id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 31
198
| title
stringlengths 1
78
| text
stringlengths 0
130k
|
|---|---|---|---|
877 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kongreya%20Netewey%C3%AE%20ya%20Kurdistan%C3%AA | Kongreya Neteweyî ya Kurdistanê | Kongreya Neteweyî ya Kurdistanê KNK di 24ê gulana 1999an de di civîneke giştî de bi amadebûna 700 nûner û mêvanên kurd û biyanî li bajarê Amsterdamê paytexta Holendayê, bi navê KNK, Kongra Neteweyî ya Kurdistan hatiye avakirin. KNK berpirsiyariya gelê Kurdistanê û hêzên wî yên şoreşger li her çar aliyê cîhanê dike. KNK, bawer dike ku gelê Kurdistanê bi tevayiyê bavikê wî olî û civakî weke her gelekî dîtirî cîhanê mafê wî heye ku xwe bi xwe çareser bike. KNK, bawerdike bi rêçên Demokrasî her wekî ku bername wî diyardike her weha paraztina stiratîciya kar bi riyên aştiyê û hevalîkariya hêz û rêxistinên Kurd ku dixwazin bighine çareke demokrasî jibo pirsa Kurdî di navbera sînorên: Tirkiyê, Îran, Îraq û Sûriyê li gora mercên wî welatî
Çavkanî
Rêxistinên kurdan
Avabûnên 1999an |
878 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Esmet%20%C5%9Eer%C3%AEf%20Wanl%C3%AE | Îsmet Şerîf Wanlî | Îsmet Şerîf Wanlî (bi nivîsguhêriya fransî, Ismet Cheriff Vanly, - Lozan ) profesor û siyasetmedarekî kurd bû. Wek Mustafa Nazdar jî tê zanîn .
Jiyan
Profesor Îsmet Şerîf Wanlî, di 21.11.1924an de li taxa kurdan a bajarê Şamê hatiye dinê. Dê û bavê wî kurd bûn û ew jî li Şamê hatine dinê. Bav û kalên Wanlî, di dawiya sedsala 19an de ji Bakûrê Kurdistana koçberê Şamê bûne û li wir jiyana xwe domandine. Wî li taxa Kurdan dibistana destpêkê xwendiye. Li ser deriyê vê dibistanê bi nivîsa erebî nivîsiye ku ev dibistan ji aliyê Adîle Xatûn xwîşka Selahedînê Eyûbî daye çêkirin. Wanlî di xortaniya xwe de ji dîrokzaniyê hez kiriye, bi taybetî dîroka kurd. Wî ji werzişê jî hez dikir. Li taxa kurdan, li Şamê tevî çend hevalên xwe yên xort nadiya xortan ya werzişê bi navê Nadî Kurdistan ya Futbolê damezrandiye. Xwandina xwe li Şamê û Lûbnanê pêk anî û dîploma xwe li Suryeyê wergirt. Bekaloriya bi zanînên siyasî, li zanîngeha dadmendî a Frensî wergirtiye û dîsan li Zanîngeha Amerîkî a li Lûbnanê xwendiye. Zimanê feransî, erebî û îngilîzî baş dizanî bû.
Wanlî di salên 1940an de têkiliyên wî serkirdeyên Komeleya Xoybûn re çêbû. Wî Mîr Celadet Bedirxan-Memduh Selîm, Qedrî Cemîl Paşa û Ekrem Cemîl Paşa, dîsa li Şamê wî Doktor Nûredîn Zaza û Qedrîcan naskirin. Li Beyrût wî Dr. Kamiran Alî Bedirxan naskir û têkilyên xwe pê re xurt kir.
Di 29.11.1948an de ji bo xwendinê hat Swîsreyê. Li zanîngeha Lozanê huqûq xwend û bawernama doktorayê bi zanîna siyasî anî û li zanîngeha Cenewrê wî bawernama master li ser dîrokzaniyê wergirt. Dû re li zanîngeha Sorbonne li Parisê ew bû mamostayê dîroka Kurdistan û ders dane.
Di destpêka şoreşa Îlonê ya başurê Kurdistanê de bû nûnerê Mela Mistefa Barzanî û ket nav siyasetê. Wanlî komîtek ji bo mafên gelê kurd li derveyê welat sazkir.
Di sala 1956an de tevî 18 hevalên xwe Komela Xwendekarên Kurd li Ewropa damezrand û ji sala 1958 heta 1962 Wanlî serokatiya vê komeleyê kir. Di sala 1960an de beşdarê kongreya Xwendekarên Cîhanî bû li Bexdayê ew wek nûnerê xwendekarên Kurd bû.
Wê demê wî Barzanî naskir. Ji bo karên siyasî ew pir caran çû başûr û rojhilatê Kurdistan û têkilî bi şoreşê re danî.
Profesor Wanlî di sala 1970an de bawernameya xwe ya doktoriyê wergirt, bawernama wî lêkolînek li ser şoreşa başurê Kurdistan bû. Di sala 1985an bi hin hevalên xwe ve (Yekîtiya Huqûqzanên Kurd li Ewropa) damezrand û serokatiya vê saziyê kir. Wan belavok an jî çara gerdûnî ya mafên gelê Kurd derxist û li Parisê bi zimanê frensî çapkir.
Ji aliyê desthilatdariya leşkerî ya Sûriyê hukmê îdamê ya xeyabî ji bo Mamoste Wanlî derçû.
Piştî şikestina şoreşa başûr di sala 1975an de, rejima beas ew dewetî Iraqê kir. Lê dema vegere Ewropayê di 7.10.1976an de hêzên Iraqê hewl dan ku wî bikujin.
Di sala 1995an bû Serokê Înstîtûta kurdî ji bo Lêkolîn û Zanist li Berlînê. Dîsa wî salî bû endamê Parlemanê Kurdistan li derveyî welat (PKDW). Di sala 1999an de bû serokê Kongreya Neteweyî ya Kurdistanê (KNK).
Îsmet Şerîf Wanlî di 9ê çiriya paşîn a 2011an de li Lozana Swîsreyê çû ser dilovaniya xwe.
Berhemên wî
Îsmet Șerîf Wanlî zêdetir bi zimanên wek firansizî û îngilizî nivîsandiye.
Bi firansizî
[li bin sernavê Parêz Vanli], Aspects de la Question nationale Kurde en Iran, Paris, 1959.
La Question d'unification de la langue Kurde existe, Londres, 1960.
Entretien sur le Kurdistan et la question Kurde, accordé à l'auteur V. Sakkatos, Athènes, 1959.
Le Kurdistan irakien entité nationale. Étude de la Révolution de 1961, Neuchâtel, Éditions de la Baconnière, 1968.
Le problème kurde en Syrie, Comité pour la défense du peuple kurde, 1968.
« Le Kurdistan d'Irak », wek beșekî ji : Gérard Chaliand, Abdul Rahman Ghassemlou et al., Les Kurdes et le Kurdistan : la question nationale kurde au Proche-Orient, Paris, F. Maspero, coll. « Petite collection Maspero », 1981, 369 p. (ISBN 2-7071-1215-1), rp. 225-306.
Bi elmanî
Die nationale Frage Türkisch-Kurdistan, Frankfurt am Main, 1980.
Kurdistan und die Kurden, 3 cîld, Göttingen, 1986–1988.
Bi îngilizî
« The Kurds in the Soviet Union », di nav : Philip G. Kreyenbroek and Stefan Sperl (éd.), The Kurds: A Contemporary Overview, Londres, Routledge, 1992, rûp. 193-218.
[li bin sernavê Nazdar, Mustafa], « The Kurds in Syrie », di nav : Gérard Chaliand (éd.), A People without a Country: The Kurds and Kurdistan, New York, Olive Branch Books, 1993, rûp. 194-201.
« The Oppression of the Kurdish People in Syria », di nav : Mohammed M.A. Ahmed et Michael M. Gunter (wk.), In Kurdish Exodus: From Internal Displacement to Diaspora, Sharon, Ahmed Foundation for Kurdish Studies, 2002, rûp. 49-61.
« Genocide in Syria: Anguish of the Kurds », Atlas, n°|16, 1968, rûp. 43-55.
Çavkanî
Mêr
Profesor
Siyasetmedarên kurd
Jidayikbûn 1924
Mirin 2011
Kurdên Rojavaya Kurdistanê
Kesên ji Şamê |
882 | https://ku.wikipedia.org/wiki/N%C3%BBdem | Nûdem | Kovara Nûdem
Nûdem jî navê wêşanxaneyekê ye. Binêre: Weşanên Nûdem
NûDem (rojname) |
884 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mehname%20%28kovar%29 | Mehname (kovar) | Kovara Mehname yekem kovara kurdî ye ku xwerû ango bi tenê li ser Internetê derdikeve.
Ta niha berhemên bi sedan nivîskarên kurd û biyanî tê de cih girtiye. Kovara Mehname ji sala 1999 ve bi berdewamî her meh derdikeve.
Rêbaza weşanê
Kovara Mehname cudahiyê naxe navbera nivîskarên baweriyên wan yên siyasî yan civakî ji hev dûr.
Ya ji Mehnameyê re giring naveroka nivîsên wê ye.
Cûnên berheman
Di Mehnameyê de herî zêde wêjeya spehî tê nivîsîn anku helbest û pexşan di Mehnameyê de serdest in. Lê herwiha nivîsarên li ser mijarên aktuel tê de cih digirin.
Di pişka "Weşan" de pirtûk û berhemên din yên nû yên bi kurdî tên nasandin û nirxandin. Nûçeyên giring yên çandeyî di bin navê "Nûçe" de belav dibin.
Mehname di her jimareya xwe de bi kêmî kurteçîrokekê pêşkêşî zarokan dike. Ta niha di gel gelek çîrokên kurdî û yên biyanî, bi dehan kurteçîrokên şîretder yên Aysoposê yewnanî di kovarê de derketine.
Di bin sernavê "Gelêrî" de Mehname mehane çîrok û stiranên gelêrî yên kurdî diyariyî xwendevanên xwe dike.
"Ziman" beşek e ku bi piranî ferhenga soranî - kurmancî ya Husein Muhammed tê de têt belavkirin. Lê ji bilî wê gelek mijarên din jî yên zimanê kurdî tê de tên vekolîn.
Diyariyên taybet
Mehname tê dikoşe di her hejmara xwe de cih bide yek yan du-sê e-pirtûkan. Ev pirtûkên elektronîkî berhemên pirr berfire ne û di gelek ji wan de bi sedan rûpel hene.
Giranî li ser wergerrandinê
Kovara Mehname herdem ji weşanên din yên kurdî zêdetir cih daye berhemên wergerrandî. Ta niha berhemên bi dehan - ger ne bi sedan - nivîskarên cîhanî yekem car di Mehnameyê de bi kurdî hatine weşandin.
Di nav van berheman de mirov dikare sê pirtûkên Xelîl Cibranî, dîwanek Hafizê Şîrazî, dîwanek Mewlana Celaledînê Rûmî, pendnameyek Se'diyê Şîrazî, romanek Anton Çexov û şanoyek William Shakespeare jî bibîne.
Sernivîser
Sernivîserê Mehnameyê Husein Muhammed e.
Nivîskarên berdewam
Ji bilî sernivîser Husein Muhammedî, gelek kesên din jî bi berdewamî di Mehnameyê de nivisîn.
Ji van kesan Şahînê Bekirê Soreklî ji destpêkê ve tê de nivîsiye. Lokman Polat jî bi salan e bi berdewamî tê de dinivîse.
Çavkanî
Girêdanên derve
https://web.archive.org/web/20070202005516/http://www.geocities.com/kmehname
Mehname
Kovarên kurdî |
885 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Enternet | Înternet | Înternet an jî Xêvtor, toreke kompûteran e. Bi înternetê mera kane têkev nav World Wide Web (kurtenav:www) (kurdî: tora giştî a cihan)
Derketina Înternetê
Di cîhanê de, di sala 1995'an de bi awayekî giştî înternet hat bikaranîn û di wê demê de nêzî 11.000 malper hebûn. Niha bi milyonan malper hene.
Rewşa Medyaya Nîgaşî Ya Kurdan
Niha ji rojnamegeriyê heta teknolojiyê, ji danûstandinan bigirin heta li ser perwerdehiyê, der barê dezgeyên Hikumeta Kurdistana Başûr de bigirin heta li ser turîzma Kurdistanê jî bi hezaran malperên kurdî hene û roj bi roj ev hejmar pirtir dibe û naveroka wan jî dewlemendtir û rengîntir dibe. Înternet belkî di cîhanê de herî pir li feydeya gelê kurd bû. Ger rêjeya bikaranîna înternetê di nav Kurdan de pirtir bibe, ev sûdwergirtin jî dê pirtir bibe. Lewre înternet cihêkî azad e, erzan e û sînoran nas nake. Niştimana kurdan bûye 4 parçe, lê bi saya înternetê ev sînor hinekî be jî radibin. Kurd dikarin kêmasiya ku di rojnamegeriya kurdî de heye bi înternetê ji holê rakin, lê di heman demê de pêwist e ku pêwendiya gelê kurd ji bo bikaranîna înternetê bêhtir be û ji hêsaniya înternetê sûdê werbigirin. Di malperên hin dewletan de jî beşên kurdî vebûne, wekî malpera VOA. Motora lêgerînê ya navdar GOOGLE û DMOZ û di MUSICMOZ de jî beşên kurdî hene. Û berî niha bi demekê Pergala Xebatê Ubuntu bu kirdî derket Windows'ê jî biryar da ku guhartoyên xwe bi kurdî belav bike. Malperên wekî Kerkûk Kurdistan e, ku di demekê pir kurt de ev portal bû serkaniyeke xurt a nûçe û enformasyonê ji bo xwendevanên kurd û biyanî ku her roj (li gora statîstikên Alexa.Com ji 2 hezaran pirtir tîraja wan çêdibe, ango bi hesabekî din her roj li dora 1500 û 2000'an serîlêderên vê malperê xweser hene, ev hejmar jî piraniya tîraja rojname û kovarên kurdî zêdetir e. Tîrajên Malperên Kurdî wekî Pukmedia.com, Peyamner.com, efrin.net.com, amude.com, welateme.com û roj.tv jî li dor vê hejmarê ne. Ji ber ku reklam tune ye organên mediaya kurdî jî nikarin weşana xwe bidomînin. Divê karsazên Kurd edî dev ji cebaniyê berdin û ji bo pêşxistina medyaya kurdî pêşeng bin.
Projeyên kurdî di înternetê de
ODP
Linux a kurdî
Encame lêgerin
Binêre herwiha
Ethernet
Teknolojiya dijîtal
Cîhanîbûna çandî
Teknolojiya medyayê
Telekomunîkasyon
Xizmetên giştî
Gotarên mijarên sereke |
887 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Dad | Dad | Dad an hiqûq peyvîname nav dû mirov an mirov û dewlet an nav devletê de ya. Bi gelemperî ev gotin, salixkirina wê bi vî rengî tê kirin. Dad, peyname di nav mirov û mirov û an jî mirov û dewlet de, ku bi wê têkilî û hewldan û tevgerên mirov li gor wê têna rastkirin a. Di kurdî de gotina dadê, li ser mafê mirov re tê salixkirin. Cihên ku lê dadgehkirin têkirin jî Qasre Dadê na. Lê gotina dad, bi teybetî di kurdî de, di temenê xwe de, kevneşopîyekê jî ku bi wê re tê ziman dihêne ziman. Kevneşopî, di nava kurdan de, weke rêgezên civatî ên ku li gor wan bi birastî were jîyinê têne ziman. Bi kevneşopiyê re, wateyeka din jî li vê gotinê kirina, ew jî "li rastiyê lêgerîn a." Ev gotin kevneşopîk in.
Di dewletê de, dad, li gelek beşan tê beşkirin. Bi teybetî, di roja me, bi pêşketinên ku dibin û bûna, ev beşkirin, bi awayekî vekirî têna ziman. Minaq, Dada Bazirganiyê, Dada Teybet, Dada Hemdemî an dada Şariştanî Dada Destûrî ku weke dada temenê destûrên bingihên an dewletê ya, Dada Rêvebirinê, Dada teybet a Dewletê Dada Cezakirinê û hwd, ku hê bi gelek qadên din re were ser ziman, dad tê ziman. Lê hemû jî bi hev re, di çerçova dewletê û rêvebbirina wê de di ahangekê de dbin û têne ser ziman. Hevdû tememkirina wan ya di kirinê de, weke xala herî giring ya dadî jî tê dîtin.
Rêgez û xalên destûrî ên ku bi wan tê cezakirin û rêvebirin, bi destûrî, afirîna wan, bi Felsefe Dadê re xwediyê dîroka xwe ya teybet in. Dad, rêgezên wê wê li ser çi werina afirandin û bilind bibin. Bi teybetî, şeklê jîyane civatê, çand, kevneşopî, dîrok û hwd, weke xalên ku di wê de li berçav têna girtin in. Dad, bi têgihiştin û bîra wê, bi zanîna wê re tê ziman. Di kirinê de bi rêvebirinê re tê dîtin.
Pergalên Dadê
Bi teybetî, sê pergalên dadî ên ku mirov di vir de li ser wan bisekinê hene. Yek, ku jê re "Continental-law" jî tê gotin û destpêka ji ji dema Roma kevn tê destpêkirin û jê re dada roma jî tê gotin a. bi teybetî, têkiliyên di nava mirovan re rastkirina wan û hwd, li berçav digirê. Li rojava û hwd di meriyetê de ya. Pergala dadî ya duyemin jî ku jê re Dada hevbeş tê gotin ku bi "Common-law" jî tê nasîn a. Bi teybetî li qitaya Emarîka û li Emarîka ev pergale dadî di pergalê dadî ya dewletê de ya. Pergalê sêyemin jî weke pergalê dadî ya olî û hwd a. Minaq, Dada Şerîatê, ya Îslamê, mirov karê ji vê re weke minaq bide. Lê bi vê re, mirov karê hê pirr pergalên dadî ên civatî bêne ziman. Minaq, dada deronîyê, dada civaknasî û hwd. Hemû pergalên wê jî, li gorî pêşketina xwe rêzgez û xal û destûrên xwe kifş dike.
Di sadsale me de, pergalaka din ya dadî hat ziman. Ew jî, weke pergale dadî ya Sosyalîst tê zanîn ku di dema yekîtîya sovyet de hebû bû. Di vê pergalê dadî de jî de mirov û mafê wî, di nava mafên civatê ên hevbeş de tê hasibandin. Mafên hevbeş ku herkesek, wekehev tê dîtin û şîrovekirin, di wê de tê ziman.
Beşên dadê
Dada cezayan
Dada gelemperî
Dada peymanan
Dada tawanî
Dada hewirdorê
Dada pêşbaziyê
Dada parastina civaknasiyê
Dada bêş
Dada xerîdariyê
Dada peyvnameyê
Dada malûmilkan
Dada milkiyeta hizrî
Dada malbatê
Dada deyndêr
Dada pardarî
Dada karûbar
Dada bazirganî
Dada deryayî
Dada rêvebirinê
Dada tenduristiyê
Dada zanistê
Dada niştin û barkirinê
Dada dewletê
Çavkanî
Girêdanên derve
Ferhenga Peyvên Dadnasî ya Kurdî-Inglîzî, ji aliyê Husein Muhammed hatiye amadekirin
Dadmendî
Gotarên mijarên sereke |
888 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Husein%20Muhammed | Husein Muhammed | Husein Muhammed (jdb. 1ê kanûna pêşîn 1980 li Zaxo, Başûrê Kurdistanê), wergêr, dadnas û nivîskarekî kurd e. Husein Muhammed sala 1980ê li gundekî nêzî Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê hatiye dinyayê. Ew ji sala 1994ê ve li Fînlendayê dimîne û niha parêzer e.
Jiyan û kar
Husein Muhammedî berî karê xwe yê dadweriyê ji gelek dezgehên kargêrî (îdarî) yên Fînlendayê re tercimaniya zimanê kurdî (kurmancî û soranî) û zimanê tirkî kiriye. Di wan daîreyan de ew herwiha wek şêwirmendê zimanên Rojhilata Navîn jî (kurdî, tirkî, erebî û farisî) bû.
Ji 1995an pê ve bi kurdî dinivîse
Husein sala 1995an dest bi nivîsîna bi kurdî kiriye. Ta niha berhemên wî di çendîn kovar û rojnameyan de belav bûne. Ew ji 1999an ve yekemîn kovara kurdî ya xwerû-elektronîkî, Mehnameyê, bi rêya Internetê diweşîne. Tevî ku Husein hem helbest, hem kurteçîrok û hem jî gelek gotar nivîsîne jî, ew herî zêde wek wergêr tê nasîn. Wî berhemine Xelîl Cibran, Anton Çexov, William Shakespeare û gelek ji nivîskarên din ên li hemî cîhanê navdar bi zimanê kurdî arasteyî xwendevanan kirine. Husein herwiha ferhengokek peyvên dadwerî ya kurdî-inglîzî amade kiriye. Niha ew li ser ferhengokek soranî-kurmancî dixebite.
Xebatên wî
Kovara Mehname li ser înternetê, 1999-2004
Husein Muhammed ji salan 1999ê ve sernivîserê Kovara Mehname ye. Ji bilî Mehnameyê, ew di heman demê de li ser gelek projeyên çandeyî, wêjeyî û zimannasî dixebite.
Wîkîferheng
H. Muhammed yek ji çalaktirîn avakerê Wîkîferhengê ye ku yekem ferhenga kurmancî - kurmancî ya berdest e. Ferhenga din ya ku Husein Muhammed amade dike ferhengek soranî - kurmancî ye ku ta niha ji tîpa A ta ya P hazir e.
Ferhengsazî
Yek ji xebatên wî yên giring jî amadekirina rêzimanek hevbeş ya kurmancî - soranî ye wek pêşniyar bo danîna bingehekî bo zimanek yekgirtî yê kurdî.
Werger
Husein Muhammed bi berdewamî klasîkên cîhanî li zimanê kurdî werdigerîne.
Kovara Kanîzar, 2015-2018
Kanîzar kovareke zimanî û zimannasiyê bû. Nivîskarên kovarê hem lêkolînên zanistî yên li ser zimanê kurdî û zimannasiya giştî bi kurdî belav kirin û hem jî dîtin û nêrînên kurttir li ser awayê rastnivîsîna kurdî weşandin. Gelek gotarên zimannasiyê yên Husein Muhammed tê de hatine weşandin.
Li gorî nivîskarên redaksyona kovarê armanca wan ev bû: "Armanca kovara me ne tenê zimannasên gihiştî û pîşedar in lê hemû bikaranînerên zimanê kurdî ne: nivîskar, rojnamevan, xwandekarên zimanê kurdî, xwandevanên berhemên kurdî û hwd. Mijara Kanîzarê ziman û zimannasî ye lê sîngê me vekirî û berê me li dûr e: em ê lêkolînên zimannasî belav bikin lê em ê herwiha xwandevanên xwe bigihîn devok û zaravayên cuda, em ê wan ji berhemên hêjayî yên bi kurdî yan li ser kurdî nivîsandî agadar bikin."
Bloga zimannas.wordpress.com, 2015-2020
Bloga Husein Muhammed a bi navê "Zimannas" ji sala 2015an pê de berdewam e.
Pendnivîs
Ji bilî wergerên xwe, Husein Muhammed belkî herî baş bi pendên anku aforîzmayên xwe têt nasîn. Wî ev pend di rojnivîskên xwe de nivîsîne û paşî ew di Kovara Mehname û derin din de belav kirine.
Berhemên wergerandî
Hafizê Şîrazî: Sorgul û bilbil
Mewlana Celaledînê Rûmî: Ev agirê evînê me dihelîne
Xelîl Cibran: Baskên Şkestî
Xelîl Cibran: Peyamber
Xelîl Cibran: Bexçeyê Peyamber
Malper û kovar
Kovara Mehname, 1999-2004 (hejmar 50, adara 2004an)
Kovara Kanîzar, 2015-2018 (hejmar 16)
Malpera Zimannas
Girêdanên derve
Çavkanî
Helbestvanên kurd
Nivîskarên kurd
Wergêr
Zimannasên kurd
Kesên ji Dihokê |
889 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Zaxo | Zaxo | Zaxo (bi suryanî: ܙܵܟ݂ܘܿ, lat. Zākhō) qeza û bajarekî Başûrê Kurdistanê ye û li herêmê bi bernavkên wekî Zaxoka Delal an Zaxoka Rengîn an jî Bûka Behdînan hatiye binavkirin. Zaxo Bajarekî Mezine lê Bi hinceta ku dikeve ser sinorê dewletan heya niha nebûye parêzgeh.
Bêjenasî
Du teorî li ser peydabûna navê Zaxoyê hene:
Yek jê ew e ku Zaxo ji peyvên za (ji zan / zayîn) û xo (xwe) têt.
Li gor teoriya din jî za ji zan / zayîn têt lê xo bi wateya xwînê ye.
Nahiyeyên Zaxoyê
Zaxo (navend)
Batîfa
Derkar
Rizgarî
Devoka Zaxoyê
Zaxoyî devoka xwe wek şêweyek ji şêweyên devoka behdînî dihesibînin ku li Duhokê û bajarrên din jî yên behdînîaxêv yên Başûrê Kurdistanê têt axiftin. Lê di rastiyê de devoka Zaxoyê zêdetir nêzîkî devoka botî ye ku li Cizîrê .
Dîrok
Qeza Zaxoyê
Zaxo, yek ji qezayên Herêma Kurdistanê ye û dihête hijmartin yek ji dergehên welatî. Navenda qezayê bajêrê Zaxo ye, ku dikeve başur-xoravayê (sindi aşiret, silevanyi aşiret ) ya navdar bi axa xwe ya bi bereket. Zaxo bajêrekî cuwan e, bi ava xwe ya zelal û hewayê xweş dihêt nas kirin. Ava Xabûrî di nîva bajêrî de diburit, di nav bajarî de dibite du çek, û bajêrî dikit du qet û hinek ji bajêrî weke giravekê di nav xwe de digire. Li ser rûbarê Xabîrî, ji aliyê xorhelatê ve pirek ji keviran hatiye avakirin, ku dibêjinê Pira Delal, tê texmînkirin ku li ser demê Mîrgeha Behdînan hatiye nijinandin, welê dîroknas dîroka avakirina wê pirê vedigerînin bû serdemên kevnar.
Mêjûvan pêk ne hatîne li ser dîroka navê bajarî, gelek gotin li ser vê meselê hene, di hindek kitêbên aramiyan de navê bajarî hatiye gotin û dibêjin ya qetbiye ji tîpa Zaxota ew a ramana "serkevtin" didît, ew hizir dikin ko ev nave ji şerek navbera romî û farisan li dorên vê deverê çêbibû û bi serkeftina Roma bi dawî hatibû, ji ber vê çende navê vê deverê bûye Zaxota yan Serkeftin.
Di gotinekî din de, dibêjin navê Zaxo ji tipa kurdî Zê-XûN yan "Xabûrê Xûnê" hatiye, dibêjin ko ev nave jî, ji şerek li deverê qewmî bû û di wî şerî de gelek xûn hatbû riştin. Ev gotine nîzîktir e bû gotina yekem û çêdibe ew şerê di navbera romî û farisan de bit. Gotina siyê dibêjit, ko navê Zaxo ji vê tîpê hatiye Zê yan Xabîr û Xowek yan ew devera wek nihala ne û av lê disekine. Herçewa bit navê Zaxo li gelek stiran û qesîdên kevin de hatîye vegotin, bû nimûne Zaxoka Delal.
Dîroka bajêrî bi duristî ne hatîye danan, belê Mîr Celadet Bedirxan dibêje, ku bajêrê Zaxo bajêrkekî giring bû li ser demê kutiyan, ya giring ew e ko sabitekî yewnanî Zînfon li sala 104 berî zayìnê di bajêrî re buriye wekî ew zivirî bû welatê xwe û wî behsê Xelkê deverê kiriye.
Bajarê Zaxo hatîye berfireh kirin li wî cihî ew cihê bajêrê Hisêniya lê, ew a behsê wê li gelek kitêban de hatiye kirin û ereban navê Xabîrî kirbûn Xabîrê Hisêniya û heta nihe taxek bi navê Hisênîkê heye.
Dîroknasê kurd Bedirxanê Bidlîsî gotîye, ku bajêrê Zaxo digehite Mîrgeha Behdînan li ser demê Mîr Hesen Beg Korê Mîr Seyfedîn û yekemîn mîr li ser hatîye danan ji layê wan ve li sala 98h. Yek ji wan kinîseyekî cihûyan li Zaxoyê ava kiribû û niha şûnwarên wê diyar in.
Karê xelkê bajarî li ser çandinê ye bi taybetî jî çandina zivistanê wekî ceh, genim, noka, baqil û fêqiyên rengareng. Herwesa çandina havînê wek bacan, birinc û tûtin û hemî curên keskatiyê. Devera Zaxo bi nav û deng e bi darên spîndaran, gûzan û hinaran. Egera vê çendê ew e, ku Zaxo avekî zelal, û axekî ter û bi bereket heye.
Wek me gotî ku Zaxo dergehekî giring e bû derveyî cîhanê, ji ber vê çendê bûye melbendenkî giring yê bazirganî, gelek gencên bajarî bûne tacir herwesa gelek kompaniyên bazirganî lê hatine danan.
Şûnwarên dîrokî yên Zaxoyê
Li Zaxoyê gelek şûnwarên dîrokî hene, rêveberiya şûnwaran li Duhokê dorê 51 cihên şûnwarî li Zaxoyê nivîsîne, yên giring ev in:
Kelheya Zaxoyê
Kelha Zaxoyê dikevit li nîva bajarî li layê xoravayê Xabûrî û heta niha ya li ber çav e. Li ser demê Mîrxaneya Behdînan, di demê Mîr Elî Xan de, ev kelhe hate nû kirin û berfireh kirin. Ev kelhe li ser kel û pelên kelhek ji wê kevintir hatiye avakirin û bi berên mezin hatiye avakirin û heta niha li ber çav e.
Kelheya Qubad Paşa
Kelha Qubad Paşa, ew qube dikevit di Mezarxaneya Zaxoyê de, ew qube şeş kojî ye û şeş pencer hene û dergehek ji fixarî hatiye avakirin û çend nexşek li ser dîwarên wê hene.
Şûnwarên Kêste
Şûnwarên Kêste bajêrek gelek kevin e, mêjûya wê diçe ser demê aşûriyan û gelek kel û pelên aşûrî û yewnanî û îslamî têde hatine dîtin. Herwesa rehmetî Şemdîn li ser şûnwarên Kêste nivîsîye li govara al-Exaa li nîsana sala 1933'an. Bajêrê Zaxoyê dorê 58 km ji melbendê parêzgehê dûr dikevit û pehnatiya wê 8731 km û sê deverên giring hene:
Devera Rizgarî
Devera Rizgarî navenda wê Îbrahîm Xelîl e, wekî dergehê bajêrî dihête hijmartin bû derveyî cîhanê. Li wê derê rêka navneteweyî ya cîhanî bo Tirkiye diburit. Navenda wê dikevit wî cihî ku Xabûr û Hîzil digehin yek û li wê derê Pira Cihanî navbera Kurdistan û Tirkiyeyê de heyî.
Navê wê ji mezarê wê hatiye ew a tirba Îbrahîm Xelîl Pêxember û herwesa dihête hijmartin yek ji havîngehên bajarê Zaxo taybetî û parêzgeha Duhokê bi giştî.
Karê xelkê wê deverê li ser çandinê ye, bi taybetî çandina zivistanê wekî ceh, genim, nok, nîsk û hwd. Herwesa çandina havînê wek bacan û birinc û hemî corên sebzî. Ev devere bi nav û deng e bi bîstanan bi taybetî li gunde Lêhfê bîstanên xox, sêv û zeytûnan yên heyîn. Herwesa bîstanên hinar û hirmîkan yên lê heyîn.
Çiyayên devera Zaxoyê
Çîyayên giring li deverê ev in:
Çiyayê Spî
Çiyayê Spî yê ji başurê devera Doskiya dihêt û berev rojava diçit û dikevite li başurê deverê. Herweha cada cîhanî di wir de diburit bû Zaxo li Geliyê Spî yan jî geliyê Zaxo. Ew zincîreya dikevit li xoravayê cadê dibêjinê; Dijwar heta Zûrên dikevin hindavî Pêşabîrî li sinorê sê kojî yê sinoran.
Li vê deverê gelek şûnwarên kevin lê hene û heta niha dorê cihên lê nivîsîn, yên giring eve ne: Kelha Ermiştê, şûnwarên Dêrebînê, Pêşabîrê, şûnwarên Bêtasê, şûnwarên Dornexê û şûnwarên Brahîm Xelîl.
Çiyayê Xamtûr
Çiyayê Xamtûr dikeve bakurê deşta Sindiya û bajêrê Zaxo. Ev çiyaye dikeve nêzîk hêla tuxûbê bakur û yek ji bilindtirîn çiyayên vê deverê ye.
Geliyê Hefttenînê
Geliyê Hefttenînê ku dikeve xorhelatê zincîreya çiyayê Xamtûrî û her beşeke ji wî çiyayî.
Pehnatiya wê dorê 59 km û hijmara gundên wê dorê 34 gunda ne, hemî hatine xirabkirin. Belê ji layê Hikûmeta Kurdistanê ve careke dî gundên deverê hatine avakirin.
Devera Sindîya
Devera Sindiya dikevit bakur-rojhelata bajêrî, berî niha ev devere li gel devera Guliya yek bû û navê wê devera Sindî-Guliya bû û navenda wê gundê Bêrsivê bû. Belê li sala 1934'an de hatine ji hev vekirin û melbendê wê bû gundê Şeranişê, ya dikevit di nîva devera Sindiya û piştî hîngê melbendê wê bû gundê Derkarê.
Psaxa
Psaxa ji Bakurê Kurdistanê, ji Eruh hatin e. Eslê xwe Garisan in. Silêman Axa Sindi seroke eşira sindiye.
Avdi Axa
Silêman Avdi Axa (Dr. Silêman)
Bıshar Axa
Alixan hamid
Mohammed Macit
Ali Awni
Abdulla Bishar Axa
Hamid Hefzullah
Hamid Xasti
Selman Xorsho
Jebar Meho
Ismail Tabir
Said Sofi Osman
Mela Smail sofi osman
Çiyayê Şikêrr
Em di şên erdê deverê bikin du qet û çiyayê Şikêrr e, ku dikeve di nevbera herdu qetan. Ew qeta dikevit aliyê bakur gelek çiya, zûr û nihal lê hene herwesa gele kanî û rûbarok wên lê heyîn wekî:
Şeraniş, Stevlan, Bihêrê, Perex, Behnûne, Qesrok û Hîzil, Kelok, Marsîs û Sindî.
Qetê duwê jî devera deşta Sindiyan, ya bajêrê Zaxo ji aliyê başur ve dikevitê û cadeyek ber bi xorhelatê ve di nav deştê re ji Zaxo diçe bo bajêrokê Batûfa û hevraztir diçe bo nav Berwariya.
Deşta Sindiya bi bîstanên xwe yên xox, sêv, hirmîk û hinar bi nav û deng e. Herwesa bi genimê xwe û heywanên xwe namdar e. Li aliyên bakurê deverê gelek havîngehên xweş hene taybetî li Şeranişê û çiyayên deverê Nixamtîne ji dar û dirextî, bi taybetî li Şeranişê û geliyê Pisaxa û rêkên Sindiyan. Giringtirîn çiyayên wê, Şikêrre, Hefttenîn, Deriyê Dawetiyan, Hişkal, Serkê Reşûnê, Siwara Stewrê û Xamtûr in.
Gelek şûnwarên kevin li deverê hene û heta nihe dorê 84 ciha li rêveberiya şûnwara li Duhokê yên nivîsîne û yêt giring eve ne:
Pira Rebenka Bîşok, pira Şêx Ûsiv, kelhên Sinahtê, kelhên geliyê Perexê, kelha Selmanê Sindî û şikefta Stevlanê, Bihêrê û hwd.
Pehnatiya wê dorê 135 km û hijmara gundên wê dorê 111 gunda ne, hemî hatine xirabkirin. Li devera Sindiya gelek komelgehên Qesrî hatine avakirin weki Derkar, Bandro, Hîzava, Bêrsivê û gundê Darhozanê.
Devera Guliya
Navenda wê Batûfa yan Batîfa ye, dikevit aliyê Bakur- Rojhelata Zaxo. Yekemîn car, li sal a 1924 melbendê wê deverê gundê Dêmka bû, dûv de bû gundê Behnûna Guliya, û li vê dawiyê jî bû gundê Batûfa, ya dikevit ser cada navbera melbendê bajêrê Zaxo û devera Berwarî Bala. Navê Batûfan raman a hindê didit, ku pir bi ba û barovên zivistanê li serde dihên.
Em dişên vê deverê jî bikin du qet, qetek di kevit ser sinorê devera Sindiya heta Xabûrî, qetê Dûwê û yê bakur ji vê deverê çîyayî ye, gelek çîyayên bilind û gelek zûr û nihal yên lê
heyîn û dîsa gelek Kahnî û rûbarok wên heyîn. Ev devere zengîne bi derametê xwe yê zivistanê û havînê û herwesa bi hewayê xwe yê xweşik bi nav û deng e.
Giringtirîn çîyayên wê deverê ev in: çîyayê Nizor ê, Rûs ê, Keşan, Serkê şînî, Behnûne û şabanî.
Giringtirîn rûbarokên wê ev in: royê Zirêzê û Banikê.
Şûnwarên Kevin yêd heyîn û heta nihe dorê 51 cihan yêd hatîn nivîsîn, yên girin ev in: Kelha şabaniyê, Kelha Keşanê, Kelha Bicwanî, Pira Nizdorê û şûnwarên Krît û Bêgova. Pehnatiya wê dorê 80 km û hijmara gundên wê dorê 47 gundane, hemî hatine xirabkirin.
Devera Zêbariya
Devera Zêbarya dikevite alîyê rojavayê bajêrê Zaxo ser bi nahiya Ibrahim Xelîl ve, gelek nêzîkî sinorê Tikiyê ye. 3 gundên zêbariyan li Zaxo hene wekî Tiyan, Hêtiyan, Şinava hene. herweha ev hersê gund di çandinê de şarezane û xodan-şiyanin. berhemên van gundên zêbariyan wekî { hinar , tirî, xiyar , hêjîr } binavûdengin, gundê { şinava } weki cihekê guzarî û cihên seyranan hatiyê naskirin.
Hunermendên Zaxoyê
Zaxo di warê çandeyî û kulturî û Siyasetê de bajarekî giring e di Kurdistanê de.
Stranbêj
Stranbêjên navdar yên Zaxoyê:
Hesenê Cizîrî.
Erdewan Zaxoyî
Eyaz Yusiv
Ebdilqehar Zaxoi
Awaz Xabîrî
Sileman Guli
Ebdilwahid Zaxoyî
Îslam Zaxoyi
Selam Zaxoyî
Dilşad Zaxoyî
Hacî Zaxoyî
Semir Zaxoyî
Idrîs Zaxoyî
Cutîyar Zaxoyî
Sebah Zaxoyî
Bişar Zaxoyî
Pilo Zêbarî
Heval Ibrahîm
Mihemmed Silêvaneyî
Razî Zaxoyî
Siyar Zêbarî
Wekî din Mihemed Arif Cizîrî û Tehsîn Taha û Eyşe Şan ji gelek ji jiyana xwe li Zaxoyê borandine.
Helbestvan
Helbestvanê navdar yê Zaxoyê Bedirxan Sindî ye. Helbesta wî "Ey Felek" hunermendên Kurd Mihemed Şêxoyî û Şivan Perwer kirine stran.
Helbestvane Abduleziz sileman zaxoyi
Helbestvanê navdar yê Zaxoyê Naîf Boselî ye. Helbesta wî "Çrîska şureşê geşbî Ji kumatê îru derket" û sitrana "Wenekin lawê kurd dujmin hêlîna çêkin" hunermendên kurd Erdewan Zaxoyî û şakir akreyî, Kirin stran û hindekên din "Navê Kitêba wî ya helbestan" jiderdên Awarebonê ye.
Helbestvanê zaxoyê yê herî navdar bi rexneyê mamoste mistefa hisên' e
Nivîskar
Abdulwahid Zaxoyi.
seid rezvanî zaxoyi.
Mistefa hisên silevanyî.
[SelahSeedella]],nivîskarêFerhenga Selahedîn.
Bedirxan Sindî.
[[Mistefa hisên].
Husein Muhammed, werger û akademîsiyen.
Kovan Sindî.
Abdulwahid Zaxoyi
Çend navdarên zaxoye
[Hazim Beg Şhemdin Axa Slevanye,û Zaxo hemû erde wî bû.(bave hajar)Ew dihat naskirin.]
Mela Taha Boseli
Avdi Axa
Silêman Avdi Axa (Dr. Silêman)
Bıshar Axa
Alixan hamid
Mohammed Macit
Ali Awni
Abdulla Bishar Axa
Hamid Hefzullah
Hamid Xasti
Selman Xorsho
Jebar Meho
Ismail Tabir
Said Sofi Osman
Mela Smail sofi osman
Mele Serhengê Zaxoyî
Salih Yusivî
Naîf Boselî
Hacî Bedriya
Hazim Beg
Seîd Heci Boselî
Salih Musa Boseli
Slêmanê Hacî Bedrya
Mehmud Halo
Mehmîd Sindy
Selah Seedella
Hacib Sindî
Xelîl Zebarî
Dr. Mihemed Îhsan
Fetah Gulî
sime Boselî
Elî Halo
Isê Swar
Ismail Seifadin
Aliqado
Abdulla isso
Mohammed Mirza
Said Abdulla
mirza fettah
Reşîd Sindî
mihemed xalid boselî
Çavkanî
Girêdanên derve
Zaxo
Bajarên Hikûmeta Herêma Kurdistanê |
894 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kovar | Kovar | Kovar weşana nivîskî ya li gorî demeke diyarkirî ye. Kovarên hefteyî û mehane hene. Kovarên kurdî yên bi nav û deng Hawar, Gelawêj, Nûdem, Nûbûn, Peyv, Kovara W û gelekî din in.
Di warê rûpel û mezinahiyê de her çi qas pîvanek ji bo kovarê tune be jî, li gor armanc û daxwaza rêveçûnê cureyê kovaran diguherin. Kovar her çi qas bi piranî mehane derkevin jî, kovarên heftane, du mehane, sê mehane, şeş mehane û salane jî hene.
Di warê naverokê de kovarên cur bi cur hene: kovarên zanistî, kovarên çand, huner û wêjeyî, kovarên zimanzanî, kovarên civaknasî û hwd gelek in. Tevî ku gelek kovar ji bo teşvîka pêşxistina ziman, wêje, zanist û şaxekî zanistî naveroka xwe amade dikin jî, gelek kovar jî hene ku tu caran ji bo teşvîkê tu nivîsan naweşînin û dema ku nivîsa mirovekî/ê weşandin, ew kes êdî pisporê wê mijarê tê dîtin.
Rewşa niha ya kovarvaniya kurdî
Niha nav welat û derveya welat gelek kovar derdikevin, piraniya wan li Kurdistana Başur. Li Kurdistana Başur zêdeyî 400 kovar hene. Ger Kurdistana Başur derbasî elfebeya latinî be hemû gelê Kurd dikarê ji wan kovarên hêja sûdverbigre. Ên ku li Kurdistana Bakur derdikevin kêşeya wan a aborî û bêxwendewanî heye. Hin beşên wek sînema, şano, teknolojî û hwd de kovar dernakeve.
Lîsteya kovarên kurdî
Lîsteya kovarên kurdî
Di DMOZ de lîsteya rojane ya malperên kovarên Kurdî
Kovar, http://www.dmoz.org/World/Kurd%C3%AE/N%C3%BB%C3%A7e/Kovar/ Malperên Kovarên Kurdî
Girêdanên derve
Pirtûkxaneya dîjîtal a kurdî Lîsteya kovarên Kurdî ser xêtê.
Medya |
895 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Antolojiya%20%C3%A7%C3%AErok%C3%AAn%20kurd%C3%AE%20%28pirt%C3%BBk%29 | Antolojiya çîrokên kurdî (pirtûk) | Antolojiya çîrokên kurdî berfiretirîn projeya hevgihandina çîrokên hunerî yên kurdî ye. Antolojî du berg e û nêzî 1100 rûpelî ye û tê de çîrokek ji her nêzî 100 çîroknivîsî heye. Çîroka yekem ya vê antolojiyê li nîva sedsala 19ê û yên dawîn jî piştî 2000ê hatine nivîsîn. Ji her çar parçeyên Kurdistanê û ji derveyî welat jî bi pirralî çîroknivîsan cihê xwe di vê şaheserê de girtiye. Ji bilî çîrokan, li ser her nivîskarê/î kurtenasandinek jî heye. Hemî çîrokên antolojiyê bi kurmancî (alfabeya latînî) ne lê gelek ji wan ji alfabeya kurdî-erebî yan kurdî-kirîlî hatine guhastin û herwiha hin jî ji soranî hatine wergerandin.
Çîrokên berhevokê her yek serbixwe ye û belkî qet ti têkiliya wan bi hev re nîne - ji bilî ku ew hemî bi kurdî hatine nivîsîn. Li vir min ne armanc e yek bi yek çîrokên antolojiyê binirxînim lê dixwazim wê bi kurtî û bi giştî binasînim û di hin xalan de binirxînim.
Antolojî bi pêşgotinek 30-rûpelî dest pê dike. Di vê pêşgotinê de amadekar birêz Firat Cewerî li ser ramana berhevkirina kurteçîrokên kurdî radiweste. Paşî ew yek bi yek basa parçeyên Kurdistanê û rewşa nivîskariya kurdî li wan bi kurtî dike.
Antolojiya çîrokên kurdî bi çîroka Mele Mehmûdê Beyazîdî Çîroka Mem û Zînê dest pê dike. Ew çîrok li sala 1856ê hatiye nivîsîn. Berhevkerê antolojiyê tê koşiye ku cih bide hemî nivîskarên ji hingê ta niha yek yan pitir çîrok bi kurdî nivîsîne. Di encam de nêzî sed nivîskar û ji her yekî ji wan çîrokek dikeve dest me.
Armanc ew bûye ku çîrok ji hemî nivîskarên bi kurdî dinivîsin di vê antolojiyê de hebin. Bi taybetî çîroknivîsên Bakurê Kurdistanê baş cihê xwe di vê berhevokê de girtiye. Lê beşên din jî yên Kurdistanê jê bêpar nemane. 20 çîroknivîs ji Başûrê Kurdistanê ne, 12 ji Başûr-Rojavayê welat, 12 ji kurdên Sovyeta berê. Lê çîroknivîsiya Rojhilata Kurdistanê di vê antolojiyê de kêmnasandî dimîne. Herwiha mixabin çîroknivîsên bi dimilî (zazakî) dinivîsin tê de nînin. (Tenê Roşan Lezgîn heye lê jixwe camêr bi kurmancî jî dinivîse.)
Berhevkirina çîrokên neteweyek xwedî wêjeyek pirralî karek derî hêz û şiyana takekesekî ye. Di rewşa kurdî de ev kar hê jî dijwartir e. Sedemên vê dijwariyê gelek in lê çend ji wan: kurdî bi çendîn zarava û jêrzaravayan hatiye û tê nivîsîn; herî kêm sê alfabe hatine bikaranîn; wêjeya kurdî li çendîn navendên cuda pişkiviye bêyî ku haya wan navendan baş ji hev hebe; ti arşîvxaneyên neteweyî nînin ku hemî, pirranî yan hema beşek mezin ji berhemên wêjeyî yên kurdî di xwe de bihewînin...
Amadekarê vê antolojiyê birêz Firat Cewerî ji van astengên li pêşiya xwe agadar e. Lê dîsan jî wî xwestiye xwe li vê rêyê biceribîne. Wî nêzî sed çîroknivîsên kurd di nav du bergan de gihandine hev û bi kurmanciyek nûjen ew hemî berdestî xwendevanên niha yên kurmancî kirine. Guman tê de nabînim ku encam dîrokî ye û serbilindiyek mezin e bo wêjeya kurdî û nîşanek geş e ji hêz û hinêra wê.
Çavkanî
Antolojiya çîrokên kurdî I-II (1856 - 2003), Amadekar: Firat Cewerî, Weşanên Nûdem, Stembol, 2003.
nivîskar: Husein Muhammed
Girêdanên derve
Danasîna çîroknivîsan ji Antolojiya Çîrokên Kurdî
Pirtûkên kurdî |
899 | https://ku.wikipedia.org/wiki/PHP-Nuke | PHP-Nuke | PHP-Nuke nivîsbariyeke azad ji bo cêkirina siteyên înternetê ye.
Îro di internet da sîstema PHP-Nuke zûtirîn di nav malperan da tê bikaranîn. Ev sîstem bixwe serbest tê belavkirin. Bi yek pakêtek hatiye pêşkêşkirin.
Xwediyê sîstema PHP-Nuke malpera phpnuke.org e. Ji wir ew tê belavkirin û nûkirin. Versîyonên nû dem bi dem têne belavkirin.
PHP-Nuke bixwe sîstemek serbixwe ye. Ew bi MySQL dixebite û bi PHP-MyAdmin tê amadekirin. MySQL bixwe tenê li serverê tê bicîhkirin, jixwe amadekarê serverê MySQL ewil otomatîk bicîhdike. PHP-MyAdmin bo kontrolkirina naveroka sîstema malperê ye. PHP-Nuke tenê bixwe sîstem e, têda nivîs û pel nayne parastin. Naveroka malperê ango sîstemê di pela SQL da li ser PHP-MyAdmin tê parastin û nivîsandin. Emê zêdetir li cîhek din li ser MySQL û PHP-MyAdmin bisekinin.
PHP-Nuke bixwe bi pakêtek yekgirt tê belavkirin, lê belê, pakêtên din jî hene. Ew jî li ser bîngeha zimanê PHP’ê hatine nivîsandin, lê xweser in û tiştên cûda pêşkêş dikin. Li aliyek din jî, bo PHP-Nuke, tu çi bixwazî pêvebike, dîsa tu dikarî bidestbixe. Me ewil got, PHP-Nuke bixwe sîstema bingehîn e, lê bo wê sîstemê zêdetir “pakêtên” din hene.
Bo mînak, di PHP-Nuke da forumek bîngehîn heye, lê eKart têda tune. Lê tu dikarî eKart pêvebike.
PHP-Nuke çi pêşkêş dike?
Ne derew e, ez bibêjim, tu çi bixwazî, pêşkêş dike. Tenê tu bizanibe lê bigere û bibîne. Îro PHP-Nuke zêdetir bo forum, panel, portal û malperên nûçeyan tê xebitandin. Di PHP-Nuke da xwe “Register-kirin” heye. Tu dikarî bibe endamê malperê û tu dibî xwediyê beşek xwe.
Çend mînak li ser hebûn û nebûnên PHP-Nuke:
Nûçeşandin, Nûçenivîsandin, Beşa Nivîskaran, Beşa Dokûmentan, Beşa Endaman, Arşîv, Beşa Grêdanan, Beşa Programan, Lêgerîn hwd...
SQL INJECTIONS: Ve nivisê bi diqat bixwine!
Di PHPNuke da gelek sql injections hate ditin, hackers bi hawi gelek caran siteyen Kurd hackirin, hatina probeleme ji "mainfile.php" û ji modula "WebLink" ê derketiye, ji bo we ku hun bi PHPNuke dixebitin û malpera we bi PHPNuke hatiye çekirin, ji bir mekin! herdem versiyona xwe PHPNuke nû bikin ji bo we hun dikarin bi dakişinin sêr http://phpnuke.org ê.
Zedetir zanibim sêr Sql Injections
PHP-Nuke bo Bikarhêneran/Endaman
PHP-Nuke servîsek bo endamtî heye. Her kesek dikare xwe bi e-maila xwe têda qeyd bike. Tu dibî endamek qeydkirî û tu dikarî malperê ra aktîf kar bike. Wek bikarhênerek, tu dikarî di foruman da bi navê xwe binivîsî, li ser nûçeyan nêrîna xwe binivîse û dengê xwe bide. Li aliyek din jî, tu dikarî bi endamên din ra serbest mijûl bibe, mesajan binivîse û pê ra “Chat” jî bike.
PHP-Nuke bo Birêveberan/Xwedî
Xwediyê malperê dikare sîsteme her roj nû bike, nûçeşandin jixwe ji ser malperê dibe. Wênepêvekirin dîsa ji FTP jî dibe û li ser malperê jî rê bo şandinê heye, tenê, li vir hinek “Script” pêwist in, ew jî jixwe serbest di internet da têne belavkirin. Xwediyê malperê dikare malpera xwe bêtirs ji êrîşkaran jî biparêze, her roj û her hefte “BackUp” ava bike û naveroka malpera xwe veşêre. Birêvebirina malperê di destê “te” da ye, lê tu dikarî hevalan jî tevlî karê xwe bike.
PHP-Nuke “Modules & Blocks”
Sîstema pakêta PHP-Nuke ji du aliyên taybet hatiye avakirin. Yek modûl in ango servîsên malperê ne û yek jî blok, ev jî li ser malperê wan servîsan rava dike. Modûl bixwe nayne dîtin, lê blok li aliyê çep û rast têne xuyakirin. Modûlên malperê jixwe sîstema malperê ne, lê belê, blok tenê jixwe grêdayê modûlan in, tenê pêşkêşkarê modûlan in.
Bo mînak: /modules/Your_Account
Ev modûlek e û bo beşa endaman e. Jixwe cîhê bikarhênerê ye jî.
Bo mînak: blocks/block-Login.php
Ev dibe blokek. Ev bixwe li ser malperê cîhek rava dike, ji wir tu dikarî xwe di malperê da qeyd bike yan jî bi navê xwe têkeve ser malperê.
Zimanê Kurdî û PHP-Nuke
PHP-Nuke bixwe bi zimanê “English” hatiye pêşkêşkirin. Lê têda niha wek zimanên din “Kurdish” jî heye. Pakêta zimanê kurdî tenê bo sîstema bingehîn hatiye amadekirin. Jixwe, ev sîstema ewil e, zêdetir tu modûl û blokan pêvebike, jixwe ji bo wan cûda pela ziman tê avakirin. Niha pakêta zimanê kurdî bo sîstema PHP-Nuke heye û têda bo foruma phpBB2 jî heye. Her du bi hev ra hatine grêdan.
E-pirtûkek ser PHP-Nuke bi kurdî heye.
Girêdanka derve
PHP-Nuke 7.0 e-pirtûk
http://www.phpnuke.org - PHP-Nuke Official Page
http://www.phpnuke.pl - PHP-Nuke Poland
Nivîsbariya kurdî
Nivîsbariya azad |
902 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kurtener%C3%AEnek%20li%20r%C3%AAzimana%20kurd%C3%AE | Kurtenerînek li rêzimana kurdî | Kurtenerînek li hin beşên rêzimana kurdî pirtûkek Husein Muhammed ya rêzimana kurdî ye ku di Kovara MEHNAME de hatiye weşandin.
Girêdanên derve
Kurtenerînek li hin beşên rêzimana kurdî
Pirtûk |
905 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Amer%C3%AEka | Amerîka | Parzemîna Amerîkayê
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA, DYE) |
909 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20niv%C3%AEskar%C3%AAn%20ku%20hatin%20wergerandin%20bi%20kurdi | Lîsteya nivîskarên ku hatin wergerandin bi kurdi | A - M
Adonîs
Anna Ahmatova
Juhani Aho
Giovanni Boccaccio
Heinrich Böll
Paul Celan
Xelîl Cibran
Anton Çexov
Fêdor Dostoyevskî
Erich Fried
Johann Wolfgang von Goethe
Stanislaw Jerzy Lec
Astrîd Lîndgren
Karl Marx
N - Z
Abdullah Ocalan
Azîz Nesîn
Edith Södergran
Fernando Pessoa
Ellen Niit
Marcel Proust
Omer Xeyyam
Orhan Pamuk
William Shakespeare
Nivîskar
Lîste |
911 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Giovanni%20Boccaccio | Giovanni Boccaccio | Giovanni Boccaccio (bixwîne Covanî Bokaçiyo) nivîskar û helbestvanê îtalyan ê ronesansê bû. Pirtûka wî Decameron ("Dekameron") pir navdar e. Çîroka Bazê Nêçîrê ji aliyê Husein Muhammed ve 2004an ve hatiye kurdîkirin.
Girêdanên derve
Nivîskar
Jidayikbûn 1313 |
913 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eah%C3%AEn%C3%AA%20Bekir%C3%AA%20Sorekl%C3%AE | Şahînê Bekirê Soreklî | Şahînê Bekirê Soreklî , nivîskar û rojnamevanekî kurd e ku niha li Awistralyayê dijî. Ew di sala 1946an de li gundê Mezrê li devera Kobanîyê li Rojavaya Kurdistanê ji dayîk bû. Ji dawiya meha 10emîn ya sal 1968 ve li Awistralya bi cîh bûye. Di navbera salên 1974 û dawiya 1977an de li Zanîngeha Maquireyê xwendiye. Ji sal 1978 ta dawita sal 2014 bo wezareta perwerdeya herêma Walesa Başûrê Nû di kar de bûye. Sal 1979 bûye serokê yekem rêxistina Kurdî li Awistralya û ji bo şeş salan serdariya rêxistinê kiriye. Di nav salên 1982-1983 an de, bernameyek radyoy ya hefteyî bi zimanên kurdî û înglizî li ser radyoya 2SER FM diweşand. Ji sal 1985 ta nîvê sal 2015 birêveberê bernameya kurdî bûye, di Radyo ya SBS ya awistralî de (Servîsa Weşanên Taybet). Bi dehan çîrok, gotar û helbestên wî di rojname û kovarên kurdî de hatine weşandin.
Nivîskarî
Nivîskariya Şahîn di salên 1970yan de li Sîdney dest pê kir. Yekem nivîsar û gotarên wî bi zimanê înglizî bûn. Dû re çend berhemên bi Erebî û Almanî jî nivîsandin. Dawiya salên 70yan rojname, kovar û pirtûkine bi zimanê kurdî ji Ewropayê gihîştin wî. Bi encama xwendina wan û bandora edebiyata almanî li wî, dil xwazt bi kurdî binivîsîne (wek ew dibêje), bi taybetî dema wî çîrokên ligor asta demê û zimanên din di nav yên Kurmancî de nedîtin, lê kêşeya li pêş ew bû ku wî bi zimanê makî perwerde nedîtibû, wek hemî Kurmancan; divabû xwe fêrî rêzimaniya kurdî bike. Şahîn çend berhemên gramera Kurmancî ji dostan bi dest xistin, yek ji wan ji hinek jimarên HAWARê pêk dihat, ji birêz Hemreş Reşo li Almanya. Şahîn xwe bi dirêjiya mehan, her ku fersend hebû, da ber xwefêrkirina rêzimaniya Kurmancî û xwendina berhemên di dest de hebûn. Zanibûna bi rêzimaniyên Înglizî, Almanî û E’rebî meraqa li rêzimaniya Kurmancî û rastnivîsê li nik wî zêdetir kir.
Berhemên wî yên destpêkê helbest, gotar û kurtechîrok bûn. Ji berhemên çîrokî wî di nav hefteyên dawîn yên sala 2018 de beşên ji naveroka 39an danîn ser malpera xwe ya Facebookê.
Berhemên wî
Hinek ji kurteçîrokên wî
Hinek ji berhemên Shahînê Bekirê Soreklî yên wek pirtûk hatinî weşandin:
- Kurd, Cîhan, Jîyan: 252 Gotarên bi mijarên ji dîroka me ya nûjen û rûdanên li Rojhilatê Navîn û cîhanê 1990-2020. Weşanên Pîrê, Viyena, 10/2021
- 55 Çîrokên 38 Salan: Kurteçîrok, Weşanxaneya Ava, Hewlêr/Kobanî: 2020
- HELBESTÊN JI DIL: Helbest, Weşanxaneya Şemal, Stenbol, 2019.
- NAMEYEK JI BAVÊ MIN RE – Pexşan û kurteçîrok (128 rûpel): DO, Stenbol, 2009.
- VEGER – Roman: Çapa 3yemîn: SerSera, Berlîn, 2019; Çapa 2yemîn: Na, Izmîr, 2014. Çapa 1emîn: Yeketiya Nivîskarên Kurd, Duhok, 2006.
- WENDABÛN – Roman: Çapa 3yemîn: SerSera, Berlîn, 2019. Çapa 2yemîn: Na, Izmîr, 2014. Çapa 1emîn: Enstîtuya Kurdî ya Bonn û Verlag für Kultur und Wissenscahft, Bonn, 1987.
- ÇÎROKÊN HEJDEH SALAN - Komeke ji kurteçîrokan (296 rûpel): DOZ, Stenbol, 2005.
- PISÎK JÎ XEWNAN DIBÎNIN - Komeke ji kurteçîrokan (127 rûpel): LÎS, Diyarbekir, 2004.
- NAMÛSA ÊMO - Komeke ji çîrokan (112 rûpel): Haykurd, Stockholm,1994.
- Hinek ji çîrokan dikarin wek kurteroman bihên binavkirin, wek Namûsa Êmo, Azadbûna Mehmet Karataş û hinekên din.
- ŞEREFA WENDABÛYÎ YA KATHARINA BLUM – Romana nivîskarê almanî yê navdar Heinriç Böll (139 rûpel) – Wergerandina ji almanî bo kurdî: ŞBS – NÛDEM, Stockholm, 1997.
- JANA HEFT SALAN – Helbest (155 rûpel): Enstîtuya Kurdî ya Brukselê, Brûksel, 1990.
- Nivîsandina destana Dewrêşê Evdî, wekî ku Baqî Xido gotibû, edîtekirina naverok[ û tomarkirina berhemê bi dengê xwe li ser DVD: SBS, Sydney, 2004.
- Dû re derxistina destanê wek pirtûk: Çapa 1em: SerSera, Berlîn, 2019. Çapa 2yem: Weşanxaneya Şemal, Stenbol, 2019.}}
Hinek ji berhemên Shahînê Bekirê Soreklî yên wek pirtûk hatinî weşandin:
Kurd, Cîhan, Jîyan: 252 Gotarên bi mijarên ji dîroka me ya nûjen û rûdanên li Rojhilatê Navîn û cîhanê 1990-2020. Weşanên Pîrê, Viyena, 10/2021
55 Çîrokên 38 Salan: Kurteçîrok, Weşanxaneya Ava, Hewlêr/Kobanî: 2020
HELBESTÊN JI DIL: Helbest, Weşanxaneya Şemal, Stenbol, 2019.
NAMEYEK JI BAVÊ MIN RE – Pexşan û kurteçîrok (128 rûpel): DO, Stenbol, 2009.
VEGER – Roman: Çapa 3yemîn: SerSera, Berlîn, 2019; Çapa 2yemîn: Na, Izmîr, 2014. Çapa 1emîn: Yeketiya Nivîskarên Kurd, Duhok, 2006.
WENDABÛN – Roman: Çapa 3yemîn: SerSera, Berlîn, 2019. Çapa 2yemîn: Na, Izmîr, 2014. Çapa 1emîn: Enstîtuya Kurdî ya Bonn û Verlag für Kultur und Wissenscahft, Bonn, 1987.
ÇÎROKÊN HEJDEH SALAN - Komeke ji kurteçîrokan (296 rûpel): DOZ, Stenbol, 2005.
PISÎK JÎ XEWNAN DIBÎNIN - Komeke ji kurteçîrokan (127 rûpel): LÎS, Diyarbekir, 2004.
NAMÛSA ÊMO - Komeke ji çîrokan (112 rûpel): Haykurd, Stockholm,1994.
Hinek ji çîrokan dikarin wek kurteroman bihên binavkirin, wek Namûsa Êmo, Azadbûna Mehmet Karataş û hinekên din.
ŞEREFA WENDABÛYÎ YA KATHARINA BLUM – Romana nivîskarê almanî yê navdar Heinriç Böll (139 rûpel) – Wergerandina ji almanî bo kurdî: ŞBS – NÛDEM, Stockholm, 1997.
JANA HEFT SALAN – Helbest (155 rûpel): Enstîtuya Kurdî ya Brukselê, Brûksel, 1990.
Nivîsandina destana Dewrêşê Evdî, wekî ku Baqî Xido gotibû, edîtekirina naverok[ û tomarkirina berhemê bi dengê xwe li ser DVD: SBS, Sydney, 2004.
Dû re derxistina destanê wek pirtûk: Çapa 1em: SerSera, Berlîn, 2019. Çapa 2yem: Weşanxaneya Şemal, Stenbol, 2019.
Çavkanî
Girêdanên derve
Kurte Biografî ya wî .
Antolojiya Nivîserên Kurd
Nivîskarên kurd
Xelatgirên Xelata Şerefnamê
Nivîskarên zimanê kurdî
Mirovên zindî
Rojnamevanên kurd
Kesên ji Kobaniyê
Kurdên Awistralyayê |
914 | https://ku.wikipedia.org/wiki/S%C3%AEdney | Sîdney | Sîdney bajarê herî mezin yê Awistralyayê ye.
Girêdanên derve
Bajar |
916 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Welat%20%28c%C3%BBdakirin%29 | Welat (cûdakirin) | Kurdistan welatê kurdan e.
Welat (erdnîgar) memleket (herêma ku ji ber taybetiyeke xwe lê tê fikirîn)
Welat ji bo Dewlet jî tê bi kar anîn.
Azadiya Welat rojnameyeke hefteyî ye.
Weşanên Welat weşanxaneyek e.
Lîsteya navên dûgelan
Lîsteya dewletên serbixwe yên cîhanê
Girêdanên derve |
918 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Cibran%20Xel%C3%AEl%20Cibran | Cibran Xelîl Cibran | Cibran Xelîl Cibran an Khalil Gibran an jî Kahlil Gibran (jdb. - m. ) nivîskarekî libnanî-amerîkî yê bi nav û deng e.
Jiyan
Cibran li nav darên selwiyê li Bişarêya Libnanê hat cîhanê. Wî li wir dest bi xwendekariya xwe kir lê di 12-saliya xwe de - sala 1895an - koçî Bostona Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê kir.
Di 14 saliya xwe de ew bi tenê vegerî Libnanê daku xwendekariya xwe li Medreset el-Hikmetê kuta bike. Li wir zimanê spehî yê helbestên wî, ku tê de çanda erebî û bandora rojavayî digihin hev, teşe da. Wî du caran li Parîsê nîgarkêşî xwend, dû re vegerî Bostonê û paşî çû New Yorkê û ta mirina xwe li wir ma.
20 salê jiyana xwe ya dawî li Amerîkayê derbas kir û li wir dest bi nivîsîna îngîlîzî kir. Fîlozofê amerîkî yê eslê xwe ji Libnanê nivîskarê ceribandin û romanê, helbestvan û wênasaz Xelîl Cibran de mir.
Berhem
Cibran ji aliyê bi mîlyonan kesên bi erebî diaxivin, tê naskirin û navûdengê wî ji Rojhilatê Nêz heta deverên dûr belavbûye. Helbestên wî zêdetirî 20 zimanan hatiye wergerandin û tabloyên wî li bajarên herî mezin yê cîhanê hatine nîşandan.
Li dema jîna xwe ew herî zêde wek nîgarkêşek portreyan dihat nasîn û ecibandin û gelek pêşangeh ji bo nîgarên wî li çar hêlên cîhanê hatine lidarxistin. Cibran herwiha gelek ji pirtûkên xwe yên helbestane bi nîgarên xwe neqişandine.
Berhemên wî yên wergerandî bi zimanê kurdî
Peyamber (wergêr: Husein Muhammed)
Bexçeyê Peyamber (wergêr: Husein Muhammed)
Baskên Şikestî (wergêr: Husein Muhammed)
Girêdanên derve
Çend çîrokên Xelîl Cibran
Goran bikole! Çîrokeke Xelîl Cibran
Jidayikbûn 1883
Mirin 1931
Nivîskarên amerîkî
Wênesazên amerîkî |
920 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Demokrat%20a%20Kurdistan%C3%AA | Partiya Demokrat a Kurdistanê | Partiya Demokrat a Kurdistanê, bi kurte PDK, partî û rêxistina siyasî ku di 16ê tebaxê 1946an hate damezrandin.
Avabûn
Partiya Demokrat a Kurdistanê di 16ê tebaxa 1946an de ji aliyê kadroyên Partiya Şoreş 1945 û Partiya Rizgarî 1945 ve hate damezrandin. Cîgirê partiyê Şêx Letîf Şêx Mehmûd bû. Sekretere giştî Hemze Ebdula bû. Li destpêka sala 1947ê Îbrahîm Ehmed jî tevlî partiyê bû. Mela Mistefa Barzanî wek serokê yekemîn hate hilbijartin. Hêjayî gotinê ye ku Mela Mistefa wî wextî li Mehabadê bû
Di hilbijartina sala 1954ê li gel Partiya Komûnîst ya Iraqê xebitîn.
Îro serokê PDKê kurê Mele Mistefa Barzanî Mesûd Barzanî ye. Berê Mesûd Barzanî serokê Herêma Kurdistanê bû jî , Niha Nîçrvan barzanî serokê herêma kurdistanê ye. PDK li Kurdistana başûr û Îraqê jî kar dike. Bingehên serekî yên PDKê li Hewlêr û Dihokê ne. PDK yek ji mezintirîn partiyên Kurdistana başûr e û bi pevgihaniya (hevgirtina) YNKê di parlemana başûrê Kurdistanê de hikûmeta herêmê birêve dibe. PDK ji aliyê îdeolojî ve rexistineke sosyal-demokrat e.
Kongreyên PDK-Iyê
Kongreya Yekemîn 16 tebax 1946: Hemze Ebdula wek sekreterê giştî hate hilbijartin. Rizgarî (rojname) rojnameya fermî ya partiyê bû.
Kongreya Duyemîn 1 xizîran 1951: Îbrahim Ehmed wek sekreterê giştî hate hilbijartin. Hemze Ebdula ji partyê hate derxistin. Xebata Kurdistan (ronjname) rojnameya fermî bû
Kongreya Sêyemîn 1 kanûna paşîn 1953
Kongreya çaremîn 20ê xizîrana 1959ê: Îbrahîm Ehmed wek sekreterê giştî hate hilbijartin. Celal Telebanî di vê kongreyê de tevlî polîtbûroya partiyê bû
Kongreya pêncemîn gulan 1960
Kongreya heftemîn 20 miijdar 1967
Kongreya heştemîn 3 tîrmeh 1970
Kongreya nehemîn 1979: Mesûd Barzanî wek serokê partiyê hate hilbijartin
Çavkanî
Girêdanên derve
Malpera fermî ya PDKê
Partiyên siyasî yên Kurdistanê |
926 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Leyla%20Zana | Leyla Zana | Leyla Zana, di 3ê gulana 1961ê de ji dayika xwe bûye, siyasetmedareka kurd e ku piştî sonda qanûnî li parlamena Tirkiyeyê, bi kurdî axivî û ji ber wê û ji ber bizavên wê siyasî ji bo doza kurdî li Tirkiyeyê ket girtîgehê. Ew sembola berxwedana aştîxwaz ya kurdan li Tirkiyeyê ye. Li sala 1995ê, Parlamena Ewropayê xelata navdar a Saxarov da Leylayê, lê heta sala 2004ê ew ji ber zîndanîbûna xwe neşiya wê xelatê werbigirit.sa
Jînenîgarî
Leyla sala 1961ê, li Farqîna li ser bi Amedê ji dayika xwe bûye. Hêşta 14 salî bûkê li Mehdiyê Zana re hat mehîr kirin. Mehdî serokê şaredariya Amedê bû û bîst salan ji Leylayê kaltir bû. Piştî ku Mehdî li sala 1980ê de ji aliyê dewleta Tirkan ve hat zindanî kirin, Leyla bi awayekî çalak tevlî siyasetê bû. Ew li sala 1988ê ji aliyê dewletê ve hat binçav kirin û êşkencedan.
Di hilbijartinên sala 1991ê da, ji lîsta SHPê wekî parlamenter ket Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê. Li dema sondxwarinê da, li civakê, rengê kesk, sor û zêr li pora xwe girê dabûn û bi kurdî got ku: "Dê ji bo bi hev re jiyana demokratîka gelên tirk û kurd bixebitit." Ji ber vê yekê di civaka Tirkiyeyê de tevlîhevî derket û parlementerên neteweperest bi gotinên wekî cudatîxwaz , terorîst , wê bavêjin zindanê êrîş bîrin li ser Leyla Zanayê.
Leyla Zana, Selîm Sadak, Orhan Dogan û Hatip Dicle li sala 1994an Partiya Demokrasiyê, DEP saz kir. Ev partî li 2ê adara 1994ê hat berbend kirin û bêritiya parlementerên DEPê ji ser wan hat rakirin. Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê
ev bîryara xwe bi şahiyekê pîroz kir.
Dozger ji ber sondxwarina wê û mafparêziya wê ji bo gelê kurd berdarî jê re xwest. Li dawiya dozê, ji ber îxaneta li welêt, 15 salan cizayê zindanê xwar. Paşê 2 salên dî ciza tevilî vî cizayî hatin kirin.
Li xêve ango hezîrana sala 2002ê Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê Tirkiye ji ber doza nedadwer bi 50.000 Euroyan ciza kir.
Li 21ê nîsana 2004ê, DGM ya bi hejmara 1ê ya Ankarayê, di doza jinûve darizandina parlamenterên DEPê yên berê Leyla Zana, Hatîb Dîcle, Orhan Dogan û Selîm Sadak da, cardin 15 salan cezayê giran yê hepsê da parlamenteran. Ango, dadgehê biryara sala 1994ê careka dî erê kir.
Rêkxistiya Lêbihurîna Navneteweyî anku Amnesty International navê Zindaniya Wîjdanê li wê kir. Li xêve anku hezîrana 2004ê ji hepsê hat berdan, lê doza wê xelas nebû.
Piştî azadbûna ji zindanê
Li sala 2002ê, filmek bi navê Back to the world anko Vegeriyana li Cîhanê li ser rewşa Leyla Zanayê hat çêkirin.
Li çiriya pêşîn a 2004ê li Brukselê xelata Saxarof wergirt û li parlamentê Ewropayî axaftineka bi zimanê kurdî kir. Xelata ros li Danîmarka sitend. Li 1995ê, Xelata Rafto li Norwêcê wergirt. Li Tirkiyê jî ji aliyê derneka mafen mirova ji xelata aştiye girtiye.
Li sala 2005ê, Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê, 9.000 Euro li ser hisaba dewleta Tirkan dan Leylayê û her yek ji parlamenterên girtî yên dî. Ev biryar ji ber mandelkirina mafên azadiya axivtinê bû.
Leylayê û hevalên wê Bizava Civaka Demokratîk (DTH) damezrand. Li 17ê tebaxa 2005ê Bizava Civaka Demokratîk (DTH) û Partiya Gel a Demokratîk (DEHAP) bûn yek û Partiya Civaka Demokratîk (DTP) damezirand. Anha wî Hilbijartinên giştî yên Tirkiyeyê yên 7ê hezîrana 2015an parlamentera HDP ya Agirî dema 25. çê bûn
Xelatên wergirtî
Xelata Rafto li sala 1994ê
Xelata Saxarov li sala 1995ê
Xelata Bruno-Kreisky li sala 1995ê
Xelata Aştiyê ya Aachenê li sala 1995ê
welatiya rûmetê ya bajarê Cenevre
Berendametiya ji bo Xelata Nobelê ya Aştiyê li sala 1995ê û 1998ê
Girêdanên derve
http://www.institutkurde.org/cildekt/
http://www.amnestyusa.org/Special/Special_Focus_Cases/page.do?id=1101245&n1=34&n2=64&n3=117
http://www.echr.coe.int/Eng/Press/2005/Jan/ChamberJudgments110105.htm
http://www.amnesty.org.uk/news/press/15324.shtml
Jidayikbûn 1961
Siyasetmedarên kurd ên jin ên sedsala 21ê
Siyasetmedarên Partiya Civaka Demokratîk
Parlamenterên Diyarbekirê
Çalakvanên kurd
Mirovên zindî
Siyasetmedarên Partiya Demokratîk a Gelan
Siyasetmedarên girtî li Tirkiyeyê
Siyasetmedarên kurd ên Bakurê Kurdistanê
Endamên Parlamena Tirkiyeyê ya 24an
Endamên Parlamena Tirkiyeyê ya 25an
Endamên Parlamena Tirkiyeyê ya 26an |
928 | https://ku.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCseyn%20Kartal | Hüseyn Kartal | Hüseyin Kartal nivîskarekî kurd e. Kartal çend pirtûk bi kurdî, tirkî û elmanî derxistine.
Kartal di pirtûkên xwe de şûna herfê ş sh û şûna ç ch dinîvîse.
Pirtûkên Hüseyin Kartal
Kürt Sol Sosyetesi (1989) (bi navê A. Dikili)
Navên Kurdî /Kurdischen Namen (1992)
Serok û Sokrates (1998 Berlin û 2000 Istanbul)
Monodialog, Wenn ein Stein spricht... (1998 Hildesheim)
Amore Roma (2000)
Bekaa Bekaa Kutsal Bekaa bi Selim Ferat
Gewisen der Einsamkeit (2004)
Lêkerên Kurdî (tê amadekirin)
Nivîskarên kurd
Zimannasên kurd
Mêr |
929 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20we%C5%9Fanxaney%C3%AAn%20ku%20bi%20kurd%C3%AE%20diwe%C5%9F%C3%AEnin | Lîsteya weşanxaneyên ku bi kurdî diweşînin | Weşanxaneya Apec
Weşanên Aram
Weşanên Ava
Weşanên Avesta
Berfîn
Belkî
Weşanên Bajar
Weşanxaneya Diljen
Weşanên Doz
Weşanên Evra
Firat
Weşanên HAN
Hivda İletişim
Weşanên J&J
Weşanên Kent
Weşanên Lîs
Weşanên Mezopotamya
Weşanên Nûdem
Weşanên Nûbihar (kovar)ê
Weşanên Özge
Weşanxaneya Pencinar
Weşanên Sî/Mîr
Weşanên Pêrî
Weşanên Roja Nû
Weşanên Rewşen
Weşanên Ronahî
Weşanxaneya Roşna
Weşanên Komela Jinên Kurdistanê li Swêdê
Pelê Sor
Weşanxaneya Vate
Weşanxane
Lîste |
930 | https://ku.wikipedia.org/wiki/We%C5%9Fan%C3%AAn%20Aram | Weşanên Aram | Weşanxaneya Aramê di sala 1998an de li Stembolê hate damezirandin. Weşanxaneya Aramê ya ku bi du zimanan, bi kurdî û tirkî dest bi weşanê kir heta niha devîdevî 400 pirtûk weşandine. Salên pêşîn ên weşanê, wê kovara dîrok û wêjeyê ya bi navê Vesta weşand. Aramê ji nivîskarên her wekî Noam Chomsky, Immanuel Wallerstein, Michel Albert, Moliere, ku di serdema xwe de çawa hatin xwendin û îro jî bi eleqeyeke zêde têne xwendin, gelek pirtûk bo tirkî û kurdî dane wergerandin û weşandin. Di demên dameziranê de, ji neamadebûnê û kêmasiyên tora çap, belavkarî û pirtûkfiroşiyê, qedexeyên li ser weşanên muxalif û cezayên hepsê, Aramê navbirrîyeke kurt da qonaxa weşangeriyê. Lê îro Aram xwediyê arşîveke dewlemend e ku di nava xwe de pirtûkên lêkolîn, dîrok, wêje, helbest, bîrhatî, roman û şanoyê dihewîne. Serekîtirîn damezirînerên Weşanxaneya Aramê yên ku taybetî jî bi pirtûkên xwe yên li ser bîrhatiyan, dîrokê û lêkolînan eleqeyeke mezin dîtine yên li bendîxaneyan in.
Weşanxaneya Aramê sê şaxên xwe yên pirtûkxaneyî li Wan, Amed û Stembolê hene. Aram bi hewildana bo nûnerîya bîra civakî, polîtîk, kolektîf û rewşenbîrî, bi şîara “Aram ronahî ye!”, li cîhana weşangerîyê bi weşangeriya xwe berdewam e.
Bnr: Listeya weşanên ku bi kurdî diweşînin
Girêdanên derve
Malpera Fermî ya Weşanxaneya Aramê
Çavkanî
Rûpela Weşanxaneya Aramê ya li Kurdîlîtê
Weşanxane Weşanxaneyên Li Amedê |
931 | https://ku.wikipedia.org/wiki/SQL | SQL | SQL (bi îngilîzî Structured Query Language) tê maneya "Zimanê Pirsa Binyadkirî", bi îngilîzî bi piranî wek "Sequel" dixwînin, lê bilêvkirina bi kurdî wek "ess-ku-ell" an jî "se-ku-le" ye. Dîroka SQL'ê di sala 1967'an de bi IBM Research we destpê bûye, di sala 1979'an de ji Oracle Corporation ji bo pêşvebirina taybetî berfireh kiriye.
Komiteyeke ANSI'yê (American National Standards Institute) SQL wek standarda ji bo zimane RDBMS'ê (Relational Database Management Systems) qebûl kiriye.
Niha SQL çar aliye dinyayê têpekanin û bûye standarda ji bo komputerên mezin, komputerên biçûk û PC'yan, di paşerojê de databasa bi "dBase" dihat meşandin, lê îroj cihê xwe bi piranî li Ms.Access hiştîye.
SQL çi ye?
Databas, agahî û înformasyonên bi rezanî di tabela de hevre girêdayî. Databas înformasyona ku meriv lê digere peyde bike. Herçawa hemî înformasyon di nav databasê de ji be nebese. Çawa meriv dikaribe van înformasyonan peyde bike, li vir SQL derdikeve holê. Bikaranîna SQL'ê meriv dikare înformasyonê di databasê de paqij û vala bike (delete), nû bike (update) û serrast bike (insert). hammel
Bo çi SQL
Bo mînak, malperek heye û mirov li ser e-froşê (e-business) vekiriye, gelek nimûne hene. Mirov bi çi şiklî rêzaneke sîstematîk ava biki? Xebateke gelek mezin bendî bikarhêner ye, divê mirov van nimûneyên xwe li gor kategoriyan veqetîne û divê vana bi hevre girê bide, wekî nimûne: Muzîka Kurdî --> Şivan Perwer --> Kî ne em --> Biha. Ji bo vê xebatê meriv SQL'ê bikar tîne.
Gelo SQL dijwar e?
Her çawa bikaranîna MySQL'ê ne hêsan be jî, bikarhêner dikare pratîkan li ser bike, wekî din MySQL databaseke xurt e. Bi piranî bo PHP tê pêkanîn. Wekî din, malpera Kurdmcse bi alikariya PHP û MySQL'ê hatiye damezerandin.
Girêdanên derve
Dersên SQL (îngilîzî)
Malpera Kurdmcse
SQL SERVER 2018 Guide
Komputer |
932 | https://ku.wikipedia.org/wiki/MySQL | MySQL | MySQL danegeheke ji bo bikaranîna zimanê SQL e. MySQL wek danegeh (database) gelek tê bi kar anîn. MySQL nivîsbariya azad e.
Binêre
SQL
Girêdanên derve
Nivîsbariya azad |
933 | https://ku.wikipedia.org/wiki/PHP | PHP | PHP, an jî bi navê xwe yê fermî "PHP: Hypertext Preprocessor" (PHP: Pêşxebatkarê Hipernivîs), di nav HTML'ê de dikare were nixumandin. Mirov dikare bi alîkariya wê kod ên ku ji aliyê pêşkêşker ve tên xebitantin binivîse. Zimanekî bi tevahî kod ên eşkere bi kar tîne ye. Wate, ji bo çêkirina naverokeke çalak mirov dikare vî zimanê bernamekariyê bi kar bîne.
PHP zimanek ji zimanên bernamekirina webê ye. Her wiha, cihê ku herî pir lê tê bikaranîn jî web a herî mezin, ango înternet e. Di înternetê de daneyên rûpelan, bi bikaranîna protokolên belî ji deriyekî komputerê dihere yê din.
Ev çûn, an jî ev birin, li ser bingeha TCP/IP pêk tê. HTTP (Hyper Text Transfer Protokol) jî dibe pûl a li ser vê nameyê.
Dema tu dixwazî www.malperamin.com vekî, komputera te ji pêşkêşkera ku wê rûpelê pêşkêş dike re nameyekê dişîne, wekî daxwaz. Ev daxwaz ji aliyê pêşkêşker ve tê bersivandin. Ji danûstandinê re bi kinasî wiha tê gotin "daxwaz-bersiv."
PHP wekî Linuxê xwedî zagonên "Pergala Vekirî" ye. Ango bi van zagonan ve girêdayî ye. Her kesê ku dixwaze, dikare guhertinan li gor zanebûna xwe lê zêde bike. Lê nikare ji vê guhertinê pereyan qezenc bike. Divê guhertinên xwe ji her kesê ku dixwaze re eşkere jî bike.
Avakarê wê
Rasmus Lerdorf, di destpêka dîroka înternetê de, wate di wan salên 1990'î de ku hîn înternet nû belav dibû de, ji xwe re li karekî digeriya. Fikirî ku kurtejiyana xwe di rûpelekê de binivîse û dema çû ji bo kar serî li derekê da, vê navnîşanê bide wan. Lê wan deman, bi taybetî jî di tora Unix a zanîngehan de ku pêşkêşkerên web hatibûn sazkirin, çêkirina rûpeleke şexsî ne karekîhêsan bû.
Kî rûpelekê ji xwe re çêke û têxe pêşkêşker, heke roja yekem lê hay nebe jî, roja duyem dê meraq bike bê çend kes ketine malpera wî, çi fikirine û xwestine jê re çi bibêjin. Lerdorf kurtejiyana xwe xist pêşkêşker û wî jî meraq dikir ku çend kes vê kurtejiyana wî dixwînin. Wan salan di hindurê wê de motoreke berhevkar hebû ku yek-du makro fêm dikir. Çend amûrên ku di piraniya malperên şexsî de hene; lênûska mêvanan, hejmarok û hwd tê de cih digirt. Lerdorf di sala 1994an de li ser vê meraqa xwe PHP (Personel Home Page) bi pêş xist..
Beşeke mezin a vê nivîsbariyê ji zimanê Perl hatibû standin. Navê Personel Home Page (Serûpela Şexsî) lê kiribû. Vê nivîsbariyê gelekî bal kişand û hate bikaranîn.
Lerdorf pêvekên ku wekî form daneyên ji serîlêderan hatine berhev dike nivîsî. Navê vê bernameyê bû PHP/FI (Form Interpreter / Şîrovekarê Formê). Hinekan navê PHP2 li vê guhertoya bernameyê kir. Ev nav, tevî ku bername gelekî guherî û bi pêş ket jî demeke dirêj neguherî.
Lerdorf di 1993an de motora berhevkar ji nû ve nivîsand. Navê wê bû PHP/FI V2 Vê guhertoyê formên agahiyan ên HTML bi kar dianî. Dema desteka mySQL jî li vê yekê zêde bû, PHP/FI êdî ji dayika xwe bû.
Pêşî ji gel re ne vekirî bû. R.Lerdorf fikirî ku ev nivîsbariya ku ji bo xwe amade kiriye ji aliyê kesên zêde webê nasnakin ve jî dikare bi hêsanî were bikaranîn. Di sala 1995an de bi navê "Personel Home Page Tools" li gel hate vekirin. êdî gelek kesan destek dayê û kod ên wê bi hevkarî bi pêş xistin. Ji lew re bi lez bi pêş de çû.
Rasmus Lerdorf di nîvê sala 1995'an de komek ava kir. Di vê komêde Zeev Suraski, Stig bakken, Shane Caraveo û Jim Winstead hebûn. Heta wêdemê PHPê ji "Perl"ê deyndariyeke dewamî dikir. Vê komê PHP ji vî awayî rizgar kir. PHP kirin (Object-Oriented) "Berêveyî Bireser." Ew êdî zimanekî bernamekirinê yê bi vî rengî bû. Ev kom ji bo kêrhatinên dîtir li PHPê zêde bike, hey xebitî.
Di 1997an de Zeev Suraski û Andi Gutmans motorê berhevkar bi tevahî ji serî de nivîsandin û ji bo PHP V3 bingehek çêbû. Dû re jî PHP V4 ji serî ve hate nivîsandin. PHP Hypertext Processor ji bo serkeftinan amade bû.
Mînak
Minak
<?php echo"Ew Nivîs tê ekranê gerok"; ?>
Ji bernameyên CGI yên ku bi C û PERL hatine nivîsîn cuda ye. Ji bo jêgirekê ji HTML çêke, di şûna ku komek rêzik were nivîsîn, mirov dikare di navenda kod ên HTML de bi kar bîne. Zimanekî wisa ye ku mirov dikare daneyan di her derê de bixebitîne.
Di navbera wê û JavaScript'ê de (ku zimanek ji zimanên aliyê daxwazker e) cudahiya ku heye, ew e ku xebat di pêşkêşker de pêk tên û ji daxwazkar re tê şandin.
PHP dikare çi bike?
Standina daneyên formê, çêkirina rûpeleke naveroka wê çalak an jî di pêkanîna bicihanîna nasyaran de, her tiştê ku bernameyeke wekî CGI pêk tîne, dikare bîne cih. Di PHP'ê de tişta ku herî pir bal dikişîne jî desteka fireh a ku ji bo karên danegirê dike ye. Çêkirina dokumaneke têkildarî danegirê, bi PHP'ê pir hêsan e. Niha hemû danegirên ku navên wan li jêr hatine nivîsîn tên destekirin:
Adabas D
dBase
Empress
FilePro
Informix
InterBase
mSQL
MySQL
Oracle
PostgreSQL
Solid
Sybase
Velocis
Uni dbm
Digel van jî, PHP bi servîsên din re protokolên wekî IMAP, SNMP, NNTP, POP3 û HTTP bi kar tîne û têkiliyê ava dike.
Mijarên têkildar
PHP-Nuke
Nivîsbariya azad
Înternet
Zimanê bernamekirinê |
941 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Linus%20Torvalds | Linus Torvalds | Linus Torvalds (28ê berfanbara 1969, Helsînkî, Fînlenda) "bavê" Linuxê ye. Torvalds damezirîner û heta îro koordînatorê projeya Linuxê ye. Torvalds fînlendî ye.
Girêdanên derve
Malpera Linus Torvalds
Fînlendî |
944 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20e-pirt%C3%BBkan%20kurd%C3%AE | Lîsteya e-pirtûkan kurdî | Li vê derê lîsteyeke e-pirtûkan bi kurdîheye. Mijarên têkildar: Lîsteya e-pirtûkxaneyên kurdî
Komputer
Occo Mahabad: Nivîsên Teknîkî E-Pirtûk
Serhad Ronahi: Avakirina PHP-Nuke 7.0 E-Pirtûk-Pirtûk
Occo Mahabad: Ferhenga Termên Kompîturê E-Pirtûk
Wêje
Mehmed Uzun: Bîra Qederê
Mahmûd Lewendî: Komputera ber dilê min
Lîste |
945 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20pirt%C3%BBkxaney%C3%AAn%20d%C3%AEj%C3%AEtal%20%C3%AAn%20kurd%C3%AE%202023 | Lîsteya pirtûkxaneyên dîjîtal ên kurdî 2023 | Eve listeya pirtûkxaneyên dîjîtal ên kurdî ye.
Pirtûkxaneya dîjîtal a kurdî, Parîs, Fransa
Çavkanî
Pirtûkxane
Lîste |
947 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kemal%20Burkay | Kemal Burkay | Kemal Burkay helbestvan û siyasetmedarekî kurd e. Di sala 1937an da li Dêrsimê, qeza Mêzgirê, gundê Dirban ji dayîk bûye.
Jînenîgarî
Bavê wî li dibistanê dersdar bû. Dibistana pêşîn a pênc salî li gundên dorê û li gundê xwe xwend û xilas kir. Piştî wê, di sala 1949an da çû dibistana mamostetiyê bi navê "enstîtûyê" li Akçedaxê, bajarê Meletiyê. Li wir û li Enstîtûya Dîclê (li Erxenî) xwend û di sala 1955an da xilas kir.
Di sala 1956an da îmtihanên lîsê jî da û li fakûlteya Huqûqê, li Enqerê qeyd bû. Him li gundan mamostetî kir (du sal li Kurdistanê, gundekî Wanê, salekî jî li gundekî Enqerê) him jî kete îmtihanên huqûqê. Huqûq jî di sala 1960 da xilas kir.
Di sala 1964an da li Xarpêtê (Elezîz) dest bi awûqatiyê kir. Li wir, her usa jî bi navê "Çira" û bi zimanê tirkî kovareke çandeyî derxist. Ev kovar şeş hejmar derket.
Du sal şûnda buroya xwe bir Dêrsimê. Li wir jî bi navê "Ezilenler" (Kesên Bindest) rojnameyeke piçûk ya panzdeh rojî derxist. Ew jî 25 hejmar derket.
Di sala 1965an da bû endamê Partiya Karkerên Tirkiyeyê (TİP). Bo avakirina rêxistinên TİP ê li hin bajarên Kurdistanê -Elezîz, Bîngol, Dêrsim û Erzingan- gelek xebat nîşan da. Di sala 1968 bû endamê Komîta Rêvebirinê a Giştî.
Ji ber nivêseke wî li ser pirsa kurdî, ku di sala 1966an da li Kovara "Yeni Akış" derket, di sala 1966 da hate girtin û çar mehe di hepsê da ma.
Dîsa ji ber kar û barên sîyasî di derheqa wî da gelek dawe vebûn û di navbera salên 1969an û 1971ê da sê caran hat girtin, salekî zêdetir di hepsê da ma. Pişt ra, mecbûr ma ji welat derket; berê çû Libnanê, piştî wê jî çû Ewropa. Li der welat du sal ma.
Di sala 1974an da li Tirkiyeyê hikûmat guharî û efû derket, Burkay vegeriya Tirkiyeyê. Tevî hin hevalên xwe Partiya Sosyalîst a Kurdistan (PSK) sazkir û bû sekriterê partiyê. Partî veşartî bû.
Partiyê di Hezirana sala 1975an de bi navê Özgürlük Yolu (Riya Azadî) dest bi weşana kovareke mehane kir. Ew bi mezinahî di navbera 80-100 rûpel bû. Di destpêkê da her hejmarê wê 5000 heb dihate çapkirin. Piştra zêde bû, giha 10-12 hezarî. Tê da bi xurtî li ser pirsa kurdî dihate sekinandin. Berê tenê tirkî bû. Piştî hejmara 6an tê da kurdî jî cî girt. Burkay di vê kovarê da bi navê xwe û bi navên din ê nivêsand. Riya Azadî li welat 44 hejmar derket.
Di sala 1977an da Partiyê "Roja Welat" derxist. Rojnameyeke panzdeh rojî bû, nîv nîvê bi kurdî û tirkî bû. Hejmara pêşîn 20 hezar çap bû. Yên din ê her yek 30 hezar bûn. Yek - du hejmarên wê jî 40 hezar çap bûn. Roja Welat, heya ku bi destê hikma leşkerî hate girtin 12 hejmar derket.
Partiyê di van salan da, her usa jî, "Weşanxana Riya Azadî" vekir û dest bi weşanên kitêban kir. Ew kitêb hinek bi kurdî, hinek bi tirkî bûn; lê li ser dîrok, ziman, çande û civaka kurd bûn.
Lê zilm û zordariyeke giran li ser kovar, rojname û kitêban hebû. Hemû dihatine komkirin û di derheqa nivêskar û berpirsiyarên weşanan da dawe vedibûn. Li dawiyê jî, di sala 1979an da hikma leşkerî (gerandina awarte) ew weşan bi temamî sekinandin. Ji ber êrîşên giran, Burkay û hin hevalên xwe, di sala 1980'yî da mecbûr man derketin der welat. Piştî wê jî partiya wan li welat kar û xebata xwe ajot. Lê ji bo wî êdî rê venebû ku cardin vegere welat. Wî jî karê xwe yê sîyasî û çandeyî li der welat bi rêva bir.
Partiyê li derveyî welat Riya Azadî bi kurdî û tirkî cardin derxist. Riya Azadî, tevî yên berê û tevî sê hejmarên taybet, giha 142 hejmarî.
Burkay, ta ji 17-18 salê xwe dest bi nivêsandinê kirîye. Berê tenê bi tirkî dinivêsand. Wê wextê kovar, rojname û kitêbên kurdî di dest da tinebûn û wî jî xwandin û nivêsandina kurdî ne dizanibû. Di salên 1960 da li Tirkiyeyê di hin kovaran da -ew jî gelek kêm- nivêsên kurdî xwe nîşan dan û çend kitêbên kurdî derketin. Burkay piştî sala 1972, ku derkete Ewrûpa dest bi nivêsandina kurdî kir û cara pêşîn di kovara Ronahî da nivêsand. Ew kovar li Almanya bi destê rêxistina "Hevra" derdiket. Ew jî bû endamê vê komelê.
Dema 1974an da ku vegeriya welat û wî û hevalên xwe Riya Azadî û Roja Welat derxistin, wî jî di van weşanan da bi kurdî jî nivêsand.
Heta niha ji 30 zêdetir kitêbên wî û bi dehan jî brûşûrên (kitêbik, yan jî kitêbên piçûk, bin sed rûpelî) wî çap bûne. Beşek ji wan sîyasî ne, teorîk in, li ser civaka kurd, li ser sosyalîzmê û li ser karê Partiyê ne. Beşekî wan jî (ji bîstî zêdetir) berhemên çandeyî ne.
Di 2003an de ji serokatiya PSK îstîfa kir.
Berhem
Berhemên Burkay ên çandeyî ku heta niha çap bûne ev in:
Yasamanin ôtesînde (Li Wî Alî Jîyanê); roman, bi tirkî; di sala 1964 da di rojnama "Vatan" da derket. Wek kitêb çap nebûye.
Prangalar; siêr, bi tirkî; di sala 1966 li Enqerê, di nav weşanên "Memleket" da çap bû.
Helbestên kurdî; siêr, mars û fabl; bi kurdî; di sala 1974, li Almanya, di nav "Weşanên Ronahî" da derket.
Dêrsîm; siêr, bi tirkî, di sala 1975 li Enqerê, di nav weşanên "Toplum" da derket.
Dawiya Dehaq, pîyesê manzûm (lîstika teatir e, bi siêr); him bi tirkî him bi kurdî, berê di kovara Riya Azadî da derket, piştra di nav weşanên Riya Azadî da li der welat,, piştî wê jî di nav Weşanên Deng da li Stembolê çap bû.
Aliko û Baz; Kitêb bo zarokan; bi kurdî, sala 1988, li Stokholmê, di nav "Weşanên Roja Nû" da çap bû. Piştra bi zimanê Almankî, di nav Weşanên Komkar da çap bû.
Dersên Zmanê Kurdî; bi navê Baran; sala 1988, di nav Weşanên Roja Nû da derket.
Azadî û Jiyan; Hin siêrên ku ji du kitêbên wî ên berê (ji Prangalar û Dêrsim) wî hilbijartîye û kirîye kurdî û tevî Tirkiya wan çapkirîye. Di sala 1988 da, di nav "Weşanên Roja Nû" da çap bûn; piştra, sala 1993, li Stembolê, di nav Weşanên Deng da cara duwemîn çap bûn.
Çarîn (Rubaiyên kurdî), sala 1992 di nav Weşanên Roja Nû da çap bûn. Cara duwem sala 1996, li Stembolê, di nav Weşanên Deng da, tevî Tirkiya wan çap bûn. 244 heb in û temamiya wan eslê xwe kurdî ne û piştra bi destê Burkay bûne tirkî.
Kürtler ve Kürdistan (Kurd û Kurdistan); li ser erdnîgarî, dîrok û edebîyata kurd e; 544 rûpel, bi tirkî; sala 1992 li Stembolê, di nav Weşanên Deng da derket. Heta niha du çapên teze çêbûn. Ew kitêb li Bulgaristanê, bi zimanê Bulgarî, li Yewnanistanê jî bi zimanê Grêkî çap bû.
Yakilan sîîrîn Türküsü (Kilama Siêrê ku hat şewitandin); siêr, bi tirkî, sala 1993, li Stembolê, di nav Weşanên Deng da derket.
Berf Fedî Dike; siêr, bi kurdî, sala 1995, li Stembolê, di nav Weşanên Deng da derket.
Can Tasir Dîcle (Dîcle Can Dikisîne Dibe); siêr, bi tirkî; di sala 1998, li Stembolê, di nav Weşanên Deng da çap bûye.
Wek Werger:
Hin kitêbên ku Burkay ji kurdî wergerandine tirkî; yan jî ji zimanên din kirine kurdî ev in:
Şivanê Kurd, ji Erebê Şemo, roman; sala 1977 li Stembolê, di nav Weşanên Riya Azadî da, tevî Kurdiya wê çap bû.
Destana Memê Alan; Berevoka Lescot; sala 1978 li Stembolê, di nav Weşanên Riya Azadî da, tevî Kurdiya wê çap bû.
Kulîlkên Çiya; siêrên Eskerê Boyîk; li sala 1979, li Stembolê, di nav Weşanên Riya Azadî da, tevî Kurdiya wê çap bû.
Willîam Tell, ya Katharîna Scherman, ji Îngîlîzî wergerandîye kurdî; di sala 1993, di nav Weşanên Roja Nû da derket.
Hin siêrên wî hatin wergerandin û bi zimanê Îngîlîzî, Almankî, Îtalyanî, Bulgarî, Yewnanî, Erebî û Farisî di kovarên beyanî da yan jî di berhevokan da çap bûn. Berhevokek ji siêrên wî bi navê "Helîn" bi zimanê Almankî di nav Weşanên KOMKAR da derket.
Kemal Burkay di 30-40 salê derbasbûyî da di gelek kovar û rojnamên tirkî (wek Warlik, Dost, Papîrüs Yarina DoÎru, Yenî Toplum, Sesîmîz) û yên Kurdan derxistine (wek Çira, Yenî Akis, Ezîlenler, Ronahî, Riya Azadî, Roja Nu, Dengê Komkar, ôzgür Gelecek, Deng, Azadî, Ronahî, Hêvî, Roja Teze) yên edebî û sîyasî da û bi gelek navan nivêsandin. Yên heyî da hîn jî dinivêse. Bona vê yekê, bi zimanê kurdî sê - çar kitêben wî ên din jî hene ku bi navên din hatine nivêsandin û niha naxwaze wan aşkere bike...
Çend berhemên wî jî, di demên rev û veşartinan da wenda bûn. Di nav wan da berhevoka sairên Tirk û gelek siêrên Lafonten hebûn, ku wî ew wergerandibûn kurdî û ji bo çapê hazirkiribûn, her usa jî, du pîyesên wî...
Hin kitêbên wî ên teorîk û yên ku ji nivêsên sîyasî pêk tên jî ev in:
Türkîye Sartlarinda Kürt Halkinin Kurtulus Mücadelesî (Di mercên li Tirkiye têkoşîna ji bo rizgariya gelê Kurd); lêkolîn, bi tirkî; Weşanên Ronahî, 1973, li Almanya, bi navê Xidir Murad.
Mîllî Demokratîk Devrîm (Şoreşa Netewî-Demokratîk); lêkolîn; bi tirkî, Weşanên Ronahî, 1973, Li Almanya.
Sosyal Emperyalîzm Sorunu ve Türkîye de Maocu Akim (Pirsa Emperyaliya Civakî û Tevgera Maoîstî li Tirkiye); lêkolîn, bi tirkî; Weşanxana Riya Azadî, 1976-Enqere.
Mîllî Mesele ve Kürdîstan da Feodalîte-Asîret (Pirsa Netewî û Feodalî-Eşîrî li Kurdistanê); lêkolîn, bi tirkî, Weşanxana Riya Azadî, 1976-Enqere; bi navê C. Aladax.
Kürdistan in Sömürgelesmesî ve Kürt Ulusal Hareketlerî (Kurdistan çawa bû Kolonî û Tevgerên Neteweyî ya Kurd); lêkolîn, bi tirkî, Weşanxana Riya Azadî, 1978-Enqere.
Devrîmcîlîk mî Terorîzm mî? (Şoreşgerî yan Terorîstî?); lêkolînek li ser PKK; bi tirkî; Weşanxana Riya Azadî, 1984, li Ewrûpa.
Kürt Sorunu, Baris ve demokrasî (Pirsa Kurd, Haşitî û Demokrasî); hin nivêsên tirkî ku di kovara Deng û Rojnama Azadî da derketibûn, Weşanxana Deng, Stembol; bi navê Alî Dîclelî.
Seçme Yazilar, Cîlt 1 (Nivêsên Bijarte, cild 1); bi tirkî, Weşanxana Deng; 1995-Stembol.
Seçme Yazilar, Cîlt 2 (Nivêsên Bijarte, cild 2); bi tirkî, Weşanxana Deng, 1996-Stembol.
Çavkanî û malperên têkildar
http://www.dengekurdistan.nu/
Kesên ji Mêzgirê
Helbestvanên kurd
Nivîskarên kurd
Siyasetmedarên Partiya Sosyalîst a Kurdistanê
Mirovên zindî
Siyasetmedarên kurd ên Bakurê Kurdistanê |
948 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hozan%20Serhad | Hozan Serhad | Hozan Serhad (navê rastî Süleyman Alpdoğan) (jdb. 24ê tîrmeha 1970 Zêtka, Agirî – m. 22ê tîrmeha 1999 li çiyayê Elkê) hunermendekî bi nav û deng û şehîde tekoşîna azadiyê ye.
Jiyan û xebatên muzîka wî
Silêman Alpdoxan ji du xwîşk û sê birayan ê herî biçûke. Serhad, zarokatî û civanitî xwe li Patnosê derbaz dike; heya dibistana navîn li vir dixwîne. Hîn di 7 saliya xweda bala wî diçe li ser tembûrê.
Di salên 1985-1986an da ku du sal di li ser dest pêk kirina şerê çekdarî ya têkoşîne neteweyî ya Kurdistanê re derbaz dibe, têkoşîn germ û berfireh dibe. Li hemberî vê, şaxa şerê taybet ê Tirkiyê jî vala nasekine û taktîkan diafirîne. Di encama vê yekêda li Tirkiyêyê û Kurdistanê furyaya hozanên zarok dest pêk dike. Bi vî awayî ciwanên dikişînin ber bi vî alîda. Silêman jî wî çaxî ne di zanîna neteweyîdaye û dikeve nav vê bazarê. Ew ji bo ku kasêta xwe ya yekemîn çêdeke û diçe Stembolê û li wir bi navê Murat Esen kasêta bi navê Gulo derdixe. Di heman demêda yek ji wan hozanên biçûk jî Emrahe. Silêman demekê bi Emrah rê li malekê dimîne lê paşê vedigere Patnosê. Ew di sala 1988an da dikeve azmûnê û Konservatuvara Dewletê ya Zanîngeha Ege beşa Muzîka Tirkî qezenc dike. Salên konserwatuwarê ji bo wî dibin salên xwe pirsiyarkirin û li xwe vegerînê. Ew li vir giraniyê dide nîqaşên li ser di rastiya Kurdistanê de divê rasta huner û hunermend çi be .
Li zanîngehê ew û jineke bi navê Yıldız hev û du nas dikin û di 91-êda dizewicîn. Di tîrmeha heman salêda jî her du beşdarî nav refan dibin. Yıldız, ku niha li Girtîgeha Amasyayê ye li Cizîrê tê girtin û 12 sal û 6 mehan cizayê zîndanê lê tê birîn. Silêman jî pêşî diçe Heftanînê ji wir jî derbasî Akademiya Mahsum Korkmaz dibe. Ji wir ji ber mamostad bûna wî ya di warê muzîkê da wî dişînin Hunerkomê. Li vir di nav Koma Berxwedan da dixebite.
Li Ewropayê ji bo xebata muzîkê her çiqas derfet hebûn jî wî di got şoreşgerek divê vegere welatê xwe, ev ji bo şoreşger peywireke û wiha di got: Çavkanîyeke me ya hêja heye. Vegera li ser wê çavkaniyê bi taybetî derxistina çanda Kurdî, peywireke meye.
Hozan Serhad dixwezên xwe pêk tîne û di sala 1996-anda vedigere ser çavkaniyê. Piştî ku çend mehan li Zapê dimîne, diçe Navenda Çanda Mezopotamyayê ya Hewlêrê. Li vir hema li her deverê Başûrê Kurdistanê beşdarî dawet û şahiyan dibe.
Pêvajoya û beşdariya PKK
Hozan Serhad ji sala 1998 an pê va bi nerîtîkî di nav şerda cih digire. Di sibata 1999an da beşdarî Konmcivînê 6.emîn a PKK ê dibe. Ew di komcivînê da, ji bo karên Ewropayê tê peywirdarkirin, lê ji ber ku hevanî ku di 9ê Keçêrê dest pêk kirî bû rû dide û Serokê Giştî yê PKK ê wekî dîl tê girtin, dixweze ku çûyîna wî bê li peş xistin. Di komcivînêda her wiha bîryar tê dayîn ku koma Hüseyin Kaytan û kameraman û derhêner Halil Uysal jî herine herêma Botanê. Hozan Serhad jî ji bo kişandina klîban, dixweze bi wan re here.
Mirin û şehîditiya wî
Hozan Serhad tevahî yekîneya xwe di tîrmeha 1999an da li Elkê, Colemêrgê dikeve kemîna artêşa Tirk. Ew ji komê vediqete lê bi birîndarî dikeve destê dijmin; di vê pêvajoyê da li hemberî zordariya ji bo taybetî li serî radike. Ew Hozan Serhad di roja 10.emîn a dîlketinê da li Faraşînê derdixin operasyonê û Serhed, li wir dikeve nav karwanê pakrewanan.
Berhem
Gulo - 1985 Murat Esen
Hewlêr - 1999
Çûka Serê Darê
Girêdanên derve
Malpera Ozan Serhad (alternatîf)
Hunermendên kurd
Kuştiyên cengê (PKK)
Şoreşgerên kurd
Kesên ji Agiriyê
Jidayikbûn 1970
Mirin 1999 |
950 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Cewad%C3%AA%20Merwan%C3%AE | Cewadê Merwanî | Cewad Merwanî hunermendekî kurd e.
Cewad Merwanî di sala 1964an de li gundê Boşat yê girêdayî herêma Farqînê (Silîva) di nava malbateke hunerhez û kurdperwer de hat dinê. Cewad xwendina xwe ya destpêk û navendî li xwendingehên bajarê Farqînê bi dawî anîn. Piştre ji bo demeke kurt di Zanîngeha Dîclê de fakûlteya perwedeyê ji bo mamostetiyê xwend. Lê ji ber sedemên siyasî û pirsgirêka kurdî neçar ma ku dev ji xwendinê berde. Ji ber ku ew zû pê hesiya ku bi riya zimanê serdest siyaseta asîmîlasiyônê yê di Kurdistanê de bêtir bê meşandin.
Evîna Cewad ya ji bo muzîka kurdî di temenê zarokatiyê de bi rêya guhdarkirina radyoyên Êrîvan û Bexdayê zedetir bû. Deng û awazên hunermendên mîna M. Arifê Cizîrî, Meryem Xan, Kawîs Axa, Husêyinê Faro, Hesenê Cizîrî, Nesrîn Şêrwan, Karapêtê Xaço û...hwd bandorek mezin li ser bilindkirina hestên wî yên hunerî hiştin. Cewad ji bona ku di nava deriya hunera Kurdistanê de xwe hînî melevaniyê bike, bi dilekî xweş beşdariyê di dawet û şahiyên gel de dike. Bavê Cewad (Hecî Mihemed Elî) ku mîna heykeltiraşekî mîmariyê di herêmê de mirovekî hosta û navdar bû, bi çêkirina neqş û heykelên hunerî li ser kevirên kanî, avahiyên olî û der û dîwarên mizgeft û xaniyên taybetî, bi hunera xwe ya neqşnîgariyê ji zarokên xwe dawa dikir ku di qada hunerê de bibin xwediyên hunerekê ku di xizmeta gelê kurd de be. Cewad di bin tesîra şîretên bavê xwe de hertim xwest ku di qada huner de ber bi pêşve bimeşe. Bihara sala 1984an Cewad di pêşbirkiyekê ya ji bo dengxweşên herêmê ku ji aliyê radyoya Diyarbekirê hatibû lidarxistin, bi yekemîn pile hat xelatkirin û demekê jî di radyoya Amedê de xebitî. Piştre bi hevkariya karbidestên radyoyê di konservatora bajarê Îzmîrê de mijûlî xwendinê dibe. Lê ji ber ku ew hertim dixwaze bi zimanê kurdî bistire, vê siyasetê wek bişavtina hunera gelê xwe dibîne û dev ji dersa konservator û xebata di radyoyê de berdide. Bi vî awayî ji bona ku ji gel û çalakiyên xwe yên hunerî dûr nekeve bi pêkanîna komeke muzîkê (Koma Zembîlfiroş) dest bi xebata xwe ya hunerî kir. Di wan salan de ji ber ku agirê şoreşê li Kurdistanê sal bi sal gurtir dibû û zimanê kurdî jî qedexe bû, Cewad bi cesareteke mezin bi kurdî distirî. Herwiha ji hunermendên ku bi eslê xwe kurd bûn û bi kurdî nedistirîn dawa dikir ku bi zimanê xwe yê zikmakî bistirin. Ew li hemberî hemû yasayên înkar û qedexekirinê berdewam bû li ser livbaziyên xwe yên hunerî. Ji bona wê jî sala 1987an sê mehan hat girtin ji wir û pêde gelek caran hat girtin û bi îşkenceyên giran rû bi rû ma. Di sala 1989an Cewad ji aliyê gel ve wek endamê yekemîn yê encûmena şaredariya Farqînê hat hilbijartin. Cewad careke din sala 1990an bi qasî salekê ji ber çalakiyên siyasî li girtîgeha Amedê hat girtin. Piştî ku ji girtîgehê derket ji ber ku di berdewamkirina kar û xebetê xwe yê kurdayetiyê de bi îsrar bû; du caran ji aliyê kontorgerîla ve rastî êrişên çekdarî hat, lê her du caran jî Cewad ji destê wan filitî û birînên wî zêde xedar nebûn. Di havîna sala 1992an ji ber ku ji aliyê dewletê zêdetir ji heşt salan ceza zindanê jê re hatibû diyarkirin, neçar ma ku ji Kurdistanê derkeve. Piştî ku demekê li welatê Sûriyê ma di dawiya sala 1992an de hat Ewropa û ji wê demê heya roja îro di akademiya çand û hunera kurdî de xebatên xwe yên çandî-siyasî didomîne.
Cewad Merwanî heya niha albûmeke xwe ya bi navê “Penaber” ku ji kilamên siyasî û gelêrî pêk tê, çêkiriye. Herwiha di Orkêstra Senfoniya Kurdî de jî bi xwîndina strana Derwêşê Evdî beşdarî kiriye.
“DEM” albûma Cewad ya duyemîne ku bêgoman di vê serdemê de berhemekî dewlemend e.
Hunermend
Mêr
Jidayikbûn 1964 |
951 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Bang%C3%AEn | Bangîn | Bangîn (Hikmet Cemîl) hunermendekî kurd e.
Di dilê çiyayê Kurmênc de, gundê Mabata ku mîna morîkeke şîne li ser sînga Efrîna xweşik tê xuya kirin. Li wî cihê ku hunera xweristê û spehîbûna wê digihê asta herî bilind, dengê Bengîn bi zelalî bilind dibû. Weke pêwîstiyekê ku xweristê reng dida xwe, xwe xweşiktir dikir.
Bi derxistina kasêta yekem (çi bêjim welat Kurdistan e) sala 1978an Bengîn cihê xwe di hunera kurdî de nîşan da. Herweha kasêta duyem (şoreş – 1979) û ya sêyem (Welato Kurdistan - 1982) taybetiya deng û muzîka wî bû sedema vekirina deriyê dilê gel. Bengîn ev dilsozî bi êşa gelê xwe yê bindest û têkoşer re bi kasêta çarem (zinara Erebî – 1984) da çenspandin. Çiqasî ev dilsozî bûbe sedema koçberiya Bengîn û derbederiya wî jî, bîstûpênc (25) salin ku neçar bûye ji hundurê welat derketiye, lê tucarî welat ji hundurê wî derneketiye. Ev hevde (17) sale ku Bengîn tu kasêtên nû dernexistine, lewra (vegera Bengîn) piştî van salan bi stîleke nû wateyeke din distîne.
Helîm Yûsiv
Stranbêj |
952 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hozan%20Dilge%C5%9F | Hozan Dilgeş | Hozan Dilgeş (z. 1952 - m. 11 adar 2017) hunermendekî kurd bû ku di sala 1952an de ji malbateke êzidî li gundê Fisqîna Nisêbînê (parêzgeha Merdînê) hatiye dinê. Di 11ê adara 2017an de çû ber dilovaniya Xwedê.
Kasetên wî
Kaseta yekê
Kaseta xwe a yekê di sala 1978an de çêkir. Di vê kaseta xweda rewşa bindestiya gelê Kurdistan tîne ziman û dibêje: "ma qey bindestî para meye."
Kaseta duyan
Kaseta xwe a duyan di sala 1979an de derdixe. Di vê kaseta xwe de banga şer li dijî bindestiyê dike û dibêje “here şoreşê here kurê min / li te helal be şîrê berê min.”
Kaseta siyan
Kaseta xwe ya siyan di sala 1980 de çêdike û di vir de bala gel dikşîne ser Kurdistana Rojhilat ku di bindestê Xumeynî de dinale û dibêje: “xum xum xumeynî, tu xwîna kurda dimijî.”
Kaseta çaran
Di kaseta xwe a çaran de ku sala 1981ê de derxistiye, terora cuntaya 12 Elunê li Kurdistana Bakur şermezar dike û banga xwe bi agirê Newrozê dike “Newroze Newroze cejna kurdane / Brano cejna we pîroz be.”Hozan Dilgeş şerê Gelê kurd li dijî zordestiyê wek doza Proleterya li dijî Kapîtalîzmê dinirxîne.
Kaseta pêncan
Di kaseta xwe a pençan de (1983) banga Karkeran dike: “Ey Karker û Proleter tu dixebitî şev û roj / dunya li pişta teye tu çima birçiye lo şev û roj.” Bi destpêkirina şerê çekdarî li kurdistana Bakur bandora xwe dide ser hunera Dilgeş jî .
Kasetên wî yên şeşan û heftan û heştan
Dilgeş kaseta xwe a şeşan heftan û heştan (1986-1990) bi alîkariya HUNERKOM çêdike û dîsa banga xebatê dike û bîranîna şehîdan tîne ziman.
Li Merdînê li Bagokê
Xwîn herîkê wekê cokê
şer devam kir şev û rokê
bijî şerê me li Bagokê.
Her wuha hozan Dilgeş di helbestên xwe da bala Gel dikşîne ser îdeolojî û Felsefeya nuh ku Gelê kurd tide dimeşe û li ser seokê netewî wuha dibêje: “Serokê gelemperî / Xweş rêzan û rêberî / qehremanê Kurdistan tu çira find û fenerî.” Di vê Kaseta xweyî nuh de Hozan Dilgeş dîsa bîranîna şehîdan û buyerên dawî tîne ziman. Em dêbêjin her bijî Hozan Dilgeş em hevîdarin û em dizanên Dilgeş bi helbestên xwe û bi xebata xwe dilê gelê me da cî girtiye.
Çavkanî
Girêdanên derve
2017
Hunermend |
953 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Rot%C3%AEnda | Rotînda | Rotînda Yetkiner, hunermendekî kurd e.
Di kasetekê de xwe bi vê rengê dide nas kirin:
Huner ji bo min reng û giyana jiyanê ye, lewra jî ji bo ku ez an jî kesên din vê giyanê û rengê xirab nekin, li gor hêz û zanyariya xwe çi ji destê min tê, pêk tînim. Min di sala 1963an de li Gimgimê ji dinê re got merhaba û ketim nava jiyana dijwar û bi aloz. Weke pirrî hunermedan, min jî di zarokatiya xwe de dil da hunerê û ez bawerim ku heya rih di canê min de hebe, wê dilê û mejûye min ji bo hunerê kar bike. Di nehsaliya xwe de, weke her zarokê Kurdan, ne bi daxwaziya xwe be jî, zimanê Tirkî fêrbûm û bi perwerdekê xurt li du 17 salan min Unîversîte qedand. Lê aliyekê dilê min tim bi jan û sikestî bû. Ji ber ku ez ne li gor xwezayiya eslê xwe, ne li gor nasnama netewa xwe û ne jî bi zimanê gelê xwe dijiyam. Min di gelek xebatên hunerî de cîh girt, lê heya ez neketim nava xebatên NÇM (Naveda Çanda Mezopotamya) nîvco mabûm. Tim aliyekê min kêm dima. Tekosîna Azadiyê weke her Kurdê giyanekê nû da min jî û min bi vê rihê di nava hunerê de ji xwe re qadekê nû avakir.Ez di wê baweriyê de me ku, kêmasiyên hunera min hebe jî, min di muzîka Kurdî de xwest ku ez rêçeke nû biafirînim. Lê textîr û dîtina herî rast ya we guhdêrên ezîz e. Di hunera min de giyana çiyayên asê, hêza gelê Kurd, daxwaz û keda min a bi hurmeta gelê min xemilandî, heye. Min dixwast ku ez muzîka gelê xwe û bingehên muzîka rojava û muzîka pêsketî bigihêjînim hev û sentezek avakim. Ji vê daxwaza min re, Têkosîna Azadiyê bû mînaka herî rast û berbiçav. Ji xebata ÇAR STÊRK, KEDKAR, SÎSER, NAYGOTIN û heya LI TE GERIYAM lêgerîna min a di nava hunerê de berdewam kir û wê ev lêgerîn bidome jî. Ji xwe huner lêgerîna xwesikbûn û evîna mirovhiyê ye.Kê/ kî dixwaze bi min re bikeve tkiliyek betir kur an jigermtir, dikare bi reya imeyla xwe bighejine min.
Nave xebata min a nu, AR_JAN bawerim u hevi dikim di ve xebata min de we her kes we jana dile xwe, kesera welat u esa gele me bibine.
Berhem
Çar Stêrk 1991
(Lezkin)Gulen Mezrabotan 1992
Kedkar 1993
(Ji Dinere Asti) G.mezrabotan 1994
Sîser 1996
Naygotin 2001
Li Te Geriyam 2003
(Dayik) G. Mezrabotan 2004
Jan-ar 2006
(Koiro ) 2016
(Jin u Jiyan) 2017
Koîro 216
Jin Û Jiyan 2017
Girêdanên derve
Malpera fermî
Stranbêjên kurd
Kesên ji Gimgimê |
957 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Curlie | Curlie | Open Directory Project (ODP) projeyek ji bo çêkirina rêza înternetê ye. Navê din ê ODP "Komara WEB" e. Wateya navê vî bi kurdî Projeya Rêza Vekirî ye.
Di sala 1998 da Rich Skrenta û Bob Truel bi têv navê Gnuhoo hat çekirin. Xebata muhendîsî jî bi şîrketa Sun Microsystems bû. Gnuhoo, pir mezin bû, paşî hat guherandin bi navê Newhoo, 1999 dîsa hat guhartin û bû Open Directory Project. Naveke din a ODP jî Dmoz e.
Armanca vê proje, tevêkirin û rêzkirina hemû malperên ku bi kalîte ne. Çavkaniya daneyên hemû rêzên cîhan pê danî ji bo malperên lêgerîn. Bi vê rengê wek Google, Yahoo, Altavista û malperên lêgerînên din, daneyên ODP bikartînin, niha ODP çavkaniyeke herî girîng ji bo malperên lêgerînê ye.
Girêdanên derve
Malpera Dmoz
Adresêk ji bo bijartinên zimanên cîhan
Beşa kurdî ya ODP
Lîsansên Open Directory Project
Kurdish World Malpereke kurdî bi daneyên ODP
Malper |
964 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Sosyal%C3%AEst%20a%20Kurdistan%C3%AA | Partiya Sosyalîst a Kurdistanê | Partiya Sosyalîst a Kurdistan (PSK) di êvara sersala 1974an de li Bakûrê Kurdistanê hat damezirandin. Hingî navê partiyê Partiya Sosyalîst a Kurdistana Tirkiyeyê (PSKT) bû, lê di kongreya partiyê ya 3an de, ku di sala 1993an de hat lidarxistin, partiyê navê "Tirkiyê" rakir û tenê "PSK" hişt. Ji destpêka damezirandina xwe heta vê gavê PSKê her tim ji bo çareseriyeke li ser bingeha dewletike federal ji bo Gelê Kurd kar û xebat kiriye. Herwiha PSK terefdarê serxwebûna Gelê Kurd e jî. Bes di nav şert û mercên, ku îro Kurdistan tê de ye, îro ji bo çareseriya pirsgirêka kurdî federesyonê maqultir dibînê. Heta kongreya 4an, ku di dawiya sala 2003an de hat çêkirin, sekretêrê PSKê Kemal Burkay bû, lê di vê kongrê de Burkay xwe bi paş de kişand û cîh bi dev hevalên xwe ve berda. Ev gava ku Burkay avêt hê li ti derê Rojhilata Navîn nehatibû kirin, ne li Kurdistanê û ne jî li imûmê coxrafya Rojhilata Navîn de. Navê sekretêrê giştî yê PSKê yê niha Mesut Tek e. PSKê di 20.11.2004an de 30 saliya damezirandina xwe li Almanyayê bi şahiyeke bi beşdarbûna bi hezaran kurd pîrozkir.
Endamên PSK û çend partiyên din ên biçûk di sala 2002an de di Tirkiyê de HAK-PAR damezrand.
Mijarên têkildar
Dîroka Kurdistanê
Partiyên siyasî yên Kurdistanê
Partiyên siyasî yên Tirkiyeyê |
968 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%AArdal | Şêrdal | Şêrdal an grîfon afirindeyekî mîtolojîk e.
Aferîdeya Efsanewî şêrdal Bz. 8000î şûn de aferîdeyên tevlîhev (kompoze) di hunerên Mezopotamya, misir, sûrî derketine holê. Ev aferîde ji ber ku mirovên wê demê xwedayên xwe di sifetê mirovan de dîtine, derketine holê. Ji ajalên herî bihêz ên erd esmanan pêk hatine. Bi armanca xwedayîbûna van aferideyan bên diyar kirin, bi awayeke serxwezayî hatine nîşan dan. Şêrdal, di dîroka hunerê de, navê aferîdeyeke tevlîhev e. Di “Dîroka Heredot” û di “Promêtheûs”a Esxîlos de qala şêrdalê tê kirin û yewnanî jê re dibên “gryps”. Di berhema Esxîlos de tê gotin ku, li welatê Hyberboreyê de ev aferîde rastê êrîşa Arîmaspes hatiye. Esxîlos gotiye ku ev aferîde “kûçikên bi bask in, nikildirêj in lê naewtin. Şopdarê Apolon û xwedayên din e”. Li gorî Kteîas jî ev aferîde “Singsor û pûrtreş in. Li çiyayên Hindistanê xezîneya veşartî diparêzin”. Her wiha li Yewnanistanê “Tasika şeravê ya Dionîsos diparêze û bi Nemesîsê re hatiye yek kirin. Şêrdal aferîdeyeke xeyalî û tevlîhev e. Carina bi bask e, carina jî bêbask e, lê gewdeya wê ya gewdeya wê ya şêr e. Bi piranî di şiklê eyloyê de ye û guhên wê jî ya guhên hesp an jî yên keran e. Ev aferîde, her çiqas aferîdeyên biesl, bihêz, lezgîn û dilsoz bin jî taybetmendiyên wan ên xirab jî hene. Di heman demê de aferîdeyên gunehkar, dirinde, wehşî û xedar in. Ev aferîde wekî aferîdeyên tevlîhev ên din jiyana xwe berdewam dikirin, xwedîzarok bûn û her wiha mîna zindîyên din dimirin. Bi baskên xwe dikaribûn bifirin û bi lingan jî bimeşin. Cureyeke din ya şêrdalan jî heye. Ji vê cureyê grîfon-demon dihate gotin. Serê van aferîdeyên bibask serê çûkan bû, lê laşê wan yên mirovan bû.
Şêrdal cara yekem li ser axa Mezopotamya derketiye holê. Lê ne tenê li Mezopotamya, di hunera misir, mîken, gîrît, yewnan, îran, anatoliya û sûriyê de jî hatiye bikaranîn. Di encamên lêkolînan de tê zanîn ku motîfên çûkan bz. di salên 4000î de hatiye bi kar anîn. Di serdemên Ûrûk û Cemdet Nasrê de, li ser mohrekî gilover ya ku li bajarê Sûsayê hatiye dîtin motîfa grîfonê heye. Di vê motîfê de serê şêrdalê serê çûkê ye lê pirça stiyê wê pirça şêr e. Ev cure şêrdal paşê winda biye. Li dereke din nehatiye dîtin. Di serdema Ûran de mohreke din ya ku aferîdeyekî hatiye teswîr kirin. Ev aferîdeya bibask û bidûv ya ku ji devê wê agir derdikeve, heta dawiya serdema Akadan her tim bi xwedayê hewayê re hatiye teswîr kirin. Di vê derê tê xuyan ku grîfon erebeya şer dikişîne lê wekî aferîdeyeke şerûd nehatiye teswîr kirin. Di hunera navîn ya asûrê de şêrdal-demon gelek hatiye bi kar anîn. Beriya zayînê di navbera salên 883 û 859an de li beşên taybet yên seraya Asûrnasîrpalê de rolyefên şêrdal- demonê hene. Li bajarê nîmrûdê jî rolyefeke kevirîn heye. Di vê rolyefê de di destê grîfon-demonê de ji bo paqijiyê satil û gûzik heye. Di nivîsekê qala şerên key tê kirin. Di serdema Asûriyan de şêrdal-demon bi parastina hêza jiyanê ya ku li dara pîroz e peywirdar e. Carina ev peywira xwe dewrê şah dike li pişt key disekine (mohra key Tûkîltî-nînûrta). Piştî ku Tîglatpleserê 3. Li sûriyê seray dide çêkirin di bandora hunera sûrî li ser hunera asûran çê dibe. Di wêneyên wê demê aferîdeyên parastvan dihate teswîr kirin. Her çiqas şêrdal hatine bikaranîn jî wekî hêmanên xemlê bûne û zêde grîngî nehatiye dayîn. Li ser mohra ku di serdema asûriyan de hatiye çêkirin pênc motîvên şêrdalê hene. Yek ji van grîfonan eyloyê duserî ye û yek jî şêrdal-demon e.
Şêrdal piştî wêneyên dîwarê, yên dema key Tûkîltî-nînûrta di hunera asûriyan de hatiye pejirandin û bz. di sedsala 8an de bi berhemên nîmrûdê ên ku ji diranê fîl hatine çêkirin berdewam kiriye. Li ser mobîlyaya ku di serdema Asûra Nû de hatiye çêkirin grîfoneke ku serê wê ber bi jor ve ye hatiye çêkirin. Devê wê şêrdalê vekiriye û lingekî wê bilindkirî ye. Li dora şêrdalê jî xemlên riwekî hene. Hunera Mîtaniyan bandora xwe li ser Hunera Asûriyan kiriye. Hunera Mîtaniyan li gelek erdnîgariyeke fireh de, xwedîbandor biye. Ev huner ji bakûrê mezopotamyayê bigre heta rêzeçiyayên Torosan, ji Amedê bigre ta bajarê Humsê fireh e.
Di hunera Mîtanî û Sûriyan de, grîfon an jî şêrdalên-demonên ku li ser mohran hatine neqişandin bi gelenperî serqertel û ser bi kumik in. Nikilên wan vekirî û tûj in. Rûniştî hatine teswîr kirin û baskên wan hene. Berhemên ku ji diranfîlan li Megîddoyê hatine çêkirin şêrdal vezelandî hatine teswîr kirin. Serê wan ber bi jor ve ye û baskên dirêjtir hatine neqişandin. Li Sûriyê şêrdal weke hêmaneke xemlê hatine bi kar anîn û tenê li Sûriyê li serê wan kumik heye.
Li Misirê şêrdal cara yekem di serdema Xanedaniyên pêşîn de li ser kevirekî hatiye neqişandin û di dema Xanedaniya 5an de jî peywireke pîroz bi cîh tîne. Di îkonografiya misirê de wekî parastvanê key tê nasîn û li hemberî dijminê key şer dike. Di şerê ku li Benî Hassanê qewimiye alikariya keyê misirê kiriye. Ji ber vê yekê ye, ji bo grîfonê, di wateya şkestok de navê “tsts” hatiye bi kar anîn. Li ser stelekî bi sêr de, grîfonê bi navê “hh” êrîşê erabeya Xwedayê Şad kiriye. Di berhemekî ku di serdema keyaniya kevn hatiye çêkirin de şêrdal laş-şêr, bidûv û bibask hatiye teswîr kirin. Dîsa li Benî Hassanê di wêneyekî gorî de dûvê şêrdalê bi lotûsê ve zeliqî hatiye nîşan dan. Her çiqas li misirê di cihana baweriyên misiriyan de şêrdal tune be jî, bi peywir û taybetmendiyên xwe, weke semboleke fermî dihate pejirandin. Ji ber ku xwedayê şer ê bajarê Tebê re biye yek, di hunera misiriyan de serê wê serê baz e hatiye nîşan dan. Li ser gerdeniya zêr ya Sesostrîsê 3. de şêrdal hatiye teswîr kirin. Di ve teswîrê de şêrdal du mirovên çokdayî dipelixîne. Her wiha li Tel Beît Mîrsîmê, di dema Hîksosê de li ser niviştekî de bi awayeke dekoratîf hatiye neqişandin. Li ser vê niviştê navê şêrdalê bi nivîsa hiyeroglîfê hatiye nivîsandin.
Beriya zayînê di salên 1600î de peywira şêrdalê parastvaniya goran e. Şampiyonê Fîrewn û parastvanê key e. Li ser bivirekî şer ya ku Bz. di sala 1550 de hatiye çêkirin grîfon bikumik hatiye nîşan dan. Şêrdala ku bi vê taybetmendiya xwe dişibe şêrdalên sûriyê. Di vê berhemê de baskên şêrdalê ber bi paş ve bi awayeke dekoratîf vekiriye.
Şêrdal li Anatoliyayê cara yekem di serdema koloniyên Asûriyan de derketiye holê (Bz. 1900-1800). Ev aferîde ji Mezopotamyayê derbasê Anatoliyayê biye. Li ser mohrên ku di vê serdemê hatine çêkirin, motîfên grîfonê hene. Di van mohrên ku di stîla Sûriyê de hatine teswîr kirin de grîfon ji çûk û şêr pêk tê. Porê şêrdalê wekî şêrdalên dema mîkenê ber bi paş ve şehkirî ye. Di hin motîfên şêrdalê de li serê şêrdalê kumika sêtîş heye. Di mohrên Hîtîtiyan de carina du şêrdal li hemberê hev sekinandî ne û bi gelemperî jî heraldîkin. Li Kargamişa ku yek ji bajarên girîng ê bajarê serdema Keyaniyên Hîtîtiyan e (Bz. 1180-700), grîngiya şêrdal an jî şêrdal-demonên ku Bz. di sedsala 8an de hatine çêkirin, di asta duwemînde ne. Li ser orthostata ku di vê serdemê de hatiye çêkirin du grîfon-demonên hevbîn(sîmetrîk) hene. Di vê berhemê de grîfon-demon baskên xwe vekirine, lê serê baskên wan ber bi jêr de ne.
Her wiha li ser orthostateke din ya li bajarê Zîncîrliyê teswîreke din şêrdal-demonê heye. Di vê teswîra şêrdal-demonê gewde û stû ji yên cihên din dirêjtir e. Ev yek taybetiya bajarê Zîncîrliyê ye. Baskên wê yên yekpare ber bi jor ve vekirî ne û ji hev re paralel in. Li ser orthostata ku Bz. di sedsala 8an de, li seraya bajarê Sakçagozu şêrdal-demon hatiye neqişandin. Di vê berhemê de, çeneya şêrdalê ne wekî nikilê ye. Ev şêrdal dişibe çûkmirovên Hîtîtî û Asûriyan. Di vê berhemê de, di destekî şêrdal-demonê satil di destê din de jî gûzik heye. Devê wê vekirî ye û diranê wê ya tûj û zimanê wê ya ku dişibe zimanê mar derketiye der ve. Guh û porên wê dişibin ên hespan. Serê vê şêrdal-demonê yê eylo ye. Lê gewdeya wê him dişibe ya şêr him jî dişibe ya hespê. Mirov tê der naxe. Li bajarê Zîncîrliyê berhemeke din heye. Di vê orthostatê de grîfon û sfenks bi hev re hatine neqişandin. Her dû jî bi baskên û her wekî bimeşin hatine teswîr kirin. Serê dûvê her duya jî dişibê serê werdekê. Ji ber van taybetmendiyên xwe berhemeke cuda ye.
Li Keleha Axînê(Toprak Kale) li ser orthostateke ku di sedsala 8. ya serdema Hîtîtan ya Dereng de hatiye çêkirin de motîfa şêrdal-demonê heye. Di vê berhemê de şêrdal bicilûberg, bibask û devvekirî hatiye teswîr kirin. Desteke wê ber bi jor ve bilindkirî ye. Di desteke wê de bloka kevir, di destê din de jî satilekî heye. Dîsa li bajarê Zîncîrliyê şêrdaleke cuda heye. Li ser deriyê derve ya bajêr li ser rolyefekî şêrdal hatiye neqişandin. Ji ber ku di vê rolyefê de erebeya şer dişibe erebeyên Kargamîşê bi îhtîmaleke mezin ev berhem ya serdema Hîtîtan ya paşîn e. Di hunera Asûriyan de her çiqas erebeyên şer ên bi zincîr hebin jî protomên şêrdal tune ne. (3)
Teswîrên şêrdalan di hunera Persiyan de cihekî grîng digirin. Li seraya Daryûs ya li bajarê Sûsayê, fîgurên mezin ên ku ji tuxleyê hatiye çêkirin hene. Ev berhem di bin bandora hunera Babîla Nû de ne. Ji bilî leşkeran figurên ajal û şêrdalan hatine rêz kirin di van berheman de. Şêrdala biqiloç, di van rolyefên rengîn de her wekî bimeşe hatiye teswîr kirin. Devvekirî ye û bi bask e. Dûvê şêrdalê ber bi hundir ve badayî ye. Di mînakekî din de du şêrdalên ku li hemberî hev in tê dîtin. Di navbera wan de kulîlk heye û lingekî her dû şêrdalan li ser vê kulîlkê ye. Şêrdal di hunera Persan de bi gelek awayan hatiye bikaranîn. Rîtona ku di gencîneya Oksûsê hatiye dîtin dişibe rolyefa ku li seraya Darîûs bi tuxleyan hatiye çêkirin. Her wiha li ser tasa araqê de motîfa şêrdalê heye. Tenê pêşiya laşê şêrdalê xwiya dike di vê berhemê de. Lingên pêşîn ên şêrdalê ber bi pêşiyê ve razandî ye. Di vê berhemê de jî wekî berhemên din ên persan şêrdal biqiloç hatiye teswîr kirin. Devê şêrdalê dîsa vekirî ye û ev yek grîfonê bêtir tirsnak dike.
Di karên zêrîngeriya persan de gelek mînakên şêrdalê hene. Berhemeke din ya gencîneya Oksûsê jî bazinekî ye. Her dû seriyên bazinê de du teswîrên şêrdalê hene. Lingên pêşîn ên van şêrdalan ber bi pêş ve dirêjkirî ne lê nagihîjin hev. Di nav van her dû şêrdalan sîmetrî heye û mîna rîtonê dişibin şêrdalên seraya Sûsayê. Baskên wan ber bi stuyên wan de badayî ne. Ev şêrdal bi awayeke stîlîze bi bazinê ve zeliqandî ye. Di van mucevheran de şêrdal bi awayeke dekoratîf hatiye bi kar anîn. Li ser mohra persiyan de jî teswîrên bazê û Grîfona biqiloç hene. Lingên pêşîn li hewayê ne û ber bi pêş ve ne. Lê lingên paşîn li erdê ne. Berê baskên wan ber bi hundir ve ne. Li ser mohra ku li Sardesê hatiyê dîtin de jî şêrdal biqiloç, stûbipirç, nikila wê vekirî û tirsnak hatiye teswîr kirin.
Şêrdal di hunera Gîrîtiyan de cara yekem beriya mîladê di salên 1700î de hatiye dîtin. Li ser mohr û freskên mînyatur de hatiye neqişandin di wê serdemê de. Di van mohran de ajal û nebat bi awayeke tevlîhev hatine teswîr kirin. Li Gîrîtê bandora hunera sûrî li ser şêrdalê heye. Lê bi misir û mezopotamyayê di heman demê de derketiye holê. Li ser mohrên Zakroyê şêrdal, sfenksa mê û şêrdal-demon bi hev re hatine neqişandin. Li Knossosê, grîfon li ser mohrên sûrî bi gelek aferîdeyên din re hatiye teswîr kirin. Di van berheman de grîfon devvekirî û bi bask e. Her wekî xwe ber bi jêr ve dirêj kiribe, hatiye neqişandin. Grîfonên ku li salona text ya seraya Knossosê li ser dîwar hatiye neqişandin wekî parastvan dihate dîtin. Bandora hunera misirê tê dîtin. Li hemberî hev in û runiştî ne. Baskên wan tune ne lê stuyên wan bipirç hatiye teswîr kirin.
Her wiha li Knossosê li ser gustîlka Nestor de teswîra şêrdalê heye. Li gor Arthur Evans wekî fîgureke cîhana binerdan dihate pejirandin di wê serdemê de. Ev gustîlk, qala jiyana piştî mirinê dike. Şêrdal li ser textekî rûniştî ye û wekî ruhstîn(ezraîl) hatiye teswîr kirin. Li pêşiya wê du heb grîfon-demon heye. Şêrdal jî wekî sfenks, şêr û parastvanê xwedayan, cih, gencîne an jî tiştan di parastin. Grîfona Gîrîtê jî tevî van peywiran di heman demê de mirî û xwezayan diparêzin her wiha xizmetkarên xwedayan in. Li ser mohra ku li şkefta Dîktayê hatiye dîtin de, grîfon wekî parastvanê xwedawendê hatiye teswîr kirin. Li ser lahîdeke axîn ya ku li Palaîkastroyê hatiye dîtin miriyan diparêze. Li Gîrîtê şêrdal ji profîlê dihate teswîr kirin. Serê şêrdalê bi gelemperî serê eyloyê ye, nikila wê girtî, bi bask û laşê wê jî laşê şêran e.
Şêrdala Mîkenê wekî şêrdala Girîtê ye. Di navbera wan de tu cudahî tune ye. Li mîkenê jî wekî mohrên Zakroyê şêrdaleke êrîşkar hatiye teswîr kirin. Di beriya mîladê di sedsala 14an de li ser qutîya mucevheran ya ku ji diranfîlê hatiye çêkirin de, êrîşkariya şêrdalê ya bi ser xezalê de, hatiye teswîr kirin. Beriya mîladê di sedsala 15an de jî li pylosê li ser mohreke zêrîn de şêrdal vezelandî hatiye neqişandin. Berê dûvê wê ber bi hundir ve ye û baskên wê ber bi jor ve berzkirî ye. Serê wê jî ber bi baksan ve zivirandî ye. Ev berhem dekoratîf û xwedî hostehiyek e mezin e. Li mîkenê mînakên şêrdalê ya li ser wazoyan jî hene. Li ser wazoya ku li Euboeayê hatiye dîtin şêrdal hatiye bi kar anîn. Li ser wazoya alabastron de li ser foneke reş bi xêzên spî du heb şêrdal hatine neqişandin. Ev her dû şêrdal têjika xwe têr dikin. Fîgurên wazoyê stîlîze ne û bi xêzên tîkane hatine teswîr kirin. Baskên wan tune ne lê li ser serê wan zêdehî xwiya dike.
Nîşe:
Wekî armayê
Blok-kevirên bixeml ên ku bi taybetî li mezopotamyayê hatine bi kar anîn
Beşa jor ya laşê mirov an jî ajalan
Xêzkirina şêweya xwezayî ya fîguran bi awayeke sade û şematîzekirî
Çavkanî
1- Darga, Muhippe, Hunera Hîtîtan, Weşanên Anadolû Sanat, 1992, r209
2-Darga, Muhippe, r:303
3-Akurgal,E., The Art of Greece, its origins in the Mediterianean and Nera East, Crown Publishers,New York, r:101
4-Nisson,M.D., The Minoan and Mycenaen religion and its survival in Grek Religion, Lund,1950, r:369
5-Higgins,R.A., Grek and Roman Jewellery, Menthuen and Co.Ltd., London, 1961, r:122
6-Erhat,Azra, Ferhenga Mîtolojiyê, Weşanxaneya Remzî, 1984, r: 128
7-Grimal,P., The Concise Dictionary of Classional Mythology, Basil Blackwell,1990, r:166
8-Black,J., Gods,Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia,British Museum Publications,London,1992,r:101
9-Frankfurt,H., The Art and Architecture of Ancient Orient, Penguen Books, 1958,
10-Jairazhby,R.A., Oriental Influences in Western Art, Publishing House,Bombay, 1965, r:254
11-Frankfurt,H., “Notes on the Createn Griffins” Annual of British School in Athens, 1936, r:297
Werger: Qedrî Nêçîrvan
Nivîskar: Nalan YILMAZ
Girêdanên derve
http://www.lebriz.com/pages/lsd.aspx?articleID=361§ionID=12&lang=TR
Balindeyên efsanewî |
969 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gilgam%C3%AA%C5%9F%20%28destan%29 | Gilgamêş (destan) | Gilgameş Serhatiya miriniyê ya di Mîtolojiya Mezopotamya kevin de ye. Ev mîta Sumerî, ji aliyê şahristaniyên Akad, Babîl û Asûriyan ve jî hatiye nivîsîn û bawer kirin.
Destana Gilgamêş destaneke navdar a Rojhilata Navîn e ku berî Îsa pêxember hatiye nivîsîn. Destan li ser çermê Xezalan hatiye nivîsîn. Faris îdia dikin Destana Gilgamêş bi di bingeha xwe de bi farisî ye, lê kurd jî îdia dikin ku di bingeha xwe de bi kurdî ye. Ji ber ku farisî û kurdî du zimanên Hint Ewropî ne û nêzî hev in, ev nîqaş jî bi salan e naqede.
Şeweyekî berfereh ya vê serhatiyê (mîtê) di nivîseke Akadî de heye, ku ev nivîs ji pirtûkxaneya Assûrbanipal li Nînovayê ye. Gilgameş ku ji sê para didu xweda ye û ji sê para yek mirov e, li ser welatiyê xwe li Urûkê desthilat e. Ji ber xwesteka mirovan, xwedayan weke hêza ku li dijî wî be Enkîdû afirand. Enkîdû dehbeyek e ku laşê wî bi pirç e û bi lawiran re dijî. Piştî têkiliyên wî bi rahbikekê re, nêzîkî şêweyên jiyana şahristanî dibe, „dibe mirov“. Paşê Gilgameş wî vedixwîne şerekî, di vê pevçûnê de herdu jî bi ser nakevin û dibine hevalên hev û din. Paşê herdu bi hev re karên mêranî dikin. Herdu diçin Humbaba dikujin. Humbaba dehbeyekî çiyayên Zagrosê ye. Piştî ku herdu heval vedigerin Urûkê, Îştar xwedaya jin (di nivîsên beriya Akadê de navê wê weke „Înanna“ hatiye nivîsîn) ji Gilgameş dixwaze ku bibe mêrê wê, lê Gilgameş ev xwesteka wê bi pozbilindî bi paş ve vegerand. Îştara hêrs bûyî, „gayê ezmanan“ dişîne şerê wî, lê Gilgameş bi alîkariya Enkîdû wî gayî dikuje.
Xweda biryara kuştina Enkîdû didin ji ber ku tevil kuştina "Humbaba" û "gayê ezmanan“ dibe. Qedera Enkîdû dihêle ku Gilgameş ji rastiya mirinê haydar bibe û êdî dikeve ser gera li pey sirra jiyana bê dawî. Ew ji ava mirinê dibore, ji bo ku „Utnapîştîm" bibîne. Wî bi tenê heta hingî bêmirinî peyda kiribû. Ew jê re behsa giyayê bêmiriniyê di binê deryayê de dike. Gilgameş bi kelekvanê Utnapîştîm re diçe û wî giyayî dibîne, lê beriya ku karibe ji giyê bixwe marek tê û giyayî direvîne (ji ber vê yekê mar dikare xwe ciwan bike, dema kirasê xwe diguhere). Paşê Gilgameş vedigere Urûkê û bajarê xweyî gelekî xweş nişanî kelekvanî dike.
Helbestvan Kawa Nemir ev kevintirîn dastana cîhanê wergerandiye zimanê kurdî.
Ji aliyê din ve rojnamevan û nivîskar Rêşad Sorgul jî şanoya bi navê Gilgameş (ji aliyê Orhan Asena ve hatiye nivîsîn) wergerandiye Kurmancî.
Jêder
Willis, Roy; Mythen der Welt, Munix 1998
van Dijk, Jan; Sumerische Religion, in: Jes P., Asmussen und J.Laessoe (hrsg.): Handbuch der Religionsgeschichte, Bd. 1, Göttingen 1971, s.449
Gray, John; Mythologie des Nahen Ostens, Wiesbaden 1975
Girêdanên Derve
Destana Gilgamêş
Destan
Mîtolojî |
970 | https://ku.wikipedia.org/wiki/C%C3%AEhan | Cîhan | Cîhan yan jî dinya, bi taybetî li gorî dîtina mirovî, ev erdzemîn (rûyê erdê) ye ku mirov, heywan û hemî nebat li ser dijîn. Di çarçoveya felsefî de, têgîna "cîhanê" tevahiya gerdûna fizîkî yan jî cîhana ontolojîk ("cîhana" kesek) vedibêje.
Mijarên têkildar
Erd
Çavkanî
Erdnîgarî
Erd
Ontolojî |
976 | https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AEroka%20rojhilata%20nav%C3%AEn%20pi%C5%9Ft%C3%AE%20zay%C3%AEn%C3%AA | Dîroka rojhilata navîn piştî zayînê | Emewî
Ebbasî
Selçûqî
Dagîrkirinên Moxolan
Safewî
Eyûbî
Mervanî
Împaratoriya Osmanî
Dîrok |
977 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Emperatoriya%20Osman%C3%AE | Împeratoriya Osmanî | Împeratoriya Osmanî (Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye, Dewleta Berz a Osmanî), dewleteke misilman bû ku ji eşîrên tirk derketiye.
Dîrok
Osmanî bavikekî tirk ji oxizan e, navê bavê ku navê xwe dayê vî bavikî Osman bû. Di sedsala 13em û 14em de wekî mîrîtiyeke biçûk li sînorên Bîzansa ku êdî lawaz bû de bi cih bû. Di demeke kurt de li hemberî Bîzansê xwe birêxistin kir û serkeftinên leşkerî bi dest xistin. Dîsa bi riya siyaseta xwe ya bi bavikên cîran re erdê xwe mezin kir. Di nîşana 1453an de Konstantînopolîs (Stembol) bi dest xist û kir paytexta xwe.
Bi giştî 36 siltanên osmaniyan çêbûn. Osmanî di sedsala 16em û şûn de êdî bi pêş neketin. Di sedsala 18em û 19em de êdî gelekî lawaz bûn, herçend di sedsala 19em de hewl ji bo guhartinan hatiye dayîn û reform jî hatiye kirin êdî di dawiya sedsala 19em û di serê sedsala 20em de osmanî bi navê Zilamê Nexweş ê Ewropayê dihate nasîn. Bi derbeya Jontirkan (1908) desthilata osmaniyan kete bin destê Îtihad û Teraqî. Ew di şerê cîhanê yê yekem de di aliyê Elmanyayê de cih girtiye. Di dema şer de qirkirineke herî mezin ya cîhanê li dijî ermenî û mesîhiyên din pêk aniye. Piştî şer bi dawî dibe osmanî têk çûye û qedera wan ketiye destê hêzên serketî yên mîna Fransa û Brîtanyayê. Bi dûçûna yek ji avakerên dewleta Iraqê ya modern Abdulmuhsin Sadun, sedema mezintirîn ya parçebûna osmaniyan ew e ku tirkan heq û hiqûqa gelên din ên osmanî înkarkirin. Piştî şerê azadîxwaz ê tirkan komara Tirkiyeyê hate damezirandin û bi awayekî fermî împeratoriya osmaniyan di sala 1923an de bi dawî bû.
Xanedan
Kurdên osmanî
Alayên osmanî
Mijarên têkildar
Peymana Sevrê
Dewleta Sefewiyan
Mîrektiya Soran
Mîrektiya Botan
Girêdanên derve
Ottoman Resources in Internet
Çavkanî |
979 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Bidl%C3%AEs | Bidlîs | Bidlîs an Bilîs (carina weke Bedlîs jî tê nivîsandin) bajarekî li Bakurê Kurdistanê ye. Bidlîs bajarek ji erdnîgara Kurdistanê ye. Li rojavayê Gola Wanê cih digre û di sînorê Agiriyê de ye.
Nav
Navê bajêr yê kevn ji alî Îskenderê Zulqerneyîn ve wek bad- lis hatiye danîn. Piştre nav wek Bit-lîz û Bitlîs hatiye guhartin. Di çavkaniyên ermeniyan de navê bajar wek Paxiş derbas dibe .
Li gorî hin jêderkên din jî, navê Bidlîsê ewil 'Bêtirs' bûye . Bi kurdî tê wateya lehengî û bêtirsî. Lê di pêvajoyê de guheriye û bûye Bidlîs.
Dîrok
Di dever de herî pirr titûn şîn dibe. Ji bilî viya Bidlîs bi bexçê meyweyan û ji alî dexl (zad) de gellek dewlemend e. Avhewa wî gellek hişk e.
Dîroka dever, bi dîroka Aryan destpê dike. Li gor lêkolînan hebûna wî digihîje beriya zayinê, salên 5000ê.
Xerakirina mezin a li ser navçe, li gor hin çavkaniyan ji alî Asûriyan pêk hatiye. Ew dem jî dema desthiladariya Mîtaniyan e. Ji ber ku Mîtanî, zimanê Xurrîkî bikar dianiyan, ji vê kargeriyê re Împeratoriya “Xurrî-Mîtanî” tê gotin. Beriya zayinê di sedsala 13an de piştê helweşîna Mîtaniyan, di sedsala 12an de ya Hîtîtiyan, li rojhilatê, di nêvendên çiyayî de gelê Aryan bicih bûne. Di sedsala 9an de gelê Aryan federasyonekî ku navenda wî Tûşpa ye, desthiladariya Urartû saz kirine. Bi talanên Asûran Urartû gellek hêz wenda dike. Ji ber ku van êrîşan bidawî bikin Aryan, di sedsala 7an de li Îrana Rojava, bi Medan re digihîjin hev. Keyê Med Keyaksares, welat ji hemî talankeran paqij dike û heta Behra Sor Aryan di bin alekî de digihîjîne hev.
Di sedsala 6an de Persiyan wek derb, tên ser artêşa Med. Her çiqas bikevin nêvenda rêvebirina wan a ramyariyê jî pirr bihêz nîn in, ji ber vî yekê beriya zayinê, di sala 333an de artêşên Persan bi cenga Îssas ji alî Keyê Makedonyayê Skender têk diçin. Ji vir û pê ve navçe di nav sînorên Gordyene de dimîne. Ji sedsala 1.’ê pê ve her çiqas artêşên Romayê du car êrîşê van axan bikin jî, pirr nikaribûne li vir bisekinin û vegeriyane.
Zanînên li ser dîroka Bidlîsê, bi taybetî di pirtûka Şerefname de jî hatiye komkirin û hatiye weşandin. Li gor vê pirtûkê jî di wê demê de, di vî herêmê de 25 eşîrên Kurd ku ji hev cuda dijîn, tên ba hev û biryara bihevrebûnê digrin. Wê demê hukumdarê Gurcî, Tadît li herêmê serwer e. Eşîr êrîşê artêşên vî hukumdarî dikin û kelê û bajar bidest dixin. Van 25 eşîrên ku eşîra Rojkan pêk tînin û bi navê Rojkan hatine binavkirin, navên wan ev in: Qeysan, Baykan, Modkan, Zoqeysî, Zeydî, Keleçeri, Xirbelan, Balkan, Xiyartan, Geuwri-Gewrek, Bireşan, Sekran, Garisî, Bêdoran, Belakurdan, Zerdûsan, Endakiyan, Pirtayan, Qewalisî, Girdîkan, Suhrewerdiyan, Kaşaxiyan, Xaldan, Istûkan û Ezîzan.
Li dûv vê hevgirtinê, Bîzans û Sasanî tên herêmê, lê pirr na mînin. Di sedsala 11ê de dagera tirkmenên bi navê Selcûqiyan tên zanîn pêk tê. Navçe ku di nav sînorên Dugela Merwanî ya Kurd de ye, di sedsala 13an de rûqalê dagira Moxolan tê. Piştê van dageriyan Bidlîs di nav Împeratoriya Eyûban de dimîne. Bidlîs piştê dagera Tîmûr jî derbas dike êdî di bin birêvebirina Şerefxaniyan de bi sedsalan dimîne.
Di dema Hz. Umer de Bidlîs mislimaniyê nas dike û di vê demê de gel dibe misliman. Bidlîs di bin birêvebirina Emewiyan, Ebasiyan, Merwaniyan de jî maye û di sala 1537an de bûye bajarê Osmaniyan. Di sedsala 16ê de Bidlîs bi tevahî girêdayê Osmaniyan e. Heta sala 1894an ji alî Şerefxaniyan tê birêvebirin. Di sala 1915an de bi dagîriya Rûsan rû bi rû tê. Ev dagîrî di Bidlîsê de hilweşînekî mezin pêk tîne. Di sala 1916an de bi saya axa, beg û hemî gelê Kurd, Bidlîs ji dagîriya Rûsan xelas dibe. Lê her çiqas ji dagîriyan xelas bibe jî herêm li gor demên berê nîn e. Lewra rûqalê gelek dagîriyan hatiye û gelek wendabûnên wê hene. Berê gelhê Bidlîsê qasê 60 hezaran e, piştê van talanan, bi taybetî piştê dagirkeriya Rûsan hejmara gelhe dikeve hejmarên hezarê. Di sala 1929an de Bidlîs dibe navçeya Mûşê, lê di sala 1936an de dîsa dibe bajar.
Bi taybetî jî Bidlîs; ji alî hunermendiyê gelek pêş ve çûye. Di sedsalên 17, 18, û 19an de bûye navenda çand û hunermendiyê. Her çiqas ji gelek talanan derbas bibe jî, ji vê taybetiya xwe tiştek wenda nekiriye. Bi sedsalan avahiyên Bidlîsê; mizgeft, tirbe, serşok, mescîd, xan û bi gelek avahiyên xwe bal kişandiye.
Navçeyên Bidlîsê: Elcewaz, Xelat, Çuxûr (Norşîn), Xîzan, Motkî û Tetwan in.
Mizgeftên herêmê
Mizgeftên li Bidlîsê ev in: Mizgefta Mezin, Mizgefta Gokmeydan, Mizgefta Kizil, Mizgefta Şerefiye berhemên girîng ên mirov divê bibînin in. Mizgeftên dinên jî vana ne: Dortsandik, Ayne'l Bedrîd, Şêx Hesen, Alemdar, Kûreyşî, Taş, Xatûniye û Mizgefta Kalealti.
Avgermên herêmê
Li navend û dora Bedlîsê gelek avgerm hene û vana li ser xêza fay in. Ji vana hinek navê wan wusa nin: Guroymak , Ilicak , Çiyayê Nemrûd, Alemdar, Koprualti , Çîm Colmugu , Pira Ereb, Yilan Dîrîlten , Aci Sû .
Serwetên bin erdê
Asin, krom, asbest, fosfat, perlît û kevirê ponz li herêmê ji bin erdê dertên.
Kelehên parêzgeha Bidlîsê
1- Bidlîs 2- Elcewaz 3-Adîlcewaz Kef 4-Kela Exlat ya Berav 5- Kela Exlat 6- Tetwan 7- Zeydan 8- Kelhok 9- Derî Ezdînan 10- Dolek 11- Tax 12-Kelha Sîndbadî
Keleha Bidlîsê
Wek tê zanîn di dema Ariyan de ev kelhe hatiye çêkirin.
Di nav her du avên Bidlîsê de ku di cihekî de digihîjin hev, li ser zinaran ev kelhe hatiye avakirin. Kelhe, çargoşe ye. 670 berkazên wê hene. Di alî rojhilat û rojavaya wê de cihê du bircê ji bo raçaviyê hatiye çêkirin.
Dora kelhê 2800 m ye, bilindiya wê 56 m û firehiya wê jî 7 m ye. Di nav kelhê de 800 mal, xanek mezin, qesr, depoyên qût (erzaq) û embarê çekan hene. Wek tê zanîn di sedsala 10an de di nav rojekî de wan eşîrên ku ji bo yekîtiyê hatibûn ba hev, li vê Kelhê hevdîtinên xwe pêk anîne û biryara yekbûnê di vê Kelhê de dane. Medrese, mizgeft, xan, kerwanseray, serşok, qesr, mal, pirtûkxane û gellek hunerî ji van deman maye.
Nava kelhê bi axê tije ye. Ji ber vê yekê mirov nikare di nav de bigere, lê li lûtkeya kelê dema bê nêrîn dîmenek di xweşiyek derasayî de tê dîtin.
Kelhe ji ber ku li ser lûtkeyek ku hilkişandina wî dijwar hatiye çêkirin, li dora wê çala parastinê tuneye. Di dema me de, tenê kelhe heye û bi restore kirinan rewneqdariya xwe nîşan nade. Ji bilî kelha Bedlîsê, lûtkeya Dîdeban jî hebûye, lê niha tenê jêmayên wî hene.
Medreseyên wê
Navên medreseyên wê wusa ne:
1-Îxlasiye
2-Xatîbiye
3-Şerefiye
4-Nûhiye
5-Hecî Begiye
6-Yûsûfiye
7-Ahlakiye
8-Şukriye
9-Xatûniye
10-Bersenkî (Îdrîsiye)
11-Xelîliye
Tevlî guhartina erdnîgara me, digel parçekirina erdnîgarê, pişt re ji bo jibîrkirina dîrokê jî sazûmanê hewlên herî mezin danî, sazûman bi viya jî nema. Îro ne ji bo zanîna hemî van bûyerên dîrokê xebatek, ne jî ji bo restorasyon û nûkirina van avahiyên hêja tu hewlekariyek tuneye. Ev ji xwe sekna sazûman a hemberê gelê Kurd nîşan dide. Lê divê em Kurd li van nirxên xwe heta dawiyê xwedî derkevin û kirinên ji bo me qet ji bîr nekin.
Di vê navberê de ger hûn herin Bedlîsê;
Kronolojî
Berî Îsa (zayîn)
1000 Dema Urartiyan
550 Dema persan
331 Dema Mekedoniyan
Piştî Îsa (zayîn)
641 Dema Ereban
990 Dema Merwaniyan
1207 Dema Eyûbiyan
1220 Mîrîtiya Şerefxanan
1230 Dema Selçukiyan
1394 dema Moxolan
1405 Dema Akkoyuniyan
1467 Dema Akkoyuniyan
1495 dema Şerefxanan ya duyemîn.
1514 Dema Osmaniyan
1578 Dema Şerefxanan ya sêyemîn
1670 Dema Osmaniyan ya dûyemîn.
1915 Dema Rusan
1916 Dema Tirkan
Erdnîgarî û sînorên bajêr
Bajar di nav parelelên 37° 54´ û 38° 58´ bakûr û merîdyenên 41° 33´ û 43° 11´ rojhilat de ye. Sînorên bajêr li bakûr bi Agirî, li rojava bi Mûşê, li başur bi Sêrtê, û li rojhilat jî bi Gola Wanê tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
Pîvana erda herêmê qismek (1.874 km²) ji Gola Wanê 8.551 km² pêk tê. Ji kismê reşahiyê ji %71 çiya, ji %10 deşt, ji %3 zozan û ji %16 jî plato ye. Ji vê erdê ji %80 ji bo çandiniyê kêrhatî ye. Tûtin, gûz, genim û çewder ên herî pir li herêmê tên çandin in.
Avhewa
Li herêmê avhewayeke di navbera reşahî û Behra Sipî de serdest e. Zivistanan pir sar, havînan jî hênik derbas dibe.
Çiyayên herêmê
Sîpan (4.058 m), Ziyaret (3.002 m), Nemrûda Bidlîsê (2.935 m) û Turşik (2.828 m) çiyayên herî bilind ên herêmê ne.
Çiyayên Nêmrûd û golên wî yên krater
Axên bajarê Bidlîsê pirê wî, ji çiyayên dijwar û ji yê bilind hatiye pêkanîn. Li bakûrê bajêrî, Çiyayê Nemrûd ku bilindiya wî 2935 m ye û di nav sînorê navçeya Tetwanê de ye çiyayek bi agirpij e. Ji ber teqandina agirpijan gelek golên kraterîn di nav çiyayî de peyda bûne. Ya balkêş ew e, ku Gola Sar (şîn) û Gola Germ (kesk) her çiqas nêzikê hev bin jî, di Gola Sar de, zebeş di avê de diperçive û di Gola Germ de jî hêk di demekî kurt de ji kela avê dipije.
Gola Nemrûd ku di nav nêvenda çiyayê kratera Nemrûd de ye, ji alî meziniyê de di dinê de ya duyemîn e. Çiyayê Nemrûd ku di nav xweza de rewneqdar e, her sal bi taybetî di mehên havînê de ji alî pir mirov û mirovên biyanî de tê gerîn.
Efsaneya Nemrûdê
Dema keyê Nemrûd ê zordest ku di heyama xwe de dijiya, çiyayê ku li nêzê Tetwanê ye wek zozan bikar aniye. Dema teqîna agirpija çiyayê destpê dike, agir ber bi ser gundên nêzê çiyayê Nemrûdê ne tê. Di vî navberê de zordestiya Nemrûd ku ji Pêxember Îbrahîm re kiriye, tê hişê gel û ji alî gel ve li hember ziyana Nemrûd ku vî çiyayê wek zozan bikar dianiya wusa hat gotin: “Bû wek zilma Nemrûd.” Li ser vî bûyerê, navên çiya wek Nemrûd dimîne.
Çiyayê Sîpan
Ji van çiyayan yek jî çiyayê Sîpan e, Li bakûrê Gola Wanê ye û bilindiya wî 4058 m ye. Lûtkeya wî bi qeşayiyan hatiye rûkişandin.
Navenda Temaşekirina Çivîkan
Di sînorên Bidlîsê de navenda temaşekirina çivîkan a Gola Nemrûdê, navenda çivîka Gola bi Soda (Sodaligol) û nêvenda çivîka Gola Wanê hene.
Deşt û zozan
Ji ber çiyabûna herêmê deşt û zozan li herêmê kêm in. Deşta Revha, Ahlat, Arîn û Elcewaz deştên biçûk ên herêmê ne
Nivîsara sernameyê
Bilindbûna zozanên herêmê jî digîhîjin 1.900 m yî.
Çem û gol
Li herêmê gola herî mezin Gola Wanê ye. Wekî din li herêmê golên krater jî hene. Wek Nemrûd, bilindbûna wî ji behrê 2400 m ye. Mezinbûna golê jî 10 km² ye. Mezinbûna Gola Nazlûk 3,5 km² û ya Arînê jî 13,5 km².
Çemên ku li herêmê diherikin Botan, Xerzan, Bidlîs û Oranz in.
Babetên heywanan
Herêm ji bo nêçira berazên kovî, gur, hirç, werdek, kew û bizinên çiyayî musaîd e. Di çem û golên herêmê de mehsî jî tên girtin.
Sermijar û Navçeyên Bajêr (2013)
Bidlîs (Navend), 66.095
Elcewaz (), 31.365
Xelat (Ahlat), 37.872
Çuxûr an Norşîn (), 45.899
Xîzan 37.922
Motkî 33.840
Tûx an Tetwan (), 84.163
Tevahî ya sermijar herêmê (tevî gundan) 337.156 e.
Aborî
Serwetên bin erdê
Hesin, krom, asbest, fosfat, perlît û kevirê ponz li herêmê ji bin erdê dertên.
Cihên turîstîk û gerê
Herêm ji alî dîrok û xwezayê ve pir dewlemend e. Tetwan, li ber gola wanê ciyek turîstîk e. Xelat jî ji alî tarixa xwe ve pir kevn e. Kela Bidlîsê, tirba Şerefxan, Mizgefta Mezin û ya Kureysh, medresên herêmê (wek Ihlasiye, Hatibiye û Nuhiye ) cihên herî pir tên ziyaret kirin.
Heta hûn vana nekin venegerin:
Heta hûn Çiyayê Nemrûd û Gola Kratera Nemrûd nebînin,
Kumbetên Axlat nebînin,
Kelha Bedlîsê, Medreseya Îxlasiye, Mizgefta Şerefiye û Kumbetên ku li navenda bajar e serî lê nedin,
Kebaba Bedlîsê ya Buryan û Avşor nexwin,
Berên bestir, yê ji kok boyax, gopala Exlat, findiqa Hîzan, gûza Adilcewaz, hingivê Mûtkî û penîrê kûp ne stînin û li Tetwanê gola Wanê nebînin...
Çand û huner
Ol û civak
Mislimantî li herêmê pir xurt e. Li herêmê bandora terîqetan li ser gel pir e. Piraniya nifûsa herêmê kurd in. Tirk û ermenî jî li heremê hene. Herêm bi tirbe û medreseyên xwe tê naskirin, wek: Seyîd Brahîm, Ziyattin Xan, Şemsî Bidlîs û hwd.
Xwarênên herêmê
Şekalok: nîsk û nok di beroshê de tê kelandin. Qaşilkên hişk (zuha) yê xiyaran di beroşek din de tê kelandin. Kiftên ji qîme û bulxur çêkirî dikeve nav beroşa ku nîsk û nok tide dikele. Hinek av û xiyarên hişk dikeve navê û piştre rûnê sorkirî bi ser tê reşandin û tê serwîs kirin.
Kifta Bidlîsê, Tutmanc, Çortî û Biryanî xwarinên din yê herî naskirî yê herêmê ne.
Xwarinên Wê Yên Navdar:
Li devera Bedlîsê kebaba Buryan xwarinekî gelek navdar e. EV xwarin e,ku ji goştê karikê tê çêkirin, di mehên hezîran, tebax û tîrmehê de tê xwarin. Yên karibin ji xewna xwe fedakarî bikin, dikarin serê sibê seet 05:00an de ji xwarina “avşor” tam bikin.
Şekalok, Kifta Bedlîs, Tutmanc û Çortî xwarinên din yê herî naskirî yên herêmê ne.
Kincên herêmê
Zilam "şal û şapik" (ku ji mû yê bizinan çêdibe) li xwe dikin. Bi ser şal û şapik de kefiyek li pişta xwe girê didin. Kefî yan jî "egal" didin serê xwe. Pêlava ku dikin nigê xwe li herêmê ji re dibijin "xarik". Gorên ku dikin nigê xwe ji hirî tên çêkirin.
Jinên Bidlîsî piranî fîstan û entarî li xwe dikin. Jinên malên dewlemend carna çend fîstan bi ser hevde li xwe dikin. Êlegek ku ji mû tê çêkirin jî bi ser fistan re li xwe dikin. Di bin fîstan de jî derpiyek ku ji re dibêjin "direl" tê li xwe kirin. Di niga de çarox û gorên ji hirî çêkirî hene. Şarpeyek ku ji re dibêjin "laçik" bi kefî re li serê xwe girê didin. Kefî bi perê hesin yan jî zêr tê xemlandin.
Navdarên bajêr
Îdrîsê Bidlîsî (?- 1494)
Seîdê Nûrsî (1873-1960)
Şemsê Bidlîsî (?- 1788)
Şerefxanê Bedlîsî
Selim Silêman (sedsala 16-17an)
Şukriyê Bidlîsî (sedsala 15an)
Muştaq Baba
Haris Bedlîsî (Sedsala 17an)
Şêx Fethullah Werqanisî
Şêx Ebdurehmanê Taxî
Çavkanî
Bajarên Tirkiyeyê
Bajarên Kurdistanê |
980 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Celal%20Taleban%C3%AE | Celal Talebanî | Celal Hisameddîn Şukrullah Talebanî Zengene (, Celal Talebanî; ) (jdb. li gundê kelkanê, Silêmanî – m. li Berlînê, Almanya), siyasetmedarekî kurd û serokkomarê Îraqê bû.
Jînenîgarî
Talebanî di sala 1933an de li Başûrê Kurdistanê li gundekî girêdayî Dokanê ji dayîk bûye. Xwendina xwe ya destpêkê û navîn li Koysinceq û ya lîseyê li Hewlêr û Kerkûkê qedand. Di sala 1945ê de hêj danzdeh salî di Newrozê de axiftineke bicoş dike.
Di ciwaniya xwe de Talebanî beşdarî xebata siyasî bûye, ew di sala 1951ê de weke endamê Komîteya Navendî ya PDKê hate hilbijartin. Di 1953an de wî li zanîngeha Bexdayê dest bi xwendina hiqûqê kir û li gel hinek hevalên xwe yên xwendekar bi dizîka Yekîtiya Xwendekarên Kurdistanê damezirand. Di sala 1956an de ji ber xebata xwe ya siyasî dest ji xwendinê berda.
Sala 1961ê ligel Mela Mistefa Barzanî dest bi şerê çekdarî kir. Piştre ji ber cudabûna bîr û baweriyên siyasî di navbera wî û Mela Mistefa Barzanî de di 1964an de ji PDK cuda bû û "Partiya Şoreşgerî ya Kurdistanê" damezirand.
Di sala 1970î de piştî peymana 11ê adarê careke din li Mela Mistefa Barzanî vegeriya. Piştî têkçûna peymana 11ê adarê di navbera kurdan û hikûmeta Îraqê de di sala 1975an de, Talebanî Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê ava kir.
Celal Talebanî bi keça nivîskarê navdar Îbrahîm Ehmed a Hêro Xanim re zewicî bû.
Di de Talebanî bi hilbijartinê bû serokkomarê Iraqê.
Di 20ê kanûna paşîn a 2012an de ji ber tedawîbûna Talebanî, wî birine Almanyayê. Wextê ku nexweşiya wî di 19ê temûza 2014a baş bû vegera Silêmaniyê.
Ew di 11ê heyva neha ya sala 2017a de çûbû Almanyayê ji bo çavdêriyê û di 3ê heyva deha ya sala 2017a de siheta wî xirab bû û di komayê de çû rehma Xwedê.
Çavkanî
Girêdanên derve
Siyasetmedarên Iraqê
Siyasetmedarên kurd
YNK
Jidayikbûn 1933
Mirin 2017
Serokwezîrên Iraqê
Serokkomarên Iraqê |
982 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Qers | Qers | Qers, yek ji bajarên Bakurê Kurdistanê ye ku xwedî awayiyek kozmopolît e. Li bajêr gelê kurd, tirk, bi kêmasî gelê cuda bi hev re dijîn û bi vî awayî bajêr xwedî çandeke rengîn e.
Navên bajêr
Li gorî çavkaniyên dîrokî, di dema Hîtîtiyan de navê herêmê "Ermania" bû. Navên kevn ên bajar jî "araks" û "Karask" bûn. Navê ku niha tê bikaranîn jî ji gotina qasrak tê. Tê texmînkirin ku ev nav ji êlekê tê ku beriya zayînê, li vê deverê bi cih bûbû. Li gorî hin baweriyên din, navê bajêr, ji gotineke zimanê gurcî tê ku ew jî tê wateya bajarê bi derî. Kurd jî ji bajêr re dibêjin Qers û ji herêmê re jî dibêjin Serhed. Ji ber ku bajarê Qersê wekî deriyek e ku Kurdistanê bi Qafqasan û bi deryaya reş ve girê dide, xwediyê şûnwariyeke kûr e.
Gelek gund ji rojên pir sar û hişk re "Qers" dibejin.
Erdnigarî
Pivana erda bajêr 18.557 km² ye. Erda herêmê % 38,2 wî ji çiyan, % 111 ji deştan û % 50,7 wî jî ji platoyan pêk tê. Li erda herêmê tene, kartol, kixsên şekir, pembû, genim,ceh û goringe tên çandin.
Bajarek sartîrîn ji yên Kurdistanê ye. Li herêmê îklîmek reşayî û zozanî heye. Îklîma Sibîryayê jî bandora xwe li herêmê dike. Zivistan li herêmê dirêj û sar, havîn jî hênik û kin derbas dibin.
Çiyayên herêmê
Çiyayê Sîpanê bilindahiya wî 2909 metre ye. Çiyayê Pîvaza 2808 metre, çiyayê Ziyaretê 2838 metre ye. Li dora van çiyan bi deşt û platoyên fireh hatine dorpêçan. Dîsa çiyayên din; Çiyayê Ala, Çiyayê Demê Avê, Çiyayê Dohnî, Çiyayê Hecî Xelîl û Çiyayê Allah û Ekber. Di rêza Agirî de jî çiyayê Zorê û çiyayên Xurê hene ku billindiya wan zêdetirî 3 hezar mêtroyî ne. Kismek ji Çiyayê Agirî (5.123 m) jî dikeve hundirê sînorên herêmê.
Çiyayên din: Çiyayê Zor (3.196 m), Kisir (3.197 m), Kopîl (3.120 m) û Sibhan (Sîpan) (2.909 m)
Deşt, zozan û gelî
Herêma Qersê bi deşt û mêrgên xwe ve warê xwedîkirina sewal û geriyên pez e. Ji ber mêrg û kaniyên xwe, ji ber zozan û geliyên xwe di Kurdistanê de qada hilberîna şîr e. Şîr di mehên havînê de, bi tesîsên gundan ve tê bikaranîn. Li bajêr karxaneya pênîr û şîr hatin avakirin, lê ev têr nake. Serma Qersê pir zêde ye û zivistanê wê dirêj
Geliyê Aras: Ji zozanên Tekmanê û Pasinê dest pê dike. Deşta Îdirê jî ji vê geliyê dest pê dike. Deşt di navbera çiyayê Agirî ya biçûk û mezin de ye. Mezinbûna wî 650 km² ye.
Deşta Qersê: Deşta herî fireh di erdnîgariya bajêr de deşta Qersê ye û jî nêzî navçeya Sêlîmê dest pê dike, ji başûr ve heta Erdexan ji rojhilat ve jî heta Qamîşan û sînorê Ermenistanê ve dirêj dibe. Ji çend deştan (Zarûşad, Qers, Xançerî, Aqçaqele) pêk tê. Mezinbûna deştê 2500 km² ye.
Deşta Erdêxanê: di nav geliya Kura de ye. Mezinbûna deştê 180 km² ye.
Çem û gol
Çemê Aras: Ji çiyayê Bingolê dertê û ji Erziromê dikeve tixûbên Qersê. Çem diherikeBehra Hezarê. Çemê Arpa jî şaxek çemê Arasê ye. Çemê din yê herêmê jî Qers û Kur e.
Li herêmê çend golên tabîî jî hene. Wek Çildir (120 km²), Aygir (3 km²) û Xozapîn (27 km²)
Serwetên bin erdê
Li herêmê ji bin erdê lînyît, asbest, perlît, xwê û malzemên tûxla û kiremîdan dertên.
Dîrok
Li gorî lêkolînên arkeolojîk, ên li derdorên Geliyê Kêrê û Erezê hatine kirin, jiyana mirovahiyê di dema paleolotîk ango 10 hezar sal berî zayînê dest pê dike. Beriya Îsa 9000-8000 û şundê mirovan li vir dest bi kedîkirina wesalan kirine. Her wiha dest bi çandiniyê kirine. Beriya zayînê di navbera salên 5000-4000'an de Horî hatine li vir bi cih û war bûne.
Tê gotin ku Ûrartû 3 hezar sal berê li vir bi cih û war bûne. Piştî Ûrartuyan ew di bin êrşên Îskît û Tîmeran de têk diçin, demeke kin, Medî û Piştî wan jî Persî herêmê digirin bin erka xwe. Împaratoriya Persiyan wekî Mîrantiyan ji hev veqetiya bû.
Piştî Îskenderê mezin di sala 331’ê de Artêşa Pers, li Hewlêrê belav kir, Qers jî ket destê artêşa Mekedonî. Piştre Roma Bîzans, Ereb, Selçûkî yek bi yek hatin ketin herêmê û piştî demekê bar kirin. Ligel van dagirkeriyan Qers her tim di destê eşîr û mîrên kurdan de hate birêvebirin. Piştî desthilatdariya Osmaniyan, herêm heta salên 1800'î di destê Osmanî û Îraniyan de hate guhertin. Di sala 1767'an de leşkerên Osmanî li herêmê li kurdan zilm kirin û bûn sedemên serhildanên gel. Li gorî çavkaniyên Rûsan, 110 sal berê nifûsa bajêr, 224 hezar kes bû. Ji vê nifûsê 12 hezar kes misilman, 30 hezar kes Êzidî, yanî kurd, 50 hezar kes ermenî û yên din jî ortodoks bûn.
Qaqizman, Oltu û Erdexan jî wekî xopanên Qersê bûn. Di şerê cîhanê yê yekemîn de jî Qers di nava Artêşa Rûs û Osmanî de bû peyekî girîng. Di encama vî şerî de Enver Paşayê Osmanî 90 hezar leşkerên xwe ku piraniya wan kurd bûn, di seqema Qamûşan de da kuştin. Di dema şerê cîhanê yê yekem de, osmaniyan berê xwe dabûn ermenî û kurdên êzidî. Di encama qirkirin û êrîşan de bi hezaran ermenî û kurd hatin kuştin û bi deh hezaran jî koçî pişt xetê rûsan ango Qafqasan kirin.
Berî Îsa (zayîn)
900 dema Urartiyan
560 - 550 dema Medan
550 - 531 dema Persan
189 - 64 hukumdariya Araks
64 dema Romayiyan
Piştî Îsa (zayîn)
193 dema Arsakiyan
642 dema Ereban
657 - 1053 dema Bîzansiyan û Ereban
1053 dema Selçûkiyan
1124 1239 şerê di navbera Gurcî û tirkan
1534 dema Osmaniyan
1604 dema Safafiyan
1616 dema Osmaniyan II
1807 dema rûsan
1828- 1920 Þerê navbera rus û tirkan
Çand û huner
Babetên ajalan
Li golên herêmê mahsî hene. Li çiyan gur, rûvî, semasî, darbir, hirç û teyrên kovî wek werdek, kev û qaz jî hene.
Ol û civak
Piraniya nifûsê ji Misilmanan pêk tê. Li herêmê Êzdî (Şerfedin) jî hene. Wana cî û warê xwe terk kirine, dewleta Tirkan ewana ji gundê wan derxistine. Gundên wan giredayî navçeya Qulpê ne. 7 ji wan gundan ev in: Saribilax, Tendurek, Qeranix, Badilî, Qazîqopran, Civanî û Heşerî. Xiristiyan jî li gundên Posofê "malakan" hene. Ciwaka herêmê ji Kurd, Azeriyan pêk tê.
Xwarinên herêmê
Dolmên Sêvan: Sêv tên perçekirin û hundirê sêvan bi şekirê pûdra û gûz tên tijekirin û devê wan tên girtin. Di siniyek de tên rêz kirin, rûnê nivîşk, av bi ser tê reşandin û tê kelandin.
Daşkifte: Kîloyek goştê hêtê çar perçe tê jêkirin û tê kutandin. Çar serî pîvaz bi goşt re tê lihevxistin. Qedexek lepa birincê yan jî nok, xwê û îsota reş dikeve navê. Malzeme dibe çar perçe, her perçeyek di hundirê kulmê de tê giroverkirin û hêkek kelandî dikeve navê û bi încasên hişk (mişmişên reş) dora goşt tê girêdan. Di avê de tê kelandin û dema servîs dibe kifte tê perçe kirin.
Kincên herêmê
Jinên herêmê "leçek" , "vala" yan jî "qalax" didin serê xwe. Keçên ciwan yê herêmê, fîstanên kin (dayra) heta ser çongê û berdilek ji li ser fîstan li xwe dikin. Îşlik (pîlatî) bê qumçe û yek perçe ne. Di bin fîstanan de, şalwarek (tûman) tê li xwe kirin. Gorên kin, çarox yan jî galoş jî di lingan de tên bikaranîn.
Di serê zilaman de şewqe, "papak" yan jî "qabalak" heye. Îşlik (koynek) milê wan dirêj û bi yaxe ne. Êlekên zilaman bi çil qumçukan ve tê girêdan. "Gazekî" çakêtên dirêj yên zilaman e. þalwar (zikwa), jêra wan teng jora wan jî fireh e. Di nigan de gorên ji hirî û pêlavên ji çermên zirav (civekî) yan jî cîzmên dirêj hene.
Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê
Herêm bi zozan, gol û hewa ya xwe yê paqij bi nav û deng e. Herêm ji bo werziş û çalakiyên zivistanê ji musaîd e. Germav jî li herêmê wek ciyên vehêsanê ne. Kela Qersê, Xerebê Anê dêr û mizgeftên herêmê ji wek ciyên tarîxî, ji alî gel ve tên ziyaret kirin.
Kela Qersê
Kela Qersê ji 5 qat dîwar hatiye ristin. Ji kela navîn û kela derve pêk tê. Kela navîn hêj li ser piya ye. Di serê sedsala 18. de di nava kelayê de 47 mizgeft û mescîd û gelek xanî û dikan hebûn. Plana avahiyê çar koşe ye.
Bermahiyên bajarê Anî
Bermayiyên bajarê Aniyê 48 kîlomêtro dûrî Qersê, di nav sînorê navçeyên Zarûşadê de ye. Navê vî bajarê kevnare, ji mabeteke ku ji Îraniyan maye tê. Di demên kevin de ev der, bi navê Anahîta dihate naskirin.
Berhemên ku di bajarê Anî de cih digirin jî navdar in. Dêra Ezîz Patrîk; ev dêr nêzî deriyê bajêr ê navîn e. Dêr di salên 1035’an de hatiye avakirin. Her wiha, dêreke din jî, li Rojhilatê bajêr, li ser zinaran hatiye çêkirin. Ev dêr di sala 1215an de, ji aliyê keyê Ermeniyan Tîgran ve hatiye avakirin. Berhemeke ku li bajarê Aniyê cih digire jî Qatagiral e. Di sala 1110’an de, ji aliyê Sambat ve hatiye çêkirin. Avahiyê di sala 1319’an de xisar dîtiye û careke din, ji aliyê mîmar Tirîdît ve hatiye avakirin.
Nifus û navçeyên bajêr (1997)
Qers (navend) (bi tirkî, Kars) 125.226 rûniştvan
Cilawûz, Cilawiz an Gelawêj (), 14.617
Dîxor (), 23.834
Kaxizman (), 41.668
Sarîqamîş (), 57.228
Selim (), 23.840
Şûrêgel (), 12.905
Zarûşad (), 23.665
Tevayiya nifûsa herêmê (tevli gundan) 468.357
Navdarên Qersê
Qanatê Kurdo
Rohat Alakom
Neçoyê Babasî (Neçoyê Cemal)
Casime Celil
Erebe şemo
Belga Qado
Aslika Qadir
Derweş serhede
Dengbej ilhane bave bışar
Dengbej heqqe
Dengbêj Mihemedê Besê
Şeroye bıro (İdir)
Mecide farz (İdir)
Feyzoye rızo (İdir)
Hozan Şemdin (İdir)
Dengbej havin (İdir)
Hozan dino (Erdexan)
Çavkanî
Rohat Alakom, Kars Kürtleri, Avesta Yayınları, 2009. ISBN 978-9944-382-65-6.
Azadiya Welat: Bajarê çem û cemedê Qers... |
984 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Buxar%C3%AE | Buxarî | Ebû Ebdullah Muhemmed ibn Îsmaîl Elcûfî Elbuxarî an bi navê kurtî Buxarî 21ê Temûza sala 810an wek neviyê farisekî ji Buxarayê hate dinê. Hîn yanzdeh salî bû dest bi xwendina zanistiya hedîsan kir û şanzdeh salî çû Mekeyê û Medîneyê heca xwe kir. Li wê derê li zanistên herî bi nav û deng yên hedîsan guhdarî kir. Paşê çû Misirê û şanzdeh salan li Asyayê geriya, ji van şanzdeh salan pênc li Besrayê borandin. Ew vegeriya axa bav û kalê xwe û li wir 31ê tebaxa sala 870î mir. Ew bi pirtûka xwe ya hedîsan bi navê Camî us-sehîh bi nav û deng bûye. Di vê pirtûkê de wî ji hezaran hedîsên ku di dema gera xwe da naskiribûn tenê yên ku rastiya wan li gor îsnadê isbatbûyî bûn kom kirin. Ango eger ev hedîs li gor rêza kesên gotî bigihişta heta dema Muhemmed pêxember, wî hingî ev hedîs wekî rast dipejirand û kom dikir. Ev berhem yek ji şeş pirtûkên hedîsan e ku ji aliyê Îslam a sunnî tên pejirandin.
Berhemên Buxarî
Et tarix el Kebir (Sixir tê gotin)
Es Sulasiyat
El Edeb el Mufred (Hedîsên li ser exlaq tê de hene)
Xelqu-u Ef'ali'l îbad
Raf'ul-Yedeyn fi's-Salah
Kîtabu Duafaus-Sagîr
Kîtabu'l Kuna
Kîtabu'l-Kiraati Halfe'l-imam
Halku'l-Ef'ali'l-ibâd ve'r-Redd Ale'l Cehmiyye
El-Akîde yahut et-Tevhîd
Abaru's Sifat
Jêder
Jockel, Rudolf (Hrsg.); Islamische Geisteswelt: Von Mohammed bis zur Gegenwart, München 1981
Encyclopedia of Islam; I, 816-817: Al-Bukharî (C. Brockelmann)
Mirovê olê
Jidayikbûn 810
Hedîsvan
Hedîsvanên faris
Mirin 870 |
987 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Celaled%C3%AEn%C3%AA%20R%C3%BBm%C3%AE | Celaledînê Rûmî | Celaledînê Rûmî an Mewlana Celaledînê Rumî an jî Mewlana Celaledînê Belxî (bi farisî مولانا جلال الدین محمد رومی, Mowlānā Jalāl ad-Dīn Muḥammad Rūmī) di 30ê îlonê 1207an da li bajarê Belxa Efxanistanê ji dayik bûye. Rûmî, ligel Senayî û Etar yek ji helbestvanên sofî yên mezin ên faris e. Malbata wî bi malbata mîrê Xarizmê mirovântî danî bû. Hî di temenekî biçûk de Rûmî bi bavê xwe re li dinyayê geriyaye û çûye Bexda, Meke û Şamê. Tê gotin ku di van geran de wî sê salî (di sala 1210an de) Etarê kal dîtiye û wî jî bo Rûmî gotiye ku ew dê bibe mirovekî gelekî bi nav û deng û mezin. Dîsa tê gotin ku wî berhemeke xwe diyariyî Rûmî kiriye. Bavê Rûmî Behaedîn Weled sala 1227an li Qonyeya Anatolyayê niştecî dibe. Siltanê selçûqiyan bavê wî kire profesor, piştî mirina bavê xwe di sala 1230an de Rûmî cîhê wî girt û heta mirina xwe di 17ê kanûna pêşîn 1273an de li Qonyayê jiya. Berhema wî ya here bi nav û den mesnewiya wî ye.
Çavkanî
Barks, Coleman (1996). The Essential Rumi. HarperSanFransisco.
Cyril Glassé (1991). The Concise Encyclopedia of Islam. HarperCollins, San Francisco. ISBN 0-905743-65-2 (sererastkirinên bikarhêner MikaelF).
Jidayikbûn 1207
Mirin 1230
Mêr
Faris
Nivîskar
Fîlozofên misilman
Fîlozofên faris
Nivîskarên faris
Mirin 1273 |
988 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Man%C3%AE%20%28p%C3%AAxember%29 | Manî (pêxember) | Manî (216-276), pêxemberekî kurd ê sedsala 3'ya ye. Ola ku Manî saz kiribû, her çiqas îro ji holê rabûbe jî, di wê demê de alîgirên wê zaf bûn. Ola Manî li rojhilata Navîn derkete holê û bi rojava ve heta Atlantîkê, bi rojhilat ve jî heta Pasîfîkê belav bûbû û ji hezar salan zêdetir dom kiribû.
Ola ku Manî saz kiribû, sentezeke balkêş a olên din e. Manî Zerdeşt, Buda û Îsa Pêxember wekî pêxemberên rasteqîn dibîne lê li gorî angaşta wî, piştî wan, wî wehiyeke hevgirtîtir standiye.
Di ola Manî de her çiqas hêmanên Bûdayî û Îsewî hebin jî (qene ji bo rojavayiyan) doktrîna herî balkêş ji dualîzma Zerdeştî hatiye standin. Manî daye hînkirin ku cîhan, ne ji aliyê xwedayekî ve tê birêvebirin, zaftir qada têkoşîna di navbera du hêzan de ye. Yek ji van “hêmana bed ku Manî ew bi tarî û daringê re wekehevî kiriye; ya dî "hêmana baş" ku bi ronahî û ruhê re wekehevî kiriye. Ji ber vê yekê ramanên xweda û şeytên ên di ola îsewî de tîne bîrê; lê di ola Maniyî de hêmanên baş û bed wekî xwediyên hêzên wekhev têne zanîn. Di encama vê baweriyê de bedbûna felsefeyî ya ku fîlozofên Îsewî û Cihû dixe nakokiyan, di felsefa Manî de nabe pirsgirêk.
Li vê, ji bo bi kitekit ravekirina ola Manî cî tune. Lê divê bê xuyakirin ku di ola Manî de, ji ber ku ruhê mirov bi hêmana baş û laşê mirov jî bi hêmana bed re wekehev bûye, alîgirên ola Manî bawer dikin ku divê ew xwe ji bihevrebûna cinsî eger ji bo zêdebûnê be jî- dûr bigirin. Wekî din goştxwarin û şerabvexwarin jî hatibû qedexekirin.
Dema mirov ji dûr ve li vê doktrînê dinêre, mirov dibêje ku divê alîgirên vê olê ne pirr bin. Lê ev qedexe ji bo endamên ji rêzê yên Dêra Maniyî derbas nedibûn. Ev qedexe tenê ji bo mirovên navê "bijartî" li wan hatibû danîn û hejmara wan hindik bû, hatibûn danîn. Endamên ji rêzê "banghinêr" dikarin bizewicin (ji xwe re dostik bigirin), bibin xwedî malbat, goşt bixwin û şerabê vexwin. Hinek peywirên ku diviyabû banghinêr bi cih bînin hebûn, divêt wan piştgirî dabûya bijarteyan, lê tevgera ehlaqî ya ku ji wan dihate xwestin bi qasî bêmantiqiyê ne dijwar bû. Ruhên bijarteyan li dû mirinê rasterast diçûn bihuştê; lê ev yek ji bo banghinêran demek digirt. Lê hinek rêolên Maniyî yên wekî Katharî bawer dikirin ku wê banghinêr jî wekî bijarteyan bi hêsanî herin bihuştê.
Manî di sala 216'an de li Mezopotamyayê, ku ev der di wê demê de parçeyeke Keyîtiya Persan bû, hate dinê. Manî kurd bû û xizmê Arsacît an jî xizmê malbata serdest a Part bû. Her çiqas piraniya persiyan girêdayî ola Zerdeştî bin jî malbata Manî di bin bandora rêola Îsewî de bû. Di duwanzdeh saliya xwe de xeyalên olî dîtin û di bîst û çar saliya xwe de ola xwe ya nuh derxist. Dema di destpêkê de li welatê xwe bi ser neket çû bakurê rojavaya Sindê (Hind), li wê derê fermandarekî cîgayî hatiye ser ola wî. Manî sala 242'an vegeriya Kurdistanê û Key Şapûrê I. ew qebûlî hizûra xwe kir. Şapûrî ola wî qebûl nekiribe jî di bin bandora Manî de maye û hiştiye ku ola xwe ya nû li Keyîtiya Persan belav bike. Manî, piştî vê destûrê sî salan, di dema Şapûrê I. û Hurmizê
I. de, ola xwe da hînkirin û belav kir. Di wê demê de alîgirên ola Manî zêde bûn û Manî mîsyoner şandin welatên der û dor lê ji ber vê yekê dijminahiya rahîbên Zerdeştî zêde bû. (Di wê demê de, li Îranê ola fermî Zerdeştî bû.) Di sala 276'an de, gava Behramê I. bû key, Manî hate girtin û ew avêtin zindanê. Piştî bîst û şeş rojan, Manî di îşkencê de mir.
Manî, bi zimanê persî pirtûkek û bi zimanê syriac (zimanekî nêzî zimanê aramaîk a di dema Hz Îsade ye.) jî gelek pirtûk nivîsandine. Ev ji bo ola Manîyî bûne pirtûkên zagonî. Her çiqas bi jiholêrabûna olê re ev pirtûk winda bûbin jî, hinek ji wan di sedsala 20. de hatine dîtin. Maniyî, ji rojên pêşî ve tevgereke mîsyonerî bû. Gava Pêxember Manî li heyatê bû, ola wî ji Hindê heta Ewropayê alîgir dîtin. Ola wî, piştî mirina wî jî gelekî belav bû. Li rojava heta Spanyayê, li rojhilat heta Çînê belav bû. Di sedsala 4. de gate dema xwe ya herî xweş û li rojavayê ji bo Îsewîtiyê bû reqîbeke giran. (Ezîz Augustînus Çar salan bûye endamê Maniyiyê.) piştî ku Îsewî bû ola fermî ya Romayê, Maniyiyan gelek tadayî dîtin û ola Manî di sala şeş sedan de, li rojava, hema bêje ji holê rabû.
Lê li Mezopotamya û li Îranê hêza xwe domand. Ji wê ber bi Asya Navîn, Tirkistan û Çînê ve belav bû. Di sedsala 8. De bû ola fermî ya Ûyxuran. (Di wê demê de aliyeke mezin ya rojavaya Çînê û Moxolistan di destê Ûyxuran de bû.) Ji wê, li çî nê û Tayvanê belav bû. Lê di Sedsala 7'an de, dema misilmanî bi pêş ket Mniyî jî bi paş ve çû. Di Sedsala 8'an de, dema xelîfeyên Ebasiyan li Bexdayê, bi zixtî li hember Maniyiyan derketin, Maniyî bandora xwe li Mezopotamya û li Îranê winda kir. di Sedsala 9'an de li Asya Navîn jî bi paş ket û di sedsala 13'an de, bi dagirkirina Moxolan bi temamê ji holê rabû. Lê Marco Polo, di sala 1300'î de, li rojhilatê Çînê laqî komên Maniyiyan bûye.
Li Ewropayê jî hinek rêolên ku ji Maniyiyê qetiyane xuya dibin. Di sedsala 7. de li Keyîtiya Bîzansê Paulusî xuya kirin. Di Sedsala 10'an de Bogomîlî ku gelek bihêz bûn, li balkanan derketin holê. Lê di nava wan rêolên ewropayî de ya herî girîng Kathasarî bû. Ji ber ku ew ji bajarê Albiyê bûn (Albî, li Fransayê kela wan a herî girîng bû.) ji wan re Albiyî jî tê gotin. Katharosiyan, di sedsala 12. de li Ewropayê, bi taybetî li başurê Frensayê, xwe wekî Îsewî didîtin lê desthilatdarên dêra Îsewiyan, ew wekî bêol didîtin. Papayê herî bihêz û nexweşbîn a serdema navîn, Papa Înnocentîusê III. li hemberî wan banga sefereke xaçparêz kir. sefer di sala 1209'î de dest pê kir; di sala 1244'î de bi mirina gelek Albiyan û wêranbûna başurê Frensayê, Albî têk çûn. Lê Katharosî heta sedsala 15. li Îtalyayê dom kiriye. Bandora her olê li ser jiyana alîgirên xwe heye. Ji ber vê yekê sazendeyê oleke piçûk jî, bi pirranî xwedî bandoreke mezin e.
Dilqa kesayetiya Manî, di afirandina vê ola nû de gelek mezin e; olê saz kiriye, teolojiya wê bi pêş xistiye û zagonên ehlaqî bicî kirine. Raste ku zafê ramanên xwe ji ramanên kevn standiye; lê kesê ku ev raman veguhestine ramaneke nû û cuda, Manî ye. Bi şorindan gelek alîşgir dane hev. Rêxistina dêrê afirandiye. Pirtûka pîroz a olê nivîsandiye.
Mirov, mirovekî wekî Manî ku tevgereke wisa li dû xwe hiştiye, zaf kêm dibîne. Heke Manî tune bûya, oleke wisa jî wê tune bûya. Ji ber vê yekê Manî ji gelek zana û daneran girîngtir e.
Çavkanî
Michalel H. Hart (En etkin 100)
Raguhestin: Siya Zerdeşt Pencinarî
Dîn |
990 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Aram | Aram | Çend wateyên Aram hene:
Kes
Aram (nav) (li gorî Încîla pîroz navê pêxamberekî ye)
Aram Tîgran (hunermendeke kurd, bi eslê xwe ermenî bû)
Aramo (stranbêjeke ciwan e, bi gelemperî popa kurdî dike)
Cih
Aram (welat)
Aram, gundekî Xelfetiyê ye
Yên din
Gelê Aramiyan, navê gelekî li Mezopotamyayê
Weşanên Aram
Rûpelên cudakirinê |
992 | https://ku.wikipedia.org/wiki/M%C3%AErektiya%20Botan | Mîrektiya Botan | Mîrektiya Botan yek ji mezintirîn mîrên kurd e ku di navbera salên 1338-1855 de mîrîtî kirine û di nav axa Bakurê Kurdistanê de hatiye naskirin. Navçeya îdarî ku navçeya Dihê, navçeyên Cizîr, Şirnex û Sêrtê digire navê wê herêmê Botan e. Kurdên bûhtî, ku navê wî mîrektiyê ne, di navbera parêzgeha Hekarî ya nûjen û Dihokê de dijîn. Jî Bûhtî Kurdan, li ber çavên hin dîrokzanên ku bi eslê xwe Merwanî damezrînerê ji xanedana kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn. Di xebata xwe ya bi navê Şerefname ku ji hêla dîroknasê Kurd Şerefxanê Bedlîsî ve ku di sedsala 16an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku mîrektiya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtiye, ku ew eşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn". Lê Mîrektiya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtiyan bû. Digel eşîra Bohtî, eşîretên Dumbilî, Nûkî, Mehmûdî, Şêx Taranî, Masakî, Raşkî, Pînkan, Dalam, Bîasturaî, Şîruyan, Dûdêran di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeşkirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû. Fermanên Botan, bi navê mîrê Azîzan an begîtiya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha Xalid bin Welîd binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin. Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzedînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtiyê ye. Di dema Şerê Çaldiran de di navbera hêzên Osmanî û Safewî di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta Osmanî bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hikûmeta Împeratoriya Osmanî domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama Bedirxan Beg de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18-n de di Împeratoriya Osmanî de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin.
Erdnîgari
Navçeya Botan navê ji bo dabeşîna îdarî re ye ku li herêma Eruh a Sêrt, Şirnex û herêma Cizîrê ya Şirnexê digire . Alimê navdar İbn Vâzıh el-Yakubî ji bo Bûhtîya dibêje ku , Bûhtî Kurdên ku li navenda Cizîrê, di pênasekirina "Cezîretu'l-Ekrad" ku " Cîzîra Kurda " de pêşkêş bikaranîn bû. Dema ku Îzeddîn İbn Şeddâd ev agahdariya ku Yakubî bi dest xistin vegot, wî diyar kir ku bajarokê pirsê "Cezîretu'l İbni Ömer" e û ji ber gellek zêde ya nifûsa Kurd li wir, bajar bi vî navî tête navandin. Yâkût al-Hamevî diyar kir ku wan têkiliyên baş bi Ermeniyan re di derheqê gelê herêmê de hebû û ew dîwarên xurt hebûn, û ku hin ji wan ji Beşnevî û hin jî ji Kurdên Bûhtî re bûn. Dîwarên ku ji hêla Yâkût el-Hamevî ve di derbarê Bûhtîyan de hatine gotin ev in; Curzakil, Atil, Allos, Baz el-Hamra, Elki, Ervah, Bahuha, Berho, Kinkiver, Nirve û Hoseb. Dema ku li ser herêmên ku Mîrên Azîzan xwedan behs dike, Şerefxan behsa girav û bajarên girîng ên stratejîk ên serdemên wekî Gurgîl, Berke, Eruh / Ervah, Piroz, Tanza, Fınık, Tur, Heysem, Şah, Etil, Ermişat, Kiver, Dirde dike.
Dîrok
Heyama damezrandinê
Mîrektîya Botan ji hêla dadrêsê Fınık Îzeddîn el-Bohtî ve hat damezrandin. Di dema Îzeddîn el-Bohtî de, herêma Cizîrê ji alîyê walîyên ku Îlxaniyan şandine herêmê bi rêve çû. Piştî mirina parêzgarê eyaleta Cizîrê, ku di sala 1330-an de mir, Taceddîn Bedil, kurê wî ji bo parêzgarê Mîr Beklemîş hate tayîn kirin. Wî di ser mirina bavê xwe re diyariyên Îlhaniyan re bi balyozên xwe re şand û diyar kir ku wî dixwest ku herêma Cizîrê îdare bike. Piştre, ew li ser bingeha diyariyên xweş û rêzgirtina Beklemiş, ji herêma Cizîrê re hat wezîfedarkirin. Di vê navberê de, di sala 1336 an de Mîrektîya Artukîyan biryar da ku rêwîtiyek li ser Mîrektîya Heskîf Eyûbi li dar bixe . Li ser vê yekê, Mîrê Hesankeyfê, Melîk Adîl, ji dadwerê Kela Fınık, Îzeddîn el-Bohtî, ku di nav xwe de artêşek xurt heye, ji we re alîkariyê dipirse. Ev şer ji bo Îzeddîn el-Bohtî xalek xuyang e. Ji ber ku piştî vî şerî, Îzeddîn el-Bohtî bi wergirtina piştevaniya Mîrê Heskîfê, Melîk Adîl, dê hêza xwe zêde bike. Di şerê ku li Mîrektîya Artukîyan û Heskîfê qewimî , Îzeddîn el-Bohtî banga alîkariyê ya Melîk Adil red nekir û di destê şer de li alî Heskîf bû. Piştî vî şerî, Melîk Adîl piştgirî û hevalbendê herî mezin ê Îzeddîn el-Bohtî bû, yê ku dadwerê kelehê Fınık bû. Waliyê Cizîrê, li benda qelskirina Îlhaniyan dema ku dîrok bi vî rengî dixebite, baca hikûmeta navendî nade û dest bi zextê li gelê Cizîrê kir . Li Cizîrê, ku fermana îdarî hati bû tengas kirin, xelkên deverê çûn cem Îzeddîn el-Bohtî, dadrêsê kela Fınık, ku di vê heyamê de zû dest bi wergirtina hêzê kir, gazî alîkariyê kir û gilîyên xwe ragihand. Îzeddîn el-Bohtî di derheqê gilîkirina xelkên Cizîrê de çi li herêmê qewimî lêpirsîn kir, dûv re ji alîyê alîgirê wî Mîrê Heskîfê alîkarî xwest û ragihand ku ew plan dike ku rêwîtiyek li ser Cizîrê bide . Bi piştgîriya Fermandariya Heskîf re, Îzeddîn el-Bohtî agahdarî belav kir ku ew ê organîze kiryaran bişîne deverên derdorê li ser Kurdên Sindî wekî tevgerek stratejîk bû. Lê paşê Bûhtî artêşê xwe zivirand ser Cizîrê û leşkerên xwe girtin cerdevaniyê bi Mîr Beklemîş re, yê ku ew ji balefirê li ser Cizîrê nezan bû. Cizîrê bihîst Bûhtî bi hebûna artêşê de, li nêzîkî Cizîrê hatiye bi Waliyê Îzeddîn el-Bohtî diyariyên û dilsoziya xwe de sond ji wî re hevdîtin pêk anî. Qeymeqam Mîr Beklemîş, piştî ragihandina Îzeddîn el-Bohtî, wî avêt Cizîrê . Artêşa Bûhtî, ku ket nav bajêr, dest danî ser Cizîrê û pişt re Mîr Beklemîş, hate kuştin û Bohtî bi tevahî bajêr serwer kir in. Bajarê Cizîrê, ku di sala 1338-an de hat desteser kirin, bû navenda Bohtîya û ji hêla Mîrektiya Botan Îzeddîn el-Bohtî ve bi fermî hate damezrandin. Îzeddîn el-Bohtî bû hedefa Mîrê Mûsilê Hacî Turgay, yê ku Cizîr hilda û Mîrektîya Botanê damezrand û fikir kir ku axên Cizîrê li axa xwe zêde bike. Hacî Turgay Cizîrê, li ser dem û organîze Cizîrê di bin dorpêçkirina bû. Piştî sê rojan ji pevçûnê, kavilkar Hacî Turgay ber bi herêma nêzîkî Cizîrê bi navê Zelaka vekişiya, piştre artêşê Bûhtî li pey wî, di encamê şerekî ku di encama têk çû bûna Mîrê Mûsilê de li herêma Zelaka têk çû.
1342 Şerê Mîrîtî yê
Şerê di navbera eşîra Bûhtî û Zırkîs de di sala 1342 de tê gotin Şerê Mîrîtî yê ye. Ev şer ji bingeha bingehîn a siyasî ya serdemê pêk tê. Ew li vê deverê ku her du eşîr xwedî hêz in, şerekî bi hêz e. Di şerê Mîrîtî yê di navbera eşîra Bûhtî û Zırkîs de, hindikahiya Ereban li Sêrtê tevî hemî hêzên xwe bi Zırkîsê re li dijî Bohtîyan tevlî bûn. Ev şer, ku di Bâdî de çêbû, lêçûnê xortên Begê Botan û gelek leşkerên Bohtî, di nav de jî bavê Îzeddîn el-Bohtî, Seyfeddîn el-Bohtî jî mir. Li ser mirina Seyfeddîn El-Bohtî Sêrtê ji serê wî hat jê hilkirin û li Sêrtê serê wî re Çevgan lîst in. Wekî encamek van bûyeran, Îzeddîn el-Bohtî daxwaza piştgiriyê ji hevalbendê wî Mîrê Heskîfê, Melîk Adîl û eşîrên Kurd kir, û Artêşa xwe berhev kir û seferek li ser Sêrtê organîze kir. Bi piştgiriya Muad bin Kadilla li Sêrtê, Îzeddîn al- Bohtî bi artêşek elalet re Sêrt girtin û talan kirin. Dûv re Alî Şirvân Al-Bohtî wek qeyûmê Sêrtê tayîn kir û vegeriya Cizîrê . Piştî hukûmetek deh mehî ya Bohtîyan li Sêrtê, notirvanên bajêr serhildan, Muad bin Kadilla û kurê xwe Muhammed û birayê wî kuştin. Di encama serhildanê de, Mîr Alî vanîrvan al-Bohtî bi zilamên xwe re bajêr hişt û vegeriya Cizîrê .
Astengkirina têkiliyên bi Mîrîtîya Heskîfê re
Kurê Îzeddîn el-Bohtî Seyfeddîn, 1346 an de, bû sedemê krîza di navbera Mîrektîya Heskîfê û Mîrektîya Botan. Seyfeddîn El-Bohtî û mirovên Heskîf gel zirar kiriye û li ser vê yekê Malik Adil artêşek berhev kir da ku dorpêçkirina herêma Cizîrê bi pêk anî . 1346-an de li Cizîrê ket nav daristanên Dêrik û ku têkbirina artêşê li dijî Bohtî li Cizîrê. Diviya bû wan li çiyayên ku der û dora xwe dorpêç dikirin. Di vê navberê de, Melîk Adîl li gel leşkerê xwe li Cizîrê de ma ku li benda Begşên Kurd û hêzên eşîrê ku piştgiriya wî xwest. Xirabî piştî hatina begên Kurd, Seyfeddîn El-Bohtî çû wargeha Melîk Adîl û pêşkêşiyek aştiyê kir. Li ser pêşkêşkirina aramiya Seyfeddîn El-Bohtî, Melîk Adîl bi erênî bersiv da vê pêşniyarê da ku êdî wenda nebe, û aştî di navbera her du aliyan de bêyî ku zirarên din çênebe. Lê belê, di navbera 1351-1352-an de, di navbera Seyfeddîn el-Bohtî û dîsa di navbera Heskîf û Mîrîtîya Botan de qeyranek çêbû. Ji bo sedema vê krîza bû ku artêşa Bohtî, ku dît ku Mîrektîya Heskîf di şerê navbera têk hate Heskîfê û Mîrektîya Xerza, derbasî Mîrektîya Xerza bûn. Lê belê, wekî encama şer di Koşaniye de, Dadrêya Xerzan têk çû û Mîrê Heskîfê Melîk Adîl, yê ku xayîn Bohtîya bihîst, carek din Bohtîya rêxistin kir. Bi wergirtina nûçeyên ku Melîk Adîl bi ser keti bû, dadrêsê Mîr Seyfeddîn Vestan ji Mîr İmadeddîn El-Hekkari piştgirî xwest û ji artêşê re tevger da ber dadmendiya Mîr Îmadeddînê Mîrê Hekarîya. Lê belê, dadrêsê Vestan Mîr İmadeddîn piştre destek da Bohtîyan û vegeriya. Wekî encamek vê bûyerê, Mîr Seyfeddînê Bohtî artêşê xwe hilda û berê xwe da Tanza û navenda xwe li wir damezrand. Melîk Adîl li Bohtîya ê nêzîkê Tanza çalakî li dar xist û dû re jî aştî careke din di navbera her du malbatên malbata Begtu'l-Evseli de pêk hat. Têkildarî van bûyeran, Mîr Îzeddîn el-Bohtî, ku ji ber seferberiyên ku Melîk Adîl li ser alîyê Botan kirî, xemgîn bû, çû Rûkenê Colemêrg Melik Esedê Mîrê Hekarîya da ku ewlehiya Mîrektîya Botan biparêz e û ji wî piştgirî xwest. Piştî ku fêr bû ku Îzeddîn el-Bohtî çû ba hukumdarê Colemêrgê, Melîk Adîl ji derdorê Mîr piştgirî xwest û xwest bi leşkerê xwe ber bi Sêrtê ve here da ku here Sêrtê . Dûv re, bi hev re bi artêşê dadrêsê Vestan Mîr İmadeddîn û Îzeddîn el-Bohtî, berbi Sêrtê ve çûn . Melîk Adîl, yê ku fêr bû ku Îzeddîn el-Bohtî ji Arteşa Colemêrgê ber bi Sêrtê ve bi rê ketibû, bi yekîneya kavilkar re hat Sêrtê . Piştî hatina Melîk Adîl li Sêrtê, kurê Mîrê Xerzan, Melik Muhammed, Ziyaeddîn er-Rojkî, Nasreddin ez-Zırki, Bahaeddin es-Süleymani,Îzeddîn ez-Zirki, Mîrê Silvan, Mîrê Erkanin. Li gel fermanên Kurdî yên wekî bin Kemal al-Şavûri, artêşbûna 12 hezar kesan li Sêrtê dest pê kir ku li bendê bin. Melik İmadeddin El-Hekkarî şandek ji Melîk Adîl re şand da ku şer bê winda derbas bibe û xwest muzakereyên aştiyê di navbera her du aliyan de. Li ser vê daxwazê, Melik Muhammed, kurê Mîrê Mêrdînê, ji Melik İmadeddîn re hat şandin, û ji bo danûstandinên aştiyê careke din di navbera her du aliyan de pêk hat. Di Kanûn 1362-an de, Mîrê Botan Îzeddîn el-Bohtî mir û cihê wî kurê wî Seyfeddîn El-Bohtî hat. Seyfeddîn El-Bohtî li şûna birayê wî, Îzeddîn Ahmedê Botan, piştî mirina wî di îlonê sala 1383-an de piştî padîşahê 20 salan bû. Ew li bajarokê Fınık, kurê Seyfeddîn El-Bohtî, û kurê wî Abdullah wekî rêveber hate wezîfedarkirin. Di şerê ku di heman salê de di navbera Heskîf û Zırkîs de çêbû, Mîrê Botan yê nû Îzeddîn Ehmed pişta xwe da alîya Heskîf. Lê belê, di sala 1386-an de, Mîrektîya Hesankeyf û Mîrektîya Botan dîsa rû dan, û Mîrê Heskîfê êrîşî hêzên serhildayên Abdullah El-Bohtî kirin. Hêzên Abdullah El-Bohtî de têk Heskîfê artêşê , tevî ku Farqîn û Mîrê Xerza piştgirî Heskîfê aliyê şer di şerê ku li dar ket.
Hatina Tîmûr li herêmê û Mîspîyan
Dema ku Timur de hatin herêmê, Mîr Îzeddîn Ahmedê Botan , wî ziyaret kir û got li Timura bibin. Salên hatina Timur li herêmê tevlihev e. Di hin çavkaniyan de, 1401 paşeroj e, di çavkaniyên din de ew 1394 e. Mîr Îzeddîn, ku di destpêkê de ji Tîmûr re ragihand û dilsoziya xwe agahdar kir, paşê ji viyana xwe ya dilsoz şaş ma û bû sedem ku Timur rêxistin bi artêşek berbiçav li ser herêma Botan rêwîtiyek organîze bike. Di encama pêşangeha Tîmûr de li ser herêmê, Cizîr bê dorpêçkirin, û li ser vê rewşê rêveberiya artêşê Botanê li Cizîrê bi dawî bû. Paşê Mîrê Botan Îzeddîn, ku ji hêla Tîmûr ve têk çû, reviya û neçar ma ku jiyana xwe di nav eşîrên Dih de veşartî. Hejmarek çavkaniyên Tîmûr piştî wergirtina nivîsandinê ew ji rêveberiya kurên xwe hiştin hin çavkanî, Mamlûk û ew hiştin ji ber ku ne peydakirina rêveberiyê ne û tê vê wateyê ku niha serê Botan ferman dide. Lê belê, di nav sempozyûmê li dar Şirnexê, hat gotin ku, Timur di bin kontrolê de hinek dem piştî ku ji wê herêmê dîsa ji aliyê Botan hate binçavkirin .
Mîr Zeyneddîn Abdal
Di 1429-1430-an de, Abdullah bin Abdullah, bi navê Mîr Zeyneddîn an Abdal Beg jî tête nasîn, dîsa herêma Botan hildibijêre û Mîrektîya Botan desteser dike. Abdal Beg serwerê bavê Zînê ye ku di navdar Mem u Zin de ji hêla Ahmed-i Hani ve hatî navkirin . Di serdema Abdal Beg de, Mîrektiya Bedlîsê û Mîrektiya Botan rû bi rû bûn. Mîr Şerafeddîn bi Şaxım Hatun re zewicandî ye û kurê wan jî heye bi navê Şemseddîn. Imahîm Hatun keça Mîrê Heskîf e . Lê piştre Mîr Şerafeddîn ji Şaxım Hat dabeş kir û Şaxım Hatun jî bi zilamek bi navê Seydi Ahmed zewicî. Bi mirina Mîr Şerafeddîn re, Şaxım Hatun û Seydi Ahmed Bitlîs ketin bin rêveberiya Mîrîtî û ji vê yekê sûd wergirtin ku kurê wî Şemseddîn biçûk bû. Piştre, serokên Dinka Rojkî, ku serokê Mîrektîya Bitlîsê bû, ji vê rewşê aciz bûn û ji navendê serbixwe tevgeriyan, piştevaniya xwe ji Mîrektîyê re vekişandin. Piştî ku di vî warî de ji bo demekê berdewam kir, Mîr Şemseddîn, ku temenê wî pêşket, bi serokên eşîra Baykî re civiya û ji bo tasfiyekirina Seydi Ahmed serî hilda. Vê bihîstin, Seydi Ahmed alîyê Bedlîsê hişt û ravî ba Mîrê Botan Abdal Beg. Paşê Mîr Şemseddîn pêşî dayika xwe Şaxım Hatun kuşt, piştre artêşê xwe civandin û biryar dan ku rêwîtiyek li ser Mîrektîya Botanê saz bikin. Mîr Şemseddîn û artêşê wî, ku hatina pêşiya Cizîrê, piştre bi danûstandina girtiyan Seydî Ahmed girtin û kuştin. Dûv re Mîr Şemseddîn bi artêşên xwe vegeriya Bedlîsê û ji Mîrê Botan re ragihand ku ti pirsgirêka wî bi Bohtîya re tune û ku mirovên her du hereman heval bûn. Abdal Beg bi Mîspî re li dijî Mîreşan li şer di navbera Mîspîyan û Mîreşan de di sala 1437 de pêk hat. Di sala 1451 koçî Botan de, Mîspî êriş kir, Artêşa Mîspî Cizîr gelek bajaran bi talan kirina bajar kuşt. 1452-an de artêş bi serokatiya Hasenê Dirêj êrişî Sêrtê bi serokatiya Abdal Beg û di vê êrîşê de arteşa Mîspî bajar û derdora wê talan kir. Di vê heyamê de dîsa, serhildana li 1456 li Cizîrê dest pê kir û gelek xiristiyan û misilman jiyana xwe ji dest dan. Abdal Beg di sala 1456-an de derbas bû û li şûna wî II. Izeddîn Beg bû. Abdal Beg yek ji fermanberên kurd e ku zirara herî mezin gihand Mîspîyan . Ji bo vê yekê, dijminahiya Mîspîyan û Mîrektîya Botan heya ku ew mir. Serdema Îzeddîn Begê, ya ku li pey wî hatî, serdemek hevbeş dubare kir. Lê rêveberiya wî pir dirêj nekir. Kurê wî yê rûmetdar, Mîr I. Şeref, tenê du salan bû ku wek Mîr xebitî. Piştî Heşda bî, ew bû serokê Mîrektîya Botan, di bin rêveberiya birayê xwe I. Bedir de.
Bedir Beg û serdema serdestiya Osmanî
Di dema Bedir Beg, Mîspîyan hat rûxandin Şah Îsmaîl û Dewleta Sefewî hate damezrandin. Di vê qonaxê de, Şah Îsmaîl hem ji bo Mîrên Kurdan hem jî ji Osmaniyan xetereyek mezin bû. Şah Îsmaîl , bi karanîna bandora Tirkmenan li Anatolia, bû sedema serhildanên di Împeratoriya Osmanî de û xwest ku Sunîtî Kurdên Sunnî werin qewirandin û zilamên xwe bêne wezîfedarkirin. Piştre gelek Begên Kurd li kêleka Osmaniyan li hember Safavîyan cîwar bûn . Yek ji wan dadwerê Cizîrê Bedir Beg e. Hewldana Yavuz Sultan Selim agahdar nekir, Bedir Beg paşê paşde çap kir û ji alîyê Yavuz Siltan Selim ve hînkirina şahidan hîn kir. Dûv re, Bedir Beg li Mûsilê de kampanyayek li ser hêzên Sefewiyan li darxist û ew têk birin. Mîrektîya Botan di fermana îdarî ya Osmanî de wekî hukûmetek sanjakê parêzgeha Amedê hate destnîşankirin. Begên Kurd domand ku di erdnişînên hukumetê de piştî qewimandina Osmanî serweriya axên xwe domandin, û wan salê yekcar baca xezîna navendî dida. Ji Artêşxanê re nameyek ji hev xistî hatîye dayîn ku ew xwedan taybetmendiyên dewarên xwe ne. Di van peymanan de, şertên di binê wan da ku van banneran biparêze dê yek bi yek were rave kirin. Van rêzikên, ku di dema serdestiya Yavuz Siltan Selim de ji bo cara yekê hatine dayîn, paşê ji hêla her siltan ve nû hatine nûve kirin. Even dewletên navendî yên wek Selçûkî, Tîmûrleng, Mîspîyan û Safewiyan li ser kurdan, ku bihêz avakirin û eşîrên, Mîrên cuda de li herêmên xwe bi xwe bi serî, karî ji bo bidestxistina serdestîya mutleq ya di herêmê de, û rakirina van Mîra ne. Ordîxanên Kurd, ku wek kelehek navendî qebûl kirine, hebûna xwe bi pejirandina serweriya dewletên bi hêz ên ku serdestî li ser herêmê dikin dema ku mercên sîyasî hewce dikin, hebûna xwe domandin. Dewleta Osmanî hîna jî di nav erdnigariya Kurdî de dikare hewil bide ku hukumeta navendî damezrîne, lê ew hewil neda. Berî her tiştî, berjewendiya Osmaniyan li herêmên ku Kurd lê dijiyan ne ji ber ku wan dixwest ku wan bixin bin kontrola xwe û asîmîle bibin, lê ji ber hewcedariya parastina sînorên rojhilatê yên dewletê ne. Wekî encamek vê rewşê, nermîniyên li çiyayên hişk ne tenê di karûbarên navxweyî de hin destkeftiyên îdarî hatin dayîn, di heman demê de rêziknameyek hate dayîn ji ber ku ew ewlehiya herêmên sînorî peyda dikin. Mîrektîya Osmanî tercîh kir ku bi danûstendina bi pirsgirêkên hindikahî re, bi taybetî bi welatên cîran re, aramî çêbike. Di dema serweriya Sultan Süleyman Mîrê Mezin de, bêjeya "wekî sembola çarenûsa wî" di "emr-i sheriff" de hate şandin ji miletên ku li vê deverê dijîn nîv-serbixwe beriya Mîrektîya Iraqeyn (1535). Li vir bi kurtahî wiha hate kurtkirin:
"Di dema Siltan Selim de , deverên ku ji ber ku li dijî rê li pêş girtine û niha bi dilsoziya ji dewletê re xizmet kirine, nemaze yên ku sûd wergirtine di pêşbirkê de, hatine desteser kirin û çêtirîn her dem .
Wekî ku em ji vê yekê fêm dikin, Kanunî maf û mafên nû ji Fermandarên Kurd li Herêmê re neda, tenê bavê wî daxuyand ku destûrnameyên ku di demê de hatine dayîn dê rast bin. Ji ber vê rewşê, Ordîxanên Kurd, ku hin taybetmendiyên wan hebûn, bi gelemperî ji dewletê dilsoz bûn û bi Artêşa Osmanî re ketin nav kampanyaya dijî Safewîyan . Ji ber vê yekê, statûya wan taybetmendî bê navber dom kir.
Mîrektîya Botan di rêveberiya Osmanî de
Ordîxaneyên Botanê di karanîna rêveberiya Osmanî de gelek kar anîn. Piştî Alî Beg (1524), kurê wî II. Bedir Beg (1524-1573) bi karanîna rêveberiya Osmaniyan axa Beglik ji nû ve ava kir. Di serdema xwe de, li Cizîrê, zanyarî û çanda gelek pêşkeftî û Cizîr bû navenda serdema di vî warî de. Lêbelê, ji ber nerazîbûna caran ligel rêveberiya Osmanî, di sala 1549-an de, Vizier-i amzam Rüstem Paşa , kurê Suleiman Mîrê Mezin, lêkolînek li ser Cizîrê Beg Bedir Beg çêkir û Begannameyek da birayê xwe Nasır Beg. Dema ku Nasır Beg hat ser desthilatê, Bedir Beg neçar ma ku berê xwe bide herêma Şeccar. Lêbelê, Bedir Beg du sal şûnda bajêr desteser kir. Bedir Beg di destpêka Emirmperatoriya Botanê de 49 salan serwerî kir û di 95 saliya xwe de li Cizîrê mir. Piştî mirina Bedir Beg, kurê wî Mîr Muhammed Beg ew serfiraz kir. Mîr Muhammed, ku beşdarî serdana Lala Mistafa Paşa yê digel serdanên Gurcistan û Qefqasan bû, di şer di sala 1573 de mir, û ji ber ku kurê wî pir biçûk bû, jina wî zewicî bi keçên xwe re Mîr Nasır û Mîr Şeref, kurên Abdal Han. Van xwişk û birayan ji bo demekê bi hevra serwerî îdare kirin. II. Her çendî Mihemed di sala 1578-an de bûye Cizîrê Beg, serweriya wî pir dirêj nekir û di 1583-an de mir. Li ser vê yekê, Mîr Azîz (1583-1591) ji şaxên din ên malbatê Cizîr Beg bi ferman û daxwazên Dewleta Osmanî bû . Mîr Azîz, ku di sala 1585 an de beşdarî kampanya Tabrîzê ya of Împeratoriya Osmanî bû, di dawiya şer de venegeriya Cizîrê û li Sinjaringalê dimîne. 1586 bimêr re Mîr Saîd , 1593 Mîr Azizj i Cizîrê û Sîlopiyê bigire ser tevahiya erdê, xwe di destên xwe de bi tenê Cizîr li ser bermahiyên ku ji kelê, li Stenbolê ji bo alîkariyê li dijî ordênên namûsê û birayê wî ji hikûmetê pirsî bazda. Di vê navberê de, Mîr Şeref bi serfirazî û têkbirina keleha Cizîrê, piştî serpêhatiyek dirêj û li ser vê nûçeyê, rêveberiya Osmanî, ligel Mûsilê Begê began Hüseyin Paşa , Mîrê Xerza Mehmet Beg, tevî Karakuyu, Cemalkendi, Dilfeşme, Abu Saaîd Kefri Zaman, Habur û Silopi li ser Cizîrê rêve çû. Li ser vê yekê Mîr Şeref bi birayên xwe re reviya. Mîr Aziz bû xwediyê erdên kevnar. Huseyîn Paşa jî vegeriya Mûsilê . Mîr Şeref piştî demekê dîsa hat qonaxê, pişta xwe da axên Cizîr û Silopî û Mîr Aziz kuşt. Mîr Şeref bixwe li Cizîrê bicîh bû û di qezayên digel xwe de birayên xwe şandin girave. Di nav van kastan de Kela Basurin ya li Silopî ye . Diyarbekirê Begê began Mehmet Paşa, ji ber qezayên Mîr Mehmet Şah hat herêmê Cizîrê û cihên din dane. Lêbelê, III. Şeref û Di navbera III. Mehmet de têkoşînek daye. Ev têkoşîn, Ew di dema III. Murad û I. Ahmed de jî berdewam kir. Di 1626 de, Her çendî Cizîr ji hêla IV. Murat (1623-1640) ji Mîr re hatibe dayîn, Mîr Şeref, ku rêveberek pir bandor bû li herêmê, hîn sax bû, di heman demê de Mîr Mehmet nexwest ku here wir û dest bi karûbarên xwe yên bingehîn bike.
Serdema Bedirxan Beg
Piştî ku Mîrê Botan Abdullah Beg mir, biraziyê wî Seyfeddîn Beg bû mîr. Di dema serweriya Mîr Seyfeddîn Beg de, rêveberiya Mîrektîya Botan tengav bû û eşîrên di bin fermana Botan de ji derveyî welat bûn. Li ser vê yekê, Seyfeddîn Beg bi dilxwazî ji vekişiya û rêveberê radestî Salih Beg, kurê Abdullah Beg kir. Lêbelê, Salih Beg nekarî pêşî li astengiyên îdarî bigire û nekarî rêveberiya Mîrektîya Botan têk bibe. Dema ku Salih Beg pişti fermanê Naqshbandi ket û bi Sufîzma re mijûl bû, wî dev ji rêveberiyê berda û Mîrektî yê berda birayê xwe Bedirhan Beg . Bedirxan Beg, ku di sala 1802-an de li Cizîrê hat dinê, 19 salî bû Mîr gava ku ew di sala 1821 de bû serekê Mîrektîyê Botan. Bedirxan Beg bê guman yek ji serkêşên herî nakokî yê dema xwe bûye. Ew rola wê di dîroka wê heyamê de, û her weha hêz û bandora wê li herêmê ku wê ew qas balkêş dayê. Her çend ev serdem serdema herî geş a Mîrektîya Botan be jî, dê strukturên îdarî yê Osmanî werin guheztin û desthilatdariya navendî jî zêde bibe . Gava ku ew bi serdema Mehmût re hevberî dike, ew di heman demê de qonaxên paşîn ê Mîrê Botan e. Ji ber ku, di serdema Bedirhan Beg de, Dewleta Osmanî bi astî kêmkirina asta şexsiyetên ku ji Mîrektîya Kurd re hatine dayîn kêm kir; Dûvre, ew bi tevahî xweseriya wan rakirin û yekser wê bi rêveberiya navendî ve girê da. II. Mehmût Ji sala 1808-an pê ve bi reformên ku ew pêk anîn, ew vedigere polîtîkayên îdarî yên Mîrektîya Osmanî yên li parêzgehan û şêwazek navendîparêztir bikar anî. Pêşîn, wî bi mîhengên nîv-xweser ên ku wî dît wekî astengiya herî dijwar a dewletê. Ew bi piranî ev pêk aniye. Di navbera salên 1812-1817-an de, mezinên mezin ên Anatolîayê hatin rêz kirin, û heman tişt li Balkanan di navbera 1814-1820 de qewimî. Dûvre, ji bo ku rêxistina li Anatoliya Rojhilat fêm bike û ji bo pêkanîna mîheng û rêzanên li vê herêmê, II. Mehmût di sala 1833-an de Reşit Mehmed Paşa ji bo parêzgar Sivas tayîn kir. Di vê pêvajoyê de, Bedirxan Beg bû serekê Mîrektîya Botan . Bedirxan Beg yekemcar eşîrên Botan ên belavbûyî di bin desthilatdariya xwe de yek kir û fermannameya îdarî di nav Mîrektîya Botan de peyda kir. Wî di salên yekem ên Mîrektî de di warê îdarî de gelek reform kir. Bi vî rengî, wî dest bi birêvebirina xwe xurt kir û Mîrektîya Botanê bi rengek otorîter îdare kir. Dûv re, Bedirxan Beg ji bo ku ewlehiya jiyanê û malên kesên li axa di bin fermana wî de dijîn, hecî û talan bidawî kir, û bi vî rengî kar kir ku berhevkirina bacê sererast bike. Van performansan di herêma herî tund a Cizîrê û Mîrektîya Botan de jî aramî peyda kir û dilsoziya xwe di nav gel de zêde kir. Lêkolînvanê Rûs V. Dittel Bedirxan Beg di nivîsên xwe de li ser xaka xwe dinivîse:
" Wî qanûn û şertên belavkirina erdê hene. Lê aramî û ewlehî ji hemî acizîyên van şertan tercîh dikin "
Bedirxan Beg li ser ewlehiya giştî ji bo baştirkirina jiyana civakî û aborî xebitî: rizgarkirina nişteciyan ji tirs û gumanan, parastina mal û milkên ji diz û dizan û avakirina pergalek bacê ya dadperwer. Bi vî rengî, Bedirxan Beg wisa difikirî ku çareseriya van pirsgirêkan wê desthilatiya xwe di nav gel de zêde bike. Ji bo vê armancê, hin gav hatin avêtin ji bo ewlehiya civakî; Vê yekê baca bacê li ser mirovên ku di bin baca giran û baca giran de hilweşand kêm kir. Avakirina rêveberiya keştiyê li Gola Wanê bûyerek girîng bû. Bedirxan Beg ji bo çêkirina projeyê gelek xebitî. Pêngavên ku di vî warî de hatin avêtin bi eleqeyek germ nîşanî gel dan û piştgirên serokên eşîrê yên Bega jî stendin. Operasyona keştiya li golê, ji aliyekî ve, bazirganiya li herêmê baştir kir, ji aliyekî din ve, di veguhestina nav herêmî de rehetiyek mezin peyda kir. Ji bo vê yekê, Bedirxan Beg xwendekar şandin Ewrûpayê da ku di derbarê çêkirina keştiyê de fêr bibin. Bedirxan Beg dest bi çêkirina kargehan kir, ku bingeha mayînên dewlemend ên li herêmê ne û bi alîkariya esnafên ku wî vexwendin Cizîrê, wî du kargeh saz kir, yek ji bo çekan û ya din jî ji bo hilberîna çekan. Vê yekê jî dilsoziya wî di nav bezên Kurdan de zêde kir. Wî xwendekar şand Ewrûpa ku di warê leşkerî de pisporên pêbawer hene. Di dema Bedirhan Beg de, wî têkiliyên xwe bi dewletê re baş domand û siyasetek têkiliyên baş ên hikûmetê re şopand. Lêbelê, di dema Ottomanerê Osmanî-Rûsyayê yê 1828-1829-an de, wî pişta leşkerî neda Dewleta Osmanî, û ji bo cara yekê helwestek nerazî li dijî Dewlet girt. Lêbelê, piştî ku vê helwesta xwe dayê, II. Wî di dema kampanyaya Rojhilatî ya di navbera 1833 û 1839 de, dema ku Mehmût ji bo rîtmên li herêmê bi rêve bibe ji bo ku rasthatina navendîbûnê li Anatoliya Rojhilat bi rêve çû, ew alîyê arteşa Osmanî bi leşkerên xwe re girt. Bi vê sîyasetê re, Bedirxan Beg ji tunekirinê mîna bezên din ên Kurd reviya û di vê pêvajoyê de hêzek girîng wergirt. Ew ji hêla siyaseta wî ya pro-dewletê ve ji hêla Stateerîeta wî ya leşkerî Redif ve hate xelat kirin. Bi vî rengî, bi zêdekirina piştgiriya dewletê ji bo hêza xwe, wî hêz û bandorek girîng li herêmê bidest xist. Serweriya siyasî û hêza Dewleta Osmanî ya li herêmê piştî ku têkçûyîna Warerê Nizip di sala 1839-an de, dişoxiliyek mezin hat qefilandin, dema ku Bedirxan Beg digel hêzên eşîran de di bin fermana wî de bû. Rewşa heyî ji bo Bedirxan Beg destpêka serdemek nû bû. Bedirxan Beg , ku heta wê demê siyasetek aşitî bi dewletê re dimeşand, dest bi siyasetên ku dê bandora xwe li deverê zêde bikin bikarbîne ji hêla sûdwerbendiya hikûmeta heyî. Ji bo vê armancê, wî eşîrên xurt ên ku di dema kampanyaya rojhilatî ya Sublime Porte ya sala 1838an de perçebûyî civandin, û her weha hewil da ku dijminan di nav eşîrên de qewitîne.Her çend Bedirxan Beg di têkiliyên xwe yên bi dewletê de siyasetek pro-dewletê dimeşand, carinan jî lêgerîna dewletê ya li dijî polîtîkayên li gorî rewşa wî ya îroyîn dibe sedem ku hukûmet ji wî guman bike. Pêkanîna polîtîkaya navendparêziyê ya ku piştî Tanzimat ji hêla themparatoriya Osmanî ve hatî destpêkirin û guhertinên di qada îdarî de li vê deverê hatine kirin rûbirûyî Bedirxan Beg û rêveberiya Osmanî bûn, û hikûmet xwest ku bandora xwe li herêma Cizîrê bişkîne. Bi rêkeftina îdarî ya nû, hin qezayên Cizîrê bi parêzgeha Mûsilê re hatin girêdan. Bedirxan Beg , ku bandora xwe û bandora xwe ya siyasî li navçeyê zêde kir û têkiliyên xwe bi dewletê re baş dom kir, nexwest ku rewşa xwe ya heyî winda bike. Ji bo vê armancê, her çend wî bi hukûmetê re hin hewildan jî kiribû, lê ew nekaribû encamek bi dest xwe bixe. Piştra, wî têkilî bi Vanlı Han Mahmut û İmadiyeli İsmail Paşa re, ku di serhildanê de bûn dijî dewletê, û ket nav siyasetek dijberî ya dijî hukûmetê. Piştî guhertina rewşa îdarî ya Cizîrê, Bedirhan Beg di sala 1259 (1843) de li ser Nasturiyan, ku bi eslê xwe xiristiyanî bûn, ku li herêma çiyayî ya Colemêrgê dijiyan ji bo ku balê bikişînin ser hukumetê, dest bi operasyonekê kir. Di dema vê operasyonê de, bi hezaran Nastûrî ji aliyê hêzên wî ve hatin komkuj kirin û hinek jî dîl girtin. Ev rewş di heman demê de bû sedema zêdebûna gumanên ku di derheqê Bedirhan Beg de berî Hikûmeta Osmanî hebûn. Bûyer di sala 1843-an de Porte di rewşek dijwar a di siyaseta derve de da û bû sedem ku dewletên rojavayî mudaxeleyî pirsgirêkê bikin, zextê li ser hukûmetê kir da ku bi rêya balyozên wan ve li Stembolê. Reaksiyona nêzîk a Bedirxan Beg bi Han Mehmût û hin melayên kurd re ku di serhildanê de bûn bi wî re piştî ku operasyona Nastûrî di sala 1843-an de hate kirin, û encama vê hevalbendê (1846), ji bo girtina hin gavên radîkal rêgir kiriye. Li ser viya, Bedirxan Beg , II. Wî operasyona Nastûrî pêk anî û bi ser zêdetirî 10 hezar çekdarên xwe ve êrîşî Tuhuba Nasturi li herêma Colemêrgê kir û komkujî pêk anî. Rewş û tevgerên Bedirxan Beg ê di siyaseta navxwe û derve de Dewleta Osmanî dijwar kir. Porte, II. Piştî operasyona Nasturi, tevî hemû hişyar û encaman, wî dest bi xebatan kir ji bo rakirina Bedirxan Beg , ku helwesta wî ya dewletê berdewam dike. Fermandarê Artêşa Anatolî, Musir Osman Paşa, dema ku amadekariyên xwe ji bo operasyona leşkerî li ser Bedirhan Beg derbas kir, di heman demê de çalakiyên ji bo veqetandina hevalbendiya di navbera wî û bezên Kurdan de jî pêk anî. Rêbaza hevbeş a ku di vê pêvajoyê de hatiye bikar anîn ev e ku eşîrên Kurd û Beg ên Kurd, yên ku bi wê re têkildar in an jî nêzî wê ne, bi diyariyan û sernavan bidin, da ku wan bavêjin aliyê Osmanîyan û ji hevûdu bigirin.Gelek rahêjên Kurd ên ji bo vê armancê têkilî dan, ji hevalbendiya Bedirxan Beg veqetiyan û piştrast kirin ku li paş dewletê bisekinin. Hat ragihandin ku hikûmet li dijî wî operasyonek leşkerî dimeşîne, û kî ji ber vê yekê dilgiran bû, Bedirxan Beg , bi rêya konsulê Brîtanî li Mûsilê, ji hukûmetê xwest ku bi nameyek ku tê de mercên ku ew qebûl bike, radestî hukumetê bike. Piştî operasyona leşkerî ya ku ji hêla hêzên Osmanî ve li ser serhildana Bedirhan Beg û aliyên wî yên Kurd ve hatî destpêkirin de, Müşir Osman Paşa li Bedirhan Beg û leşkerên wî li Cizîrê têkçûnek giran çêbû. Lî ser vê bûyerê Bedirhan Beg , malbata wî alîgiriên wê bi hevre ji ber ku ewle dîtin kişiyan qeleya Orak ê. Hêzên Osmanîyan demekî şunde qeleyê dorpêç kir , Begê hiştin di nav tengasiyê de , roja sêyemê dorpêçê da Beg çu teslîmê hêzên Osmaniyan bû. Bedirhan Beg piştî teslîmgirtinê hate Stenbolê û pişt re berbi girava Crete hate derxistin. Bedirxan Beg , ku gelek salan ligel malbata xwe (15 salan) li Kretayê dimîne, bi destûra Siltan Abdülaziz re vegeriya Stenbolê; Ji wir, ew bi daxwaziya xwe ve hate veguheztin Damascusamê û di sala 1868 de li Şamê mir.
Êzdînşêr Beg û belavkirina Mîrektîya Botan
Êzdînşêr Beg kurê Mîr Seyfeddîn, birazê Bedirxan Beg e. Apê wî Bedirxan Beg di serhildanê de di destê Osmanî de derbas bû û yek ji wan sedeman belavkirina atemparatoriya Botanê ava kir. 'Ezdînşêr Beg yê apê Bedirxan Beg bi aliye Osmanî re bû sedema eşîrên Botan û fikra hevalbendiya Kurdan belav bû. Di sala 1847-an de, Bedirxan Beg hate girtin û sirgûnkirin û prosesa belavkirina atemparatoriya Botan gav bi gav mezin bû. Êzdînşêr Beg fikir kir ku serî hilda Mîrektiya Botan ku li ber piyê xwe sekinî. Lêbelê, fermana îdarî ku bi tevgerên reformê di hundirê Osmanî de di vê heyamê de guherî ev asteng kir. Êzdînşêr Beg li sermiyandarên Kurd ên li herêmê dimeşiya û hewl da ku wan di bin çavdêriya xwe de hilde da ku di çavê rêveberiya Osmanî de be û desthilata Botan bigire. Êzdînşêr Beg , yê ku dest bi herêma Botan kir, dûv re ket nav Garzan ji Telan (gundê Oyacık), pêşî zaxoyên Beg kent ên serdemê dîl girt û piştre berbi Kela Zok ve çû. Bi vî rengî, wî astengên li ber siyaseta herêmî ya Osmanî derxist û di avakirina avahiya nû ya îdarî de rolek mezin da. Lêbelê, li şûna Êzdînşêr Beg ji hêla Hikûmetê ve bawermendek cûda hate destnîşan kirin. Li ser vê yekê, Êzdînşêr Beg ji nûve Emîraya xwe serhildan kir û paşê jî ji hêla Hêzên Osmanî ve hate têkbirin. Piştre, Emirmparatoriya Botanê di sala 1855-an de hate veqetandin û dest bi birêvebirina bawermendên ji Navenda Cizîrê hate kirin, dest pê kirin.
Mijarên têkildar
Lîsteya eşîrên Botan
Malbata Bedirxaniyan
Çavkanî
Dîrok
Dîroka Bakurê Kurdistanê
Dîroka kurdan
Kurd
Kurdistan
Xanedanên kurdan |
996 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Roj%20TV | Roj TV | Televîzyona kurdî Roj TV di sala 2004an de hat saz kirin. Bi kurdî, tirkî, erebî û farisî weşanê kir. Bi riya satelitê Roj TV li tevayê Kurdistanê, li Rojhilata Navîn, li Ewropayê û li Afrîkaya Bakur dikarbû were temaşe kirin.
Bingeha ROJ TV li bajarê Kopenhag a Danîmarkayê hatiye danîn. Kompaniyeka mediya ye û li ser bingeha pêdiviyên netewa kurd, li Kurdistan û Mezopotamyayê hatiye damezirandin. Ev televîzyon li ser bingeha objêktîvbûn û serxwebûnê kar û xebata xwe pêş de dibe. Bernameyên ROJ TV li gor pîvanên weşana Danîmark û pîvanên Ewropayê tên çêkirin.
ROJ TV di 21ê Sibatê de dest bi weşana testê û di 1ê Adara 2004an de bi resepsiyoneke vekirinê bi fermî dest bi weşanên asayî kir. Ji gulana 2004an û şûnda Roj TV di înternetê de zindî tê temaşe kirin (Weşana zindî - kEditor).
Prodîksiyona ROJ TV li bajarê Belçîka Denderleuw e.
ROJ TV rojane rêze bernameyan pêşkêş dike. Ji nûçeyan bigir ta bernameyên dokumanter, fîlm , şahî, çandî û yên zarokan. Ev bername bi sê zaravayên sereke yên Kurdî; Kurmancî, Soranî û Dimilkî û bi zimanên Suryanî, 'Erebî û Tirkî tên pêşkêşkirin. Mebesta sereke ya naveroka hemû bernameyan baldayîna ser pêşketina civakî ye.
Profîla Temaşevanên Kurd ên ROJ TV, 40 mîlyon e ku tenê Kurdin. Ev kanal bi rêya satelaytê digehêje Kurdên li 77 welatan.
ROJ TV, di heman demê de ji reklam û peyamên bazirganî re vekiriye. Her wiha di warê tenduristî, tevgera mirovanî, dîrok, şêwaza jiyanê, zanist û teknolojî, xoza, perwerde û wekî din de derfeta rêklam kirinê maqûl dibîne. Wekî din di warê sponsor kirinê jî de derfet û mecal hene.
ROJ TV, di 22´ê Çile de, weşanên wê ji ser seteleyte Eutelsat´ê û Eurobird´ê hat birrîn. Balyozê giştî yên DYA'yê li Enqereyê Francis Ricciardone, Got ku "Me ji dostên xwe yên ewropî rica kir ku weşanên Roj tv were girtin." Lê ROJ TV, dîsa weşanên xwe da domandin. ROJ TV, televizyona kurd, ya netewî ya. Lê li gorî hemû komên civakê ûcudahîyên civakê ên ku li Kurdistanê hene weşanê dike. ROj TV, qedaxaya li ser zimanê kurdî şikand. Ji ber vê yekê jî, hertimî herîşên dewletê lê bûn. Roj tv, piştî wê birrîna weşanên wê ji ser Eutelsat û Eurobird, piştre bi hefteyekê li ser peyka Intelsatê bidest weşanên kir. Lê çend ku weşanên wê ji ser pyekê hatin birrîn jî, bênavber roj tv weşanên xwe li ser Internettê domand, heta ku carek din çû ser peykê û weşanên xwe domand.
Li Kurdistanê, televizyona ku herî zêde tê temaşa kirin a. Ji ber ku dîrok, çand, komelgerîya kurdistanê diihê berçav, ji bo kurdan bû televizyona yekem, Lê bi heman sedemê ji ber ku çand û dîroka kurdistanê weşana wê kir, bi hedefa hêrîşên dewletê ku lê dibin jî. Ji ber ku pêşî li pêşketina kurdan û çanda were girtin, herîş lê bûn.
Bername
Bernameyên Sîyasî
Rojaktuel
Avrupa´dan
7. Gün
Ruwange
Pêvajo
Rave
Rasterast
Ramangeh
Nûpel
Rojanaliz
Rojev
Gündem
Sêla Sor
Roşt
Bernameyên Civakî
Ciwan
Söz Sizin
Rengê Jiyanê
Turikê Dewrêş
Hane Rengîne
Rojbaş Kurdistan
Perporek
Çira Jiyane
Portre
Ada
Tenduristî
Peyman
Bernameyên Çandî û Hunerî
Awaza Mê
Şevçira
Rengîn
Tîşkî Huner
SînemaTeka Kurdî
Gava Sêyemîn
Welatê Rojê
Dîdar
Dîlanar
Bernameyên Zarokan
Xalxalok
Girêdanên Derve
Malpera Roj TV
Roj TV Zindi
Kanalên televîzyonê yên kurdî
Teleweşanên ji aliya kesan |
1000 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ur%C3%BBk | Urûk | Urûk an Ûrûk (bi sumerî: Unug) bajarek li welatê Sumerê bû. Gilgameş Keyê Urukê bû. Xwedawenda Urukê Înanna (Îştar) bû. Navê Urûkê di Incîlê de Erex e û Sumerî jêre Unug dibêjin. Uruk, li ber firatê dimêne. Di deme xwe de, weke bajar-welatekî mezin û bi nav û deng bûya. Heta deme Babîilîyan jî, bi navê xwe re jîya ya. Tê gotin ku Xwûdayê urukê yê mezin Anu bûya.
Bajerê Urukê, demeka dirêk jîya ya. Li gorî ku tê gotin, weke bajarekî antîkî ê dema sumerîyan jî bûya.
Çavkanî
Dewletên dîrokî
Keyaniyên berê |
1001 | https://ku.wikipedia.org/wiki/GHB | GHB | Kurtenivîsa GHB bi gotarên cuda li jêr pêwîst in:
Gabo d'Hirutho d'Bethnahrin
Germkirin, Hewakirin û Basarkirin |
1003 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gabo%20d%27Hirutho%20d%27Bethnahrin | Gabo d'Hirutho d'Bethnahrin | Gabo d'Hirutho d'Bethnahrin (Partiya Azadiya Mezopotamyayê, GHB) partiyekê çepgir a Suryanî bû. Ji bo demekê, gerîlayên GHB û HPG bi hev re tevger kir. Navê şehîdê yekemîn a GHB di sala 1999'an de George Francis (Abgar) b yê duyemîn Mihayel Kulan (Cûdî) di 11.01.2002'an de şehîd ket.
Piştî 2004'an nakokiyan di nav GHB'yê de derketin û GHB ji rexistinên kurdan dûr ketiye. GHB pişt re hatiye fesihkirin û di sala 2007'an de Konseya Neteweyî ya Bethnahrîn (MUB) hat damezrandin.
Çavkanî
Partiyên siyasî yên Kurdistanê
Suryanî
Rêxistina leşkerî |
1007 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eirnex | Şirnex | Şirnex bajarekî li bakurê Kurdistanê li Botanê û herweha navenda parêzgeha bi heman navî parêzgeha Şirnexê ye. Wate ya wî navê "Bajarê Nûh" e . Bajarê Şirnexê di şerê sala 2016an de bi destê hêzên leşkerî yên dewleta tirkî bi temamî wêran bûye.
Nav
Di ser wateya navê Şirnex de fikrên cuda hene. Gora fikrê ku xelk bawer dike, navê Şirnex ji Şehr-î Nûh (bi erebî: Bajarê Nûh) tê. Gora fikrê din, navê eşîrek bûye navê bajar jî.
Kronolojiya bajêr
Berî Zayînê:
3000- 1300 dema Huriyan
1300 - 800 dema Naîriyan
800 - 612 dema Asûriyan
612 - 550 Imparatoriya Med
Piştî Zayînê:
641- 700 dema Ereban
927 dema Bîzansiyan
1107 dema Selçukiyan
1231 dema Moxolan
1514 dema Osmaniyan
Erdnîgarî û sînorên bajêr
Bajar di nav parelelên 42° 54´ û 40° 59´ bakûr û merîdyenên 38° 34´ û 37° 22´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Colemêrgê ve, li bakur bi Sêrtê ve, li başûr bi Dêrika bin xetê û Zaxo ve li rojava jî bi Mêrdînê ve tê girêdan.
Taybetiyên çanda erda bajêr
Erda herêmê ji %75,7 ji çiyayan pêk tê. Pîvana zozan û deştan jî ji % 24,3 e. Li herêmê, deşta Silopî û Cizira Botan genim, kuncî, genimê şamî û pambû te çandin. Li Şirnex bi xwe nîsk û tûtin cihê giring in. Her wusa fêkiyên wek sêv, hinar, hêjîr, gûz, tirî, hirmî, qeysî û xox qasi têra hêremê tê çandin û li gundên ser qonaxa çîyayê Cûdî zeytûn jî tê çandin.
Avhewa
Li heremê avhewayeke reşahiyê heye. Havînan germ û zuha, zivistanan jî pir sar û şil û şilope derbas dibe.
Çiyayên herêmê
Gabar (2.838 m), Cûdî (2.114 m), Mirgomar (1.807.m),
Deşt, gelî û zozan: Li herêmê deşt û zozan ji ber çiyayîbûna heremê kêm in, lê ji ber ku li heremê pir çiya hene, gelîyên mezin li herêmê hene. Wekî; geliyê Dicle, gelîyê Botan û hwd.,kelê mêmo(qilaban,1924
Deştên Silopî û Cizîrê
Di navbera Silopî, Cizîr û Dêrika bin xetê de, di geliyê çemê Dîcle de ye. Dirêjbûna deştê 40 km û firehbûna wê jî 10 km ye.
Çem û gol
Botan, Dîcle û Xabûr çemên herî mezin ên ku li herêmê diherêkin. Gol li herêmê tune ne.
Babetên ajalan
Li herêmê babetên teyrên kovî yên li çiya dijîn pir in: pezê kovî, qertel, kew, baz û qajik hinek ji wan in.
Serjimarî û Navçeyên Bajêr (2013)
Şirnex (Şırnak), 87.187
Elkê (Beytüşebap), 17.425
Cizîra Botan (Cizre), 129.578
Basê (Güçlükonak), 11.692
Hezex (İdil), 72.379
Silopiya an jî Silopî , 117.665
Qilaban (Uludere), 39.329
Tevahiya sermijarî herêmê (tevî gundan) 475.255 e.
Bajarok
Gundik
Aborî
Dewlemendiya binerdê
Li herêmê sereke dewlemendiya bin erd Komure. Wusa kû, komura ji derdora sêrgirê li başûrê Şirnex der tê, têri enerjiya hereme giş diki. Weke din nişanen neft, (petrol) hebi ji, ji aloziya li Kurdistan hêzên ser dest naxwazin û nahêlin lêgerin u derxistina dewlemendiyên bin erdiyen heremê çê bibe.
Ciyên turîstîk, tarixî û gerê
Li Cizîra Botan tirba Mem û Zînê, Medresa Sor taybetî ji alî gelê Kurd û turîtan ve tê ziyaretkirin
Çand û huner
Ol û civak
Muslumantî piraniya nifûsê pêk tîne. Li gundên Elkê û Qilava hinek Xirîstiyan jî hene. Piraniya civakê ji kurdan pêk tê. Û li Elkê (Beytüşebap), Tirba Sê Birayan jî ji aliyê gel ve tê ziyaret kirin.
Xwarinên herêmê
Keşkek, penîr û Sîrik xwarênên naskirî yên herêmê ne. Lazime meriv xwarinên germ ên tam xweş jî ji bîr neke. Ser u pê, gutilk, serbidew, suryaz xwarnen herêmê ye cihegiringin.
Kincên heremê
Şal û şapik cilên herî naskirî ne ku li herêmê ji alî zilaman ve tên lixwekirin. Bi ser de jî îşligekî ku milên wî dirêj û nexşkirî (celehu) tê lixwekirin. Di lingan de goreyên ji hiriyê çêkirî û pêlavên ku jê re dibijin "reşik" tên lixwekirin.
Jinên herêmê fîstanên hevrişim ê rengîn ku dibiriqin li xwe dikin. Şalwarekî fireh û goreyên ji hiriyê li xwe dikin. Kefî an jî pûşiyê didin serê xwe. Pêlavên lastîk an jî çaroxê jî li werdigirin.
Li heremê cilên modern jî, bi taybetî van salên dawî tê lixwekirin.
Şer û wêranbûna Şirnexê, 2016
Di 13ê adara 2016an de li Şirnaxê qedexeya derketina kolanan hat ragihandin û dorpêç û êrîşên li dijî Şirnexê dest pê kirin. Hêzên leşkerî yên dewleta tirkî piştî 246 rojan taxên Gazîpaşa, Yeşîlyurt, Îsmetpaşa, Dîcle, Cumhuriyet û Bahçelîevler bi temamî wêran dikin.
Navdarên Bajêr
Seyîd Eliyê Findiqî
Çavkanî |
1009 | https://ku.wikipedia.org/wiki/M%C3%BB%C5%9F | Mûş | Mûş, () bajarekî herêma Bakurê Kurdistanê ye û bajêr li başûrê rojavayê Deşta Mûşê hatiye avakirin.
Nav
Mûş bajarekî zehf kevn e. Li çavkaniyên asûriyan de tê behskirin ku navê herêmê ji Şaristaniya Mûşkiyan tê. Îbraniyan navê herêmê "Mûşa" (erdên avî) danîne. Navê herêmê dema Îslamê de wek "Tarûn" hatiye bikaranîn. Mûş niha li Tirkiyeye li herêma Rojhilatê ye.
Dîrok
Kronolojî
Berî Îsa (zayîn):
900 - 609 dema ûrartiyan
609 - 550 dema medan
550 - 334 dema persan
68 dema domayiyan
Piştî Îsa (zayîn):
217 - 637 dema Sasaniyan
637 dema bîzansiyan
641 dema ereban
1071 dema selçûkiyan
1191 dema eyûbiyan
1495 dema osmaniyan
1655 mîrîtiya şerefxanan
1916 dema rûsan
1917 dema tirkan
Erdnîgarî
Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr
Bajar di nav parelelên 39° 29' û 38° 29' bakûr û meridyenên 41° 06' û 41° 47' rojhilat de ye. Hudûdên bajêr li bakûr bi Erziromê ve, li rojava bi Bîngolê ve, li başûr bi Diyarbekir, Sêrt û Bidlîsê ve û li rojhilat jî bi Agiriyê ve tê girêden.
Taybetiyên erda bajêr
Pîvana erda bajar 8.196 km² ye. Çiyayê herêmê 34,9% , deşt 27,2% û platoyên herêmê jî 37,9% teshkil dike. Li Mûşê tene, nok, tutûn û kixsên şekir tê çandin.
Avhewa
Li herêmê îklîmek reshayî û sar derbas dibe. Zivistanan sar u bi berf, havînan jî hênik derbas dibe. carna çemên herêmê zivistanan diqerisin.
Çiyayên herêmê
Çiyayê kurtikê bilindtir yê herêmê ye (2.950 m), Avnî (2.754 m), Xamirpêt (2.500 m) û Otluk (2.155 m) jî çiyayên din yê herêmê ne.
Deşt, zozan û gelî
Deşta Mûşê, deşta mezintir ji yên Kurdistanê ye. Dirêjbûna wî 80 km û firehbûna wî jî 30 km ye. Mezinbûna deştê 1.650 km² ye. Deşt di navbera çiyayên Nemrûd (Bidlîs), Şerefdîn, Qereçawûş û çemê Muradê de ye.
Deşta Kopê (525 km²), deşta Lîz (160 km²) û deşta Milazgirê (450 km²) mezin in.
Çem û Gol
Çemê Mûradê ji bakûrê dikeve herêmê. Mûrad şaxek çemê Firatê ye. Çemê Reş, Lîz, Çolboxir, Heronek û Memanlî ji çemên din yê herêmê ne.
Li herêmê hinek golên siruştî û biçûk jî hene. Wek Gola Bûlanix (10 km²), Sekî (Xamurpet) 83 km²).
Babetên heywanan
Li herêmê ruvî, gur, semasî, kewroşk û kew hene. Li gol û çemên herêmê masî jî peyde dibin.
Serjimar û Navçeyên Bajêr (2013)
Mûş (Navend) (bi tirkî, Muş), 182.883 rûniştvan
Kop, 84.128
Dêrxas, 27.589
Tîl, 26.833
Milazgir 57.934
Gimgim, 33.186
Tevahiya serjimara herêmê (tevlî gundan) 412.553 e.
Aborî
Serwetên bin erdê
Herêm ji alî madenan ne dewlemend e. Li herêmê tenê çîmento, barît û xwê ji bin erdê dertê.
Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê
Piştî zivistanek dirêj û sar li Mûşê tabîat xwe duguhere û her der şîn dibe. Ji Kela Mûşê her derê deşta Mûşê tê xwuyakirin. Rezên Mangok bi ava xwe yê sar û şinahiya xwe bi nav û deng e li herêmê.
Germavên herêmê wek Gola Şor, bazikan jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.
Çand û huner
Dîn û civak
Elewî û Sunni ciwakê teşkîl dikin. Ciwak ji kurdan û hinek azerî, Çeçen ên ku dewletê anîne bicihkirine pêk tê. Li navçeya Kopê hinde Terekeme hene.
Xwarênên herêmê
Li herêmê zuhakirina sebze û fîkiyên havinê ji bo zivistanê di nav gel de pir tê çêkirin. Jê vê zuhakirinê re gel dibêje "kak", "jax" jî ji zuhakirina şînahiyên kovî, wek kereng re tê gotin. Mirov dikarin jaxê û kerengan ji bo zivistanê tekin ava şor jî.
Qirçik: qaşilkên zuha yên xiyaran di nav rûn de bi pîvaz û îsotan re tê sorkirin. Îşkene bi ser tê reşandin û bi sosa ji mast, sîr û rûn çêkirî tê xwarin.
Li herêmê tirşî jî ji alî gel ve pir tê çêkirin. Qavûrme, çavbelek, mirtoxe û herse xwarinên din yên herêmê ne ku ji alî gel ve tên xwarin.
Heftadirek: bulxur bi hêk tê li hevxistin. Di siniyek din de kifteyên ji qîme, pîvaz, ava hinaran û birinca kelandi hatiye çêkirin tê sorkirin. Bulxur wek perçên biçûk hundirên wan tê wekirin û kiftên sorkirî dikeve hundirê van û di avê de tê kelandin. Rûnê sorkirî bi ser tê reshandin û serwîs dibe.
Kincên herêmê
Fîstanên jinan dirêj û qedîfe ne. Îşlikên hundir (melekof) li gundan tê li xwe kirin. li bajaran carna çend fîstan bi ser hevde jî tê li xwe kirin. Fîstanê ser, ber wê vekirî ye. Ji kefiya pishtê re dibêjin "şehre". di serî de şalek (kirap) tê girêdan. Di serê keçên ciwan de "leçek" yên pîr de jî "kofî" hene. Carna pere yan jî zêr li serî tê girêdan.
Zilamên herêmê şal (pantolonê fireh) bi îşlig li xwe dikin. Êleg û çakêt li ser şal de li xwe dikin. Cîzme, karox, pilava lastîk ya reş jî di nigan de heye. Di bêrîka êlegên zilamên pîr de saet heye. Li hinek gundan şal û şapik jî tê li xwe kirin.
Çavkanî
Malperên Mûşê
http://www.mus.gen.tr/ Muş Web Portal - Li vê malperên Mûşê temaşe bikin...
http://www.ademsonmez.com/ Malpera Hunermend Adem Sönmez ji Mûşê...
http://www.bulvargsm.com/mus_resimleri/ Albuma Mûşê. Li virda resimê Mûşê temaşe bikin... |
1010 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gimgim | Gimgim | Gimgim (bi tirkî Varto), navçeyeke bi ser parêzgeha Mûşê ve ku dikeve aliyê bakurê rojhilatê Mûşê. Li bakurê Gimgimê Kelê (Xinûs), li rojava Çewlîg li rojhilat Kop û li başûr jî Çiyayên Şerevdînê (Şerefdîn) hene.
Rûbera axa navçeyê 1.418 km² ye û bilindahî li bakur, aliyê Çiyayê Bîngolê 3.000 mêtre û li hêla Çiyayê Şerevdînê jî 2.300 mêtre ye.
Wateya navê wê
Li ser bingeha navê Gimgimê zelalî nîne. Pir kes di wê bawerîyê de ne ku, ev nav ji Urartûyan tê. Berîya Terteleya Ermeniyan 1914-1915 çend gundên Filehan jî li herêmê hebûne.
Bi navê Vartan êlek, eşîrek Kurd heye li Gimgimê. Hin ji malbatên wan li gundê Qeremêşê dijîn. Guman e ku navê xwe dave Gimgimê.
Angaşta dûyemîn navê Gimgimê ji bêjeya Urartû derketiye lê Urartûyan bo xwe ev nav ne bikaranîne. Piranîya zanistan viya napejirînin.
Angaşta sêyemîn ji şibandina peyvan tê. Hin dîroknasên Ermeniyan li erdnîgariya Kurdistanê, li şibandina navan digerin. Peyvên Kurdî heger bişibin Ermenîkî Herdu ziman jî ji heman malbatê ne dibêjin "ev berê cihê Ermeniyan bûye". Ev ne rêbazeke zanistî ye. Gorî angaştayê Gimgim ji bêjeya "vart" a Ermenîkî tê, wateya wê jî gul e. Ango cihê gulan. Lê em dizanin avhewaya Serhedê çiyayî ye. Sar û ziwa ye û ti carê Gimgim nebûye wargehê gulan. Bêjeya Vart herwiha di Pehlewiya kevn de jî cîh digire û bi wateya gul e.
Bi texmînî koka navê Gimgimeê ji bêjeya War=Wargeh=Zozanê tê. Çanda devkî ya herêmê de behsa du birayên bi navê Îno û Tato tê dikirin. Dibêjin ev bira bûne û ji parêzgeha Dêrsimê hatine. Mêrxas bûne. Guman e Gimgimê bingeha xwe ji Warê Tato girtibe. Berîya sedsala 16. gelê nedigotiye Gimgim, tenê Gimgim di bikaraniye.
Êla Vartan jî dibe ku ji neviyên Tato bin an wextekê li navenda Gimgimê dijiyabûne û Gimgime di destê wan de bûye.
Dîsa navê Gimgim gorî hin angaştayên, ji ber erdhejan derketiye. li 31.05.1946´de bi hêza 5,7 erdhejek mezin li Gimgimê pêkhatiye û 839 kes mirine. 19.08.1966´de bi hêza 6,9 erdhej çêbûye û 2.394 kes jiyana xwe ji dest dane.
Dîrok
Dîroka Gimgimê heya Mediyan aşkera bûye. li Gimgimê bermahiyên serdema Urartûyan hene. Pers, Rom, Bîzansî, desthilatdarî kirine. Di navbera Keyaniya Îranê û Osmanîyan de gelek caran Gimgim cih guhêstiye.
li Şerê Çaldiran a 1514 de, maye di destê Osmaniyan de. Mîrîtiyên Kurdistanê di karên xwe yên navxweyî de azad bûne di dema Osmaniyan de. li Serhildana Şêx Seîd de, Gimgim xwedî roleke dîrokî ye. Bi qasî demeke kurt be jî Varto azadî tehm kiriye. Dîsa Gimgime di şerê netewî de bûye şahîdê lehengî û îxanetê. li ser pira Evdirehmanpaşa ya di navbera Mûş û Vartoyê de Şêx Seîdê nemir dîl ketiye destê Dugela Tirk.
Aborî
Hejmara niştecihên navenda Gimgimê niha zêde bûye. Aborî li ser xwedîkirina pez û dewar, firotina berhemên şîr e. Niştecihên Gimgimê bi zaraveyên Kurmanc û Kirdkî Kirmançkî, Dimilkî an Zazakî diaxivin. ji aliyê olî de Sunnî û Elewî ne. li Gimgimê radeya perwerdehiyê bilind e. Niştecihên herêmê jiyaneke nûjen dijîn. Wextekê Gimgimeyan xwestin wekî kolxozên YKSSê hin fîrmayên herêmî ava bikin û tevahîya karê hilberîna berhemên şîr bi xwe bikin. Lewra fîrmayên Tirkan şîr bi erzanî dikirrîn û nedihîştin reqabet jî hebe. Dewletê nehîşt fîrmayên herêmî bikeve karê şîr. Bi gotineke din bi zanebûn gel xizan hîştin.
Van salên dawîyê bi mîkrokredîtan hinekan ji xwe re kewarên mozhinguvê kirîn lê qedexeya zozazan, operasyonên leşkerî, şewitandina daristanan rê nade di wê de jî serketin hebe.
Gimgimiyan gelek koçber dane. li Îzmîr, Stenbol, Almanya (bi giranî Berlin), Fransa bi giranî Marsêy gelek Gimgimê dijîn. Ew ji Gimgimê re pere dişînin, an heger derfet bibînin bi havînan tên herêmê.
Çand
Her sal li Girê Kox festîvalek tê lidarxistin. Herêma Gimgimê kanîya sitran û govendên Serhedê ye. Leyîstika Çepkî navdar e.
Wargehên balkêş
Navdarên Gimgimê
Türkan Temel
Şerafettin Kaya
Çavkanî
Girêdanên derve)
Malpera navçeyê |
1012 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Colem%C3%AArg%2C%20Hekar%C3%AE | Colemêrg, Hekarî | Colemêrg (1928: جوله مرك / Tcheulémérque; 1946: Hakkâri; ) navê navçe û bajarekî, di parêzgeha Hekariyê de ye. Colemêrg di nav sînorên Komara Tirkiyêyê de ye.
Bi Colemêrgê gelek cara Çolemêrg jî tê gotin. Hem Çolemêrg û hem jî Hekarî navên gelek dîrokî ne. Çolemêrg navê bajar û navenda Hekariyê bûye, lê belê Hekarî navê mîrgehê bûye ku li gelek herêman diçêbe. Herêm û bajarên girêdayê bi wê mîrgehê re ewe ne: Şikeftan, Şîwelan, Masero, Siwartan, Kemerburc, Şîno (Colemêrg), Çal,Sindî,Ertoşî, Teyara Jêr û Teyara Jor, Hemîdiye (Xoşab), Gever (Bajêrgeh-Duz), Oramar, Şemsdînan, Elkê (Beytuşebab), Şatax, Mikis, Wan, Karçîkan, Norduz, Ebaxa, Mehmûdiye (Saray), Xavasor, Arçak, Tîmar û Esporkan Erdîş, Bergîrî, Duzespî, Eleşgirt, Menapert, Selmas (Selemast) û Surmelî. Sînorên Hekariyê carcar li wan herêmêe bas lê hatiye kirî kêmtir bûn.
Nav
Navê Hekariyê ji gotina hekkar tê ya ku di sedsala dehan de navê eşîrek bû ku li herêmê dijiyan. Navê Colemêrg navê bajarê herêma Hekariyê ye û di dema memlûkiyan de ev nav hatiye gotin. Nav, bi zimanê ermeniyan "Ilmar" û bi zimanê suryaniyan jî "Gularmak" e.
Dîrok
Şerefname dibêje damezrêner û bav û bapirê mîrên Hekariyê Şemsedîn bûye. Hekarî li bin destê mîrê mezin ê kurdan Selahedîn Eyubî de bûye. Paşî Melik Kamilê Eyubî, li sala 1218an a zayînî, Hekarî ketiye bin destê Melik Adili.
Yekmîn mîrê wê binemalê ku Şerfname bas lê dike Yezdan Şêre (ku bi erebî Izedîn Şêr tê gotin), ku kelata Wanê li hember Teymuri Lengî li sala 1387an a zayînî yê girtin.
Di navbenda sala 1460 û 1465an a zayînî de Qere Qoyûnliyan Hekarî dagîr kirin û mîrên Hekariyê li hikum êxistên û mîretî dane malbata kurdên donbulî. Bi gotina Ensîklopediya îslamê, dombuliyan, bi harîkariya Aqqoyûnliyan, keleha Bayê li Şemsdînan li gel beşek Hekariyê girtine bin destê xwe.
Hinek têcirên asuriyên Hekariyê ciwab dane yek li zelamên binemala mîrên Hekariyê bi navê Mîr Esededînê Çengzêrîn, ku hêzek ji kurdan berhev kiribû û çûbû xizmeta hakimê Misrê. Mîr Esededîn vegeriya Hekariyê û mîretî bi şer li Donbuliyan wergirt û carek dî mîretiya bav û bapîra bi dest îna. Ewê binemalê paşî hingî navê Şembo girte xwe.
Li dewrê Têymur Lengî Diyarbekir girtî, ewî kesek bi navê Qere Osman kire mîrê Hekariyê. Nikitine li wê baweriyê ye ku ewî Qere Osmanî li gel kiçe kurdekê li binamala mîrên Hekariyê dawet kir û bû sebeba serkevta wê binemalê.
Li dewrê Şah Ismaîlê I (yêkê), serokên Şembo (mîrê Hekariyê) li keleha Bayê li Şemsdînan, dijîn û hikum dikirin.
Ewê binemalê heta nîva sedsalên 19an zayînî li Hekarî û Elbakê hikum yê kirî. Mîrê herê dawiyê wê binemalê Nûrula Beg bûye, ku paşî zortir basa wî tê kirin. Nûrula Beg paşî birayê xwe dibe Mîrê Hekariyê û paytextê xwe li Colemêrgê diguhere Elbakê.
Nûrula Beg yêk li bihêztirîn hevkar û yêkgirtiyên Mîr Bedirxan Begê Botanê bûye. Bi gotina misiyonerên emrîkî, li wî dewrî, pêşî Mîr Bedirxan Begê Botanê mîrên Hekariyê gelek li mîrên Botanê bi hêztir bûne.
Kronolojiya bajêr
BZ (Berî zayînê)
1000 - 585 Dema Ûrartûyan
585 - 550 Dema Medan
550 - 331 Dema Persan
331 - 323 Dema Mekedoniyan
88 - 66 Hukumdariya Tîgran
66 dema Romiyan
PZ (Piştî zayînê)
297 - 638 Dema Sasaniyan
978 Dema Ereban
1054 Dema Selçûqiyan
1142 Hukumdariya Îmaddîn Zengî
1343 Dema Karakoyuniyan
1360 Dema Mîrîtiya Hekkariyan
1386 Dema Moxolan
1405 Dema Mîrîtiya Hekariyan ya duyemîn
1534 Dema Osmaniyan
1855 Serhildana Îzzedîn Şêr
1914 Dema Rûsan
1918 Dema Tirkan
1924 Serhildana Nastûriyan
Erdnîgarî û sînorên bajêr
Bajar di nav parelelên 36° 57´ û 37° 48´ bakûr û merîdyenên 42° 10´ û 44° 50´ rojhilat de ye. Sînorên bajêr li bakûr bi Wanê, li rojava bi Şernex û Sêrtê ve, li başûr bi Dihokê ve û li rojhilat jî bi Wirmê ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
Pîvana erda herêmê 9.521 km² ye . Piraniya erda herêmê ji çiyayan pêk tê. (87,6%), deşt (2,1%), plato jî (10,3%) ne. Ji ber çiyabûna herêmê çandinî kêm tê çandin. Tene û gûz ên herî pir in ku li herêmê tên çandin. Li geliyên herêmê, birinc, kuncî û fêkî jî tê çandin.
Avhewa
Li herêmê du cureyên avhewayê hene. Ber bi aliyê çiya ve avhewayeke sar, reşahî û li deverên geliyan jî avhewayeke Behra Spî serdest e. Herêm zivistanan pir sar û dirêj , havînan jî hênik derbas dibe.
Çiyayên herêmê
Reşko (Geliyê Şîn 4.135 m), Durek (4.060 m), Maunsel (3.850 m), Gelyano (3.650 m), Garê (3.460 m, Geverokê (3.356 m), Termo (3.275 m), Barêdalo (3.250 m) û Çiyayê Reş (3.630 m).
Deşt û zozan
Deşta Gewerê (li dora Çemê Nihêlê ye (175 km²), deşt 1.900 m ji behrê bilind e. Geliyê Xabûr (di navbera çiyayê Termo û Tanîn de ye.), Geliyê Avarobaşîn (di navbera çiyayê Cîlo û Sat de ye). Geliyê Zabê li dora çemê Zabê ye.rexê çelê ve gelekî zomêt heyî.ew zomada êk jî zomêt li ser gûndê dizê kanîkil û şivîşk in..Geliya Şemzînan jî li rojhilata bajêrê Çolemergê ye. Zozana Kanimahan'e li dora gunde Çarqela ye.
Çem û gol
Li ser çiyayên Cîlo, Sat û Reşko, golên krater hene. Gola Gelyana li çiyayê Reşko, di 2.950 m bilindbûnê de ye. Dirêjbûn û firehbûna golê 300m û 250 m ye. Gola Şîn, Seyidxan û Golan jî li ser çiyayê reş in. Hinek gol jî li ser çiyayên Satê ne.
Ji çemên Avarobaşîn, Şemzdînan û Hacibegê Çemê Zêyê Mezin pêk tê. Çemê Xabûrê jî şaxek Çemê Dîcleyê ye.
Small textSmall text
Babetên heywanan
Ji ber ku herêm pir bi çiya ye, heywanên ku li ser çiya dijên li herêmê pirtir peyde dibin. Wek bizin û miyên çiya, hirç (li hêla Şemizdîna û Çelê), rûvî, gur, keroşk, kew û werdek yên herî pirin ku li herêmê peyde dibin.
Aborî
Serwetên bin erdê
Li heremê madenên bin erdê heta nuha jî peyde nebûne. Tene asbest li hinek deweran hatiye dîtên lê hîn ne hatine bikar anîn.
Li heremê îsal madene çînko,sifir hatin dîtin.Li gorî gotinan ev madenen madenen heri mezinin nav Tırkiyê da.
Ciyên turîstîk û gerê
Hekkarî ji alî tabîat û çiyayan ve pir dewlemend e. Loma jî kesên ku hildikshin ser çiya û spora çiyatî yê dikin, her sal tên herêmê û vê sporê dikin. Herêm ji bo nêçira heywanên kovî jî musaîd e.
Çand û huner
Ol û civak
Nifûsa herêmê piranî misliman in, ji mezhebên şafî ne. Kêm xiristiyan jî li heremê hene. Tirbên ku ji aliyê gel ve tên ziyaretkirin jî hene. Wek Tirba Gulareş, Ibedullah Nehrî (li Şemizdînan)
Xwarênên herêmê
Gulûl: Ji mast, birinc, savar yan jî garis çêdibe. Dew tê kelandin, birinc yan jî bulxur dikeve navê û hinek din jî tê kelandin. Ji ser agir tê girtin ku heta sar û tîr bibe. Rûn sor dibe û bi ser de tê reşandin û serwîs dibe.
Kêpayî (hûrên dagirtî): Hûr tê perçekirin û wekî kîsên biçûk tên girêdan. Birinca bi qîme û baharat dikeve navê û li ser agir di avê de tê kelandin.
Mertoxe: Şêraniyek, ji tuxavk, rûnê nivishk û arvan tê çêkirin. Tuxavk û rûn di tawê de tê helandin û arvan bi serde tê reşandin. Hinek av dikevê û sar tê xwarin. Ji şûna avê şerbet jî dikeve navê.
Keledoş: Ji keşkê tê çêkirin. Dahn, nok, goşt û giyayên ku zivistanê hişk dikin, tevlî hev dikin û dikelînin.
Doxave: Ev xwarin ji dew çêdibe. Nok tê tevlîkirin. Goştê qîmeyê weke kofteyên piçuk tê çêkirin û tê tevlîkirin.
Qirîs: Mewîj, kakilê gûzan, goştê hestî, kiftik bi hev re tên kelandin û serwîs tê kirin.
Kincên herêmê
Zilamên herêmê şal û şapik li xwe dikin. Du babetên şal û şapikan li herêmê hene (diyaryane yan jî şirnexyane). Bi ser û şal şapik de kefiyek li piştê tê girêdan. Êlegek ku jê re dibêjin kerik bi ser de tê li xwe kirin. Di bin şal de derpiyek dirêj kiras derpê tê li xwe kirin. Milên îşlikan bi nexşe û jê re dibêjin lewendî. Li serî bi kefî re desmalekê ku ji re dibêjin cemedanî (çefî) tê pêçandin. Di nigê zilaman de gorên ji hirî û rengîn û pêlavên ku jê re dibêjin reşik hene.
Jinên colemêrgî fîstanên heta nigan dirêj û carna jî çend fîstan bi ser hevde li xwe dikin. Bi ser fîstan de êlegek (bi mil yan jî bê mil) ku jê re dibêjên qutik li xwe dikin. Di serî de şarpeyek hewreşim yan jî kefiyên reş tê pêçandin. Carna çarşefek ku jê re dibêjin xîzar jî ji aliyê jinan ve tê lixwekirin.
Bajarok û gundên navçeya Colemêrgê
Bajarok:
Silehê
Gund
Navdarên bajêr
Mela Hesenê Bateyî
Ehmedê Xanî
Eliyê Herîrî
Pertew Begê Hekarî
Feqe Reşîdê Hekarî
Şerefxanê Hekarî
Ebdulsemedê Babek
Eliyê Teremaxî
Feqe Reşîdê Hekarî
Îhsan Colemêrgî
Mela Muhemmedê Hekarî
Mela Nezir Pirosi
Qahir Bateyî
Yılmaz Erdoğan
Kemal Çîftçî
Eşîr
Pinyanişî
Ertoşî
Rekani
Dirî
Oremarî
Silehî
Bayî
Gerdî
Goyî
Marunîsî
Çavkanî
Girêdanên derve
Wêne Culemêrg |
1016 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Zana%20Farq%C3%AEn%C3%AE | Zana Farqînî | Zana Farqînî rojnamenivîs û ferhengdanerekî kurd e.
Zana Farqînî, di sala 1967an de li gundê Baqûzê ya li ser Farqîna Amedê hatiye dinê.
Jiyan
Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, dibistana amadehiyê û zanîngeh jî li Stembolê qedandine. Li Zanîngeha Stembolê Beşa Civaknasiyê xwendiye. Yek ji avakarê Koma Çiya ye û digel komê kaseta pêşîn a bi navê "Rozerîn" derxistiye. Di kovara "Rewşen"ê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê dev ji xebatên muzîkê berdaye û paşê bi dorê di rojnameyên hefteyî yên bi navê "Welat", "Welatê Me" û "Azadiya Welat" de xebitiye. Di rojnameya "Welat" de bi giranî karê redaksiyonê kiriye. Di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye berpirsê karê nivîsaran ê pêşîn ê "Welatê Me". Paşê bûye gerînendeyê giştî yê heman rojnameyê. Ji ber nivîs û nûçeyên ku di vê rojnameyê de hatine weşandin, li Dadgeha Ewlekariya Dewletê (DGM) ya Stenbolê hatiye darizandin û ceza xwariye. Her wiha li heman dadgehê parêziya xwe jî bi zimanê Kurdî kiriye û ji ber vê helwesta xwe hatiye girtin û demekê li Girtîgeha Bayrampaşayê ya Stembolê razaye.
Farqînî piştî girtina "Welatê Me" digel hevalên xwe lê xebitiye rojnameya hefteyî ya bi navê "Azadiya Welat" derxistiye û gerînendeyê pêşîn ê weşanê jî dîsan ew e. Piştî ku ji ber neçariyê dev ji karê rojnamegeriyê berdaye, li Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê berdewamî bi karên xwe yên li ser zimanê kurdî daye ku heman xebat û lêkolînên xwe yên der barê ziman de jixwe didomandin. Piştî ku dev ji karê rojnamegeriyê berdide, hemû giraniya xwe dide ser xebat û vekolînên li ser zimanê kurdî.
Sê dewr di Desteya Rêveberiyê ya Enstîtuya Kurdî ya Stembolê de cih girtiye. Zana Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e, ku ji aliyê Enstîtuya Kurdî ya stenbolê ve cara pêşîn di sala 2005'an de hat lidarxistin. Di sala 2015an de li Zanîngeha Mardîn Artukluyê di warê zimanê kurdî dest bi xwendina masterê kir.
Niha Serokê Enstîtuya Kurdî ya Stembolê ye. Gotarên wî di weşanên wekî rojnameyên "Welat", "Welatê Me", "Azadiya Welat", Tûrik (ku vesera Azadiya Welat e), kovarên "Rewşen", "Jiyana Rewşen", "Zend", "Zembîlfiroş", "Tîroj", "Avaşîn" û malperên li ser înternetê "Rojev", "Gerdûn, Amidakurd, Amude.com"ê de hatine weşandin. Niha jî di rojnameya rojane ya bi tirkî Ozgur Gundemê de nivîskarê quncikê ye û hefteyê carekê dinivîse.
Zana Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e, ku ji aliyê Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê ve cara pêşîn di sala 2005an de hatibû lidarxistin.
Zana Farqînî redaktorî û nivîskariya malpera Amidakurd kir û gelek salan bi vîr rengî ji pêşvebirina zimanê kurdî re xizmet kir.
Berhem
Ferhenga Tirkî-Kurdî. Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 1278 rûpel, Stenbol, 2000
Ferhenga Kurdî-Tirkî. Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2132 rûpel, Stenbol, 2004
Ferhenga kurdî-tirkî, tirkî-kurdî. Weşanên Enstîtuya kurdî ya Stenbolê, 1504 rûpel, Stenbol, 2008
Ferhenga kurdî-tirkî, tirkî-kurdî. Çapa duyem. Weşanên Enstîtuya kurdî ya Stenbolê, 1504 rûpel, Stenbol, 2009
Ferhenga kurdî-tirkî, tirkî-kurdî. Çapa çarem. Weşanên Enstîtuya kurdî ya Stenbolê, 1504 rûpel, Stenbol, 2010
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve), Weşanên Enstîtuya kurdî ya Stenbolê 210 rûpel, Stembol 2019
Zana Farqînî digel Hasan Kaya û Samî Tan broşûreke bi navê "Em Zimanê Kurdî Binasin" amade kiriye.
Werger
Mamosteyê Sêyemîn Xanî, ji zimanê tirkî
Rastiyên Destana Memê Alan, ji zimanê tirkî
Xanî û Newroz, ji zimanê tirkî
Xanî û Memzayên Wî; ji zimanê tirkî
Girêdanên Derve
Zana Farqînî
Zimannasên kurd
Jidayikbûn 1967
Kesên ji Amedê |
1026 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mezra | Mezra | Çend cihên bi vî navî hene:
Bajar
Mezra, navekî kevn ê Elezîzê
Gund
Mazra, gundekî Pilemorê (navenda nahiyeya Pirdo Sur ())
Mezra, mezreyeke Geverê
Mezra, gundekî Kemaxê
Mezra, gundekî Keferdîzê
Mezra, gundekî Milazgirê
Mezra, gundekî Pasûrê
Mezra, gundekî Pirsûsê
Mezra, gundekî Xinûsê
Mezra, gundekî Xelîfanê (Mehabad) |
1029 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20bajar%C3%AAn%20Kurdistan%C3%AA | Lîsteya bajarên Kurdistanê | Herêmên Kurdistanê, bi navên berên erdnîgarî ve hatine binavkirin. Bakûr, başûr, rojava û rojhilat. Çar herêmên Kurdistanê yên sereke hene.
Herêm û navên bajaran
Kurdistana sor
Bakurê Kurdistanê
Başûrê Kurdistanê
Rojhilata Kurdistanê
Rojavaya Kurdistanê
Çavkanî
Bajar
Bajarên Kurdistanê |
1042 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%9Bsiv%20%C3%BB%20Zel%C3%AExe | Ûsiv û Zelîxe | Ûsiv û Zelîxe pirtûkeke Heciye Cindî ye. Ûsiv û Zelîxe pirtûka profesorê Kurd yê bi nav û bang Heciyê Cindî, bi bona 95 saliya jidayîkbûna wî, ji aliyê keça wî Firîda Cewarî hate weşandin.
Pirtûka Ûsiv û Zelîxe ya pofesorê Kurd yê Ermenîstanê Heciyê Cindî, di salên 1965-an de ji bona çapkirinê hatiye amadekirin. Lê ji ber gelek sedeman, e pirtûk nehatiye çapkirin û weşandin. Encax berî demekê Keça Heciyê Cindî, Firîda Cewarî, ev pirtûk ji nûva ji nava arşîvê derxist, sererast kir û da çapkirinê. Berî du rojan jî, ev pirtûk ji çapxaneya “Zengil-97” hat çapkirin û gihîşte xwendevanên xwe.
Ev pirtûk ji aliyê Çerkezê Reş ve hatiye wergernadina ser zimanê Kurdî –latînî û ji aliyê weşanên Mezopotamiya ve jî ji bon açapkirinê hatiye amadekirin. Mirov dikare bêje ku bi kedek û xebateke hevbeş ya çend kesan ve hatiye amadekirin û ev nirxê Kurdî gihîştiye ber destên xwendevanên Kurd yên Qefqesyayê.
Ûsiv û Zelîxe, berhemeke wêjeyî, pexşanî ya taybete. Li ser serpêhatiya peyxember Ûsiv û jina padîşahê Misrê Zelîxê hatiye amadekirin. Ev serpêhatî di gelek pirtûkên pîroz(wek Qur’an) de jî bi giştî derbas dibe. Di nava vê pirtûkê de jî, him bi awakî wêjeyî û him bi helbest û him jî biklamî ev serhatî tê vegotin û vebêjandin. Li rex ku profesor Heciyê Cindî, meteryalên bingehîn yên vê pirtûkê ji gelek çavkanî û pirtûkên dîrokî û yên olî girtibe jî, lê wî beşekî pir mezin ji pirtûkê ji devê zarbêj û zargotinzanin Kurd yên Qafqasya girtine. Her wiha jî ev serpêhatî li gorî ku dengbêjên Kurdan anîne zimane jî, Heciyê Cindî ji vî aliyî jî sûd wergirtiye û pirtûka xwe hîn dewlemendtir kiriye.
Pirtûk ji 230 rûpelan pêk tê, her wiha jî ji bilî pêşgotina bi Ermenî, Îngîlîzî û Kurdî ya ku Firîda Cewarî amadekiriye, pirtûk ji 3 beşan bi kartê. Beşê yekê, bi navê “Pêşxeber”e, ev jî ji pêşgotin û vekirina ku Heciyê Cindî bi xwe nivîsandiye pêktê. Di pêşxeberê de gelek çavkanî û meteryalên dîrokî û yên Rusî û Ermenî hatine bikarhanînin. Beşê duduyan jî bi navê “Tekst” ev beş jî ji 10 babetan pêktê. Di babetan de jî, çîroka Ûsiv û Zelîxa tê vegotin. Hin bi awayekî pexşanî û him jî bi helbest û kilaman tê gotin. Naverok û bûyerên serpêhatiyê jî di vê beşê de ne. Çendî ku nivîskar xwestibe ku bi şêwazekî resen vê pirtûkê binivsînê jî, lê dîsa jî şêwazê vegotina klasîk desthilatdariya xwe ji ser pirtûkê ranekiriye. Ango bi şêwazê çîrokana, carne mirov dibîne ku bi awakî goftûgoyan derbas dibe, yekser goftugo qut dibin û dest bi helbestê tê kirin, an jî klam tê gotin. Gelek caran jî bi şêwazê vegotina nivîskar derbas dibe. Beşê sisiyan jî, li ser kesên ku Heciyê Cindî ji wan ev serhatiy devokî berhevkiriye ye. Ev beş jî ji 10 babetan pêktê, di her babetekê de, zarbêjek diaxive ka çawa ev serpêhatî jiberkiriye û ji kê girtiye. Hêjaye ku mirov navê van zarbêj û û çîrokvanên gelêrî yên Kurdan diyar bike, taybetî jî ku heman kesek ji wan niha zindî nemaye. Xudê Ozman(pîr), Eliyê Fetî Kotîkî, Rostemê Emer, Evdalê Keleş Evdoyî, Evdoyê Sedo Bro, Xeloyê Lalê(pîr), Şêx Mîrzoyê Ewilo(şêx), Egîdê Elo, Qaso Baba(pîr) û Şamilê Eskerov. Ev kesana hemû jî çîrokvanên devokîne.
Li rexekî din de jî, jiçend zarbêj û dengbêjan jî klam hatine girtin û teva nota wê hatine danînin. Ew zarbêj û dengbêj jî, ev in: Morofê Mehmûd, Baba Keleş, Aviyê Elî, Eliyê Fetî, Beyaza Sefo.
Ev pirtûk ne tenê berhemeke wêjeyî ye, lê belê ew wek berhevokeke binirx û giranbûhaye ku zargotin û zarbêjiya devokî ya Kurdên Êzîdî parastiye û weke berhemeke hevgirtî û ziman xweş dikeve ber destê her xwendevanekî Kurd û dibe yek ji xelatên girîng yên pirtûkxaneya Kurdî.
Heciyê Cindî ku mirovekî binav û bange, ji bona çand û rewşenbîrtiya Kurdî kar û xizmetên bêhempa kirine, bi dehan pirtûk û berhevok afirandine. Zargotin û floklora Kurdan ji mirinê parastiye û bi serê xwe bûye alek ji alanê rewşenbîrtiya Kurdî. Piştî mirina wî, du pirtûkên wî ji aliya keça wî Firîda Cewarî hatine çapkirin. Pirtûka berî vê ji aliyê weşanxaneya Mezopotamiya ve hatiye çapkirin û weşandin, ev pirtûk jî dîsa ji aliyê Mezopotamiya ve ji bona çapkirinê hat amadekirin, lê ji aliyê çapxaneya Zengil-97 ve li Êrîvanê hate weşandin.
Le hemberî hemû zor û zehmetiyên ku Kurdên Qafqasya tê de dijîn jî, dîsa jî wan serê xwe li hemberî mercên zehmet netewandin û bi îsrar dixwazin ku berhem û afrandinênxwe yên Kurdî derxin ronahiyê.
Çavkanî
Pirtûkên kurdî |
1047 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Heciy%C3%AA%20Cind%C3%AE | Heciyê Cindî | Heciye Cindî (jdb. 1908 – m. ) fîlolog, wergêr zargotinnas û nivîskarê êzîdî bû. Cindî nivîskarê pirtûka Ûsiv û Zelîxe ye.
Jînenîgarî
Heciyê Cindî di sala 1908a li gundê Emançayîra girêdayî Dîxora Qersê, li Bakurê Kurdistanê ji malbateke êzîdî ji dayik bûye. Zarokatiya wî li gund derbasbûye. Lê di salên 1918a de, ji ber komkujî û êrîşên leşkerên tirkan, ew direvin derbasî aliyê Sovyetê dibin. Li wir Hecî bê xwedî dimîne, lewra jî dikeve Sêwîxaneyê û di wir de jiyana xwe destpêdike. Her wiha jî di sêwîxaneyê de bi sedan zarokên Kurd yên bê xwedî hebûn, di sêwîxanê de perwerdeyên sereke û yên navîn dibînin. Heya sala 1929a, ew derbasî qursa amadekirina mamostayetiyê dibe. Di sala 1930a de, dikeve Fakulteya Êrîvanê ya Fîlologiyê. Wisa jî dibe xwendevanê Kurd yê yekemîn ku li Ermenîstanê di fakultê de tê qebulkirin. Di sala 1932a de, dest bi berhevkirina meteryalên zargotin û folklora kurdî dike. Her wiha jî ji sala 1930î de, di Riya Teze de dixebite. Her wiha jî di radyoyê kurdî (ku tenê nûçe diweşandin) de xebitî. Serokê akademiya pedagojiya kurdî ya li Ermenistanê bû. Di sala 1938a de, ji aliyê rêvebirtiya Stalîn ve li gel gelek rewşenbîrên kurd yên dinê, bi tewana ku ajanên dewletên Împeryalîstin, tê girtin û davêjin zindanê. Piştî ku azad bû, dîsa dest bi afrandin û xebata xwe kir. Gelek pirtûkên dersan ji bona dibistana nivîsandin, çend pirtûkên ji zimanên din wergerandin zimanê kurdî, gelek pirtûkên berhevkariyê çap kirin. Di aliyê din de jî, di Yekîtiya Rewşenbîrên Kurd, di Yekîtiya Nivîskarên Kurd, di Akademiya Kurdnasiyê, di rojname û komîsonên ziman de roleke xwe ya pêşengî leystiye. Ew di aliyê raman û jiyana xwe de jî mirovekî zana û pêşkeftî bû. Yekemîn Kurd li Qefqasya ku keçên xwe dişîne dibistanên bilind ewe bû, yekemîn kurdê Qefqasya ku keçên xwe bêyî qelen û li gorî daxwaza wan dizewicîne dîsa ew bû, di nava hemû Kurdên Sovyetê de yê ku herî zêde afrandin û xwedan berheme dîsa ew bû. Heciyê Cindî, di 1ê gulana sala 1990î, çavên xwe ji cîhanê girt û çû ser dilovaniya xwe.
Li pey xwe zêdetirî 110 pirtûk, berhevok û lêkolîn hîştin. Hîn jî gelek berhemênwî hene ku nehatine çapkirin.
Berhem
Kolxozvanê derbdar, elifba, bona mezina (1933)
Ktêba zmanê kurmancî, bona koma sisya (1933)
Nvîsarkarê kurmanca, efrandina duya (1934)
Kitêba zimanê kurmancî, bona dersxana sisya (1935)
Kitêba zimanê kurmancî, bona dersxana şeşa (1935)
Folklora kurmanca (tevî Emînê Evdal, 1936)
Kilamên kurdî yên gelerî (tevî kompozîtor Karo Zakaryan, 1936)
Hikyatên kurdî yên gelerî (1940, bi ermenkî)
Ker û Kulikê Silêmanê Silîvî (lêkolîn û têkst, 1941, bi kurdî û ermenkî)
Folklora Kurdî (1947, bi ermenkî),
Şaxên êposa Koroxliyê kurdi (lêkolîn û têkst, 1953, bi ermenkî)
Memê û Zînê (lêkolîn û têkst, 1956, bi ermenkî)
Folkilora kurdî (1957),
Beyt-serhatiyê kurdi (1962, bi wergera ser rûsî ya bi destî nivîskar û zanyarên cuda-cuda, bi amadakirin û pêşgotina Heciyê Cindî, Moskova),
Kilamê cimeta kurdaye lîrîkiyê (1975)
Şaxên êposa “Rostemê Zalê kurdi" (tekst û lêkolîn, cilda 1ê, 1977),
Şeş cildên “Hikyatên cimeta kurda”,
Ûsiv û Zelîxe (lêkolîn û tekst, 2003),
Dimdim, lêkolîn û têkst (Yêrêvan, sala 2005 û Êrbîl, sala 2007),
Şaxên êposa “Rostemê zale kurdî”,(cilda nû, ya 2-a, Duhok, sala 2006) û hwd
Folklora Kurmanca, 2008, Weşanên Avesta.
Girêdanên derve
Nivîsa Wezîrê Eşo li ser 100 saliya Heciyê Cindî
Pirtûkxaneya dîjîtal a kurdî Kitêbên Heciyê Cindî li ser katalogê
Mêr
Nivîskarên êzîdî
Jidayikbûn 1908
Mirin 1990
Nivîskarên zimanê kurdî
Kesên ji Qersê (bajar) |
1058 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Nal%C3%AE | Nalî | Nalî an jî Nalî Şehrezûrî (b. 1791, Şehrezûr - m. 1855 Stembol, Tirkiye) matematîknas, helbestvan, û zimannasekî kurd e.
Navê wî yê resen "Xidir" e. Nalî Şarezûrî, lawê Ehmedê Şaweysê Mîkayîlî ye.Li ser sala jidayîkbûna Nalî dîtinên cihêreng hene. Dîroknasê kurd Mihemed Emîn Zekî di pirtûka xwe ya bi navê “Kurtey Mêjûyî Kurd û Kurdistan” rûpelê 358'an de, wiha dinivîse: “Nalî di sala 1801'ê de li gundê Xakxolê ji dayîk bûye û sala 1857'an koça dawî kiriye. Mamoste Eladîn Secadî, di pirtûka xwe ya bi navê “Mêjûya Edebî Kurdî” de wiha dibêje: “Nalî di sala 1802'an de ji dayîk bûye û di sala 1859'an de çûye ser dilovaniya xwe.” Mamoste Dr. Marûf Xeznedar jî di destpêka "Dîwana Nalî" de wiha dinivîse: “Nalî di sala 1805'an de hatiye cîhanê û di sala 1859'an de, koça dawî kiriye.”
Mamoste Muhemmed Mele Kerîm di pirtûka bi navê “Le Pênawî Nalî” de, dibêje: “Ewên ku serpêhatiya Nalî nivîsîne, ti çavkanî ji bo dîrokê diyar nekirine. Kesek tine ku bibêje Nalî di vê salê de hatiye cîhanê. Tenê tişta diyar ev e ku Nalî, Mîkayîlî bûye û lawê çandînerekî Şarezûrî bûye. Ji ber ku li Şarezûrê kesekî xwende tinebûye, êdî kê dê rojbûna Nalî binivîsanda? Her wiha roja mirina wî jî.”
Mamoste Mesûd Mihemed di gotareke bi navê “Çepkêyek Le Gulzarî Nalî” de wiha dibêje: “Hacî Mele Evdileyê Celîzade vegotiye ku wî di sala 1871'an de Nalî li Mekeyê dîtiye û gelekî pîr bûye. Xuya bû ku wî çaxî heştê salî hebû.”
Li gor belgeyeke din ku ketî destê me, Nalî sala 1798'an jidayîk bûye û sala 1878'an koça xwe ya dawî kiriye. Li gor vê belgeyê Nalî di heştê saliya xwe de çûye ser dilovaniya xwe. Di gelek helbestên wî de jî xuya dike ku ew gelekî pîr bûye, her wiha ev salên dawî ku me li jor anîn zimên nêzîktirî rastiyê ne.
Nalî di helbesteke xwe de, pîrbûna xwe derdibire û wiha dibêje
Çend malik ji dîwana Nalî:
Çavkanî
Jîr Dilovan
Qanatê Kurdo (1983). Tarîxa Edebyeta Kurdî. Roja Nû, Stockholm.
Pirtûkeke Nalî
Jidayikbûn 1791
Mirin 1855
Kesên ji Şehrezûrê
Fîlozofên kurd
Helbestvanên kurd
Kurdên Başûrê Kurdistanê
Fîlozofên misilman
Nivîskarên zimanê kurdî
Jidayikbûn 1800
Mirin 1877
Kurdên sedsala 19an
Kurdên Împeratoriya Osmanî
Zanyarên kurd |
1060 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Nuriye%20Kesb%C3%AEr | Nuriye Kesbîr | Nuryie Kesbîr siyasetmedara kurd û êzîdî ye.
Nuriye Kesbîr di sala 2000an de hat Holendayê. Li vê derê hat girtin. Di 7'ê gulana 2004'an de bîryarê îadekirina wê ji dewleta Tirkiyê re hat standin. Kesbîr ji bo protestokirina hemberê vê bîryarê ket greva birçîbunê. Kesbîr endama konseya birêvebirina Kongra-Gel'ê ye.
Di 7'ê rezbera 2004 Wezareta Dadê ya Holendayê biryara teslîmkirina Nuriye Kesbîr erê kir.
Girêdanên derve
Agahiyên ser Nuriye Kesbîr (bi elmanî)
Kampanya "Azadiya ji bo Nuriye Kesbîr (bi elmanî)
Siyasetmedarên kurd
Jinên kurd |
1061 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Girtiy%C3%AAn%20siyas%C3%AE | Girtiyên siyasî | Girtiyên siyasî, ev kesên in ku ji sedemên siyasî hatin girtin. Girtiyên siyasî, ji bo girtiyan nasnameyeke girîng e.
Girtiyên siyasî li gorî Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî
Girtiyên siyasî yên kurd ên Tirkiyeyê
Girtiyên Siyasî di sala 1980'î de bêhtir ketin rojeva kurdan û bi taybetî jî kurdên bakura Kurdistanê. Lewre di sala 1980'ê jî de artêşa tirk li Tirkiyeyê darbeyeke leşkerî pêk anîbû û kurdên muhalîf hemû hatibûn girtin. Bi taybetî di girtîgeha Amedê ya leşkerî de bi hezaran girtiyên siyasî hebûn ku ji gelek partiyên kurdan bûn. Di nav wan girtiyan de koma herî mezin ji girtiyên PKK'yî pêk dihat.
Girtiyên Siyasî di dema îşkenceyên mezin ê girtîgeha leşkerî ya Amedê de bi navê Hawar kovarek diweşandin ku bi desta dihate nivîsîn.
Li Kurdistanê tevî ew qas şoreş û têkoşînan jî, hemû girtiyên ku ji vê dozê hatin girtin, li Sûriye, Tirkiye, Îran û Iraqê wekî girtiyên siyasî nehatin dîtin û pejirandin. Cara yekem di 14'ê tîrhema 1995'an de girtiyên siyasî dest bi gireva birçîbûnê kirin ku nasnameya girtiyên siyasî bigirin. Ev çalakiya herî mezin a Girtiyên salên 1990-2000'an bû.
Girtiyên siyasî yên kurd ên Îranê
Girtiyên siyasî yên kurd ên Îraq û Başûrê Kurdistanê
Girtiyên siyasî yên kurd ên Sûriyê
Çavkanî
Kom |
1062 | https://ku.wikipedia.org/wiki/M%C3%AArd%C3%AEn%20%28bajar%29 | Mêrdîn (bajar) | Mêrdîn () bajarekî Bakurê Kurdistanê ku îro dikeve Komara Tirkiyeyê. Bajarê Mêrdînê ji başûrê xwe ve bi Rojavayê Kurdistanê, ji rojhilatê xwe ve bi Sêrt û Şirnexê, ji bakurê xwe ve bi Amedê û ji rojavayê xwe ve jî bi Rihayê hatiye pêçan. Hejmara niştecihên wê 796.591 kese. Qezayê bi ser ve ev in: Qoser, Artuklu, Nisêbîn, Midyad, Mehsert, Dêrika Çiyayê Mazî, Şemrex, Kerboran, Stewr û Rişmil.
Nav
Di dema persan de navê bajêr "Marde" bû. Di dema Bîzansiyan de jî "Mardîa" bû. Ereban jî navê herêmê kiriye "Mardîn" . Suryanîiyan (aramîyan) ji bajêr re gotiye "Marde" (kela). Nav bi kurdî Mêrdîn e.
Dîrok
Mêrdînê, Mardon, Mirde an ku Marde yek ji navdartirîn û kevintirîn bajarê Mezopotamyayê ye. Bajar li ser çiyakî ava bûye. Keleha wê ya kevn, hemû rêyên bajêr bi xwe ve girê dide. "Mîrê Kelahan" hatiye gotin ji Keleha Mêrdînê re. Di dîrokê de gelek qralan xwestiye wê têxe destê xwe, lê Keleha Mêrdînê rê nedaye wan. Bajar li başûrê kelehê ava bûye. Xanî li du yên din, bi hevûdu ve hatine girêdan. Kevirên wan yê sipî û zer ji bo avakirinê hatine peyde kirin. Bajar, bi ava xwe ya hênik û xwezaya xwe ya balkêş bi navdar e. Bakurê wê cihê bexçe û bostana ye.
Di dîrokê de ji bo bidestxistina bajêr şerên giran çêbûne. Berî çêbûna Mesîh, aramiyan û farisan şerên giran kirine. Demekê Romê li vir mane. Bi hatina îslamiyetê, di dema Omerê kurê Xettap de, hatine bi ser bajêr ve, bajar kontrol kirine. Kurdan di dema Merwaniyan de bajar bi baştirîn şêwe îdare kiriye. Piştre Artukî li vir bi cî bûne. Bajar, bi aqilmendiya Idrîsê Bedlîsî, di dema Selîmxanê kurê Sultan Beyazit de ketiye kontrola Osmanliyan.
Kronolojiya bajêr
Berî Zayînê:
2000 - 1243, dema Huriyan û Mîtaniyan
1243 - 612, dema Suryanîiyan (aramîyan)
608 - 550, dema Medan
550 - 312, dema Persan
331 - 312, dema Mekodonîyan
Piştî Zayînê:
197 - 395, dema Romayiyan
395 - 640, dema Bîzansiyan
640, dema Ereban
990, dema Merwaniyan
1202, dema Eyûbiyan
1515, dema Osmaniyan
1847, serhildana Bedirxanan
Erdnîgarî
Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr
Bajar di nav parelelên 36° 54´ û 37° 47´ bakûr û merîdyenên 39° 55´ û 42° 41´ rojhilat de ye. Sînorên bajêr li bakûr bi Amedê û Êlihê ve, li rojava bi Rihayê ve, li başûr bi Qamişloyê û Amûdê ve û li rojhilat jî bi Culemêrg û Şirnexê ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
Erda herêmê % 52,6 ji çiyan, % 24,6 ji deştan û % 22,8 jî ji platoyan pêk tê. Erda wê 177.200 metre kare ye. Li herêmê genim, ceh, nîsk, nok, pembo, garis û tirî tên çandin
Avhewa
Li başûrê herêmê avhewayeke çolî heye, ji lew re jî havînan pir germ û zuha, zivistanan jî sar û li hinek deveran jî hênik derbas dibe. Dîmenek ji Midyadê.
Çiyayên herêmê
Çiyayê bilind yê herêmê Cûdî ye (2.114 m). Alam (1.041 m), Ziyaret (1.160 m) û Dibek(1.231 m), Tûrcel û Pozê Bîra.
Deşt, zozan û gelî
Deştên Tilermen Qoser, Merdîn û Nisêbînê. Her sê deşt bi hevre girêdayî û di geliya çemê Xabûrê de ne. Dirêjbûna deştan 35 km û firehbûna wan jî 20 km ye.
Çem û Gol
Çemê herî mezin ku di nav sînorên bajêr de diherike Çemê Dîcle ye. Buxur, Zergan,Ava Spî, Reşan, Çaçan û Gumuş jî çemên din yên herêmê ne. Gol li herêmê tune ne. Tenê li ser çemê Buxurê ji ber bendava Buxurê golek sûnî çêbûye.
Babetên heywanan
Herêm ji alî heywanan ve ne dewlemend e, rovî, kîvroşk û balindeyên kovî kewokê teqle ê Mêrdîn di cîhanêde deng dane.Jî sedî pêncî mirovê Mêrdîn Kewoka xwedi dike.Kewêgozel u kevêsusik cihekî girîng digrin di zinarê Mêrdînde.Her cureyê şahlil û bilbila li ser kelaya Mêrdin hene.Di sala 1998 de keftarik ji alyê neçîrwanên Merdinde hate dîtin û kuştin.Li Dêrka cayêmazî cureyekê teyrêbaz heye ku li cîhanêde tenê li cîyayê Dêrikê turcelê pêde dibi.
Gelhe û Navçeyên Bajêr
Mêrdîn (navend) (bi tirkî, Mardin), 172.912
Kerboran (Dargeçit), 27.722
Dêrika Çiyayê Mazî (Derik), 62.175
Qoser (Kızıltepe), 237.694
Şemrex (Mazıdag), 33.930
Midyad (Midyat), 105.952
Nisêbîn (Nusaybin), 113.594
Mehsert, (Ömerli) 14.485
Stewr (Savur), 28.127
Rişmil (Yeşilli), 16.652
Artuklu, 156.660
Tevahî hejmare herêmê (tevî gundan)796.591.
Aborî
Binerd
Li herêmê fosfat, çîmento û malzemên ji bo tûxla û kiremîdan ji bin erdê dertên.
Cihên turîstîk, dîrokî û gerê
Bajar ji ali xwezayê ve ne pir dewlemend e. Tenê şelala çaxçax ji alî gel ve wek ciyêk seyranê tê bikaranîn. Kela Mêrdînê, mizgeftên bajêr, dêr û dêrên herêmê jî ji alî gel û turîstan ve tên serîlêdan kirin.
Germavên Kerboranê, germav (gurmî av) carna 40° germ dibe û ji bo nexweşiyên çerm û romatizma yê baş e.
Gundê Dara
Çand û huner
Ol û civak
Mêrdîn ji alî ol û civakê ve bajarekî mozaîk e. Piraniya gelheyê ji misilmanan pêk tê, lê li herêmê xiristiyan û êzidî jî hene. Misilman ji mezhebên henêfî û şafiyan pêk tê. Civaka herêmê jî ji kurdan, ereban, suryaniyan û ermeniyan pêk tê.
Bajarê Mêrdîn bi pirçandîbûna xwe tê nasîn. Li wir ereb, kurd, suryanî û ermenî hene. Dêra Zehferanê di sedsala 11. pêve navendî ji petrikên suryaniyan re kiriye. Ji bilî wê, dêrek din bi navê Şehîde Şimûnî heye. Li başurê bajêr dêra Mar Mîxayêl Nasik, û ya Mar Bitris hatine avakirin. Li taxa Şemsiye, dêra Meryema ji Erdemê, pir bedew hatiye lêkirin. Dêrên din ev in: Mar Banham, Mar Tuma, Meryem, Mar Afram, Mar Osyo, Şehit Hurmiz...
Bajarê ziman û ol û çandên cewaz Mêrdînê, ji bo ku cihê xwe di programa Unescoyê ya Mîrasa Cîhanê de bigire, serî li Unescoyê hatibû dayîn. Unescoyê, piştî lêkolînên xwe serîlêdan pejirand. Mêrdînê wek berendam kete rêza cihên parastinê. Piştî ku berendamtî hate pejirandin, belediya bajêr ji bo rêlêgirtina avahiyên bê plan programek ji xwe re çêkir.
Xwarinên herêmê
Li herêmê savar û xwarinên ji savarê bêhtir tên xwarin, wekî savara bi darçîn û bacanreşkê. Seleteya hinaran, şorbeya mast, ecîn û kutilkên dagirtî (basmavat, li herêmê ji yên di nav rûn û hêkan de sorkirî re dibêjin "irok"). Rişte û kibe (hûr û rodîiyên dagirtî) jî ji alî gel ve tê xwarin. Wekî din mirîşka bi gijnîjê birajtî, sembîsek (lehmacunê sergirtî), beloh (xwarineke weke qisirê ye), serûpê û hûrê hîşandî jî di nav xwarinên deverê de ne. Li ber xwarinan, dew tê vexwarin. Li herêmê qehweya tal (mirra) jî xwedî cihekî taybet e.
Arxavk
Biraşka goştê kişandî ya Mêrdînê
Boranîka siyaleyê
Darûziyafe
Deverûn
Ecîn
Keledoşiya masiyê
Kilora şilavkî
Kuftetirş
Kutilka bacanreşkê
Kutilka dîlanê
Meftuneya bacanê
Muhamere
Mêlak bi savarê
Parxana Mêrdînê
Qeyxaneya Mêrdînê
Sembîsek
Sênîkufte
Kincên heremê
Keçên ciwan kefiyên rengîn, yên pîr jî yê spî didin serê xwe. Li hinek deveran wekî li Dêrikê jin kitanên dirêj didin serê xwe. Fîstan herî pir li herêmê tê li xwe kirin. Goreyên ji hirî û lastîkên reş di lingan de hene. Xemilandineke taybetî jî li herêmê "deq" e. Jin deqên şîn li ser rû yan jî destê xwe dikin.
Şalwar û entariyên spî û dirêj cilên zilaman yên herêmî ne. Îşlik û êlegên bê yaxe di ser şalwar de tê li xwe kirin. Di serê zilaman de "egal" an jî "çefî" heye. Şewqe jî carinan tê bikaranîn. Qondere di lingan de heye.
Navdarên Bajêr
Çavkanî
Bîblîografî
Jean-Baptiste TAVERNIER (1692), Les six voyages, I:187
Carsten NIEBUHR (1778), Reisebeschreibung, Copenhagen, II:391-8
Pietro della VALLE (1843), Viaggi, Brighton, I:515
Albert SOCIN (1904), Der Arabische Dialekt von Mōsul und Märdīn, Leipzig.
Hugo MAKAS (1926), Kurdische Texte im Kurmanji-Dialekte aus der Gegend von Mardin. Petersburg-Leningrad.
Hasan SHUMAYSANI (1987), Madinat Mardin min al-fath al-'arabi ila sanat 1515. Bayrūt: 'Ālam al-kutub.
Otto JASTROW (1969), Arabische Textproben aus Mardin und Asex, in "Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft" (ZDMG) 119 : 29-59.
Hans-Jürgen SASSE (1971), Linguistische Analyse des Arabischen Dialekts der Mhallamīye in der Provinz Mardin (Südossttürkei), Berlin.
V. MINORSKY (1991), Mārdīn, in "The Encyclopaedia of Islam". Leiden: E. J. Brill.
Otto JASTROW (1992), Lehrbuch der Turoyo-Sprache in "Semitica Viva – Series Didactica", Wiesbaden : Otto Harrassowitz.
Ayliffe, Rosie, et al. (2000) The Rough Guide to Turkey. London: Rough Guides.
Michaela WITTICH (2001), Der arabische Dialekt von Azex, Wiesbaden: Harrassowitz.
George GRIGORE. L'arabe parlé à Mardin. Monographie d'un parler arabe périphérique. Bucharest: Editura Universitatii din Bucuresti, ISBN (13) 978-973-737-249-9
Girêdanên derve
Zaravê erebî yê ku li Mêrdînê tête axaftin
Peyamaazadî
Tor |
1065 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Folklor | Folklor | Folklor (peyv ji îngilîzî folklore tê) an jî zargotin (peyveke hevdûdanî ye; ji "zar" (ziman) û "gotin" (peyv) ê pêk tê), edebiyata gelêrî û zanista gel e. Roja îro ji aliyê zargotinzan û zanyarên gelêrî ve tê berhevkirin, nivîsandin û belavkirin. Berhevkarên giring ên zargotina devkî ya kurdî nivîskarên wekî Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl, Zeynelabidîn Zinar, Hîlmî Akyol û gelekî kesên din in.
Li welatekî, di nava gelekî/neteweyekî de, yan jî li herêmekê, ew çalakiyên taybet ên ku xasê bi xelkê ve lê ji aliyê xelkê ve bi nêvekarî têne bikaranîn, bi piranî jî di nava xelkê de ji tiştên mîna çîrok, meselok, stran, leyztik, dîroka devkî, evsane, serpêhatî, destan, henek û laqirdî, gotinên pêşiyan, tore u hwd re tê gotin.
Lê belê peyvika ”folklor” bi vî hawayê li jorê ku di nava xelkê ku tenê ji van tiştan re tê gotin, ne rast e. Lewra folklor bi wateya xwe ya ferhengî, gelek fireh e û ji hemû tiştên ku têkiliya xelkê bi wan tiştan re heye re tê gotin.
Peyvika ”folk” wateya xwe bi kurdî ango gel/xelk, peyvika ”lor” jî bi wateya ”zanîn/zanist”. Îcar dema ev herdu peyvik gihane hev, wateya ”zanistiya gel” dide û di kurdî/kurmancî de jî ”gelêrî” tê gotin.
Peyvika ”folklor” cara pêşî li Londrayê sal 1846, ji aliyê William Thomasî (1803-1885) ve di kovara ”Athenaeum”ê de hatiye bikaranîn. Vî camêrî wek “Folk-lore” bi kar aniye. Piştre jî Elmaniyan peyvika “folklore/volklore”yê bi kar aniye. Hin bi hin ev peyv li dinyayê (xasma jî li nava neteweyên ku zimanê wan Hinoewrûpî ye) belav bûye u ketiye nêv zimanê kurdî jî.
Zargotina kurdî
Zargotina Kurdî pir dewlemend e. Zargotin cureyekî wêjeya devkî ye. Ji çîrçîrok (mesel), gotinên pêşiyan, biwêj, tiştanok, efsane, çîrok, meselok, klam, stran , xwezgînî, zugotinok ê pêk tê.
Di nava 40 milyon kurd de pir kêm rewşenbîr hene ku xebata wan li ser Zargotina Kurdî çêbûye.
Li Yekîtiya Sovyetan Eskerê Boyîk û çend kesén din, xasma jî malbata Calîl (Prf. Ordîxanê Celîl, Prf. Celîlê Celîl, Celîla Celîl) xebateke héja kirine, her yekê çend berhemên folklorî amade kirne.
Li Swêdê jî Zeynelabidîn Zinar 1.710 perçeyên folklorî berhev kirine û di deh cildên XWENÇEyê de dane weşandin.
Govend
Cil û Berg
Çavkanî
Çand |
1066 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Cil%20%C3%BB%20berg | Cil û berg | Cil û bergên jina kurd-êzîdî ya Qafqasya
Çand |
1068 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kerem%20Tahar%20Gerdenzer%C3%AE | Kerem Tahar Gerdenzerî | Kerem Tahar Gerdenzerî muzîkvanekî kurd ê ezdî ye ku di 6ê adara 1952an de li bajarê Tiblîsê (Gurcistan) hatiye dinyayê. Bavê wî Taharê Hacî Gerdenzerî, dayîka wî Redîfa Nacîvbeg Reşî bû.
Basgîtarîst Kerem Gerdenzerî li dibistana mûzîkê hîn bûye. Ew yek ji dahênerên koma muzîka nûjen a bi navê Koma Wetan e.
Çêkirina koma Wetan
Ew di 1974an de çêdike koma kurdî ya muzîka modern. Sazbendê komê hev dahatin guhastin heta tîva 1976. Navê komê danîn Koma Wetan.
Sazbendê Koma Wetan
Derfan – Rafaêlê Şamilê Dasinî
Keyboard – Lêvon Grîgorî Şaxbazyan
Sologîtarîst, vokal – Omarê Sebriyê Recevî
Berpirsyarê komê, basgîtarîst, vokal – Keremê Taharê Gerdenzerî
Koma Wetan hertim derdket konkûrsa her wisa ji festîvala, kîjan derbas dibûn di Gurcistanê.
Tîva 1977 “Wetan” bû lauryatê konkûrsa “Stranên modêrn”.
Repertuara Koma Wetan
Repertuara Koma Wetan da xêncî arence strasnên kurdî yên gelerî cî girtibûn stranên K. Gerdenzerî.
Tîva 1990 li fabrîka Aprêlêvskî Ordêna Lênîn hate çapkir albûma Koma Wetan, lê fonograma wê albûmê hatibû nivîsandin sala 1979 bi fîrma “Mêlodîya” di bajarê Tibîlîsî.
Tîva 1991 Koma Wetan hev belabû. K. Gerdenzerî sala 1992 de derbasî Moskvayê bû.
Sala 1996 - 1998 K. Gerdenzerî dixebite ser albûma nû - Azadî, bi alîkariya Lêonîd Atabêkov, Nîkolay Şêstov û Alêksandir Vorobyov.
Sala 1999 - 2001 K. Gerdenzerî çêdike alboma nuh "Hewar". Her wisa jî di wê salê derdkive alboma "Sitranên Kerem T. Gerdenzerî bi Orkestor".
Sitranên hilbijartî ji albûmên Kerem T. Gerdenzerî derket sala 2002.
Albûm
Bayê paîzê (1979)
Azadî (1998)
Hewar (2001)
Sitranên Kerem T. Gerdenzerî bi Orkestor (2001)
Sitranên hilbijartî ji alboman Kerem T. Gerdenzerî (2002)
Girêdanên derve
Malpera Kerem Gerdenzeri
klib
Gerdenzerî, Kerem Tahar
Kurdên Gurcistanê |
1079 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gurgum | Gurgum | Gurgum, () serbajarê parêzgeha Mereşê ya Bakurê Kurdistanê ye.
Nav
Di çavkaniyên asuriyan de navê herêmê wek "Gurgum" derbas dibe, navê bajêr jî "Markasî" bû. Di dema romayiyan de nav wek "Gemanike" ji hatiye bikar anîn. Di dema îslamiyetê de nav wek Mereş ("Maraş") hatiye guhertin. Navê îro yê parêzgehê hê jî Mereş e.
Nav ji alî tirkan ve di sala 1973an de jî wek "Kahramanmaraş" hat guhertin.
Dîrok
Kronolojiya bajêr
Berî zayînê
1460 - 1200 Dema hîtîtiyan
660 - 612 Dema asûriyan
612 - 550 Dema medan
550 - 332 Dema persan
Piştî zayînê
17 - 395 Dema romayiyan
395 Dema bîzansiyan
632 Dema ereban
650 - 1103 Herêm ji alî desthiladarî pir caran di navbera ereb û bîzansiyan de dest diguhere.
1103 Dema selçûqiyan
1399 Dema osmaniyan
1978 Komkujiya Mereşê
Erdnîgarî
Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr
Bajar di nav parelelên 27° 11´ û 38° 36´ bakûr û merîdyenên 36° 15´ û 37° 42´ rojhilat de ye. Hudûdên bajar li bakûr bi Sêwasê û Meletyeyê ve, li rojava bi Edenê (Tirkiye) ve, li başûr bi Entebê ve û li rojhilat jî bi Semsûrê ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
Pivana erda bajar 14.327 km² ye. Ji vî erdî 59,7% ji çiyan, 16,3% ji deshtan û 24,1% jî ji platoyan pêk tê. Li herêmê tene, ceh, nok, fasûlye, pembo, îsota sor, kixsên shekir û fêkî tên çandin.
Avûhewa
Îklîma herêmê nîvê reşayî û nîvê behrasipî ye. Havînan germ û zuha, li zivistanan jî sar derbas dibe.
Çiyayên herêmê
Çiyayê herî bilind ê herêmê Nûrhaq e (3.081 m). Berit (3.014 m), Engizek (2.815m) û Axir (2.301 m) çiyayên din ên herêmê ne.
Deşt û zozan û gelî
Çiyarêzên Torosê
Li çiyarêzên Torosê bilindbûna platoyan digihîje 2.000 metreyî.
Deşta Albistanê
Dirêjbûna wî 50 km û firehbûna wî jî 20 km ye. Desht di navbera çiyayên Nurhaq, Engîzek û Binboxa de ye.
Deşta Meraşê
Dirêjbûna wî 40 km û firehbûna wî jî 20 km ye. Deşt li başûrê bajêr e.
Geliyên Ceyhan û Aksû
Geliyên Ceyhan û Aksû yên herî mazin ên li herêmê ne.
Çem û Gol
Çemê Ceyhan
Ji dora çiyayên deşta Albistanê dertê. Di nav hudûtên Edenê de diherike Behra Sipî.
Çemê Aksû
Şaxekî çemê Ceyhanê ye û li ser çemê Aksûyê jî bendava Qartalkaya û gola Qartalkaya hatine çêkirin
Çemê Çelkanî
Babetên heywanan
Li çiyayên Nûrhaqê qertel û baz hene. Ruvî, gur, kew û kewroshk jî li herêmê hene.
Gelheya navçeyên bajêr (2013)
Navend 574.571
Avşîn 82.662,
Andirin 35.943,
Cirîd (Çağlayancerit) 25.276,
Cela (Ekinözü) 13.461,
Albistan 140.493,
Koksen (Göksün) 53.157,
Nûrhaq 13.414,
Bazarcix (Pazarcık) 68.843,
Kirdoxlî (Turkoğlu) 67.886
Navçeyên Navend
Dozdehsibat (Mereş)
Zulqederoxlî
Tevahiya gelhê herêmê (tevlî gundan) 1.463.291 e.
Tevahiya gelhê herêmê 1.075.706 (2013).
Aborî
Serwetên bin erdê
Li herêmê ji bin erdê hesin, lînyît, boksît û manganez dertê.
Ciyên turîstîk, tarîxî û gerê
Herêm ji alî tebîatê ve dewlemend e. Pir ciyên seyranan hene, wek Çinar, Kapiçam, şikeftên Dongele û Firniz. Germavên wek Cela, Zeytûn û Dongele ji ciyên vehêsanê ne ji bo gel.
Çand û huner
Zimanê kurdî yê Gurgumê
Zimanê kurdan gelek dewlemend e û herweha gelek zarav û devok hene. Devoka Gurgumê endamê zaravê kurmancî ye.
Kî nixwaş a neya (nêr)
Kê nixwaş a neya (mê)
Az nî birçî ma (nêr)
Az nê birçî ma (mê)
Xwârin (dema îro)
ji bo keç/jinan (mê): Azê daxwama, Tê daxwa, Awê daxwa
ji bo xort/mêran (nêr): Azî daxwama, Tî daxwa, Awî daxwa
Minakên bi devoka gurgumî
Dîn û civak
Nifûsa herêmê mislim in û ji mezhebên elevî û sunnî pêk tê. Kurd û tirk nifûsa herêmê teşkîl dikin.
Xwarênên herêmê
Xwarinên herêmî yên pirtir tên xwarin, kutilkên dagirtî, qawûrma di sêlêde û çemen e.
Şorba legen
Hevîr bi goşt û pîvazên sorkirî tê lihevxistin. Pişt re di siniyek de tên rêzkirin. Saca sorkirî tê serê û tê çêkirin.
Dondirma Mereşê
Mereş bi dondirma xwe yê taybetî li dinyayê bi nav û deng e.
Kincên herêmê
Zilam palto yên kin ku ji rê dibêjin "sako" li xwe dikin. Di bin de şalwar li xwe dikin. Di serî de kefî tê girêdan. Di nigan de jî qondere yan jî cîzme heye.
Jinên pîr du kefiyan bi tacek re li serê xwe girê didin. Keçên ciwan porê xwe girê nadin û kefî yê jî wek şerîdek li serê xwe girê didin. Fîstanek ku ji re dibêjin fermene (cepken) li xwe dikin. Derpiyek ku ji re dibêjin konçek (don) li xwe dikin. Di nigan de jî, qonderên rengîn û pêlavên lastîk hene.
Navdarên bajar
Aşik Mahsûnî (1943-2002)
Elî Xeyder Lavandîs (Emekçî)
Çavkanî
Navçeyên Gurgumê |
1086 | https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AElok | Dîlok | Dîlok (bi tirkî Gaziantep, kurt jî Antep) bajarekî li Bakurê Kurdistanê ye.
Li bakurê Kelêya Dîlokê girek heye. Taxa derûdora wî girî heta demeke nêzik bi navê Kurdepe, anko Girê Kurdan (Kürdtepe), dihat zanîn lê dewleta tirkan ew nav guhart û kir Türktepe.
Li Dîlokê hewşa heywanet a herî mezin a Tirkiyê heye û Parka Yeşilvadi heye. Parka Yeşilvadi parka tewr mezın a Tirkiyê ye.
Niha (2015) şaredarê Bajarê Mezin a Dîlokê Fatma Şahin e.
Dîrok
Di Şerên Xaçperestan de, Dîlok di sala 1098an ketiye destê Siwariyên Rojava û ji wê demê ve girêdayî Mîrektiya Entakyayê ye. Di sala 1183an de Siltan Selahedînê Eyûbî bajar bin destê xwe kir. Piştî mirina wî di destpêka adara 1193an de, desthilatdariya li vê herêmê, di navbera Memlûk û Mongolan de, hat nîqaşkirin. Carinan Dîlok girêdayî mîreketiya Dulkadîr bû. Di sala 1514an de Siltanê osmanî ya Selîm I (1512–1520) Başûrê Rojhilatê Anatolyayê û bi wê re Dîlokê dagkir kir. Ji hingê ve bajar girêdayî Împeratoriya Osmanî bû: di navbera salên 1832 û 1840an de ji aliyê leşkerên waliyê Misrê Mihemed Elî Paşa ve hatiye dagirkirin. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, yekîneyên Brîtanî di sala 1918 de herêmê dîlokê dagir kirin; Leşkerên Fransayî li pey wan hatin heta ku di sala 1921ê de ji aliyê Şahîn Bey ve hatin derxistin. Bi Peymana Lozanê di 24ê tîrmeha 1923an de ku niha Dîlok bû beşek ji Komara Tirkiyeyê.
Li Komkujiya Dîlokê sala 2016an de di şahiya daweteke kurdî de bû ku 50 kes hatin kuştin û derdora 100 kesî zêdetir birîndar bûn.
Kronolojiya bajêr
Navê bajêr yê kevn Dolike (Doliçe) . Ibn Xurdadbeh ji pertuka xwe El-Mesalik Wel Memalik sala 893z navê Diluk bikaranîe. Piştre ji alî ereban ve navê Eyntab li bajêr hatiye danîn. Navê bajêr ji alî Tirkên ve jî sala 1928'an de wek Xazî Eyntab (Ghazi-Ayntab) / Gaziantap hatiye guhertin.
Kronolojî
Berî Îsa(zayîn)
1200 -600 Dema Hîtîtiyan
689 - 539 Dema Medîan
539 - 331 Dema Persan
331 - 323 Dema Makodoniyan
69 Hikûmdariya Kommegene
Piştî Îsa (zayîn)
72 - 395 Dema Romayiyan
395 - 628 Dema Sasaniyan
636 Dema Ereban
998 Dema Merwaniyan
1077 Dema Selçûkiyan
1098 Dema Xaçliyan
1186 Dema Eyûbian
1517 Dema Osmaniyan
1923 Dema Tirkiye
Erdnîgarî
Hewa
Avhewa parzemînî ye, havînên germ û ziwa ji hezîranê heta îlonê û zivistanên bi resbî nerm û baranbar e. Ji bo dema normal 1991-2020, germahiya navîn ya salane 16,0 e °C, bi 3.9 di Çile de Germa herî sar û di tîrmeh û tebaxê de 28,7 °C ye °C germahiya navînî ya mehane ya herî germ tê pîvandin.
Çiya
Li herêmê çiyayên bilind tunene. Çiyayê Sof yê herî bilind e (1.496 m) li herêmê. Çiyayê Duluk (1.250 m), Gureniz (1.069 m), Ganîbaba (1.100 m)
Çem û gol
Çemê Reş ji Gola Reş dertê. Deşta Îslahiyê bi ava Çemê Reş tê avdan. Çemê Efrînê ji çiyayê sofê dertê. Bi Çemê Reş re dibe yek û xwe valadikin Gola Amikê. Çemê Merzîmên jî ji çiyayê Duluk û Sam dertê. Çavkaniya çemê Nîzîpê li çiyayê Sofê li gundê Dulukê ye. Çem şaxek çemê Firatê ye.
Hesin, krom, fosfat, Kalkar û dolomît madenên herî pirin ku li herêmê ji bin erdê dertên.
Babetên heywanan
Herêm ji alî babetên teyrên kovî pir dewlemend e. Wekî din gur, hirç, xezal, berazên kovî, çeqel, keroshk û bizinên ser çiyan jî li herêmê peyde dibin.
Demografîk
Pîraniya ji kesên bajar tirk in, lê hindekariya kurd, ereb û ermenï ji mezin e.
Civakên etnîkiyên bajar:
Kesên Tirk: (58%)
Kesên Kurd (21%)
Kesên Ereb (19%)
Kesên Ermenî û ya din (2%)
Îslam li herêmê xurt e. Henefî û Elewîtî zavên teşkîl dikin.
Li herêmê ciyên zewî û tirbeyan jî hene. Hinek ciyên zewîyên ev in: Şurahbil bin Hesen (Kilîs), Şêx Mansûr û Duluk Baba.
Çand
Aşxane
Pêjgeha Dîlokê ji aliyê UNESCOyê ve hat naskirin. Xwarinên herî girîng kebabên cûrbecûr û guhertoyên kufte hene (mînak. B. Îçli Kofte, Patlıcan Kebabî, Soğan Kebabî, Lahmacun ).
Fistiq beşeke girîng a gelek şîraniyan e. Peqlewe ji Dîlokê ji aliyê Yekîtiya Ewropayê ve wekî Peqleweya Dîlokê wekî navendeke erdnîgarî ya parastî hatiye qeydkirin.
Taybetmendiyên dîtinê
Li navenda bajêr keleha serdema Selçûqiyan a li ser girê navendî heye ku ji demên kevnar ve xwedî keleh in. Li vir pêşangeheke daîmî jî heye ku xwendina fermî ya Tirkî ya Komkujiya Ermeniyan a sala 1915’an belge dike, ku li gorî wê ermeniyan wê demê êrîşî gelê Tirk kirin û têk çûn. Muzeya Arkeolojiyê ji derdora bajêr, ji Zîncîrlî, Yesemek, Arsameya li ser Nymphaeus û hinekên din dîtinan nîşan dide. Koleksiyona mezin a mozaîkên Romayî yên ji bajarê windabûyî yê Zeugma yê li ser navîna Firatê, hate veguheztin Muzexaneya Mozaîka Zeugmayê, ku di sala 2011-an de vebû û belkî mezintirîn muzeya mozaîkan a cîhanê ye.
Aborî û binesazî
Dikan
Dîlok navenda Çimko ye ku yek ji hilberînerên sereke yên materyalên avahîsaziyê û çîmentoyê ye. Cimko xwedan Sanko Holding e, konglomeratek ku malbata Konukoğlu ya desthilatdar ji pîşesaziya tekstîlê tê.
Tirafîk
Dîlok li ser beşeke rêya Hesinî ya Bexdayê ye ku piştî damezrandina Tirkiyê ji bo derbaskirina beşa xetê ya niha li Sûriyê hatiye zêdekirin.
Bajar ji bo veguheztina xwe ya giştî pergalek trêna sivik saz kiriye. Di sala 2009 de, 17 hesinên berê yên Düwag yên binerd û tramvayê yên cureya Pt hatin kirîn, ku ji nîsana 2007an vir ve li Frankfurt am Main nehatibûn bikar anîn. Bi rêyên hesinî sewqî Dîlokê hatin kirin û nûjen kirin. Di sala 2011 de, xeta tramwayê, ku ji zanîngehê heta stasyona trênê dimeşe û dora 13 kîlometre dirêj e, hate vekirin. Di sala 2014 de ew bi 6,5 hate berfireh kirin km bakur heta Adilye. Firoke bi 28 wesayitên bi kar hanî yên bi tîpa Tramway français standard ji Fransayê hat temam kirin.
Balafirgeha Dîlokê nêzî 20 e kîlometreyan ji bajêr. Rêhewayên wekî Turkish Airlines û Pegasus Airlines bi piranî ber bi deverên navxweyî yên Tirkiyê difirin. Meqsedên li Almanyayê jî demsalî têne xizmet kirin, mînak. B. Balafirgeha Berlîn-Tegel an Balafirgeha Düsseldorfê .
Hîndarî
Li Gazîentabê Zanîngeha Dewletê ya Gazîentabê û sê zanîngehên taybet ( Zirve, Hasan Kalyoncu û Sanko ).
Cil û bergên herêmê
Jinên herêmê şalwarekî ku jê re dibêjin Çintiyan li xwe dikin. Bi ser şalwar de çakêtekî milfireh û yaxevekirî ku jê re dibêjin Fermane li xwe dikin. Entarî yên wan ji sê etegan pêk tê. Li pişta xwe kefiyeke sîm an jî qedîfe girêdidin. Keçên ciwan xavikên sipî, yên zewcandî jî tacek ku bi serde jî kefiyekê girêdidin, didin serê xwe. Jinên gundî çarşefek ku jê re dibêjin meshele didin serê xwe. Kesên çarşefa reş jî li xwe dikin hene.
Zilam şalwar li xwe dikin. Li ser şalwar jî Eba li xwe dikin. Bi ser ebayê de jî çakêtekî ku jê re dibêjin sako li xwe dikin. Li serê xwe jî kefiyên kesk dipêçin. Lapşîn û qondere pêlavên herêmê yên zilaman e.
Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê
Bajar ji alî şînahî û Daristanên ve belengaz e. Lê ji alî dîrok ve pir dewlemend e. Kela Entabê, kela Tilbişar û Revanda ji alî gel û gerokên ve tên ser lêdan. Li herêmê mizgeftên kevn jî pir in: Şirvanî, Teke û Tehtanî hinek ji wan in.
NKF'ên Dîlok'ê
Dû NKF hene li Dîlok'ê. Vana;
NKF'ya SankoPark'ê
NKF'ya Forum Gaziantep'ê
Balafirgehên Dîlok'ê
Balafirgeha Dîlok-Tilbişar'ê
Ev balafirgeha başur-rojhilatê bajarê Dîlok'ê ye. Li hinda Tilbişar'ê ye.
Zanîngeh
Li bajarê Dîlok'ê zanîngeheke dewletê û 2 zanîngehên jî weqfa hene.
Zanîngehên Dewletê
Zanîngeha Dîlokê
Zanîngehên Weqfan
Zanîngeha Zirve
Zanîngeha Hasan Kalyoncu
Çavkanî
Bajarên Kurdistanê |
1087 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Alih | Êlih | Êlih anku Êliḧ () bajarekî Bakurê Kurdistanê ye.
Nav
Navê bajêr ê kevn Êlih e. Di sala 1957an de navê bajar bûye "Batman".
Dîrok
Kronolojiya bajêr
Berî Îsa (zayîn)
800 - 612 dema asûriyan
612 - 550 Împeratoriya medan
Piştî Îsa (zayîn)
350 Dema mekedoniyan
700 Dema ereban
927 Dema bîzansiyan
1107 Dema selçukiyan
1243 dema mogolan
1514 Dema osmaniyan
1894 Serhildana Sasonê li dijî osmaniyan
Erdnîgar
Cihên erdnîgarî û sînorên bajêr
Bajar di nav parelelên 42° 54´ û 40° 59´ bakûr û merîdiyenên 38° 34´ û 37° 22´ rojhilat de ye. Bajar li bakûr bi Bidlîs û Mûşê, li rojhilat bi Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê û li rojava jî bi Amedê hatiye dorpêçkirin.
Taybetiyên erda bajêr
Erda herêmê ji 75,7% ji çiyayan pêk tê. Zozan û deşt ji 24,3% e. Ji wî erdî ji 91,7% ê wî ji bo çandiniyê tê bikaranîn. Li herêmê bi tenê nîsk, genim, tûtin, pembo, tirî û zebeş, pîvaz tên çandin. Gwîz, berrû, incaz, beîv, hîjîr û wez jî li wêre tên şitlandin.
Avûhewa
Li herêmê avhewaya reşahiyê serdest e. Havînan germ û zuha, zivistanan jî sar û berf û payîz baranî derbas dibe.
Çiyayên herêmê
Sason (2.973 m), Zupser (2.044 m), Raman (1.263 m)
Deşt û zozanên herêmê
Deşta Batmanê (10.000 ha), Deşta Qubînê (dirêjahî 15–20 km, firehî 2–3 km ye).
Geliyê Çemê Batmanê û qismek ji geliyê Çemê Dîcle, geliyên herî mezinên li herêmê ne.
Çem û gol
Gol li herêmê tune ne. Çemê Batmanê û Dicleyê yên herî mezin in ên ku li herêmê diherikin. Çemê Xerzan jî dikeve nav sînorên bajêr.
Cureyên heywanan
Xwedîkirina heywanên kedî mijûliyeteke mezin e li herêmê. Li herêmê heywanên kovî, wekî rovî, kew, kîvroşk û gur jî peyde dibin.
Binerdên bajêr
Li Qubînê, li Çiyayê Ramanê petrol derdikeve. Wekî din li herêmê xwê, krom, asfalt û sifir jî ji bin erdê derdikeve.
Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê
Kela Hezoyê û bajarê berê yê Heskîfê ciyên gerê yên ji bo turîstan e.
Çand û huner
Ol û civak
Piranîya serjimarê ji misilmanan pêk tê. Li gundên li derûdora Qubînê êzîdî gelheyeke mezin dinimînin. Xiristiyan pir kêm li herêmê peyde dibin. Piranîya gelheyê ji kurdan pêk tê. Van salên dawî bi saya Rafînera Petrolê tirk jî li herêmê bi cih bûne. Ereb û suryanî jî civakên din ên herêmê ne.
Xwarênên herêmê
Keşkek, biryan, kifta bi mast û "Kitel" xwarinên herî naskirîne ku li herêmê tên xwarin.
Kincên herêmê
Şelwar ji alî zilaman ve tê li xwe kirin. Bi ser de îşligek ku milê wî dirêj û nexş kirî (celehu) tê li xwe kirin. Di nigan de gorên ji hirî çêkirî û pêlavên ku jê re dibêjin "reşik" hene.
Jinên herêmê fîstanên hevreşim yên rengîn ku dibiriqîn li xwe dikin. Şelwarek fireh û gorên ji hirî li xwe dikin. Kefî yan jî puşî jî didin serê xwe. Pêlavên lastîk yan jî çarox ji li nigên xwe dikin.
Li heremê kincên modern ji, bi taybetî wan salên dawî tên li xwe kirin.
Çavkanî
Girêdanên derve |
1090 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Riha | Riha | Riha () parêzgeh, navçe û bajarrekî bakurê Kurdistanê ye. Ji ber ku piraniya kurdên bajar û derdora wê, ji aliyê kurdan ve wek beşek ji Kurdistana Tirkiyê tê dîtin. Li Başûrê Rojhilatê Anatolyayê piştî Amedê duyemîn bajarê herî mezin e
Dîrok
Riha yek ji bajarên herî kevnare yên cîhanê ye. Her wiha di dîrokê de Riha wekî hêlîna mirovahiyê û qada şaristaniyê tê zanîn. Heta niha gelek şaristanî hatine li ser vê axê serwer bûne. Li ser axa Rihayê gelek şerên dijwar pêk hatine. Dema ku navê Rihayê tê lêvkirin warê Nemrûd û Îbrahîm pêxember tê bîra mirovan. Dema ku navê Rihayê tê lêvkirin şerê Îbrahîman ê li hemberî Nemrûdan tê bîra mirovan.
Nav
Çîroka navê Rihayê wek dîroka bajêr tevlihev û kûr e. Navê kevin yê bajêr Edessa ye, ji serdema helenîstî. Ev nav heta salê 300 berî zayinê dirêj dibe û ji dema Împeratoriya Seleukî maye. Navê Edessa ji aliyê Seleukos I Nikator ve li bajêr hatiye danîn. Di dema keyê Antîoxos IV Epiphanês navê xwe li bajêr kirîbe jî, demeke şun ve navê wî hatiye jibîrkirin. Padîşahê seleukî Antîoxos IV Epiphanês navê xwe li bajêr kir ("Antîoxeia", ), lê ev nav piştî mirina wî hate ji bîr kirin.
Li ser navê îro, yanî li ser peyva Rihayê gelek îddaa hene. Li gorî nezariyekî peyva Rihayê ji zimanê suryanî ji peyva Orha yan Orihaî tê, bi erebî jî ji peyva Vurihaî (Ava Pir) tê. Herwiha, hin kes navê Rihayê bi peyva yewnanî Osruan, hin kes jî bi peyva latînî Urfayva ve girê didin.
Piştre nav wek Riha, Urfa hatiye guhertin. Nav ji alî tirkan ve wek "Şanliurfa" hatiye guhertin, lê bajar ji aliyê kurdan ve Riha tê zanîn.
Kronolojiya bajêr
Berî Îsa (zayîn) b.z.
2000 - 1300 dema mîtanî û hûriyan
100 - 612 dema asûriyan
612 - 550 dema medan
550 - 332 dema persan
332 - 313 dema makedoniyan
132 hukumdariya Osroene
Piştî Îsa (zayîn) p.z.
117 - 395 dema împeratoriya Roma
395 dema bîzansiyan
639 dema ereban
985 dema Merwaniyan
1071 dema selçukiyan
1174 dema Eyûbiyan
1514 dema Împeratoriya Osmanî
Eyûbiyan jî gelek sala hukimdarî li Rihayê kir.
Ciyên dîrokî
Herêm ji alî dîrok ve pir dewlemend e. Kela bajêr li navenda bajêr e. Mizgeft û gola Xelîlu'r-Rehman (Khalil al-Rahman) jî ji alî gel û turîstan ve tên ziyaretkirin. Navça Xaranê bi xaniyên xwe yên taybetî ji bo turistan ciyek gerê ye. Bendava Ataturk jî ji bo gerê û werzişên ser avê ciyek mûsaîd e.
Erdnîgarî
Ji xeynî hêjayiyên xwe yên dîrokî, xwezaya Rihayê him li cîhanê him jî li welatê me cihekî girîng digire û di hundirê xwe de ajalên gelek nadîr xwedî dike.
Bajar di nav parelelên 36° 40 û 38° 02 bakur û merîdyenên 37° 50 û 40° 12 rojhilat de ne. Sînorên bajêr li bakur Semsûr û Diyarbekirê ve, li rojava bi Dîlok ve, li başûr bi Sûrî ve û li rojhilat jî bi Mêrdînê ve tê girêdan.
Pîvana erdêer bajêr 18.584 km² ye. Erdê herêmê % 22,0 ji çiyan, % 16,3 ji deshtan û % 61,7 jî ji platoyan pêk tê. Li herêmê genim, ceh, nîsk, pembo, tirî û bi taybetî jî van salên dawî sebze û mewê jî li herêmê tên çandin.
Li herêmê îklîmek reshayî heye. Havînan germ û zuha, zivistanan jî sar e, lê rojên bi berf li herêmê hindik in. Li herêmê ferqa navbera di germbûna şev û rojê pir e.
Çiyayên herêmê
Kismek ji çiyayê Qerejdaxê (1919 m) dikeve hundurê hudûdên herêmê. Çiyayê bilind li herêmê tunene. Navên çiyayên herî girîng wiha ne:
Çiyayên Takurtukir (1222 m)
Tektek (801 m),
Nemrûd (800m)
Arat (771 m)
Deşt, zozan, gelî û ajal
Derê ku em jê re dibêjin deşt li vir peyda ye. Di deştan de dar tune ne, bi tenê riweyên giyayî yên ku wek firkên yeksalî mezin dibin hene. Dema ku meriv ji dûr ve lê dinêre, tu ajal nayên xuyane û ev der wek col xuya dike û mixabin ajalên ku tê de dijîn nayin zanîn.
Di deştan de gelek ajalên cûda yên ku cinsên xwe pir kêm bûne tê de dijîn. Wekî gumgumokên mezin ên 1.5 metreyî, keftarên ku tenê di belgefîlman de serê xwe li hemberî şêran radikin û kergezên ku bejnê wan digihêje 2 metreyan.
Sedemên ku ev ajalan nayin zanîn ev e ku ewan, ji ber ku di deştan de dijîn, xwe baş vedişêrin û hinek ji wan tenê di şevan de aktîf dibin e. Lê belê heger meriv hinek baldartir i vê deştê dinêre wê meriv karibe ev ajalên cûda û zindî yên ku xwe veşar dikin bibîne. Ev yek jî ferqa di nava nêrîn û dîtinê de ye.
Navên deştên Rihayê wiha ne:
Deşta Xarranê; Mezinbûna deştê 2750 km² ye.
Deşta Wêranşarê; Li rojhilatê deşta Xaranê ye. Mezinbûna wê 1200 km² ye.
Deşta Sirûcê; li rojava yê deşta Xaranê ye, mezinbûna wî 700 km² ye.
Deşta Curnê reş li rojavayê Qerejdax e.
Ajalên herî balkêş ên ku xwe di deştan de vedişêrin ev in:
Keftar
Varana deştan (Varanus griseus)
Kergezê bicûk (Neopbron percnopterus)
Jojîya guhdirêj (Hemiecbinus auritus)
Herwiha, navên ajalên din ên taybet:
Kelaynak (teyrên sergurî)
Kew û kîvroşk
Xezal
Rûvî
Çem û gol
Çemê Feradê; Çemê herî mezin yê Kurdistanê ye. Ji erdên Semsûrê dikeve hundirê hudûdên Rihayê. Çem di nav sê welatan de diherêke û wala dibe Xelîca Besra yê. Çemên Culap, Cavsak, Belih, Xabûr û Zengeçûr şaxên Feradê ne û di herêmê ve diherikin.
Gola Masiyan, Riha; 150m dirêj û 39 m fireh e. Li mizgefta Xelîl el-Rehmen e. Mehsiyên hundirê golê pîroz in û ji alî gel ve nayin girtin.
Gola Aynîzeliha; 50 m dirêj û 30 m fireh e. Mehsiyên hundirê golê pîrozên û ji alî gel ve nayine girtin.
Gola mezin û ya biçûk ji golên din yê herêmê ne.
Gola Bendava Ataturk
Aborî
Serwetên bin erdê
Herêm ji alî madenan ve ne dewlemend e. Li Rihayê tenê fosfat û malzemên ji bo tûxla û kiremîdan ji bin erdê dertên.
Çand û huner
Ol û civak
Bajerê Riha yê wek Bajarê Pêxamberan tê naskirin. Li gor rîvayetê gava Adem û Hewa ji bihûştê ên qewrandin, tên li Xaranê bi cih dibin. Îbrahîm pêxember, Eyûb pêxember û Îsa pêxember jî li herêmê mane. Li herêmê Misilmantî ji elewî û sunnî yan pêk tê. Kurd, Ereb û Tirk piranî ya serjimarê diafirandin. Gelê Rihayê zêdetir bi çandinî û ajalkariyê ve mijûl e. Têkiliyeke mezin nîşanî bezirganiyê nedaye û jiyana wan bi piranî li gundan domiya ye. Ji ber wê yekê ku çanda feodaltiyê û axatiyê serdest maye. Jiyan ji bajarvaniyê û şaristaniyê wêdetir di çanda gundan de girtî maye. Loma jî ji bilî vîn û biryara kes zêdetir bîryara civak û eşîrtiyê li ser dest maye. Her wiha li hemberî gotina mezinên civakê an jî eşîrê zêdetir bervêdan pêk nehatiye.
Xwarinên herêmê
Herêm ji alî xwarinan pir dewlemend e. Xwarinin herî pir li herêmê tên xwarin kutilkên dagirtî, Acîn(çîkifte), beqlewe, kunefe (qedayif), kebeb û lehmecun nin. Taybetiyek herêmê jî xwarina îsotên tûj yên sor in
Aqît (reçela îsotê sor)
Reçela îsotê Rihayê an jî bi devoka Rihayiyan Aqît navê berekê ji pêjgeha kurdî ye û bi heqîqî ji îsotên tûj ên Rihayê tê çêkirin.
Parêzgeha Rihayê bi îsotên xwe yên sor û tûj bi nav û deng e, lewra tê gotin ku gelê Rihayî ji tûjbûna xwarinan pir hez dikin. Ewqas ku, gotineke pêşiyinan dibêje 'Li Rihayê îsot êmzika bebikan e'! Ji ber vê yekê îsot beşeke girîng a xwarin û pêjgeha Rihayê ye. Herwiha, aqît jî, ji bo tûjkirinê weke sos an jî baharata gelek xwarinan tê bikaranîn.
Ji bo aqîta îsotan divê ev malzeme hebin: 1 kg ji îsotên tûj ên sor, 1 kefçiya çayê ji darçîn, nîv bardaxek ji rûna zeytûnê û nîv kefçiya çayê ji îsota reş.
Berî her tiştî îsotên sor divê bên şuştin, birrîn û ji dendikan pakkirin. Piştre îsot ji makîneya goştan tê derbaskirin û di amanekê de tê komkirin. Ji bo ku ava xwe kêmtir be xwê dixin nav, tev didin û li ber rojê rêdixin. Paşê îsota reş, darçîn û rûna zeytûne li ser ve tal dikin û baş tev didin. Êdî reçela îsota sor - an bi navê xwe yê otantîk 'aqît' - ji bo pêjgehê amade ye û kare wek 'etûr an jî sos bê xwarin.
Kincên herêmê
Di serê jinan de sharpeyek (yamshak) hene. Keçên ciwan kofiyek bi sharpeyek sipî (neçek) li serê xwe dikin. Li ser fîstanên dirêj, çakêtek dirêj tê li xwe kirin. Îshlik bê yaxe nê. SHalwarên ku jêra wan teng di bin fîstan de tê li xwe kirin. Di nigan de gorên hirî û pêlavên lastîk yê resh hene.
Zilamên herêmê entariyên ber wan girtî li xwe dikin. Çakêt, shalwar û îshlik jî li hinek deveran li xwe dikin. Di serê zilaman de "egalên sipî" hene. Di nigan de "qondere" yan jî " lastîkên resh" tê li xwe kirin.
Ragihandin
Hewa
Li Riha balafirgehek heye û navê wê Balafirgeha GAP'ê ye.
Navdarên bajêr
Girêdan
Wêneyên Rihayê
Çavkanî
Riha (navend)
Keyaniyên berê |
1092 | https://ku.wikipedia.org/wiki/S%C3%AArt | Sêrt | Sêrt () parêzgeh, navçe û bajarekî Bakurê Kurdistanê ye.
Nav
Navê bajar yê kevn Keert e ( bi zimanê keldanî). Di çavkaniyên îslamê de nav wek Esard, Saîrd û Siirt derbas dibe. Bi kurdî jê re "Sêrt" tê gotin.
Wate u mauaya navê bajarê "Sêrt/Sîrt/Esard" erdê avîn u warê avîn-e. Si u su peîvên kurdîne, u ne tirkî ne. Mînak pirin: Mesîn = me/mekan + sî/av + in/tê, masî = ma/jîn u ruh + sî/av, sêlav, sulav, sîpan=(ava pan, berferhe u berîn), Suberî = av berî u melavan, Sumêr = avdel u yên ku cutyarî bi avê dikin, misugir = cihê av gir u bend av....
Dîrok
Sêrt beriya zayînê ji bo demeke kurt di bin serweriya hîtîtan de ma. Piştre beriya zayinê di salên 2000ê de samiyan, babîliyan û asuriyan serwerî lê kiriye. Ji bo demekê jî qralên hurî-mîtaniyan jî serwerî lê kiriye. Piştî hurî-mîtaniyan şahên urartuyan lê serwer bûne paşê careke din Sêrt ketiye bin destê asuran. Di sedsala 7an a beriya zayînê de medan, di sedsala 6an de persan jî serwerî lê kiriye. Di sedsala 4an a beriya zayînê de şahê Makedonyayê Îskender farisî têk birin û piştî împeratoriya Îskender di nava fermandarên wî de parve bû Sêrt di nav sînorên dewleta seleukiyan de ma.
Partên ku wekî dewama farisan têne zanîn Sêrt careke din ji destê selevkosan girtiye. Derebegên ermenî yên ku girêdayî Îranê bûn car caran hatine heta vir û ev herêm jî girtiye bin serweriya xwe.
Di sedsala 1ê û 2yan a piştî zayînê de di navbera Împeratoriya Romayê û eşkaniyan de li herêmê şer pêk hatine, lê dîsa jî partan serweriya xwe ya herêmê domandiye. Di sedsala 3yan de sasanî hatine herêmê. Di sala 395an de piştî ku Împeratoriya Romayê bûye du parçe bakurê Kurdistanê di bin serweriya Bîzansan de ma.
Ji sedsala 11an û pê ve ji bo demekê bîzansiyan careke din herêm zept û rept kiriye lê vê yekê zêde dem negirtiye. Sêrt di dema osmaniyan de ji bo demekê bi ser derebegên Amedê bûye. Wê demê li Bakurê Kurdistanê 24 derebeg hebûne û li gorî daneyên dîroknas didin ev derebeg di karên navxweyî de serbixwe wekî din girêdayî Împeratoriya Osmaniyan bûne.
Kronolojiya bajêr
Berî Îsa (berî zayînê)
3000- 1300 serdema huriyan
1300 - 800 serdema naîriyan
800 - 612 serdema asûriyan
612 - 550 Împeratoriya Med
Piştî Îsa (piştî zayînê)
641- 700 dema ereban
927 dema bîzansiyan
1107 dema selçuqiyan
1231 dema mongolan
1514 dema osmaniyan
Erdnîgarî
Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr
Bajar di nav parelelên 42° 54´ û 40° 59´ bakûr û merîdyenên 38° 34´ û 37° 22´ rojhilat te ye. Bilindahî ya Sêrtê ji deryayê 930m ye.
Li rojhilat bi Çolemêrg û Wanê ve, li bakûr bi Wan, Bîdlîsê ve, li bashûr bi Mêrdînê ve û li rojava jî bi Batmanê ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
Erda herêmê 75,7% wî ji çiyan pêk tê, pîvana zozan û deshtan jî 24,3% e. Ji vî erdî 91,7% wî ji bo zîraetê bikar tê. Li herêmê tene, nîsk, tutûn, fisteq, bitim û hinar tên çandin.
Avûhewa
Li herêmê seqayeke reşayî hikûm dike. Havînan germ û zuha, zivistanan jî sar û bi şilî û şilopî derbas dibe.
Çiyayên herêmê
Çend çiyayên herêma Sêrtê ew in: Herekol (2838 m), Cûdî (2114 m), Xerzan (1530 m), Mirgomar (1807 m), Çirav (2280 m).
Deşt, gelî û zozan
Li herêmê deşt û zozan ji ber çiyabûna heremê kêm in, wek zozanên Berwarî, Sindî Şêrvan, Meleto, bilindbûna wan digihêjin heta 2000 m'yî. Lê ji bela ku li herêmê pir çiya hene, geliyên mezin li herêmê hene. Wekî geliya Dîcle, geliya Xerza, geliya Botan û hwd.
Çem û Gol
Botan, Xerzan, Dîcle, Kêzer, Başur û Behranca çemên herî girîng in ku li herêmê diherikin. Gol li herêmê tune ne.
Babetên ajalan
Li herêmê babetên teyrên kovî yên li çiya dijên pirin; eylo, baz û qajik hinek ji wan in. Kew û kerguh jî li heremê peyde dibin.
Serjimarî û Navçeyên Bajêr (2013)
Sêrt (navend) (bi tirkî, Siirt), 193.282 rûniştvan
Tillo 4.190
Hawêl (Baykan), 27.809
Dih (Eruh), 19.862
Misirc (Kurtalan), 57.419
Xisxêr (Pervari), 33.505
Şêrwan an Kufra (Şirvan), 24.045.
Tevayiya serjimariya herêmê (tevî gundan) 314.153 e.
Aborî
Sêrt di dema komarê de bûye bajar. Heta Êlih ji Sêrtê hatiye veqetandin petrola çiyayê Ramanê bandoreke erênî li ser jiyana aborî ya bajêr dikir.
Wekî din ji bo aboriya bajar mirov dikare bêje çandinî, ajalkarî û hunerên destan û demên dawî hindik jî be senayiya biçûk derdikevin pêş. Li gorî daneyên Saziya Statîstîkan a Dewletê (bi tirkî DİE) yên sala 2001ê serê kesî hezar 111 dolar dahatuya salî heye û Sêrt di nav bajarên Tirkiyeyê de di rêza 61ê de bûye. Lê li gorî daneyên îroyîn ev rewş hê xirabtir bûye. Nifûsa bêkariyê di statîstîkên fermî de wekî ji sedî 10,7 derbas dibe. Lê li gorî daneyên ku neketine fermiyetê ev rêje ji sedî 20an zêdetir e.
Serwetên bin erdê
Li herêmê sifir, krom, asfalt, rijiya kevir û malzemên ji bo tuxla û kiremîdan ji bin erdê derdikevin.
Çand û huner
Dîn û Civak
Nifûsa herêmê ji alî dîn û civakê ve parwekirî ye. Musluman piranî ya nifûsê teşkîl dikin; xiristiyan û êzdî ji li herêmê hene. Civak ji kurd, ereb, suryanî û ji ermeniyan ve pêk tê.
Derbarê misilmana de li herêmê terîqeta neqşebendiyan ya xurt e. Tirbeya Weysel Qaranî ku li Hewêlê li gundê Bayîkan e, ne tenê ji alî mislimanên herêmê ve, lê ji pir deverên Kurdistanê jî tê ziyaretkirin.
Xwarinên herêmê
Keşkek û penîrê sîrîk xwarênên naskirî yên herêmê ne. Li herêmê li ber her xwarinê dew û şorbe tê xwarin û wexwarin. Şîraniya Rayoş meketip li herêmê di nav gel de pir tê xwarin.
Xwarinên din parîv, kutilk, girara perde, aside û îmçerket in.
Kincên herêmê
Şal û şapik cilên herî naskirî ne ku li herêmê ji alî zilaman ve tên lixwekirin. Bi ser de jî îşligek ku milê vî dirêj û nexşkirî (celehu) tê li xwe kirin. Di nigan de gorên ji hirî çêkirî û pêlavên ku ji re dibijin reşik tê lixwekirin.
Jinên herêmê fîstanên hevrişim yê bi rengîn ku dibiriqînên li xwe dikin. Şalwarek fireh û gorên hirî li xwe dikin. Kefî yan jî puşî jî didin serê xwe. Pêlavên lastîk yan jî çarox ji li nigê xwe dikin.
Li heremê cilên modern ji, bi taybetî wan salên dawî tê lixwekirin.
Lîstikên cîwarî
Li heremê şeyxani , govent û reşkıştanî tên dilîzîn. Ev lîstikên herêmê ji nava xwe de bilav dibin: miranî-şeyhanî, giranî, botanî, garzanî, çaçanî, hirpanî, roşkî û hwd.
Ferzendeyên bajêr
Ismaîl Feqîrullah, Birahîm Heqî, Weysel Qaranî, Şêx Mûsa, Şêx Ebu-l Wefa, Şêx ut-Turkî, Şêx Halef, Şêx ul-Horanî, Şêx Îlyas, Şêx ul-Sibre, Şêx ul-Hazin, Şêx Saad, Şêx Cerrah, Şêx Mihemed Tarmilî, Şêx Micahîd, Şêx Hemza, Xevs ul-Memduh, Şêx Şerafedîn, Mela Xelîl, Şêx Hattap, Şêx Celaledîn û hwd.
Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê
Tirbeya Weysel Qaranî, Keleha Derzîn a Hewêlê, Mizgefta Mezin, Asakir, Pira Nasredîn, Germava Bilolsê, Germava Xista û Germava Lîfê ciyên herî naskirî ne ku ji aliyê gel ve tên ziyaretkirin.
Navdarên Bajêr
Şêx Xetabê Mezin
Şêx Muhemmedê Xazînî
Mele Nûrûlah Godişkî
Çavkanî
Girêdanên Derve
Dengê Botan Sêrt
Malpera Nûçeyên Sêrtê
Wêneyên dîrokî ên Sêrtê |
1095 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Agir%C3%AE%20%28par%C3%AAzgeh%29 | Agirî (parêzgeh) | Agirî () navê parêzgeheke bakurê Kurdistanê ye. Navenda navçeyê Qerekose ango Agirî ye
Nav
Parêzgeh navê xwe ji Çiyayê Agirî digre. Navê çiya, yê herî kevn bi farisî "Kuhî Nûh" yanî çiyayê Nûh bû. Ararat jî navek wî yê herî kevn e. Bi zimanê Ermenî " Masîs", bi zimanê erebî jî jê re "Cebel el Haris (Agirî ya mezin) û Cebel el Havayrîs (Agirî ya biçûk) dihat gotin. Kurd ji vî çiyayî re Grîdax jî dibêjin. Navê bajêr bi kurdî Agirî ye (ji ber ku çiyayê Agirî çîyayekî etunîye yanî berê volkanek bû . Kurdan jê re Agirî digotin). Nav ji alî tirkan ve wek "Ağrı" hatiye guhertin.
Bajarê Agirî li ser Deşta zêdka, li rex çemên Mûrad û Sînegê, li jêra Girê Qijik Tabo ava bûye. Agirî ji çend bajaran yek e ku bi destê gelê kurd ve hatiye avakirin.
navê vî bajarî yê herî kevn jî mîna navê Agirî kurdî ye.
navê Agiriyê yê herî kevn Şarbilax e. wateya şarbilax ê ev e:
Şar (bajar) bilax (cîhê avî, an jî çavkaniya avê) dema şar û bilax têne ba hev, dibe dibe çavkaniya ava bajêr. Hin kal û pîrên herêmê ji vî bajarî re Çolereş jî dibêjin.
Navçe
Qerekose, Qerekilîs, Qerekîs, Qereysî (): Qerekose an Qerekilîse, Çemê Çeto, Zîro
Giyadîn (): Giyadîn
Bazîd, Kurdava (): Bazîd, Mûsûn
Zêtka ()(tr: Eleşkirt): Zêtka, Dahar (Xalyaz)
Xamûr (): Xamûr an jî Hewaran an xanwêran
Patnos (): Patnos, Dedelî
Avkevir (): Avkevir
Dutax (): Dutax
Dîrok
Kronolojî
Berî Îsa (Zayîn)
1340 - 1200 Dema hûriyan
1200 - 600 Medeniyeta Ûrartûyan
678 - 549 Dema Mediyan
331 Dema Mekodoniyan
Pishtî Îsa(Zayîn)
339 Dema Bîzansiyan
750 Dema Ebasiyan
990 Dema Merwanîyan
1102 Dema Selçûkiyan
1355 Dema Mîreketîya Zirqanî
1560 Dema Osmaniyan
1835 Dema Mîreketîya Bayezîd
1860 Dema Osmaniyan
1912 Dema Rûs
1920 Dema Osmaniyan
1923 Dema Tirkiye
Erdnîgarî
Bajar di nav paralelên 39° - 05´ û 40°- 07´ bakûr û merîdyenên 42°-20´ û 44°- 30´ rojhilat de ye. Bajar li bakûr bi Qersê, li rojava bi Erziromê, li bakûrê rojava bi Bîtlîs û Wan û li rojhilat jî bi hudûdê bajarê Mako ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
Pîvana erdê bajar 11.066 km2 ye. Şiklê erda bajêr % 46 wê ji mêrg û merayan,% 3 ji golan, % 25 deşt û zozanan û %25 wê jî ji çiya û zinaran pêk tê. Li heremê genim, ceh, kixsên şekir û keten tên çandin.
Av Uhewa
Li heremê klîmek reshayî hukum dike. Bajarek herî sar ji yên Kurdistanê ye. Salê şeş mehan berf li erdê ye. Dawiya meha nîsanê berf destpêdike dihele. Havînan jî herêm hênik derbas dibe.
Deşt û Zozan
Deşta Zêdkan û Qerekose yên herî mezin in li herêmê (341 m2), deştek din jî Deşta Patnos û Giyadînê ye. Bilind bûna zozanên herêmê digîhîjên heta 2000 m yî. Li wan zozanan kanî yên ku ava wan cemîdî û mêrgên şîn jî hene. Ji zozanên Agiriyê yên herî bi nav û deng jî zozana Sînegê ye. Devîdevî sê sed û çar sed êl lê datînin. Hewa vê zozanê pir xweş e. Li vê zozanê herî zehf pez tên xweyî kirin, lê belê ligel wê dewarjî tên xwedî kirin. Gola sînegê jî gelekî mezin e û gel jê giha diçine.
Çiya
Çiyayê herî bilind ê Kurdistanê li Agirî yê ye. Çiyayê Hama (3243 m), Çiyayê Kosedax (3433 m), Tendûrek (3542 m), Agiriya biçûk (3925 m), Agiriya Mezin (5137 m). Çiyayê zore(3573 m) Çiyayê Agiriya mezin, çiyayê herî bilind yê Kurdistanê ye.
Çem û gol
Çemê herî mezin ê herêmê, çemê Mûradê ye. Wekî din çemê biçûk jî li heremê peyde dibin. Hinek ji wan ev in; Şêriyan, Zêdkan, Gelûtan. Li herêmê du golên biçuk jî hene.Gola Masiyan (Balixgol) û Saz.
Gola Masiyan
Gola Masiyan (bi tirkî: Balık Gölü), gelê herêmê Gola Kuştiyan jî dibêje. Gol, 60 kîlometre li aliyê Bakurê Rojavayê navçeya Bazîdê a ku li Agiriyê ve ye. Bilindahiya wê ya ji deryayê 2.245 metre ye, qada wê 34 kîlometrekare û yek ji cureyên golê ku ji benda lawê çê bûye ye.[1]
Ragihandin
Gola Masiyan yek ji cihên turîstîk û seyranê ye. mirov dikare du rêyan xwe bighîne golê. Riya herî kurt a diçe golê riya Avkevirê a 27 km ye. Ev riya 27 km ye bi rêya Bazîdê a 60 km temam dibe. Li dora Golê saziyên mêvanxaneyan ên ku di sala 1985an de hatiye avakirin û xizmetê didin gel hene. Ava vexwarinê ya navçeya Bazîdê ji vê golê tê.
Babetên heywanan
Li Agirî nifûsek pir bilind bi xwedîkirina heywanan mijûl dibin. Ji bilî heywanên kedî li heremê li çayir û golan ordekên kovî, qaz, kew û li alî çiya jî gur û rûvî peyde dibin.
Serjimar (2015) û navçeyên bajar
Navend; 146.007
Gihadîn; 44.693, pîvana erdê 1274 km² ye. Li rojhilatê bajar e.
Bazîd; 121.112, kesî ye, panahiya erdê wî 2.383 km²ye. Navçe 93 km li rojhilatê Agiriyê ye. Gora Ehmedê Xanî li vir e.
Zêtka; 37.744, pîvana erdê 1559 km² ye. 34 km li rojava yê bajar e.
Xamûr; 20.364, pîvana erdê 898 km² ye. 15 km li bashûrê bajar e.
Panos; 125.324, pîvana erdê 1421 km² ye. 82 km li bashûrê bajar e.
Avkevir; 21.611, pîvana erdê 798 km ² ye. Navçe 32 km dûr ji agirî li ser rêya Erzirom - Îranê ye
Dutax; 32.580, pîvana erdê 1562 km² ye. 43 km ji Agirî dûr e.
Tevahiya ya serjimara herêmê (tevli gundan) 549.435 e. Pir serjimarekî giran ji bajarên din koçberî kirin hatin. (neziki 500.000 mirov bajaren din dijî)
Aborî
Ciyên turîstîk û germavên herêmê
Ji welatên cuda cuda her sal pir turîst tên herêmê ji bo ku hilkishin ser Çiyayê Agirî. Qesra Îsaq Paşa jî ciyek e ku ji alî turîstan ve tê zêwî kirin. Tirbê Ahmedê Xanî jî li navça Bazîdê ye û ji alî kurdan ve tê zêwî kirin. Germavên Giyadîn û Dambat jî ciyên vehêsanê ne.
Serwetên bin erdê
Li Giyadîn kukurt, li Bazîdê kevirê ponz, li Tûtaxê xwê, li Avkevirê ava maden û li Zêdkanê jî lînyît ji bin erdê derdikeve.
Çand û huner
Dîn û civak
Serjimara bajar tevahiya Misilman in, hejmara Xiristiyanan pir kêm in. Piraniya serjimarê ji kurdan pêk tê, Azerî jî wek ciwaka duyem li herêmê hene.
Xwarinên herêmê
Xwarina herî meşhûr qelî ye. Kufteya Evdîgor, xîngel, mertoxe, xaşîl, savara bigoşt, helîse, karêberg, keşk û girar xwarinên mehelî ne ku li herêmê tên xwarin.
Kincên herêmê
Zilam kefî (pûşî) didin serê xwe. îşlig û êleg (oyma) li xwe dikin, di binî de jî şalwar (qadi) li xwe dikin. Li ser şalwar kefiyek li pişta xwe girê didin. Pêlavek ku li heremê ji re dibêjin, "yemenî" û gorên bi desta çêkirî ku heta çongê dirêjin li nigê xwe dikin. Jinên Agirî fîstanek ku ji re dibêjin "entarî" li xwe dikin. Carna jî çarşefa reş li xwe dikin. Di nigan de gorên ji hirî çêkirî hene.
Navdarên Bajêr
Hozan Serhad
Sema Yüce
Leyla Îşxan
Biroyê Heskî Têlî (Biroyê Hesikê Têlî)
Şêx Evdilqadir
Xalis Begê Sipkî
Nacî Kutlay
Reşîdê Baso
Wezîrê Eşo
Yilmaz Çamlibel
Xelîfe Ûsiv
Urfan Alpaslan (Serdar Ararat)
Huseyîn Yilmaz
Îbrahîm Rojhilat
Cesîm Bager
Evdalê Zeynikê
Sêwî Silo
Şakiro
Dengbêj Gulê
Nizamettin Ariç
Dengbêj Nûroyê Agirî
Reşo Zîlan
Mele Mehmûdê Bazîdî
Kismet Yildiz
Dengbêj Keremê Kor
Yûsûf Çetîn - Şoreş (Fîlmkêş)
Çarnewa Silêman
Yildiz Gultekîn (kewê)
Dengbêj Nîhatê Agirî
Bekir Kaya (Şaredarê Wan ê)
Zahîr Kayan (nivîskar û helbestvan)
Yaşar Eroglu (Gazî û nivîskar)
Murad Celalî (nivîskar)
Kor Hisên Paşa
Memo Beg
Nadir Beg
Edoyê Azîzî
Nurettîn Basût
Êl û Eşîrên Herêma Agirî
Rastî li navenda Agiriyê û navçeyên mîna Bazîd û Dutaxê zêde eşîrtî tune ye. Gelek kes nizanin ku ji kîjan êlê ne jî. Lê navçeyên mîna Panos, Giyadîn, Avkevir û Hewaran (Xamûr) eşîrtî gelekî zêde ye û gelek caran şer di navbera êlan de jî dertên.
Redkî (Redkan)
Kurdikan (Kurdkan)
Cemaldînî
Dilxêrî
Şemskî
Geltûrî
Pîrebadî
Êlî (Êlya)
Bekiran
Celalî
Xelikî (yek ji 3 milên celaliyan e)
Bilxikî (yek ji 3 milên celaliyan e)
Sakî (yek ji 3 milên celaliyan e)
Heyderî (Heyderan)
Brûkan (Birûkan)
Giravî
Sîpkî (Sîpkan)
Xelesinî (milekî sipkî ye)
Birîmî (milekî sipkî ye)
Etmankî (Edmanekî)
Nezoyî
Pîlekî
Mikaîlî (Mikaîlan)
Hemoyî (Hemoya, hemoî)
Memanî (Meman)
Quricî (Qurica)
Azîzan (Azîzan)
Pinaşiya (pinaşya)
Seyîda (seyîdan)
Berazî (berezan)
Berjêrî
Asî
Navên Gund û Bajarokên Bajarê Agirî
navên rastî (kurdî) û navên tirkî
Ehmedbeg (ahmetbey)
Axadevê Jêrê (aşağı ağadeve)
Aşqele (Aşkale)
Hecîhano (ağılbaşı)
Keşîşê Elîbegê (akbulgur)
Tûjo (akçay)
Dodo (altınçayır)
Mele osman (anakaya)
Kasor (arakonak)
Dormeliya Jêrê (aşağı drmeli)
Exta Jêrê (aşağı kent)
Kopqiranê Ecema (aşağı küpkıran)
Wêretega Jêrê (aşağı saklıca)
Darebiya Jêrê (aşağı yoldüzü)
Qaziyê Mirtiva, qaziyê zêtka (aslan gazi)
Badilya (badıllı)
Ava Masiya (baliksu)
Kanîsitrî (balkaynak)
Qezer (ballıbostan)
Keşîş (baloluk)
Şeko (başçavuş)
Exta Jorê (başkent)
KanîSpî (beşbulak)
Kanîsor (beşiktepe)
Bezirxane (bezirhane)
Bilûbaşî (bölükbaşı)
Xanereşk (boztoprak)
Sofyan (çakıroba)
Çamûrlî (çamurlu)
Çata elî paşa (çatalipaşa)
Qasê (çayırköy)
Goma Dawo (çoban beyi)
Hêliksan (çukuralan)
Yekmal (çukurçayır)
ÇemêÇeto (cumaçay)
Dede Mexsût (dedemaksut)
Girekol (doğutepe)
Elomilo (dönerdere)
Gezgez (Gezgezik) (dumanlı)
Zado (eğribelen)
Navîk (eliaçık)
Botî (esenköy)
Boşîk (yolugüzel)
Oncelî (yoncalı)
Birûkan (özbaşı)
Qerenewê (özveren)
Sabûncî (sabuncu)
Kevirê Kerr (sağırtaş)
Sarê (sarıca)
Poxana (sarıdoğan)
Açme (sarı harman)
Kevirê Gezo (Sarıtaş)
Soxana (soğanköy)
Qere cehennem (söğütlü)
Demizxan (suçatağı)
Hemzikan (taştekne)
Qisqanca (taypınar)
Cimka (tellipınar)
Amad (tezeren)
Curuh (uçarkaya)
Ûzinmalî (uzunveli)
Şêrwêran (yakınca)
Abûzer (yalnızkonak)
Babî (yaylaköy)
Yaçî (yazıcı)
Mengeser (yazılı)
Yixnîtape (yığıntepe)
Gijmînik(Gijmiik) (yorgun söğüt)
Dormeliyê Jorê(Dormeliya Jorîn) (yukarı dürmeli)
Kopqiranê Eyup Paşa(Kobqirana Jorîn) (yukarı küpkıran)
Abûzeyitê Jorê (yukarı pamuktaş)
Wêretega Jorê (yukarı saklıca)
Darebiyê Jorê (yukarı yoldüzü)
Mîrenga (yurtpınar)
Fêra (ziyaret)
Gevirgewrk (eskiharman)
Gerger (geçitalan)
Sirdo (gümüşyazı)
Xerbegul (güneysu)
Ezraîl (güvendik)
Şebo (güvenli)
HecîSefer (hacısefer)
Qerê (hanoba)
Xidir (hıdır)
Qelender (kalender)
Qeresû (karasu)
Walîerep (kavacık)
Qewax (kavakköy)
Qeyabeg (kayabey)
Qazî (kazlı)
Kevirgewrk (kocataş)
Gundik (koçbaşı)
Bavina (konuktepe)
Hecîdodo (kovancık)
Cimka (kumlugeçit)
Rebena (mollaali)
Gomik (mollaosman)
Zîro (murat)
Mûratxan (murathan)
Korko (oğlaklı)
Extê (ortakent)
Qoto (ortayokuş)
Mezra(Mezre) (otlubayır)
Êranos (ozanlar)
Çavkanî
Bîblîografî
http://www.nufusu.com/il/agri-nufusu
Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
"Köylerimizin adlari" (1928).
Vital Cuinet (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997.
Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan.
Bajarê Agirî: http://ararat-welat.blogspot.com/
Girêdanên derve
Lîsteya gundên Agiriyê bi kurdî |
1097 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Melet%C3%AE | Meletî | Meletî yan jî Meledî (1928: ملاطيه / Melatiye; bi tirkî, Malatya) bajarekî Bakurê Kurdistanê ye ku dikeve tixûbên Tirkiyeyê.
Nav
Navê bajar di çavkaniyên asurî û Urartû de wek Maldiye, Melite, Melid, Melide û di dema Împeratoriya Romê de jî wek Melita û Melidena hatiye gotin. Nav piştre wek Meletî, Meladya û Malatya hatiye guhertin.
Kronolojiya bajêr
Berî zayînê
1650-1200, dema hîtîtiyan
1100-824, dema asûriyan
804-743, dema urartiyan
743-612, dema asûriyan (II)
612-550, dema medan
550-331, dema persan (farisan)
66, dema romayiyan
Piştî zayînê
385, dema bîzansiyan
656, dema ereban
740-980, bajar di navbera ereb û bizansiyan pir caran dest diguhere.
985 dema Merwaniyan
1095, dema selçûkiyan
1191 dema Eyûbiyan
1399, dema osmaniyan
Erdnîgarî
Avûhewa
Li herêmê îklîmek reşhayî heye. Zivistanan sar, havînan jî germ û zuha derbas dibe. Li hrla deşta Melediyê seqayeke wek Behra Spî (zivistanan hênik) jî hikum dike.
Çiyayên herêmê
Çiyayên bilind yê herêmê li ser çiyarêzên Melediyê, çiyayê Şîlan e (2.545 m). Bilindbûna Çiyayê Derbendê jî 2.428 m ye ku çiya li ser çiyarêzên Nûrhaq ê ye. Kepez (2.140 m), Gayrik (2.306 m )
Deşt, zozan û gelî
Deşta Melediyê: di navbera geliya Toxma û Firatê de ye. Mezinbûna wî 830 km² ye.
Deştên Îzoliyan: ji deştên ku li derudore çemên Feradê kom bûne pêk tên.
Geliya Firatê (li derudore çemê Firatê) ye, geliya Toxma jî li derudore çemê Toxma yê ye.
Çem û Gol
Çemê Firatê û piraniya şaxên Firatê di nav sinorên herêmê de diherêkin.
Çemê Firat: ji gola Kebanê dertê. Çemê herî dirêj ê Kurdistanê ye. Di nav sê welaten de diherêke û dikeve behra Basrayê.
Çemê Toxma: ji çiyayê taxtali dertê û li deşta Melediyê yê bi Firatê ve xwe girê dide.
Li herêmê gol tunene, tenê li serê çiya, ciyên ku çavkaniyên çeman jê dertên hinek golên biçûk ava bûne.
Babetên heywanan
Li herêmê pir babetên teyrên kovî dijên. Wek werdek, qaz, kew, leglek, qertel û baz. Li herêmê gur, rûvî, keroşk û berazên kovî jî hene. Li herêmê gel bi kedîkirina heywanan ji mijûl dibe.
Sermijar û Navçeyên Bajêr (2013)
Meledî (navend) (bi tirkî, Malatya), 565.171 rûniştvan
Arga, 32.260
Arabkîr an ji Erebgir, 11.041
Erxewan, 9.038
Meledî Kevn, (Navçe Navend Nû), 297.806
Darende, 28.978
Wêranşar, 41.006
Keferdîz, 4.720
Hekîmxan, 22.181
Qale an ji Îzolî, 5.975
Aywalî an ji Tirsekan, 8.885
Şîro, 17.986
Yazixan, 15.297
Çirmik, (Navçe Navend Nû) 267.365
Tevahî sermijarî herêmê (tevlî gundan) 504.965 e.
Aborî
Serwetên bin erdê
Li herêmê alûmîniyûm, sifir, hesin, krom, asbest û lînyît ji bin erdê dertên.
Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê
Li herêmê şînahî pir zêde tuneye. Lê hinek deveran wek baxçeyên Tacde, Gunduzbeyî û Xorata ji bo seyranan musaîd in. Germavên herêmê (wek Rotûkan û Îspendere) jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin. Ciyên dîrokî wek girên Cafer, Degirmentepe, Pîrot û kela Melediyê û mizgeftên kevn yê herêmê jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.
Çand û Hûner
Ol û Civak
Sermijar Misilman in û ji Zerdeştîtî/Êzdîtî ango Elewî û Sûnnîyan pêk tê. Di nav gel de li cem Sûnnîyan şêxîtî û li cem Elewîyan ango Zerdeştîtî/Êzdîtî jî pîrîtî rolek mezin dilîze. Sermijar herêmê ji Kurd û Tirkan pêk tê.
Xwarênên Herêmê
Kaxiz kebab bi balîcan: di siniyek de balîcan tên rêz kirin. Bi serde goştê ku di nav kaxiz de pêçayî tê danîn. Di firnê de 2 saet tê kelandin û bi nanê loş tê xwarin.
Kincên Herêmê
Jinên herêmê li hinek deveran çarşeve reş li xwe dikin. Carna jî pêştemalek ku jê re dibêjin "bervanik" li serê xwe girê didin. Ji şarpa keçên ciwan re dibêjin "çinko". Di hundirê çarşefê de kincek ku jê re dibêjin "zibûn" û di binî de jî şalwar li xwe dikin. Pêlavên lastîk û gorên ji hirî di nigan de hene.
Zilam kum didin serê xwe. Di ser şalwar de jî îşlik û êlek li xwe dikin.
Navdarên bajar
Doğan Erbaş, Parêzer û Siyasetnamedar bi eslê xwe Kurd bû
Abdullah Cewdet, Siyasetmedar bi eslê xwe Kurd bû
Turgut Özal, Siyasetmedar, Serokkomarê berê yê Tirkiyê bi eslê xwe Kurd bû
İsmet İnönü, duyemîn kesê navdar ê Komara Tirkiyê bi eslê xwe Kurd bû
Hrant Dink, Rojnamevanê ku bi eslê xwe ermenî bû
Ahmet Kaya, Hozan bi eslê xwe Kurd bû
Ayse Polat, Derhênera Almanî
Belkıs Akkale, Stranbêj bi eslê xwe Kurd bû
Gregoryûs Bar Hebraeûs, Oldarê Mezin ê Dêra Ortodoks a Sûrî
İlyas Salman, aktorê kînoya (sînemaya) Tirkiyê bi eslê xwe Kurd bû
Kemal Sunal, Aktorê kînoyê bi eslê xwe Kurd bû
Kenan Işık, Aktor
Mehmet Ali Ağca, sûcdarê sûîkasta Papa
Girêdanên derve
Malpera Komeleya Malatyaspor (bi zimanê tirkî)
Çavkanî |
1099 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Erz%C3%AErom | Erzîrom | Erzîrom an Erzirom (carina wekî Erzirum an Erzurim jî tê bilêvkirin, romî: Erzurum) an jî Erzêrom bajarekî bakurê Kurdistanê di tixûbên Tirkiyê de ye.
Nav
Navê bajêr yê kevn wek Arze di çavkaniyên asûriyan de derbas dibe. Dema romayiyan de kela herêmê wek Karin, Karama, Karnoi, Karantis derbas dibû. Dema osmaniyan de nav wek Erzê Rom û Erzen Rum û Erzen ur-Rum û Erzn-i Rum hatiye guhertin û ew tê maneya Axa Roman, "Arz" bi erebî "Ax"a Kurdî yê. Bi Kurdî navê Erzêrom ji tê wateya Sinorê Roman, erz(Binêre: Merz) + rom''.
Dîrok
Bajarê Erziromê li ser riya karwan û koçberan hatiye avakirin. Di dîrokê de ji gelek şaristaniyan re şûnwarî kiriye û bûye hêlîn. Gelek şer û ceng li ser vê axê hatine kirin. Ji destpêka dîrokê heta niha Urartû, îskît, med, pers, Eşkanî, roman, bîzans, sasanî, ereb, selçûqî, mongol, Sefewi, osmanî û ûris (rûs) li vir bi cih û war bûne.
Li gorî çavkaniyên dîrokê yên Misrê berî zayînê di navbera 2000 û 1200 salan de li Erziromê û derdorê Erziromê horî û muşkî hatine bicihbûn. Piştre, ûrartû, berî zayînê di sedsala 7an de hatine li Erzirome bi cih bûn. Piştre asûrî hatine li derdorê çemê Arasê bi cih bûn û Erzirom dagirkirin. Ûrartuyên ku li hemberî asûriyan têkoşînek dijwar dan, li hemerî îskîtan têk çûn. Serdemekê ermenî hatine li vir bi cih bûn. Berî zayînê di sedsala 5an med hatin li vir bi cih bûn. Med demek dirêj li vir man û Erzirom dagir kir. Piştî medan li dijî îskîtan şerekî dijwar meşand û îskît li ser vê axê paqij kirin, li dijî persan têk çûn.
Paşayê persan 2emîn Kîros berî zayînê di 555an de hat herêma Erziromê û dawî li serdestiya medan anî. Piştî Kîros ermenî hatin li vir bi cih bû war bûn. Her wiha serdemekê Roma, Bîzans û piştre jî sasanî hatine vir. Sasaniyên ku ji herema Îranê hatin demekê Erzirom ji destê bîzansiyan derxistin, lê dîsa neçar man paşve vegerin. Di sala 572yan de artêşa sasaniyan dîsa êrîşî vir kir û Keleha Erziromê dagir kir. Sasaniyan piştî şerê dijwar ê 10 salan Erzirom dagir kir. Di sala 651ê de artêşa îslamê ku ji 6 hezar leşkerî pêk dihat di bin fermandariya Habîb ibn Mesleme bi ser bajar de girt, lê têk çû. Bajarê Erziromê piştî 753yan ket destê ermeniyan.
Kronolojiya bajêr
Berî Îsa (zayîn)
800 Dema Urartûyan
585 - 550 Dema Med
550 - 330 Dema Pers
330 - 323 Dema Mekadon
34 Dema Împeratoriya Romê
Piştî Îsa (zayîn)
395 Dema Împeratoriya Bîzansê
638 Dema Ereban
753 Dema Bîzansê
1011 Dema Merwaniyan
1230 Dema Selçûqiyan
1517 Dema Împeratoriya Osmanî
1828 Dema Rûsan
1878 Dema Osmaniyan (II)
1916 Dema Rûsan (II)
1918 Dema Osmaniyan (III)
1923 Dema Komara Tirkiye
Erdnîgarî
Bajarê Erziromê, li rojhilata Tirkiyeyê bajarê kurdan yê herî mezin e. Her wiha bajarê kurdan ê herî sar e.
Pîvana erda bajêr 25.066 km² ye. Ji vî erdî % 63,7 ji çiyan, % 4 ji deştan, % 12,2 ji zozanan û % 20,1 jî ji platoyan pêk tê. Li van erdan patatês, genim, ceh, çewdar û kixsên şekir tên çandin.
Ciyê coxrafî û hudûdên bajar
Bajar di nav parelelên 40° 57´ û 39 10´ bakûr û merîdyenên 40° 15´ û 42° 35´ rojhilat de ye. Hûdûdên bajar li bakûr bi Artvîn û Rize ve (Tirkiye), li rojava bi Gümüşhane (Tirkiye) û Erzîngane ve, li bakur bi Bîngolê û Mûşê ve û li rojhilat jî bi Agiriyê û Qersê ve tê girêden.
Çiyayên herêmê
Paltokan 3125 m, Çiya Gewrik 2053 m.
Aşkale Aziziye Çat Hınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman Oltu Olur Palandöken Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye Navçeyên wan hene
Deşt, zozan û gelî
Deşta Erziromê li cî yê ku bajêr lê ava bûye ye. Mezinbûna wî 520 km² ye. Dirêjahî nêzîkî 50 km û firehiya deshtê jî digêhîje 13 km yî. Ji behrê 1900 m bilind e.
Deşta Pasînê li Pasînê (Hesenqele) ye. Mezinbûna wî 420 km² ye. Dirêjbûna deştê 35 km û firehbûna wî ji 5 km ye. Bilindbûna vî yê ji behrê 1700 m ye.
Deşta Xinûsê li Xinûsê ye. Mezinbûna wî 400 km² ye.
Direjbûna deşte 30 km û firehbûna wî ki 10 km ye. Bilindbûna vi yê hi behrê 1700 m ye.
Gelî yên herêmê li dora çemên herêmê ne. Çorix, Tortim, Oltû û Erez hinek ji wan in.
Çem û gol
Çemê Reş milekî robarê Feratê ye. Ji çiyayê Gawir dizê. Çemê Çorix ji çiyayê Mescîdê dizê. Çemê Erez ji çiyayê Bîngolê dizê û di hundirê hudûdê Gurcistanê de bi çemê Kurus dibe yek û diherike behra Hezarê. Çemên din yê herêmê Xinûs, Tortim û Oltû ne. Gola herî mezin ya herêmê jî Gola Tortim e.
Babetên heywanan
Hirç, beraz, kêvrûşk, rovî, gur û wordekên kovî heywanên pirtirin ku li herêmê peyde dibin.
Aborî
Serwetên bin erdê
Madenên ku li herêmê ji bin erdê dertên ew in; sifir, pirît, hesin, krom, manganez, çîmento, alçi, manyezît, perlît, malzeme yên ji bo tuxla û kiremîdan û lînyît.
Ciyên turîstîk, tarîxî, avgerm û gerê
Ji alî tabîat û tarix ve herêm pir dewlemend e. Şelala Tortimê 108 km dûrî bajêr e. Ava şelalê ji 50 m jor de dikeve xwarê. Çiyarêzên Palandoken ku nêzî bajar e ji bo aktîvîtet û sporên zivistanê musaid e.
Hesenqela, Kela Îspîr, Mizgeft û tirbên herêmê jî ji alî turîst û gel ve tên ziyaret kirin.
Hinik avahîhê yên dîrokî Mizgefta Mezin, Kela Erziromê, Medresa Yaqûtiye, Mizgefta Du Minare
Çand û huner
Ol û civak
Nifûsa herêmê ji misilmanan (elewî û sunî) pêk tê. Civak ji kurd, azerî û tirkan (dadaş) pêk tê.
Xwarênên herêmê
Nanê lawaş; Bi arvan xwê û hevîrtirş tê çêkirin. bi tîrê tê vekirin û di tendûrên bin erdê de tê sorkirin.
Lor dolme; Hundirê dolman ji bulxur, lorik, pîvaz û ji îsota sor tê çêkirin. Bi pelên rezan tê pêçandin û tê kelandin.
Dîzik; Goşt, xwê (sol), mast û îsot bi hevre rojekê tên terbiye kirin. Roja din di dîzikê (beroşên ji axê) de tê kelandin.
Girara Birî; Nîskên reş, kifte û şehriye (rişte) bi hevre tên kelandin. Tahîn û rûnê bi îsota sor sorkirî bi ser tê reşandin û tê xwarin.
Kincên herêmê
Entariyên ku ji sê perçeyan pêk tê, li heremê jin pirtir li xwe dikin. Şalwar jî carna bi sako û êlegan li xwe dikin. Carna jî fîstanên qedîfe tên li xwe kirin. Li pishtê kemerên ji zîv tên girêdan. Di nigan de pêlavên ku jê re dibêjin "nalin" û "potîn" hene. Li serê jinan kumek gulgulî û bi serde jî şarpeyek "yemenî" tê girêdan. Jin serê xwe bi perê hesin dixemlînin.
Zilam şalwarek ku jê re dibêjin "Zikva" (jêra wî teng jora wî fireh) li xwe dikin. îşlik û êlek bi ser de tê li xwe kirin. Di niga de cîzmeyek çerm ku jê re dibêjin "cistik" heye. Gava derdikevin derva pêlavek din ku di rengê cîzmê de ye bi ser de li xwe dikin.
Çavkanî
Girêdayî
Malpera kurdên Erzîromê
Bajarên Tirkiyeyê |
1101 | https://ku.wikipedia.org/wiki/S%C3%AAwas | Sêwas | Sêwas () navçe û bajarekî Bakurê Kurdistanê ye. Dikeve nav sînorên Komara Tirkiyê.
Nav
Dema Împeratoriya Romê de navê bajar Sebasteia (; ) an Sebastê (; ) bû, ji navê împerator Augustus (). Dema Ereban de nav bûye " Bajarê Danişmend". Dema Osmaniyan de Navê "Eyaleta rom" bûye "Eyaleta Sivas". Nav wek Sîvas û Sêwas hatiye guhertin.
Dîrok
Kronolojiya bajêr
Berî Îsa (zayîn)
1650 - dema Hîtîtiyan
695 - 550 dema Medan
550 - 332 dema Persan
332 Hukumdariya Kapodokya
Piştî Îsa (zayîn)
17 . 395 dema Romayiyan
395 dema Bîzansiyan
1152 dema Selçûkiyan
1408 dema Osmaniyan
Erdnîgarî
Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr
Bajar di nav parelelên 38° 32´ û 40° 16´ bakûr û merîdyenên 35° 50´ û 38° 14´ rojhilat te ne. Hudûdên bajar li bakûr bi Giresûn, Ordu, Tokatê ve (Tirkiye), li rojava bi Yozgat û Qeyserî yê ve, li başûr bi Mereş û Melediyê ve û li rojhilat jî bi Ezirganê ve tê girêden. Perçeyeke biçûk ji herêma Sêwasê dikeve hundirê hudûdên Kurdistanê: Qoçgîr, Dîvrîgî, Qenxal û Îmranlî (Umraniye an Macîran).
Taybetiyên erda bajêr
Pîvana erda bajêr 28.488 km² ye. Ji vî erdî % 46,2 ji çiyan, % 6,2 ji deştan û % 47,6 jî ji platoyan pêk tê. Li erda herêmê genim, ceh, kixsên şekir, nîsk û patatês tên çandin.
Avûhewa
Li herêmê îklîma reşayî heye. Havînan germ, zivistanan jî sar û bi berf derbas dibe. Ferqa germiya di navbera şev û rojan de ne pir e.
Çiyayên herêmê
Çiyayê bilindtir yê herêmê Kosedax e (3050m). Çiyayên din yê herêmê jî ev in. Qaraca (2079m), Keşlik (2230m), Hezan (2283m), Yildiz (2537m), Yama (2631m), Çiyayê sor (3015m) û Bey (2802m)
Deşt, zozan
Li herêmê deşt zêde tunene. Bilindbûna platoyên herêmê di navbera 1500 m û 2000 m yî ne. Platoya Uzunyayla û Merakum yên herî mezinin.
Çem û Gol
Çemê Qizilirmak ji nav hududên herêmê dertê. Çem ber bi bakûr ve diherêke û diherike Behrareş. Çemê din yê herêmê Tohma, Çalti, Tozan û Kelkit e.
Li herêmê pir golên biçûk jî hene. Wek; Torurge (5 km²), Hafik(1 km²), Lota û Gurun
Babetên heywanan
Herêm ji alî teyrên kovî dewlemend e. Li Sêwasê kewroşk pirin. Kûçikên Qangalê li dinyayê bi nav û deng in. Li gol û çemên herêmê mehsî peyde dibin. Hirç û berazên kovî li herêmê pir kêmin.
Nifus û navçeyên bajêr (1997)
Sêwas navend () ), 278.734 rûniştvan
Ezbider navê fermî yê dewletê pêvekiriye Akıncılar, 7.875
Tonus (), 17.011
Dîvrîgî (), 22.903
Tozanî (), 5.081
Gemerek, 47.675
Axvanîs (), 5.228
Girîn (), 5.228 (?)
Hafik, 25.415
Macîran an jî Umraniye (), 13.015
Qenxal (), 37.675
Qolhîsar (), 20.646
Bilekan (), 43.792
Sarqişla 42.477
Tecer (), 14.498
Norxan (), 66.418
Qoçgîr (), 29.668
Tevayiya nifûsa herêmê (tevlî gundan) 698.019 e.
Aborî
Serwetên bin erdê
Erda herêmê ji alî madenan pir dewlemend e. Li herêmê hesin, komir, çîmento, jîps (alçî), qurşûn, çînko, manyezit, krom,kirêc û mermer ji bin erdê dertên.
Cihên tûrîstîk, dîrokî û gerê
Tabîata herêmê ji alî ger û seyranan ve pir dewlemend e. Gol û zozanên herêmê biharan ji alî gel ve tên ziyaret kirin. Şelala Sizir ji ciyek ji ciyên gerê ne. Germavên herêmê jî ji van ciyên gerê ne. Mizgeft, medrese û turbên herêmê jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.
Çand û huner
Ol û Civak
Muslumanên herêmê ji elewî û sunniyan pêk tên. Pîrîtî û tarîkatîtî li herêmê xurt e. Nifûsa herêmê ji kurd û tirkan pêk tê.
Xwarinên herêmê
Madimak; Gîhayek taybetî ya herêmê ye, biharan şîn dibe. Madimak hûr dibe û di rûn de yan jî şorba wî tê çêkirin. Bi bulxur ji tê kelandin.
Hingel; Şikeva tê perçekirin û malzeme (patatêsê sorkirî, qîme yan jî penir) dikeve nav şikeveyan û tê pêçandin. Di avê de tê kelandin û rûnê sorkirî bi ser tê reşandin û tê serwîs kirin.
Subura; Perçên hevîr yên biçûk di avê de tên kelandin. Ji avê tên derxistin, rûnê sorkirî bi ser tê reşandin û tê serwîs kirin.
Kincên herêmê
Jinên herêmê kofî bi şarpeyek "krep" li serê xwe girê didin. Fîstanên "pêşlî" herêmê ji sê etekan pêk tên û milê wan fireh in . Di bin fîstan de şalwarên (tuman) dirêj û fireh tê li xve kirin. Çarox û Kelik jî di nigan de hene, lê pêlavên ji lastîka reş û plastîk jî tê li xwe kirin. Gava jin dertên derve carna jî çarşefa reş li xwe dikin.
Zilam "kefî" yan jî "hindî" lê serê xwe girê didin. li ser îşlikên sipî , êlegên bê mil tê li xwe kirin.Ji pantolonê zilama re dibêjin "şayak" yan jî " zivga" (jora wan fireh, jêra wan jî teng e). Gore nexşandî ne û qondere di nigan de hene.
Bajar
Sêwas |
1102 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Wan | Wan | Wan, yek ji bajarên herî mezinên Bakurê Kurdistanê ye ku li ser perava Gola Wanê hatiye avakirin.
Mirov ji Wanê ji ser rêya Payîzava û Elbakê re xwe digihine Gever û Colemêrgê. Her wiha ji ser rêya Geverê ya dewletê re jî mirov dikare xwe bigihîne Îranê. Termînala otobûsan bi qasî 4 km’yan dûrî navendê ye. Çûyîn û hatin bi rêya mînîbûsan pêk tê.
Îstgeha trênê bi qasî 5 km’yan ji bajêr dûr e. Çûyîn û hatina ji bo trênê bi mînîbusan pêk tê. Balafirgeh jî 7 km’yan ji navenda bajêr dûr e. Çûyîn û hatin bi mînîbûsan û serwîsa saziya THY’ê pêk tê.
Nav
Ewliya Çelebî di seyahatnameya xwe de diyar dike ku Îskenderê Mezin navê mabedeke di Kela Wanê Vankê li bajêr dike. Li gorî rîwayeteke din: Ji ber ku Wan bajarekî gelekî kevn e di salên 1900’an ên berî zayînê de Semîramîsa keybanûya asûrî bi navê Kurd Meryem Şah bi nav kiriye. Piştre di dema dawiya keyaniyan waliyekî bi navê Wan ji ber ku bajar fireh û xweş kiriye ji vê rêveberî pê ve navê bajar wek Wan hatiye binavkirin. Di derheqê navê Wanê de nêrîna ku nêzî zanistê bî ûrartûyî Biane an jî Viane derketiye. Di hemû çavkaniyên dîrokê de ûrartûyan ji xwe re Bianî gotine û di dema ûrartûyan ya xurt de di bin navê Biate de gelek bajar û civak di herême Wanê de civiyan e.
Li gorî rîwayeteke din bajarê Wanê di salên 1800’an ên berî zayînê de ji aliyê keybanûya asûrî Semîramîs ve hatiye avakirin. Semîramîs, li herêma Mezrabotana jor jiyaye û keybanûya asûran e. Semîramîs desthilatdara welatekî mezin û gelekî hêzdar û bedew e. Semîramîs heta wê demê ji xwe re dildarekî li gorî dilê xwe nedîtiye. Dema ku derdikeve sefera xwe ya li ser Bargiriya navçeya Wanê dil dide desthilatdarê vê herêmê yê bi navê Ara. Semîramîsa bedew û bihêz nikare vê raza xwe ji kesî re bibêje. Şer didome. Hêzên Semîramîsê bi êrişeke dawî herêmê dikine bin destê xwe. Lê belê di vê êrişê de desthilatdar Ara jî tê kuştin. Dema Semîramîs xebera kuştina Ara dibihîse evîna xwe ya ji bo Ara di dilê xwe de vedişêre û fermana vegerê dide.
Semîramîs û artêşa wê di vegerê de têne Wanê. Semîramîs gola Wanê zehf diecibîne. Herî dawî hêşinahiya Wanê xweşa Semîramîsê tê. Bala Semîramîsê zinarekî li dora gola Wanê dikişîne û Semîranîs biryar dide ji bo bîranîna Arayî li ser vî zinarî keleyekî ava dike. Di demeke nêz de kele tê avakirin û li dora kelê jî bajarekî mezin tê avakirin. Navê bajêr jî Şamrangerd tê danîn. Di ser de gelek dem derbas dibe Semîramîs ji ber êşa dil a Arayî zêde nikare li ber xwe bide. Biryar dide ku vegere welatê xwe. Keybanû Semîramîs kel û bajarê ku avakiriye ji fermandarekî xwe yê bi navê Wan re dihêle û vedigere welatê xwe. Tê gotin ku navê Wanê ji vî fermandarî tê.
Dîrok
Bajarê Wanê ji ûrartûyên kalikên kurdan maye. Wan paytexta ûrartûyan bû û di wê demê de navê wê Tuşpa bû. Dîroka Wanê heta sala 7000'î ya beriya zayînê diçe. Di kolanên Girê Rovî () yên 6 km dûrî kela Wanê de gorên Ernîsê de bermahiyên serdema neolîtîk û serdemên bronz û hesinî hatine dîtin.
Hûrî di salên 2000’an ên berî zayînê de ji Gola Wanê heta Rûbarê Sor, Rûbarê Kesk (Yeşilirmakê) û heta Deryaya Reş di vê herêmê de desthilatdarî kirine. Di sedsala 13’an a berî zayînê de hevkariya siyasî ya hûrî û mîtaniyan lewaz bûye û mîrekî pêk hatine. Keyên asûriyan xwestine van mîrekiyan bikine bin destên xwe û di vê navberê de jî derdora Gola Wanê heta rojavaya Îranê di navbera dewletên Nairî û Ûrartû û asûriyan de têkoşînan dest pê kiriye. Têkoşîna ûrartû û asûriyan heta nîveka sedsala nehan ajotiye. Asûriyan ev herêma çiyayî û asê kirine bin desthilatdariya xwe.
Kesa ku bajarê ewil ava kiriye keybanûya asûrî Semîramîs e. Di wê herêmê de cara ewil hûrî bi cih bûne. Piştre ûrartû, medî, persî, makedonî (Îskenderê Mezin), partî, sasanî, bizansî, selçûqî û paşê jî îlhanî, celahîroglû, qereqoyunî, aqoyunî û sefewiyan li vê herêmê desthilatdarî kirine.
Navê kevn yê bajar di dema ûrartûyan de Tûşpa bû. Piştre ûrartûyan navê herêmê Bianî (Wainî), asuriyan jî Nairi kirin. Li gorî çend çavkaniyan navê Wanê ji gotina Wainî tê . Li gorî gotinek din jî navê bajar ji kesekê bi navê Wan tê, yê ku li gorî vê gotinê bajar ava kiriye .
Kronolojî
Berî zayînê
2000 - 1250 dema hûriyan
1250 - 850 yekîtiya ûrartûyan û nairiyan
850 - 600 dema ûrartûyan
600 - 550 dema medan
550- 332 dema persan
332 - 301 dema makedoniyan
Piştî zayînê
227 hukumdariya sasaniyan
645 dema ereban
654 - 985 Herêm di navbera kurd, ereb, sasanî û bîzansan de dest diguhere.
990 - 1064 dema Xanedana Merwaniyan
1064 - 1109 dema selçûqiyan
1335 - 1534 dema Mîrektiya Hekarî
1534 - 1915 dema osmaniyan (dest mîreketîyen Kurd)
1915 - 1918 dema Împeratoriya Rûsî
1923 - niha Komara Tirkiye
Dema Osmanî û Komarî:
Di sala 1534 û 1535'an sefera Îranê de navendên girîng yên mîna Bexda, Tewrêz û Wanê dikeve bin rêveberiya osmaniyan. Lê belê dema tekoşîna navbera osmanî û macaran dest pê dike gelek cihên ku osmaniyan feth kiriye dîsa dikeve destê safewiyan.
Di 25’ê tebaxa 1548’an de Kela Wanê dikeve destê osmaniyan. Piştî fetihkirinê Kela Wanê rêvebiriya herêmê Defterdarê Anatoliyayê Îskender Paşa dike. Di vê navberê de Westan, Erçîş, Elcewaz û Xelat dîsa dikeve destê osmaniyan.
Di rêveberiya osmaniyan de bajarê Wanê bi statûta Eyaletê hatiye rêvebirin. Di navbera salên 1568-1574'an de Wan bi navê lîwa xwediyê 12 senceqan bû. Ev senceq ji Wan (senceqa Paşa), Elcewaz, Bedlîs, Mûş, Bêrgirî, Erdîş, Kerger, Kesan, Ispayrid, Agakîs, Nisfî, Şirvî, Vadî-î Kotur in .
Ji ber ku bajarê Wanê di sînorê Îranê de bûye her tim bûye navenda artêşê û şeran û rêvebiriya Wanê car caran hatiye guhertin. Gelek cihên ku di şerî de hatine bi dest xistin jî tevî rêveberiye eyaleta Wanê bûye. Ji ber vê yekê senceqên ku beriya niha hejmara wan 12 bûn di sala 1578 û 1588'an de gihîştiye 27'an.
Di şerê cîhanî yê yekem de bajarekî ku bi qasî Wanê bibe xirbe û gelekî ku bi qasî gelê Wanê êş û elem kişan dibe pir kêm e. Beriya şerê cîhanê gelheya Wanê dora 70.000'an bûye û piştî şer ev ev gelhe di nîsana 1919'an de daketiye 10.000-15.000'an. Bajar jî bi serdanpê bûye xirbe û ev tek jî bûye sedem ku cihê navenda bajar bê guhertin.
Piştî şerê cîhanê yê yekem bajarê Wanê hêdî hêdî bi ser xwe de hatiye û niha 11 navçeyên Wanê hene. Navçeyên Wanê ji Qerqelî, Bêrgirî, Mehmûdî, Erdîş, Elbak, Miks, Bazîdaxa, Westan, Ertemêtan, Payizava û Şaxê pêk tên.
Kelheya Wanê
Ji kelheyên ûrartûyan ya herî mirês Kela Wanê ye. Ev kele gelek bermahiyên ûrartûyan digihînîne roja me ya îro.
Ji bermahiyên ûrartûyan ya herî sereke Kelheya Wanê ye. Kela Wanê piştî Arzaşkûnê serbajariya duyem ya ûrartûyan kiriye. Kelhe ji aliyê Sardûrê kurê Lûtîprî ve di salên 840-825'an ên berî zayînê de hatiye çêkirin.
Kelhe ji du beşan pêk tê. Ji van yek kelheya hundirîn a din jî kelheya ji der ve ye. Di kelheya hundirîn de berhemên herî girîng Birca Sardûr, dîwarên sûrê, gorên keyên ûrartûyan, pêpelûka hezaryekê ya ku digihîje sarinca sûrê, perestgeha li derve û du nîşên perestgehê cih digire. Berhemeke kelê ya girîng jî gora kevirî ya Key Manû û Argiştê Yekem e. Li ber vê gorê nivîska bi navê Nivîskên Horhor yên ku herî dirêj ên ûrartûyan cih digire.
Pirên Wanê
Pira Bend-î Mahî (Pira Benda Masiyan)
Pira Sor
Pira Şaxê
Pira Hûrkan
Pira Zerîl
Pira Şeytan
Mizgeft û tirbên Wanê
Mizgeftên ten diyarkirin mizgeftên Wanê yên dîrokî û girîng in.
Mizgefta Berz: Ji aliyê Qere Ûsivê Qaraqoyinî ve hatiye avakirin. Di bajarê kevn ê Wanê de ye. Mînareya mizgeftê hê jî saxlem e û portala mizgeftê bi nivîsên şewaza kûfî ve hatiye nexşandin.
Mizgefta Xusrev Paşa: Ji aliyê Xusrev Paşayê Mezin ve hatiye avakirin. Xusrev Paşayê Mezin waliyê Wana Siltan Silêmanê Kanûnî bû. Di bajarê kevn ê Wanê de ye.
Mizgefta Îzdarî: Ji aliyê Mîrê Mîran Îzedîn Şîr ve hatiye avakirin. Wek Şîr Îzedîn jî tê binavkirin.
Mizgefta Qeya Çelebî: di 1592'yan de ji aliye Koçû Begê ku giregirê Wanê bû hatiye avakirin û ji aliyê Mehmûd Axa ve hatiye temamkirin. Mehmud Axa ji Qoçû Begî re ji heman malbatê bû.
Mizgefta Silêman Xan: Li ser Kela Wanê ye. Ev mizgefta berhemeke ji dema Qanûnî ye û ji aliyê Sînanê Avahîsaz ve hatiye avakirin.
Ji bilî van mizgeftan em dikarin behsa van mizgeftan jî bikin: Mizgefta Sînaniyê, Mizgefta Sor, Mizgefta Ebas Axa, Mizgefta Leşkerî, Mizgefta Îskeleyê û Mizgefta Qazî Evdirehmanî.
Navên hinek tirbeyan jî ev in:
Tirbeya Paşayê Xusrev: Tirbe navê xwe ji mizgefta kêleka xwe de ya bi heman navî ye digire. Li gorî nivîstekên tirbeyê ev tirbe ya Paşayê Xusrev e. Mîmarê wê jî Evdilahê Mêrdinî ye.
Tirbeya Qazî Şêx Evdirehman: Di rojhilatê bakûra kela Wanê de ye. Tirbeya ku restorekirî ji her roja pencşemê ji bo ku gel ziyaret bike tê vekirin. Qazî Evdirehman yek ji mezinên ola Îslamê bû.
Tirbeya Bab Sofî: Di goristana pişta mizgefta Bab Sofî de ye. Piranî di rojên pencşemê tê ziyaretkirin.
Erdnîgarî
Avhewa
Li herêmê klîmayek reşayî serdest e. Lê ji ber ava gola Wanê herêm wek bajarên cîranê xwe yên din, zivistanan pir sar derbas nabe. Havînan jî hênik e.
Çem û gol
Gola Wanê an jî Behra Wanê, gola herî mezin ya Kurdistanê ye (3.713 km²). Golê din yê herêmê Erçek, Qazgol, Sorgol, Siphan, Keşîş û Xidirmenteş in.
Gola Wanê
Ev gola ku navê xwe jî dide bajarê Wanê gola sodayî ya herî mezin ya Tirkiye û cîhanê ye. Di nava golê de çar girav hene. Navên van giravan ev in: Girava Axtamarê, Girava Lîmê, Girava Çarpanaxê û Girava Artiyê. Gola Wanê di demên dîrokê de bi navên wek Behra Bilind, Behra Nari, Behra Jorîn û Deryaçe (bi wateya "deryaya biçûk", "gol") hildigire. Ava golê pir şor û sodayî ye. Bê sebûn kef dide û bêyî madeyên paqijiyê ji her tişt di nav de tê şûştin û paqijkirin. Tê gotin ku ava şor û sodayî ya gola Wanê ji bo nexweşiyên çermî baş e. Gol her demsal û her saet, rojhilat û rojavayê de rengekî cuda digire. Qeraxên wê hêşîn in û plajên xwezayî li derdora golê hene. Bi van hemû taybetmediyên xwe Gola Wanê hêjayî dîtinêye.
Rêwitiya di navbera Wan û Tetwanê ya bi trênê, di navbera îstgeha Wan û Tetwanê de bi riya ferîbotê çêdibe. Di navbera van her du lengergehan de seferên vagon, bar, erebe û rêwiyan tê kirin. Ev rêwitiya bi ferîbotê bi qasî çar seatan didome. Di heman demê de li ser Gola Wanê bi armanca geştiyariyê rêwitiya ji bo giravan jî çêdibe.
Ji bo werzîşên avî Gola Wanê pir kêr hatiye. Pêşbirka keştiyên bixêlî, spora berik kişandinê, kano, pêlsiwarî (sorf) û kaşûna avê yek ji şaxên spora avî ne.
Derdora golê di mehên biharê de bi rengên pir xweş ve tê niximîn. Gulebûk, leylank, baxên laleyan û berfa spî ya çiyayan dîmeneke xweş derdixe holê. Di herême de gulmexîn çîçeka endemîk a herî girîng e.
Babetên heywanan
Li herêmê heywanên wek kewroşk, bizinên ser çiya, gur, û beraz, teyrên kovî jî wek qertel, baz û werdek hene. Pisîka Wanê li cîhanê bi nav û deng e. Çavên pisîkê yek şîn, yê din jî kesk in.
Aborî
Cihên turîstîk, dîrokî û seyranê
Artemeta 20 km’yan ji dûrî Wanê ye bi plajên xwezayî û hêşinahiya xwe ve xwediyê dîmeneke taybet e . Westan cihekî hêşinahî ye û bi plajên wê yên xwezeyî û gelek cihên wê yên geşt û seyranê hene. Navçeya Şaxê 80 km’yan dûrî navendê ye. Ligel gelî, daristan û çeman cihekî pir xweş e. Yek ji cîhên bi nav û deng ji Amîk e û 40 km’yan dûrî navendê ye. Li hemberî çiyayê Sîpan û qeraxa Gola Wanê de plajên wê yên xwezayî û baxên wê yên fêkiyan hene.
Germavên herêmê jî dengdar in.
Meriv dikare li ser Girê Kûrûbaşê û li navçeya Westanê di navenda kaşûnbaziyê dê kêfa kaşûnê bike.
Çand û huner
Mirovên nas yên ji Wanê
Feqiyê Teyran
Sinan Çetin
Ferit Melen
Ruhi Su
Çavkanî
Girêdanên derve
Şaredariya Wanê
Azadiya Welat
Rojnameya Azadiya Welat 02/03/2011 |
1105 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Bakur%C3%AA%20Kurdistan%C3%AA | Bakurê Kurdistanê | Bakurê Kurdistanê, yek ji çar beşên Kurdistanê ye û beşa herî mezinê erdnîgariya Kurdistanê ye ku nêzîkî 25-30 mîlyon Kurd li vir dijîn. Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê Tirkiyeyê de maye. Jiber zext û astengkirina li ser çand û zimanê kurdî ku ji aliyê Tirkiyeyê ve pêk tê, li Tirkiyeyê nakokiyên rewşa Bakurê Kurdistanê û nakokiyên statû û mafên kurdên Bakurê Kurdistanê didome. Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya Kurdistana Tirkiyê jî tê bikar anîn.
Erdnîgarî
Rûerd
Kurdistan welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê zozan û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên Toros ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê Gurgumê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, Zagros dest pê dikin. Li herêma Colemêrgê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.
Toros ji aliyê Avhewa ve, Başûrê Kurdistanê ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.
Bakurê Torosan
Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên Mereş û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta Qers û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen Sîpan, Nemrûd û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. Agirî, Sîpan, Nemrûd û Tendûrek volkanên vemirî ne. Agiriyê Mezin çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.
Ji Bajarê Colemêrgê heta Agirî, Qers, Erzîrom, Çewlîg, Xarpêt û Dêrsimê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.
Başûrê Torosan
Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê Qerecdaxê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma Botan çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.
Li rojava deşta Dîlokê (Entebê) û ya Tilbişarê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a Erxenî û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.
Çemê Dicleyê deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.
Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.
Parêzgeh û navendên parêzgehên Bakurê Kurdistanê
Avhewa
Toros wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin Serhed. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. Erzirom û Qers, bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.
Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî Wan, Şirnex, Sêrt, Colemêrg, Erzirom û Qersê berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.
Li rojavayê, li herêmên bajarên Elezîz, Meledî, Semsûr û Mereşê rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.
Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên Dîlok, Riha, Amed û Mêrdînê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.
Dîrok
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara Tirkiyeyê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê (rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina Împeratoriya Osmanîyan bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de Peymana Sevrê hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.
Aborî
Çavkanî
Girêdanên derve
Galeriya wêneyan
Kurdên Bakurê Kurdistanê
Kurdistan
Siyaseta Tirkiyeyê
Herêmên Tirkiyeyê |
1116 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Her%C3%AAma%20Kurdistan%C3%AA | Herêma Kurdistanê | Herêma Kurdistanê rêveberiya îdarî ya li ye ku di nav sinorên Iraqê de ye. Li Herêma Kurdistanê bajarên Hewlêr, Silêmanî, Duhok, Xaneqîn û Zaxo hene ku ji aliyê Hikûmeta Herêma Kurdistanê ve têne birêvebirin.
Li navenda Silêmaniyê qasî 900.000 kes dijîn. Parêzgeha Kerkûkê, ji Çemçemal, Leylan, Sengaw, Qadirkerem, Daquq, Tûzxûrmatû, Pirdê, Teq teq, Axçeler, Şwan û Heskerê pêk tê. Li navenda Kerkûkê qasî 1.100.000 kes dijîn. Pêncem Parêzgeha Xaneqînê, ji Neftxane, Kelar, Kifrî, Celewla, Qêretû, Bemo, Hecîler û Şakilê pêk tê.
Li Başûr bi tenê rêyeke hesin heye. Ew ji bajarê Hewlêr ber bi Kerkûk, Tûzxûrmatû, Celewla, Bakûbayê ve diçe Bexdayê. Di van salên dawîyê da dewleta Iraqê vê riya hesîn xirab kir.
Bi wateya coxrafî Başûrê Kurdistanê perçeya Kurdistanê başûrê Torosan e.
Dîrok
Ger tarîxa giştî ya Başûrê Kurdistanê mirov bîne ser ziman, mirov kare here heta dema mediyan û ji wê jî bibihure. Hîmê wê di demên berî zayînê de hatine avêtin. Pêşketina wan, heta roja me berdewam kiriye. Di dema mediyan de Kurdistan bûye yekqat û bi wê yekîtiya xwe re herêmên dora xwe jî kirine bin destê xwe de. Di dema mediyan de, kurdan berê desthilatdariya xwe dane bi herêmên Anatolyayê de jî. Seferên ku kirine nimûneya vê ne. Şerê di neqeba keyê Lîdyayê Alyêt û keyê medî Qiyaqser de, nimûneya vê yekê ye. Piştre kurê Qiyaqser Astiyag bi keça keyê Atiyag, Aryanîs re dizewicê. Ev zewac, weke peymaneka aşîtiyê ya di naqabîna wan de ye.
Lê medî li ser desthilatdariyê demeka dirêj namînin. Li qasrê şer û pevçûnên ku dibin, piştre ku êdî gihiştine asta bûna xanedantiyê pers jî tevlî dibin. Bi piştgiriya Harpagos Darîus ku ji aliyê bav ve kurd û ji aliyê dê ve pers bû tê ser keyîtiyê. Ew desthilatdariya mediyan ji holê rakiriye. Piştre dîsa kurd wekê xwe dimînin û desthilatdariya kurdan dimîne. Lê ew hêza wan namîne. Piştî mediyan bi dusadsalî re xanedana pers Aqamanîşan, bihêz dibe ku derkeve pêş. Ku kurd piştgiriya nedine nikare derkeve pêş û mezin bibe. Peymaneka wan bi kurdan re çêdibe û bi wê re ew êdî derdikeve pêş. Lê di qasrê de û di ji derve bi hêzî kurd serwerê wê ne. Hebûna qamanîşan heta dema Sasaniyan tê. Rêveberiya aqamanşan dewra Sasaniyan tîne. Sasanî jî bê kurd nikarin mezin bibin û xwe li ser lingan bigirin. Di dema Aqamanîşan da hatina Îskenderê Mekedonî ya li Kurdistanê, hingî kurd li ber wî disekinin. Xwe dispêrin Zagrosan. Bi zagrosan û Çiyayê Araratê kurd, pişta wî li Kurdistanê bi hêza wî re dişikênin.
Di van deman de Başûrê Kurdistanê li pêşiya Rojhilatê Kurdistanê ye. Di dema Sasaniyan de Başûrê Kurdistanê hê bêhtir derketiye pêş. Herêmên wê, nêzî herêma Botanê ya Bakûrê Kurdistanê bi pêş dikeve û li herêmên din jî belav dike. Herêma Kurdistanê ya korak ku îro jê re Kerkuk tê gotin jî, di wê demê de derdikeve pêş. Lê piştî hatina Îslamê re pirr seferên ereban lê dibin. Bi wan seferan re gelek eşîrên wan diçin li wan herêman bicih dibin. Lê herêm piştre jî, wekê xwe dimîne. Herêma Başûrê Kurdistanê di dema Îslamê de bi rêveberiya îslamî ya li Baxdayê re pêşketinakê dibe. Piştî derketina "mezhebê şîa", bi Rojhilata Kurdistanê re di xetekê û wekhevîyekê de bi pêş dikeve. Bakûr û Başûrrojava jî bi hev re ku Cizîra Botan navenda wan e bi pêş dikevin. Piştî Şerê Çaldiranê, bextê Başûrê Kurdistanê bi Rojhilata Kurdistanê re di xetekê de dibe. Şerê Çaldiranê, kurdan dike du qat. Piştî wî şerî re heta sadsalên 17em û 18em, pêşketina ku hin bi hin desthilatiya kurdan li ser herêmên wan kêm dikin rû didin. Bi wê re serhildanên kurdan dibin. Serhildana Şêx Mahmudê Rawandûzî, di vê yekê de destpêkeke mezin ya dîrokî ye. Başûr û Rojhilata Kurdistanê dike qada xwe ya serhildan û Şêx Mahmudê Rawandûzî serî hildide. Çend ku ew hêza Safevî bi osmaniyan re dibe yek û piştre têk dibin jî, tesîra wî mezin be li pêşketinên piştre yên Kurdistanê.
Osmaniyan û Safeviyan, piştî Şerê Çaldiranê re levkirina wan ya pêşî li ser temenê şerkirina wan ya li ber kurdan, di cara pêşî de di dema Şêx Mehmudê Rawandûzî li ber wî dide. Şêx Mahmudê Rawandûzî Zagrosan ji xwe re dike navend. Lê ew jî bi hîleyan tê têkbirin. Piştî wî re Şêx Abdulrahman, serhildana wî Başûrê Kurdistanê dike rewşa dî ya nû de. Heta ku dem tê dema Şêx Mahmudê Berzencî, Başûrê Kurdistanê di pêşketineke mezin de be. Di dema Şêx Mahmudê Berzencî de brîtanî hatine Kurdistanê û serdest bûne. Dema ku Şêx Mahmudê Berzencî doza keyîtiya xwe li Kurdistanê ardê dike ji Brîtanyayê re û brîtanî jê re dibêjin "na", êdî ew bi wan re dikeve şer. Lê têk diçe. Piştî têkçûna wî re kurd, êdî bi rêveberîyeke ereb ku kurdan di bin de bi bêstatû têne hiştin, tên bicihkirin. Kurd, di wê demê de heta demên piştre jî li ber wê rêveberiyê di tekoşînê de dibin, heta ku dem tê dema rêveberiya Basê ya ku komkujiyên mezin li ser serê kurdan dide lidarxistin.
Dewleta Kurdan
Bi hilweşîna Împeratoriya Osmanî re di Çirî 1918 de, Şêx Mehmûdê Berzencî xwest ku ji Osmaniyan qut bibe û di bin çavdêriya Keyaniya Yekbûyî de Kurdistana başûr a xweser çêbike. Ew wekî serokê hukûmatê ji alîyê civata navdarên kurda li herêma Silêmanîyê hate bijartinê, û hema ku Keyaniya Yekbûyî Kerkûkgirt (25 Çirî 1918) wî eskerên Osmanî yên li navça xwe hazir girtin û bidawîbûna hukumê Osmanî îlan kir, soza dilsoziya bi Britanyayi re dan. Herêmên din ên kurd jî şopandin, wekî Rania û Keuisenjaq.
Helwesta Osmanî ew bû ku herêm hîn jî bi qanûnî di bin serweriya wan de bû, tevî agirbestê. (Agahiyên bêtir: Pirsa Mûsilê) Wan dewleta kurdî nas nekir. Berevajî vê yekê, karbidestên Keyaniya Yekbûyî yên li qadê, tevî ku bi fermî di warê Başûrê Kurdistanê de siyasetek baş diyarkirî tune, hevkariya Kurd qebûl kirin hilbijartin.
Mehmûd Barzanji ji hêla Britanya ve wekî parêzgarê herêma B ya Kurd hate destnîşankirin, ku ji başûrê Çemê Zabê ya Piçûk heya tixûbê Osmanî-Qacaran yê kevn dirêj dibe. Berzenci hewl da ku bandora xwe li derveyî herêma xwe ya diyarkirî berfereh bike, û alîkariyên Brîtanî bikar anî, ji bo meaş dabîn kir û alîkariya başkirina ji wêraniyên şer kir, ji bo ku bingeha hêza xwe yek bike, dilsoziya serokeşîran bikire. Vê yekê bû sedem ku têkiliyên bi Britanyayê xerab bibin, û di 23 gulan 1919 de, Berzenci 300 şervanên eşîrî raber kir, serperiştên Brîtanî derxistin û xwe wekî "Mîrê hemî Kurdistanê" îlan kir, û yekem serhildanên Mehmûd Berzenci dest pê kir.
Di destpêka serhildanê de, Kurdan bi kemîna serketî ya stûnek Britanya ya sivik ku ji cemçemal dûr ket, hin serfirazî dîtin. Li her du aliyên sînor, eşîran ji bo ykêx Mehmûd xwe îlan kirin. Serhildan ne domdar bû: Rayedarên Brîtanî du tugayên ku di 500-ê hêza Kurd de li Pasyan Bazyan di 18ê hezîranê de têk birin, civandin û di 28-an de Helebce dagir kirin, dewleta kurdî bidawî kir.
Şêx Mehmûdê Berzencî
Şêx Mahmdê Berzencî, hate wê demê jî, li herêmê weke serok û key dijî. Di deme ku Brîtanî hatibûbûna wir, wî serweriya xwe bi wan dabû herêkirin. Demeka Dirêj, Şêx Mehmûdê Berzencî, Brîtanî jî, serweriya wî herê dikin. Lê ku piştre li wir, nift tê dîtin, êdî ew poltîkaya ku wê Kurdistanê pê biqat were meşîn, wê bidina devrê de. Armanc, dest danêna ser di demên pêş de. Polîtikayên ku wê temenê roja me rewşa roja ya î ro biafirênin dikine meriyetê de. Bi wêre êdî ew rewşa Kurdistanê ya biqat ya biçar qat wê biafirandin li Konfaransa Lozanê û wê bê berdewam kirin.
Başûrê Kurdistanê, piştî ku Şêx Mehmûdê Berzencî bahse desthiladariya Kurdistanî dike û dozê dike, êdî Brîtanî li ber wê di sekin in. Ew jî, rewşa dervî wê herê nakê. Dema ku Brîtanî li wê xwestaka wê sar dinerin, êdî ew bidest seknaka li nber dike û hate ku bi wan re dikeve şer de jî. Lê di dawiyê de ew tê diçê, û Îngiliz herêmê dikin rêveberiyaka arab de ku di wê demê de yekî bi navê "melik Faysal" Brîtanî tênina ser Herêmê û Herêma Başûrê Kurdistanê ji dikina bin destê wî de, Kurd, vê yekê ti demê herê nekin. Ji ber vê yekê, êdî hertimî di rewşa serhildaniyê de dibin.
Şêx Mehmûdê Berzencî, têkçûna wê ya li Başûrê Kurdistanê û têkçûna Şêx Seîdê Pîranê li Bakurê Kurdistanê têkçûna wan, baxtê kurdistanê kifş dike. têkçûna herdûyan, wê têkçûna Kurdistanê ye demê wê biafirêne. Piştî bûna yekitiya svoyet, wê wê bandûra wê li Kurdistanê jî bibe. Piştre bi demekê re, sovyet dikeve herêma rojhilatê kurdistanê e û li wir Komara Mehabadê li wir tê avakirin. Ev rewş, wê bê destpêka avabûna rêveberiya başûrê Kurdistanê ya ku wê were hate roja me. Wê weke ku êdî ew xewne Şêx Mehmûdê Berzencî were li cih. Wî xwestibû ku rêveberiyaka Kurdistanî li wir ava bike. Hate Melîk Faysal ser rêveberiyê, wê hem di deme wî de û hem jî di demên piştî deme wî de wê li kurdistanê rewşaka pirr nexweş diafirêne. Yek bi yek, êdî divêt ku mirov li gor deme her rêveberêyê, nêzîkatiya wê ya li kurdistanê divêt ku mirov hildê dest. Hatye deme Kasim, wê rewş, hertimî dem bi dem li Kurdistanê buguharê.
Îraqa piştî melîk Faysalê yekem re
Îraq, ne di deme Melîk Faysal de û ne jî di demên pişt wî re de gihişt aramiya xwe. Melîk Faysal, Sûnîyek bû. Li Îraqê ku sînorê wê hatibûbûna kifşkirin de Şiî jî hebû. Hate ku sal tê salên 1928an de, wê şiî jî li parlamane ku hate wê demê hatiya û ji 88 kesan pêk tê û 26 ji wan şîî bûn. Bi vê re, mirov karê bêje ku şiî jî di wê demê de xwediyê hêzeka xwe bûn. Lê kurd, li her qadê ji rêveberiyê hatina dûrkirin. Li herêmên wan jî ji rêveberiyê hatina dûrkirin. Di wê parlamene Îraqê de ti nîmînêrê kurd nebûn. Piştî Melîk Feysal re yê ku navê Hikmet Silêman derdikeve derkete pêş. Lê ew zêde namêne. Piştre ku dem tê sale 1936an, hewldanaka derbeyê li Îraqê pêk were. Yê ku wê hewldanê dike jî, ku bi eslê Kurd bû û navê wî Bekîr Sidqî bû, bidest darbe kir û bi ser jî ket. Bakîr Sidqî, hingî artiş, li pişta wî bû. Ew hêz û serokatiya Artêşa Îraqê di destê wî de bû. Lê piştî derbeyê wê bi carekê re ew hêz û komên di nav artişê de jî wê yek bi yek piştgiriya jê bikişênin. Di Bakîr Sidqî, hizir dikir ku li Îraqê, sê herêmên bi serê xwe biafirêne û ereb jî, û şîî jî û kurd jî bigihina mafê xwe yê desthilatdariyê. Bakîr sidqî piştgiriya kurdan hemûyan stand. Şîiyan jî piştgirî dayê de. Ku ne hemû konên araban jî bin, wê pirraniyên araban wê piştgîrya xwe bidinê de.
Li herêmê ahang(deng) hin bi hin diguharî. Di wê demê de di naqabîna tirkî, Îran, û hêzên din yên herêmê û yên ku li herêmê xwedî hêz in, di nav wan de çûn û hatinak heya. Ew çûn û hatin, wê piştre ne bi gelekî re wê li Îranê li Sadabadê bi "Paxta Sadabadê" re biancam dibe. Berî wê jî, li ber kurdan dijtîyak pêş dikeve. Li Ber kurdên başûrê kurdistanê jî û yên rojhilatê Kurdistanê ew dijîtî pêş dikeve. Kurd jî, wê yekê hîs dikin. Deme ku Yekîtiya sovyet piştre bi hinekî ku dikeve Rojhilatêla Kurdistanê de û li wir "Komara kurd ya Mihabadê" ava dike, ji wê dijîtiyê fêr dike. Li başûrê Kurdistanê ew dijîtî, wê li dijî, rêveberiya nû ya Bakîr Sidqî jî, wê pêş bikeve. Îran, di pişt wê vekişîna piştgiriya li bakîr Sidqî de ya. Ji ber piştî ku piştgirî tê kişandin jî wî, êdî li ber Bakîr Sidqî Sûyîqastek pêk têk û bi ser dikeve û Bakîr Sidqî tê kuştin. Piştre Melîk Feysalê Duyemin wê rêveberiya desthilatdariyê dihilde dest. Piştre wî ji wî ku ahlê wî ya, wê Emîr Abdullah tê rêveberiyê û rêveberiya wî dide berdewam kirin.
Şerê cihanê yê duyemin, di wê demê de bandûra wê li Îraqê jî heya. Wê pevçûnên di nav îraqê de ne sekin in. Di wê navberê de Îsrael hate avakirin û Bertekên ereban hatina nîşandin. Ji bo ku wan berteke bide sekinandin, dîsa kurd dibina kurban. Wê piştre ne bi gelekî re bi navbeynkariya Amerika û Brîtanyayê re wê di sale 1958'an de wê "Paxta Bexdadê" wê were mohrkirin. Ev paxt, piştî vakirina komara kurd ya Mihabadê û xûrîxandina wê re tê mohrkirin. Armanca wê Parxtê yê jî ew bû, ku wê rewşa ku ji bo kurdan hatiya afirandin ji holê rakê. Tirkî jî, Îran jî, û yekîtiya araban jî di wê paxtê de cih digirê. Di wê paxtê de, Kurd ji her aliyê ve tûna hatina hasibandin. Piştre di Îraqê nû ya piştî paxte baxdadê de, di temenê wê levkirina ku kurd têde nayêna hasibandin û ku piştgiriya Emarika; Îngiliztanê jî lê heya û wan welatan jî hin komîte şandina wê paxtê ji bo levkirinê û yekitiya sovyet jî tê xistin li wê paxtê de û bi wê yekê re ku li herêmê tê firehkirin, li gor levkirina wê, Abdulkerîm Kasim (sale 1958) ku weke mirovekê ku li ser tê levkirin ji bo Îraqê, tê ser serokkomariyê li Îraqê. Bi wê paxtê re ji Amarîka û Brîtanyayê re temenekî mazin jî afirî ku li ser wî temenî re muhadala wan ya li Libnanê bû. Piştre Partiya Baasê li gor wê paxtê bi piştgirî tê avakirin. Hemû hêzên ku di wê paxtê de cihgirtina, piştgiriya wan ji partiya nû ya Baasê re heya. Yekitiya Sovyet jî piştgiriya wê heya. Rojavan jî piştgiriya wan jê re heya. Tirkî jî, piştgiriya wê jê re pir mazin heya. Derde, tirkî ew e ku di wê partiyê û rêveberêyên wê yê serek de cih newê dayin li kurdan. Kurd, ku têde cih ne girin bi navê xwe re. Piştre ne bi gelek re piştî Abdulkerim Kasim re baasî û nîjadperestên arab bi hev re dikevina yektiyê de û piştre bi piştgiriya wan re Abdulselam Arif tê ser rêveberiyê û serokkomariyê. Abdulselam Arif, rojavavan bû. Piştgiriya amarika û Îngiliztan jê re pir mazin bû. Wî artiş jî dibin destê wî de bû. Piştre, di deme wî de çûna bi ser mirovên komonistan re, bi tememî û tesfîyakirina wan re rêveberiya Iraqî û arab tê avakirin. Ew rêveberî, hertimî li cem amarika û Brîtanî ya. Bi vê yekê re, rêveberiya bi partî ya baasê bi wê rengê êdî li Îraqê bicih dibe. Piştre wê ew rewş, di nav şîiyan û araban de jî bê sedeme nexweşiyan, ku ew nexweşî wî werina asta şerê ku wê piştre di nav îran û îraqê de bibe.
Rewşa herêmê ya ku li dijî kurdistan tê afirandin, bi vê xate pêşketinê re tê afirandin. Başûrê kurdistanê, ne di deme Melik Fayselê yekem û ne jî di dem emelik Feysalê duyem de û ne jî di demên piştre de tê başkirin. Hertimî ew rewşa ku bi peymane Lozanê de hatiya afirandin û piştre tê berdewam kirin, li gor wê di xatekê de tê bi pêşveçûyin. Başûrê kurdistanê, li ber vê rewaş statûqûyî hertimî li berxwedide. Ev rewşa statûqûyê ya ku bi paxta baxdadê re tê afirandin, tirkî ji ber beşa kurdistanê ya ku kiriya nav sînorê de di nav de ya û di wê berdewamkirina rewşê ye bi hev re de bi hêzên din re di yekitiyekê de ya. Piştî baxte baxdadê, wê peymane Cezayîrê bê mohrkirin. Bi wê peymane jê re wê başûrê kurdistanê û tekoşîna wê ya azadiyê wê derbeyek amzin bixwe. Lê ev xate pêşveçûnê, hemû jî, di xatekê tê bi rê ve birin. Kurd, bi tememî ji aliyê xwe ve li dervî wê hatina hiştin. Mafê wan, ji ti aliyê ve nayê naskirin. Li Başûrê kurdistanê, ku çawa ku Melik feysalê yekem, bi şîiyan re dikeve têkiliyê de û wan di parlamenê de digihêne andaman, ti carî berê xwe nadê kurdan. Hertimî çûna bihêzî ya bi ser kurdan de heya. Nexweşiya berê ya di deme Şêx Mehmûdê Berzencî ku bi Brîtanî re bi şerkirina bi hev re afirî bû, piştî wê re, heman rewş hatibû afirandin û berdewam kirin. Paxta baxdadê, çendî ku hê bi tememî ne hatibe vekirin û hê hin ali û belgeyên wê veşartî jî bin, dii aslê xwe de ev paxt, di wê demê de derbeye dî ya li kurdan a û di berdêla bertekên li ber avakirina Îsrailê de firotina kurdan ya carek din a. Bi vê yekê re başûrê Kurdistanê, hate roje me jî bi pisgirêk a. Bi gîyane Peymana Lozanê, Paxta Sadabadê, Paxte Baxdadê û Peymana Cezayirê re di xate pêşveçûnê de li ber kurdan hatiya sekin in û mafê wan ji destê wan hatiya standin.
Rêvebirin û siyaset
Partiyên Başûrê Kurdistanê
Partiya Demokrat a Kurdistanê
YNK
Yekgirtiya Îslamî ya Kurdistanê
Partiya Gel a Demokratî ya Kurdistanê
Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan (1979-)
Tevgera Goran
PASOK
Komela Îslamî ya Kurdistanê (30ê gulana 2002-)
Piştiwananî Îslam le Kurdistan
Parêzgehên Herêma Kurdistanê
Parêzgeha Hewlêr
Parêzgeha Silêmanî
Parêzgeha Dihok
Parêzgeha Helebce
Ziman
Dîn
Aborî
Erdnîgarî
Herêma Kurdistanê xwedî rûpîvaneke nezîkî 40643 km2 e û ji sedî 10'e wê ji av pêk tê. Tixûbên wê bi êranê re 220 km, bi Sûriyê re 150 km û bi Tirkiyê re jî 352 km ne. Havînê germeke ziwa û zivistanê jî hewayeke honik carcaran jî hewayeke sar li herêmê çê dibe. Erdê herêm ji bakûr û rojhilat ve piranî ji çiyayan pêk tê, ji başûr û rojava ve jî erdên mexelî-rast hene. Afatên xwezayî wekî bahoza toz û lehî piranî çê dibin.
Riyên reş û asfalt
Ew riyên ku hene jî, ji bo leşkerî û berhemên Kurdistanê ku bikşînin herêma Araban çêkirine. Di herêma Başûr de riyên reş û hesin ên hên girîng û mezin ev in.
Riya yekem, ji Dihokê dest pê dike ber di Zaxo ve diçe Xabûrê. Ji wir jî diçe Bakurê Kurdistanê.
Riya duyem, Ji Dihokê diçe Elkeş, Mûsil, Kelek û Hewlêrê.
Riya sêyem, ji Hewlêrê diçe Perdê, Kerkûk, Tûzxûrmatû, Xalîs û heta Bexdayê
Riya çarem, ji Hewlêrê diçe Koyê, Ranya û digihe Qeladizê.
Riya pêncem, ji Hewlêrê diçe Koyê û Silêmaniyê.
Riya şeşem, ji Kerkûke diçe Çemçemal û Silêmaniyê.
Riya heftem, ji Silêmanîye diçe Çemçemal, Kerkûk, Tûzxûrmatû, Xalîs û Bexdayê.
Riya heştem jî, ji Kerkûkê diçe Tûzxûrmatû, Xalîs û Bexdayê. Wîlayeta Silêmaniyê, ji Mawet, Sêrdaş, Qeladiz, Herbet, Senger, Pêncûyî, Helepce, Qeredax, Seyidsadiq, Çarte, Dokan, Derbendîxan, Pişder, Bekreçê û Xurmalê pêk tê.
Çavkanî
Başûrê Kurdistanê
Kurdistan |
1121 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Rojavaya%20Kurdistan%C3%AA | Rojavaya Kurdistanê | Rojavaya Kurdistanê (herwiha Rojavayê Kurdistanê tê gotin), Başûrê Rojavaya Kurdistanê, Başûrê Bîçûk an jî Binxetê, navê perçeya Kurdistanê ye ku dikeve nav sînorên Sûriyê. Serbajarê herêmê Qamişlo ye.Gelê Rojavayê Kurdistanê gelê Îranê ye.
Rûerd
Rojavaya Kurdistanê parçeya Kurdistanê ya herî biçûk e: 31.000 km² ye. Îro di bin desthilatdariya Sûriyê de ye. Taybetiyeke herêma Rojavaya Kurdistanê heye ku axa wê piranî deşt û berrî ye. Ev herêma han ji rojava ber bi rojhilat ve zirav û dirêj e, û her ku diçe qad û çarçova wê berfireh dibe.
Mirov dikare avhewaya Rojavaya Kurdistanê bike du beş. Beşa yekem avhewaya herêma Efrînê ye. Avhewaya li vê derê nezîkî ya Deryaya Spî ye. Havînan germ e û carnan baran dibare; zivistanan jî zêde ne sar e. Ji ber vê avhewayê herêma Efrînê, şîn e, dar û ber lê zêde ne. Her cureyên daran hene. Lê piranî darên zeytûnan e.
Beşa duyem ku Serê Kaniyê, Hesîçe, Amûdê, Qamişlo û Dêrik hildide nava xwe bi berrî û deşt e. Çiya û daristan nîn in. Zivistan kin in. Hema hema berf nabare. Carinan baran dibare. Di meha kanûna paşîn de li Qamişlokê germahî digihîje +7, li Dêrik û Amûde jî +6 pîleyan. Havîn dirêj in. Germahî pirr e. Ziwayî heye. Havînan ji çolên Erebistan û Sûriyê bayên germ tên û bandor li avhewaya herêmê dikin. Havînan germahî digihêje 40 pîleyî.
Rojava ji Çiyayê Gewr dest pê dike û heta herêma Efrînê û Çiyayê Kurmênc tê. Çiyayê Kurmênc 1200 m bilind e. Ji çiyayê Kurmanc heta Kobanî, axa Kurdistanê teng e û ereb li vê deverê dijîn. Li herêma bajarê Kobaniyê axa Kurdistanê dîsa fireh dibe û kurd li ser axa xwe dijîn.
Qamişlo û Nisêbîn yek bajar in, lê di navbera Tirkiyeyê û Sûrî de hatine dabeşkirin. Qamişlo di desthilatdariya Sûriyê û Nisêbîn jî di bin destê Tirkiyeyê de maye. Hûn di wêneyê de li Nisêbînê ala tirkan û li Qamişloyê jî ala Sûriyê dibînin.
Dîrok
Dîroka Rojavaya Kurdistanê, pirr kevn diçe. Bi taybetî, li ser wê axa wê, ji demên Sumeriyan ve li wir jiyane û şaristanî di pêşketinê de ya. Ev herêm Rojavaya Kurdistanê, dikeve keviya çemê mezin û navdar ê Firatê de. Di demên berê de, heta ku digihişt ber çiyayê kurdan û bajarên weke Efrîn, Kobanî, Serêkaniyê çem diherikî. Ev herêm, weke herêmên şîn û pêşketî bûn. jiyanê li van herêman, di pirtûkên pîroz de jî bicih bûye. Bi taybetî, ji ber Kobanî û Efrînê û heta ku digihije Helebê û piştre Şamê, weke herêmên ku li wan zanebûn pêş diket bû. Birehîm Xelîl, çanda wî li vê herêmê bicih bûye. Mîtra, di dema mîtaniyan de hatiye û ew bixwe jî ji Mîtaniyan bûye. Mîtanî jî kurd bûne.
Li herêmê, piştî ku rejîma Be'sê lê tê û serdest dibe, navê herêmê giştkan diguherîne. Lê navên herêmê kevn in. Mînak, navê Kobanê, ji dema Hûriyan e. Navê Serêkaniyê bi rengê ´weşokanî´ ji dema Hûrî û Mîtaniyan e û di dema Mîtaniyan de bûye paytext ji Mîtaniyan re. Herêma Serêkaniyê, piştî ku dewletên Sûrî û Tirkiyeyê ava bûn, bû du-qism. Qismekê li Sûrî ma û rejima Be'sê navê wê guharand û kir "Rasûlayn". Qismê wê yê li aliyê Tirkiyeyê ma jî, rejima tirk navê wê guharand û navê wê kir "Ceylanpinar". Lê ev herdu qism jî, berê yek bûn û bajarek bûn. Berê di ber re jî û di navê de jî şaqna ji çemê Firatê diherikî.
Di demên berî zayinê de, di dema Gûtiyan de jî, di nava sînorê Gûtiyan de bûye. Piştî Gûtiyan re ku Hûrî û Mîtanî hatin, êdî ew herêm bû wekê navend û paytexta wan ku ew lê bi pêş ketin û mezin bûn. Li herêmê, di dema Sumeriyan de, di dema Xanadana Ur de jî, ev herêm ji wê re û ji pêşketina wê re bûye hîm. Ji her sê xanedanên Uran re jî wisa bûye. Îro, di roja me de ku dikeve naqabîna Efrîn û Helebê de, di dema Sumeriyan de ku ji wê re "Marî" dihat gotin, nivîsa bizmarî ku li wir hat dîtin, û tercumeyên wê bi navê "Hurrians and Hurrian Personal Names in the Mari Texts" de navê "Kobanê" û hwd hene. Marî, di dema Hûrî û Mîtaniyan de di nava sînorê hûrî û Mîtaniyan de bû.
Di dema Hûrî û Mîtaniyan de, bi pêşketina xwe di aramiyê de li vê herêmê jiyane. Lê piştre, di dema Asûriyan de, rastî êrîşan hatiye. Di dema Îskenderê Mezin de jî rastî êrîşan hatiye. Gava ku Medî li herêmê bûn desthilatdar ew der di nava sînorê xwe de girt û bi wê re li ser herêmên Anatolia jî karî ku serdestiya xwe bide erêkirin. Di pirtûkên pîroz de behsa Nemrûd tê kirin ku di dema Birehim Xelîl de jiyaye. Nemrûd jî, di dema xwe de li vê herêmê xwe kiriye hukimdar. Çanda herêmê, heta dema derketina Îslemiyetê li gor çanda Êzidîtiyê bû. Piştre dînê Îslamê ew der jî kiriye bin destê xwe de û guherandiye. Piştre, demên desthilatdariyên kurd ên dewletên kurd Merwaniyan û Eyûbiyan li herêmê bi pêş dikevin. Herêm, di dema Eyûbiyan de, ji sadsala 11em heta sadsala 16em, di bin destê desthilatdariya Xanedana Eyûbiyan de dimîne. Piştî ku Osmanî bi pêş ketin, êdî osmaniyan, ew der wekê eyaletekê desthilatdariya eşîrên kurd qebûl kiriye.
Zimanê ku lê tên axiftin
Zimanê ku zêde tê axaftin zimanê kurdî zaravayê kurmancî ye. Lê zimanê erebî, asûrî û hwd jî li herêmê dihên axaftin. Li herêmê rojnameyên bi kurdî, TVyên bi kurdî jî hene. Ronahî TV, TVya kurdî ya Rojavayê Kurdistanê ye. Ji aliyê çapameniyê ve, piştî ku şoreşa Rojavayê kurdî bû, hêdî hêdî qada çapemeniyê jî berfireh dibe.
Dîn
Dînên ku li herêmê dijîn, wekê dînên sereke Îslamiyet, Êzîdîtî û Xiristiyanî ye. Lê mezhebên van dînan, ku mirovên ji wan jî hene. Ji sedî 80yê wê derê misilman in. Hejmareke mezin ya êzîdiyan jî li herêmê heye û ev jî li gorî ku tê gumankirin ser sedî 10an re ye. Lê gelekan jî, ji herêmên xwe koç kirine. Berê, ev hejmar pir zêde bû. Her wisa, xiristiyanên li herêmê di derûdorê ji sedî 10an de ne. Piraniya asûrîyan, ji dînê Xiristiyaniyê ne. Lê ku ne pir zêde jî bin, kurdên mesihî jî hene. Herwisa, kurdên cihû jî berê li wir dijiyan. Heta dema rejîma Be'sê li wir dijiyan, pişre, hinekan ji wan koçî Îsraîlê kirin û hinekan jî koçî welatên Ewropî kirine. Îro, her wisa zêde cihû li herêmê nemane. Lê li çend cihan, hê jî kinîştên wan hene ji bo bergkirinê.
Bajarên Rojavaya Kurdistanê
Bajar û bajarokê herêmê:
Qamişlo, Qamişlokê, Qamişlo bajarê Evînê
Cerablûs
Cindirêsê
Dêrika Hemko
Dirbêsiyê
Efrîn
Êndîwer
Ezaz (en)
Girê Spî
Hesîçe
Kobanî
Bozanê (Eyn îsa)
Silûk
Minbic, Membic, Mabok, Minbuj
Rimêlan
Serê Kaniyê
Tirbespiyê
Til Koçer
Reqa
Tebqa
Şedadê
Hol
Heleb
Babê
Amûdê
Girkê legê
Dêre Zor
Elbû kemal
Baxoz
Îdlîb
Xemilîn (Laziqiye)
Arfêtê, Şehba, Erefêt, Til Rifet
Girê Xurma (Til Temir)
Sirîn
Li Rojava Hesîçe, Heleb, Reqa, Kobanê, Minbic, Qamişlo û Efrîn wîlayet in yên din qeza û nehiye ne. Qamişlo wekî navend û paytextê herêma Rojavayê Kurdistanê tê qebûlkirin. Li navenda Qamişlo nêzî 150.000 kes dijîn. Li bajarên Sûriyê, li Heleb, Reqa û Şamê jî gelek taxên kurdan hene.
Di nava bajarên Rojavaya Kurdistanê ji aliyê erdnîgarî ve Serêkaniyê, Efrîn, Kobanî û Qamişlo ji bajarên mezin in. Bajarê Serêkaniyê, wekê bajarekî pir mezin e. Lê ji ber ku di nava sînorê Tirkiye û Sûrî de hatiye qatkirin û qatek li aliyê Tirkiyeyê ango Bakûrê Kurdistanê û qatek li aliyê Sûrî û ango Rojavayê Kurdistanê maye, êdî biçûk bûye. Lê ji aliyê erdnîgariyê ve wekê bajarê mezin ê dîrokî ye. Di dema Mîtaniyan de, Serêkaniyê bi navê "weşokanî" herdu bi hevdu ve bûn û paytext bû. Wekê bajarê mezin ê lê jiyan û şaristanî pêşketî bû. Di nava bajarê de, berî avakirina komara tirk û ya Sûrî, xeta trenê derbas dibû. Ew xeta trenê, piştre kirine weke sînor. Aliyê xeta trenê ê li aliyê Sûrî û ango li aliyê Rojavayê Kurdistanê li wî alî maye û aliyê li vî xeta trenê jî di nava sînorên Tirkiyeyê ango li Bakûrê Kurdistanê maye.
Bajarên Rojavayê Kurdistanê, ên wekê Amûdê, Efrîn, Qamişlo, Serêkaniyê, Hesekê, Dirbesipiyê. Girê Sipî. Tilkoçer, û hwd, çend ji wan bajarên mezin ku nifûsên wan zêde ne. Tilkoçer, dikeve sînorê Îraqê de. Deriyê li Îraqê, yek jê ji Tilkoçerê vedibe.
Desthilatdarî
Desthilatdarî, îro di destê kurdan de ye. Kurd, rêveberiya xwe ya xweser a Rojavayê Kurdistanê ragihandin. Herêma Rojavayê Kurdistanê, li sê kantonan hatiye beşkirin û rêveberî û hikûmetên wan ava kirin. Ev hersê kanton jî, "Kantona Cizîrê", "Kantona Kobaniyê" û "Kantona Efrînê" ye. Îro, Rojavayê Kurdistanê, ji aliyê van her sê rêveberiyên xweser ên kurdistanî ve tê birêvebirin. Herêm, bajarê wê ê mezin Qamişlo ye. Qamişlo, wekê paytexta herêmê jî tê dîtin.
Hikûmeta her sê kantonan, ji 22 wezaretan pêk tê. Ew wezeret, xwe li herêmê bi rêxistin dikin û herêmê bi rê ve dibin. Kurd, piştî ku bi xelkên din ên li herêmê re Şoreşa Rojava kirin, êdî ew rêveberî jî hatin avakirin û ragihandin. Lê rêveberiyên herêmê, ji aliyê welatên herêmê ên wekê Tirkiye û Îranê ve hatiye xistin bin ambargoyê de. Piştî ku rêveberiya xweser hat ragihandin, ew êdî cara pêşî bû ku rêveberiyeke ji xelkê li herêmê hatibû avakirin.
Piştî ku kurdên Rojavayê Kurdistanê, bi xelkên din ên li herêmê re ku rêveberiya Rojavayê Kurdistanê ava kirin û ragihandin, êdî dest bi dîplomasiya nasandina wê kirin. Gelek heyet ava kirin û şandin welatên Ewropî û welatên din ên cihanî ku xwe bidin nasîn.
Kantonên Efrînê, Kobanî û Cizîrê yên Rojavaya Kurdistanê (2014)
Di 21ê kanûna paşîn a 2014an de Rêveberiya xweser a rojavaya Kurdistanê hat damezirandin. Rêveberiya Xweser a Rojavaya Kurdistanê wekê sê kantonan hat ragihandin. Rêveberiya xweser a kantona pêşî di 21ê kanûna paşîn de hat ragihandin, Rêveberiya xweser a kantona Cizîrê bû. Rêveberiya xweser a kantona duyem di 27ê kanûna paşîn a 2014an de hat ragihandin, Rêveberiya xweser a kantona Kobaniyê bû. Kantona sêyem jî, ku rêveberiya wê di 29ê kanûna paşîn a 2014an de hat ragihandin, Rêveberiya xweser a kantona Efrînê bû. Her sê kanton jî, rêveberî û hikûmeta xwe ya demkî ragihandin. Piştî ragihandina Rêveberiya Xweser a Rojavayê Kurdistanê jî, êdî di nava kurdan de bi rojan bû sedema şahiyan.
Hêzên parastinê ên Rojavaya Kurdistanê
Piştî ku kurdan li herêmên xwe rêveberiya xwe ya xweser avakirin û ragihandin, êdî hêzeka xwe ya parastinê ku ji kurdên Rojavayê Kurdistanê û beşên din ên civatê avakirin. Ew jî, navê YPG, Gerîla, Pêşmerge direjîhiya wê "Hêzên Parastina Gel" a. Herêmên kurdan diparêze. Lê bi wê re jî, YPJ, hat avakirin. Ev jî, wekê hêz û artêşa jinan a. Pirraniya endamên YPJê ji jinên ciwan ên kurd û komên din ên li herêmê dijîn pêk tê. Wekî din jî, hêza aşayîşê heye. Kar û erka wê, ew e ku aramiya nava bajaran temîn bike. Wekê hêza polisê ya Kurdistanê ye.
Hêzên Parastina Gel ku bi navê wê yê kurt YPGê, kar û erka wê ew e ku wekê artêşa Rojavayê Kurdistanê li dijî wan êrîşan bisekine ku ji derve bi ser Rojavayê Kurdistanê de bên bisekine. Her wisa, bi vî rengê YPGê, em dikarin wekê artêşa Rojavayê Kurdistanê jî bi nav bikin.
YPGê, hemû Rojavayê Kurdistanê diparêze.
Partiyên kurdî
Desteya Bilind a Kurd
Partiya Yekîtiya Kurdî li Sûriyê
Partiya Yekîtiya Demokrat
Partiya Demokrat a Kurdistanê li Sûriyê
Yekîneyên Parastina Gel
Binêre jî
Serhildana Rojavayê Kurdistanê
Şerê navxweyî yê Sûriyê
Rêveberiya xweser a rojavayê Kurdistanê
Dîroka Rojavayê Kurdistanê
Çavkanî
Girêdanê derve
PYD Rojava
Dabeşkirina Sûriyê
Kurdistan |
1128 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Efr%C3%AEn | Efrîn | Efrîn, Afrîn an jî Avarîn () herêm û bajarek e li Başûrê Rojavaya Kurdistanê (Sûriye).
Nav
Efrîn hin caran li ba kurdên Rihayê Arfîn yan Erfîn û bi zimanên ewropayî Afrin, navê deverekê ye li Çiyayê Kurmênc, îro bi wîlayeta Helebê ve girêdayî ye. Afrîn navê bajarê navendiya eyn deverê ye jî.
Taxên bajarê Efrînê
Mehmûdiyê
Zêdiyê
Eşrefiyê
Sûku'l-Hal
Elwîllat
Efrîna Qedîm
Erdnîgarî
Herêma Çiyayê Kurmênc (Efrîn) beşê herî rojava ji Başurê Biçûk e. Ew li rojhilatê Çiyayê Gewr (Amanos) yanê senceqa Îskenderûnê (Xetay) dikeve. Ferehiya vê herêmê ji rojhilat heya rojava dora 55 km e û ji bakur heya başur dora 75 km e. Xeta trênê, ku ji Stembolê diçe Helebê, di vir re derbas dibe.
Firehiya devera Afrînê bi tev 366 gundên xwe ve dighîne 2.033 km çarkoşe ye. Di bajarê Efrînê de nezîkî 80.000 niştîvan dijîn. Li devera Efrînê bi giştî nizîkî 490.000 kesan dijîn. Bi navenda Efrînê ya fermî ve heft deverok yan nahiyên din girêdayî ne: Efrîn (navend), Cindirês, Mabeta, Reco, Şiyê, Bilbilê û Şera.
Wateya peyva Efrînê (afirandin, afirîn) cihê çêbûna pîrozî ye. Di 20ê tîrmeha 2012an de gelê kurd, ev bajarê kurd bi bajarê dî ê kurd bi Cindirêsê re kira destê xwe de.
Çiyayê herî bilind li vê herêmê, Çiyayê Hawarê ye, ku 1200 m ji rûyê deryayê bilind e. Ew li bakur e; û ji rojhilat ber bi rojava ve dirêj dibe. Di bakur û rojavayê vî çiyayî re sînorê navbera Bakurê Kurdistanê û Başurê Biçûk derbas dibe. Çiyayê Hawarê, ber bi başur ve, herku diçe nizim dibe. Ew li rojhilat digihîne bilindcihên Şikakan û li rojava digihîne Çiyayên Amkan û Xastiyan. Li hembera van hersiyan, li başurê vê herêmê, Çiyayê Lêlûn (Bêlus) rawestiyaye. Çiyayê Lêlûn jî, ji rojhilat ber bi rojava ve diçe û, li der û piştên vî çiyayî, axa Kurdan digihîne axa Ereban. Di navbera Çiyayê Lêlûn û Çiyayê Xastiyan de, Deşta Cûmê heye. Deşta Cûme gelek bi xêr û bêr e. Ew li rojava digihîne Deşta Hemqê û li rojhilat, li ber bajarê Efrîn, ber bi bakur ve diçe û teng dibe. Ew, bi vî awayî, navçeya Şikakan ji Çiyayê Xastiyan cuda dike. Çemê Efrîn, ku ji Bakurê Kurdistanê, ji navbera Meraşê û Dilokê (Entabê) hildavêje, li nêziya Kela Horî dikeve herêma Çiyayê Kurmênc. Çem, di navçeya Şikakan re, tê heya ber bajarê Efrîn û di Deşta Cûmê re derbas dibe û diçe Deşta Hemqê, ku ew tevî Çemê Asê û Çemê Reş dibe; û gişt bi hevre, li nêziya Entekê (Hetayê) dikevin Derya Sipî.
Çandinî
Herêma Çiyayê Kurmênc (Efrîn) ji aliyê Çandiniyê ve, gelek dewlemend e. Ev herêm, berî her tiştî, bi zeytûnên xwe gelek bi nav û deng e. Bi milyonan darên zeytûnan li vir hene û hema tu kûda binêrî her zeytûn xuyadikin. Darên zeytûnan, ku hatine rêzkirin, axa vê herêmê pir rind û xweşik xemilandine. Kurd ji zeytûnan zeytê derdixin û difiroşin, yan jî zeytûnan wisa difiroşin. Zeytûn ji bo zeytê ne, yan jî ew tên şêrînkirin û xwarin. Meywên tirî, berê li vê herêmê, ji niha bêtir bûn, lê dîsan jî, li gelek navçeyan hên tirî pir heye. Li bajarê Efrîn hên mîrxana ereqê jî heye. Darên fêkiyan li vir gelek hene; wek: Henar, sêv, hulûk, kerez (gîlaz) ciftele, mişmiş (qeysî) hejîr, tû, hirmî û bihûk. Li hin navçeyan gûz û behîv (badem) jî pir in. Ji bilî van, genim, ceh, şofan, garis, kuncî, berbero, nîsk, nok, çolban, titûn û bembi jî pir tê çandin. Li hêla din, zebeş (şûtî) qawîn, şimam, behcan sor (firingî) behcan reş, pîvaz, sîr, kundir, tirûzî (xetî) xeyar (aro) encûr, qernebît, îsot, tirp (tivir) bamî, fasîle, lopik û hwd. Gelek peyda dibin. Hin berhemên siruştî wek simaq, zehter û ridar, ji berê de, ji Çiyayê Kurmênc dertên.
Xwedîkirina lawiran (heywanan)
Berê, li vê herêmê, pezê gewr û pezê reş jî gelek dihat xwedîkirin, lê niha tenê li hin deveran heye; û bi taybetî, ji bo hewcedariya malê. Her wisa jî mirîşk, qaz û ordek hene. Hesp, bergîr, qantir, ker, çêl û camûs jî, li hin cihan, peyda dibin. Xwedîkirina mêşên hinguv jî berê pir hebû.
Dîrok
Çiyayê Kurmênc
Navê vê herêmê, ji berê û paşê de, bi navê Kurdan ve girêdayî ye. Hên di dema Yûnaniyan û Romaniyan de jêre hin caran KARDIYA û hin caran jî KURDÎKA hatiye gotin. Ereban jêre gotine: Cebel-ûl Ekrad; û Osmaniyan jî jêre gotine: Kürd-Dağ (yanê dîsa Çiyayê Kurdan). Kurdan jî hergav gotine: Çiyayê Kurmênc. Herêma Çiyayê Kurmênc beşek e ji herêma Mîrîtiya Kurdan ya Kilisê. Ji Mîrîtiya Kilisê re, li gor mîrên vê herêmê, Mîrgeha Mend yan jî Mîrîtiya Canpolatan hatiye gotin. Lê belê, ev mîrîtiya Kurdan, di dema geşbûna xwe de, ji herêma Çiyayê Kurmênc gelek firehtir bû. Di dema mîrê mezin de, Mîrê Mend, ji bakurê bajarê Hemayê heyanî bi başurê Meraşê; û ji Derya Sipî heya bi rojhilatê Kilisê û Ezazê axa vê mîrîtiyê bû. Mîrê Mand, di dema şerê Xaçeperestan(Selîbiyan) de, arîkariya Kurdên Eyûbî kiribû û wan jî, wek spasî, herêma Qusêrê diyarî dabûn wî.
Di dema malbata Canbolat de, kursiya serdariyê ji bajarê Kilisê çûbû bajarê Helebê; û mîrên Canpolatî li Helebê jî serdarî dikirin. Di sala 1606an de, ku Mîr Husênê Canpolatî nexwestibû bi Osmaniyan re biçe şerê Eceman, Sedir El-Ehzem Qiwîcî Mûrad Paşa Mîr Husên vexwend ba xwe û ew bi xinizî(îxanetî) kuşt. Ji lewre, birayê wî Mîr Elî Canpolat, li dijî dewleta Osmanî, serhildan pêkanî. Wî, ji bilî mîrîtiya xwe, heya nêzîkî Şamê û Libnanê jî xiste bin destê xwe û serxwebûna xwe ji Dewleta Osmanî diyarkir. Mîr Elî Canpolat pêwendiyên dîplomatîk li gel Mîrîtiya Toskana ya îtalî (Mîr Fêrdînand) li darxistin. Wî, pere jî li ser navê xwe çapkirin û, di mizgeftan de, bi navê wî xutbe hate xwendin.
Dewleta Osmanî ji vê yekê gelek enirî (tore bû) û leşker kişand ser Mîr Elî Canpolat. Ji bilî leşkerê osmanî 40.000 Kurdên Zulqadirî jî, bi serdariya Zûlfiqar Paşa, ji herêma Albistanê(Elbistan) bi ser Mîr Elî de hatin. Mîr Elî 20.000 siwar û 20.000 peya amade kiribûn û li Deşta Orûcê bi wan re ket şer. Di vî şerê newekhev de, nîvê leşkerê Mîr Elî Canpolat hate kuştin û nema karîbû li Helebê jî raweste. Bi vî awayî, ev mîrîtiya dewlemend, mîrîtiya Mîrê Mand û Canpolatan bi dawî bû, perdeya reş bi ser de hate berdan; û ew kete bin serdariya waliyên osmanî ya yekser(dîrekt). Mîr Elî Canpolat di şer de nemir, wî xwe da aliyekî û piştî demekê, ew çû ba Siltan Ehmedê Yekemîn û baxşandina xwe(yanê efûkirina xwe) ji wî xwast. Siltan Ehmed ew pejirand, ew kir Beglerbeg û şande Romaniya, ku bibe waliyê bajarê Tîmîşwara. Birayê wî, yê biçûk jî xiste Dibistana Siltaniyê. Mîr Elî ji Stenbolê bi rê ket û gihîşt bajarê Bêlgirad (paytextê Sirbiya). Lê Sedir El-Ehzem Qiwîcî Mûrad Paşa kîna xwe ji bîr nekiribû. Wî, bi nehînî (bi dizî) peyayên xwe li pey Mîr Elî şandin, û wan, li bajarê Bêlgirad, di Kela Kalîmêkdan de, bi îxanetî, Mîr Elî Canpolat kuşt. Di vê navberê de, divêt bête gotin, ku ew malbata niha li Libnanê, li Çiyayê Şûf, bi navê Cumbilat Kemal Canpolat , kurê wî Welîd Canpolat , pêşengiya Durizan dike, ji nifşên malbata mîrên Canpolat in.
Navend û navçeyên Çiyayê Kurmênc
Piştî şerê cîhanê yî yekemîn û avakirina Dewleta Sûriyê, herêma Îskenderûnê (Hetayê) û herêma Çiyayê Kurmênc li aliyê Sûriyê man. Lê belê bajarê Kilisê, ku serdariya Çiyayê Kurmênc ji wir de dihate kirin, li aliyê bakur ma. Ji lewre, serdarî (yanê hukûmet) di destpêkê de hat gundê Mabetan. Piştî demekê, ku bajarê Efrîn nû hatibû avakirin, serdarî (hukûmet) çû bajarê Efrîn. Bi awayekî fermî Efrîn bû herêm (qeza) û sê navçeyên wê hatin çespandin (tesbît kirin). Ew navçe jî ev bûn: Hemam, Bilbil û Reco. Lê belê, sala 1938an, Frensa wilayeta Îskenderûnê (Hetayê) diyarî da Tirkiyê, daku ew piştgiriya Almaniya di şerê cîhanê yî duwemîn de neke. Bi vê dozê re bajarê Hemamê bi xêza(xeta) sînor hate perçekirin. Ji bona vê yekê, navçe (wek nawend) ji Hemamê hat gundê Cindirêsê. Cindirês êdî bû navçe (nahiye). Di salên 60î de, sê navçeyên din, bi awayekî fermî, hatin çespandin. Ew jî ev in: Mabetan, Şeran û Şiyê. Ji ber wilo, niha navçeyên Efrînê şeş in (Cindirês, Bilbil, Reco, Mabetan, Şeran û Şiyê). Herêma Çiyayê Kurmênc bi giştî ji 366 gund û nawendan pêktê û hema hemî jî Kurd in. Di destpêka salên 60î de, ku dewletê rêforma axê pêkanî (belavkirina erdê axan li ser cotkaran) bi vê sedemê, hin erd dan Ereban jî. Lê hejmara wan gelek kêm e û heya ew jî hînî zimanê kurdî bûne.
Gelhenasî
Êl û eşîrên Çiyayê Kurmênc
Di rastiyê de, êlîtî êdî li vê herêmê namye û heya pir kes jî hene, ku nizanin ka ew ji kîjan êlê ne. Lê dîsan jî, emê êl û eşîrên Çiyayê Kurmênc bidin naskirin. Êlên li vê herêmê ev in:
Amkan (Amkî): Ji Bilbilê heya Reco û Şiyê belav dibin.
Biyan (Biyî): Bi taybetî li aliyê navçeya Bilbilê ne.
Şêxiyan (Şêxî): Li aliyê Bilbil, Reco û heya Çiyayê Xastiyan belav dibin.
Xastiyan (Xastî): Li Çiyayê Xastiyan dimînin (navçeya Mabetan).
Cûmiyan (Cûmî): Li Deşta Cûmê dimînin (navçeya Cindirêsê).
Ev pênc êlên pêşîn niştecihên vê herêmê ne, yanê ew ji berê de li vir in. Bi taybetî êlên Amkan û Cûmiyan, ku navê wan di heyamên kevnare de jî derbas dibe. Ji bilî van ev êlên din jî hene, ku dibe ew paşê hatibin vê herêmê. Ew jî ev in:
Şikakên (Şikakî): Li aliyê rojhilat dimînin (navçeya Şêrane). Dibe ku ev êl, di demekê de, ji Şikakên rojhilata Kurdistanê veqetiyabe û hatibe vê herêmê.
Robaran (Robarî): Li rojhilatê Çiyayê Lêlûn dimînin.
Şêrewan (Şêrewî): Li rojavayê Robaran, li Çiyayê Lêlûn û kuntarên wî de dimînin.
Heyştiyan (Heyştî): Li kuntara Çiyayê Xastiyan, li ber Deşta Cûmê dimînin.
Hinek ji êla Rojkî, ku warê wan ê bingehîn li herêma Bedlîsê ya Bakurê Kurdistanê ye, li gundê Şêxorzê û derûdorên wî hene. Hin kes jî, bi taybetî ji gundên Coqê û Maratê û hin gundên din dibêjin, ku ew Çeqelî ne (êla Çeqeliyan). Hin malbat ji êlên herêmên Kurdistanê yên din jî li Çiyayê Kurmênc peyda dibin wek: Dinî, Hevêdî(Hevêrkî) Zagî û hwd.. Gundên bi navê Xerzan, Xaltan, Dimilîyên û Behdînan xweş didin xuyakirin, ku pêwendiya wan bi kîjan êl û herêmên Kurdistanê re heye.
Ol û mezheb
Piraniya kurdên vê herêmê misilman in û mezhebê wan henefî ye (ne şafiî ye mîna piraniya kurdên din). Êzîdî berê li vê herêmê gelek bûn, lê niha ew ne ewqas pir in. Bi tenê çend gund mane, ku bi giştî hên êzîdî ne. Li hin gundên din ew nîve-nîv in. Li vê herêmê bi tenê gundê Mabetan elewî ne.
Çand û huner
Folklor û çanda gelêrî
Cilên folklorî yên herêma Çiyayê Kurmênc, yên mêran, mîna cilên Partên kevnare ne (kumê sipî, şehra bi rêşî, eba bi surme û şelwerê qezmîrî yê devlingteng). Govend û semayên folklorî yên vê herêmê gelek navdar in û komikên vir yên folklorî, pir caran, li ser tenga Sûriyayê, xelatên pêşîn wergirtine.
Ji berku vê herêmê zimanê xwe parastiye, wisa jî, çand û folklora gelêrî jî, bi taybetiyên xwe ve, li vir hatiye parastin. Pir dengbêjên navdar yên vê herêmê, ku navê wan hatiye naskirin, hene; wek: Hemûş Korik, Ibramê Bêsnî (Îbramê Tirko) Cemîlê Kerê, Cemîl Horo, Omerê Cemlo, Evdê Şehrê, Hesnazî, Reşîdê Memcûcanê, Adîk Necar, Beytaz, Eliyê Kabê, Elî Tico û hwd.
Tûrîzm
Seyrangehên Çiyayê Kurmênc
Herêma Çiyayê Kurmênc ji aliyê arxêyologî û torîstîkî ve jî herêmeke gelek xweş e. Wek hemû aliyên Kurdistanê, di bin axa vê herêmê de jî, li her cihekî şopa çand û civakên kevnar heye. Lê tenê hin tişt ji wan li ber çavan tên xuyakirin. Li Çiyayê Lêlûn gelek avahiyên kevnar aşkere û diyar in. Li vî çiyayî, ya here bi nav û deng Kela Semanê ye, ku ewropayî jêre „San Sîmon“ dibêjin. Her sal, bi lekan û qeflan torîst tên li vê kelayê temaşe û mêze dikin. Li bakurê-rojhilatê herêma Efrîn Kela Nebî Hurî heye, ku ji wê re ewropayî „Sîrûs“ dibêjin. Li nêziya vê kelayê, Pira Kevnare heye. Pire li ser Çemê Efrîn hatiye avakirin û hên jî tê bikaranîn. Li Deşta Cûmê, ji aliyê Hemqê de heya Kela Horî, gelek girên kevnare yên avakirî hene. Her girek ji wan, ji her aliyekî ve, ji du girên din ve tê xuyakirin. Gava van giran dikolin, gelek tiştên bi nirx ji wan derdikevin. Girê Endarê jî cihek pêwist e.
Ji aliyê din ve, seyrangeh û cihên bihinvedanê jî gelek hene. Ewên bi nav û deng ev in: Kefircenê: Bi av, dar û berên xwe tê naskirin. Li vir gelek aşxane û cihên şahiyan hene, ku ew her roj dagirtî ne. Basûtê: Bi darên henaran û kaniya xwe navdar e. Dibêjin ku xwarina aşxana vir bê kêmasî ye. Meydankê û Gemrûkê bi sîlavên avê tên naskirin. Ava Sarisabûnê, li binaniya Kela Horî, gelek seyrangeran ber bi xwe ve dikişîne û wisa jî Kitix û Tislor. Kaniya Batmanê jî wek seyrangeh li ber Ava Reş e, lê ji ber ku ew li ber sînor e, pir mirov naçin wir.
Warên pîroz
Gelê vê herêmê, bi taybetî hin cihan, wek warên pîroz nasdike: Kela Horî, Ziyareta Henên, Ziyareta Abdurehmên, Şêx-Berkat, Ziyareta Çêlxanê û her wisa jî Menan û Deyan. Dibêjin ku Kaniya Turindê û Golbehîr jî ji avên pîroz in. Li Ziyareta Henên niştimanperwerê mezin NÛRÎ DÊRSIMÎ hatiye veşartin.
Aborî
Kargeh û pîşyî
Piraniya kurdên vê herêmê bi çandinî û xwedîkirina lawiran xerîk in. Bi awyekî giştî, êdî cot bi tiraktoran tê ajotin. Cotê bi dewêr gelek kêm maye. Lê ji bilî çandiniyê, gelek kar û pîşeyên din jî hene. Berê hemû aş bi avê dihatin gerandin û mehserên zeytûnan jî bi dewaran (bergîr yan jî qantir). Di dema îro de, ew hemî geriyane ser kehrevê (êlêktirîkê). Li herêma Efrîn, niha gelek mekbesên zeytûnan yên nûjen hatine avakirin. Ji bilî van, kargeha tenekan, ya pelûş (keşmûn, bêrîn) ya sabûnê û ya cilan (mehfûran) heye. Kanên keviran û yên çêkirina hewcedariyên avakirina xaniyan û malan jî gelek peyda dibin.
Kirîn, firoştin û Bazirganî
Di warê bazirganiyê de, kurdên vê herêmê ne gelek jîr in. Tevî dewlemendiya Efînê, xêr û bêrên wan ji wan re namînin. Pir kes berhema xwe pêşde, bi erzanî, difiroşin bazirganên Helebê û ew bi vî awayî, her sal, her deyndar in. Ew peran bi kar û nirxên biha deyndikin û wisa, xêr û bêrên wan, ji wan re namînin. Li nawenda bajarê Efrîn û hin navçeyan, di hefteyê de, rojekê bazar çêdibe. Wek nimûne: Li Efrîn roja çarşemê, li Cindirêsê roja duşemê û hwd. Li bazarê, bi awayekî giştî, ji bo hewcedariya malê, kirîn û firoştin pêktê.
Navên gund û bajerokan li Kurdaxê, herêma (mentiqa) Efrînê
Navên gund û bajerokan li herêma (mentiqa) Efrînê (Kurdaxê) bi kurdî û 'arabî bi tev hejmara niştîvanan (sala 2007) û navên deverên (naĥiyayên) wana.
1. Alemdara (’Elemdaran) علمدار 823 Reco (Rajo)
2. Abû Keb أبو كعب 235 Cindirês (Jindires)
3. Altaniya ('Eltaniya) Reco (Rajo)
4. Anqelê أنقلة 2085 Şiyê (Shiye)
5. Aqîbê ('Eqîbe) عقيبة 5300 Afrin (Efrîn)
6. Arindê أرندة / المزينة 2544 Şiyê (Shiye)
7. Aşkê Şerqî (Aşkan Rohatî) أشكان شرقي 1235 Cindirês (Jindires)
8. Aşkê Xerbî (Aşkan Rovayî) اشكان غربي 1148 Cindirês (Jindires)
9. Atmana (Atemana, 'Etmana) عطمانلي 2085 Reco (Rajo)
10. Avrezê (Afrazê, Avrazê) أبرز 823 Mobetan (Me’betlî)
11. Axcelê آغجلة / البياضة 1045 Cindirês (Jindires)
12. Bablîtê بابليت 164 Afrin (Efrîn)
13. Baflorê بافللور / الزهرة 1589 Cindirês (Jindires)
14. Baliya (Baylan Bilbilê) بالي كوي / بالي 1075 Bilbilê (Bulbul)
15. Banîkê (Banîkan) بانيك / بان 418 Reco (Rajo)
16. Basilê باصلحايا 512 Afrin (Efrîn)
17. Basûfanê (Paswanê) باصوفان 901 Afrin (Efrîn)
18. Basûtê (Basote) باسوطه 2389 Afrin (Efrîn)
19. Baziyê (Baziyan) بازيانلي /البازية 171 Şiyê (Shiye)
20. Bedina (Behdînan, Be'dinlî) بعدنلي 5384 Reco (Rajo)
21. Bêlê (Bêlanê) بيلان كوي / بيلان 1517 Bilbilê (Bulbul)
22. Bênê أبين 1142 Afrin (Efrîn)
23. Beradê براد 1229 Afrin (Efrîn)
24. Berbenê (Berdendê) بربند 1615 Reco (Rajo)
25. Berkaşê بركشلي / بركشة 436 Bilbilê (Bulbul)
26. Bêxçe باقجة قوناق / قوناق 739 Bilbilê (Bulbul)
27. Biiyê باعي 626 Afrin (Efrîn)
28. Bîbeka (Bîbekan) بيبك أوشاغي / الطفلة 1312 Bilbilê (Bulbul)
29. Bilbilê (Bulbul) بلبل 4815 Bilbilê (Bulbul)
30. Bilêlko بلاليكو / بلاليه 2048 Reco (Rajo)
31. Bircê Abd-Allo برج عبدالو 1224 Afrin (Efrîn)
32. Bircê Hêdrê برج حيدر 616 Afrin (Efrîn)
33. Bircikê (Bircê Kemoşê) كموش برج / برج كوش 647 Cindirês (Jindires)
34. Bitêtê بتيته ( مزرعة ) 54 Afrin (Efrîn)
35. Brîmce برمجه / برماجه 2052 Mobetan (Me’betlî)
36. Cela (Celalan) جيلانلي / الغزلان 947 Reco (Rajo)
37. Celemê جلمه 3705 Cindirês (Jindires)
38. Çençeylan جنجلي 1369 Reco (Rajo)
39. Çeqela Jêrîn جقاللي تحتاني / وادي الثعالب 694 Şiyê (Shiye)
40. Çeqelê Cûmê جقللي جوم/ جوم 1225 Cindirês (Jindires)
41. Çêqilme جلقمه 258 Reco (Rajo)
42. Çeqmaqê Piçok (Çeqmaqan) جقمق صغير/ صوان صغير 714 Reco (Rajo)
43. Çeqmaqê Mezin (Çeqmaqan) جقحق كبير/ صوان كبير 3360 Reco (Rajo)
44. Çerxûta (Çerxûtan) جرختلي 373 Reco (Rajo)
45. Çetelê (Zaretê) جتل زيارة/الزيارة 1009 Afrin (Efrîn)
46. Cidêdê جديدة ( مزرعة ) 122 Afrin (Efrîn)
47. Cilbirê جلبل 461 Afrin (Efrîn)
48. Cindirês (Cindrêsê; Jindires) جنديرس 11054 Cindirês (Jindires)
49. Çobana (Çobana Cindrêsê) جوبانلي 474 Cindirês (Jindires)
50. Çobana Reco(Çobana Reco) جوبانلي / الراعي 577 Reco (Rajo)
51. Çolaqa (Çolaqan) جولقان / جلق 1557 Cindirês (Jindires)
52. Çomazne (Çomaznê, Comaznê) جومازانلي / البلوطيه 244 Mobetan (Me’betlî)
53. Coqê (Ciwêqê) جويق / الخضراء 1131 Afrin (Efrîn)
54. Cûmkê (Cûmê) جومكه / الجميله 28 Afrin (Efrîn)
55. Dargirê داركير / دار كبير 3199 Mobetan (Me’betlî)
56. Dela داليانلي / الداليه 437 Mobetan (Me’betlî)
57. Dêrbelûtê دير بلوط 771 Cindirês (Jindires)
58. Dêwê Jêrin (Dêwê Ĥoko) ديوان تحتاني 410 Cindirês (Jindires)
59. Dêwê Jorîn ديوان فوقاني 604 Cindirês (Jindires)
60. Dêwrîş (Derwîşan) درويش أوبه سي /الدرويشية 1071 Reco (Rajo)
61. Dîkê (Dîkan) ديك أوبه سي / الديك 942 Bilbilê (Bulbul)
62. Dodo ضوضو 1751 Reco (Rajo)
63. Dumilia (Dumbilê) دومبللي / الأمسية 2183 Reco (Rajo)
64. 'Ebûdanê عبودان 615 Bilbilê (Bulbul)
65. 'Edema ('Ademan) أده مانلي / اده 1159 Reco (Rajo)
66. 'Efrîn (Afrin) عفرين 36562 Afrin (Efrîn)
67. 'Elî Bîskê علي بسكي / العلياء 573 Reco (Rajo)
68. 'Elî Kera عليكار / علي الأطرش 731 Bilbilê (Bulbul)
69. 'Emara (Anbaran) أنبارلي / أنبار 663 Mobetan (Me’betlî)
70. 'Ên Darê (Ain Dara, Ayin Darê) عيندارة 248 Afrin (Efrîn)
71. 'Enabkê ('Inabkê, Anabkê) أناب 879 Afrin (Efrîn)
72. Ên-Hecerê Şerqê (Ayin Ĥecer Rohat) عين الحجر 1375 Mobetan (Me’betlî)
73. Ên-Hecerê Xerbî (Ayin Ĥecer Rova) عين الحجر Mobetan (Me’betlî)
74. 'Ereb Şêxo عرب شيخو / شيخ العرب 393 Mobetan (Me’betlî)
75. 'Ereba ('Ereb Uşaxî, 'Ereban) عرب أوشاغي / أولاد العرب 3409 Mobetan (Me’betlî)
76. 'Eşqîbarê (Qîbarê) عرش قيبار / الهوى 743 Afrin (Efrîn)
77. 'Eşûnê ('Eşûn) عشونة /عشاني 645 Bilbilê (Bulbul)
78. Fafirtînê فافرتين 507 Afrin (Efrîn)
79. Feqîran (Qerebaş) فقيران/قره باش/ الرأس الأسود 1726 Cindirês (Jindires)
80. Firêriyê (Firêrkê, Firêrkan) فريرية 1594 Cindirês (Jindires)
81. Gazê (Gazê) تبه كوي / تليلة 735 Reco (Rajo)
82. Gazê (Gezê) غازي تبه / تل غازي 51 Afrin (Efrîn)
83. Gemrûkê (Gemrok) كمروك / الجمركية 2860 Mobetan (Me’betlî)
84. Gewenda (Gawinda) كاونده / البتراء 2704 Reco (Rajo)
85. Gewrika (Gewrikan) كاوركان / الفسحة 2417 Cindirês (Jindires)
86. Gobekê Gulîka الصرة 1433 Mobetan (Me’betlî)
87. Goliyê Jêrîn كوليان تحتاني / ضحاك ت 549 Reco (Rajo)
88. Goliyê Jorîn كوليان فوقاني / ضحاك ف 739 Reco (Rajo)
89. Gorda (Gordan) كوردانلي / كوردان 1370 Cindirês (Jindires)
90. Gundê Çiyê طاغ أوبه سي / الجبليه 895 Reco (Rajo)
91. Gundê Hesen حسن كلكاوي / الحسنية 560 Reco (Rajo)
92. Gundê Heyatê الحياة 526 Mobetan (Me’betlî)
93. Gundê Kerê صاغر أوبه سي / صاغر 1170 Bilbilê (Bulbul)
94. Gundê Kurdo هاي أوغلي / العالية 570 Bilbilê (Bulbul)
95. Gundê Mehê Reco (Rajo)
96. Gundê Selo سلو / سليمانية ( مزرعة ) 499 Mobetan (Me’betlî)
97. Gundê Şêx شيخلر أوبه سي / الشيوخ 593 Reco (Rajo)
98. Gundê Mezin ﮔندي مازن / الكبيرة / بيوك أوبة /ذوق الكبير 109 Afrin (Efrîn)
99. Hec Bila حاج بلال 569 Şiyê (Shiye)
100. Hec Hesena حاج حسنلي / حاج حسن 1399 Cindirês (Jindires)
101. Hec Îskenderê حاج اسكتدر 1176 Cindirês (Jindires)
102. Hec Qasma حاج قاسملي / حاج قاسم 580 Mobetan (Me’betlî)
103. Hec Xelîl حاج خليل 4156 Reco (Rajo)
104. Hecîka (Ĥecîkan) حجيكانلي / الحجيج 414 Reco (Rajo)
105. Hecilerê حاجيلر / الحجاج 1429 Cindirês (Jindires)
106. Hêkiçê هيكجه / بدر 1110 Cindirês (Jindires)
107. Hemamê حمام 3175 Cindirês (Jindires)
108. Hemêlkê جميلك / جميل 550 Cindirês (Jindires)
109. Hemlorik (Gundê Ĥebo) حملورك / الدفلة / حبو 824 Mobetan (Me’betlî)
110. Hemo Reco (Rajo) حمو راجو 673 Mobetan (Me’betlî)
111. Hesen Dêra حسن ديرلي / دير حسن 1986 Bilbilê (Bulbul)
112. Heyama هياملي / النور 939 Bilbilê (Bulbul)
113. Holîlê (Holîlkan) هوليلو / هليل 801 Reco (Rajo)
114. Hopka (Hopkan) هوبكانلي / القادرية 685 Reco (Rajo)
115. Hucmala (Ĥeceman) حجمانلي / حوجمان 767 Reco (Rajo)
116. Îska (Îskan) إسكان 1116 Afrin (Efrîn)
117. Kaxrê (Kaxirê) إيكي آخور / ياخور 4163 Mobetan (Me’betlî)
118. Kefer Betrê كفر بطرة 63 Afrin (Efrîn)
119. Kefer Mizê كفر مز 466 Afrin (Efrîn)
120. Kefer Nebo كفر نبو ( مزرعة ) 140 Afrin (Efrîn)
121. Kefer Sefrê كفر صفرة 4234 Cindirês (Jindires)
122. Kefer Şîlê كفر شيل 271 Afrin (Efrîn)
123. Kefer Zîtê كغر زيت 727 Afrin (Efrîn)
124. Keferdelê Jêrîn كفردلي تحتاني1 282 Afrin (Efrîn)
125. Keferdelê Jorîn كفردلي فوقاني2 198 Afrin (Efrîn)
126. Kêl Îbo كيل إيبو / الأقرع 343 Mobetan (Me’betlî)
127. Kêla (Kêlanê) كيلانلي /السمحة 1256 Bilbilê (Bulbul)
128. Kenê Gewrkê شيخ عبدالرحمن 1059 Cindirês (Jindires)
129. Kersanê كرسنطاش 148 Afrin (Efrîn)
130. Kîbaşînê كباشين 583 Afrin (Efrîn)
131. Kifêrê كفير 213 Afrin (Efrîn)
132. Kîlana كيلانلي / الملساء 227 Şiyê (Shiye)
133. Kîmarê كيمار 660 Afrin (Efrîn)
134. Kokana Jorîn كوكان / الجزرونية 2141 Mobetan (Me’betlî)
135. Kokebê كوكبة 173 Afrin (Efrîn)
136. Kora (Koran) كوران 1911 Cindirês (Jindires)
137. Kosa (Kûsan) كوسانلي 1105 Reco (Rajo)
138. Kotana (Kutana, Kitana) كوتانلي / المدلله 2409 Bilbilê (Bulbul)
139. Kum Reşê كمرش / الطاقية 706 Reco (Rajo)
140. Kûra (Kûran) كوران 986 Reco (Rajo)
141. Kurê (Kirrê, Kurrê) كري / النصر ( مزرعة ) 502 Reco (Rajo)
142. Kurkê Jêrin (Kurrkan Jêrîn) كوركان تحتاني/ الظاهرة الدنيا 970 Mobetan (Me’betlî)
143. Kurkê Jorin (Kurrkan Jorîn) ) كوركان فوقاني / الظاهرة العليا 1446 Mobetan (Me’betlî)
144. Kurzêlê قرزيحل 1548 Afrin (Efrîn)
145. Kurzêlê كورزيل / السعيدة 765 Bilbilê (Bulbul)
146. Mabeta (Mobetan, Me'betlî) المعبطلي 7757 Mobetan (Me’betlî)
147. Maratê معراته 1134 Afrin (Efrîn)
148. Maseka (Mosekan) ماسكانلي/ ماسيكان 2107 Reco (Rajo)
149. Memila (Mamilan, Ma'mila Uşaxî) معمل اوشاغي 3601 Reco (Rajo)
150. Medaya مدايا 40 Cindirês (Jindires)
151. Mehmediyê محمدية 327 Cindirês (Jindires)
152. Memalê Mezin (Memalan Mezin) ماملي Reco (Rajo)
153. Memalê Pçok (Memalan Piçok) ماملي / الثدي 1833 Reco (Rajo)
154. Mêremînê مريمين 810 Afrin (Efrîn)
155. Meriskê معرسة الخطيب 655 Afrin (Efrîn)
156. Merîwanê Jêrîn مرونة تحتاني 750 Cindirês (Jindires)
157. Merîwanê Jorîn مرونة فوقاني 594 Cindirês (Jindires)
158. Meserkê (Me'sarkê) معصرجق / المعصرة 1003 Mobetan (Me’betlî)
159. Meydan Ekbez (Meydan Akpas, Stasûnê) ميدان اكبس 1275 Reco (Rajo)
160. Mile Xelîla (Dukanê) منلا خليل / دوكان /شيخ خليل 571 Cindirês (Jindires)
161. Mîrkan (Gundê Ĥusê, Ĥemtato, Mîrka) ميركان / الأميرية 3142 Mobetan (Me’betlî)
162. Miskê مسكة 1452 Cindirês (Jindires)
163. Mist Eşûra مستو عاشور/ عاشور 513 Mobetan (Me’betlî)
164. Mistikan مستكانلي / مستكان 583 Şiyê (Shiye)
165. Mixarciqê مغارجق / مغار 928 Şiyê (Shiye)
166. Mûskê (Mûskan) موسيك اوبه سي / موسيه 2660 Reco (Rajo)
167. Nisriyê نسرية 1012 Cindirês (Jindires)
168. Obê (Obê Baliya, Obekan) بك أوبة سي / أوبة 1180 Bilbilê (Bulbul)
169. Penêreka Reco (Penêrekan Reco) بندرك / القلم 77 Reco (Rajo)
170. Penêreka (Penêrekan) بندرك /بنيرك /القلم 786 Bilbilê (Bulbul)
171. Qarşiqa قارشق 215 Bilbilê (Bulbul)
172. Qaşa قاش أوغلي / الحاجب 705 Bilbilê (Bulbul)
173. Qenterê (Qentarê) قنطرة 2065 Mobetan (Me’betlî)
174. Qere Baba (Qara Baba) قره بابا / السوده 967 Reco (Rajo)
175. Qermîliqê (Qermîliqan) قرة متلق / الخزفية 2775 Şiyê (Shiye)
176. Qêsim (Gundê Qêsim) جتال قويو / البئرين 1749 Reco (Rajo)
177. Qestelê قسطل مقداد / شرقانلي / المشرقة 402 Bilbilê (Bulbul)
178. Qîlê قيلة 557 Cindirês (Jindires)
179. Qiri Golê (Qirî Golê) قوري كول / اليابسة 2377 Bilbilê (Bulbul)
180. Qitraniyê قطرانلي / قطران 131 Mobetan (Me’betlî)
181. Qizil Başê (Kumsorê) قزلباش / الرأس الأحمر 872 Bilbilê (Bulbul)
182. Qopê (Ĥemşelek) حمشلك / حمشو 1652 Reco (Rajo)
183. Qornê قورنة 1467 Bilbilê (Bulbul)
184. Qorta (Qortan; Qortan Uşaxî) قورت أوشاغي / هوزان 1361 Bilbilê (Bulbul)
185. Qota (Qotan) قوطانلي / قوطان 2194 Bilbilê (Bulbul)
186. Qude (Kude) قوده كوي / المرتفعة 1824 Reco (Rajo)
187. Qujûma (Qucemana) قوجه مان / الضخم 1229 Cindirês (Jindires)
188. Qurbê قوربة 298 Cindirês (Jindires)
189. Reco (Rajo) راجو 4231 Reco (Rajo)
190. Remedena رمضانلي / رمضان 707 Cindirês (Jindires)
191. Remediyê رماديه 829 Cindirês (Jindires)
192. Rotenk روتنك 10 Afrin (Efrîn)
193. Ruta (Rutan, Rûtkan) روطانلي / المعزولة 768 Mobetan (Me’betlî)
194. Şadêrê شيح الدير 714 Afrin (Efrîn)
195. Sariya صاري أوشاغي / الصفراء 1200 Mobetan (Me’betlî)
196. Satê ساتي أوشاغي / الصاتي 1390 Şiyê (Shiye)
197. Satya صاتيان / العطية 1008 Mobetan (Me’betlî)
198. Şediya (Şediyan) شديانلي 446 Reco (Rajo)
199. Seholcikê سعولجك / السهلية 1062 Şiyê (Shiye)
200. Sêmala (Sêmalkan) سيمالك / الئلائية 2661 Reco (Rajo)
201. Sêmalka سه مالك / السمال 964 Mobetan (Me’betlî)
202. Senarê سنارة 2753 Şiyê (Shiye)
203. Şerenlê (Şehranê) شهرانلي 72 Afrin (Efrîn)
204. Şêrqiya شرقانلي / شرقان 1144 Bilbilê (Bulbul)
205. Şewarxa شوارغة الأرز 383 Afrin (Efrîn)
206. Şewarxa Gûzan شوارغة الجوز 1095 Afrin (Efrîn)
207. Sêwiya أوكسزلي / اليتيمه 813 Mobetan (Me’betlî)
208. Şêx Bila شيخ بلال (مزرعة) 447 Reco (Rajo)
209. Şêx Çeqelî شيخ جقاللي(جقاللي) تل الثعالب 1603 Şiyê (Shiye)
210. Şêx Kêlê شيخ كيلو / الشيخ الأقرع 752 Mobetan (Me’betlî)
211. Şêx Mihemed شيخ محمدلي 1033 Reco (Rajo)
212. Şêx Ûtka (Hîtkan) شيخ هيتكو / الشيخاني 1013 Mobetan (Me’betlî)
213. Şêxorzê (Cyrrhus, Sêxorzê, Nebî Horî) شيخ خروز / ( خوروس) 2854 Bilbilê (Bulbul)
214. Şeytana (Rehmana) رحمانيه 1030 Mobetan (Me’betlî)
215. Şiyê (Shiye) شيخ الحديد 10098 Şiyê (Shiye)
216. Sifriyê سفرية 364 Cindirês (Jindires)
217. Siiriya (Sihriyan) سعريانلي / السعرة 820 Bilbilê (Bulbul)
218. Sindiyankê سنديانكي/ زندة كان / زندة 584 Cindirês (Jindires)
219. Şingêlê (Şinkêlê) شنكيل / شنكل 719 Bilbilê (Bulbul)
220. Şîtka (Şîtkan, Şîrkan) شيركانلي / شيركان 1407 Mobetan (Me’betlî)
221. Şorbe شوربة أوغلي / الشوربة 1167 Mobetan (Me’betlî)
222. Sorkê (Sorkan) سورك / سور 96 Reco (Rajo)
223. Soxĝanekê صوغانة / البصليه 311 Afrin (Efrîn)
224. Til Hemo تل حمو 268 Cindirês (Jindires)
225. Til Silorê تل سلور 750 Cindirês (Jindires)
226. Til Tawîlê تل طويل 211 Afrin (Efrîn)
227. Tilifê تلف 200 Afrin (Efrîn)
228. Tirmîşa (Tirmûşan, Tirmişkan ) درمشكانلي / درمش 2230 Şiyê (Shiye)
229. Topel Mehmûd محمود أوبه سي / المحمودية 177 Bilbilê (Bulbul)
230. Turindê (Tirindê) طرندة / الظريفه 706 Afrin (Efrîn)
231. Ubila أبل أوشاغي / آبل 915 Bilbilê (Bulbul)
232. Uga ('Ukan) عوكانلي / عوكان 2561 Bilbilê (Bulbul)
233. 'Umera ('Omeran) عمر اوشاغي 1054 Reco (Rajo)
234. Welîklî واليكلي / الولي ( مزرعة ) 425 Reco (Rajo)
235. Xalta (Xaltan) خالتان / خالديه 26 Afrin (Efrîn)
236. Xaziyana Jêrîn خازيان تحتاني 896 Mobetan (Me’betlî)
237. Xaziyana Jorîn خازيان فوقاني 679 Mobetan (Me’betlî)
238. Xelîlaka (Xelîlankan) خليلاك أوشاغي / الخليل 2147 Bilbilê (Bulbul)
239. Xelîlê Kalko خليل كولكو / الوردية 1486 Şiyê (Shiye)
240. Xelnêrê خلنير / النيرة 122 Afrin (Efrîn)
241. Xeltê Şerqî خالطان شرقي 1221 Cindirês (Jindires)
242. Xeltê Xerbî خالطان غربي 997 Cindirês (Jindires)
243. Xerza (Xerzan) خرزان 712 Cindirês (Jindires)
244. Xezîwê (Xezewiyê) غزاويه 1413 Afrin (Efrîn)
245. Xidiriya (Xidiran) خضريانلي / خضر 2708 Bilbilê (Bulbul)
246. Xilalka (Xilalkan) صولاقلي / المروية 3491 Bilbilê (Bulbul)
247. Xurêbkê (Xirabkê) خربة الحياة 654 Afrin (Efrîn)
248. Yalanqozê (Reyhanê) ) يلانقوز / الريحان 1763 Cindirês (Jindires)
249. Zêdiyê زيادية 444 Afrin (Efrîn)
250. Zelaqê زلاقة 36 Cindirês (Jindires)
251. Zerê (Za'rê) زعرة 1650 Bilbilê (Bulbul)
252. Zerka (Zerkan) زركانلي / المطله 804 Reco (Rajo)
253. Zivingê عشونة / زفنك 397 Bilbilê (Bulbul)
Dagirkirina Efrînê
20ê çileya 2018ê de dewleta Tirkî bi hinceta PKKê, dest bi dagirkirina Efrînê kir.
Mijarên têkildar
Kantona Efrînê ya Rojavaya Kurdistanê
Çavkanî
Girêdanên derve
Malperên li ser Efrînê
Malpera fermî ya Kantona Efrînê
www.kurdefrin.com
www.tirejafrin.com
www.afrin23.com
www.efrin.net
abdallah-osman.blogspot.com
www.jindires.com
www.efrintv.de
Efrîn |
1131 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Perwerde | Perwerde | Perwerde, têgehek tevlihev, bi rengek cûda, ku di bingeh de dikare wekî pîvanek hevahengiya zanîna kesane û cîhanbîniya kesek bi rastiyê re were fam kirin. Asta perwerdehiyê çi qas bilindtir be, ew qas şiyana pêşvebirina têgihîştina têkiliyan û bidestxistina têgihîştina rastîn mezintir dibe. Îfade hem ji bo pêvajoya perwerdehiyê ("Perwerkirin") hem jî ji bo rewşa perwerdehiyê ("pekbikin") ya kesek tê bikar anîn. Li ser asta perwerdehiya ku bi gelemperî di nav nifûsek de tê hêvî kirin, em behsa perwerdehiya gelemperî dikin.
Di wateyek firehtir de, perwerdehiyê pêşkeftina mirov di warê kesayetiya wî de ji bo "mirovek" nîşan dide ku bi gelemperî bi taybetmendiyên rewşenbîrî, civakî û çandî ve girêdayî ye ku dikare wekî îdealê mirovê bi tevahî pêşkeftî di civakê de were hesibandin. wekî îdeala perwerdehiyê ya Humboldtian. Taybetmendiyek perwerdehiyê ya ku hema hema di hemî teoriyên perwerdehiyê yên nûjen peyda dibe, dikare wekî pêwendiya ku bi xwe re, bi kesên din re û bi cîhanê re xuya dike were ravekirin.
Perwerde, berevajî perwerdehiya pîşeyî an jî bi mebest, teşekirinek çandî ya bingehîn û bingehîn a mirovî vedibêje. Teknîkên çandî yên seretayî yên wekî fêrbûna bi dil, xwendin, nivîsandin û jimartinê hewce ne, heya ku ew kêm caran têne destnîşan kirin. Teknîkên weha yên çandî her tim di çarçoveyek civakî de, pergala perwerdehiyê di wateya herî berfireh de têne vegotin. Sîstema perwerdehiyê saziyên taybetî yên wekî dibistan û zanîngeh û her weha hemî têkiliyên din ên hînkirin û fêrbûnê, wekî di nav malbatê de, li ser kar an jî bi însiyatîfa xwe, dihewîne.
Têgîna perwerdehiyê ya nûjen, dînamîk û tevdeyî ji bo pêvajoya pêşkeftina jiyanî ya mirovan berbi kesayetiya ku ew dikarin bibin, lê hêj nebûne radiweste. Lêbelê, sînorên vê pêvajoyê hene: ji hêla hewcedariyên kesane ve - di warê aqil, motîvasyon, şiyana konsantrekirinê de, jêhatîyên bingehîn - û her weha ji hêla şert û mercên demkî, mekan û civakî ve - astengiyên pratîkî, hebûna materyalên hînkirinê û mamosteyan. Lêbelê, pêvajoyek perwerdehiyê ne bi saziyên perwerdehiyê ve girêdayî ye, lê di heman demê de dikare bixwe jî were fêr kirin.
Teoriya perwerdehiyê mijara bingehîn a pedagojiyê ye.
Çavkanî
Perwerde
Gotarên mijarên sereke |
1133 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Feryad%20Fazil%20Omar | Feryad Fazil Omar | Feryad Fazil Omar (jdb. 11 îlon 1950, li Silêmanî, Başûrê Kurdistanê), nivîskar û zimannasekî kurd e.
Omar li Silêmaniyê hatiye dinyayê. Ew li Berlînê dimîne. Omar ferhengeke kurdî-almanî amade kir.
Berhem
Kurdisch-Deutsches Wörterbuch = Ferhenga Kurdî-Almanî, Nordkurdisch - Kurmancî; Berlin: Verlag für Wissenschaft undBildung, Kurdische Studien, 1992, ISBN 3-927-408-45-X
Wörterbuch Kurdisch-Deutsch (Zentralkurdisch/Sorani), Verlag Institut für kurdische Studien Berlin 2005, ISBN 3-932574-10-9
Çavkanî
Nivîskarên kurd
Zimannasên kurd |
1134 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20zimannas%C3%AAn%20kurd%C3%AE | Lîsteya zimannasên kurdî | Va ye lîsteya zimannasên kurd ên ku perwerdeya bilind a zimannasiyê dîtiye.
Çavkanî
Lîste |
1135 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Zimannas | Zimannas | Zimannas, pisporê ku di asta xwendina zimannasiyê de xwedî perwerdeya bilind û akademîk e, wekî asta xwendinê doktora (PhD). Mînakên hin zimannasên pêşeng ên roja îro Noam Chomsky, Joyce Blau, Emîr Hesenpûr, Michael Chyet, Samî Tan, Geoffrey Haig û Ergin Öpengin in.
Binêre
Fîlolojî
Zimannasî
Rûpela girêdayî
Listeya zimannasên kurd
Ziman |
1332 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Maf%20%C3%BB%20Azadiyan | Partiya Maf û Azadiyan | Partiya Maf û Azadiyan, bi tirkî Hak ve Özgürlükler Partisi (HAK-PAR), partiyeke siyasî li dewleta Tirkiye ye. Di sala 2002an de hat damezrandin. HAK-PAR li Tirkiyeyê çalak e. Serokê HAK-PAR ê kevn Abdulmelîk Firat bû û cîgirên wî Îbrahîm Güçlü, Fehmî Demîr û Necdet Gündem bûn. Duzgun Kaplan ji sala 2022yan vir ve serokê partiyê ye.
HAK-PAR zêdetir ji kesan pêk tê ku berê endamên partiyên wekî PSK, PDK-Bakur û Rizgarî bûn.
HAK-PAR niha li gelik cihan civînan lidar dixe ta ku xala li ser daxwazkirina federasyonê ji bo çareserkirina pirsgirêka kurdî li Bakurê Kurdistanê têxe destûra (programa) xwe.
Serokên Giştî yên HAK-PAR'ê
Abdulmelîk Firat (2002 - 2006)
Sertaç Bucak (2006 - 2008)
Bayram Bozyel (2008 - 2012)
Kemal Burkay (2012 - 2014)
Fehmî Demîr (2014 - 2015)
Refîk Karakoç (2016 - 2019)
Abdullatîf Epozdemîr (2019 - 2022)
Duzgin Kaplan (2022 - ...)
Girêdanên derve
Malpera HAK-PAR (bi tirkî)
Partiyên siyasî yên Tirkiyeyê
Partiyên siyasî yên Kurdistanê |
1337 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hernep%C3%AA%C5%9F | Hernepêş | Sirûda Hernepêş ji aliyê gelê kurd gelek tê hez kirin.Ev helbest ya Mela Ehmedê Namî ye û bi destê wî hate nivisandin. Di vekirina konsera 4'emîn Mîhrîcana Çand û Hunerê ya Amedê de, Hozan Brader ji ber ku di konserê de Sirûda 'Hernepêş' xwend, ji aliyê polîsan ve hate binçavkirin.
Gotinên Hernepêş ev in:
Sirûd
ca:Herne Pêş
tr:Herne Pêş |
1338 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Sir%C3%BBd | Sirûd | Sirûd an jî marş muzîkek e ku pir rîtmik e. Ji bo gelek neteweyên sirûdên netewî hene.
Mijarên têkildar:
Ey Reqîb
Hernepêş
Muzîk |
1340 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20roman%C3%AAn%20kurd%C3%AE | Lîsteya romanên kurdî | Romanên ku bi zimanê kurdî hatin nivîsandin.
A. Gulgeş DERYASPÎ
XEZAL (Weşanên J&J- çiriya pêşîn 2013, 352 rp.)
Cîhan YILDIRIM
NALEBAR (Weşanên J&J- gulan 2014, 112 rp.)
Mehmet DEVÎREN
KORTIKA FILEHAN (Weşanên J&J- tebax 2013, 88 rp.)
Cîhan ROJ
Ji nû ve GÎTARA BÊ TÊL (Weşanên J&J- gulan 2014, 272 rp.)
SERKÊŞ (Weşanên J&J- gulan 2014, 188 rp.)
Mehmed Uzun
Tu (Dengê Komal-1984, 220 p.)
Rojek ji rojên Evdalê Zeynikê (Orfeus-1987, 154 p.)
Mirina Kalekî Rind (Orfeus-1989, 119 p.)
Siya Evînê (Orfeus-1991, 220 p.)
Bîra Qederê (Sara-1995, 252 p.)
Ronî mîna evînê Tarî mîna mirinê (Avesta-1998)
Hawara Dîcleyê (2 cild) (Avesta-2001, 302 p.)
Atilla Barışer
Mandalîn, Elma Yayınları (2005)
Bi Xatirê Te Enqere, Weşanên Do (2009)
Desmal û Xençer, Weşanên Do (2012)
Rûpela Bîst û Nehemîn, Weşanên Do (2014)
Ereb Şemo
Şivanê Kurd (1935- an jî 1930[1]) (çapa nû, Ozgurluk Yolu-1977, Stenbol, 112 p.)
Jiyana Bextewar (1959) (çapa nû, Roja Nû-1990, 253 p.)
Dimdim (1966) (çapa nû, Roja Nû-1983, 205 p.)
Hopo (1969) (çapa nû, Roja Nû-1990, 208 p.)
Eliyê Evdirehman
Xatê Xanim (1958)
Gundê Mêrxasan (1968)
Şer çiya da (1989)
Murtule Beg
Laleş Qaso
Se şev û sê roj (Nûdem-1999, 328 p.)
Xezeba Azadiyê (Pelda-2000, 312 p.)
Wêran (Pelda-2002, 303 p.)
Ronakbîr (Pelda-2003, 116 p.)
Medenî Ferho
Berxwedan Jiyan e (1994)
Mîrza Mihemed (Nûdem-1995, 107 p.)
Xaltîka Zeyno (Doz-1998)
Marê di tûr de (Pêrî-1999, 192 p.)
Xewnên Pînekirî (?) Perî
Hades Li Ser Kar (Hades Iş Başinda - bi zimanê tirkî hatiye nivîsandin)
Dora Bacinê Bi Dar e (Tevn 2007, 300 p)
Mahmud Baksî
Hêlîn (Immigrant-institutet-1984, 118 p.)
Gundikê Dono (Orfeus-1988, 107 p.)
Lawikê Xerzî ( ?) (Nûdem)
Serhildana Mala Eliyê Ûnis (Weşanên Azadiya Welat 2001)
Lokman Polat
Kewa Marî (Helwest-1999, 272 p.)
Fîlozof (Helwest-2002, 163 p.)
Rojnamevan (Pêrî-2002, 109 p.)
Robîn (2004, Stembol)
Xursîd Mîrzengî
Sînor (Jîndan-1995)
Belqitî
Ristemê Zal (Rewşen-1999, 205 p.)
Brîndar
Xanê (1982)
Soro (1983, 179 p.)
Bavê Nazê
Stockholmê te çi dîtiye bêje (Förtattores Bokmaskin-1987, 122 p.)
Çiyayên bi xwînê avdayî (Wesanên Komela Jinên Kurdistanê li Swêdê-1989, 240 p.)
Sidqî Hirorî
Kurê Zinarê Serbilind (Nûdem-1996, 156 p.)
Evîn û Sewat (Nûdem-1998, 109 p.)
Silêman Demir
Sorê Gulê (Nûdem-1997, 224 p.)
Koç (Roja Nû-1998, 188 p.)
Îbrahîm Seydo Aydogan
Reş û Spî (Doz-1999, 288 p.)
Leyla Fîgaro (Mîr-2003, 163 p.)
Zeynel Abîdîn
Binefşên Tariyê (Doz-1999, 176 p.)
Peyman, 1-Girava Stêrkên Vemirî (Havîbûn-2003, 158 p.)
Heciyê Cindî
Hewarî (1967) (çapa nû, Roja Nû-1999, 421 p.)
Seîdê Îbo
Kurdên Rêwî (1981-Erîvan)
Xemgînê Temê
Pala Bêşop (Sara-1983, 76 p.)
Egîdê Xudo
Dê û Dêmarî (1986) (çapa nû, Nûdem-1995, 112 p.)
Sahînê Bekirê Soreklî
Wendabûn (Instituya Kurdî Besê Elmanî-1987, 118 p.)
Nûrî Semdîn (Nacî Kutlay)
Zeviyên Soro (Weşanên Kurdistan-1988, 313 p.)
Ahmedê Hepo (Apiyev)
Birîn (Azerneşr-1996, 207 p.)
Azad Bavê Sahîn
Yên Perîşan (1991-Beyrûd)
Hesenê Metê
Labîrenta Cinan (Welat-1994, 197 p.)
Smîrnoff
Epîlog(çapa nû, Avesta-2000, 128 p.)
Tofan
Gotinên Gunehkar (Avesta-2009, 152 p.)
Bûbê Eser
Gardiyan (Roja Nû-1994, 165 p.)
Mihemed Dehsiwar
Çirîskên Rizgariyê (Newroz-1995, 314 p.)
Ihsan Colemergî
Cembelî Kurê Mîrê Hekarî (Apec-1995, 195 p.)
Mustafa Aydogan
Pêlên Bêrîkirinê (Nûdem-1997, 171 p.)
Helîm Yûsiv
Sobarto (Avesta-1999, 203 p.)
Fêrgîn Melîk Aykoç
Mamosteyê Zinaran (Rewşen-1999)
Adil Zozanî
Kejê (Pêrî-2001, 240 p.)
Mezher Bozan
Av zelal bû (Pêrî-2002, 158 p.)
Av zelal bû II (Pêrî-2004, 128 p.)
Av zelal bû III (Pêrî-2006, 192 p.)
Av zelal bû IV (Pêrî-2008, 206 p.)
Zarokên Me (Pêrî-2005, 112 p.)
Asim (Pêrî-2007, 107 p.)
Zêna (Nûbihar-2007, 176 p.)
Omer Dilsoz
Hêviyên Birîndar (Aram-2003, 162 p.)
Newroz Saîdpour
Viyan (Weşanên Sî-2002, 206 p.)
Mêvan (Betal Betê)
Bêbextî (?)
Torî
Mendik (Berfîn-2002, 195 p.)
Kemal Orgun
Li Qerexa Şevê Hîvron (Weşanên Sî-2002,)
Perwîz Cihanî
Bilîcan (Doz-2002, 511 p.)
Remezan Alan
Saturn (Avesta-2002, 151 p.)
M. Beşîr
Sofî Remo (Medya-1999)
Reşad Akgül
Veger (Rewşen-2001, 147 p.)
Evdalkovî (Mezopotamya, 2004. 70 p.)
Jîr Dilovan
Zenga Zêrîn (Mezopotamya-2003, 272 p.)
Banga Zêrîn (hê çap nebûye)
Enwer Mihemed tahir
Geryan li babê berzê (Aso-2000, Hewlêr)
Hesen Silêvanî
Gulîstan û Şev (Hawar-1996, Dihok, sala nivîsandinê 1987)
Nacî Taha Berwarî
Ew Aşê Deravlêwergerandî (Hawar-2002, Dihok)
Menaf Osman
Girê Şêran “Serhildan” (Aram-2003, 435 p.)
Eyup Kiran
Dewrêşê Evdî (Mîr-2003)
Jan Dost
Mijabad (Belkî, 2004)
Kela Dimdim (Rewşen, 1991)
Pîr Rustem
Zarokatiya Neynikê (2004, hê çap nebûye.)
Sebrî Silevanî
Avamezin - Kêlîka ku masiyên xwe têhnî dihêle (2004)
Yaqob Tilermenî
Kitim-Sêbareya Mêrdînê 1 (îlon 2005)
Lokman Ayabe
Jar lê Sermest (2005)
Abdusamet yigit
Feqiyê Teyran 1.(2009)
Destana Kawayê Hesinger(2009)
Girêdanên derve
Lêkolîna ser romanên kurd Berhemkar: Îbrahîm Seydo Aydogan
Şoreş REŞÎ
1. Hawar
2. Heco
Lîste |
1344 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Howto | Howto | Howto (îng: çawa) belgeyek e ku bi programên kompûterê tê belavkirin, em nikarin bejin lisans, le ew ne lisanse.
Howto dokumana programe, nasnama wî ye.
Teknolojî |
1345 | https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAneya%20ISO | Wêneya ISO | ISO (en: ISO image) kopiya CD an DVD'yeke di yek pel (file) de li gorî pergala ISO 9660.
Wekî mînak, CD'yên Linux ser înternetê bi formata .ISO tên belavkirin., .ISO yek em dikarin bêjin "image" ji, bi formeya .ISO belavkirina sistema Linux gelek bê zehmet e û hin zu dibe. Dema em dakişînin va .ISO yan bi ajokerê CD-Niviskar (cd-writer) Em Vê .ISO ye (image a wî) li sêr CD yan dinivîsînin.
Komputer |
1346 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Da%C3%A7ikandina%20Linux%20Mandrake | Daçikandina Linux Mandrake | Dîrektîfên Daçikandine
Taybetiyên Hewce
Kirara Pentium an jî kirarên lihevhatî
Ajokerê CDROM
Herî kêmtir 32 MB RAM, 64 MB tê pêsniyar kirin
Damezrîna Mandrake Linux, bi gelemperî, bi kasî xistina CD'ya we ya Damezrînê li kirara CD'yê û dîsavekirina computera we hêsan e. Ji kerema xwe serî li dîrektîfa 1. bidin.
Not:
Heke hun ji versîyonên Mandrake Linux ên 7.0, 7.1, 7.2, 8.0 an jî 8.1'an rojane dikin, îhtiyad kirina sîstema xwe ji bîr nekin.
Rojanekirina ji versiyonên kevntir (berî 7.0'an) nayê pistgirîkirin. Di vê rewsê de hewce dike ku hun ji dêvla rojanekirinê damezrîneke nû çêkin.
Ji xeynî vê, bi bikaranîna Linux ji bo Windows hun dikarin Mandrake Linux li sîstemeke Windows 95/98/ME damezrînin. Ji bo vê disk ne hewce ye û ev, Linuxê di hundirê dosyayeke Windowsê de damezrîne. Ev ji bo kisfkirina Mandrake Linux bêyî guhertina sîstema we ya Windowsê reyek munasîb e. Lê belê ev ji damezrîneke adetî gelekî hêdîtir e. Ji xeynî vê, heke hun Windowsê dîsa damesrînin Mandake Linuxa we winda dibe. Ji kerema xwe ji bo bikaranina Linux ji bo Windows ser lê dana dîrektîfa 2. bikin.
Li jêr ji bo damezrîna Mandake Linux reyên cuda hatine lîste kirin:
Rasterast ji CD'yê boot (dîsavekirin) bikin
CDROM'a damezrînê tê boot (vekirin) kirin. Bi gelemperî, CD'yê têxin ajokêr û computerê dîsa boot (dîsavekirin) bikin. Dîrektîfên ku li ser monitorê de xuya dibin taqîb bikin: Pêlî biskoka [Enter] bikin da ku dest bi damezrînê bikin an jî pêlî [F1] bikin ji bo arîkariya zêdetir.
NOT:
Di hin computerên laptop de, dibe ku sîstem ji CD'yê dîsa boot(venake) neke. Di vê rewsê de dive hun dîsketeke boot(dîsa vekirin) amade bikin. Serî li dîrektîfa 3. bide ji bo detayan.
[biçin destpêka vê pelê]
Damezrîna li Windows 95/98/ME
Ji bo damezrîna Mandrake Linux di hundirê dosyayeke Windowsê, bêyî hewceya dîskek, dive hun:
1. CD'ya pêsîn têxin,
2. Sîstema xwe dîsa boot (vekin) bikin,
3. Wexta sibaka Mandrake Linux xuya bû pêlî [F1] bikin,
4. Li cîhê hewce lnx4win binivîse û pêlî [Enter] bikin.
Dîrektîfên ku di monîtorê de xuya dibin taqîb bikin.
Detayên zedetir li lnx4win di dosyaya readme ya munasîb de tê kanin dîtin
NOT:
Wexta xistina CDROM di Windowsê de, sibakeyek dê xuya bibe ji bo ko îmkana ketina kurteya damezrînê û dîmen û dersên Mandrake Linux. Dê ji xeynî vê îznê bide we da ku hun rasterast dîsketeke boot (vekirin) ku di dîrektîfa 3. de hatiye terîfkirin biafirînin.
Heke sibake xuya nebe, D:\dosutils\autorun.exe bisixulînin
(D weke tîpa ajokera xwe ya CDROM'ê bihesibînin.).
[Biçin destpêka vê pelê]
Bi Windowsê dîsketeke boot (dîsavekirinê) çêkin
Heke computera we nikaribe ji CDROM boot bike û reyên berê jî biker nehatibe, divê hun di Windowsê de dîsketeke boot (ji bo vekirina computer) çêkin. ekeHekedij Dîrektîfan taqîb bikin:
CDROM têxin, dawiyê sembola "My Computer" vekin, li ser sembola ajokera CDROM'ê rast biteqînin û "Open" hilbijêrin.
biçin hundirê "dosutils" directory û li ser sembola"rawwritewin" du cara biteqînin.
dîsketeke vala têxin ajokera diskette.
di cîhê "Image File" de "D:\images\cdrom.img" hilbijêrin (bihesibînin ku ajokera we ya CDROM "D:" ye, naxwe "D:" bi cîh bikin ji ber hewcedariyê)
di cîhê "Floppy Drive" de "A:" hilbijêrin dawiyê li ser "Write" biteqînin.
Ji bo dest pê xistina damezrînê:
CDROM'ê têxin ajokêr, dîsketa boot jî, dawiyê
Computerê dîsa vekin.
[Biçin destpêka vê pelê]
Reyên din ên damezrînê
Heke ji ber sedemek reyên berê ji bo we ne bi kêr in (hun dixwazin damezrîna networkek bikarbînin, damezrînek ji aletên pcmcia devices an jî...), ji xeynî vê hun dê hewceya çêkirina dîsketeke boot bikin:
Di Linux de (an jî sîstemên din ên modern ên UNIX) di cîhê hewce de binivîsin:
$ dd if=xxxxx.img of=/dev/fd0
Di Windows de, reya ku di dîrektîfa 3. de hatiye terîf kirin taqîb bikin, lê belê bikaranîna xxxxx.img (serî li jêr bidin) ji dêvla cdrom.img.
Di DOS de, bihesibînin ku CD'ya we ajokera D: ye, binivîsin:
D:\> dosutils\rawrite.exe -f images\xxxxx.img -d A
Ji we re lîsteya dosyayên boot:
cdrom.img
ji CD-ROM damezrînin
hd.img
ji hard-disk damezrînin (ji sîstema dosyaya Linux, Windows, an jî ReiserFS)
network.img
ji ftp/nfs/http damezrînin
other.img
bi bikaranîna seldom used drivers ên ku li dîsketên berê nayên damezrînin
pcmcia.img
ji aletên pcmcia damezrînin (îkaz, bi zêdeyî adapterên pcmcia network êdî rasterast ji network.img tên pistgirî kirin)
usb.img
ji aletên USB damezrînin: adapterên USB network ji bo bikaranîna damezrîna networkek, an jî USB CDROM/CDRW's ji bo bikaranîna damezrîna cdromek
blank.img
bi bikaranîna Linux kernela xwe ye kevn damezrînin
blank.img ji bo eyarkirana damezrîna kernel, dosyayeki herî biçûk e.
[Biçin destpêka vê pelê]
Ji xeynî vê hun dikarin damezrîna moda nivîsê bikarbînin, heke hun ji ber sedemeke bi damezrîna grafîkî a normal dijwartî biksînin. Ji bo bikaranîna vê, li sibaka xêrhatinê ya Mandrake Linux pêlî [F1] bikin, dawiyê nivîsê li cîhê hewce binivîsin.
Heke hewceya we ji xilaskirina sîstema Mandrake Linux a we ya heyî hebe, CDROM'a xwe ya damezrînê têxin (an jî dîsketeke boot ya eleqedar ), press [F1] li sibaka xêrhatinê ya Mandrake Linux pêlî [F1] bikin, dawiyê li cîhê hewce xilas bikin.
Serî li http://www.linux-mandrake.com/drakx/README bidin ji bo agahiyên zêde yên teknîqî.
[Biçin destpêka vê pelê]
Merhaleyên esasî yên damezrînê li jêr in:
1. CDROM'a xwe ya damezrînê têxin (an jî heke hewce be dîsketa boot a damezrînê) û computera xwe dîsa vekin.
2. Li [Enter] Wexta sibaka xêrhatinê ya Mandrake Linux xuya bû li [Enter] biteqînin û dîrektîfan bi baldarî taqîb bikin.
3. Wexta damezrîn qediya CD-ROM'ê derxe, wexta derket (û dîsketeke di ajokerên heyî de hebe); computera we dê vebe. Heke venebe, bi desta veke.
4. Mandrake Linux dê dest pê bike. Pistî dîsavekirinê, hun dikarin têkevin computera xwe bi nave hesaba bikarhêner a ku di dema damezrînê de hatiye çêkirin, an jî weke "root".
Nota girîng:
Hesaba "root" dê mafê ketina bêsînor li sîstema we ya Linux bide we. Vêya ji xeynî guhertin an jî îdarekirina Linux bikarneyînin. Ji bo bikaranîna rojane Ji bo bikaranîna rojana, hesabeke normal a bikarhêneran ku hun dikarin bi aletên "userdrake" biguherînin, an jî bi emrên "adduser" û "passwd".
Serkeftin ji bo bikaranîna Mandrake Linux !
[Biçin destpêka vê pelê]
Girêdanên derve
Ji bo arîkariya damezrînê serî li lîsteya diffusion a Mandrake Linux û FAQs li pela web bikin:
http://www.mandrakelinux.com/
Ji bo arîkariya MandrakeLinux we pelê înternete xuya bikin.
Ji bo arîkariya ji Linux Kurdistan http://www.linux-ku.com/
Ji bo arîkariya Karzanîn http://www.mandrakeexpert.com/
Ji bo Belgeya çap kirin http://www.mandrakelinux.com/en/errata.php3
ji bo Qorîkirin http://www.mandrakesecure.net/en/advisories/
Dokumentera internetê http://www.mandrakelinux.com/en/fdoc.php3
Ji bo MandrakeClub http://www.mandrakeclub.com/
Ji bo Koma e-mail http://www.mandrakelinux.com/en/flists.php3
Navbera Koma e-mailê say kirin http://marc.theaimsgroup.com/
ji Internete say kirin http://www.google.com/
ji bo Koma USENET digerin http://groups.google.com/
Nivîsbariya azad |
1350 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Partition | Partition | Partiton ew perçeye Diskê, em dikarin diska xwe bi çend perça bikin, her perçe navi wi partition e.
Diskê eke em nikarin bi 5 û 6 perçe bikin le ew ne baş e ji bo şixulandina kompûtera we, ji bo boot kirina kompûterê 5 û 6 partition ne baş e!.
Diskê ku em bi 4 parça zedetir qut nekin komputera we hin zu dişuxule.
Komputer |
1351 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kernel | Kernel | Kernel dendika sistema şixulandine ya Kompûter e. Em dikarin bêjin kernel mêjiye sistema şixulandine ye.
Komputer |
1361 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ethernet | Ethernet | Ethernet standartek ji bo Tora-lokal e, ji alîye Xerox, Digital û Intel di sala 1973-76 de bi destnîşana Bob Metcalfe hatîye afirandin. çeşîdek Tora-lokal ku îroj herî pir te bikaranîn. Ethernet ji topolojiya Bus an jî Star îstifededike û zemîna xwe de metodek gihiştine bikartîne (access-metod) CSMA/CD (Carrier Sense Multiple Access/Collision Detection). Ew jî te maneya ku her nodek di tore de "guhdarî" xeta tore dike û heger xet ne meşgûlbe destpêkirina dane (data) dike. Vekîdi heger du node bi hevre li ser eynî xetê dane bişînin vî çaxî "collision" lihevketin derdikeve, çaxe ku lihevketinek derket, herdû alî disekinin û demek rasthatî dîsa dicerbînin.
Dataye ku li ser Ethernet tên şandin jihev tên parçekirin û dibin çerçîfe (frame). Mezinbûna her çerçîfe neqeba 64 û 1518 bytê û ji van 46 û 1500 byte daneye ku be şandin bixweye.
Ethernet bingeha spesifikasyonê IEEE 802.3 hatîye standartkirin û gelek lêzen cûdayî mevcûde 10 û 100 Mbps îroj herî pir te bikaranîn, lê Gigabit Ethernet jî hene, li ser versiyonen 10 û 100 Gbps te xebatkirin. piranîyen spesifikasyonen îroj bi bingeha 10Base-T ye.
Têbinî: Bi rastî ez gelekî li ser Ethernet sekinîm û xwest navekî je re bi kurdî bibînim, le mixabin navek hêsan ku li Ethernet û Local network minasib peydenekir.
Girêdanên derve
Malpera Kurdmcse
Termen Kompûter
IEEE
ISO (International Organization for Standardization)
Înternet |
1362 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Enst%C3%AEtuya%20Kurd%C3%AE%20ya%20Par%C3%AEs%C3%AA | Enstîtuya Kurdî ya Parîsê | Enstîtuya kurdî ya Parîsê () di 24ê sibata 1983an de ji alî Kendal Nezan, Yekta Uzunoglu û Remzî Raşa ve hatiye damezrandin. Yek jî avakeran û serokê enstîtuya rojanî îro Kendal Nezan e.
Kurmancî (kovar)
Ji 1987an heta îro rojnameya Kurmancî li ser pirsên zaravayê kurmancî diweşîne. 66 hejmar li ser malpera enstîtuyê bi formata PDF bi hêsanî têne dakişandin. Naveroka 66 hejmarên Kurmancî li ser malperê îmkana lêgerîne jî dide.
Pirtûkxaneya dîjîtal a kurdî
Enstîtu li Parîsê de xwedan pirtûkxaneya herî girîng a kurdî cîhana rojavayî ye û wan berhêm û belgeyên serekî li ser tora înternetê hatine bicîh dike.
Binêre
Pirtûkxaneya dîjîtal a kurdî
Enstîtuyên kurdî
Girêdanên derve
Enstîtuya Kurdî ya Parîsê
Parîsê
Rêxistinên kurdan |