảo Hương ông Lê Thế Vinh làm phó Tổng Biên tập Kiện toàn nhân sự ở các vị trí chủ chốt của toà soạn Hợp nhất với báo Bưu điện Việt Nam Năm 2019 hợp nhất báo điện tử VietNamNet và báo Bưu điện Việt Nam Tổ chức bộ máy cụ thể gồm Báo điện tử VietNamNet ấn phẩm Bưu điện Việt Nam duy trì Infonet hiện nay là phiên bản điện tử của ấn phẩm của Bưu điện Việt Nam thuộc Báo VietNamNet mới Báo VietNamNet mới kế thừa toàn bộ quyền nghĩa vụ hợp pháp của báo Bưu điện Việt Nam và báo điện tử VietNamNet có trách nhiệm tiếp nhận bàn giao từ 2 báo và duy trì ổn định hoạt động tin bài Lãnh đạo BULLET Người sáng lập tổng biên tập đầu tiên ông Nguyễn Anh Tuấn BULLET Tổng biên tập từ năm 2011 đến 2015 ông Bùi Sĩ Hoa BULLET Tổng biên tập hiện tại ông Phạm Anh Tuấn BULLET Các phó tổng biên tập hiện tại bà Hoàng Thị Bảo Hương ông Lê Thế Vinh ông Võ Đăng Thiên Trụ sở và các văn phòng đại diện BULLET Trụ sở Tòa nhà C Land 156 Xã Đàn 2 phường Nam Đồng quận Đống Đa thành phố Hà Nội BULLET Văn phòng đại diện Tp HCM Tầng 4 tòa nhà TF 408 Điện Biên Phủ Phường 11 Quận 10 Thành phố Hồ Chí Minh BULLET Văn phòng đại diện Đà Nẵng tầng 3 toà nhà VP Bộ TT TT 42 Trần Quốc Toản quận Hải Châu Đà Nẵng Sản phẩm tạo tiếng vang BULLET Chuyên mục Thư Hà Nội do Nhà báo Thu Uyên chủ trì BULLET Chuyên trang EXimpro 2015 là chuyên trang Xuất nhập khẩu và Phát triển kinh doanh đóng vai trò là cầu nối giữa các doanh nghiệp xuất nhập khẩu với các nhà cung cấp dịch vụ ngoại thương giữa doanh nghiệp xuất nhập khẩu trong nước và nước ngoài hỗ trợ doanh nghiệp trong nước phát triển kinh doanh BULLET Sách Thời cơ vàng tập hợp các bài viết về đổi mới được đăng trên báo điện tử VietNamNet trước thềm Đại hội Đảng X BULLET Chương trình hòa nhạc Điều còn mãi đến năm 2016 trở thành chương trình hòa nhạc quốc gia BULLET Loạt bài của Tuần Việt Nam Loạt bài phản biện dự án Đường sắt cao tốc Bắc Nam Quốc hội bỏ phiếu đình chỉ dự án Loạt bài phản biện về mở rộng Hà Nội Loạt bài về xây khách sạn trong công viên Thống Nhất Chính phủ ra quyết định huỷ bỏ dự án Loạt bài phản biện về dự án Bô xít Tây Nguyên Chính phủ điều chỉnh thu hẹp quy mô dự án Loạt bài về Biển Đông BULLET Loạt bài Phóng sự điều tra Loạt bài điều tra về vụ án Nông trường sông Hậu Cơ quan tố tụng phải thay đổi quy trình tố tụng rút lại quyết định khởi tố đối với bà Ba Sương Loạt bài điều tra về giao đất rừng biên giới cho công ty Innovgreen Chính phủ thu hồi đất đã giao BULLET Các chương trình Bàn tròn trực tuyến BULLET Loạt bài góp ý sửa đổi hiến pháp BULLET Loạt bài Góp ý Đại hội Đảng XI bắt đầu bằng bài phỏng vấn ông Mai Liêm Trực Thứ trưởng bộ thông tin truyền thông lúc bấy giờ http vietnamnet vn gop y dai hoi dang xi tag160416 html Đánh giá Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Trị Hà Sỹ Đồng VietNamNet đồng hành sát sao với người dân Chúng tôi chúc tập thể cán bộ phóng viên nhân viên của VietNamNet mạnh khỏe phát huy những thành tích đã đạt được tiếp tục truyền tải những thông tin hình ảnh tốt nhất đến bạn đọc Mong VietNamNet tiếp tục phát triển vững mạnh Nhà báo Uông Ngọc Dậu nguyên Giám đốc Hệ Thời sự Đài Tiếng nói Việt Nam VOV1 Cái tôi và chắc nhiều độc giả cũng mong muốn đó là hiện nay và sau này VietNamNet vẫn là tờ báo điện tử hàng đầu của Việt Nam và nó có vị trí trong cả khu vực và cả trong mặt bằng truyền thông quốc tế Cái mà người ta mong muốn và bao nhiêu năm nay VietNamNet đã phấn đấu là tạo được dấu ấn về mảng chính luận những bài bình luận có trí tuệ có chiều sâu vừa mang phong cách riêng của người viết lại mang tính tuyên ngôn của tờ báo Và mọi người nhìn vào đấy thấy rằng có một phần trí tuệ của mình ở trong đó Thiếu tướng Ngô Ngọc Thu nguyên Phó tư lệnh Tham mưu trưởng Bộ tư lệnh Cảnh sát biển VN Cá nhân tôi thường xuyên theo dõi tin bài cũng như sự phát triển và trưởng thành của VietNamNet Điều tôi quan tâm đặc biệt là VietNamNet có độ tin cậy cao Có được điều này trước hết phải nói đến bản lĩnh các thế hệ lãnh đạo của VietNamNet trong 20 năm qua Tôi cũng ấn tượng với đội ngũ PV BTV các nhà báo tâm huyết với nghề của VietNamNet Những nhà báo đã xông xáo đi sâu vào hoạt động của đời sống cùng đồng hành với nhân dân cũng như lực lượng vũ trang trên mặt trân bảo vệ an ninh trật tự bảo vệ chủ quyền quốc gia trên biển và biên giới Trong quá trình hoạt động bảo vệ chủ quyền biển đảo PV VietNamNet đã đồng hành với chúng tôi chia sẻ chia gian khổ sóng gió nguy hiểm ác liệt trên biển đưa tin để nhân dân cũng như quốc tế nắm được tình hình thực tế trên biển cũng như sự xây dựng phát triển kinh tế biển VietNamNet 20 tuổi đó là tuổi thanh xuân cực kỳ sung mãn và đã tích luỹ được kinh nghiệm và chỉ có thể phát triển tốt hơn Liên kết ngoài BULLET Trang web chính thức báo VietNamNet BULLET Kênh Youtube chính thức Báo VietNamNet BULLET Kênh Fanpage chính thức Báo VietNamNet

3798

Đồng (đơn vị tiền tệ)

Đồng đơn vị tiền tệ Đồng Mã giao dịch quốc tế VND ký hiệu hoặc đ là đơn vị tiền tệ của Việt Nam do Ngân hàng Nhà nước Việt Nam phát hành Theo luật pháp hiện hành của Việt Nam Đồng Việt Nam là phương tiện thanh toán pháp quy duy nhất tại Việt Nam nghĩa là hàng hóa hay dịch vụ tại thị trường Việt Nam phải được niêm yết giá trị giao dịch bằng Đồng người nhận tiền không được phép từ chối các tờ tiền đã được Ngân hàng Nhà nước Việt Nam quy định lưu hành bất kể mệnh giá theo điều 23 và người trả tiền không được phép thanh toán ép buộc bằng vật chất khác như tiền Đô la Mỹ hay kẹo Một Đồng có giá trị bằng 10 hào một hào bằng 10 xu Hai đơn vị xu và hào vì quá nhỏ nên không còn được lưu thông nữa Tiền giấy gồm chất liệu cotton và polymer được lưu hành hiện nay có các mệnh giá cotton 100 200 500 1000 2000 5000 polymer 10 000 20 000 50 000 100 000 200 000 và 500 000 Loại tiền này từng được gọi một cách dân dã là tiền Cụ Hồ vì trừ tờ 100 thì mặt trước của hầu hết các tờ tiền giấy đều in hình của Chủ tịch Hồ Chí Minh và để phân biệt với các loại tiền khác lưu hành trước đó tại Việt Nam vốn cũng được gọi là đồng Hiện nay thói quen làm tròn và không tiết kiệm mệnh giá nhỏ của người Việt khiến tờ 100 và 200 hiếm khi xuất hiện để tiêu thụ và nguy cơ này đang dần lan tới tờ 500 và 1000 Tiền kim loại tiền xu có các mệnh giá 200 500 1000 2000 và 5000 Tuy nhiên do người Việt không có thói quen sử dụng tiền xu nên những đồng tiền này hiện nay cũng hiếm khi xuất hiện để tiêu thụ Tháng 4 năm 2011 Ngân hàng Nhà nước Việt Nam chính thức thông báo ngừng phát hành mới tiền xu Tuy nhiên cơ quan này không loại bỏ giá trị thanh toán của tiền xu cũng như hai tờ tiền giấy cotton mệnh giá 100 và 200 nên về mặt pháp lý thì tiền xu và hai tờ tiền cotton này hiện tại vẫn có giá trị lưu hành bình thường và thanh toán hợp lệ tại Việt Nam Người dân và các cơ quan nếu có nhu cầu hoàn toàn có thể đi đổi lấy những đồng tiền mệnh giá nhỏ và tiền xu tại các ngân hàng Các đồng tiền đã bị đình chỉ lưu hành là các đồng tiền giấy cotton với mệnh giá 10 000 20 000 50 000 100 000 đã được thay thế bằng các đồng tiền polymer với mệnh giá tương ứng Từ nguyên Tiền kim loại ở Việt Nam thời xưa thường làm bằng đồng tiền đồng trong Hán văn được gọi là đồng tiền chữ Hán 銅錢 Từ thời Pháp thuộc đến nay đồng 銅 từ chỗ vốn là tên gọi của một thứ kim loại đã trở thành đơn vị tiền tệ chính thức ở Việt Nam không phân biệt chất liệu làm nên tiền là gì Đơn vị tính toán của tiền Việt Nam thời phong kiến là văn 文 mạch 陌 mân 緡 cưỡng 繦 còn được viết là 鏹 quán 貫 Tiền kim loại khi dùng đơn độc được gọi là văn Chúng thường có lỗ ở giữa Khi cần dùng nhiều văn người ta thường xỏ dây qua cái lỗ trên các văn tạo thành một xâu văn Khi số lượng văn trên xâu văn đạt đến một số lượng nhất định nào đó tuỳ theo quy định của từng thời mà xâu văn ấy sẽ được gọi là bách mân cưỡng quán Vì trên tiền có văn tự cho nên được gọi là văn tiền 文錢 Chữ văn 文 ở đây cũng như chữ đồng 銅 trong đồng tiền 銅錢 đã được tách ra dùng như một lượng từ để đo đếm tiền Mạch 陌 là dạng viết đại tả của chữ bách 百 có nghĩa là một trăm được mượn dùng để chỉ một trăm văn nhưng về sau không phải lúc nào bách cũng đúng bằng một trăm văn Mân 緡 cưỡng 繦 鏹 quán 貫 ban đầu là chỉ cái dây xâu tiền được dẫn thân làm đơn vị đo đếm tiền Các bản dịch tiếng Việt hiện nay của cổ tịch Hán văn Việt Nam thường chuyển các tên gọi văn bách mân cưỡng quán sang các đơn vị tiền tệ quen dùng ở Việt Nam thời hiện đại văn bị gọi là đồng bách gọi là tiền cưỡng mân quán gọi là quan biến âm của quán 貫 gây ngộ nhận cho người đọc về đơn vị tiền tệ của Việt Nam thời xưa Ngày nay đồng cũng có thể được người Việt dùng để chỉ đến những đơn vị tiền tệ nước ngoài Một số cộng đồng dùng tiếng Việt ở hải ngoại cũng có thể dùng đồng để chỉ đơn vị tiền tệ địa phương Lịch sử Thời thuộc Pháp Trong thời kỳ này đơn vị tiền tệ của cả khu vực Đông Dương là piastre được dịch ra tiếng Việt là đồng hay đôi khi là bạc Tiền tệ do chính quyền trong giai đoạn này lấy bạc làm bản vị nhưng những đồng tiền của các triều vua nhà Nguyễn vẫn được lưu hành chủ yếu ở các vùng nông thôn mặc dù bất hợp pháp Tiền đúc lúc đầu có đồng bạc México nặng 27 gam 073 độ tinh khiết 902 phần nghìn sau đó là đồng bạc Đông Dương được đúc ở Pháp nặng 27 gam độ tinh khiết là 900 phần nghìn Tiền giấy thời kỳ này được Ngân hàng Đông Dương phát hành và có thể đem đến ngân hàng đổi thành bạc Một sắc lệnh ngày 16 tháng 5 năm 1900 cho phép Ngân hàng Đông Dương in tiền giấy gấp ba lần số bạc đảm bảo nhưng khi Đệ nhất Thế chiến xảy ra thì tỷ lệ này không còn giữ được nữa tiền giấy phát hành gấp nhiều lần số bạc đảm bảo Sau một số biện pháp cải cách tiền tệ ngày 31 tháng 5 năm 1930 Tổng thống Pháp có sắc lệnh quy định đồng bạc Đông Pháp Đông Dương có giá trị là 655 miligam vàng độ tinh khiết 900 phần nghìn từ đó chấm dứt chế độ bản vị bạc mà chuyển sang bản vị vàng Thời kỳ sau Cách mạng tháng Tám Từ 1945 1954 Sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời ngày 31 tháng 1 năm 1946 Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký nghị định phát hành tiền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa Và ngày 31 tháng 11 năm 1946 giấy bạc Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời Một mặt in chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bằng chữ quốc ngữ chữ Hán và hình chủ tịch Hồ Chí Minh một mặt in hình Nông Công Binh Các loại giấy bạc đều có chữ số Ả rập chữ Quốc ngữ chữ Hán Lào Khmer chỉ mệnh giá có ký tên Bộ trưởng Bộ Tài chính Phạm Văn Đồng hoặc Lê Văn Hiến và Giám đốc Ngân khố trung ương Do đó ngoài tên gọi là giấy bạc Cụ Hồ nhân dân còn gọi là giấy bạc tài chính Ngày 5 tháng 6 năm 1951 Chủ tịch Hồ Chí Minh ký nghị định thành lập Ngân hàng Quốc gia Việt Nam và phát hành giấy bạc ngân hàng Giấy bạc ngân hàng đổi lấy giấy bạc tài chính theo tỷ lệ 1 đồng ngân hàng đổi 10 đồng tài chính Giấy bạc ngân hàng có các loại mệnh giá 1 đồng 10 đồng 20 đồng 50 đồng 100 đồng 200 đồng 500 đồng 1 000 đồng và 5 000 đồng Một mặt in chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chữ Hán và chữ quốc ngữ và hình Hồ Chí Minh một mặt in hình công nông binh hình bộ đội ở chiến trường Trên tờ giấy bạc có số hiệu mệnh giá ghi bằng số Ả Rập chữ quốc ngữ và chữ Hán Về sau việc liên lạc giữa địa phương và trung ương có nhiều khó khăn nên chính quyền trung ương cho phép Trung Bộ và Nam Bộ phát hành tiền riêng Tiền này có mệnh giá 1 đồng 5 đồng 20 đồng 50 đồng 100 đồng Hình ảnh trang trí cũng tương tự như giấy bạc ngân hàng chỉ khác là trên giấy bạc có chữ ký của Chủ tịch Ủy ban kháng chiến Nam Bộ Phạm Văn Bạch đại diện Bộ trưởng Tài chính và Giám đốc Ngân khố Nam Bộ Một số tỉnh được phát hành tín phiếu phiếu đổi chác phiếu tiếp tế hoặc giấy bạc chỉ lưu hành trong tỉnh Thời kỳ đó ở Nam Bộ nền kinh tế chia ra hai vùng sử dụng hai loại tiền khác nhau vùng thuộc kiểm soát của Pháp lưu hành tiền do Pháp phát hành Mặt khác mặc dù Chính phủ phát hành tiền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa nhưng do phương tiện giao thông còn khó khăn nên loại tiền này không thể được vận chuyển thường xuyên đến Nam Bộ Chính vì thế sau Cách mạng tháng Tám nhân dân Nam Bộ vẫn sử dụng các loại tiền giấy tiền kim loại do Pháp phát ra Từ 1954 1975 Sau khi Pháp rời khỏi Việt Nam miền Bắc và miền Nam có hai chế độ khác nhau mỗi chế độ in tiền riêng đều gọi là đồng Ở miền Nam từ năm 1953 đã cho lưu hành tiền đồng riêng biệt Sau 1975 Khi mới thống nhất tiền miền Nam đổi thành tiền giải phóng với giá 500 đồng miền Nam cho mỗi đồng giải phóng từ Quảng Nam Đà Nẵng trở vào ở Thừa Thiên Huế trở ra 1000 đồng tiền miền Nam đổi được 3 đồng giải phóng Vào năm 1978 sau khi thống nhất hai miền về mặt hành chính lại có một cuộc đổi tiền nữa Tỷ giá đổi tiền miền Bắc là 1 đồng thống nhất bằng 1 đồng cũ trong khi tại miền Nam 1 đồng thống nhất bằng 8 hào tiền giải phóng Lần đổi tiền thứ ba diễn ra vào năm 1985 khi 10 đồng tiền cũ đổi thành 1 đồng tiền mới Chính sách tỷ giá hối đoái Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đang thực hiện chính sách quản lý tỷ giá hối đoái theo hướng thả nổi có kiểm soát Trong vòng vài ba năm trở lại đây giai đoạn 2003 2005 đồng Việt Nam có tỷ giá khá ổn định so với đồng đô la Mỹ do chính sách của Ngân hàng Nhà nước chỉ cho đồng giảm giá khoảng 1 một năm Sau khi đồng đô la Zimbabwe đổi giá vào đầu tháng 8 năm 2006 đơn vị đồng của Việt Nam trở thành đơn vị tiền thấp giá nhất trên thế giới trong một thời gian dài trước khi bị Rial Iran vượt qua Hiện Việt Nam đồng là đồng tiền có giá trị thấp thứ 3 thế giới sau Rial Iran và Bolívar Venezuela Việt Nam đồng hiện vẫn là tiền tệ có khả năng tự do chuyển đổi thấp chưa trở thành đồng tiền dùng trong thanh toán quốc tế Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đang thực hiện cố gắng nâng cao khả năng tự do chuyển đổi của đồng Việt Nam bằng cách trước mắt nâng cao tỷ trọng thanh toán xuất khẩu bằng đồng tiến tới sử dụng đồng Việt Nam trong thanh toán nhập khẩu song song với việc tự do hóa hoàn toàn giao dịch vãng lai Phá giá Tháng 11 năm 2009 Chính phủ Việt Nam quyết định phá giá 5 đồng tiền Việt Nam đồng thời tăng lãi suất lên 8 Việc này được xem như là hành động làm căng thẳng thị trường tài chính châu Á vì các nền kinh tế trong vùng đang tranh nhau tạo ưu thế với thị trường Âu Mỹ Ngày 11 tháng 2 năm 2010 Ngân hàng Nhà nước Việt Nam định lại mức tỷ giá bình quân liên ngân hàng giữa Việt Nam đồng và Đô la Mỹ theo đó một Đô la Mỹ bằng 18 544 đồng Trước đó mức tỷ giá là 17 941 đồng Như vậy đồng tiền Việt Nam bị phá giá 3 25 so với Đô la Mỹ Đến ngày 28 tháng 2 năm 2010 mức tỷ giá ở thị trường chợ đen là 19 500 đồng Ngày 17 08 2010 Ngân hàng Nhà nước nâng tỷ giá từ mức 18 544 đồng USD lên mức 18 932 đồng USD tăng 388 đồng Ngày 11 02 2011 Ngân hàng Nhà nước công bố quyết định tăng tỷ giá bình quân liên ngân hàng giữa USD với VND từ 18 932 VND lên 20 693 VND tăng 9 3 cùng với đó là thu hẹp biên độ áp dụng cho tỷ giá của các ngân hàng thương mại từ 3 xuống còn 1 Tuy nhiên đến ngày 19 02 2011 tỷ giá USD ở thị trường chợ đen là 22 300 đồng Việc đồng tiền mất giá ở Việt Nam đã thể hiện qua vài trường hợp cụ thể như một gia đình gửi ngân hàng tiết kiệm tháng 9 năm 1983 số tiền 90 đồng giá trị một chỉ vàng Đến tháng 3 năm 2015 rút ra thì được hơn 20 000 chỉ mua được một ổ bánh mỳ kẹp thịt Các mệnh giá đang lưu hành Tiền kim loại Cũng như các quốc gia khác ý tưởng ban đầu của việc phát hành tiền kim loại tiền xu là để dùng vào việc thanh toán tại các máy bán hàng tự động Tuy nhiên thời điểm phát hành tiền xu thị trường thanh toán tự động và hệ thống máy móc lại chưa phổ biến tại Việt Nam cho nên dân chúng vẫn dùng tiền xu song song với tiền giấy đó là thói quen sai về mặt ứng dụng Tiền xu lại bất tiện hơn nếu quy đổi thành cùng một mệnh giá tương đương khối lượng tiền xu nặng hơn rất nhiều so với tiền giấy gây khó khăn cho việc mang đựng kiểm đếm Kích cỡ bé tròn nhưng nặng khiến cho tiền xu sẽ lăn rất xa nếu rơi và dễ vào chỗ hẹp như khe nhà khe cống Đã xảy ra những tai nạn về việc trẻ em nuốt tiền xu Những bất tiện này cộng với việc máy bán hàng tự động hiện nay đã tương tác được với tiền giấy khiến cho tiền xu không còn là cách thanh toán tự động duy nhất Tiền xu không còn được sử dụng trong đời sống hằng ngày tại Việt Nam trên thực tế dù rằng giá trị thanh toán của nó vẫn còn Xem thêm BULLET Tiền Việt Nam Tham khảo BULLET Đào Duy Anh Việt Nam văn hóa sử cương Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin 2002 Liên kết ngoài BULLET Collection Banknotes of Vietnam and the World BULLET Bộ sưu tầm tiền cổ Việt Nam của Viettouch BULLET Báo Quê Hương về các vụ đổi tiền BULLET Kỹ thuật đặc trưng của đồng tiền Việt Nam từ Ngân hàng Nhà nước Việt Nam BULLET Đồng tiền cụ Hồ BULLET Nhân kỷ niệm 60 năm Toàn quốc kháng chiến Vài tư liệu về Giấy bạc cụ Hồ BULLET Tiền giấy Việt Nam thời Pháp thuộc BULLET Báo Sài Gòn giải phóng Tờ bạc Cụ Hồ và nhà tư sản yêu nước

3799

Đồng (định hướng)

Đồng định hướng Đồng trong tiếng Việt có nhiều hơn một nghĩa Nó có thể là BULLET Đồng là một nguyên tố hóa học BULLET Màu đồng BULLET Tên gọi ngắn trong ngôn ngữ thường ngày để chỉ các loại vật liệu là đồng hay hợp kim của đồng như đồng thiếc đồng thau BULLET Một loại quặng đồng tự nhiên BULLET Đồng là đơn vị tiền tệ của Việt Nam BULLET Đồng của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa BULLET Đồng của Việt Nam Cộng hòa BULLET Đồng của Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam BULLET Đồng bạc Đông Dương đơn vị tiền tệ cũ của Đông Dương thuộc Pháp BULLET Đồng đơn vị tiền của người Việt thời phong kiến BULLET Từ dùng kèm để chỉ các loại tiền tệ khác như trong đồng euro hôm nay đã gần bằng 1 5 đồng dollar Mỹ BULLET Đơn vị đo khối lượng trong hệ đo lường cổ của Việt Nam 1 đồng 10 phân 1 10 lạng BULLET Người Đồng một dân tộc tại Trung Quốc BULLET Họ Đồng một họ người Á Đông BULLET Đồng bằng vùng đất bằng phẳng

3806

Hằng số vật lý

Hằng số vật lý Trong khoa học tự nhiên một hằng số vật lý là một đại lượng vật lý có giá trị không thay đổi theo thời gian Nó đối lập với hằng số toán học là các giá trị cố định không liên quan trực tiếp đến các đo đạc vật lý Một số nhà vật lý như Paul Dirac năm 1937 cho rằng các hằng số vật lý thực ra sẽ giảm dần giá trị theo thời gian tỷ lệ với tuổi của vũ trụ Tuy nhiên các thí nghiệm vật lý đã không khẳng định được điều này mà chỉ đưa ra một số giới hạn trên cho biến đổi của các hằng số ví dụ hằng số cấu trúc tinh tế không thể giảm quá 10 trong một năm hằng số hấp dẫn không thể giảm quá 10 trong một năm Các hằng số không phụ thuộc hệ đo lường thường không có thứ nguyên và được coi là các hằng số vật lý cơ bản Một số người tin là nếu các hằng số vật lý chỉ sai khác đi một chút so với giá trị hiện nay vũ trụ của chúng ta sẽ trở nên rất khác đến mức các sinh vật có trí tuệ như chúng ta không có điều kiện xuất hiện Như vậy vũ trụ hiện nay có vẻ như được tinh chỉnh rất kỹ lưỡng để dành cho sự sống thông minh theo nguyên lý vị nhân Bảng dưới liệt kê các hằng số đã biết đến nay Ghi chú Các giá trị cho ở dưới đây ở dạng chính xác số trong dấu ngoặc đơn là sai số chuẩn là giá trị nhân với sai số chuẩn tương đối gọi là sai số tương đối Tham khảo 2002 CODATA Internationally recommended values of the Fundamental Physical Constants at The NIST References on Constants Units and Uncertainty BULLET Hằng số cơ bản hầu như bất biến

3809

CH

CH CH hay Ch có thể là BULLET từ viết tắt của Cộng hòa BULLET từ viết tắt của cửa hàng BULLET mã quốc gia của Thụy Sĩ BULLET Phụ âm kép trong tiếng Việt BULLET chữ cái trong bảng chữ cái tiếng Chamorro tiếng Séc và tiếng Slovak cùng một số thứ tiếng khác xuất phát từ tiếng Latinh Nó cũng từng là một chữ cái trong bảng chữ cái tiếng Tây Ban Nha nhưng ngày nay không còn nữa BULLET ch là tên miền Internet của Thụy Sĩ còn CH là mã số xe quốc tế cho nước này Confoederatio Helvetica

3810

TP

TP TP Tp hay tp có thể có nghĩa là BULLET thành phần BULLET chữ viết tắt của thành phố BULLET mã IATA của hãng hàng không Bồ Đào Nha TAP Transportes Aéreos Portugueses

3813

ĐT

ĐT ĐT hay đt có thể là chữ viết tắt để chỉ BULLET số điện thoại BULLET điện tử

3814

CQ

CQ CQ có thể là BULLET từ viết tắt của chính quyền BULLET từ viết tắt của cơ quan BULLET từ Latinh viết tắt của casu quo nghĩa là trong trường hợp này BULLET CQ còn là mã IATA của Constellation Airlines một hãng hàng không Bỉ đã ngưng hoạt động BULLET từ viết tắt của Certificate of Quality chứng nhận chất lượng sản phẩm BULLET từ viết tắt của chỉ số sáng tạo CQ Creative Quotes

3816

Khí quyển (định hướng)

Khí quyển định hướng Khí quyển có thể được hiểu là BULLET Khí quyển thiên thể là lớp các chất khí bao quanh thiên thể được giữ lại bởi lực hấp dẫn của thiên thể đó ví dụ BULLET Khí quyển Trái Đất BULLET Khí quyển Sao Hỏa BULLET Khí quyển sao BULLET Hỗn hợp khí khí quyển nhân tạo

3820

TV (định hướng)

TV định hướng TV hay tv có thể là từ viết tắt cho BULLET tivi BULLET tiếng Việt BULLET Tuvalu mã quốc gia theo chuẩn ISO 3166 1 alpha 2 xem tv BULLET Mã IATA của Virgin Express

3821

Nhóm ngôn ngữ gốc Ý

Nhóm ngôn ngữ gốc Ý Nhóm ngôn ngữ gốc Ý là một nhóm ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Ấn Âu có nhiều đặc điểm mà các nhà nghiên cứu về ngôn ngữ tin rằng là hậu thân của tiếng Latinh Nhóm này bao gồm vào khoảng 50 ngôn ngữ và đa số tập trung tại Pháp Ý Tây Ban Nha Bồ Đào Nha và Romania Nhóm này được chia ra làm 3 phân nhóm tiếng Latinh đứng một mình các hậu thân của nó trong Nhóm Rôman và Nhóm Sabelli bao gồm vài ngôn ngữ cổ đã mai một BULLET 1 Nhóm Latinh Faliscan bao gồm các loại tiếng Latinh BULLET 2 Nhóm Rôman là các hậu thân vẫn còn được dùng hiện nay của tiếng Latinh Nhóm này được chia thành ba nhánh chinh BULLET Nhánh phía Nam bao gồm các tiếng địa phương của các đảo Corse và Sardegna BULLET Nhánh phía Đông bao gồm các loại tiếng Romania BULLET Nhánh Ý Tây còn gọi là nhánh phía Tây vì bao gồm các tiếng trong nước Ý cũng như các tiếng Rôman tại phía Tây của Âu Châu Điển hình của nhóm này là các tiếng Tây Ban Nha Bồ Đào Nha Pháp và Ý BULLET 3 Nhóm Sabelli Khi Đế quốc La Mã chiếm gần hết Châu Âu họ mang tiếng Latinh đến các vùng đất họ vừa chiếm Tuy nhiên chỉ có loại tiếng Latinh bình dân đã trở nên thông dụng vì tiếng Latinh cổ điển không dễ học Sự sáp nhập của các tiếng địa phương vào tiếng Latinh bình dân đã tạo nên các tiếng của nhóm Rôman sau khi Đế quốc La Mã sụp đổ Sơ đồ của Nhóm ngôn ngữ gốc Ý Nhóm ngôn ngữ gốc Ý thuộc Ngữ hệ Ấn Âu BULLET Nhóm ngôn ngữ Latinh Faliscan BULLET Nhóm Faliscan gồm nhiều tiếng đã được dùng tại Ý trước Đế quốc La Mã và ngày nay đã bị mai một BULLET Nhóm Latinh tiếng Latinh tiếng Latinh bình dân tiếng Latinh cổ điển BULLET Nhóm ngôn ngữ Rôman các hậu thân của tiếng Latinh bình dân BULLET Nhánh phía Đông tập trung tại Đông Âu Điển hình là tiếng Romana và các loại tiếng Romana tại Croatia tại Hy Lạp BULLET Nhánh phía Nam tập trung tại đảo Corse thuộc Pháp và đảo Sardegna thuộc Ý BULLET Nhóm Corse tiếng Corse BULLET Nhóm Sardegna các tiếng địa phương của đảo Sardegna BULLET Nhánh Ý Tây đây là nhánh phía Tây của nhóm ngôn ngữ Rôman BULLET Nhánh Ý Dalmatia tiếng Ý tiếng Sicilia BULLET Nhánh phía Tây BULLET Nhóm ngôn ngữ Gaul Iberia BULLET Nhóm Gaul Rôman còn được chia ra thành nhiều phân nhóm nhỏ hơn tập trung tại Pháp và những vùng về phía đông của nó Điển hình là tiếng Pháp tiếng Romansh của Thụy Sĩ các tiếng địa phương tại miền bắc nước Pháp và nhiều tiếng tại vùng tây bắc của Ý BULLET Nhóm Iberia Rôman còn được chia ra thành nhiều phân nhóm nhỏ hơn tập trung tại bán đảo Iberia và miền nam nước Pháp Điển hình là tiếng Tây Ban Nha tiếng Bồ Đào Nha và nhiều tiếng tại Tây Ban Nha cũng như tại miền nam của Pháp BULLET Nhóm ngôn ngữ Pyrenee Mozarabic tiếng Mozarabic và tiếng Aragon dùng tại vùng chung quanh dãy núi Pyrenee BULLET Nhóm ngôn ngữ Sabelli bao gồm tiếng Oscan tiếng Umbria thường dùng tại Ý trước tiếng Latinh nhưng nay đã bị mai một

3822

TN

TN TN hay tn có thể là BULLET từ viết tắt của thanh niên BULLET từ viết tắt của tốt nghiệp BULLET mã quốc gia của Tunisia theo chuẩn ISO 3166 1 alpha 2 BULLET mã IATA của Air Tahiti Nui

3823

ĐH

ĐH ĐH hay đh có thể là từ viết tắt của BULLET đại học BULLET đại hội

3824

ND

ND ND có thể là BULLET neodymium Nd ký hiệu của một nguyên tố hóa học BULLET từ viết tắt của nhân dân BULLET từ viết tắt của nội dung BULLET từ viết tắt của nông dân

3825

QĐ

QĐ QĐ hay qđ có thể là viết tắt của BULLET quy định BULLET quyết định BULLET quân đội BULLET quần đảo

3827

HQ

HQ HQ có thể là từ viết tắt của BULLET hải quan BULLET hải quân BULLET Hàn Quốc

3828

BĐ

BĐ BĐ có thể là từ viết tắt của BULLET Bình Định BULLET bóng đá BULLET bộ đội BULLET Bưu điện

3830

QH

QH QH hay qh có thể là từ viết tắt của BULLET Quốc hội BULLET quan hệ

3831

LĐ

LĐ LĐ hay lđ có thể là từ viết tắt của BULLET Lâm Đồng tỉnh BULLET lao động BULLET liên đoàn

3832

ĐN

ĐN ĐN hay đn có thể là từ viết tắt của BULLET Đà Nẵng tỉnh BULLET Đồng Nai tỉnh BULLET định nghĩa

3834

Hỏa Lôi Phệ Hạp

Hỏa Lôi Phệ Hạp Quẻ Hỏa Lôi Phệ Hạp còn gọi là quẻ Phệ Hạp đồ hình 噬嗑 shi4 ke4 là quẻ thứ 21 trong Kinh Dịch BULLET Nội quái là 震 zhen4 Chấn hay Sấm 雷 BULLET Ngoại quái là 離 li2 Ly hay Hỏa 火 Giải nghĩa Khiết dã Cấn hợp Cẩu hợp bấu víu bấu quào dày xéo đay nghiến phỏng vấn hỏi han học hỏi Ủy mị bất chấn chi tượng tượng yếu đuối không chạy được

3836

ĐC

ĐC ĐC hay được có thể là từ viết tắt của BULLET Địa chỉ BULLET Đông chí BULLET Đồng chí Xem thêm BULLET Dc

3838

VH

VH VH có thể là từ viết tắt của BULLET văn hóa BULLET văn học

3839

VV

VV VV hoặc vv có thể là BULLET viết tắt của vân vân thường viết là v v BULLET viết tắt của về việc thường viết là V v BULLET Mã IATA của Aerosvit Airlines BULLET vv cũng có thể là vui vẻ

3840

PT

PT PT hoặc pt có thể là BULLET Viết tắt của phổ thông BULLET Viết tắt của phát triển BULLET Viết tắt của phong trào BULLET Viết tắt của phát thanh BULLET Chỉ Bồ Đào Nha Portugal theo mã quốc gia ISO BULLET Ký hiệu của nguyên tố hóa học platin Bạch Kim Pt

3843

QL

QL QL có thể là viết tắt của BULLET Quả Lạc một châu tự trị của Trung Quốc BULLET Quan Lĩnh một huyện ở tỉnh Quý Châu Trung Quốc BULLET Quân Liên một huyện ở tỉnh Tứ Xuyên Trung Quốc BULLET Quan Lạn một đảo thuộc tỉnh Quảng Ninh Việt Nam BULLET quốc lộ ví dụ QL 1 BULLET quản lý BULLET quận lỵ BULLET quân luật BULLET quần lót

3844

Tương tác cơ bản

Tương tác cơ bản Tương tác cơ bản hay lực cơ bản là các loại lực của tự nhiên mà tất cả mọi lực khi xét chi tiết đều quy về các loại lực này Trong cơ học cổ điển lực cơ bản là các lực không bao giờ biến mất dưới phép biến đổi hệ quy chiếu Trong cơ học cổ điển cũng tồn tại lực quán tính không thể quy về các lực cơ bản Tuy nhiên loại lực này được coi là lực ảo do luôn tìm được hệ quy chiếu mà lực này biến mất gọi là hệ quy chiếu quán tính Mô hình vật lý hiện đại cho thấy có bốn loại tương tác cơ bản trong tự nhiên tương tác hấp dẫn tương tác điện từ tương tác mạnh và tương tác yếu Trong cuộc sống hằng ngày các lực mà chúng ta hay bắt gặp đều chủ yếu có nguồn gốc từ lực điện từ ngoại trừ lực hấp dẫn từ Trái Đất Ví dụ như các lực khi có va chạm cơ học giữa các vật thể thông dụng đều quy về lực tương tác giữa các phân tử hay nguyên tử cụ thể là lực điện từ giữa hạt nhân và electron của chúng Lực cơ học này bao gồm phản lực giữa các vật rắn lực đẩy Acsimét trong các chất lỏng và chất khí lực ma sát giữa các bề mặt lực nâng cánh máy bay trong khí động lực học sức căng bề mặt hay các lực điện từ thể hiện ở mức độ phân tử Các phản ứng hóa học cũng được điều khiển bởi lực điện từ như khi chúng tạo ra lực đẩy trong động cơ đốt trong Các đồ điện như động cơ điện hiển nhiên sử dụng theo phương thức trực tiếp lực điện từ Tương tác hấp dẫn Lực hấp dẫn là lực yếu nhất trong bốn lực cơ bản của tự nhiên hình thành ở thang đo lớn hay thang thiên văn học Lực hấp dẫn giữa hai vật có khối lượng là m và m có kích thước rất nhỏ so với khoảng cách r giữa chúng được tính theo định luật vạn vật hấp dẫn Newton với G 6 67 x 10 N m² kg và được gọi là hằng số hấp dẫn Lực hấp dẫn luôn luôn là lực hút và xảy ra ở đường nối tâm của 2 vật với nhau Lực hấp dẫn của hai vật có độ lớn bằng nhau nhưng ngược hướng nhau tuân theo đúng định luật thứ ba của Newton Theo các nhà vật lý hạt thì có một hạt mang tên là graviton hay hạt truyền tương tác của lực hấp dẫn Lực hấp dẫn có dạng gần giống với lực Coulomb áp dụng cho các điện tích vì chúng đều tuân theo luật nghịch đảo bình phương khoảng cách Điều này đã gợi ra cho Albert Einstein những ý tưởng đầu tiên về việc thống nhất lực hấp dẫn và lực điện từ tuy nhiên kết quả đã không thành công Về sau ở thập niên 1960 người ta đã thống nhất được 3 lực còn lại được biểu diễn ở trong điện yếu thống nhất electroweak unification đây là sự kết hợp của lực điện từ lực tương tác mạnh và lực tương tác yếu vào làm một Ngày nay các nhà vật lý nhận thấy rằng lực hấp dẫn và lực điện từ có một điểm chung và cả hai đều xuất hiện bởi sự có mặt của các hạt truyền tương tác với khối lượng bằng 0 Điều này mở những hướng nghiên cứu mới để thống nhất 4 lực của tự nhiên vào một dạng duy nhất Tương tác điện từ Tương tác điện từ hay lực điện từ là một trong bốn tương tác cơ bản của tự nhiên Nó cũng là sự kết hợp của lực điện còn gọi là lực Coulomb với các điện tích điểm đứng yên và lực từ sinh ra bởi các hạt mang điện tích khi di chuyển Về cơ bản cả lực điện và lực từ đều được miêu tả dưới dạng một lực truyền với sự có mặt của hạt truyền tương tác là quang tử Quá trình lượng tử hóa lực điện từ được miêu tả trong thuyết điện động lực học lượng tử hay còn gọi là thuyết QED Lực điện từ là một lực có biên độ vô hạn nó tuân thủ theo luật nghịch đảo bình phương khoảng cách giống như lực hấp dẫn Lực điện từ tồn tại giữa các hạt mang điện tích như electron hay quark và có độ lớn khoảng formula_2 lần so với lực hấp dẫn Có hai loại điện tích là điện tích âm và điện tích dương hai hạt cùng điện tích sẽ đẩy nhau và ngược điện tích sẽ hút nhau Trái Đất mặt trời các hành tinh chứa cùng một lượng hạt điện tích âm và điện tích dương do đó chúng trung hoà và không có lực điện từ Lực điện từ giữa electron và proton là lý do để cho electron nằm trên quỹ đạo của hạt nhân Tương tác mạnh Bài chính Tương tác mạnh Tương tác mạnh hay lực mạnh là một trong bốn tương tác cơ bản của tự nhiên Lực này giữ các thành phần của hạt nhân của nguyên tử lại với nhau chống lại lực đẩy rất lớn giữa các proton Lực này được chia làm hai thành phần lực mạnh cơ bản và lực mạnh dư Lực tương tác mạnh ảnh hưởng bởi các hạt quark phản quark và gluon hạt truyền tương tác của chúng Thành phần cơ bản giữ các quark lại với nhau để hình thành các hadron như proton và neutron Thành phần dư giữ các hadron lại trong hạt nhân của một nguyên tử Ở đây còn có một hạt gián tiếp là bosonic hadron hay còn gọi là meson Theo thuyết sắc động lực học lượng tử mỗi quark mang trong mình điện tích màu ở một trong 3 dạng đỏ xanh lam hoặc xanh lơ Đó chỉ là những tên hoàn toàn không liên hệ gì với màu thực tế Đối quark là các hạt như đối đỏ đối xanh lam đối xanh lơ Cùng màu đẩy nhau trái màu hút nhau Lực hút giữa hạt màu và hạt đối màu của nó là rất mạnh Các hạt chỉ tồn tại nếu như tổng màu của chúng là trung hòa nghĩa là chúng có thể hoặc được kết hợp với đối đỏ đối xanh lam và đối xanh lơ như trong các hạt baryon proton và neutron hoặc một quark và một đối quark của nó có sự tương ứng đối màu như hạt meson Tương tác mạnh xảy ra giữa hai quark là nhờ một hạt trao đổi có tên là gluon Nguyên lý hoạt động của hạt gluon có thể hiểu như trái bòng bàn và hai quark là hai vận động viên Hai hạt quark càng ra xa thì lực tương tác giữa chúng càng lớn nhưng khi chúng gần xát nhau thì lực tương tác này bằng 0 Có tám loại gluon khác nhau mỗi loại mang một màu điện tích và một đối màu điện tích có ba loại màu nhưng do có sự trung hòa giống như đỏ xanh vàng trắng ngoài tự nhiên nên chỉ có 8 tổ hợp màu giữa chúng Mỗi một cặp tương tác của quark chúng luôn luôn thay đổi màu nhưng tổng màu điện tích của chúng được bảo toàn Nếu một quark đỏ bị hút bởi một quark xanh lam trong một baryon một gluon mang đối xanh lam và đỏ được giải phóng từ quark đỏ và hấp thụ bởi quark xanh lam và kết quả quark đầu tiên chuyển sang quark xanh lam và quark thứ hai chuyển sang quark đỏ tổng màu điện tích vẫn là xanh lam đỏ Nếu một quark xanh lơ và một đối xanh lơ quark tương tác với nhau trong một meson một gluon mang ví dụ như đối đỏ và xanh lơ sẽ được giải phóng bởi quark xanh lơ và hấp thụ bởi một đối xanh lơ quark và kết quả quark xanh lơ chuyển sang màu đỏ và đối xanh lơ đối quark chuyển sang màu đỏ tổng màu điện tích vẫn là 0 Hai quark xanh lam đẩy nhau và trao đổi một gluon mang điện tích màu xanh lam và đối xanh lam các quark vẫn dữ nguyên điện tích màu xanh lam Hiện tượng không thể tách rời các quark xa nhau gọi là hiện tượng giam hãm confinement Có một giả thuyết rằng các quark gần nhau sẽ không tồn tại lực tương tác mạnh và trỏ thành tự do giả thuyết này còn gọi là sự tự do tiệm cận và có thể được giải thích bằng nguyên lý quả bóng bàn như trên Tương tác yếu Bài chính Tương tác yếu Tương tác yếu hay lực yếu xảy ra ở mọi hạt cơ bản trừ các hạt photon và gluons ở đó có sự trao đổi của các hạt truyền tương tác là các vector W boson và Z boson Tương tác yếu xảy ra ở một biên độ rất ngắn bởi vì khối lượng của những hạt W boson và Z boson vào khoảng 80 GeV nguyên lý bất định bức chế chúng trong một khoảng không là formula_3 m kích thước này chỉ nhỏ bằng 0 1 so với đường kính của proton Trong điều kiện bình thường các hiệu ứng của chúng là rất nhỏ Có một số định luật bảo toàn hợp lệ với lực tương tác mạnh và lực điện từ nhưng lại bị phá vỡ bởi lực tương tác yếu Mặc dầu có biên độ và hiệu suất thấp nhưng lực tương tác yếu lại có một vai trò quan trọng trong việc hợp thành thế giới mà trong ta quan sát Tương tác yếu chuyển đổi một hương quark sang một hương khác Nó có vị trí quan trọng trong cấu trúc vũ trụ của chúng ta bởi vì BULLET Mặt trời sẽ không chiếu sáng nếu không có lực tương tác yếu bởi vì sự chuyển đổi từ proton sang neutron ở đó deuterium nguyên tố đồng vị của hydro được tạo ra và tạo ra phản ứng hydro với nguồn năng lượng giải phóng cực lớn BULLET Là cần thiết cho việc tạo nên khối lượng rất lớn của hạt nhân Việc khám phá ra vector boson W và Z vào năm 1983 đã là một bằng chứng xác thực ủng hộ lý thuyết kết hợp tương tác yếu và tương tác điện từ vào một tương tác là tương tác điện yếu Liên kết ngoài BULLET Các lực trong tự nhiên V Grigoriev G Miakisev Ngô Đặng Nhân dịch Tái bản lần 1 Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật 2002 527tr BULLET Các lực trong tự nhiên V Grigôriev và G Miakisev Phần 1 Phần 2 Phần 3 Phần 4 Phần 5 Phần 6 Phần 7

3847

Giải tích thực

Giải tích thực Giải tích thực là một phân ngành của giải tích làm việc với các hàm số xác định trên một tập và lấy giá trị trên trường số thực Nó nghiên cứu các khái niệm dãy giới hạn tính liên tục của hàm số vi phân và tích phân trên trường số thực và các dãy hàm thực các khái niệm phức tạp hơn như lý thuyết độ đo và tích phân Lebesgue Môn học này cũng phát triển các khái niệm hiện đại như hàm suy rộng generalized function Liên kết ngoài BULLET Interactive Real Analysis by Bert G Wachsmuth BULLET A First Analysis Course by John O Connor

3849

Đảng Cộng sản Việt Nam

Đảng Cộng sản Việt Nam Đảng Cộng sản Việt Nam là đảng cầm quyền và là chính đảng duy nhất được phép hoạt động tại Việt Nam theo Hiến pháp Theo Cương lĩnh và Điều lệ chính thức hiện nay Đảng là đại diện của giai cấp công nhân nhân dân lao động và của cả dân tộc lấy Chủ nghĩa Marx Lenin và Tư tưởng Hồ Chí Minh làm kim chỉ nam cho mọi hoạt động Trong ngữ cảnh không chính thức cũng dùng từ Đảng hoặc Đảng ta để nói về Đảng Cộng sản Việt Nam Cơ quan cao nhất của Đảng là Đại hội Đại biểu toàn quốc nơi sẽ bầu ra Ban Chấp hành Trung ương Giữa các kỳ Đại hội Đảng Ban Chấp hành Trung ương Đảng là cơ quan tối cao quyết định các vấn đề của Đảng Sau Đại hội Trung ương sẽ bầu ra Bộ Chính trị Ban Bí thư và Ủy ban Kiểm tra Trung ương và bầu một Ủy viên Bộ Chính trị làm Tổng Bí thư Vai trò Điều 4 của Hiến pháp Việt Nam 2013 khẳng định vai trò lãnh đạo tuyệt đối của Đảng lên Nhà nước và xã hội Đảng Cộng sản Việt Nam là đảng cầm quyền tại Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam và ảnh hưởng đến phát triển kinh tế xã hội chính trị của nhà nước này đảng viên là những người nắm giữ các cương vị chủ chốt trong các cơ quan lãnh đạo của Đảng và Nhà nước Việt Nam Trong Di chúc của Hồ Chí Minh có viết Điều lệ Điều lệ Đảng là văn bản pháp lý cơ bản của Đảng xác định tôn chỉ mục đích hệ tư tưởng các nguyên tắc về tổ chức hoạt động cơ cấu bộ máy của Đảng quy định trách nhiệm nghĩa vụ quyền hạn của đảng viên và của tổ chức đảng các cấp Mục đích của việc xây dựng Điều lệ Đảng là nhằm thống nhất tư tưởng tổ chức và hành động trong toàn Đảng thực hiện mục tiêu của Đảng Điều lệ Đảng do Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng thông qua và ban hành Mọi tổ chức đảng và đảng viên đều phải chấp hành Điều lệ Đảng Những lần sửa đổi Điều lệ Đảng đã được sửa đổi 12 lần tính tới hiện nay Điều lệ do Đại hội Đảng toàn quốc thông qua và ban hành nên để phù hợp với bối cảnh mới khi tổ chức Đại hội Đảng các tổ soạn thảo thường đề xuất ý kiến để Đại hội thảo luận sửa đổi bổ sung một số vấn đề trong điều lệ Điều lệ đầu tiên được thông qua tại Hội nghị thành lập Đảng ngày 3 tháng 2 năm 1930 với tên gọi Điều lệ vắn tắt Với văn bản ban đầu chỉ gói gọn trong 9 điều Những lần sửa đổi BULLET Hội nghị thành lập Đảng thông qua Điều lệ vắn tắt ngày 3 tháng 2 năm 1930 gồm 9 điều BULLET Đại hội lần thứ nhất của Đảng Cộng sản Đông Dương ngày 29 tháng 3 năm 1935 thông qua Điều lệ Đảng Cộng sản Đông Dương gồm 59 điều 8 chương Điều lệ sửa đổi bổ sung tôn chỉ hành động của Đảng từ tranh đấu để tiêu trừ tư bản đế quốc chủ nghĩa thành làm cách mạng phản đế và điền địa Bổ sung độ tuổi vào Đảng từ 23 tuổi trở lên bổ sung quy định tước đảng tịch Bổ sung sửa đổi tổ chức Đảng các cấp quy định nhiệm vụ Thanh niên Cộng sản Đoàn với Đảng BULLET Đại hội lần thứ 2 Đảng Lao động Việt Nam gồm 71 điều 13 chương Sửa đổi tôn chỉ và mục đích của Đảng thành đánh đuổi đế quốc xâm lược xoá bỏ các di tích phong kiến và nửa phong kiến thực hiện người cày có ruộng phát triển kinh tế chính trị vǎn hoá dân chủ nhân dân Đưa chủ nghĩa Marx Engels Lenin Stalin và tư tưởng Mao Trạch Đông làm kim chỉ nam hành động Sửa đổi độ tuổi vào Đảng là từ 18 tuổi trở lên Bổ sung nguyên tắc dân chủ tập trung trong Đảng sửa đổi bổ sung tổ chức của Đảng gồm Đại hội Đảng toàn quốc Trung ương Đảng xứ ủy khu ủy liên khu ủy tỉnh ủy thành ủy huyện uỷ quận uỷ thị uỷ chi ủy Quy định về nhiệm vụ của các cơ quan của Đảng Bỏ quy định đoàn thanh niên cộng sản ra khỏi điều lệ BULLET Đại hội lần thứ 3 Đảng Lao động Việt Nam gồm 62 điều 12 chương Sửa đổi mục đích của Đảng thành hoàn thành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân thực hiện chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản ở Việt Nam Sửa đổi chủ nghĩa Marx Lenin làm nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam hành động của Đảng Bổ sung nhiệm vụ đảng viên thực hành tiết kiệm tích cực đấu tranh chống lãng phí tham ô Bổ sung quy định chi tiết nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng Sửa đổi tổ chức của Đảng quy định nhiệm kỳ của Ban chấp hành Trung ương là 4 năm Đưa Đoàn thanh niên vào điều lệ Hệ tư tưởng và đường lối Đảng Cộng sản thành lập năm 1930 sau là một phân bộ của Quốc tế Cộng sản theo chủ nghĩa Marx Engels Lenin Theo Điều lệ Đảng năm 1935 Điều lệ Đảng năm 1951 xác định Đến Đại hội Đảng lần thứ 3 1960 thì điều lệ đảng xóa bỏ chữ Engels Stalin và tư tưởng Mao Trạch Đông và từ Đại hội Đảng lần thứ 7 1991 thêm vào chữ Tư tưởng Hồ Chí Minh Đảng Lao động Việt Nam tổ chức theo nguyên tắc dân chủ tập trung Chính cương của Đảng năm 1951 xác định Tại Đại hội III năm 1960 nghị quyết xác định nowiki nowiki Cương lĩnh của đảng năm 1991 xác định Nghị quyết của đảng năm 1991 cũng nêu rõ Cương lĩnh bổ sung phát triển năm 2011 ghi Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội Dân giàu nước mạnh dân chủ công bằng văn minh do nhân dân làm chủ có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp có nền văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc con người có cuộc sống ấm no tự do hạnh phúc có điều kiện phát triển toàn diện các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam bình đẳng đoàn kết tôn trọng và giúp nhau cùng phát triển có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân do nhân dân vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo có quan hệ hữu nghị và hợp tác với các nước trên thế giới Cương lĩnh sử dụng từ nhân dân chứ không nói nhân dân lao động không nói quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa mà chỉ nói quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp Đảng Cộng sản Việt Nam được biết đến với việc đưa ra và phát triển mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Trên thực tế đường lối của Đảng hiện nay gây ra rất nhiều tranh luận từ phía bên ngoài là hữu khuynh hay theo đúng tôn chỉ của chủ nghĩa Marx Lenin Các chính sách được cho là theo đường lối Kinh tế mới NEP của Lenin nhưng cũng có ý kiến cho là những cải cách vượt xa cả NEP và được cho là gần gũi với lý luận Đặng Tiểu Bình và đường lối của Trung Quốc hiện nay Trong khi đó tư tưởng Hồ Chí Minh được nhiều nhà nghiên cứu hiểu khác nhau và vận dụng khác nhau Chính sách Đổi Mới được đưa ra năm 1986 được một số người nhận định là quay lại cái cũ như xóa bỏ hợp tác xã kiểu cũ cho tư nhân kinh doanh rộng rãi tư bản nước ngoài đầu tư ra luật đầu tư thiết lập thị trường chứng khoán cho in lại nhiều sách vở về dân chủ tự do các trường phái triết học phi Marxist các kinh điển Nho giáo Phật giáo Đạo giáo trùng tu nhiều đền chùa cho in lại văn học lãng mạn Lịch sử Thành lập Việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam do chỉ thị của Đông Phương Bộ là một bộ phận của Đệ Tam Quốc tế yêu cầu Nguyễn Ái Quốc triệu tập các đại biểu cộng sản Việt Nam họp từ ngày 6 tháng 1 năm 1930 đến ngày 8 tháng 2 năm 1930 tại Hương Cảng trên cơ sở thống nhất ba tổ chức cộng sản tại Đông Dương Đông Dương Cộng sản Đảng và An Nam Cộng sản Đảng thành viên từ một nhóm thứ ba tên là Đông Dương Cộng sản Liên đoàn không kịp có mặt Hội nghị hợp nhất này diễn ra tại căn nhà của một công nhân ở bán đảo Cửu Long Kowloon từ ngày 6 tháng 1 đến ngày 8 tháng 2 năm 1930 đúng vào dịp Tết năm Canh Ngọ Tham dự Hội nghị có 2 đại biểu Đông Dương Cộng sản Đảng Trịnh Đình Cửu và Nguyễn Đức Cảnh hai đại biểu An Nam Cộng sản Đảng Nguyễn Thiệu và Châu Văn Liêm và 3 đại biểu ở nước ngoài có Nguyễn Ái Quốc Hồ Tùng Mậu Lê Hồng Sơn đại biểu của Quốc tế Cộng sản Hội nghị quyết định thành lập một tổ chức cộng sản duy nhất lấy tên là Đảng Cộng sản Việt Nam thông qua một số văn kiện quan trọng như Chính cương vắn tắt Sách lược vắn tắt Chương trình tóm tắt Điều lệ vắn tắt của Đảng Lời kêu gọi Ngày 24 tháng 2 năm 1930 Đông Dương Cộng sản Liên đoàn chính thức gia nhập Đảng Cộng sản Việt Nam Báo cáo chính trị của Hồ Chí Minh tại Đại hội II ghi ngày thành lập Đảng là 6 tháng 1 nhưng Nghị quyết tại Đại hội III năm 1960 đổi là ngày 3 tháng 2 năm 1930 Tại Hội nghị Ban chấp hành Trung ương họp Hội nghị lần thứ nhất tại Hồng Kông từ ngày 14 đến 31 tháng 10 năm 1930 tên của đảng được đổi thành Đảng Cộng sản Đông Dương theo yêu cầu của Quốc tế thứ ba Quốc tế Cộng sản và Trần Phú được bầu làm Tổng Bí thư đầu tiên Hoạt động chống Pháp Vừa ra đời Đảng đã lãnh đạo phong trào nổi dậy 1930 1931 nổi bật là Xô Viết Nghệ Tĩnh mục đích thành lập chính quyền Xô viết Phong trào này thất bại và Đảng Cộng sản Đông Dương tổn thất nặng nề vì khủng bố trắng của Pháp Trước tình hình đó đầu tháng 4 1931 Xứ ủy Trung Kỳ ra Chỉ thị thanh Đảng có nội dung Đuổi sạch sành sanh ra ngoài hết thảy những bọn trí phú địa hào Nếu đồng chí nào muốn làm cách mạng tự nguyện đứng về phía giai cấp vô sản mà phấn đấu cũng không cho đứng trong Đảng Chỉ thị này khiến một số đảng viên thuộc đối tượng thanh Đảng ra đầu thú với chính quyền hoặc chuẩn bị ra đầu thú Xứ uỷ Trung Kỳ phải ra lệnh thu hồi chỉ thị Một thời gian trong thập niên 1930 tại miền Nam Đảng Cộng sản và những người Trotskist hợp tác với nhau trên tờ báo La Lutte mà Hồ Chí Minh sau cho là một số đồng chí hợp tác vô nguyên tắc Năm 1935 Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ I được bí mật tổ chức tại Ma Cao do Hà Huy Tập chủ trì nhằm củng cố lại tổ chức đảng thông qua các điều lệ bầu Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khoá I gồm 13 ủy viên Đồng thời một đại hội của Cộng sản Quốc tế thứ ba tại Moskva đã thông qua chính sách dùng mặt trận dân tộc chống phát xít và chỉ đạo những phong trào cộng sản trên thế giới hợp tác với những lực lượng chống phát xít bất kể đường lối của những lực lượng này có theo chủ nghĩa xã hội hay không để bảo vệ hòa bình chứ chưa đặt nhiệm vụ trước mắt là lật đổ chủ nghĩa tư bản Việc này đòi hỏi Đảng Cộng sản Đông Dương phải xem các chính đảng có cùng lập trường chống phát xít tại Đông Dương là đồng minh Tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng tháng 7 năm 1936 do Lê Hồng Phong chủ trì tổ chức tại Thượng Hải Đảng đã tạm bỏ khẩu hiệu đánh đổ đế quốc Pháp và tịch thu ruộng đất của địa chủ chia cho dân cày mà lập Mặt trận Thống nhất Nhân dân Phản đế Đông Dương chống phát xít đòi tự do dân sinh dân chủ Lợi dụng các quyền tự do dân chủ do chính quyền cánh tả Pháp ban hành đảng hoạt động công khai đấu tranh nghị trường tham gia các cuộc bầu cử sử dụng các quyền chính trị đấu tranh cho lợi ích công nông bình dân Tháng 3 năm 1938 Hội nghị Trung ương do Hà Huy Tập chủ trì họp ở Hóc Môn Sài Gòn đã đổi tên Mặt trận là Mặt trận dân chủ thống nhất Đông Dương cho phù hợp tình hình Khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ chính quyền thực dân Pháp ở Đông Dương lại đàn áp mạnh tay Đảng đã chuyển hướng coi giải phóng dân tộc là nhiệm vụ hàng đầu Tháng 3 năm 1939 Đảng ra bản Tuyên ngôn của Đảng cộng sản Đông Dương đối với thời cuộc Tháng 11 năm 1939 Hội nghị Trung ương đảng họp tại Hóc Môn Sài Gòn do Nguyễn Văn Cừ chủ trì đã thành lập Mặt trận Dân tộc Thống nhất Phản đế Đông Dương và Hội nghị Trung ương ngày 19 tháng 5 năm 1941 do Nguyễn Ái Quốc chủ trì họp tại Cao Bằng lập ra Mặt trận Việt Minh Thông qua mặt trận này Đảng đã lãnh đạo nhân dân giành chính quyền tại Việt Nam được biết đến với tên gọi Cách mạng tháng Tám Tự giải tán Ngày 11 tháng 11 năm 1945 Đảng Cộng sản Đông Dương tuyên bố tự giải tán chuyển vào hoạt động bí mật chỉ để một bộ phận hoạt động công khai dưới danh nghĩa Hội nghiên cứu Chủ nghĩa Marx ở Đông Dương mọi hoạt động công khai của đảng từ đây đều thông qua Mặt trận Việt Minh Trên thực tế Đảng vẫn hoạt động bí mật và giữ vai trò lãnh đạo chính quyền chỉ đạo công cuộc kháng chiến kiến quốc Khi đó Việt Minh được xem như là một tổ chức chính trị tham gia bầu cử Quốc hội khóa I và chính quyền Sau đó Việt Minh tham gia Hội Liên hiệp quốc dân Việt Nam cùng với Đảng Dân chủ Việt Nam và Đảng Xã hội Việt Nam Sau này Đại hội Đảng lần thứ III tháng 9 năm 1960 quyết định lấy ngày 3 tháng 2 hằng năm là ngày kỉ niệm thành lập Đảng Đảng lãnh đạo tại miền Bắc Đảng Cộng sản Việt Nam đã từng bị Việt Nam Quốc dân Đảng và một số sử gia phương Tây cáo buộc sau khi Chính phủ Cách mạng Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập đã dựng lên Vụ án phố Ôn Như Hầu nhằm triệt hạ các đảng phái đối thủ chính trị của mình trong chính quyền liên hiệp Đảng được lập lại công khai tại Việt Nam với tên gọi Đảng Lao động Việt Nam vào tháng 2 năm 1951 tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II ở Tuyên Quang Đại hội này được diễn ra trong lúc diễn ra Chiến tranh Đông Dương lần thứ I Đại hội này cũng tách bộ phận của Lào và Campuchia vốn cùng thuộc Đảng Cộng sản Đông Dương thành các đảng riêng Sau đại hội II Đảng Cộng sản thực thi chiến dịch cải cách ruộng đất Trong cuộc cải cách 810 000 hécta ruộng đất ở đồng bằng và trung du miền Bắc đã được chia cho 2 triệu hộ nông dân chiếm khoảng 72 8 số hộ nông dân ở miền Bắc Tuy nhiên cuộc cải cách đã đấu tố oan nhiều người dẫn đến nhiều cái chết oan số liệu cụ thể chưa được xác định Đến tháng 9 năm 1956 Hội nghị lần thứ 10 Ban Chấp hành Trung ương Đảng họp từ 25 8 đến 24 9 1956 nhận định các nguyên nhân đưa đến sai lầm và đề nghị thi hành biện pháp kỷ luật đối với Ban lãnh đạo chương trình Cải cách Ruộng đất như sau Trường Chinh phải từ chức Tổng Bí thư Đảng hai ông Hoàng Quốc Việt và Lê Văn Lương ra khỏi Bộ Chính trị và Hồ Viết Thắng bị loại ra khỏi Ban Chấp hành Trung ương Đảng Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ III được tổ chức tại Hà Nội vào năm 1960 chính thức hóa công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa tại miền Bắc tức Việt Nam Dân chủ Cộng hòa lúc đó và đồng thời tiến hành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân tại miền Nam Tiến hành kế hoạch 5 năm lần thứ nhất Hoạt động bí mật tại miền Nam Tại miền Nam đảng bộ Miền Nam năm 1962 công khai lấy tên Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam là thành viên và lãnh đạo Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam tuyên truyền chủ nghĩa Marx Lenin thành phần Mặt trận còn có Đảng Dân chủ và Đảng Xã hội cấp tiến và các tổ chức do người cộng sản lãnh đạo Đảng cầm quyền duy nhất tại Việt Nam Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV được tổ chức vào năm 1976 sau khi chấm dứt Chiến tranh Việt Nam tên Đảng được đổi lại thành Đảng Cộng sản Việt Nam Điều 4 Hiến pháp năm 1980 quy định Đảng Cộng sản Việt Nam đội tiên phong và bộ tham mưu chiến đấu của giai cấp công nhân Việt Nam được vũ trang bằng học thuyết Marx Lenin là lực lượng duy nhất lãnh đạo Nhà nước lãnh đạo xã hội Đảng cộng sản Việt Nam quyết định nhân sự mọi chức vụ cấp cao trong bộ máy chính quyền trong quân đội cũng như trong các cơ quan truyền thông các tổ chức quần chúng các cơ quan học thuật như Bộ chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam quyết định bổ nhiệm nhân sự các chức vụ Phó Chủ tịch nước Phó Chủ tịch Quốc hội Phó Thủ tướng Chính phủ Ủy viên Hội đồng Quốc phòng An ninh Ủy viên Hội đồng Bầu cử quốc gia Ủy viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội Chủ tịch Hội đồng Dân tộc Chủ nhiệm các Ủy ban của Quốc hội Tổng Thư ký Quốc hội Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Chánh án Tòa án Nhân dân tối cao Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân tối cao Tổng Kiểm toán Nhà nước Chủ nhiệm Văn phòng Chủ tịch nước Bộ trưởng thủ trưởng cơ quan ngang bộ Chủ tịch Hội đồng Nhân dân Chủ tịch Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội Thành phố Hồ Chí Minh Ủy viên Quân ủy Trung ương ủy viên Đảng ủy Công an Trung ương Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam Tổng Tham mưu trưởng Quân đội Nhân dân Việt Nam phong hoặc thăng quân hàm Đại tướng Thượng tướng Đô đốc Hải quân Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam Chủ tịch Phó Chủ tịch Tổng Thư ký Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam Chủ tịch Hội Nông dân Việt Nam Chủ tịch Hội Cựu chiến binh Việt Nam Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI năm 1986 diễn ra trong bối cảnh sai lầm của đợt tổng cải cách giá lương tiền cuối năm 1985 làm cho kinh tế Việt Nam càng trở nên khó khăn Đại hội khởi xướng chính sách Đổi Mới cải tổ bộ máy nhà nước và chuyển đổi sang phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa trong khi vẫn duy trì vị trí lãnh đạo chính trị của Đảng Cộng sản Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X năm 2006 tiếp tục chính sách đổi mới đồng thời cho phép Đảng viên làm kinh tế tư nhân Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI năm 2011 thí điểm kết nạp chủ doanh nghiệp tư nhân vào Đảng Năm 2017 Đảng Cộng sản Việt Nam ban hành quy định khai trừ đảng viên cố ý nói viết có nội dung xuyên tạc lịch sử xuyên tạc sự thật phủ nhận vai trò lãnh đạo và thành quả cách mạng của Đảng và dân tộc Hiện nay Đảng Cộng sản Việt Nam đang đối mặt với tình trạng tham nhũng và sự hình thành các nhóm lợi ích khiến Đảng gặp nguy cơ về sự phân liệt về chính trị trong Đảng là nói đến nguy cơ phân liệt đẳng cấp về tổ chức về cán bộ cảnh báo nguy cơ mất sự thống nhất về chính trị và tư tưởng ở ngay trong chính nội bộ Đảng nguy cơ Đảng bị phân rã chia cắt cát cứ là hết sức nguy hiểm Trong Đảng mà nảy nòi nhiều sứ quân thì nguy cơ khó còn là Đảng Cộng sản nữa và khi đó vai trò lãnh đạo trọng trách lịch sử của Đảng sẽ bị tổn thương và đe dọa nghiêm trọng Hội nghị Trung ương 4 khóa XII Đảng Cộng sản Việt Nam cho rằng phải tăng cường xây dựng chỉnh đốn Đảng ngăn chặn đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị đạo đức lối sống những biểu hiện tự diễn biến tự chuyển hóa trong nội bộ Đảng Cộng sản Việt Nam cũng đã ban hành Nghị quyết số 35 NQ TW Về tăng cường bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái thù địch trong tình hình mới Theo ông Phùng Hữu Phú Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam thì hiện nay đã có ý kiến đề nghị bỏ chủ nghĩa Marx Lenin chủ nghĩa xã hội vì đã lạc hậu lắm rồi tuy nhiên không còn thừa nhận chủ nghĩa Marx Lenin tức là không thừa nhận sự lãnh đạo của Đảng Các đảng phái sẽ mọc lên như nấm và quốc gia sẽ bước vào thời kỳ thập nhị sứ quân rối loạn Tại Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam XIII Bộ trưởng Công an Tô Lâm nhận định nguy cơ mất an ninh chính trị nội bộ suy giảm thế trận lòng dân làm suy yếu sức chiến đấu của Đảng của chế độ ta từ gốc từ bên trong là nguy hiểm nhất Ông Phạm Minh Chính cho rằng tình trạng suy thoái tự diễn biến tự chuyển hóa đã được cải thiện song đây là vấn đề nhức nhối còn tiếp tục phải kiên trì kiên quyết với nó hơn nữa Tổ chức Đại hội Đại biểu toàn quốc Đảng Cộng sản Việt Nam là một đảng theo Chủ nghĩa Marx Lenin với nguyên tắc tập trung dân chủ Đại hội Đại biểu toàn quốc là cơ quan quyền lực cao nhất của Đảng là cơ quan duy nhất có quyền ban hành hoặc sửa đổi Điều lệ Đảng và cương lĩnh chính trị thông qua báo cáo tổng kết nhiệm kỳ đã qua và thông qua nghị quyết về phương hướng hành động nhiệm kỳ tới bầu ra Ban Chấp hành Trung ương là cơ quan lãnh đạo cao nhất việc chấp hành nghị quyết của đại hội Đại hội Đảng được tổ chức thường kỳ 5 năm một lần để xác định đường lối lãnh đạo của Đảng và Nhà nước Đại hội bất thường khi cần Ban Chấp hành Trung ương Giữa 2 kỳ đại hội Ban Chấp hành Trung ương là cơ quan lãnh đạo cao nhất Nhiệm vụ của Ban Chấp hành Trung ương gồm BULLET Tổ chức chỉ đạo thực hiện Cương lĩnh chính trị Điều lệ đảng các nghị quyết của đại hội đại biểu toàn quốc quyết định những chủ trương chính sách về đối nội đối ngoại công tác quần chúng và công tác xây dựng đảng chuẩn bị đại hội đại biểu toàn quốc nhiệm kỳ tiếp theo đại hội đại biểu toàn quốc bất thường nếu có BULLET Bầu Bộ Chính trị bầu Tổng Bí thư trong số Ủy viên Bộ Chính trị thành lập Ban Bí thư gồm Tổng Bí thư một số Ủy viên Ban Bí thư do Ban Chấp hành Trung ương bầu trong số Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương và một số Ủy viên Bộ Chính trị do Bộ Chính trị phân công bầu Ủy ban Kiểm tra Trung ương bầu Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Trung ương trong số Ủy viên Ủy ban Kiểm tra Trung ương Quyết định số lượng Ủy viên Bộ Chính trị Ủy viên Ban Bí thư và Ủy viên Ủy ban Kiểm tra Trung ương BULLET Triệu tập Đại hội đại biểu toàn quốc thường lệ 5 năm một lần có thể triệu tập sớm hoặc muộn hơn nhưng không quá một năm Khi Ban Chấp hành Trung ương xét thấy cần hoặc khi có hơn một nửa số cấp Ủy trực thuộc yêu cầu thì Ban Chấp hành Trung ương triệu tập Đại hội đại biểu toàn quốc bất thường Các cơ quan trung ương tham mưu cho Ban Chấp hành Trung ương bao gồm BULLET Văn phòng Trung ương Đảng BULLET Ban Tổ chức Trung ương BULLET Ban Tuyên giáo Trung ương BULLET Ban Dân vận Trung ương BULLET Ban Đối ngoại Trung ương BULLET Ban Nội chính Trung ương BULLET Ban Kinh tế Trung ương BULLET Hội đồng Lý luận Trung ương BULLET Ban Cán sự Đảng Ngoài nước hợp nhất với Đảng bộ Bộ Ngoại giao ngày 26 tháng 11 năm 2019 Các đơn vị trực thuộc Ban Chấp hành Trung ương bao gồm BULLET Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh BULLET Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật BULLET Báo Nhân dân BULLET Tạp chí Cộng sản Các Đảng bộ trực thuộc Ban Chấp hành Trung ương bao gồm BULLET Quân ủy Trung ương BULLET Đảng ủy Công an Trung ương BULLET Đảng bộ các tỉnh thành phố BULLET Đảng ủy Khối Doanh nghiệp Trung ương Ban Chấp hành Đảng bộ tại các công ty và tập đoàn nhà nước BULLET Đảng ủy Khối các cơ quan Trung ương Ban Chấp hành Đảng bộ tại các cơ quan của Đảng Cộng sản Quốc hội Chính phủ Tòa án nhân dân tối cao Viện kiểm sát nhân dân tối cao và Mặt trận Tổ quốc Bộ Chính trị Bộ Chính trị là cơ quan lãnh đạo và kiểm tra việc thực hiện nghị quyết Ðại hội đại biểu toàn quốc nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương quyết định những vấn đề về chủ trương chính sách tổ chức cán bộ quyết định triệu tập và chuẩn bị nội dung các kỳ họp của Ban Chấp hành Trung ương báo cáo công việc đã làm trước hội nghị Ban Chấp hành Trung ương hoặc theo yêu cầu của Ban Chấp hành Trung ương Các thành viên trong Bộ Chính trị do Ban Chấp hành Trung ương bầu ra Bộ Chính trị gồm các ủy viên chính thức và có thể có các ủy viên dự khuyết Đây là những nhân vật quyền lực nhất trong hệ thống chính trị Việt Nam Về lý thuyết Đại hội Đảng là cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng nhưng Đại hội hay bị chi phối bởi Ban Chấp hành Trung ương và đến lượt Ban Chấp hành Trung ương hay bị chi phối bởi Bộ Chính trị Các bạn chỉ đạo trung ương trực thuộc Bộ Chính trị bao gồm BULLET Ban Chỉ đạo Tây Bắc đã dừng hoạt động từ ngày 11 tháng 10 năm 2017 BULLET Ban Chỉ đạo Tây Nam Bộ đã dừng hoạt động từ ngày 11 tháng 10 năm 2017 BULLET Ban Chỉ đạo Tây Nguyên đã dừng hoạt động từ ngày 11 tháng 10 năm 2017 BULLET Ban Chỉ đạo Cải cách Tư pháp BULLET Ban Chỉ đạo Phòng chống tham nhũng tiêu cực Ban Bí thư Ban Bí thư là một cơ quan giám sát việc thi hành chính sách hàng ngày của Đảng Cộng sản Việt Nam quyết định một số vấn đề theo sự phân công của Ban Chấp hành Trung ương Thành phần Ban Bí thư gồm có Tổng Bí thư một số Ủy viên Ban Bí thư do Ban Chấp hành Trung ương bầu trong số Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương và một số Ủy viên Bộ Chính trị do Bộ Chính trị phân công Ủy ban Kiểm tra Trung ương Ủy ban Kiểm tra Trung ương chuyên xem xét phẩm chất chính trị và tư cách đạo đức các đảng viên là cán bộ cao cấp các vụ việc tiêu cực liên quan đến các đảng viên cao cấp Điều 32 Điều lệ Đảng quy định nhiệm vụ của Uỷ ban kiểm tra các cấp như sau BULLET 1 Kiểm tra đảng viên kể cả cấp ủy viên cùng cấp khi có dấu hiệu vi phạm tiêu chuẩn đảng viên tiêu chuẩn cấp ủy viên và trong việc thực hiện nhiệm vụ đảng viên BULLET 2 Kiểm tra tổ chức đảng cấp dưới khi có dấu hiệu vi phạm trong việc chấp hành Cương lĩnh chính trị Điều lệ Đảng nghị quyết chỉ thị của Đảng các nguyên tắc tổ chức của Đảng kiểm tra việc thực hiện nhiệm vụ kiểm tra giám sát và thi hành kỷ luật trong Đảng BULLET 3 Giám sát cấp ủy viên cùng cấp cán bộ diện cấp ủy cùng cấp quản lý và tổ chức đảng cấp dưới về thực hiện chủ trương đường lối chính sách của Đảng nghị quyết của cấp ủy và đạo đức lối sống theo quy định của Ban Chấp hành Trung ương BULLET 4 Xem xét kết luận những trường hợp vi phạm kỷ luật quyết định hoặc đề nghị cấp ủy thi hành kỷ luật BULLET 5 Giải quyết tố cáo đối với tổ chức đảng và đảng viên giải quyết khiếu nại về kỷ luật Đảng BULLET 6 Kiểm tra tài chính của cấp ủy cấp dưới và của cơ quan tài chính cấp ủy cùng cấp Ủy ban kiểm tra có quyền yêu cầu tổ chức đảng cấp dưới và đảng viên báo cáo cung cấp tài liệu về những vấn đề liên quan đến nội dung kiểm tra Lãnh đạo Khi Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập vào ngày 3 tháng 2 năm 1930 Nguyễn Ái Quốc đại diện Quốc tế Cộng sản và người tổ chức Hội nghị thống nhất đã chỉ định người đứng đầu điều hành Ban Chấp hành Trung ương Đảng đầu tiên với cương vị Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Lâm thời Đảng Cộng sản Việt Nam là Trịnh Đình Cửu Ông giữ chức vụ này cho đến tháng 10 năm 1930 khi Hội nghị lần thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng bầu Trần Phú làm Tổng Bí thư Tại Hội nghị Trung ương lần thứ nhất diễn ra từ ngày 12 đến 27 tháng 10 năm 1930 Trần Phú được bầu vào vị trí đứng đầu Ban Chấp hành trung ương với danh xưng Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương Ông được coi là Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng Sau khi Tổng Bí thư Trần Phú bị bắt và mất trong nhà thương Chợ Quán ngày 6 tháng 9 năm 1931 chức vụ Tổng Bí thư bị khuyết do Trung ương Đảng bị truy bắt dữ dội gần như tê liệt Trước tình hình đó dưới sự chỉ đạo của Quốc tế Cộng sản tháng 3 năm 1934 tại Ma Cao Ban Chỉ huy hải ngoại của Đảng Cộng sản Đông Dương được thành lập do Lê Hồng Phong làm Bí thư Do tình hình Ban Chấp hành Trung ương trong nước gần như bị tê liệt nên Ban Chỉ huy hải ngoại kiêm Ban Chấp hành Trung ương lâm thời Chức vụ Bí thư Ban Chỉ huy hải ngoại của Đảng Cộng sản Đông Dương bấy giờ giữ vai trò như Tổng Bí thư Đại hội Đại biểu Đảng Cộng sản Đông Dương lần thứ I 27 31 3 1935 Hà Huy Tập được bầu làm Bí thư Ban Chỉ huy hải ngoại thay thế Lê Hồng Phong đã được Đại hội Đảng bầu là Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Mãi đến Tháng 7 năm 1936 Bí thư Ban Chỉ huy hải ngoại Hà Huy Tập về nước và giữ chức Tổng Bí thư trở lại thành chức vụ lãnh đạo cao nhất Cương vị lãnh đạo cao nhất của Tổng Bí thư được duy trì cho đến Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II từ ngày 11 đến ngày 19 tháng 2 năm 1951 Tại đại hội này xác lập chức vụ danh dự là Chủ tịch Ban chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam gọi tắt là Chủ tịch Đảng được xem là cao hơn cương vị Tổng Bí thư Tuy đây chỉ là chức vụ danh dự nhưng do uy tín lớn của Chủ tịch Đảng Hồ Chí Minh nên hầu như đây là chức vụ thực quyền nhất là sau Hội nghị Trung ương về vấn đề sửa sai cải cách ruộng đất tháng 10 năm 1956 Tổng Bí thư Trường Chinh từ chức Chủ tịch Đảng Hồ Chí Minh được coi như kiêm giữ luôn chức vụ Tổng Bí thư Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III tháng 9 năm 1960 tuy không bầu ra chức vụ Tổng bí thư nhưng chức vụ Bí thư thứ nhất Ban chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam được thành lập do Lê Duẩn nắm giữ Chức vụ này mô phỏng theo Liên Xô nhưng vẫn duy trì chức vụ Chủ tịch Đảng theo kiểu Trung Quốc Sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời năm 1969 thì chức vụ Chủ tịch Đảng cũng bị bãi bỏ Chức vụ Bí thư thứ nhất trở thành chức vụ đứng đầu Ban Chấp hành Trung ương cho đến Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IV tháng 12 năm 1976 Tại đại hội này chức vụ Bí thư thứ nhất được bãi bỏ và chức vụ đứng đầu Ban Chấp hành trung ương trở thành Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn do Lê Duẩn nắm giữ Từ đó chức vụ này ổn định vai trò và danh xưng cho đến tận ngày nay Tổng Bí thư đương nhiệm là ông Nguyễn Phú Trọng Đảng viên Tính đến năm 2014 toàn Đảng Cộng sản Việt Nam có 4 480 707 đảng viên sinh hoạt ở 262 894 chi bộ thuộc 56 548 tổ chức cơ sở đảng thuộc 67 đảng bộ trực thuộc Trung ương Trong đó số đảng viên sinh hoạt ở xã là 1 888 352 42 1 sinh hoạt ở phường thị trấn là 853 357 19 1 sinh hoạt tại các doanh nghiệp nhà nước là 266 541 5 9 tại các doanh nghiệp cổ phần vốn nhà nước là 113 568 2 53 tại các doanh nghiệp tư nhân là 45 824 1 02 tại các tổ chức đảng có vốn đầu tư nước ngoài là 9 470 0 21 tại các đơn vị sự nghiệp là 289 179 6 45 tại các cơ quan hành chính là 422 900 9 38 trong quân đội công an là 550 898 12 3 trong các tổ chức đảng ngoài nước là 10 000 0 23 Số lượng Đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam tính đến năm 2019 là khoảng hơn 5 2 triệu đảng viên Hiện nay việc phát triển đảng viên đang gặp nhiều khó khăn vì nhiều bạn trẻ ngại vào Đảng khiến tình trạng già hóa hiện rõ trong đội ngũ đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam Báo Dân trí cho rằng một thời gian dài tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị và đạo đức lối sống tự diễn biến tự chuyển hoá trong đội ngũ cán bộ đảng viên xảy ra nghiêm trọng làm giảm sút vai trò lãnh đạo của Đảng suy giảm niềm tin trong nhân dân dẫn đến tình trạng thiếu nguồn phát triển đảng viên như hiện nay Chính vì vậy Đảng Cộng sản Việt Nam phải tự đổi mới tạo sức hút mới củng cố niềm tin trong các tầng lớp nhân dân Xem thêm BULLET Đảng Cộng sản BULLET Chủ nghĩa cộng sản BULLET Danh sách tổ chức chính trị Liên bang Đông Dương BULLET Hệ thống đơn đảng BULLET Đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam BULLET Đảng Cộng sản Cuba BULLET Đảng Cộng sản Trung Quốc Thư mục BULLET Smith R B The Foundation of the Indochinese Communist Party 1929 1930 Modern Asian Studies vol 32 no 4 October 1998 pp 769 805 In JSTOR Liên kết ngoài BULLET Website chính thức của ĐCSVN BULLET Báo Nhân dân cơ quan trung ương của ĐCSVN BULLET Chuyên trang lịch sử ĐCSVN trên VOV BULLET Tạp chí Cộng sản

3852

Ngữ hệ Nam Á

Ngữ hệ Nam Á Ngữ hệ Nam Á còn gọi là ngữ hệ Môn Khmer khi không bao gồm nhóm Munda là một ngữ hệ lớn ở Đông Nam Á lục địa và cũng phân bố rải rác ở Ấn Độ Bangladesh Nepal và miền nam Trung Quốc với chừng 117 triệu người nói Trong những ngôn ngữ này chỉ tiếng Việt tiếng Khmer và tiếng Môn có lịch sử ghi chép dài và chỉ có tiếng Việt và tiếng Khmer hiện có địa vị chính thức cấp quốc gia ở Việt Nam và Campuchia Tại Myanmar tiếng Wa là ngôn ngữ chính thức của Ngõa Bang một nhà nước li khai Tiếng Khasi tiếng Santal và tiếng Ho là ngôn ngữ chính thức cấp bang tại Ấn Độ Những ngôn ngữ còn lại đều là tiếng nói của các dân tộc thiểu số không có địa vị chính thức Ethnologue xác định 168 ngôn ngữ Nam Á Ngữ hệ Nam Á có 13 phân nhóm cùng nhắm chừng cả tiếng Shompen một ngôn ngữ mà hiểu biết về nó còn ít ỏi mà về truyền thống được gộp vào hai nhóm lớn Môn Khmer và Munda Tuy vậy phân loại Diffloth 2005 đặt ra ba nhóm Munda Môn Khmer hạt nhân và Khasi Khơ Mú trong khi vài phân loại khác loại bỏ hoàn toàn thuật ngữ Môn Khmer đồng nhất nó với thuật ngữ Nam Á Ngữ hệ Nam Á thường có phân bố đứt đoạn bị chia tách bởi những ngữ hệ khác Đây có vẻ là ngữ hệ bản địa của Đông Nam Á sự hiện diện của ngôn ngữ Ấn Arya Tai Kadai Dravida Nam Đảo và Hán Tạng là kết quả của những đợt di cư về sau Hình thái và ngữ âm Về cấu trúc từ vựng ngữ hệ Nam Á nổi bật với cấu trúc âm tiết rưỡi trong đó một từ có thể bao gồm một tiền âm tiết không nhấn theo sau bằng một âm tiết hoàn chỉnh được nhấn Về mặt tạo từ hầu hết ngôn ngữ Nam Á có một số tiền tố phái sinh nhiều tiếng có trung tố song hậu tố hầu như vắng mặt trong mọi nhánh trừ Munda và một ít trường hợp khác Ngôn ngữ Nam Á cũng thường có hệ thống nguyên âm lớn thường hay phân biệt giữa nguyên âm thường và nguyên âm hà hơi lơi hoặc giữa âm thường và âm khít thanh quản căng Tuy nhiên một số ngôn ngữ Nam Á đã mất đi những đặc điểm trên qua việc phát sinh thêm nguyên âm đôi hay như trường hợp tiếng Việt thanh điệu hóa Tiếng Việt đã bị tiếng Trung Quốc ảnh hưởng nặng đến nỗi những đặc điểm Nam Á bị lu mờ trong khi tiếng Khmer dù ảnh hưởng bởi tiếng Phạn và Pali vẫn duy trì đặc điểm ngôn ngữ Nam Á điển hình Ngôn ngữ nguyên thủy Nhiều công sức đã được đổ vào việc phục dựng ngôn ngữ Môn Khmer nguyên thủy trong đó nổi bật hơn cả là Mon Khmer Comparative Dictionary Từ điển so sánh Môn Khmer của Harry L Shorto Trái lại nhóm Munda lại ít được chú trọng do tài liệu về nhánh này còn ít Paul Sidwell 2005 phục dựng hệ thống phụ âm ngôn ngữ Môn Khmer nguyên thủy như sau Phục dựng này hệt với phục dựng trước đó của Shorto trừ việc có thêm âm được lưu giữ trong ngữ chi Cơ Tu một nhánh Sidwell cũng chuyên nghiên cứu Sidwell 2011 đề xuất rằng nơi phát tích của hệ Nam Á là đâu đó ở trung lưu sông Mê Kông nơi ngày nay các ngôn ngữ Cơ Tu và Ba Na chiếm giữ và rằng nó không cổ như giả thiết trước đó mới hiện diện cách đây khoảng 4000 năm Tuy nhiên một nghiên cứu di truyền và ngôn ngữ năm 2015 về dân cư cổ đại miền Đông Á cho kết quả rằng nhiều khả năng ngữ hệ phát tích từ nơi ngày nay là Nam Trung Quốc gần Trường Giang Phân loại Diffloth 1974 Phân loại ban đầu của nhà ngôn học Gérard Diffloth hiện đã bị chính ông bác bỏ được dùng bởi cuốn bách khoa toàn thư Encyclopædia Britannica và Ethnologue lược bỏ nội nhóm Môn Khmer Nam BULLET Munda BULLET Munda Bắc BULLET Korku BULLET Kherwari BULLET Munda Nam BULLET Kharia Juang BULLET Munda Koraput BULLET Môn Khmer BULLET Môn Khmer Đông BULLET Khmer BULLET Pear BULLET Ba Na BULLET Cơ Tu BULLET Việt BULLET Môn Khmer Bắc BULLET Khasi BULLET Palaung BULLET Khơ Mú BULLET Môn Khmer Nam BULLET Môn BULLET Asli BULLET Nicobar Peiros 2004 Phân loại của nhà ngôn học Peiros áp dụng phương pháp từ vựng thống kê tức phân loại dựa trên phần trăm số từ vựng chung Điều này có nghĩa là ngôn ngữ có thể trông xa biệt lẫn nhau hơn trên thực tế và ngược lại do sự tiếp xúc ngôn ngữ Thực vậy khi Sidwell 2009 nghiệm lại nghiên cứu của Peiros với các ngôn ngữ đầy đủ dữ liệu để xác định từ mượn kết quả thu được khác với bên dưới BULLET Nicobar BULLET Munda Khmer BULLET Munda BULLET Môn Khmer BULLET Khasi BULLET Môn Khmer hạt nhân BULLET Pakan tiếng Mảng tiếng Bolyu có lẽ thuộc MK Bắc BULLET Việt có lẽ thuộc MK Bắc BULLET Môn Khmer Bắc BULLET Palaung BULLET Khơ Mú BULLET Môn Khmer Trung BULLET Khmer BULLET Pear BULLET Asli Bahnar BULLET Asli BULLET Môn Bahnar BULLET Môn BULLET Cơ Tu Ba Na BULLET Cơ Tu BULLET Ba Na Sidwell 2009 2015 So sánh thống kê từ vựng của nhà ngôn học Paul Sidwell đối với 36 ngôn ngữ đã loại trừ các vay mượn tìm thấy rất ít bằng chứng cho sự phân nhánh nội ngành dù ông có tìm thấy một vùng tiếp xúc mạnh giữa nhánh Ba Na và Cơ Tu Ngôn ngữ từ mọi nhánh trừ hai nhánh xa xôi về mặt địa lý là Munda và Nicobar càng gần địa lý với hai nhánh Ba Na và Cơ Tu thì càng thể hiện sự tương đồng với chúng mà không có bất kỳ đổi mới đáng chú ý nào phổ biến ở nhánh Ba Na và Cơ Tu Qua nghiên cứu này Sidwell cho rằng 13 phân nhánh Nam Á nên được xếp cách đều nhau về mặt di truyền Sidwell Blench 2011 cho rằng sự tồn tại nhóm Khasi Palaung là khá khả thi và nhiều khả năng nó gần gũi với ngữ chi Khơ Mú Sidwell Blench suy đoán rằng có lẽ ngữ chi Khasi là một nhánh tách ra sớm rồi lan về phía tây của ngữ chi Palaung Sidwell Blench 2011 cho rằng tiếng Shompen là nhánh thứ mười bốn và rằng giả thuyết Việt Cơ Tu đáng được đào sâu thêm Một phân tích phát sinh loại tin học sau này của Sidwell 2015b chỉ ra rằng các phân nhánh Nam Á có cấu trúc giống hình cây hơn là hình cái cào như ở trên thể hiện sự phân chia đông tây bao gồm Munda Khasic Palaungic và Khmuic gộp thành nhóm phía tây và các nhánh còn lại cấu thành nhóm phía đông diễn ra cách đây tầm 7 000 năm BP before present trước hiện tại Tuy nhiên ông vẫn coi sự tách thành các nhánh phụ chưa rõ ràng Tích hợp thêm các cứ liệu khảo cổ bấy giờ Paul Sidwell 2015c tiếp tục đào sâu giả thuyết ven sông Mekong do ông đề xướng cho rằng hệ Nam Á tràn xuống Đông Dương từ khu vực Lĩnh Nam miền nam Trung Quốc với sự phân tán ven sông Mekong tiếp đó diễn ra sau khi các nông dân thời kỳ đồ đá mới tiến vào trước từ nam Trung Quốc Sidwell 2015c suy đoán rằng hệ Nam Á có lẽ bắt đầu tách ra vào khoảng 5 000 năm BP cùng thời kỳ cách mạng đồ đá mới đang diễn ra ở Đông Nam Á đất liền và tất cả các nhánh chính của hệ Nam Á đã hình thành vào 4 000 năm BP Hệ Nam Á có hai tuyến phân tán khả thi nếu bắt đầu từ ngoại vi phía tây của lưu vực sông Châu Giang thuộc Lĩnh Nam một là men theo đường bờ biển xuống Việt Nam hoặc hai là xuôi dòng Mekong qua Vân Nam Vốn từ phục dựng của tiếng Proto Nam Á và cứ liệu khảo cổ học đã chứng minh rằng cộng đồng nói tiếng Nam Á vào khoảng 4 000 năm BP biết trồng lúa và kê chăn nuôi gia súc như chó lợn và gà đồng thời sinh sống chủ yếu ở vùng cửa sông hơn là vùng ven biển Vào 4 500 năm BP đồ đá mới bất ngờ thâm nhập vào Đông Dương từ khu vực Lĩnh Nam không có ngũ cốc và thay thế các nền văn hóa săn bắn hái lượm tiền kỳ đồ đá mới Vỏ ngũ cốc được tìm thấy ở miền Bắc Đông Dương có niên đại 4 100 năm BP và ở miền nam Đông Dương có niên đại 3 800 năm BP Tuy nhiên Sidwell 2015c phát hiện ra rằng tiếng Proto Nam Á không có từ ngữ cho sắt từng nhánh Nam Á đều có từ riêng cho sắt mà được vay mượn từ các ngôn ngữ khác như là Thái Trung Tây Tạng Mã Lai và nhiều ngôn ngữ khác Trong thời kỳ đồ sắt 2 500 năm BP các nhánh Nam Á tương đối non trẻ ở Đông Dương như Vietic Cơ Tu Pearic và Khmer đã được hình thành trong khi nhánh Ba Na đa dạng hơn có niên đại khoảng 3 000 BP trải qua quá trình đa dạng hóa nội bộ sâu rộng hơn Tới thời kỳ đồ sắt tất cả các nhánh Nam Á hầu như đã định cư ở các vùng giống với ngày nay và sự đa dạng của Nam Á cũng đã phát sinh trong thời kỳ này Paul Sidwell 2018 cho rằng hệ Nam Á nhanh chóng đa dạng hóa vào 4 000 năm BP khi lúa nước được du nhập vào Đông Dương thêm vào rằng tiếng Proto Nam Á chắc chắn cổ hơn thế Từ vựng của Proto Nam Á có thể được chia thành lớp từ sớm và lớp từ muộn Lớp từ sớm bao gồm các từ cơ bản để chỉ bộ phận cơ thể tên động vật địa lý tự nhiên và các đại từ còn vốn từ chỉ các vật phẩm văn hóa nông nghiệp và các hiện vật văn hóa thuộc lớp muộn hơn Roger Blench 2017 chỉ ra rằng các từ vựng về các kỹ thuật liên quan đến nước chẳng hạn như thuyền đường thủy hệ động vật sông và kỹ thuật đánh bắt cá xuất hiện trong tiếng Proto Nam Á Blench 2017 tìm ra nhiều từ chung gốc Nam Á cho sông thung lũng thuyền cá cá da trơn lươn tôm tép Trung Nam Á cua đồi mồi rùa rái cá cá sấu diệc chim câu và bẫy cá Bằng chứng khảo cổ về nền nông nghiệp ở bắc Đông Dương Bắc Bộ Lào và các khu vực lân cận chỉ mới xuất hiện từ 4 000 năm trước 2 000 TCN được du nhập từ phía bắc xa hơn ở thung lũng sông Dương Tử nơi nông nghiệp đã có niên đại tầm 6 000 BP Tài liệu BULLET Adams K L 1989 Systems of numeral classification in the Mon Khmer Nicobarese and Aslian subfamilies of Austroasiatic Canberra A C T Úc Khoa ngôn ngữ học Research School of Pacific Studies Đại học Quốc gia Úc BULLET Alves Mark J 2015 Morphological functions among Mon Khmer languages beyond the basics Trong N J Enfield Bernard Comrie eds Languages of Mainland Southeast Asia the state of the art Berlin de Gruyter Mouton 531 557 BULLET Bradley David 2012 Languages and Language Families in China trong Rint Sybesma biên tập Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics BULLET Chakrabarti Byomkes 1994 A Comparative Study of Santali and Bengali BULLET Diffloth Gérard 2005 The contribution of linguistic palaeontology and Austro Asiatic trong Laurent Sagart Roger Blench và Alicia Sanchez Mazas biên tập The Peopling of East Asia Putting Together Archaeology Linguistics and Genetics 77 80 London Routledge Curzon BULLET Filbeck D 1978 T in a historical study Pacific linguistics no 49 Canberra Khoa ngôn ngữ học Research School of Pacific Studies Đại học Quốc gia Úc BULLET Hemeling K 1907 Die Nanking Kuanhua bằng tiếng Đức BULLET Jenny Mathias và Paul Sidwell biên tập 2015 The Handbook of Austroasiatic Languages Leiden Brill BULLET Peck B M Comp 1988 An Enumerative Bibliography of South Asian Language Dictionaries BULLET Peiros Ilia 1998 Comparative Linguistics in Southeast Asia Pacific Linguistics Series C No 142 Canberra Đại học Quốc gia Úc BULLET Shorto Harry L biên tập bởi Sidwell Paul Cooper Doug và Bauer Christian 2006 A Mon Khmer comparative dictionary Canberra Đại học Quốc gia Úc Pacific Linguistics BULLET Shorto H L Bibliographies of Mon Khmer and Tai Linguistics London oriental bibliographies v 2 London NXB Đại học Oxford 1963 BULLET Sidwell Paul 2005 Proto Katuic Phonology and the Sub grouping of Mon Khmer Languages Trong Sidwell biên tập SEALSXV papers from the 15th meeting of the Southeast Asian Linguistic Society BULLET Sidwell Paul 2009a The Austroasiatic Central Riverine Hypothesis Keynote address SEALS XIX BULLET Sidwell Paul 2009b Classifying the Austroasiatic languages history and state of the art LINCOM studies in Asian linguistics 76 Munich Lincom Europa BULLET Zide Norman H và Milton E Barker 1966 Studies in Comparative Austroasiatic Linguistics The Hague Mouton Indo Iranian monographs v 5 Đọc thêm BULLET Mann Noel Wendy Smith and Eva Ujlakyova 2009 Linguistic clusters of Mainland Southeast Asia an overview of the language families Chiang Mai Payap University BULLET Sidwell Paul 2016 Bibliography of Austroasiatic linguistics and related resources Liên kết ngoài BULLET Danh sách Swadesh của các ngôn ngữ Nam Á từ wikt Appendix Swadesh lists Swadesh list appendix của Wiktionary BULLET Austro Asiatic tại Dự án Linguist List MultiTree không hoạt động kể từ năm 2014 Cây phả hệ được đóng góp bởi Sebeok 1942 Pinnow 1959 Diffloth 2005 và Matisoff 2006 BULLET Mon Khmer com Các bài giảng của Paul Sidwell BULLET Dự án Ngôn ngữ Mon Khmer tại SEAlang BULLET Dự án ngôn ngữ Munda tại SEAlang BULLET http projekt ht lu se rwaai RWAAI Repository and Workspace for Austroasiatic Intangible Heritage BULLET Thư viện lưu trữ số hóa RWAAI

3853

Ngữ hệ Ấn-Âu

Ngữ hệ Ấn Âu Ngữ hệ Ấn Âu là một ngữ hệ lớn có nguồn gốc từ Tây và Nam đại lục Á Âu Nó bao gồm hầu hết ngôn ngữ của châu Âu cùng với các ngôn ngữ ở sơn nguyên Iran và miền bắc tiểu lục địa Ấn Độ Một số ngôn ngữ Ấn Âu chẳng hạn như tiếng Anh tiếng Pháp tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Tây Ban Nha đã lan rộng nhờ làn sóng thuộc địa hóa của người châu Âu và hiện được sử dụng trên khắp thế giới Hệ Ấn Âu được chia thành nhiều nhánh lớn nhất phải kể đến đó là các nhóm Ấn Iran German Rôman và Balt Slav Các ngôn ngữ có số người nói lớn nhất là tiếng Tây Ban Nha tiếng Anh tiếng Hindustan tiếng Hindi Urdu tiếng Bồ Đào Nha tiếng Bengal tiếng Marathi tiếng Punjab và tiếng Nga mỗi thứ tiếng có hơn 100 triệu người nói Tiếng Đức Pháp Ý và Ba Tư đều có hơn 50 triệu người nói Tổng cộng 46 dân số thế giới 3 2 tỷ người có tiếng mẹ đẻ là ngôn ngữ Ấn Âu đông đảo nhất so với bất kỳ ngữ hệ nào khác Theo ước tính của Ethnologue có khoảng 445 ngôn ngữ Ấn Âu đang được sử dụng hơn 2 3 313 trong số đó thuộc nhánh Ấn Iran Tất cả các ngôn ngữ Ấn Âu đều bắt nguồn từ một ngôn ngữ mẹ duy nhất gọi là tiếng Ấn Âu nguyên thuỷ từng được nói ở một thời điểm nào đó thuộc thời đại đồ đá mới Urheimat hay còn dịch là quê nhà ngôn ngữ tức là nơi ngữ hệ đó phát tích chính xác của tiếng Ấn Âu hiện vẫn đang là chủ đề của nhiều học thuyết cạnh tranh Trong số đó thì thuyết Kurgan đang rất được đề cao cho rằng nơi phát tích hệ Ấn Âu tọa lạc tại vùng thảo nguyên Pontus Caspi và gắn liền với văn hóa Yamna có niên đại khoảng 3 000 năm TCN Trước thời điểm phát minh ra chữ viết hệ Ấn Âu đã lan rộng và phân tách thành các nhánh phân bố khắp châu Âu Tây và Nam Á Văn liệu độc lập của ngôn ngữ Ấn Âu manh nha xuất hiện vào thời kỳ đồ đồng dưới dạng tiếng Hy Lạp Mycenaea và các ngôn ngữ Tiểu Á như tiếng Hitti và tiếng Luwia Tuy vậy manh mối Ấn Âu lâu đời nhất được phát hiện lại là một số từ và tên riêng tiếng Hitti được ghi xen kẽ trong các văn bản tiếng Akkad cổ đại tại di chỉ Kültepe của dân tộc Assyria miền đông Tiểu Á vào thế kỷ 20 TCN Mặc dù người Ấn Âu cổ hơn không để lại bất kỳ văn liệu nào ta vẫn có thể biết được một số khía cạnh đời sống văn minh của họ nhờ vào sự so sánh các văn hóa hậu duệ và phục nguyên văn hóa nguyên thủy đó Hệ Ấn Âu có ý nghĩa rất quan trọng đối với lĩnh vực ngôn ngữ học lịch sử vì nó sở hữu lịch sử được ghi chép cổ thứ hai so với bất kỳ hệ nào được biết đến chỉ đứng sau ngữ hệ Phi Á với tiếng Ai Cập và các ngôn ngữ Semit còn cổ hơn rất nhiều Phân tích mối liên hệ giữa các ngôn ngữ Ấn Âu và phục dựng lại căn nguyên của chúng là trọng tâm cho sự phát triển phương pháp luận ngành ngôn ngữ học lịch sử đưa lĩnh vực này thành một ngành khoa học hàn lâm thật sự vào thế kỷ XIX Hệ Ấn Âu hiện không có liên hệ với bất kỳ ngữ hệ nào khác mặc dù một số đề xuất gây tranh cãi vẫn đã được đưa ra Lịch sử ngôn ngữ học Ấn Âu Vào thế kỷ XVI những người châu Âu đi đến tiểu lục địa Ấn Độ bắt đầu nhận ra những nét tương tự giữa các ngôn ngữ Ấn Arya Iran và châu Âu Năm 1583 nhà truyền giáo Dòng Tên người Anh Thomas Stephens tại Goa đã viết một lá thư cho người thân không được công bố cho tới tận thế kỷ XX mà trong đó ông đề cập đến sự tương đồng giữa ngôn ngữ Ấn Độ đặc biệt là tiếng Phạn với tiếng Hy Lạp và tiếng Latinh Filippo Sassetti một nhà buôn sinh ra tại Florence năm 1540 cũng nhận thấy điều tương tự khi đi đến Ấn Độ Năm 1585 ông ghi nhận một số sự tương đồng từ vựng giữa tiếng Phạn và tiếng Ý gồm devaḥ dio chúa sarpaḥ serpe rắn sapta sette bảy aṣṭa otto tám và nava nove chín Tuy nhiên quan sát của Stephens và Sassetti đã không dẫn đến nghiên cứu chuyên sâu hơn nào Năm 1647 học giả và nhà ngôn ngữ học người Hà Lan Marcus Zuerius van Boxhorn chú ý đến nét tương tự ở một số ngôn ngữ châu Á và châu Âu nhất định và cho rằng chúng xuất phát một ngôn ngữ chung gọi là Scythia Các ngôn ngữ trong giả thuyết của ông gồm tiếng Hà Lan tiếng Albania tiếng Hy Lạp tiếng Latinh tiếng Ba Tư và tiếng Đức sau đó cho thêm vào các ngôn ngữ Slav các ngôn ngữ Celt và các ngôn ngữ gốc Balt Ý kiến của Van Boxhorn không phổ biến và cũng không giúp khuyến khích nghiên cứu sâu hơn Thomas Young lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ Indo European năm 1813 dựa trên phân bố địa lý của hệ này từ Tây Âu tới Bắc Ấn Độ Từ đồng nghĩa Indo Germanic Ấn Đức Idg hay IdG xuất hiện năm 1810 bằng tiếng Pháp indo germanique trong nghiên cứu của Conrad Malte Brun thuật ngữ này hiện bị xem là lỗi thời và ít phổ biến hơn Indo European dù trong tiếng Đức indogermanisch vẫn là thuật ngữ chuẩn Phân loại Ngữ hệ Ấn Âu được chia thành 10 nhánh chính được liệt kê dưới đây theo thứ tự bảng chữ cái BULLET Nhánh Albania được chứng thực từ thế kỷ XIII phát triển từ tiếng proto Albania phái sinh từ một ngôn ngữ Balkan cổ nào đó có giả thuyết cho rằng là tiếng Illyria tuy nhiên bằng chứng cho giả thuyết này không đủ để đi đến kết luận BULLET Nhánh Anatolia từng được nói ở vùng Tiểu Á và tuyệt chủng vào hậu kỳ cổ điển được chứng thực bằng một số từ tiếng Luwia Hitti xen kẽ trong các văn bản viết bằng tiếng Assyria cổ từ thế kỷ thứ 20 và 19 TCN gần đây hơn là các bản khắc Hitti có niên đại khoảng 1650 TCN BULLET Nhánh Armenia được chứng thực đầu thế kỷ thứ 5 BULLET Nhánh Balt Slav được hầu hết các học giả nghiên cứu Ấn Âu tạo thành cùng một đơn vị nhánh duy nhất trong khi một số ít các nhà ngôn học cho rằng điểm tương đồng giữa các ngôn ngữ này chỉ là do sự tiếp xúc và vay mượn BULLET Phân nhánh Slav phát triển từ tiếng Proto Slavic được chứng thực từ thế kỷ thứ 9 có lẽ sớm hơn trong các văn bản tiếng Slavic Giáo hội cổ Các ngôn ngữ Slavic hiện bao gồm tiếng Bungary tiếng Nga tiếng Ba Lan tiếng Séc tiếng Slovakia tiếng Silesia tiếng Kashubia tiếng Macedonia tiếng Serbo Croatia Tiếng Bosnia Tiếng Croatia Tiếng Montenegro Tiếng Serbia tiếng Sorbia tiếng Slovenia tiếng Ukraina tiếng Belarus và tiếng Rusyn BULLET Phân nhánh Balt được chứng thực từ thế kỷ XIV các ngôn ngữ của nhánh này vẫn giữ nhiều đặc điểm rất cổ xưa của tiếng Ấn Âu nguyên thủy PIE nếu so sánh với các nhánh khác Các ngôn ngữ Balt hiện bao gồm tiếng Lithuania và tiếng Latvia BULLET Nhánh Celt phát triển từ tiếng Proto Celt được chứng thực từ thế kỷ thứ 6 TCN với các bản khắc tiếng Lepontic có niên đại sớm nhất là vào thế kỷ thứ 7 TCN các bản khắc tiếng Celtiberi từ thế kỷ thứ 2 TCN các bản khắc Ogham của người Ireland nguyên thủy từ thế kỷ 4 hoặc 5 CN và các bản khắc sớm nhất trong tiếng Wales Cổ từ thế kỷ 7 CN Các ngôn ngữ Celt hiện bao gồm tiếng Wales tiếng Cornwall tiếng Breton tiếng Gaelic Scotland tiếng Ireland và tiếng Manx BULLET Nhánh Đức phát triển từ tiếng Proto German được chứng thực sớm nhất trong các bản khắc chữ runic từ khoảng thế kỷ thứ 2 các văn bản mạch lạc sớm nhất của tiếng Goth từ thế kỷ 4 và các bản thảo cổ của người Anh từ khoảng thế kỷ thứ 8 Nhóm này hiện bao gồm các thứ tiếng như tiếng Anh tiếng Frisia tiếng Đức tiếng Hà Lan tiếng Scotland tiếng Đan Mạch tiếng Thụy Điển tiếng Na Uy tiếng Afrikaans tiếng Yiddish tiếng Hạ Đức tiếng Iceland và tiếng Faroe BULLET Nhánh Hellen và tiếng Hy Lạp phát triển từ tiếng Proto Hellen được chứng thực bởi các ghi chép rời rạc trong tiếng Hy Lạp Mycenaea giữa năm 1450 1350 TCN Văn bản của Homeros có niên đại rất cổ vào thế kỷ thứ 8 TCN BULLET Nhánh Ấn Iran được chứng thực vào khoảng những năm 1400 TCN là hậu duệ của tiếng Proto Ấn Iran có niên đại vào cuối thiên niên kỷ thứ 3 TCN BULLET Phân nhánh Ấn Arya bao gồm cả tiếng Dardic được chứng thực từ khoảng những năm 1400 TCN trong các văn bản Hitti từ Tiểu Á với các dấu vết từ vựng Ấn Arya các bản khắc kim thạch từ thế kỷ thứ 3 TCN dưới dạng tiếng Prakrit Chỉ dụ của Ashoka Tiếng Rigveda tương truyền là được lưu giữ nguyên vẹn thông qua tục truyền khẩu có niên đại từ khoảng giữa thiên niên kỷ thứ 2 TCN dưới dạng tiếng Phạn Vệ Đà Nhánh này bao gồm một loạt các ngôn ngữ hiện đại phân bố khắp Bắc Ấn Độ Nam Pakistan và Bangladesh hiện bao gồm các thứ tiếng như tiếng Hindustani tiếng Bengal tiếng Odia tiếng Assam tiếng Punjab tiếng Kashmir tiếng Gujarat tiếng Marathi tiếng Sindhi và tiếng Nepal tiếng Sinhala của Sri Lanka và tiếng Dhivehi của Maldives và Minicoy BULLET Phân nhánh Iran được chứng thực từ khoảng năm 1000 TCN dưới dạng tiếng Avesta và các bản khắc kim thạch từ năm 520 TCN dưới dạng chữ Ba Tư Cổ chữ khắc Behistun Nhóm này hiện bao gồm tiếng Ba Tư tiếng Ossetia tiếng Pashto và tiếng Kurd BULLET Phân nhánh Nuristan bao gồm tiếng Kamkata vari Vasi vari Askunu Waigali Tregami và Zemiaki BULLET Nhánh Italy phát triển từ tiếng Proto Ý được chứng thực từ thế kỷ thứ 7 TCN Nhóm này bao gồm nhiều ngôn ngữ đã tuyệt chủng như tiếng Osco Umbria cổ tiếng Falisci cũng như tiếng Latinh và hậu duệ là các ngôn ngữ Rôman chẳng hạn như tiếng Ý tiếng Venice tiếng Galicia tiếng Sardinia tiếng Neapolitan tiếng Sicily tiếng Tây Ban Nha tiếng Pháp tiếng Romansh tiếng Occitan tiếng Bồ Đào Nha tiếng Rumani và tiếng Catalan Valencia BULLET Nhánh Tochari có lẽ liên hệ với văn hóa Afanasevo ở Nam Siberi Hai ngôn ngữ của nhánh này từng tồn tại đó là tiếng Turfani và Kuche hoặc tiếng Tochari A và B được chứng thực từ khoảng thế kỷ thứ 6 đến thế kỷ thứ 9 Các ngôn ngữ này bị mai một dưới sự cai trị của Vương quốc Hồi Cốt và có lẽ đã tuyệt chủng hoàn toàn vào thế kỷ 10 CN Ngoài mười nhánh cổ điển được liệt kê ở trên một số ngôn ngữ và nhóm ngôn ngữ Ấn Âu đã tuyệt chủng ít được biết đến hơn đã tồn tại hoặc được đề xuất là đã tồn tại BULLET Tiếng Bỉ Cổ ngôn ngữ giả định liên kết với vùng văn hóa Nordwestblock được đề xuất có giả thuyết cho rằng nó có quan hệ với nhánh Italic Gốc Ý hoặc nhánh Venetic và có các đặc điểm âm vị gần giống với tiếng Lusitania BULLET Tiếng Cimmeria có lẽ là một ngôn ngữ thuộc nhánh Iran hoặc Thrace hoặc Celt BULLET Tiếng Dacia có lẽ có quan hệ rất gần với tiếng Thrace BULLET Tiếng Elymia Ngôn ngữ được nói bởi người Elymia một trong số ba tộc người bản địa tức là tiền Hy Lạp và tiền Punic của đảo Sicily Chưa chắc là nó thuộc hệ Ấn Âu nhưng có giả thuyết liên hệ nó với nhánh Italic hoặc Anatolia Tiểu Á BULLET Ngữ tộc Illyria có lẽ có quan hệ với tiếng Albania Messapia hoặc cả hai BULLET Tiếng Liburnia xếp loại đang bị nghi ngờ nhiều đặc điểm chung với Venetic Illyria và Ấn Hitti thể hiện các đặc điểm chuyển biến lớn từ Tiền Ấn Âu BULLET Tiếng Liguria có lẽ có quan hệ gần hoặc thuộc nhánh Celt BULLET Lusitanian có lẽ có quan hệ gần hoặc thuộc nhánh Celt Liguria hoặc Italic BULLET Tiếng Macedon Cổ được đề xuất là có quan hệ với tiếng Hy Lạp BULLET Tiếng Messapia chưa được giải mã hoàn toàn BULLET Tiếng Paionia ngôn ngữ tuyệt chủng từng được nói ở miền bắc Macedon BULLET Tiếng Phrygia ngôn ngữ của người Phrygia cổ BULLET Tiếng Sicel ngôn ngữ của người Sicel cổ Tiếng Hy Lạp Sikeloi tiếng La tinh Siculi một trong số ba tộc người bản địa tức là tiền Hy Lạp và tiền Punic của đảo Sicily Được đề xuất là có liên hệ với La tinh hoặc proto Illyria Tiền Ấn Âu ở giai đoạn sớm hơn BULLET Tiếng Sorothapt một ngôn ngữ Iberia được đề xuất tiền Celt BULLET Tiếng Thrace có lẽ bao gồm cả tiếng Dacia BULLET Tiếng Venetic chia sẻ nhiều điểm tương đồng với tiếng La tinh và các ngôn ngữ gốc Ý ngoài ra còn có thêm các đặc điểm giống với German và Celt Các ngôn ngữ satem và centum Việc phân chia các ngôn ngữ Ấn Âu thành các nhóm satem và centum được nhà ngôn ngữ học Peter von Bradke đưa ra vào năm 1890 mặc dù Karl Brugmann đã đề xuất một kiểu phân loại tương tự vào năm 1886 Ở các ngôn ngữ satem bao gồm nhánh Balto Slav và Ấn Iran cũng như về hầu hết các khía cạnh Albania và Armenia các âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa của Proto Ấn Âu được phục dựng vẫn khác biệt và thường bị xát hóa trong khi các âm ngạc mềm môi hòa lẫn với các âm ngạc mềm thường Ở các ngôn ngữ centum các âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa này hòa lẫn với các ngạc mềm thường trong khi các âm ngạc mềm môi vẫn khác biệt Ví dụ như từ một trăm trong tiếng Avesta satem và tiếng Latinh centum âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa ban đầu đã biến thành âm s xát ở Avesta nhưng thành âm ngạc mềm k thường ở Latinh Đặc điểm này không phải là sự phân tách theo phả hệ sự phân chia centum satem thường được coi là kết quả của những thay đổi lan rộng trên các nhánh phương ngữ PIE trên một khu vực địa lý cụ thể đường đồng ngữ centum satem giao với một số đường đồng ngữ khác đánh dấu sự khác biệt giữa các đối tượng địa lý trong các nhánh IE sớm Có thể là các nhánh centum trên thực tế phản ánh tình trạng ban đầu của tiếng PIE và chỉ các nhánh satem chia sẻ một loạt các đổi mới ảnh hưởng đến tất cả các khu vực ngoại vi của liên tục phương ngữ PIE Kortlandt đề xuất rằng tổ tiên của tiếng Balt và Slav đã bị satem hóa trước khi bị ảnh hưởng bởi tây Ấn Âu Phát triển Proto Ấn Âu Ấn Âu nguyên thủy Tiếng Proto Ấn Âu PIE được đề xuất là tổ tiên chung được tái tạo của các ngôn ngữ Ấn Âu được nói bởi người Proto Ấn Âu sắc tộc ngôn ngữ Từ những năm 1960 kiến thức về tiếng Anatolia đã đủ chắc chắn để thiết lập mối quan hệ của nó với PIE Sử dụng phương pháp nội phục dựng một giai đoạn trước đó gọi là Tiền Proto Ấn Âu đã được đề xuất PIE là một ngôn ngữ biến tố trong đó các mối quan hệ ngữ pháp giữa các từ được báo hiệu thông qua các hình vị biến tố thường ở cuối một từ Từ gốc của PIE là những hình vị cơ bản mang một ý nghĩa từ vựng Các hậu tố được thêm vào để tạo thành các thân từ và bằng cách thêm vào các phần cuối chúng lại tạo thành các từ biến tố danh từ hoặc động từ Hệ thống động từ Ấn Âu được phục dựng rất phức tạp và giống như danh từ thể hiện tính biến âm sắc Đa dạng hóa Về mặt lịch sử sự đa dạng hóa ngôn ngữ mẹ thành các nhánh ngôn ngữ con chưa được chứng thực Tuy vậy dòng thời gian của sự tiến hóa của các ngôn ngữ con hầu như không còn gì để bàn cãi bất kể câu hỏi về nguồn gốc Ấn Âu Sử dụng phương pháp phân tích toán học vay mượn từ sinh học tiến hóa Don Ringe và Tandy Warnow đề xuất cây tiến hóa của các nhánh Ấn Âu sau đây BULLET Tiền Anatolia trước 3500 TCN BULLET Tiền Tocharia BULLET Tiền Italia và Tiền Celt trước 2500 TCN BULLET Tiền Armenia và Tiền Hy Lạp sau 2500 TCN BULLET Proto Ấn Iran 2000 TCN BULLET Tiền German và Tiền Balt Slav proto German khoảng 500 TCN David Anthony đề xuất trình tự sau BULLET Tiền Anatolia 4200 TCN BULLET Tiền Tocharia 3700 TCN BULLET Tiền German 3300 TCN BULLET Tiền Italia và Tiền Celt 3000 TCN BULLET Tiền Armenia 2800 TCN BULLET Tiền Balt Slav 2800 TCN BULLET Tiền Hy Lạp 2500 TCN BULLET Proto Ấn Iran 2200 TCN tách ra giữa Iran và Cổ Ấn 1800 TCN Các thay đổi về âm vị Khi tiếng Proto Ấn Âu PIE bắt đầu phân tách thành các nhánh con hệ thống âm thanh của nó cũng bắt đầu thay đổi theo các quy luật âm thanh khác nhau được minh chứng trong các ngôn ngữ con sau này Hệ thống âm vị PIE rất phức tạp sở hữu 15 phụ âm dừng bao gồm sự phân biệt bất thường giữa ba âm kêu là các âm dừng vô thanh hữu thanh và hữu thanh bật hơi và sự phân biệt bất thường giữa ba loại phụ âm ngạc mềm âm loại k là âm vòm ḱ ǵ ǵh ngạc mềm thường k g gh và ngạc mềm môi kʷ gʷ gʷh Tính chính xác của các thuật ngữ âm vòm và ngạc mềm thường còn bị tranh cãi Tất cả các ngôn ngữ con đều tiêu giảm số lượng khác biệt giữa các âm thanh này theo những con đường khác nhau Ví dụ tiếng Anh thuộc ngữ tộc German thể hiện các thay đổi ngữ âm sau đây Xem thêm BULLET Chia động từ BULLET Con ngựa Bánh xe và Ngôn ngữ sách BULLET Hệ từ Ấn Âu BULLET Các định luật âm Ấn Âu BULLET Ấn Âu học BULLET Ngữ hệ Ấn Semit giả thuyết BULLET Ngữ hệ Ấn Ural giả thuyết BULLET Ngữ hệ Âu Á giả thuyết BULLET Ngữ hệ BULLET Danh sách các ngôn ngữ Ấn Âu BULLET Gốc Proto Ấn Âu BULLET Tôn giáo Proto Ấn Âu Liên kết ngoài Các cơ sở dữ liệu BULLET BULLET glottothèque Ancient Indo European Grammars online một tuyển tập các video dẫn nhập vào các ngôn ngữ Ấn Âu Cổ sản xuất bởi Đại học Göttingen

3854

Ngữ tộc Môn-Khmer

Ngữ tộc Môn Khmer Ngữ tộc Môn Khmer Môn Mên hay Mồn Mên là một nhóm ngôn ngữ bao gồm khoảng 150 ngôn ngữ của ngữ hệ Nam Á đa số tập trung tại Đông Nam Á Phân loại Phân loại trong bài này dựa trên bài viết của Gérard Diffloth năm 1974 trên Encyclopedia Britannica được nhiều người trích dẫn Theo đó ngữ tộc này được chia ra làm các nhánh sau đây Đông BULLET Ba Na bao gồm vào khoảng 30 ngôn ngữ tại Campuchia Lào và Việt Nam với khoảng 700 000 người sử dụng BULLET Cơ Tu Ka Tu bao gồm vào khoảng 14 ngôn ngữ tại miền trung Lào và Việt Nam đông bắc Thái Lan Có khoảng 1 3 triệu người sử dụng điển hình là tiếng Cơ Tu BULLET Khmer tại Campuchia và đông bắc Thái Lan Khoảng 15 triệu người sử dụng BULLET Pacoh tại miền trung Lào và có lẽ cả ở Tây Nguyên của Việt Nam BULLET Nhánh Pear bao gồm vài ngôn ngữ tại miền nam Campuchia mặc dù một số nhà ngôn ngữ nghi ngờ việc đưa các ngôn ngữ Pear vào gần với tiếng Khmer BULLET Việt hay Việt Mường bao gồm khoảng 15 ngôn ngữ tại Lào và Việt Nam trong đó tiếng Việt là tiếng nói phổ biến nhất trong hệ Nam Á vì có khoảng hơn 90 triệu người dùng Ngoài ra còn có các tiếng Mường Thổ Cuối Arem Bắc BULLET Khasi bao gồm khoảng 3 ngôn ngữ tại Meghalaya Ấn Độ BULLET Khơ Mú bao gồm khoảng 15 ngôn ngữ tại Lào Thái Lan và Việt Nam BULLET Tiếng Mảng tại Việt Nam và Trung Quốc BULLET Nhánh Palaung bao gồm khoảng 20 ngôn ngữ tại khu vực thượng lưu sông Salween biên giới Miến Điện và Trung Quốc miền bắc Thái Lan BULLET Palyu tại miền nam Trung Quốc BULLET T in tại tỉnh Nan miền bắc Thái Lan Nam BULLET Aslian bao gồm vào khoảng 20 ngôn ngữ tại bán đảo Mã Lai được tách ra thành 3 nhóm Jahaic Senoic và Semelaic BULLET Môn bao gồm 2 ngôn ngữ một tại Thái Lan và một tiếng Môn tại Miến Điện Khoảng 1 triệu người sử dụng BULLET Nicobar bao gồm các ngôn ngữ của quần đảo Nicobar nằm trong vịnh Bengal của Ấn Độ Không phân loại Ba ngôn ngữ tại miền nam Trung Quốc chưa được xếp loại BULLET Tiếng Bpoos Cam BULLET Tiếng Khắc Miệt BULLET Tiếng Khoan Tuy nhiên phân chia này cũng chỉ là tương đối Ngữ chi Việt Việt Mường nhiều khi được cho vào Nhánh phía Bắc nhưng thường cũng hay được xếp riêng nhiều nhà ngôn ngữ học lại cho nhánh Việt Mường vào Nhánh phía Đông và xếp nhánh Pear ra một mình nhiều người lại không công nhận sự hiện diện của Nhánh phía Nam Tóm lại sự phân loại của nhóm ngôn ngữ này vẫn còn là đề tài cho các nhà ngôn ngữ học bàn cãi

3855

Ngữ tộc Slav

Ngữ tộc Slav Ngữ tộc Slav là một nhóm ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Ấn Âu xuất phát từ Đông Âu Nhóm này bao gồm vào khoảng 20 ngôn ngữ và tập trung tại Đông Âu và Nga Tuy đây là nhóm ngôn ngữ nhỏ về số lượng ngôn ngữ nhưng lại có số người nói lớn Các nhà ngôn ngữ học chia nhóm này ra làm ba nhánh BULLET 1 Nhánh miền Đông điển hình là tiếng Nga tiếng Belarus và tiếng Ukraina BULLET 2 Nhánh miền Nam bao gồm 2 nhóm nhỏ BULLET Nhóm Đông Nam có tiếng Bulgaria tiếng Macedonia và tiếng Slav Giáo hội cổ BULLET Nhóm Tây Nam có tiếng Serbia Croatia và tiếng Slovenia Nhóm tiếng Serbia Croatia lại gồm tiếng Serbia tiếng Croatia tiếng Bosnia và tiếng Montenegro BULLET 3 Nhánh miền Tây bao gồm 3 nhóm nhỏ BULLET Nhóm Tiệp Khắc có tiếng Séc và tiếng Slovakia BULLET Nhóm Lekhite có tiếng Ba Lan và tiếng Kashubia BULLET Nhóm Sorb có tiếng Thượng Sorbia và tiếng Hạ Sorbia hay tiếng Lusatia

3856

Ngữ tộc German

Ngữ tộc German Ngữ tộc Đức hay Ngữ tộc German đọc là Giéc man là một nhánh của ngữ hệ Ấn Âu là các ngôn ngữ mẹ đẻ của hơn 500 triệu người chủ yếu ở Bắc Mỹ châu Đại Dương Nam Phi và Trung Tây và Bắc Âu Đây là nhóm ngôn ngữ phổ biến thứ ba trong ngữ hệ Ấn Âu sau nhóm gốc Ý và Ấn Iran Ngữ chi Đức Tây gồm ba ngôn ngữ Đức phổ biến nhất tiếng Anh với chừng 360 400 triệu người bản ngữ tiếng Đức với hơn 100 triệu người nói và tiếng Hà Lan với 23 triệu người bản ngữ Những ngôn ngữ Đức Tây đáng kể khác là Afrikaans một ngôn ngữ con của tiếng Hà Lan với 7 1 triệu người bản ngữ tiếng Hạ Đức với chừng 6 7 triệu người bản ngữ được xem là một tập hợp phương ngữ riêng biệt 5 triệu người tại Đức và 1 7 triệu người ở Hà Lan rồi tiếng Yiddish từng có tới 13 triệu người nói và tiếng Scots cả hai đều có 1 5 triệu người bản ngữ Những ngôn ngữ Đức Bắc còn tồn tại là tiếng Na Uy tiếng Đan Mạch tiếng Thụy Điển tiếng Iceland và tiếng Faroe tổng cộng có chừng 20 triệu người nói Nhánh Đức Đông gồm tiếng Goth tiếng Burgundy và tiếng Vandal tất cả đều đã biến mất Tiếng Goth Krym dạng ngôn ngữ Đức Đông biến mất cuối cùng còn tồn tại đến cuối thế kỷ XVIII ở vài vùng hẻo lánh tại Krym SIL Ethnologue liệt kê 48 ngôn ngữ Đức còn tồn tại trong đó 41 thuộc nhánh Đức Tây và 6 thuộc nhánh Đức Bắc họ không đặt tiếng Hunsrik vào nhánh nào dù các nhà ngôn ngữ học thường xem nó là một phương ngữ tiếng Đức Tổ tiên chung của cả ngữ tộc là ngôn ngữ Đức nguyên thủy còn gọi là ngôn ngữ Đức chung từng hiện diện vào thiên niên kỷ 1 TCN tại Scandinavia thời đồ sắt Ngôn ngữ Đức nguyên thủy cùng với tất cả các hậu duệ của nó có một vài đặc điểm ngữ pháp riêng biệt nổi tiếng nhất là một sự biến đổi phụ âm gọi là luật Grimm Đặc điểm Các ngôn ngữ Đức sở hữu một vài đặc điểm tách chúng khỏi các ngôn ngữ Ấn Âu khác BULLET 1 Sự thay đổi âm vị theo luật Grimm và luật Verner biến đổi các âm tắc trong ngôn ngữ Ấn Âu nguyên thủy ví dụ biến thành trong đa số các trường hợp với ngôn ngữ Đức so sánh three tiếng Anh với tres tiếng Latinh two tiếng Anh với duo tiếng Latinh do tiếng Anh với dha tiếng Phạn BULLET 2 Sự phát triển của xu hướng nhấn âm tiết đầu của từ tạo nên sự giảm thiểu âm vị ở những âm tiết khác Điều này giải thích cho việc đa số từ vựng cơ bản tiếng Anh lại đơn âm tiết và cảm tưởng rằng tiếng Anh và tiếng Đức là những ngôn ngữ nặng về phụ âm ví dụ strangiþō strength sức mạnh tiếng Anh aimaitijō ant kiến tiếng Anh haubudan head đầu tiếng Anh hauzijanan hear nghe tiếng Anh harubistaz Herbst mùa thu tiếng Đức hagatusjō Hexe phù thủy tiếng Đức thể hiện ngôn ngữ Đức nguyên thủy BULLET 3 Hiện tượng umlaut ngôn ngữ Đức biến đổi nguyên âm trong từ trong đó nguyên âm sau biến đổi để gần hơn với nguyên âm trước hoặc một nguyên âm trước trở nên gần hơn với i khi âm tiết tiếp theo có i iː hoặc j Hiện tượng này cực kỳ nổi bật trong tiếng Đức nhưng chỉ còn hiện diện như những vết tích trong tiếng Anh mouse mice goose geese broad breadth tell told old elder foul filth gold gild BULLET 4 Số lượng nguyên âm lớn Tiếng Anh là ví dụ điển hình ở mặt này với khoảng 11 12 nguyên âm ở đa số phương ngữ không tính nguyên âm đôi Tiếng Thụy Điển có 17 nguyên âm đơn tiếng Đức và Hà Lan có 14 và tiếng Đan Mạch có ít nhất 11 Phương ngữ Amstetten của tiếng Đức Bayern có tới 13 chỉ tính nguyên âm dài BULLET 5 Một lượng lớn động từ sử dụng hậu tố âm răng d hay t thay vì ablaut để thể hiện thì quá khứ ví dụ stayed called Những động từ này được gọi là động từ yếu Đức những động từ còn lại dùng ablaut không phải umlaut là động từ mạnh Đức