Datasets:

barsbold
/

MGLhistory

Dataset card Viewer Files Files and versions Community

Split (1)

train · 125 rows

Title stringlengths 4 61	Text stringlengths 360 32.5k ⌀
Доод палеолитын үе	Чулуун зэвсгийн хамгийн эхний үе Африк тивд хамаардаг. 2,500,000-200,000 жилийн өмнөх үеийг хамрах бөгөөд харин Монголын доод палеолитын үе 800,000-100,000 жилийн өмнөх үеийг хамарна. Африк тивээс Евроазийг чиглэсэн их нүүдлийг дагаж бусад тивүүдэд тархсан гэж үздэг. Чулуун зэвсгийн дунд, сүүл үеийн олдворууд Евроазиас ихэвчлэн олддог нь үүнийг баталж байна.
Дунд палеолитын үе	Энэ цаг үе нь 300000-28000 жилийн өмнөх цаг үеийг хамрах бөгөөд Европ, Баруун хэсэгт Неэндерталууд оршиж байжээ. Баруун зүүн европ, евроазийн бүсээс археологийн олдворууд ихээхэн илэрдэг бөгөөд энэ цаг үед хамаарагдах Неандерталуудын нотолгоо баримт Африк, Австрали болон Америк тивээс олддоггүй байна. Неандерталууд ахмад настай хүмүүсээ халамжилж, оршуулгын зан үйл хийдэг байсан нь тэдний нийгмийн бүтэц улам хөгжингүй болсныг илтгэнэ. Хамгийн эртний нотолгоо болох мунго эр 40000 жилийн өмнө хамаарагдах бөгөөд энэ үед хүмүүс Австрали тиврүү анх нүүдэллэн очжээ гэж үздэг. Дүрс тэмдэглэгээ, биеийн гоёл чимэглэл, оршуулгын зан үйл хийдэг байсан нь Палеолитын дунд үеийн тухайд бас л маргаантай сэдвүүдийн нэг болдог. Энэтхэгээс олдсон Бимбетка чулуун булш нь 30000 жилийн өмнөх цаг үед хамаарах бөгөөд тухайн үеийн хүмүүсийн амьдралын хэв маягийг тодорхой үзүүлдэг.
Дээд палеолитын үе	Дээд палеолитын үе нь дэлхий нийтийг хамарсан мөстлөгийн эцсийн шатанд холбогдох ба палеолитийн төгсгөл юм. Тухайн үед хур тунадас эрс багассаны улмаас тус орны томоохон уул нуруудаар, дунд палеолитын үед тогтсон мөсөн хучлага тал хөндий рүү бууж одоогийн Онон, Хэрлэн, Туул, Сэлэнгэ, Орхон зэрэг их гол мөрнүүд усаар улам арвижин орчин үеийн урсгалын горимтой болсон гэж үздэг. Цаг агаар хуурайшин, эх газрын уур амьсгалтай болсон энэхүү нөхцөлд арслан заан, хирс зэрэг урьдын том амьтдын зэрэгцээ зэрлэг адуу, үхэр, буга, янгир, аргал угалз, бөхөн, цагаан үнэг, тэмээн хяруул зэрэг амьтад хөршлөн амьдарч байсан нь палеонтологийн судалгаагаар тогтоогдсон билээ. Эдгээр амьтдын ясны үлдэгдэл Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутаг Бугантын голын баруун эрэг, мөн аймгийн Ингэттолгой, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын сав, Төв аймгийн Жаргалант сумын нутаг Хар Ямаат уул, түүнчлэн Улаанбаатарын ойролцоо, Өвөрхангай, Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатар, Хөвсгөл зэрэг аймгуудын нутгаас олджээ. Дээд палеолит нь Европ тивд 50000-10000 жилийн өмнөх үеийг хамрах бөгөөд Мөстлөгийн төгсгөл үеэс эхэлдэг. Орчин үеийн хүмүүс тив дэлхийгээр тархан суурьшсан нь Палеолитын сүүл үетэй холбоотой гэж эрдэмтэд үздэг.Палеолитын сүүл үе юугаараа онцлог вэ гэхээр чулуун багаж зэвсэг илүү боловсронгуй болж, хүмүүсийн бүтээлч чадвар хөгжиж, хээ угалз гоёл чимэглэлийн зүйлийг урлах болсон байна. Америкчууд Беринг ланд гүүрийг колончлох үед тэр үеийн индианууд 13500 жилийн тэртээх Кловис соёл иргэншилтэй төстэй байсан бөгөөд тэднийг Палео-Индианууд хэмээн нэрлэжээ. Ерөнхийдөө энэ цаг үеийн нийгмийн бүлгүүд нь анчид, ургамал ногоо түүгчдээс бүрдэх бөгөөд чулуун зэвсэг нь олон төрөл болон өргөжиж, хүмүүс янз бүрийн орчинд зохицон амьдрах чадвартай болсон байна Дээд палеолитын эхэн үеийн нэг онцгой чухал хүчин зүйл бол хүний бие бялдарт гарсан чанарын том өөрчлөлт юм. Хүний гавлын яс томорч дух өндөрсөж ирсэн нь мичин хүний морфологийн үлдэц болох хөмсөгний ясны товгорыг арилгаж, хэл ярианы аппарат өөрчлөгдсөнтэй холбогдон эрүүний яс одоогийнхтой адил болж орчин үеийн хүн (1юто каргеш заргеш) бий болжээ. Дунд палеолитоос дээд палеолитод шилжих үед орчин үеийн хүн бий болсон нь юуны өмнө чулуун багаж зэвсгийг шинэ арга барилаар хийдэг болсноор илрэх бөгөөд мустьегийн үеийн дугариг таргил үлдэцээс гурвал-жин хэлбэрийн болхи залтас хэлтэлж авдаг байсан бол гонзгой хэлбэрийн үлдэцээс нимгэн урт хутган залтас тал бүрээс нь уртааш нь цуулж түүнийхээ ирмэгийг нэг ба хоёр талаас нь дахин холтчин засаж хурц ир гаргадаг болсон байна. Чулууг цуулах ба сэлтлэн ирлэх болсон нь тэр үед чулуун зэвсэг хийх үйл ажиллагаанд гарсан нэг ёсны шинэ оньсон арга байжээ. Монголын дээд палеолитын үеийн арвин баялаг олдворуудын үйлдвэрлэлийн арга нь харилцан адилгүй юм. Нэг хэсэг нь лөваллуан уламжлал дээр тулгуурлан хөгжсөн байдаг бол, нөгөө хэсэг нь Сибирийн болон Енисөйн дурсгалуудтай ижилсэх хандлагатай байдаг. Мөн энэ үө нь Хятадын хойд хэсэг, Дундад Азийн дурсгалуудтай ч үйлдвэрлэлийн арга төхник, он цагийн хувьд хамааралтай байна. Дунд палөолитьш үөд хэрэглэж байсан чулуун зэвсэг багаж бүрмөсөн шахагдаж гараагүйгээр үл барам тэдгээрийг улам боловсронгуй хийх болсноос гадна эсгүүр, цоолтуур, үзүүр мэс, тал дугуй бичил хусуур, жижиг сүх, ангийн цохиурт жад шинээр буй болж, хянгар, хутга зэрэг зэвсгийн төрөл олширч чанар нь урьдаас эрс сайжирчээ. Огтлох, цоолох, зүсэх зэрэг үйлдэлд зориулсан хөнгөн багаж зэвсэг энэ үөд мод ба' ясан бариултай болсон байна.
Мезолитын үе	Хуучин чулуун зэвсгийн дараагийн үеийг дундад чулуун зэвсгийн үе буюу мезолит (12.000-7.000 жил) гэж нэрлэдэг ба палеолитоос неолит буюу шинэ чулуун зэвсгийн үед шилжих шилжилтийн үе болно. Мезолит гэдэг нь мезос-дунд, литос-чулуу гэсэн эртний грек үгнээс гаралтай. Палеолит, мезолит хоѐрын зааг ялгаа, чухам яг хэдий үед мезолитод шилжив гэдэг асуудал дээр олон орны судлаачид санал зөрөлдөөнтэй байдаг. Гэвч энэ бол зөвхөн тухайн бүс нутгийн онцлогоос л үндэслэн гарч байгаа асуудал юм. XIX зууны төгсгөл буюу 1887 онд Э.Пьет Францын Маз-д Азиль хэмээх агуйгаас өвөрмөц хэлбэрийн чулуун зэвсгийн дурсгалуудыг олж илрүүлснээс хойш мезолитын асуудал хүчтэй яригдах болжээ. Мезолитын үе нь бүхий л шинж чанараараа шилжилтийн гэдэг нь харагддаг. Мөстлөгө дуусч, цаг агаар дулаарч, ургамал, амьтны аймагт ч өөрчлөлт орж, ингэснээрээ хүмүүсийн амьдрал ахуйд ч тодорхой ахиц дэвшил гарсан байна. Мезолитын үед газар тариалан, мал аж ахуй үүсэх эхлэл тавигдаж, хүн төрлөхтний зэр зэвсгийн үйлдвэрлэлийн түүхэнд онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэсэн, модны уян хатан шинжийг ашиглаж хийсэн холын тусгалтай зэвсэг болох нум сумыг анх зохион бүтээж бий болгожээ. Энэ үед Умард Ази, Өрнөд ба Дорнод Европод түрж орсон их мөстлөгийн үе нэгэнт дуусаж цаг агаар эрс зөөлөрч Умард Ази (Сибирь) их ойт бүс, Төв Азийн байгал газар зүйн байдал, амьтан ургамлын аймаг орчин үеийн төрхийг олсон байна. Байгаль газар зүйн байдал өөрчлөгдөхийн зэрэгцээ чулуун зэвсэг хийх арга барил цаашид улам сайжирч дээд палеолитын үеийн баргил зэвсгийн хамт ур хийц сайтай бичил чулуун зэвсэг хийх явдал зонхилох болжээ. Бага хэмжээний үлдэцээс нарийн жижиг ялтас цуулан авч хажуу талыг нь зориуд ирлэн мод ясаар хийсэн ишинд түүнийг суулгаж бэхэлсэн зуулга зэвсэг, ялтас ба ялтсан залтсаар хийсэн хусуур, хутган ялтасаар хийсэн үзүүр мэс, сумны ялтсан зэв зэргийг хийж хэрэглэх болсон байна. Мезолитын үед хүний эдийн болон оюуны соѐл, аж ахуйд өмнөх үеэс чанарын шинэ өөрчлөлт гарч энэ үеийн хүн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүнийг эзэмшихээс гадна газар тариалан, мал аж ахуй буюу үйлдвэрлэх аж ахуйд дэвшин орох эх суурийг тавьсан байна. Тухайлбал, энэ үед гарсан нэг онцлог шинж нь дээр дурдсан зүймэл зэвсгээс гадна нум сумыг анх ухаалан зохиосон явдал болно. Манай орны Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Чихэн агуй, Дорнод аймгийн Халх гол сумын Хэрээ уул, Чойбалсан хотын орчим Хэрлэн голын баруун эрэг, Өвөрхангай аймгийн Мойлтын ам (I үе), Хэнтий аймгийн Рашаан хад (II-III үе), Дорноговь аймгийн Дулааны говь, Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баруун, Зүүн хайрхан уул болон Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай, Дундговь, Дорноговь, Сүхбаатар аймгийн зарим газраас мезолитын үеийн дурсгалыг илрүүлэн судалжээ. Чихэн агуйн дурсгалыг Монгол-Орос-Америкийн чулуун зэвсэг судлаачид 1997-2000 онд малтан шинжилж чухал үр дүнд хүрсэн юм. Агуй нь Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын төвөөс хойш 30 км-т, Баян-Өндөр сумын нутагт оршино. Агуйн ам нь зүүн өмнө зүг хандсан бөгөөд өдрийн ихэнх хугацаанд нарны гэрэл сайн тусах ба үүд рүүгээ налуу. Урт нь 9,5 м, өргөн нь 5 м, өндөр нь 2 м, харьцангуй том биш боловч уулын өвөр наран талд орших, дэргэдээ булагтай, ан амьтан шахаж агнах хадан хавцал ганганд ойр орших хүн амьдрахад туйлын тохиромжтой нөхцөл бүхий агуй юм. Эл агуйг малтан судлах явцад ихээхэн хэмжээний чулуун зэвсгийн зүйл, урт удаан хугацаанд гал түлж байсан ором, амьтны яс болон ургамлын үлдэгдэл бүхий хүний амьдралын ул мөрийг хадгалсан дөрвөн соѐлт давхарга илэрсэн. Эдгээр давхаргаас анхдагч болон хоѐр дахь шатны боловсруулалт хийгдсэн олон төрлийн, хэдэн мянган чулуун зэвсгийн олдвор олдсон юм. Тэдгээр нь өөрийн өвөрмөц онцлог, ангиллын хувьд бичил ялтсан зэвсгийн төрөлд хамаарах бөгөөд ер нь ялтсан зэвсгийн үйлдвэрлэл энэ суурингийн гол цөм байжээ. Цөөн тооны хусууруудыг хийхэд том хэмжээний ялтас болон ялтсан залтсыг ашигласнаас бусад тохиолдолд жижиг ялтсуудаар зэвсгээ хийж байжээ. Мөн энд амьдарч байсан хүмүүс зуулга ир бүхий зэвсэг хийхийг гол зорилгоо болгож, элсэрхэг цахиур чулуу, хас, маныг өргөн ашиглаж байсан аж. Эхний гурван давхаргын он цагийг гал голомтны үлдэгдлээс авсан нүүрсэнд хийсэн радиокарбоны шинжилгээгээр тогтооход нэгдүгээр давхарга нь 8.055155, хоѐрдугаар нь 8.940100, гуравдугаар нь 11.160160 жилийн өмнөх үед холбогдохоор тогтоогдсон нь эрдэм шинжилгээний их ач холбогдолтой юм. Учир нь урьд өмнө Монгол нутгаас олдож байсан Чихэн агуйн эдлэлүүдтэй адил арга технологоор үйлдсэн шаантган үлдэц, ялтсан зуулга иртэй зэвсэг бүхий нээлттэй суурингуудын дурсгалыг он цагийнх нь хувьд неолитын үед хамааруулан үзэж, 6-7 мянган жилээс хэтрүүлэхгүйгээр тогтоож байв. Харин Чихэн агуйд хийсэн малтлага судалгааны дүнд Монгол оронд бичил чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэл палеолитын дээд шатны төгсгөлд бий болжээ гэж үзэх бололцоог олгосон билээ. Монгол орны мезолитын үеийн дурсгал дотор Хэрээ уулын суурин онцгой байр суурь эзэлдэг болно. Хэрээ уулын бууцыг малтахад хүрэн ба цайвар хүрэн цахиураар хийсэн говийн үлдэц, түүнийг хийхэд зориулсан бэлдэц, ялтас ба ялтсан залтасаар хийсэн гөвгөр иртэй дөрвөлжиндүү хусуур, 35 хавтгай хар занарлаг чулуугаар хийж нэг талыг нь ирлэсэн нутгийн өвөрмөц эдлэл болох хутга (хянгар), хутган ялтасаар хийсэн булангийн ба шөвгөн эсгүүр, үлдэц чулууг засах үед хагарсан хажуу ба хотгор цуулдас, захыг нь сэлтлэн ирлэсэн буюу ирлээгүй гурвалжин хэлбэрийн том жижиг хутган ялтас, говийн үлдэцнээс цуулсан бичил ялтас, хугадас маягийн эдлэлүүд олджээ. Эдгээрээс огт өөр арга барилаар хийгдсэн зэвсгийн зүйл Хэрлэн голын IX бууцнаас илэрсэн бөгөөд түүнийг малтахад саарал, цайвар шар, ногоон өнгийн ялтасаар хийсэн нэлээд тооны сумны зэв гарсан байна. Ийм төрлийн сумын ялтсан зэв Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын Гүрмийн нуур, Батхаан уул, Дорноговь аймгийн Дулааны говь зэрэг газраас олдсон байна. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын төвөөс баруун урагш 50 км-д Дулааны говь хэмээх элсэн довцгууд, загийн шугуйтай хотгор газар байх бөгөөд эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн энэ газар бол эртний нуурын сав байсан ажээ. Энэхүү дурсгалт газрыг судалсны үр дүнд археологи, палеонтологийн үлдэгдэл олдворыг агуулсан хөрсний 12 соѐлт давхаргыг илрүүлэн олсон байна. Дээрхи давхаргууд янз бүрийн гарал үүслийн хурдас чулуулгийг агуулах ажээ. Дулааны говиос олдсон чулуун зэвсгийг саарал, цайвар шар, ногоон өнгийн ялтасаар хийсэн байгаа бөгөөд тэдгээрийг төрөл зориулалтаар нь авч үзвэл, үлдэц, сумны зэв, чулуун шөвөг, ир бүхий ялтас, хусуур, хянгар, хутга, ооль хэлбэрийн зэвсэг, үзүүр мэс, залтас, тариа цайруулах зориулалтын нүдүүр, нухуур, самбар, чулуу (эдгээр нь Монгол нутагт эрт үеэс газар тариалан тодорхой хэмжээгээр хөгжиж байсны баталгаа болно), хүрэл хутга зэрэг болно. Дулааны говиос олдсон чулуун зэвсгийн дотроос хамгийн олон тоотойгоор олдсон зэвсэг нь сумны зэв билээ. Эндээс нийтдээ сумын 20 ширхэг зэв олдсоныг хэлбэр төрхийх нь хувь ангилвал, ялтсан зууван урт зэв зургаа, навчин хэлбэрийн зэв нэг, гурвалжин хэлбэрийн зэв 13 ширхэг болж байна. Ялтсан зэвүүд нь нэг, хоѐр талсттай нарийн урт хутган ялтасны үзүүр, мөн хоѐр хажуу ирмэгийг ар талаас нь жигд ирлэж зассан бөгөөд хөндлөн огтлол нь гурвалжин ба дөрвөн өнцөгт хэлбэрийг үүсгэж байна. Ийм төрлийн зэвүүдийг үйлдсэн арга хэлбэрийнх нь хувьд мезолитын сүүлч, неолитын түрүү үе (М.Э.Ө V мянган жил)-д холбон үздэг байхад навчин хэлбэрийн зэв нь ялтасны хоѐр талаас засаж хийсэн, хөндлөн огтлол нь ромбо хэлбэртэй. Ийм төрлийн зэвүүд М.Э.Ө III мянган жилийн эхэн үед хамаарах нь нэгэнт тогтоогдоод байгаа билээ. Гурвалжин зэвүүд нь нимгэн ялтасны хоѐр талын хоѐр ирмэгээс нь маш нарийн жигд холтолж зассан,хөндлөн огтлол нь ромбо хэлбэртэй, суурь нь тэгш байна. Энэ төрхийн зэвтэй ижилсэх төрлийн олдвор он цагийн хувьд М.Э.Ө. III мянган жилийн сүүлч, II жилийн эхэн үед хамаарч байна. Манай орны мезолитын үеийн бууц суурингаас олдсон олон төрлийн чулуун зэвсгийн дотроос дээд палеолитын эцэст бий болж, неолитын түрүү үеийг хүртэл хэрэглэгдэж байсан говийн үлдэц нь Монголын мезолитын үеийн үйлдвэрлэлийн өвөрмөц арга барилыг илэрхийлдэг юм. Говийн үлдцийн тархсан газар нутгийг үзэхэд тэр нь баруун зүгт Дорнод Памир, умар зүгт Якут, дорно зүгт Япон хүртэл тархсан байна. Өөрөөр хэлбэл, говийн үлдэц нь тус орны мезолитын өвөрмөц шинж чанартай эсгүүр, Хэрээ уулын хутга, хотгор хажуу цуулдас, бичил ялтас, хугадас маягийн зэвсгийн хамт Сибирь, Якут, Чита муж, Дорнод Тэнгисийн хавь нутаг, Камчатка, Сахалин, Алеутын арлууд, Аляск, Японы дээд палеолит, мезолит, түрүү неолитын үеийн бууц суурингуудад өргөн тархжээ. Ийнхүү Монголын мезолитын соѐлын үндсэн гол элементүүд дурдсан газар нутагт байгаа нь Төв Азийн гүнээс Сибирь, Берингийн хоолойг дамжин Умард Америк болон Японы арлууд хүртэл хүн нүүдэллэсэн буюу угсаатны шилжилт явагдсаны гэрч юм. Монгол нутгаас олдсон мезолитын үеийн чулуун зэвсгүүд Аляскийн Онион суурин болон Орегон, Аризоны нутгаас олдсон чулуун зэвсгүүдтэй ижил төстэй байгаа нь Төв Азиас Умарт Америкт хүн нүүдэллэн очиж нутагласан болохыг харуулж буй баримт болно. Мезолитын үеийн хүн амын тодорхой хэсэг ингэж нутаг сэлгэн ойр хол газар нүүдэллэн суух болсон хийгээд үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл болох чулуун зэвсэг хийх арга нь урьд үеийнхээс эрс сайжирсан нь тэр үеийн хүний нийгмийн амьдралд зохих нөлөө үзүүлсэн байна. Шинэ газар нутаг эзэмшихтэй холбогдож хуучин овог задрах, шинэ овог үүсэх зэрэг хүй нэгдлийн овог бүлгийн бүтцэд зарим нэг өөрчлөлт гарснаас гадна зуулга эдлэл тогтонги нэг хэвийн болж, нум сум гарч, модон эдлэл хийх тусгай зориулалттай зэвсэг бий болсон нь агнуурын ажлыг ихэд хөнгөлж хүмүүс палеолитын үеийнхтэй адил бус зэрлэг үр үндэс түүж, ургамлыг гар хадуураар хадаж, ан амьтдыг нум сумаар агнах болжээ. Харин зарим нутагт мезолитын үед ан агнуурын шинэ хэлбэр болох загасчлах ажил илүү хөгжиж сөрөгт жад, сэрээ, дэгээ, амьтны сүүлний үсээр хийсэн тороор загас агнан суурин амьдралд шилжих болсонтой холбогдон хүмүүс дахин олон хүн бүхий овог болон нэгдэх болжээ. Хэдийгээр ан агнах хөдөлгөөнт амьдралын эрхээр цөөн хүнтэй олон овог бүрдэж буй боловч нийгмийн харилцааны хувьд урьдын адил хамтын хөдөлмөрт үндэслэсэн нийтийн өмч бүхий харилцаа хэвээр зонхилж байв. Хамтын өмчид юуны өмнө үйлдвэрлэлийн гол хэрэгсэл болох ан амьтнаар баялаг тодорхой газар нутаг, загас элбэгтэй гол мөрөн нуур бүхий нутгийг сонгон нутаглаж орон сууц, зэвсэг зэрэг өдөр тутмын хэрэгцээний аливаа зүйлсийг хамт олноороо буюу ганц нэгээрээ олсон зүйлийг цөм адил тэгш хувааж эзэмшдэг зарчимтай байжээ. Мезолитын үе нь аж ахуйн хэв шинж, нийгмийн байгууллын хувьд дээд палеолитын үетэй адил бөгөөд энэ үеийн гол агуулга нь хүй 36 нэгдлийн байгууллын дараагийн шат болох неолитод шилжих, газар тариалан, мал аж ахуй үүсэх бэлтгэлийн үе болсонд оршино. § 2. МЕЗОЛИТЫН ҮЕИЙН УРЛАГ Мезолитийн үеийн археологийн дурсгалууд дотор хадны зураг онцгой байр суурь эзэлдэг. Манай орны нутаг дэвсгэр дээрээс энэ үед холбогдох хэд хэдэн хадны зураг олдоод байна. Рашаан хадны тамга дүрс. Рашаан хадны зүүн ѐроолд орших 6 м урт, 2-3 м өргөн, 60-70 см зузаан том хавтгай хадны өвөр талд 180-аад, ар талд 40-өөд, сэрвээн дээр нь 50-иад, нийт 270-аад тэмдэг дүрс сийлжээ. Түүнээс гадна тэр орчим хаданд энд тэнд хэсэг бүлгээр нь 220 орчим тамга буюу нийтдээ 500-гаад тамга сийлсэн байна. Мөн Рашаан хадны хойт талд зэргэлдээ орших Үзүүр цохионы хаданд мөн 200 гаруй тамгыг хонхойлон цохиж үйлдсэн нь хийсэн арга барил, хэлбэр төрхөөрөө ижил төстэй. Энд хийсэн судал-гааны явцад Рашаан хад нь археологийн 4 соѐлт давхaргатай болох нь тогтоогдсон. Тэдгээрийн өнгөн хөрсний давхрага нь 20 см зузаан, нэг дэх соѐлт давхaрга 14-37 см гүн, хоѐр дахь соѐлт давхрага 65-160 см гүн, дээд палеолит, мезолитын чулуун зэвсгийг агуулсан ба Рашаан хадны олон зуун тамгатай чулуу самбарын тамга дүрсэлсэн хэсгийг бүрхсэн байлаа. Харин хамгийн доод буюу гурав дахь соѐлт давхарга нь 160-220 см гүн хавтангийн доод ирмэг болох тамга дүрслээгүй хэсгийг хучсан байв. Иймээс Рашаан хадны тамган дүрсийг дээд палеолитын төгсгөл, мезолитын эхэн үед анх дүрслэгдэж эхлэн дараагийн олон үед уламжлагджээ. Можоогийн хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын Түргэний нурууны ар биеийн салбар уулаас эх авч Үүрэг нуурт баруунтайгаас цутгах уулын нарийн голыг Цагаан гол гэнэ. Цагаан голын нарийн хөндийн бараг эхэнд хойноос уруудсан хоѐр салаа амны уулзварт буй хадтай хошууг Можоо гэж нэрлэнэ. Можоо нь ногоон саарал, саарал өнгийн хадтай бөгөөд тэнд аргаль, янгир, тэмээ, хүн, нохой, үхэр зэргийг ганц нэг ба хэсэг бүлгээр нь сийлсэн хэдэн зуун зурагтай. Эдгээр зургаас мезолитын үед хамруулан үздэг зургийн тухай өгүүлье. Можоогийн хадны зургийн дотроос хамгийн том тэгш талбай бүхий баруун тийш харсан хэвтээ хаданд (4 х 8 м) арав гаруй том үхэр, тэдний зай завсарт хожим хорь гаруй янгир, нохой зэрэг амьтныг дүрсэлсэн зураг байдаг. Энд гол төлөв данхар том эвэртэй эр үхрийг ихэд, бодит байдлаар дүрслэхдээ түүний эвэр, эр хүйсийг цохон үзүүлжээ. Зарим үхрийн хэвлий, цээжний доор “үржлийг” бэлэгдсэн утгатай дугуй хонхор цохиж гаргасан буй нь палеолитын үед өргөн тархсан дүрслэлийн нэг арга билээ.. Энэ зурагт данхар том эвэртэй үхрийг нум сумаар харваж буй хүн, үхэр хөтлөөд явж буй хүнийг дүрсэлсэн байгаа нь түүний он цагийг тогтоох чухал баримт юм. Модны уян хатан чанарыг хүн ашиглан сэдэж хийсэн анхны холын тусгалтай зэвсэг болох нум сумыг мезолитын үеэс эхлэн хийж хэрэглэж байсныг Евразийн олон газар, түүнчлэн манай орноос олдсон сумын чулуун зэвүүд гэрчилдэг билээ. Тэгвэл энд хүн үхрийг хөтлөөд явж буйгаас үзэхэд энэ зургийг зурах үед үхрийг гаршуулсан байжээ гэж үзэх үндэстэй юм. Энэ зурагт “үржлийг” бэлэгдсэн тэмдэг бүхий палеолитын үеийн уламжлалт арга, нум сумаар зэрлэг үхэр агнаж буй болон ан агнуур, үхрийг эхлэж гаршуулсан дунд чулуун зэвсгийн аж ахуйн сэдэв хамт нэг дор тусгагдсанаас эрдэмтэд түүнийг мезолитын үед холбогдуулан үздэг. Бага газрын чулууны хадны зураг. Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын Бага газрын чулуунд сийлсэн зурагнаас нэгэн бугын зураг нь мезолитын сүүл неолитын эхэн үед холбогдоно. Бага газрын хадны зурагт гадаад тэгийг хөвөөлөн цохиж дүрсэлсэн хоѐр том буга, урт сүүлээ дээш агссан шилүүс, ирвэс мэт хоѐр араатны эх биеийн зураг зэрэг нь бусад зургуудаас хэмжээгээр том бөгөөд нэг буга, нөгөө шилүүс, ирвэс мэт хоѐр амьтны зургийг анхнаасаа дутуу сийлээд орхисон байна. Ийнхүү амьтны зургийн зарим хэсгийг дутуу сийлээд орхидог уламжлал бүүр Ишгэн толгойн хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зурагт бас байдаг бөгөөд уг зургийн насыг тогтооход харгалзууштай баримт боловч бугын эвэр, эх бие зэргийг бодитой нэлээд болхи дүрсэлсэн зэргээс нь дунд чулуун зэвсгийн үед холбогдуулан үздэг.
Неолитын үе	Неолит буюу Шинэ чулуун зэвсгийн үед (эртний грекээр νέος неос ,шинэ, залуу‘ ба λίθος литос ,чулуу‘) хүмүүс газар тариалан эрхэлж хоол хүнсээ залгуулахаас гадна шавар вааран эдлэлийн урлал хөгжиж, чулуун зэвсэг нь илүү боловсронгуй чулууг гөлгөр болгон зүлгэдэг болсон байна. Энэ цаг үеийг хүн төрөлхтний соёлын их хувьсал хийсэн үе хэмээн нэрлэдэг. Шинэ чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор (12,000) 7,000-4,000 жилийн өмнөх үе бөгөөд Европ, Америкийн бүс нутгаас газар тариалан эрхэлж байсан баримтууд олдсон. Ургац тариалалт, ургац хураалтын үед илүү нарийн үйл ажиллагаа шаардаж байсан учир багаж нь илүү боловсронгуй олон төрөл болж, хэрчих, бутлах, тастах гэх мэт үүрэгтэй болсон байна. Шотландаас Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн бүхэл бүтэн тосгон олдсон нь энэ үеийн хүмүүсийн амьдрах хэв маягийг судлах том боломж олгосон. Чулуун ор, шүүгээ, шуудуутай холбогдсон жорлон зэргийг тодорхой харж болно. Хамгийн анхны нарийн тооцоололтой баригдсан сууц энэ байлаа. МЭӨ3600-2500 онд баригдсан хэмээн судлаачид үзэж байна. Мөн шинэ чулуун зэвсгийн үеийн анхны суурин хэв маягтай амьдрах болсон хүмүүс хол газраас сонин содон эд зүйлс авчирч худалдаа хийдэг байсан гэсэн нотолгоо ч олдсон. Ийм том бүтээн байгуулалтыг хийхэд бүлгүүд хамтран ажиллаж нэгдсэн зохион байгуулалтанд орсон байсан гэж үзэж болно. Хөгжлийн гол суурь нь нийгмийн зохион байгуулалт, захирах шатлал, тэмцэл өрсөлдөөн байсан гэж судлаачид дүгнэдэг. Шинэ чулуун зэвсгийн сүүл үед нийгмийн бүтэц Полинез, Эртний Хавайн нийгэмтэй ижил төстэй бөгөөд технологийн төвшний хувьд нийгмүүд нь ижил төстэй байсан байна.Олон мянган жил үргэлжилсэн чулуун зэвсгийн төгсгөлийн томоохон үе бол неолит юм. Ойролцоогоор 7.000 жилийн тэртээгээс төмөрлөг зэвсэгт шилжих хүртэлх үеийг хамарсан энэ үеийн хүний аж ахуйн гол шинж нь ан гөрөө хийх, ургамлын үр үндэс түүх зэрэг байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүнийг шууд хэрэглэх нь хязгаарлагдаж мезолитын үед эхлэлийн төдий байсан үйлдвэрлэхүй аж ахуй ба өөрөөр хэлбэл газар тариалан, мал аж ахуй эрхлэх ажилд шилжсэн явдал юм. Неолитын үед чулуугаар зэвсэг хийх дадлага туршлага, арга ухаан өмнөх үеэс улам илүү хөгжиж ахуй амьдралын аливаа хэрэгцээнд олон төрөл эдлэлийг маш нарийн хийцтэй үйлдэх болжээ. Ялтасыг шовгор үлдэцний бүх талаас уртааш нь цуулах болсон тул тэр нь зөв талт урт хутган хэлбэртэй болсон байна. 37 Дээд палеолит, мезолитын үед хөгжсөн сэлтлэн ирлэх арга барилаар хийж урьд өмнө өргөн хэрэглэж байсан хутга, эсгүүр, хянгар, хусуур, шөвөг, сумны зэв зэрэг зэвсэг хэвээр байсан боловч тэдгээрийн хэлбэр, төрөл олширч ур хийц нь эрс сайжран ир ирмэг нь хурц болжээ. Үүний зэрэгцээ жижиг дугариг бичил хусуур, тэгш суурьтай сумны зэв, тал дугариг ир, хутга ба жадны зуулга ир, дугариг ба зууван хэлбэртэй зээрэнцэг маягийн эдлэл, сүх, ооль, цүүц зэрэг зэвсгийн зүйлс шинээр бий болсон байна. Дээрх зэвсгүүдийг гол төлөв хаш, хас, мана болон төрөл бүрийн цахиураар, сүх зэрэг том эдлэлийг хаш чулуу, гүрмэн занараар хийх болсон нь тэдгээрийг бөх хатуу чанартай болгожээ. Чулуун эдлэл хийгээд гарсан энэ үеийн нэг гол онцлог нь чулууг сайтар зүлгэж билүүдэх, өнгөлөх, хөрөөдөж ховил гаргах, өрөмдөж цоолох аргыг сэдэж олсонд оршино. Олс, дээс зэрэгт нарийн ширхэгтэй элс шигүүлээд түүгээрээ хөрөөдөж чулуун эдлэлд ховил гурив гаргах, модон өрөмний үзүүрт мөн нарийн ширхэгтэй элс шигтгэн өрөмдөж чулуун зэвсгүүдэд нүх гаргаж цоолох болжээ. Ийм аргаар гол төлөв сүх, ооль хийдэг байсан бөгөөд Монгол улсын нутгаас (Өмнөговь, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дорнод) олдсон сүхний дундаж урт нь 11-12 см, өргөн нь 5-6 см, зузаан нь 2,5-3 см байна. Неолитын үед тус оронд оршин суугчид чулуун зэвсгээс гадна ясаар хийсэн эдлэл өргөн хэрэглэж байжээ. Тухайлбал, зуулга ир суулгасан ховилтой ба ховилгүй ясан хутга, сумны зэв ба жадны гилбэр, төрөл бүрийн гоѐл чимэглэлийн зүйл, оѐдлын зүү зэргийг хийдэг болсноос гадна мал ба амьтны ясыг ямар нэг хэмжээгээр засаж янзлалгүй тодорхой нэг төрөл зэвсэг болгон ашиглаж байсан нь бууц суурингуудаас олдсон хавирганы олон ясны үзүүр хэсгийн элэгдэж мөлтийсөн байдлаас үзэхэд илт байна. Неолитын үеийн хүний үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний бас нэг чухал шинэ ололт нь шавар ваар, сав бүтээн хийж хэрэглэх болсон явдал юм. Тус орны неолитын бууц суурингаас шавар сав суулганы үлдэгдэл нэлээд олддог бөгөөд тэр нь өндгөн ѐроолтой, гол төлөв улбар шар гадаргуутай, гадаргуу нь нэлдээ сүлжмэл хээтэй байна. Неолитийн үеийн хүмүүс шавар савыг гурван үндсэн аргаар хийдэг байжээ. Үүнд, гар арга, туузан арга, нүхэн арга орно. Гар арга гэдэг нь шаварыг зуурч гараараа барьж шавар сав хийх арга юм. Шавраа зуураад гурил ганжиндаж буй мэт нимгэлэн хавтгай туузархуу болгоод савны хажуу хана, эх бие, ѐроолыг тус тусад нь бэлдээд дараа нь залгаж сав хийх аргыг туузан арга гэнэ. Шавар ваар савныхаа хэлбэртэй нүх ухаад дотор талыг нь зуурмаг шавраараа шаваад хатсан хойно нь сугалж авч шавар ваар сав хийх аргыг нүхэн арга гэдэг. Сүүлийн аргаар сав хийгээд нүхнээс сугалж гаргахад хэцүү, зарим тохиолдолд хагарч эвдэрэх ч явдал байсан тул нүхнийхээ дотор талд нэхмэл тор хийж шавраа шавж ваар, саваа хийгээд хатсан хойно нь торноосоо татаж гаргаж авах болжээ. Иймээс нүхэн аргаар хийсэн шавар савны гадна талд сүлжмэл торны хээ үлдэж хоцорсон байдаг ба сав нь өндгөн хэлбэрийн ѐроолтой байдаг. Неолитийн үеийн шавар ваар саван дээр түүнийг хийсэн хүний хурууны хээ дарагдаж үлдснийг судалж үзэхэд гол төлөв эмэгтэй хүний хурууны хээ байдаг нь тогтоогджээ. Иймээс шавар ваар савыг ихэнхдээ эмэгтэйчүүд хийдэг байсан гэж үздэг. Шавар ваарыг сэдэж хийснээр хүмүүс шингэн хоол ундыг түүндээ чанаж болгож иддэг болсон нь чухал дэвшил болжээ. Неолитийн үед гарсан өөр нэг чухал дэвшил бол хүмүүс амьтны үс ноос, ургамал зэргийг ээрч утас хийгээд түүгээрээ бүдүүн ширхэгтэй даавуу хийж улмаар хувцас хийх болсон явдал билээ. Дээр дурдсан төрөл бүрийн зэвсэг, ваар сав бүхий тэр үеийн хүний бууц суурин Баянхонгор, Говь-Алтай, Дорноговь, Дорнод, Дундговь, Завхан, Өвөрхангай, Өмнөговь, Сүхбаатар, Төв, Увс, Хэнтий зэрэг ер нь тус орны ихэнх нутгаас олджээ. Эдгээрээс Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баянзаг, Дорнод аймгийн Тамсагбулагийн неолитын үеийн суурингуудын дурсгалуудыг төлөөлүүлэн авч үзэж болно. Баянзагийн оршин суугчид неолитын үеийн гол шинж бүхий чулуун зэвсэг хийх бүх арга барилыг бүрэн эзэмшсэн байна. Тухайлбал: чулууг билүүдэн засаж чаддаг байсан ба гонзгой үлдэцнээс хутганцар нимгэн ялтас цуулан авч зуулга ир, нарийн ирлэсэн сумны зэв, төрөл бүрийн хэмжээ хэлбэрийн хусуур хийдэг байжээ. Ан гөрөө хийх гол зэвсэг нь нум сум байв. Гоѐл чимэглэлийн зүйлээс тэмээн хяруулын өндөгний хальсаар хийсэн сувс мөн олдсон байна. Шавар ваар сав нь өндгөн хэлбэртэй, шувтан ѐроолтой, гадаргыг улаан будгаар будаж, заримдаа улаан дэвсгэр дээр хар будгаар хээ угалз тавих болжээ. Мөн анхны болхи тариалан эрхлэж байсны баримт болох үр тариа цайруулах хавтгай самбар чулуу, нухуур, нүдүүр элбэг олдож буй нь неолитын сүүл үед тэнд оршин суугчдын аж ахуйд чанарын том өөрчлөлт гарсны гэрч юм. Дорнод аймгийн Тамсагбулагт неолитын үеийн хүний булш, сууц бүхий суурингуудыг нээж судалсан нь манай орны төдийгүй Төв, Умард Азийн чулуун зэвсгийн судлалд онцгой байр суурь эзлэх дурсгал болно. Эндээс гол төлөв цахиур, хас, бөсөл, заримдаа манаар хийсэн олон талт шовгордуу үлдэц, үлдэц-хусуур, эсгүүр, хутга, ховилтой яс ба модонд суулгах зуулга ир, цоолтуур буюу шөвөг, хусуур, сайтар зүлгэж өнгөлсөн сүх, хоѐр талаас нь зассан сумны зэв элбэг олдсон байна. Чулуун зэвсгээс гадна ясаар сумны зэв, жад, ховилтой ховилгүй хутга зэргийг хийж байжээ. Ваар сав нь нэлээд зузаан, хөх саарал өнгөтэй, гадна талд нь гүн нарийн хос зураас хээтэй байна. Ийм сав суулганы зүйл Төв, Умард, Дорнод Азийн мөн үеийн дурсгалуудад огт үгүй учир нутгийн хийц бололтой. Неолитын үед зарим овог аймгууд байгаль орчны тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн нутагт удаан хугацаагаар суурин амьдрах болжээ. Үүний тодорхой гэрч нь Тамсагбулагийн суурин бөгөөд 38 тэнд хэд хэдэн сууц бүхий овгийн суурин буй болсон явдал юм. Энд 5 сууцны орыг малтсаны нэг нь харьцангуй бага эвдэрч хэлбэр төрхийг тогтоох боломжтой байсан ба урт нь 7 м 60 см, өргөн нь 5 м 60 см буюу нийт 42,5 м2 талбайтай зууван дөрвөлжин хэлбэртэй байв. Ийм сууцыг эхлээд сууцныхаа хэмжээний зууван дөрвөлжин нүх ухаад дотор талаар тойруулан хэдэн модон багана босгож хананы яс мод болгосон ба төв дунд нь хэдэн багана босгосон байжээ. Эдгээр багануудын орой дээгүүр сууцныхаа дээврийг тавьж байсан байна. Шал нь тэгшхэн, дөрвөлжин хэлбэртэй. Сууцанд үүд байгаагүй нь дээвэрийн гол оройд нүх гаргаж төв дунд буй багануудад түшиглэн тусгайлан бэлдсэн шатаар орж гарч байсан бололтой. Төрөл бүрийн чулуу, ясан эдлэлээс гадна сууцыг малтахад гарсан хамгийн сонин олдвор нь хүний булш юм. Тэрхүү хүнийг сууцны хойд хананы шалны дор хоѐр хөлийг нь өвдгөөр нь ихэд атийлган, гарыг нь унжуулан явган суугаа байдлаар оршуулжээ. Энд МЭӨ IV-III мянган жилд холбогдох 15 орчим насны, 1,20 м өндөр, монгол төрхийн эмэгтэй хүнийг оршуулахдаа 200 гаруй сувсан зүүлт, 20 гаруй бугын соѐогоор хийсэн зүүлт, бог малын чөмөгний ясан гэртэй, дотроо 1 ширхэг нарийн хурц үзүүртэй ясан зүү, 20 см урт, 2,5 см өргөн ясан хутга хоѐрыг ( нэг нь хажуу ирмэгээрээ зуулга ир суулгах нарийхан ховилтой) тус тус дагалдуулан тавьжээ. Манай улсын нутагт анх удаа олдсон хоѐр дахь сууц Чойбалсан хотын баруун талд Овоот толгойн чанх урд Хэрлэн голын хойд эрэг дээр оршино. Уг сууц нь хагас газар гэр бөгөөд 14 м урт, дөрвөлжин хэлбэртэй, ойролцоогоор 120 м2 талбайтай байна. Сууцны гүн нь төв хэсгээсээ 1,20 м. Хананы хажуугаар баганы ор болох дугариг хос нүхнүүд, ханз маягийн өргөн урт тавцан, төв хэсгээр нь гал түлж байсан таван голомтын ором тус тус байв. Сууцнаас ээрмэл олсны эрчин хээтэй ваар савны хагархай, гонзгой ба шовх чулуун үлдэц, хутган ялтас, залтас, төрөл бүрийн том жижиг хусуур, цоолтуур, хоѐр ба нэг талаас нь холтчин ирлэсэн зуулга ир, үр тариа цайруулах самбар чулуу ба дундаа нүхтэй дугуй чулуу, гахайн соѐогоор хийсэн гоѐл чимэглэлийн бололтой зүйлийн хугархай зэрэг тэнд амьдарч байсан хүмүүсийн аж ахуй, оюуны амьдралтай холбогдох хэрэглэгдэхүүн нэлээд олдсоны дотор загас агнах сөрлүүрт ясан жад онцгой сонирхолтой юм. Эдгээрээс гадна адуу, үхэр, бор гөрөөс, зэрлэг гахай болон түлэгдэж шатаагдсан жижиг малын яс, мөн том малын чөмөгний ясыг цуулж орхисон байв. Сууцнаас гарсан ваар савны хээг ажиглахад тэдгээр нь неолитын түрүү үеийн буюу Тамсагбулагийн сууцны өмнөх шатанд холбогдох бололтой байна. Бусад сууцнууд нь хэмжээгээр бага бөгөөд ихэд гэмтсэн байна. Гэвч тэдгээрээс олдсон олдвор нь дурдсан сууцнуудаас гарсан зүйлтэй адил боловч зарим нэг сууц, тухайлбал 2-3-р сууцанд үр тариа цайруулах самбар чулуу, нүдүүр, нухуурын хагархай нэлээд байжээ. Дээр дурдсан Тамсагбулаг дахь сууцны шалан дор олдсон хүний булшнаас гадна Дорнод аймгийн Булган сумын Норовлин уул, Чойбалсан хотын эсрэг талд Хэрлэнгийн баруун эрэг дэхь Мөргөцөг, Зүүн Өлзийт уулын хооронд, мөн тэнд орших Баруун Өлзийт ууланд тус бүр нэжгээд булш олдсоноос бүхий л тохиолдолд хүнийг цооног нүхэнд суугаа байдлаар оршуулсан байв. Зарим булшинд үхэгсэдийг дагалдуулан эд өлгийн зүйл тавьсан байхад зарим булшинд тийм зүйл үгүй байна. Эдгээр булшнаас нэлээд баялаг олдвортой нь Дорнод аймгийн Булган сумын нутагт орших Норовлингийн булш юм. 1,6 м-ийн гүнд өвдгөөр нь атийлгаж, суугаа байдлаар, монгол төрхийн хүнийг оршуулжээ. Түүний толгой хавьд нь 1,5-2 мм голдоч бүхий 3000 орчим сувс байсан нь уг хүний дээл малгайд хадаж байсан бололтой. Мөн оршуулганд хүний нүүрний дүрс бүхий цайвар өнгийн чулуугаар хийсэн 22,5 см урт чулуун онго, 43 см урт хоѐр талдаа зуулга чулуун иртэй ясан хутга, гахай, тарвага, хүдрийн соѐогоор хийсэн ясан зүүлт, гахай, зарааны дүрстэй танан чимэг, дугуй ба сар хэлбэрийн гоѐл чимэглэлийн зүйл, 10,5 см урт захыг нь ирлээгүй хос хутган ялтас, хоѐр захыг нь сэлтлэн ирлэж зассан 6 ш жижиг хутган ялтас зэргийг дагалдуулан тавьсан байжээ. Норовлиингийн булшны оршуулгын зан үйлтэй холбоотой бас нэг сонирхолтой зүйл бол хүнээ оршуулахын өмнө ухсан нүхэнд болон хүнээ оршуулсны дараа түүний дээр их хэмжээний улаан зосон будаг цацсан явдал юм. Ийнхүү неолитын үеийн оршуулганд зос хийсэн тохиолдол Дорнод аймгийн Зүүн Өлзийт уулын булшинд мөн ажиглагдсан бөгөөд энэ нь зосоор цусыг төлөөлүүлсэн ба хүний хойд насны тухай ойлголттой шууд холбоотой болно. Неолитын үед тус оронд оршин суугчид нас барсан хүнээ булж оршуулдаг ба оршуулгын зан үйл нь өвөрмөц байсаныг дээр дурдсанаас харж болно. § 4. НЕОЛИТЫН ҮЕИЙН УРЛАГ Неолитын үеийн урлагийн дурсгалд Монгол орны нутгаас олддог хадны зосон зургууд, чимэглэх урлагийн дурсгалууд багтана. Судлаачид Зураагийн Улаан хадны төрлийн зосон зургийг неолитын үед холбогдуулан авч үздэг. Энэ төрлийн зургийн гол илэрхийлэх шинж нь “X” маягийн солбисон хоѐр зураасан тэмдэг, ганц ба хэд хэдэн эгнээ босоо зураасан тэмдгүүд, дугуй, гурвалжин хэлбэрийн тэмдгүүд юм. Энэ төрлийн “X” маягийн солбисон хоѐр зураас, босоо зураасан тэмдэг бүхий зосон зураг Өвөрхангай аймгийн Дэлгэрэх сумын Цоорхойн агуй, Уянга сумын Шурангийн улаан хад, Арвайхээр хотоос баруун урагш 32 км-т орших Баглуур хад, Төв аймгийн Зуун мод, Дундговь аймгийн нутаг Гэр 39 чулуу, Архангай аймгийн Жаргалант сумын Улиастын гол, Дулааны үзүүр, Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын Зоргол хайрхан, Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Бичиг хад, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Баян-Өндөр сумын Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуйгаас тус тус олдоод байна. Баглуур хадны зурагт бараг бүхэлдээ “X” маягийн солбисон хоѐр зураас босоо зураасан тэмдгүүдийн хослолоос бүрдсэн бол, Зуун модны зурагт дээрхи хоѐр тэмдэг хоѐул харьцангуй цөөн тоогоор байхын зэрэгцээ зууван дугуй, хагас саран, ац маягийн, зууван дөрвөлжин, нэг тал нь задгай зууван дөрвөлжин тэмдгүүд, янгирын дүрс зэрэг харьцангуй олон төрлийн тэмдгүүд байна. Улиастын голын зурагт эгнэсэн босоо зураас, “X” солбисон хоѐр зураас, хүн, салаа оройтой малгайтай хүнийг тоймлон дүрсэлсэн зургууд зонхилж байхад, Дулааны Үзүүрийн зурагт эгнэсэн олон босоо зураас гурвалжин цээжтэй хүнийг тоймлосон зураас голчилж байна. Гэр чулууны зурагт мөн эгнэсэн босоо зураасууд, “X” маягийн сольбисон хоѐр зураасан тэмдэг, цөөн янгирын дүрсүүд байгаагийн зэрэгцээ онц сонирхолтой нь хүний гарын алганы хоѐр дүрс байгаа явдал юм. Үүнийг дүрслэхдээ гарын хурууг сарвайлган алгаар нь хадан дээр тавиад хуруу болон алгаа тойруулж зосоор будаж зуржээ. Эдгээр гарын алганы зургийг судлаачид “цэвэр палеолитын аргаар” дүрсэлсэн хэмээн үздэг билээ. Цагаан агуй, Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуйн зурагт “X” маягийн солбисон хоѐр зураасан тэмдэг, босоо зураас голчилох ба хоѐр гараа дэлсэн хүний зураг бас тааралдаж байна. Монголын неолитын үеийн урлагт чимэглэх урлагийн дурсгал тодорхой байр сурь эзэлдэг. Чимэглэх урлаг нь гол төлөв ахуйн хэрэгцээний янз бүрийн сав суулга, тавилга, зэр зэвсэг, бөс даавуу, хувцас хунар, төрөл бүрийн гоѐл чимэглэл зэрэг уран хийцтэй эд юмс бүтээдэг уран бүтээлийн олон салбарыг хамаардаг бөгөөд түүнчлэн материаллаг ба оюун санааны үнэт бүтээлийг бүтээх хүрээнд давхар багтдаг байна. Одоогийн байдлаар монгол нутгаас олдоод байгаа неолитын үеийн чимэглэх урлагийн дурсгалууд дотор Норовлин уулын булшны хэрэглэгдэхүүнүүд онцгой байр суурь эзэлдэг. Чулуун онго. Энэхүү онго зууван урт, бүтэн баримал хэлбэртэй, хүний нүүрний дүрсийг зууван байдалд зохицуулан маш нарийн уртай сийлж, дараа нь сайтар зүлгэж өнгөлсөн байна. Хүнийг нарийн саран хөмсөгтэй, дүгрэг том нүдтэй, урт шулуун, хамартай, жижигхэн цомбогор уруул, амтайгаар дүрсэлжээ. Онго нь хөндлөн огтлолоороо зууван хэлбэртэй бөгөөд түүний дээд үзүүрт зүүх тусгай нүхтэйн дээр, доод хэсгийн хоѐр хажууд тус бүр дөрөв, нийт найман хэрчлээс гаргасан байна. Ясан зүүлт. Амьтны соѐогоор хийсэн, хоѐр үзүүртээ нүх бүхий саран хэлбэртэй чимэг зүүлт. Гахайн дүрстэй танан чимэг. Бөөрөнд нь хадах хоѐр нүхтэй хийсэн бөгөөд тэрхүү хоѐр нүхний хооронд элэгдэж ховил гарснаас үзэхэд нэлээд урт хугацаагаар эдэлж байсныг гэрчилнэ. Гахайг том хоншоортой, богино хүзүүтэй, бүдүүн богино хөлтэй дүрсэлжээ. Зараа хэлбэрийн чимэг. Нимгэн хавтгай танын хажуу ирмэгт нэг дөрвөлжин, түүнээс залгуулж эргэн тойрныг хөрөөний шүд мэт хошуу гарган урлажээ. Энэхүү чимгийн дээд хэсэгт хадах хоѐр нүх гаргасан байна. Хэрлэн голын Устын дэнжээс олдсон дугуй чулуун эдлэл. Энэ эдлэл Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутаг Хэрлэн голын дээд гүрний орчимд хийсэн малтлагын явцад илэрч олсон юм. Тэрээр 8,3 см голдочтой голдоо 2,5 см голдочтой нэвт нүхтэй, 2,6 см зузаан. Голын нүхнээс дугуйн гадаад хөвөө рүү 12 нарийн зураасыг хоѐр хоѐроор нь үзүүрийг солбиж хээлэн сийлжээ. Тойруулж зурсан хээ нь Дорнод аймгийн нутаг Тамсагбулгийн суурингаас гарсан зүүний ясан гэрэн дээр зурсан хээтэй ижил төстэй байгаа бөгөөд нүүрэн тал болон хажуу талын аль алинд 12 зураас гаргасан нь нэлээд сонирхолтой төдийгүй эртний цагалбар байж болох талтай ба ямар ч атугай чимэглэх урлагийн дурсгал болох нь маргаангүй. Урьд нь үүнтэй төстэй дундаа нүхтэй чулуун эдлэлүүдийг Туул, Хэрлэн голын сав, Хэнтий аймгийн Рашаан хад, Дэлгэрхаан сумын нутаг Хэрлэн Баян Улаан уулын өврөөс олж байжээ. Эдгээр эдлэлийг модон царилын хүндрүүлэгч ачаа, загасны торны ачаа болгон ашиглаж байжээ. Дээр дурдсан эдлэлүүдээс гадна Загасны чулуун дүрсний хугархай, загасны хэлбэртэй үр тариа цайруулах самбар чулуу Дорноговь аймгийн Дулааны говь, Сүхбаатар аймгийн нутгаас олдсон байна. Неолитын үеийн чулуун онго, гоѐл чимэглэл, гахайн дүрстэй хадмал, загасны хэлбэртэй самбар чулуу зэрэг нь нэг талаас урлагийн бүтээл төдийгүй, нөгөө талаас эд зүйл, гоѐл чимэглэл бөгөөд бүхэлдээ орон зайн чимэглэх урлагийн дурсгал болно.
Чулуун зэвсгийн үеийн урлаг	Чулуун зэвсгийн соёлын түүхийг судлах гол эх сурвалж нь тэр үеийн урлагийн дурсгал юм. Монголын чулуун зэвсгийн үеийн урлагт дээд палеолитын үе ба мезолит, неолитын үеийн орон зайн урлагийн дурсгалууд хамаарна. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгалд агуйн болон хадны зураг, чимэглэх урлагийн дурсгалууд багтана. Дэлхий дахинаа хуучин чулуун зэвсгийн дээд үед хүн төрөлхтөн анхны урлагийн дурсгалаа хад чулуу, агуйн хананд мөнхлөн үлдээж эхэлсэн хэмээн үздэг бөгөөд эртний урлаг үүссэн газар нь Европ хэмээн үзсээр ирсэн байдаг. Тэгвэл, хүн төрөлхтний урлагийн эх үүсвэр өрнө дахинд байсан шигдорно дахинд байсан гэдгийг Монгол нутгаас олдсон агуйн хананд зурагдсан зургууд гэрчилж байна1. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хуучин чулуун зэвсгийн дургалуудыг дэлхий дахинаа нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгдсөн дурсгалуудтай адилтган үзэж болох билээ. Монгол нутгаас олдсон чулуун зэвсгийн үеийн хад болон агуйн хананд дүрслэгдсэн зургуудыг дүрсэлсэн байдлаас шалтгаалан зосон ба сийлмэл зураг хэмээн ангилдаг. Н э г . Зосон зургийг үйдсэн хоёр төрөлд хуваан үзэж болно. Үүнд: Бодит байдлаар дурсэлсэн зосон зураг. Энэ төрлийн зосон зураг одоо Монгол Улсын нутагт ганцхан Ховд аймгийн Манхан сумын нутаг Хойд Цэнхэрийн агуйгаас олдоод байна. Хойд Цэнхэрийн агуйд арслан заан, аргаль, одос үхэр, тэмээн хяруул, тэмээ зэрэг амьтдыг бодит байдлаар дүрсэлсэн байдаг. Үүнээс гадна шилмүүст мод, олон зэрэгцээ толбо зэргийг Хойд Цэнхэрийн агуйн хананд мөн дүрсэлсэн байдгийг эрдэмтэд хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдуулан үзэж байна.2 Энд дүрслэгдсэн тэмээн хяруул нь Монгол оронд дөрөвдөгч галавын сүүлчээр нутаглаж байгаад мөхсөн бөгөөд тэдний өндөгний хальс нь манай чулуун зэвсгийн дурсгалуудаас элбэг олддог. Чулуун зэвсгийн үеийн зосон зургийн хоёр дахь дэд төрөлд Зураагийн улаан хадны төрлийн зосон зураг орно. Эдгээр зураг нь неолитын үед холбогдоно. Энэ төрлийн зургийн гол илэрхийлэх шинж нь «х» маягийн солбисон хоёр зураасан тэмдэг ганц ба хэд хэдэн эгнээ босоо зураасан тэмдгүүд, дугуй, гурвалжин хэлбэрийн тэмдгүүд юм. Энэтөрлийн «х» маягийн солбисон хоёр зураас, босоо зураасан тэмдэг бүхий зосон зураг Өвөрхангай аймгийн Дэлгэрэх сумын Цоорхойн агуй, Уянга сумын Шурангын улаан хад, Арвайхээр хотоос баруун урагш 32 км-т орших Баглуур хад, Төв аймгийн Зуунмод, Дундговь аймгийн нутагТэр чулуу, Архангай аймгийн Жаргалант сумын Улиастын гол, Дулааны үзүүр, Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын Зоргол хайрхан, Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Бичигт хад, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Баян-Өндөр сумын Саальтынягуй, Цагаан магнайн агуйгаас тус тус олдоод байна. Цагаан агуйд 700 000 жилийн тэртээгээс эхлэн нэн эрт цагаас олон мянган жилийн турш хүн сууж байсны ул мөр, чулуун зэвсгүүд бүхий доод палеолитын олон соёлт давхарга олдсон юм. Баглуур хадны зурагт бараг бүхэлдээ «х» маягийн солбисон хоёр зураас босоо зураасан тэмдгүүдийн хослолоос бүрдсэн бол, Зуун модны зурагт дээрхи хоёр тэмдэг хоёул харьцангуй цөөн тоогоор байхын зэрэгцээ зууван дугуй, хагас саран, ац маягийн, зууван дөрвөлжин, нэгтал нь задгай зууван дөрвөлжин тэмдгүүд, янгирын дүрс зэрэг харьцангуй олон төрлийн тэмдгүүд байна. Улиастын голын зурагт эгнэсэн босоо зураас, «х» солбисон хоёр зураас, хүн, салаа оройтой малгайтай хүнийг тоймлон дүрсэлсэн зургууд зонхилж байхад, Дулааны Үзүүрийн зурагт эгнэсэн олон босоо зураас гурвалжин цээжтэй хүнийгтоймлосон зураас голчилж байна. Гэр чулууны зурагт мөн эгнэсэн босоо зураасууд, «х» маягийн солбисон хоёр зураасан тэмдэг, цөөн янгирын дүрсүүд байгаагийн зэрэгцээ онц сонирхолтой нь хүний гарын алганы хоёр дүрс байгаа явдал юм. Үүнийг дүрслэхдээ гарын хурууг сарвайлган алгаар нь хадан дээр тавиад хуруу болон алгаа тойруулж зосоор будаж зуржээ. Эдгээр гарын алганы зургийг судлаачид «цэвэр палеолитын аргаар» дүрсэлсэн хэмээн үздэг билээ.1 Цагаан агуй, Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуйн зурагт «х>> маягийн солбисон хоёр зураасан тэмдэг, босоо зураас голчилох ба хоёр гараа дэлсэн хүний зураг бас хааяа байна. . Х о ёр . Хадны сийлмэл зураг. Монгол орон хадны сийлмэл зургийн дурс- галаар нэн баялаг орон юм. Сийлмэл зураг нь бусад төрлийн зургаасаа илүү сайн хадгалагдан үлдсэн байдаг нь дүрсэлсэн аргатай нь холбоотой юм. Хадны сийлмэл зургийгдүрсэлсэн арга барилаар нь: О Бодит байдлаар дүрсэлсэн; Ө Загварчлан (амьтныг загварчлан дүрслэх аргаар) дүрсэлсэн хэмээх үндсэн хоёр том төрөлд хуваадаг. Палеолитын үед хамаарах хадны сийлмэл зургууд Ховд аймгийн Манхан сумын Ишгэн толгой, Буянт сумын Чандмань хар үзүүр, Увс аймгийн Сагил сумын Хад үзүүр, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Рашаан хад, Баян- Өлгий аймгийн Улаан хус сумын Цагаан салаа, Бага Ойгор голын сав зэрэг газраас олдсон бөгөөд зургийг бүгдийг бодит байдлаар дүрсэлжээ. Ишгэн толгойн хадны зураг. Монгол Алтайн нурууны ар биеэс эх авсан Урд Цэнхэр, Дунд Цэнхэр, Хойд Цэнхэрийн гурван гол Ховд аймгийн Манхан сумын төвийн орчимд нийлж урсах ба түүний хөндийд сумын төвөөс хойш 2 км орчимд, хоёр жижиг хадан толюй орших бөгөөд түүний хойд тйлынхыг Ишгэн толгой гэнэ. Урд, Дунд, Хойд гурван Цэнхэрийн голын нийлсэн бэлчир болох энэ орчмоос хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хайрган хугадас зэвсэгбүхий чулуун зэвсгийн зүйлсийг олноор олж судалсан билээ. Ишгэн толгойн хаднаа үхэр, адуу, буга, янгир, тэмээ зэрэг амьтдын дүрсийг хадны толион дээр гол төлөв ганц нэгээр толгойг дуртай зүг рүүгээ харуулан урласан бөгөөд зургийн сийлбэрийн өнгө хадны байгалийн өнгөнөөс бараг ялгарахгүй болж зөвхөн гараар тэмтрэхэд сийлбэртэй болох нь мэдэгдэх төдий байна. Ишгэн толгойн хадны ихэнх зураг түүний хойт талд өөрөөр хэлбэл салхин талд нь зонхилсон байдалтай байна. Ишгэн толгойн хаднаа нийт 150 дүрс сийлснээс хүн 1, адуу 18, үхэр 13, буга, хандгай, гөрөөс 19, тэмээ 1, янгир 17, аргаль 11, могой 5, бар 3, тэмдэг дүрс 9, чухам ямар амьтан болох нь тодорхой танигдахгүй амьтдын дүрс 53 байна.1 Энд дан зэрлэг амьтдыг дүрсэлсэн бөгөөд дүрслэхдээ амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хүрээлэн цохиж гаргах, бүх талбайг хонхойлон цохих хоёр үндсэн барилыг хэрэглэн тухайн амьтны дүрсийг бодит байдлаар ха-руулахдаа яг байгаагаар хуулбарлалгүй онцлог шинжийг нь цохон бодитой-гоор дүрсэлж зарим эрхтэнүүдийг орхигдуулсан нь ч тохиолдоно. Үхрийн том эвэр, адууны чих, сүүл, бугын олон салаа эвэр, барын арьсны судал, тэмээний бөх зэргийг цохон урлахын зэрэгцээ, янгирын махир эврийг гоём-сог байдалтай нум хэлбэртэй гаргаж нуруунд хүргэлгүй дүрсэлсэн байхад аргалийн эврийг тал дугуй хэлбэрээр хүзүүтэй нь давхардуулан махирлуулсан байна. Ишгэн толгойн хаднаа амьтны биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиж зөвхөн толгойн хэсгийг бүх талбайгаар хонхойлон дүрсэлеэн буй нь Монголын чулуун зэвсгийн урлагийн нэгэн онцлог арга билээ.2 Амьтдын ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиж гаргаад түүний зүрхний харалдаа хонхойлон цохисон ба хүзүү нуруунаас доош хөндлөн зураас гаргаж хонхойлсон байх нь олонтой бөгөөд ийм барил Ховд аймгийн Чандмань Хар үзүүрийн зурагт мөн ажиглагддаг. Ишгэн толгой ба Чандмань Хар үзүүрийн зургийн аль алинд том адууны дэргэд жижиг адуу (унагатай гүү) дүрсэлсэн хийгээд энэ хоёр газрын хадны зураг нийт дүрсэлсэн амьтад, дүрслэлийн арга барил зэрэг бүхий л талаараа ижил төстэй зэргээрээ нэгэн үед хамаарах нь тодорхой юм. Ишгэн толгойн зурагт амьтны гадаад тэгийг хөвөөлөн цохиж гаргаад түүний хэвлий, хөл хоёрыг залгалгүй дутуу орхисон тохиоддол байдаг. Үүнтэй ижил дүрсэлж буй амьтныхаа зарим хэсгийг дутуу орхисон зураг Хойд Цэнхэрийн агуй дахь хуучин чулуун зэвсгийн зосон зурагт мөн тааралддаг. Мөн аргаль, гөрөөс зэргийг Ишгэн толгой ба Хойд Цэнхэрийн агуйн зурагт тун адилхан зурсан ба аль алинд нь хоёр бөхтэй тэмээний зураг байна. Ишгэн толгойн хаднаа могойн зураг нилээд хэд буй нь хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зурагг элбэг тохиолддог дүрслэл билээ.1 Амьтны хүйсний харалдаа доор зууван тэмдэг дүрсэлсэн зураг хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдох ОХУ-ын Шишкиний хясааны адуу, үхэр, бугын зурагт байдаг билээ.2 Үүнтэй ижил дүрсэлвэр Ишгэн толгой хийгээд Чандмань хар үзүүрийн зурагт байгаа бөгөөд түүнийг судлаачид эм амьтны хүйс, амьтдын үржлийг билэгдсэн тэмдэг хэмээн тайлбарладаг билээ.3 Ишгэн толгойн хадны зурагнь Чандмань Хар үзүүрийн чулуун зэвсгийн үеийн зурагтай сэдэв, зохиомж, дүрслэлийн арга барил бүхий л талаар адил ба Хойд Цэнхэрийн агуй, Шишкиний хясааны хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зурагтай гол гол үндсэн шинжээрээ ижилсэж байгаа тул зургийн сийлбэр, сийлсэн арга барил, дүрсэлсэн амьтад зэргээр нь судлаачид эдгээр зургийг хуучин чулуун ээвсгийн дээд үед холбон үзэж байгаа юм. Ишгэн толгойн хаданд адуу, тэмээ, үхэр, аргаль, янгир, буга, гөрөөс, могой, бар зэргийг дүрсэлсэн ба эдгээр амьтдын зарим нь эрт үед мөхөж үгүй болсон байна. Адуу, үхэр, тэмээг монгол нутагт эрт цагт амьдарч байсан хүмүүс гэршүүлсэн харин аргаль янгир, буга, гөрөөс зэрэг нь одоо хир уугуул нутагтаа зэрлэгээр идээшин амьдарсаар байна. Монгол орон түүний хөрш зэргэлдээ нутгаас урьд өмнө чулуун зэвсгийн үед холбогдох барын зураг олдож мэдэгдээгүй бөгөөд харин Ишгэн толгойн хаднаа дурдсан зэрлэг амьтдын хамт цөөн тоогоор барыг дүрсэлсэн нь сонирхолтой юм. Манай оронд палеолитын үед бар нутаглаж байснаас түүнийг үзсэн, мэддэг төдийгүй хад цохионоо дүрслэн үлдээжээ. XIX зууны эхээр хойд өргөргийн 52-56° хүртэл Дорнод Казахстан, Алтайн уулс Илим, Иртиш, Обь зэрэг гол мөрний саваар бар ирж байсан мэдээг4 харгалзан үзэхэд хуучин чулуун зэвсгийн үед Монгол оронд тухайлбал, Алтайн нуруугаар бар нутаглаж байсан гэдэг нь давхар батлагдаж байгаа юм. Чандмань Хар үзүурийн зураг. Ховд аймгийн Буянт сумын нутаг Ховд хотоос зүүн тийш 13 км-т голынхоо урд эрэгт орших өнчин ганд толгойг Чандмань Хар үзүүр гэж нэрлэх бөгөөд толгойн баруун талын том толигор хаднаа олон тооны амьтдын зургийг хонхойлон цохиж сийлсний зэрэгцээ түүний ар ба зүүн хажуугийн хаднаа цөөн зургийг цоолборложээ. Энд гол төлөв сүрэг амьтдыг тэгш тольгор хаднаа дүрслэхдээ амьтны биеийн гадаад ерөнхий тэгийг хонхойлон гаргах, амьтны дүрийг бүх талбайгаар нь хонхойлон цохиж урлах, амьтны ерөнхий тэгийг гаргаад улмаар цээжин хэсгийг бүх талбайгаар нь хонхойлж их биений хэсэг хадыг хөндөлгүй орхих гурван барилыгхэрэглэсэн байна. Чандмань Хар үзүүрийн хадны зургийн гол сэдэв бол ан амьтан бөгөөд үүнд адуу, үхэр, буга, аргаль, янгир голлох ба чоно, үнэ^ могой зэрэг амьтдыг ч цөөвтөр дүрсэлсэн байна. Амьтдыгтайван, тоггуун байдалтай ихэд сүрлэгээр дүрсэлсний зэрэгцээ тэдгээр амьтдын эр, эм хүйсийг тод томруун гаргахдаа басхүү сонирхолтой аргыг хэрэглэсэн байна. Жишээлбэл: буга, үхэр, адууны эр хүйсийг таниг- дахаар дүрсэлж харин гүү зэрэг эх амьтны хүйс эрхтэнийг бус харин унага төлтэй нь хамт дүрсэлсэн ажиглагдана. Харин эр амьтдыг хүйсний харалдаа доор дугуй хонхор гарган дүрсэл- жээ. Дурдсан амьтдаас гадна ганц нэг хүн, тэмдэг зэргийг бас урласан тохиол- доно. Чандмань Хар үзүүрийн хадны зургийн сэдэв, сийлбэр дүрслэлийн арга барилаар төдийгүй зураг хонхойлж сийлсэн хад он удаанаар нар салхинд идэгдэж улмаар байгалийн хаднаас бараг ялгагдахгүй болсноос үзэхэд ч энд амьтдын зургийг сийлснээс хойш хэдэн мянган жил өнгөрсөн нь илэрхий. Судлаачид Чандмань Хар үзүүр, Тэмээн чулуу зэрэг газрын хадны сийл- мэл зургийн дотроос үхэр, адуу, хандгай зэрэг амьтны зургийг чулуун зэвс- гийн үед холбогдуулан үзэж байгаа юм. Эдгээр зургаас Чандмань Хар үзүүрийн хаданд сийлсэн нэгэн үхрийн зургийг төлөөл үүлэн авч үзье. Босоо том эвэртэй, урт биетэй, богино хөлтэй үхрийн ерөнхий тэгийг хонхойлон цохиж гаргаад, их биеийн хэсгийг хөндөлгүй товгор хэвээр үлдээсний гадна түүний гэдсэн доор нэгэн дугуй тэмдэг цохиж гаргасныг судлаачид амьтны «эм хүйс, үржлийг» бэлгэдсэн утгатай тэмдэг хэмээн тайлбарлаж улмаар ерөнхий дүрслэлийн байдлаар чулуун зэвсгийн үеийн шинжтэй зураг гэж үзсэн байна. Хад узүурийн хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын нутагт тулгын гурван чулуу мэт байрласан хар бараан өнгийн хадтай гурван уул байдгийг Баруун, Зүүн, Дунд Турга гэдэг. Дунд Тургийн баруун талын дэрс, бударга- натай хоолойг Марц гэж нэрлэнэ. Марцын зүүн талд Монгол, Оросын хилийн заагаас 5 км орчим зайтай хойноос урагш сунаж тогтсон хадтай жижиг хар толгойг Хад үзүүр гэнэ. Хад үзүүрийн чанх урд ба баруун урд талын хаданд янгир, буга, үхэр, адуу, чоно, хүн зэргийн зуу гаруй дүрсийг хонхойлон цохиж сийлсэн бөгөөд дүрслэлийн арга барил нь төдийгүй он цагийн хувьд өөр өөр үед холбогдох нь илэрхий. Энд эртний зурган дээр хожуу үеийн зургийг давхарлуулан сийлсэн тохиолдол ч байна. Эдгээр зургаас зөвхөн хуучин чулуун зэвсгийн үед хамаарах цөөн зургийн тухай өгүүлье. Хад үзүүрийн чанх урд талын том толигор хадыг нийтэд нь хонхойлон цохиж дүрсэлсэн амьтнаар дүүргэжээ. Тэдний дундаас энэхүү хадны төвд хамгийн тохиромжтой толигор хэсгийг эзл үүлэн нэгэн том үхрийн ерөнхий тэгийг хонхойлон цохиж бодит байдлаар дүрслэхдээ түүний сүүл, босоо эвэр, хоёр салаа омруу (хөөлүүр), эр хүйсийг цохон үзүүлсний гадна хэвлий дор нь зууван дугуй хонхор цохиж гаргасан байна. Энэ зураг бусдаас том бөгөөд хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдоно
Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үе	Хүрэл зэвсгийн уе. Монгол оронд амьдарч байсан эртний хүмүүс нийгмийн хөгжлийн дагуу өөрийн аж ахуйг эрхлэн явуулж ирсэн ба тэдний амьдрах ухаан өргөжин тэлэхийн хирээр төмөрлөгийг нээн олж ахуй амьдралдаа хэрэглэх болжээ. Тэрхүү төмөрлөгийн анхных нь зэс байв. Байгалийн цэвэр зэсийг ашиглан гоёл чимэглэл, хөдөлмөрийн зэвсгийг хийж, урьдын уламжлалт чулуун зэвсгийн хамт хэрэглэж байсан зурвас үеийг хүн төрөлхтний түүхэнц энеолит1 буюу зэс чулууны үе гэж нэрлэдэг бөгөөд энэ үеийг Монгол орны оршин суугчид дамжиж ирсэн байна. Монгол оронд энеолитийн үе нь неолит (шинэ чулуун зэвсэг)-ийн орон нутгийн уламжлал дээр үндэслэн гарч ирсэн болохыг археологийн судалгааны баримтууд гэрчилж байна. Өмнөговь аймгийн Манлай сум, Номгон сум, Ханбощ сумын Оюутолгой, Дорнод аймгийн Халх гол сум4 Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Онгон, Хонгор, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ, Мандах (Цагаан суврага уул), Даланжаргалан сум, Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус, Говь-Алтайаймгийн Бигэр, Баянхонгор аймгийн Богд, Төв аймгийн Говь-Угтаал зэрэг газарт эрт үед зэс малтаж байсан ор уурхай олдож тэмдэглэгдсэн байдаг2. Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Баянзагийн сууринд неолитийн үеэс энеолит, хүрэл зэвсгийн үе хүртэл хүн тасралтгүй сууж байсан болохыг гэрчлэх олон тооны гал голомтын үлдэгдэл, чулуун зэвсэг, шавар ваарны хагархай зэсийн хайлсан шаарын хамттааралдцаг. Мөн түүнчлэн Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын орчим, Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутаг Хүйтэнбулаг3 зэрэг газраас неолитын чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсгийн хамт зэсийн хайлш олдцог. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оюутолгойц эртний зэсийн хүдэр малтаж байсан зэсийн хүдрийн уурхай ухах, хүдрийг буглах олзворлох ажилд хэрэглэж байсан том, жижиг чулуун муна болон бусад зэвсгүүд олонтой олдсон билээ. Том чулууны эргэн тойрон хонхойлон цохиж, үрж зүлгэн өргөн ховил гаргаад тэр ховилоороо чулуун муныг оосор уяагаар бэхлэж, хүдэр бутлах, цохих зэвсэг болгон хэрэглэж байжээ. Эдгээр чулуун муна янз бүрийн хэмжээтэй байх ба том нь 30x25 см хэмжээтэй, 4 5 кг, жижиг нь 6-2.5 см хэмжээтэй 80-100 грамм жинтэй бөгөөд жижгийгнь алх гэж үзмээр байдаг. Монгол, Зөвлөлтийн эрдэмтэд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг, Зоог зуух гэдэг газраас М Э Ө IV-III мянган жилийн тэртээ холбогдох неолит, энеолитын үеийн голомт 4 000 гаруй эд өлгийн зүйлс олдсоны ихэн- хийг (3 600 орчмыг) чулуун зэвсэг эзлэх ба үлдсэн нь шавар ваарны хагархай, амьтны яс зэсийн хүдрийн хайлш зэрэг байсан юм. Эндээс зэсийн хүдэр хайлуулж байсан энгийн хийцтэй хоёр зуух олдсон нь эрдэм шинжилгээний хувьд онц сонирхолтой. Зуух 46x35x9 см орчим хэмжээтэй бөгөөд түүнийг чулуугаар барь>£ээ/3уухан дотроос зэсийн хайлш шаар, загийн шатсан нүүрс, үнс гарч байв1. Х.Пэрлээ 1979 онд Өмнөговь аймгийн Манлайсумын Говийн төхөм гэдэг газар зэсийн хүдэр хайлуулж байсан бууц, зэс хайлуулалтын зуухыг олж малтан шинжил сэн юм.Энд40ш оо дөрвөлжин метр эзэлхүүнтэй 3.5 м урт, 1-1.6 м өргөн, ам нь зүүн хойшоо харсан баруун урд буландаа яндантай, заг түлж хүдэр хайлуулж байсан2 зуухыг малтан шинжилсэн. Говийн Төхөмөөс зүүн хойш 30-40 км орших Аргалант ууланд зэсийн хүдэр малтаж авч байсан ором сорив байх ба Говийн төхөмд загийн ойтой бөгөөд энэ орчимд үйлдвэрлэлээ явуулах бүхий л нөхцөл нь бүрдсэн байна. Эдгээр баримт нь Монгол оронд ойролцоогоор МЭӨ III мянган жилийн тэртээ анхны төмөрлөг болох зэсийг хайлах ажил неолитын үеийн аймгуудын дунд тэдйий үйлдвэрлэлийн туршлагад үндэслэн орон нутгийн түүхий эдийн суу- рин дээр бие дааж үүссэнээр энеолитийн үе эхэлсэн болохыг харуулж байна. Энеолитын үе нь чулуун зэвсгийн үеэс хүрэл зэвсгийн үед шилжих шилжилтийн завсрын богино үе байсан юм. Зэсийг хорголжин тугалгатай хольж хайлан хүрэл гэдэг нийлэг төмөрлөгийг гарган авч чадсан юм. Цэвэр зэсийг 1083° дулаанд хайлдаг бол бага зэргийн хорголжин тугалгатай хольж хайлан хүрэл болгоход 960° дулаан шаарддаг байна3. Манай оронд ойролцоогоор МЭӨ II мянган жилээс үйлдвэрлэлд өргөн нэвтэрч эхэлжээ. Хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан хүмүүс, эртний хүрэл зэвсгийн үйлдвэрлэл явуулж байсан дурсгалууд, түүвэр олдвор, дөрвөлжин булш, хиригсүүр, буган хөшөө, хадны зосон зураг, хадны сийлмэл зураг зэрэг олон төрлийн дурсгалыг үлдээсэн байна. Сүхбаатар аймгийн Дариганга сумын Ар голын эрэг, Өмнөговь аймгийн Манлай сумын Бага Өлзийтийн Лха зэрэг газар хүдэр хайлуулж байсан ор мөр олджээ4. Мөн Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Төгрөг ширээтэд олдсон суурингаас неолитын чулуун зэвсгүүд, неолит, энеолитын үеийн ваар савны хагархайн хамт хүрэл хутга цутгаж байсан чулуун хэвний хагархай олдсон байна1. Зэс, хүрэл хайлуулдаг чулуун сав Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, Биндэр зэрэг сумдын нутагг малтсан хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас тус бүр нэг нэг олдсон юм. Увс аймгийн Цагаан хайрхан сумын нутгаас хоёр хутга, нэгшөвгийгхүрлээр зэрэгцуггадаг чулуун хэв олдсон нь хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлд өргөн нэвтэрч байсныг харуулах чухал баримт юм. Энэхүү хүрэл эдлэл цутгах хэв нь М Э Ө II мянган жилийн тэртээ холбогдоно2. Дээр дурдсан үйлдвэрлэл явуулж байсны дурсгал болох уурхай, зуух, сав суулга, хэв зэргээс гадна үйлдвэрлэж гаргасан бүтээгдэхүүн болох сумын зэв, чинжаал хутга, жадны гилбэр, ооль, хутга, шөвөг, хазаарын амгай зуузай, тогоо, толь, янз бүрийн товч товруу, амьтны дүрстэй гоёл чимэглэлийн зүйлс зэрэгхүрэл зэвсгийн олдворууд олон тоогоор олдсон нь музейнүүдийн сан хөмрөгт хадгалагдаж байдаг3. Үндэсний түүхийн музейд Өмнөговь аймгийн нутгаас олдсон аргалийн толгойн дүрсийг ихэд урнаар цутгаж хийсэн тольтгой хүрэл чинжаал, хадгалагдаж байна.
Буган хөшөө	Буган чулуу нь Хүрэл зэвсгийн үед бичиг үсэггүй байх үед босгосон чулуун хөшөө бөгөөд ихэнх нь Монголд, бусад нь Төв Азийн баруун хэсгээр байдаг. Өндөр нь 1.5-7.5 м байх ба голчлон зүүн зүгт хандсан нь нарыг шүтэх үзэлтэй холбоотой. Дээр нь тамгатай төстэй тэмдгүүд бий. Гонзгой чулууг засч ихэнхдээ сүрлэг бугыг уран гоёмсгоор, загварчлан дүрсэлдэг учраас "буган хөшөө" хэмээн нэрлэдэг.2023 оны 9-р сард ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн хорооны 45-р ээлжит чуулган болж Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх Буган чулуун хөшөөг дэлхийн өвд бүртгэхээр шийдвэрлэсэн болно.Монгол дахь сонгодог загварт буган чулуу Хөшөөн дээрх буга зэрэг амьтныг илүү гоёмсог, өвөрмөц маягаар дүрсэлснээрээ бусад төрлөөсөө ялгардаг ба бугыг нисэж буйгаар дүрсэлдэг юм. Скиф-Баруун Евразийн Дундуураа 2 зураастай, мөн дугариг хүрээнүүдийг сийлсэн байдаг. Саян-Алтайн Саян-Алтайн загвартай буган чулуун хөшөөн дээрх амьтдын хөл нугараагүй шулуун байдаг, бугын дүрсийг өөрчлөлгүйгээр бодитоор дүрсэлдэг зэрэг олон шинжээрээ Баруун Евразийн буган чулуутай төстэй. Бар, гахай, буга, шувуу, мэлхий зэрэг амьтныг дүрсэлсэн байдаг Гарал үүсэл Одоогоос 3000 жилийн өмнө киммерийчүүд анх босгосон, эсвэл 1500 орчим буган чулууны ихэнх нь буюу 1341 нь Монголд байдаг тул Монголд үүссэн гэсэн 2 хувилбар байдаг. Мөн буган чулуу дөрвөлжин булштай биш хиргисүүрийн соёлд хамаарагдах ба буган чулуу босгох заншил баруун зүгээс Монголд нэвтэрсэн гэсэн өөр нэг онол бий. Буган чулууг гол төлөв дөрвөлжин булшны баруун урд буланд босгосон байдаг. Монгол нутгийн төв, баруун хойд, зүүн өмнөд хэсэгт өргөн тархсан байдаг.[1] Монгол орны буган чулуун хөшөөний олонх нь Архангай, Булган, Хөвсгөл, Баянхонгор, Завхан аймгуудын нутагт тохиолддог.[1] Монгол улсын нутгаас бугын дүрс сийлсэн чулуун хөшөө 550 гаруй олджээ. Энэ хөшөө нь баатар дайчин эрэгтэйчүүдэд зориулсан дурсгал бөгөөд түүнийг өвч бүрэн зэвсэгтэй нь дүрсэлсэн байдаг. Зарим хөшөөний дээд хэсэгт нар сар байдаг.[1] Ер нь нар сар гал гурван дүрс нь нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэгт дэлгэрсэн гэж түүх сударт байдаг бөгөөд Төв Азийн унаган гаралтай дүрслэл зүйл юм.
Улаан зосон зураг	Зос, бэхээр зурсан зурагт байгалийн тогтцоороо байгаа хад чулууны гадаргуу дээр болон агуйн хананд хүн, мал, амьтан, тэмдэг зэргийг тусгай найрлага бүхий зос, бэх, шороон будаг ашиглан зурсан зургуудыг оруулан үзэж болно. Зосон зураг нь зохиомж, зурсан арга барилын ялгаанаас хамаарч бүтээгдсэн он цагийн хувьд харилцан адилгүй байдаг ба энэ нь эртний хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, шүтлэг бишрэлийн талаарх мэдээллийг агуулдагаараа онцлогтой юм. Монгол орны зосон зургийг дотор нь үндсэн гурван бүлэгт хуваан үзэж болно. 1. Амьтад, элдэв төрлийн дүрс тэмдэг дүрсэлсэн зосон зураг 2. Сөөлжир чагтан тэмдэг бүхий зосон зураг 3. Дөрвөлжин болон дугуй хүрээнд олон тооны цэг, түүний хажууд шувуу, хүн, амьтад, дүрсэлсэн зосон зураг. Эдгээр нь он цагийн хувьд нэг дэх бүлгийн зосон зураг нь чулуун зэвсгийн үед, хоёр дахь бүлгийн зургууд чулуун зэвсгийн сүүлээс хүрлийн үе, гурав дахь бүлгийн зургууд хүрлийн үед холбогдоно. Харин Монгол нутгаас илэрч олдсон хар бэхэн зураг нь Монголын үед холбогддог. Хоёр дахь бүлгийн зосон зургийн гол илэрхийлэх шинж нь сөөлжир чагтан тэмдэг буюу “х” хэлбэрийн солбисон хоёр зураас бөгөөд түүнтэй хамт эгнэсэн босоо зураасууд байдаг байна. Зарим тохиолдолд хүнтэй хамт дүрсэлсэн байдаг. Энэ төрлийн зосон зургийн утга санааг судлаачид эртний хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, сүсэг бишрэлийн илрэл болсон галыг эрхэмлэн шүтэж тахих зан үйлтэй холбоотой, мөн хүнийг тоймлон дүрсэлсэн дүрс, нарны бэлгэдэл, эртний хүмүүс шүтлэг бишрэлтэй холбоотой зан үйл гүйцэтгэдэг газартаа онгод тэнгэрээ дуудан, түүнийгээ буух тэмдэг болгон тавьдаг байсан хэмээн олон янзаар тайлбарласан байдаг. Гурав дахь бүлгийн зосон зураг төв Монгол, Өвөр Байгалын өмнөд хэсгээр ихэвчлэн тархсан байх ба гол шинж нь дөрвөлжин болон дугуй хүрээ, түүн дотор олон тооны цэг, хүрээний дээд талд далавчаа дэлгэсэн шувуу, хүрээний доор эсвэл хажууд хос зураасны хоёр талд адуу хөтөлсөн хүн, нохой зэргийг дүрсэлсэн байдаг. Энэ төрлийн зосон зураг нь “Сэлэнгийн” хэмээн нэршсэн бөгөөд ихэнх судлаачид тухайн овог аймгийн шүтлэг бишрэлийн газар, тариалангийн баяр ёслолыг тусган үзүүлсэн, овог аймгийн бие даасан байдлыг илэрхийлсэн хэмээн янз бүрээр тайлбарласан байдаг боловч зарим судлаачид хүрлийн үеийн оршуулгын зан үйл гүйцэтгэж байгаа буюу түүнтэй холбоотой үйл явдлыг харуулсан хэмээн үзсэн байдаг нь үнэнд илүү нийцэх бололтой. Зосон зургууд агуйн хана, уул нуруудын хад чулууны толигор гадаргуу, голын эрэг, хавцал дагуух хад, намхан уул толгодын энгэрийн хадархаг хэсгүүдэд голчлон зурагдсан байдаг
Хиригсүүр	Хиргисүүр буюу чулуун овоот булшны соёл нь Монголын баруун хэсгээр тархсан хүрэл зэвсгийн үе, төмөр зэвсгийн үеийн соёл юм. Энэ соёл 4000-5000 жилийн өмнөх учир киргизүүдтэй холбоогүй.[1] Зүүн тийш Хэнтий аймгийн баруун хилд хүрнэ. Хиргисүүр нь одоогоор сайн судлагдаагүй учир нь хиргисүүр нь голдуу тахилга тайлгын зориулалттай байдагаас эд өлгийн зүйл ховор гардаг. Хиргисүүрүүд нь голдуу дөрвөлжин болон дугуй хүрээтэйгээс гадна газарт 8-9 чулууг дугуйруулан шигтгэсэн дагуул хэсгээс тоггдог. Хиргисүүрүүдийг МЭӨ II мянган жилийн сүүлчээс МЭӨ I мянган жилийн эхэнд буюу хүрэл зэвсгийн үед, гадуураа хүрээтэй нь төмөр зэвсгийн үед холбогдоно гэж үздэг. Хиргисүүрээс хонь адууны буюу халуун хошуут малын яс гардаг. Үхэр ямааны яс ерөөсөө гардаггүй.[2] Дөрвөлжин булшны соёлд талийгаачийг зүүн зүг хандуулан оршуулдаг бол хиргисүүрийнх голдуу баруун зүг хандуулан оршуулдаг. Дөрвөлжин булшны тархсан Монголын төв хэсэгт хиргисүүр цөөн тоогоор илэрдэг. Хиргисүүрийг цогцлон бүтээхдээ маш их хүч хөдөлмөр зарж, асар олон чулууг овоолон, том дугуй чулуун дараас үүсгэн байгуулсан байдаг учир малтан судлахад их хүч хөдөлмөр, цаг хугацаа шаардагддаг. Хоёрдугаарт хиргисүүрийн ихэнх нь тахилга тайлгын зориулалттай учир шинжилгээний хэрэглэгдэхүүн болохуйц эд өлгийн зүйлс маш ховор гардаг. Эдгээр учир шалтгааны улмаас хиргисүүрийг тэр бүр нарийвчлан судлалгүй явсаар ирсэн байна. Хиргисүүрийг үйлдэгчид нь хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нүүдэлчид байсан гэдэг нь түүний дөрвөлжин булш, буган хөшөөтэй нэг дор нэгэн цогцолбор болон оршин байдгаас илэрхий.[3] Манай орны нутаг дэвсгэр дээр байгаа хиргисүүрүүд нь гаднах хэлбэр төрх зохион байгуулалтын хувьд янз бүр байдаг. Судлаачид Монгол орны Төв болон Баруун бүс нутаг даруй гуч орчим төрлийн хиргисүүр байгааг тэмдэглэсэн байна.[3] Гэхдээ энэ бүгдэд зохион байгуулалтын нэгдмэл арга ажиглагддаг. Энэ нь юуны түрүүнд бүх хиргисүүрүүд том хэмжээний дугуй овгор чулуун дараастай байдагт оршино. Хиргисүүрүүд хэмжээний хувьд харилцан адилгүй байдаг бөгөөд зарим газарт 100 гаруй м голдоч бүхий хиргисүүрүүд ч таараллдаг. Одоогийн байдлаар манай орны нутаг дэвсгэрт цөөн тооны хиргисүүрийг малтан судлаад байна. Судлаачид хиргисүүрийг МЭӨ II мянган жилийн төгсгөл МЭӨ I мянган жилийн эхэн үед (МЭӨ 1600-800/700 он) холбогдуулан авч үздэг бөгөөд бүтэц зохион байгуулалтыг нь авч үзвэл, нас барагсадаа гол төлөв баруун болон баруун хойд зүг рүү чиглүүлэн тавьдаг байсан нь тодорхой байна.[3] Мөн ихэнх тохиолдолд булшны нүх ухалгүй газрын хөрсөн дээр хүнээ тавин чулуугаар дарж оршуулдаг байсан нь тогтоогдсон.[3] МЭӨII мянганы сүүлч I мянганы эхэнд холбогдоно.[3] Энэүү дурсгал нь Монгол улс, Алтайн бүс нутаг, Шинжаан, Байгаль нуурын хавьд элбэг тохиолдоно.[3] Хиргисүүр нь оршуулгын байгууламжийн болон тахилгын гэсэн хоёр төрөлтэй байна.[3] Хиргисүүрийн оршуулгын байгууламжид хүнээ баруун тийш хандуулан газрын хөрсөн дээр тавьж , чулуугаар овоолон даруулсан байх бөгөөд эд өлгийн зүйл төдийлөн элбэг олддоггүй. Хиргисүүр Монгол улсын төв, баруун хэсэг буюу Хэнтий аймгийн баруун хэсэг, Сүхбаатар аймгийн хойд хэсгээс баруунш нийт нутгийг хамрах төдийгүй хил залгаа ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд багтах Буриад улс, Тува улс, Алтай улсын нутаг дэвсгэр, БНХАУ-ын Шинжааны хойд хэсэгт тархсан байна. Тархалтын төв, соёлын голомт нь Баруун Монгол буюу Монгол Алтайн бүс нутаг болно. Хиргисүүр их бага гол мөрөн, нуурын сав хөндий газарт ихэвчлэн бүлэглэж байрлана. Гэвч ганц нэгээрээ тохиолдох нь ч бий. Дан хиргисүүрээс бүрдсэн томоохон цогцолборууд Монгол Алтайн бүс нутагт элбэг тохиолдоно. ХIX зууны сүүлчээс хиргисүүр гэдэг үгийг гадаадын аялагч, судлаачид тэмдэглэн авсан байна. Ингэхдээ уг үгийг “хиргис”+”үүр” буюу “хиргис”+”хүүр” гэсэн байдлаар задлан тайлбарлаж байжээ. Тиймээс ч НТ IX зууны үед холбогдох Кыргыз улсын нэртэй хамаатай мэтээр ойлгогдож байв. Үнэндээ энэ дурсгал хиргис буюу кыргызтэй огт холбоогүй, тэднээс даруй мянга гаруй жилийн өмнөх үед холбогдох юм. Хиргисүүр нь овгор чулуун дараас түүний гадуур байх дөрвөлжин болон дугуй хүрээ, үүнийг дагалдсан том жижиг хэлбэр хэмжээтэй чулуун дагуул байгууламжуудаас бүрдэнэ. Хиргисүүрийн гол овоолго буюу хүрээний дотор талд байрлах чулуун дараас зайлшгүй байх үндсэн элемент юм. Энэ нь 0,5-5 м өндөртэй, 5-50 м голчтой бөмбөгөр чулуун овоолго юм. Энэ дараасны дор эртний газрын түвшинд хүнээ толгойгоор нь баруун зүгт чиглүүлэн тэнэгэр байдлаар оршуулан тавьж, дээр нь том хавтгай чулуугаар хайрцаг байгуулаад үүнийхээ дээрээс том жижиг чулуугаар дарж босгосон байдаг. Гол овгороос хүрээ хүртэл татсан чулуун эгнээнүүд элбэг тохиолддог. Энэ нь нарны цацрагийг, ертөнцийн зүгийг төлөөлсөн болно. Хүрээг томоохон чулуудыг зэрэгцүүлэн өрж, дугуй, дөрвөлжин хэлбэр гарган үйлдсэн байдаг. Хиргисүүрийн зүүн талд дугуй хэлбэрээр чулуу өрсөн дагуул байгууламжууд ихэвчлэн байрлана. Дагуулаас адууны толгой, эрүү, хүзүү, нуруу, туурайны яс илрэх ба тусгай дэг жаягийн дагуу өрж тавьсан байдаг. Найман чулуут гэж нэрлэдэг дагуул байгууламж хиргисүүрийг бүтэн хүрээлсэн байдалтай тохиолдох нь элбэг. Буган чулуу хиргисүүрийн зүүн талд наран ургах зүгт харуулан босгосон байдалтай олддог. Заримдаа хоёр эгнээгээр хэд хэдэн буган чулууг наран ургах зүг зэллэн босгосон байх нь таарна. Чулуун зам гэж нэрлэсэн байгууламж харьцангуй ховор боловч тохиолдоно. Хиргисүүрийн үүрэг зориулалтыг судлаачид янз бүрээр үздэг. Үүнд, оршуулгын дурсгал, тахилгын дурсгал, оршуулга болон тахилгын цогцолбор, задгай тэнгэрийн доорхи сүм, ертөнцийн загвар гэж үзэх явдал байна. Хиргисүүрийн малтлагаар эд өлгийн зүйлс бараг гардаггүй. Үүний учир нь нэг бол бүгд тоногдсон, эсвэл анхнаасаа эд өлгийн зүйлгүй оршуулдаг зан үйл байсантай холбоотой. Гэхдээ цөөн хэдэн хиргисүүрээс хүрлийн үед холбогдож болохуйц ваар савны хагархайнууд болон зарим хүрэл эдлэл олдсон. Тэдгээр нь ихэнхдээ дараасны дундаас гарчээ. Мөн зарим хиргисүүрийн төв дараас дундаас мал амьтны яс олдсон байна. Харин хиргисүүрийн дагуул байгууламжаас адууны яс, хүрэл эдлэлүүд гардаг. Хэдийгээр хиргисүүрээс гардаг хүн малын яс хадгалалт муу байдаг боловч цөөн хэдэн хүний гавлын яс гарчээ. Баруун болон Төв Монголоос гарсан гавлын яснууд европ төрхтэй байсан бол Сэлэнгийн хөндийгөөс гарсан хоёр гавлын яс монгол төрхтэй байжээ. Хиргисүүрийн он цагийг НТӨ II мянганы төгсгөлөөс НТӨ I мянганы эхний хагаст холбогдуулдаг. Умард Монголд малтсан зарим хиргисүүрийн дагуул байгууламжийн дотроос гарсан адууны ясанд хийсэн радиокарбоны шинжилгээгээр НТӨ XV-XIII зуун гэсэн он цаг гарч байна.
Чандмань уулын булш	Түрүү төмрийн үеийн археологийн соёл. Увс аймгийн төв Улаангом хотоос баруун өмнө тийш 1 км орчим зайд Чандмань уулнаа орших оршуулгын дурсгалт газар юм. Анх барилгын газар шорооны ажлын явцад санамсаргүй байдлаар илэрч, 1972-1974 оны хооронд Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан түүх-соёлын дурсгал судлах анги 40 гаруй булшийг малтан судлажээ. Монголын археологийн судалгаанд энэхүү оршуулгын газрыг Чандманий булш хэмээн нэрлэж хэвшсэн байна. Харин Оросын судлаачид энэ дурсгалыг “Улаангомын булш” хэмээн бичиж нэрлэж ирсэн юм. Чандманийн булшнууд нь гадаад байгууламжийн хувьд газрын өнгөн хөрсөн дээр ил цухуйн мэдэгдэх болон ямар нэгэн шинж тэмдэггүй гэсэн ерөнхий 2 төрөл бөгөөд дотоод байгууламж нь чулуун хашлага ба дүнзэн бунхан, ямар нэгэн нэмэлт байгууламжгүй гэсэн 3 хэлбэр мэдэгджээ. Дийлэнхи булшнуудад 2-8 хүнийг хамтад нь оршуулсан байснаар онцлог юм. Хүнийг толгойгоор нь баруун, баруун хойд зүгт хандуулан хөлийг өвдгөөр нугалан хажуугаар хэвтүүлэн оршуулсан байсан нь тухайн үедээ Монголоос илэрч байгаагүй оршуулгын өвөрмөц зан үйлд тооцогдож байв. Булшнаас хүрэл хутга, кинжал, байлдааны сүх, олон төрлийн шавар ваар сав, амьтны дүрстэй гоёл чимэг их хэмжээтэй олдсон байдаг. Мөн цөөн тооны төмөр хутга, зэр зэвсгийн үлдэгдэл ч илэрсэн байна. Чандманийн булшнаас илэрсэн олдворууд нь Алтайн нурууны баруун талаар тархсан Скиф-Сибирийн хэлбэрийн соёлтой нэг гаралтай болохыг илтгэдэг. Мөн булшны бүтэц, зохион байгуулалт ч хөрш Тува, Минусын хотгорын соёлуудтай олон талаар төстэй юм. Гэхдээ энэ дурсгалд орон нутгийн онцлог шинжүүд ч багагүй ажиглагдах тул тусгайд нь Чандманийн соёл хэмээн нэрлэх болжээ. Палеоантропологийн судалгааны үр дүнд Чандманий булшныхан монголиод болон европиодын завсарын хэв шинжийнхэн байсан нь тогтоогдсон юм. Чандманий булшны эд өлгийн хэрэглэгдэхүүн одоо ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн лабораторид хадгалагдаж буй. Харин хүний ясны олдворууд МУИС-ийн Антропологи, археологийн тэнхимд хадгалагдаж байгаа. Чандманийн булшийг олдсон хүрэл олдворуудын хэлбэр хийцийн харьцуулсан судалгаанд тулгуурлан НТӨ VII-IV зуунд холбогдуулдаг.
Дөрвөлжин булш	Дөрвөлжин булшны соёл нь Монгол орон дахь хүрэл зэвсгийн үеийн сүүл, Төмөр зэвсгийн эхэн үеийн буюу МЭӨ 1300-300 жилийн өмнөх археологийн соёл юм. Энэ соёл нь Сэлэнгэ-Дагуурын соёлын соёлын сууринд дээр бий болсон соёл байж болох юм. Гадны зарим судлаачид энэ соёлыг Байгаль хавиар байсан Тунгусуудын Глазковын соёлын үргэлжлэл хэмээн үздэг.Л.Гумилевийн үзэж буйгаар тунгусууд өмнө зүгээс Байгал нуур руу нүүн ирж тэнд байсан палеосибирь хэлт Юкагируудыг хойд зүгт шахан суурьшжээ. Дөрвөлжин булш нь Хүннү нарын өвөгтэй холбогдох дурсгал болохыг эрдэмтэд тогтоожээ.[1] Хятад сурвалжид тэмдэглэсэн Хүннүгийн өвөг аймгийн анхных нь Хүнью болон Гүй нар юм. НТӨ II мянганы үед Гүй нар монгол нутаг дээр мал маллаж тэрэг хэрэглэн нүүдэллэн амьдарч байсан ажээ.[1] Тархац Дөрвөлжин булшны соёл нь Монгол орны төв, зүүн хэсэг, Буриадын бүх нутаг, Эрхүү мужийн өмнөд хэсэг (Ангар мөрөнд цутгадаг Уда, Бирюса голуудын эхээс Байгал нуурын хойд эрэг хүртэл), Тувагийн зүүн тал, Өвөр Байгалийн хязгаарын өмнөд нутаг (Амар мөрөн хүртэлх нутаг), Өвөр Монголын ихэнх нутаг, Хятадын баруун хойд хэсэгт (Наньшаний нуруу хүртэл буюу Цинхай мужийн хойд хил Ганьсу мужтай залгаж байгаа хэсэг хүртэл) тархжээ . Хойд зах нь Якутын Куда гол хүрнэ. Дөрвөлжин булшны соёлын хүмүүсийн зарим хэсэг баруун аймгууд руу нүүн суурьшиж байжээ. Харин баруун аймгуудад байсан хиргисүүрийн соёлын хүмүүсээс цөөн хэсэг нь зүүн тийш мөн Буриад руу нүүсэн нь дөрвөлжин булшныханд уусчээ. Иймээс хиргисүүр, дөрвөлжин булшны соёлын тархалт зах хэсгээрээ давхцдаг. Дөрвөлжин булшны дээр хавтгай чулуунуудыг тойруулан босгосон байдаг тул энэ соёлыг дөрвөлжин булшны соёл гэж нэрлэдэг.Булшны эргэн тойронд оршуулгын, тахилгын байгууламж, эртний хүмүүсийн сууц, хадны сүг зураг байраас гадна талийгаачдад зориулан дагалдуулсан эд өлгийн зүйлс, малын яс олддог.Эдгээр булшны ихэнх нь МЭӨ VI зуунд хамаарах бөгөөд сүүлийнх нь МЭӨ II зууных буюу Хүннүгийн үеийнх байдаг. Дөрвөлжин булш нь Монгол улсын нутаг болон Өвөр Байгалийн нутагт голчлон тархсан дурсгал бөгөөд Манжуур (Гирин, Хармөрөн, Ляонин мужууд), Өвөр Монгол, Шинжааны нутагт бас тодорхой хэмжээгээр мэдэгдэж байна.[1] МЭӨXII-IV зуунд хамаардаг. Дөрвөлжин булшны тархалтын хүрээ нь Алтай, Соёны уулсаас Их Хянган, Бага Хянганы нуруу (Хармөрөн мужийн хойд хэсэг), Байгаль нуураас их говь хүртэл хамарна. Дөрвөлжин булшинд талийгаачийг зүүн тийш нь хандуулан, дээш харуулан, нуруу тэнэгэр, хөл шулуун байдлаар хэвтүүлж, гарыг нь бие дагуулан тавьж оршуулах бөгөөд түүний эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлсийг дагалдуулахаас гадна оршуулгын ёслол үйлддэг байжээ. Дөрвөлжин булшны зохион байгуулалт Булшны хүрээ нь 1.5-9.6 м, дөрвөлжин чулууны өндөр нь 0.5-3 м хүрдэг ба газрын гадаргаас 0.6м-2.5-3 метрийн гүнд байдаг.Дөрвөлжин булшнуудын дээр заримдаа буган хөшөө босгосон байх нь бий.Заримдаа бугын оронд морийг дүрсэлж хөшөөн дээрээ хутга, сүх зэрэг төрөл бүрийн зэр зэвсэг сийлсэн байх нь бий. Нерчинскийн Лами ууланд 30 метр урт, 4 хэсгээс бүрдэх томоохон оршуулгын цогцолбор бий.Булшны дээрээс тус бүр нь 500 кг орчим жинтэй том чулуунуудаар дарж морь, үхэр, хонь дагалдуулсан байдаг. Ихэнх дөрвөлжин булш эрт цагт тоногджээ.Эндээс олдсон хувцаснууд нь төрөл бүрийн өнгө, чимэглэлтэй байдаг.Мөн зүү, сүх, хутга, нум, аяга зэрэг эдлэл гардаг ба ихэнх нь хүрэл, цөөн хэсэг нь төмрөөр хийгджээ. Оршуулах ёслолын зан үйлийг газар сонгох, зүг эрхэмлэх, эд өлөг дагалдуулах, хойллого үйлдэх ёс голлон бүрдүүлдэг байв.[1] Хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас илрэн олдож буй эд өлгийн зүйлсийг ерөнхийд нь : Зэр зэвсэг байлдааны хэрэгсэл Аж ахуй хөдөлмөрийн багж хэрэгсэл Гоёл чимэглэлийн зүйлс Ваар, сав суулганы төрөл гэж ангилна. Дөрвөлжин булшийг хэлбэрээр нь : Дөрвөн буландаа өндөр шонтой, дөрвөн өнцөгт хүрээтэй Дөрвөн талын хүрээ нь намхавтар, хавтгай чулуун дараас бүхий Дөрвөн тал хүрээ чулуутай боловч хойд, урд хашлага нь дотогшоо хонхойсон булш хэмээн ангилан ялгасан байна. Дөрвөлжин булшийг гүйцэтгэсэн зан үйл, ёслолын зориулалтаар нь оршуулах ёслолын байгууламж, тахилга ёслолын байгууламж гэж ангилна.[1] Байгаль нуурын зүүн хэсгийн дөрвөлжин булшны соёл Эндхийн зарим дөрвөлжин булшны гадуур чулуугаар дугариг эсвэл тэгш өнцөгт хүрээ үүсгэсэн байдаг.Голчлон өндөрлөг газар байрлуулсаныг нарыг шүтэх үзэлтэй холбон тайлбарладаг. Угсаатны хамаарал Дөрвөлжин булшны соёлын хүмүүс нь монголжуу төрхтэй байсан ба харин цөөн хэсэг нь буюу Тува, баруун хойд Монголоос сүүлд ирсэн дөрвөлжин булшны хүмүүс нь кавказ төрхтөн байжээ. Өмнөд Байгаль, зүүн Монголын хүрлийн үеийн хүмүүстэй дөрвөлжин булшны хүмүүс угсаа гарал нэг байсан байна.Монгол эрдэмтэд дөрвөлжин булшны соёл нь дараа үеийн Хүннү, Сяньби зэрэг монгол угсаатнуудын соёлтой ижил, дөрвөлжин булшны хүмүүс нь Монгол төрхтний өмнөд Сибирийн дэд бүлэг буюу монголчууд байсан гэж баталдаг бол гадны зарим судлаачид тэднийг гарал үүсэл нь бүрхэг тодорхойгүй гэх буюу Монгол төрхтний умард Сибирийн дэд бүлгийн угсаатан, монголчууд Карасукийн соёлыг мөхсөний дараа энд ирсэн гэж үздэг. Тэд талийгаачийг оршуулахдаа чулуун дэр тавьдаг нь монголчууд талийгаачын толгой дор цай тавьж оршуулдагтай ижил байна. Тулаанд орж буй монгол цэргүүд "дэр авч үхнэ" гэдэг нь энэ заншилтай холбоотой. Мөн дөрвөлжин булшны соёлын хүмүүс болон хүннүчүүд уулын энгэрт хүмүүсийг оршуулдаг байсан нь одоо ч хэвээрээ байна.Монгол орны уудам нутагт тархсан Хүрэл зэвсгийн үеийн томоохон дурсгалын нэг бол дөрвөлжин булш юм. Тус дурсгалын нэрний хувьд анх 1950-иад оны дунд үед Монголын ууган археологичдын нэг Ц.Доржсүрэн “дөрвөлжин булш” гэж нэрлэснийг тухайн үеийн судлаачид санал нэгтэйгээр дэмжиж уг нэр томъёог хэрэглэх болсноор өдгөө нэгэнт хэвшил болсон байна. Тархалтын төв нь Дорнод Монголын талаас Алтайн уулс, Байгал нуураас говь хүртэл буюу Монгол улсын хилийн урд шугам дагуу үргэлжилдэг байна. Г.Ф.Миллер, И.И.Георги нарын судлаачид сонирхон үзэж анхны малтлага судалгааны оролдлого хийсэн мэдээ бий боловч жинхэнэ шинжлэх ухаанч судалгааг XX зууны эхэн үеэс хийж эхэлсэн байна. 1920-иод оны дундуур Оросын археологич Г.И.Боровка “плиточная могила” хэмээх нэр томьёог гаргаж уг дурсгалын анхны ангиллыг хийсэн бөгөөд скифийн үеийнх гэж үзсэн байдаг. Харин 1928-1929 онд Г.П.Сосновский 50 гаруй дөрвөлжин булш малтажурьдах судалгааг нарийвчилсан бөгөөд дөрвөлжин булшийг хэлбэр төрхөөр нь гурав ангилсан байдаг. Манай улсын нутагт малтан шинжлэх ажлыг Төв аймгийн Хэрлэн, Туул голын сав газар, Өвөрхангай аймгийн Орхоны хөндий, Богд сумын Тэвш уул, Дундговь аймгийн өмнөд хэсэг,Хэнтий аймгийн Хэрлэн, Онон, Хурх, Булган аймгийн Эгийн голын сав, Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан, Эрдэнэцагаан сумдын нутаг, Дорнод аймгийн Баяндун, Цагаан-Овоо, Сэргэлэн, Гурванзагал, Баян-Уул, Дашбалбар сумдын нутаг, Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын Чандмань Хар уул зэрэг газруудад явуулж одоогийн байдлаар 600 гаруйг судалжээ. Дөрвөлжинбулш нь хэсэг бүлгээрээ тусгай оршуулгын газар үүсгэн байрладаг онцлогтой. Дунджаар 3-5 булшнаас 10-15 булштай байдаг боловч 50 хүртэл булштай оршуулгын газар тохиолддог. Өнгөн хөрсөн дээр байх ерөнхий хэмжээ дунджаар 2×4 м байх боловч 4×6 м бүр 5×10 м хүртэл том хэмжээтэй байх нь бий. Ихэвчлэн хүнээ толгойгоор нь зүүн зүг хандуулж дээш харуулж хэвтүүлэн 0,5-1,5 метрийн гүнд оршуулж том зузаан хавтгай чулуугаар дарж таглан шороогоор булжтойруулан хавтгай чулууг эгнүүлэн босгож дөрвөлжлөн хүрээлээд дотор, гадна хаяаг нь багавтар чулуугаар дарж бэхэлсэн байдаг. Дөрвөлжин булшны бас нэг сонирхолтой зан үйл бол оршуулж буй хүнийхээ толгой дор чулуун дэр тавих юм. Чулуун дэр тавих зан үйл эртнээс үүдэлтэй бөгөөд Дундад зууны үед чулуу дэрлүүлэх, бас энэ үеийн хадны оршуулганд эмээл дэрлүүлэх зан үйл зэргээр өнөөгийн монголчуудын дунд хүртэл чулуу дэрлүүлэх ёс тэр хэвээр хадгалагдан үлдсэн байдаг.
Төв ази, Монгол орны нүүдэлчин овог аймгууд	Эрт дээр үеийн Төв Ази, Монгол оронд амьдарч, түүхийн сурвалжид нэр тэмдэглэгдэн үлдсэн аймаг овгуудын дотроос анхных нь Ди нар байсан бололтой байдаг. Ди нарын нэрийг эртний хятадаар тэмдэглэхдээ гал, нохой гэсэн хоёр дүрс үсэг нийлүүлэн бичсэн байна. Ди нарын нэрийн зурлагад тийнхүү нохой дүрслэгдэн орсон монгол, түрэг, уйгарууд өерсдийн өвөг дээдсийг чонын буюу чоно-нохойн гаралтай хэмээн үздэг байсантай ямар нэгэн холбоотойг харуулж байна. Учир нь чоно, нохой хоёр эрт дээр үед бараг нэг адил утгатай ойлгогдон яригддаг байжээ. Хуучин чулуун зэвсгийн дээд шатны хүмүүс бол нэгэнт нэлээд боловсорсон хэл, соёлтой байсан боловч монгол, түрэг, манж-тунгус, зэрэг хэлний ялгаа хараахан гараагүй, анхны үед хуучин (палео) Азийн хэлтэй байж, дараа нь Урал-алтайн хэлтэй болж, нэлээд хожуу үед Алтай язгуурын монгол, түрэг, манж-тунгус хэл, монгол, түрэг, манж тунгус угсааны овог аймгууд тус тус ялгаран салж ирсэн юм. Төв Ази, Монгол оронд оршин амьдарч байсан Ди зэрэг монголжуу шар арьстай овог аймгууд нь монгол, түрэг, манж-тунгус угсааны аймаг овгуудын өвөг дээдэс байсан бөгөөд дунд чулуун зэвсгийн үе буюу 12-7 мянган жилийн өмнөөс эхлэн зэрлэг хонь ямааг гаршуулж мал адуулан амьдрах болсон чухам тэр үед монгол, түрэг, манж-тунгус хэлний ялгаа гарч, Монгол оронд байсан хэсэг нь монгол угсааны өвөг дээдэс болсон байна. Ш инэ чулуун зэвсэг, ялангуяа хүрлийн үеийн Монгол орон буюу хожмын Ар, Өвөр, Баруун Монгол, Синьцзяны Монгол, Буриад Монгол, Тувагийн нутагт бог малаас гадна бод мал, тухайлбал, үхэр, адуу, тэмээ адуулж нэгэнт нүүдлийн мал аж ахуйтан болсон урьдын Ди түүнчлэн Хяньюнь, Хяньюй, Жүн, Гүй, Ху, Дүнхү, Сихү, Хүннү, Ж ич, Юэчжи, Динлин нарын зэрэг!гол төлөв өвөг монгол угсааны аймаг овгууд оршин амьдарч байжээ. Хяньюнь, Хянюй нарын нэрэнд бас нохой гэсэн үсэг орсон бөгөөд хяньюйнх нь нэрийн хоёр үед хоёуланд нь нохой орсон байна. Жүн нар нь дотроо нохой жүн гэх зэрэг ялгаатай байсан бөгөөд жүн гэдэг нь дайчин цэрэг, зэвсэг гэсэн утгатай үг байв. Эртний хятадын хойд, зүүн хойд, баруун хойд болон -баруун талаар, Хөх нуур орчим нутаглаж байсан жүн нар түвэд-тангад угсааны овог аймгууд, баруун хойгуур нутаглаж байсан жүн нар нь иран, түрэг угсааны, зүүн хойгуурхи нь манж-тунгус угсааныхан байжээ, Харин хятадын хойд талаар нутаглаж байсан жүн нар нь өвөг монгол угсааны овог аймгуудын өмнө захын хэсэг байсан бололтой байдаг. Дүньхуаны агуйгаас хойш зүүн, Монгол нутгийн баруун урд зах залган нутаглаж байсан юэчжи аймаг нь угтаа перс хэлтэй иран угсааны хүмүүсээс бүрдэж байсан бөгөөд Монголд оршин амьдарч байсан Хяньюнь, Хүньюй Гүй, Ху, Сиху, Хүннү аймгуудтай нягт харилцаа холбоотой Дунху, Динлин нараас алслагдан хол байсан учир тэдэнтэй төдийлөн их харилцаа холбоотой байсан байдал ажиглагдахгүй байгаа юм. Динлин нар бол цагаан арьстан, европжуу хүмүүс байж, гал гаргаад түүнээ унтраахгүйн тулд өдөр шөнөгүй манаж, гол төлөв ан гөрөө хийж Монгол-Тувагийн хилийн зааг, Монгол нутгийн баруун хойт хязгаарт оршин амьдарч байсан юм. Тэд европжуу маягийн сахал үстэй хүмүүс байсан нь хятад түүхийн сурвалжууд дахь зураг тодорхойлолтоос тодорхой харагдавч чухам ямар гарвал үүсэл, удам угсаа, хэл соёлтой аймаг овог байсан нь мэдэгдээгүй байна. Ди нар бүхэлдээ Монгол оронд оршин амьдарч байсны дотроос Өвөр монголд байсан хэсэг нь Умард ди, Цагаан ди гэх зэргээр ялгарч, их элсэн говиос хойш, Ар монгол дахь хэсгийг Хятадаар «бэйди» (Умард ди) гэдэг байжээ.1Хожмын үеийн Монголын түүхчид Умард ди нарыг монголчуудын өвөгдээдэс хэмээн үзэж, тэдний нэрийг Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэнчлэн бэйди хэмээн уйгаржин монгол бичгээр үлдээсэн нь уг бичгийн дуудлагын өвөрмөц онцлогоос болж бидэ, бэдэ, бэтэ хэмээн сунжирч янз бүрээр дуудагдах болсон боловч үндсэндээ хэвээр хадгалагдан үлдсэн байна.2 Манай эриний өмнөх III мянганы дунд үеэс бэйди нарыг эртний хятадууд Ханьюнь, Хяньюй, Гүй гэх зэрэг нэрлэх болсны эдгээр нэрсийн дотрох хянь, хунь, гүй хэмээх үгс нь хун, ху хэмээх үгийн удаа дараагийн харьцангуй нарийвчлагдан тодотгогдож байсан хувилбар юм. Манай эриний өмнөхХХ1 зууны үед Шар мөрний буюу Хатаны голын дунд урсгал орчимд Эртний Хятадын эзэн боолын нийгэмт Ся улс байгуулагдаж, дүрс үсэг, утга билгэ бий болж, суурьшмал соёл иргэншлийн үндэс суурь тавигдсан юм. МЭӨ XVI зууны үе хүртэл оршин тогтнож байсан Эртний Хятад улс харьцангуй өндөр соёл иргэншил, эзэрхэг төр засагтай байж, хүй нэгдлийн байгуулал бүхий Хяньюнь, Хүнъюй зэрэг нүүдэлчин аймаг овгуудыг харилхан доромж үзэж, Хүн, Ху хэмээх аймаг овгуудын нэрийг ойролцоо дуудлага бүхий гүй (чөтгөр) хэмээх дүрс үсгээр тэмдэглэж, Монгол орныг нийтэд нь гүнфан буюу чөтгөрийн хязгаар хэмээх болсон бололтой байдаг. Гэсэн ч тухайн үеийн Хятадын гүй хэмээх нэр нь үнэндээ Ху, Хүн хэмээх голдуу өвөг монгол угсааны аймгуудын нэрийн өвөрмөц хувилбар байжээ. Эртний Хятадын түүхэн домог ёсоор Ся улсын сүүлчийн хаан нь цөллөгөвд байжнас барсан, түүний хөвгүүн Шүньвэй гэгч гэр бүл, үр хүүхэд, хамаатан садан, харъяат иргэдийн хамтаар умар зүг зайлан гарч Төв Ази, Монголын хээр тадц очиж нүүдэл амьдрал ахуйд идээшин дасаад тэндээ үлдсэн, тийм учир тэрээр Хүннү, Монгол хаадын дээд өвөг болсон мэт дурьдсан зүйл ганц нэгийн зэрэг бий. Шүньвэй түүний харьяат цөөн зарим хятад иргэн үнэхээр Монгодц ирж Ханьюнь, Хүньюй, Гүй нарын дунд орж ууссан байж болох боловч, өвөг монгол угсааны дайчин нүүдэлч аймгуудын дунд дүрвэн орж ирсэн Хятадуудын байр суурь төдийлөн их хүч нөлөөтэй байгаагүй нь мэдээж хэрэг. Ханьюнь, Хүньюй, Гүй, Ху хэмээн хятад түүхэн сурвалжид удаа дараалан нэр тэмдэглэгдсэн өвөг монгол угсааны овог аймгууд сурвалжит язгууртан, ахлагч, зонхилогч нартай байсан тул харь орноос цагаачлан ирсэн хэн ч тэдний тэргүүн болж, тэр тусмаа дараа үеийн Хүннү, Монгол хаадын өвөг дээдэс болсон байх ямар ч үндэсгүй1. Харин нүүдэлчин овог, аймгуудын дунд төр улс, бичиг үсэг үүсээгүй байхад эртний Хятадын түүх судар дээр дурдсан өвөг монгол угсааны гол овог аймгуудын нэрсийг бүрэн зөв биш ч гэсэн ойролцоо төстэй дуудлагаар нь тэмдэглэн үлдээсэн нь чухал юм. Ся улсын дараа Эртний Хятадын дараачийн угсааны төр улсууд, тухайлбал, Ш ан-Инь (МЭӨ XVI-XI зуун), Чжоу (МЭӨ XI-наас МЭӨ 221 он) улсууд байгуулагдаж, түүх судартаа өвөг монгол, түрэг, манж-тунгус угсааны нүүдэлчин аймаг овгуудын нэрийг Ху, Хүн гэх зэргээр улам нарийсган тодотгожтэмдэглэх болсон байна. Ху нарыг дотор нь Сиху (баруун ху), Д үнху (зүүн ху), Хүн нарыг Хүннү хэмээх зэргээр ялган нэрлэх нь нэлээд нарийн утга учиртай байжээ. Сиху буюу Баруун Ху гэж гол төлөв баруун өмнө зүгийн өвөг монгол, түрэг, бас зарим тохиолдолд иран угсааны аймаг овгуудыг нэрлэдэг байжээ. Дүнху хэмээх зүүн ху нарын бүрэлдэхүүнд дорнод монгол болон зарим манж-тунгус угсааны аймгуудыг оруулж ойлгодог байжээ. Ху, Хүн, Хүннү гэдэг нэрээр өвөг монгол угсааны гол аймгуудыг нэрлэдэг байжээ. , Гүй, ху, хүн хэмээх нэрүүд нь чухамдаа хүн хэмээх монгол үгийн хуучин, шинэ хувилбарууд болох бөгөөд хүннү нар эрт дээр үеэс өөрсдийгөө «Хүн» хэмээн байсан нь өвөг монгол төдийгүй түрэг, манж-тунгус зэрэг зарим аймаг овгуудад хамаарагдан хятад сударт тэмдэглэгдэх болсон байна. Түрэг, Энэтхэг, АНУ болон Европын олонх улс оронд Хүннү нарын нэрийг гол төлөв «Хүн» хэмээсээр ирсэн нь үнэн байдалд илүү нийцэж байгаа юм. Хятад, Монгол, ОХУ-д годцуу Хүннү, Сюннү, Хүннү-Сюннү 1 Ма Чаншоу. Умард ди ба Хүннү. Бээжин, 1962, тал 43 -4 4 (хятадаар). АЭЛ АНГИ. Монгол нутап байсан эртн-й үлс, айугүул хэмээн нэрлэх уламжлал тогтсон юм. Хүннү нь уг нэрийн эртний хуучин дуудлага, Сюннү гэдэг нь түүний орчин цагийн шинэ хэллэг учир утгын хувьд адил ажээ. Хэргийн гол учир нь угаасаа Хүн гэдэг нэр яагаад Хүннү болсон бэ? гэдэгт оршино. Эртний Хятадын харьцангуй өндөр суурьшмал соёл иргэншилт эзэрхэг төр улсууд нүүдлийн соёлт Ху, Хүн нартай нэг биш удаа дайсагнаж, тэдгээр нүүдэлчдийн шийдэмгий зоримог эсэргүүцэл тэмцэлтэй тулгарч байсан учир тэдний нэрийг адил дуудлагатай атлаа муу муухай утга агуулгатай дүрс үсгээр тэмдэглэдэг болжээ: Гүй (чөтгөр), Ху (бүдүүлэг), Хүн буюу Сюн (хэрцгий) гэх мэт. Хятадаар Хүн = Сюн гэсэн утгатайн дээр бас Нү хэмээх боол гэсэн утга бүхий үг залгаснаар Хүннү (хэрцгий боол) гэсэн нэр үүсчээ. Дайчин нүүдэлч Хүн аймаг овгууд ч гэсэн өөрийн зүгээс суурьшмал Хятад улсад удаа дараалан довтолж хот суурин, газар тариалан, хүн амыг нь сүйтгэдэг байсны учир Хятадын төрийн эрх бкригчид тэдэнд тийнхүү хэрцгий боол хэмээх хоч нэр өгснөөр хүн нар хятадын түүхэнд Хүннү, Сюннү гэж алдаршжээ. Дундад эртний монгол түүхчид Хятад судраас Хүннү хэмээн шууд хуулбарлан авч хэрэглэснээр Монгодц уг зүйл бас уламжлал болсон ажээ. Академич Ринчен нар тэргүүтэй эрдэмтэд Хүн нарыг Хүн хэмээн бичдэг байсан боловч М онголын түүхийн нэгэн боть зохиол, гурван боть, бага, дунд, дээд сургуулиудын сурах бичиг, гарын авлага, цөмд нь Хүннү хэмээн бичих явдал ягштал тогтсон учир дэг эвдэхгүйн тул бид одоо бас тогтсон уламжлалыг дагаж, Хүннү хэмээн бичиж байгаа юм. Гэвч Хүннү гэж бичиж уншихдаа бид Хүн хэмээх өвөг монгол аймаг овгуудын тухай яригдаж байгаа болохыг анхааран санаж байх нь зүйтэй болов уу. Хүннү нарыг өвөг Монгол биш, Түрэгүүдийн өвөг дээдэс, эсхүл ямар нэгэн Угур-фин, урал язгуурын хэлтэн байсан хэмээн үзэх явдал байдаг. Сүүлийн үед тэднийг Угур-фин угсааны хэмээн үзэх явдал бараг үгүй болоод өвөгтүрэгхэлтэн байсан хэмээн үзэгчдийн тоо нэмэгдэх хандлагатай байгаа юм. Гэсэн хэдий ч манай нэрт эрдэмтэн, доктор Г.Сүхбаатар Хүннүгийн талаар ул суурьтай судалгаа хийж 1980 онд нийтлүүлсэн «Монголчуудын эртний өвөг (Хүннү нарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал)» хэмээх шинжилгээний бүтээлээрээ Хүннү нар өвөг монгол хэлтэй, монгол угсааны аймгууд байсныг үндсэндээ бүрэн нотолж өгсөн юм.1 Нэгэнт хүрэл зэвсгийн үед М ЭӨII мянганы эцэс I мянганы эхээр Хүннү аймгууд морьт цэрэг, нэлээд боловсорсон Яүрэл зэвсэг бүхий харьцангуй хүчирхэг цэрэг аймгийн холбоо болж, зарим үед нийлэн нэгдэж, зарим үед салж бутран, өмнөд хөрш Хятадын Чжоу улсын хил хязгаарт довтлох болжээ. МЭӨ IX зууны үед Чжоу улсын нийслэлд довтлон орж түйвэргээд олз омогтой буцан одож байснаас үзвэл Хүннүгийн хөнгөн морьт цэргийн довтолгоон Хятадад багагүй аюул занал учруулж чадах болоод байсан байна. Чжоу улс хэдийгээр төмөр боловсруулж чадцаг болоод хүрэл төмөр зэвсэг хослуулан хэрэглэдэг болж хүчжиж байсан ч МЭӨ VIII-V зууны үед 140-өөд жижиг улс ванлиг болж хуваагдан нэг үе ихэд суларсан юм. Гэвч МЭӨ V-TII зууны үед тэд хэсэг хэсгээрээ нийлэн нэгдэж, том жижигдолоон улс ванлиг болж өвөр хоорондоо ширүүн тэмцэл хийж байжээ. Тэдгээрийн дотроос Хүннү нартай хил залгаа Янь, Цзинь, Цинь улсууд үе үе Хүннүгийн довтолгоонд өртөн эрсддэг байжээ. Монгол орон МЭӨ VII зууны үеэс эхлэн төмөр боловсруулж багаж зэвсэг үйлдэх болсны үр дүнд МЭӨ rV-III зууны үед Хүннүгийн морьт цэрэг аажмаар хүчирхэг болж, Хятадын умард хил хязгаарт нэн сүрхий аюул учруулах боломжтой болжиржээ. Тийм учир Хүннүтэй хил нийлсэн Хятадын умард хэсгийн Янь, Цзинь, Цинь улсууд хойт хилийнхээ дагуу тусдаа том хэмжээний шавар чулуун бэхлэлт хэрэм барьж, Хүннүгийн довтолгооноос сэргийлэх оролдлого хийж байжээ. Тухайн үед Хятад улс нэгдмэл хүчирхэг гүрэн болоогүй байсан учир Хүннүгийн эсрэг түрэмгий бодлого явуулж чаддаггүй, Хүннү нар ч өөрийн гэсэн төр улсгүй, сайндаа л үе үе цэрэг аймгийн холбоо болж, түр зуур нийлэн нэгдэхээс хэтэрдэгтүй байсан тул Хятадын хил хязгаарт довтлохоос өөр аюул учруулжчаддаггүй байжээ. Хүннү нар зөвхөн Хятадтай харьцаж байгаагүй, бас Дунху, Юэчжи, Динлин зэрэг нүүдлийн малчик анчин гөрөөчин эргэн тойрны бусад аймгуудтай янз бүрийн харилцаа холбоотой байсан нь мэдээж хэрэг. Гэвч М ЭӨ IV-II1 зууны үе хүртлэх үед тэд чухам яаж харилцаж байсан тухай түүх сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйл үзэгдэхгүй байгаа юм. Өгүүлэгдэн бүхий эрт цагт Монгол орны хойд, баруун хойд, зүүн хойд талаар Динлин зэрэг анчин гөрөөчин юмуу цаатан, загасчин овог аймгууд оршин амьдарсаар байсан юм. Тэгэхдээ Хүннү, Сиху, Дүнху, Юэчжи аймгууд тэднээс харьцангуй дээгүүр хөгжилтэй, жинхэнэ нүүдэлчин малчин овог аймгууд байсан юм. Хүй нэгдлийн загасчин, гөрөөчид, цаатан кар байтугай нүүдэлчин малчдыг суурьшмал тариачдаас бүхэл бүтэн үе доогуур хэмээн үзэж байсан үед Английн эрдэмтэн А.Ж.Тойнби юу хэмээн өгүүлж байсныг хэн ч төдийлөн анхаарч байсангүй. Тэрээр, өгүүлэхдээ: “Нүүдлийн мал аж ахуйчлал бол газар тариалангаас хэд хэдэн зүйлээр давуу, тухайлбал ан амьтныг гаршуулж гэршүүлэн эдийн засгийн арга ажиллагаа хөгжүүлэх нь хөдөө аж ахуйгаас илүүгээр аж үйлдвэржилтэй харьцуулагдмаар байдаг. Нүүдлийн мал аж ахуй нь шинж чанар, ааш араншингийн хатуу чанга, өндөр хэм хэмжээ шаарддаг: Сайн малчин л Христосын ёсны дээд билгэдэл мөн билээ” гэсэн байдаг.1 Үнэхээр төр улс, бичиг үсэг, хот суурин, аж үйлдвэр үүсэн хөгжихөөс өмнөх үеийн нүүдлийн мал аж ахуй, газар тариалан хоёрыг харьцуулан зэрэгцүүлэхэд газар зүй, уур амьсгалын хатуу ширүүн нөхцөлд идээш ин ган, зудын зэрэг хүндийн хүнд бэрхш ээлийг даван туулдаг нүүплийн мал аж ахуй, нүүдэлчин түмэн тухайн үедээ олон талын давуу талтай нь хэн бүхэнд мэдрэгдэн тэнгэр бурханы өмнө үлгэр дууриал болмоор санагдсан талтай байсан ажээ.мянганы үед Өмнөд Арабын Сабей, Сири-Арамей, Өвөр Кавказын Урарат, жич Иран зэрэгт дорно дахины анхны суурьшмал улс гүрэн дорнын суурыимал соёл иргэншил бий болсон байна. М Э Ө III мянганы үед Газрын Дундад тэнгисийн Крит арал, МЭӨ II мянганы үед М икенд МЭӨ I мянганы үед Грек, Этрури, Ром, Византи зэрэг Өмнөд Европын орнуудад өрнөдийн анхны төр улс, бичиг үсэг дээр суурилсан суурыимал соёл иргэншил үүсэн хөгжжээ. Д орно, өрнийн тэдгээр суурыимал улс гүрэн, суурынмал соёл иргэншлийн хоорондох Манжуураас Унгар, Арабаас Сибирь хүртлэх өргөн уудам хээр тал, хангай говийн бүс нутагт Элам, Киммер, Скиф, Урал- Алтай язгуурын янз бүрийн угсааны нүүдэлчин малчин аймаг овгууд, тэдгээрийн дотор мөн дээр дурдсан Хүннү, Сиху, Дүнху тэргүүтэй Монтол, Түрэг, Манж-тунгус нүүдэлчид оршин амьдарч байжээ. Манай эриний өмнөх III зууны үе хүртэл тэдний дунд ямарваа төр улс, бичиг үсэг үүсээгүй байсан боловч тэд нийтдээ өөрийн гэсэн соёлтой аймаг овгууд байжээ. Тэдгээрийн нүүдлийн соёл нь бас өвөг Монгол, Түрэг, Манж-тунгусын гэсэн өөрсдийн тус бүрийн онцлогтой байв. Хүн төрлөхтөн нийтдээ болон овог аймаг анх үүссэн цагаасаа эхлэн оюун ухаан, хэл соёлтой болж хөгжин байснаар бусад амьтдаас шинж чанар, зарчмын их ялгаатай. Зарим эрдэмтэд хүний нийгэм зөвхөн зэрлэг ургамал, үр жимс түүвэрлэн ан гөрөө хийж байгалийн бэлэн зүйлээр амьдрахаа больж нэгэн хэсэг нь гол төлөв тариа тарьж, нөгөө нь мал маллаж, бүтээн боловсруулах үйлдвэрлэл эрхлэх болсон явдал урьдах үеийнхээс чанар чиглэлийн ялгаатай томоохон дэвшил байсан юм. Тийм учраас тэрхүү газар тариалан, мал аж ахуй гэсэн хөдөлмөрийн анхны том хуваарь гарснаар иргэншилт соёл буюу иргэншил үүссэн хэмээн үзэх хандлага байсаар ирсэн. А нхаарууш тай нь эрдэм ш и н ж и лгээн и й болон нийтлэл сурталчилгааны зохиолуудын аль алинд нь соёл хэмээн жирийн соёл ба иргэншилт соёл хоёрыг нийтэд нь тодорхой ялгаж салгалгүй ерөнхийд нь дурдах явдал байдаг. С уурыимал соёл, нүүдлийн соёл гэдэгтэй төсөөтэйгөөр «суурьшмал соёл иргэншил», «нүүдлийн соёл иргэншил», эсхүл товчилж тодруулаад «суурыимал иргэншил», «нүүдэл иргэншил» хэмээн томъёолдог. Нүүдэл иргэншил гэдэг нь аливаа нүүдэлчин овог аймгуудын нийгэмд хүй нэгдлийн байгуулал, цусан төрлийн барилдлага задарч, нүүдлийн төр улс, бичиг үсэг үүсээд тэдгээрийн дээр тулгуурласан нүүдлийн төр ёс, гэгээн соёл бий болсныг хэлдэг. М Э Ө III зууны үеийн Хүннү, Сихү, Дүнху зэрэг Төв Ази, Монгол орны нүүдлийн малчин аймаг овгуудын нийгэм нь чухам тийм төр ёс бичиг үсэг бүхий нүүдэл иргэншил үүсэн бүрэлдэх тийш хандаж байсан хүй нэгдлийн байгууллын үеийн эцсийн шатанд гарсан цаг байсан юм.
Хүннү	Хүннү улс (хят. 匈奴, Xiōngnú)ᠾᠦᠩᠨᠦ нь НТӨ 209 – НТ 93 онд өнөөгийн монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. Нүүдэлчдийн байгуулсан Эзэнт гүрний дотроос анхны бөгөөд хамгийн удаан хугацаанд оршин тогтносон гүрэн юм. Нүүдэлчдийн эзэнт гүрний үндсэн бүтэц, зохион байгуулалтыг Хүннү гүрний үед бий болгосон нь түүнээс хойш хоёр мянган жилийн турш онцын өөрчлөлтгүйгээр уламжлагдан хөгжжээ. Хүннү бол олон үндэстнээс бүрдсэн эзэнт гүрэн хэдий ч гол цөм ноён нуруу нь хожмын монголчуудтай холбоотой юм.[4] Түүх НТӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс НТӨ 209 онд Модунь өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. НТӨ 198 онд Баруун Хань улстай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс Модун шаньюйд алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан Хань улсын элч Хүннүгийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй НТӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр умард, өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху (Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай) нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан Динлиньчүүд I зууны дундуур Ганьсу муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ. GRECO BACTRIANSINDO- GREEKSSAKASORDOSYUEZHISELEUCID EMPIREMAURYA EMPIREHAN DYNASTYXIONGNU МЭӨ II зууны Хүннүгийн нутаг дэвсгэр (МЭӨ 133 – МЭ 89 Хүннү-Хань улсын дайны өмнө ): орчин цагийн Монгол, Зүүн Казахстан, Зүүн Киргиз, Өмнөд Сибирь, ба Баруун Манжуур, Шинжаан, Өвөр Монгол ба Ганьсуг багтаасан умард Хятадыг хамарч байжээ.[5][6][7] Мөхөл Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар Хүннүгийн Жижи шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ. Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас (хакас, киргизийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын Чеши хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын Геродот гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж НТӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь НТӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, НТӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон. Нийтийн тооллын 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж НТӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв. Баруун зүг хийсэн их нүүдэл Хүннү нар бутран умард болон өмнөд болж хуваагдсантай уялдан умард хүннүчүүд баруун зүг алслан нүүдэлж, улмаар НТ IV зуунд баруун европыг Аттилла хааны удирдлагаар уулгалан довтолж Баруун Ромын эзэнт гүрнийг доройтуулан мөхөөх гол хүчин зүйл болжээ. Мөн баруун зүг нүүдэллэсэн хүннүчүүдийн нэг нэсэг нь одоогийн афганистан, пакистан, иран болон энэтхэгийн зарим хэсгийг хамарч байсан Кушаны эзэнт гүрнийг мөхөөн Цагаан Хүннү буюу Эфталит улсыг байгуулан тогтож байсан Энэ гүрнийг Баруун түргийн толгойлогч [[Истем] болон Сасанидын гүрний Хосров шахийн хамтарсан хүчний эсрэг тэмцэж НТ 566 он хүртэл оршин тогтносон байна Газар зүй Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой. Аж ахуй Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг. Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ. Засаг захиргаа Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан Модун шаньюй зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ. Дайн хийсэн түүх Үндсэн өгүүлэл: Хүннүгийн арми ба Хүннү-Хань улсын дайн Хань – Хүннүгийн дайн Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ. Соёл Тамга Хүннү Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд Монгол улсын төрийн далбаа, Монгол улсын төрийн сүлд, соёмбонд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор[8][9] зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй. Монголд тархсан зарим буган чулууны дээд хэсэгт нар сар байдаг.[10] Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.[10] НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм. Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь Ноён уулын булшнууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн Козловын экспедици нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь Өмнөд Хүннү улсын шаньюй Үжүлэнгийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг ЗХУ руу зөөн аваачсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн шаньюй Үжүлэнгийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн хятад ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад алт мөнгөн эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно. Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, скифчүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.[11] Мөн хүннүчүүд уртын дуу дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй [12] ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.[13] Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. Угсаатны хамаарал Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл Шаньси, Хэбэй, Шэньси мужуудын хойд хэсэг, Ляониний баруун хэсэг, Өвөр Монголд тархжээ.[14] Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид дөрвөлжин булшны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүгийн үед бичгийн систем байгаагүй тул зарим үгийг зөвхөн Хятадын түүхийн номонд тэмдэглэж үлдээх боломжтой байсан бөгөөд эдгээр үгсийн олонх нь утгыг тайлбарлаагүй байв. Хүннү нар олон үндэстний эзэнт гүрэн байсан бөгөөд олон хэлээр ярьдаг, тэр дундаа түрэг хэлтэй байсан байх.[15] Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.[16] Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь Барга-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. Генетикийн судалгаа Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ.[17] Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна Монголын анхны төрт улс Нүүдэлчдийн байгуулсан эзэнт гүрний дотроос анх удаа байгуулагдсан бөгөөд хамгийн удаан хугацаанд оршин тогтносон гүрэн юм. Нүүдэлчдийн эзэнт гүрний үндсэн бүтэц, зохион байгуулалтыг Хүннү гүрний үед бий болгосон нь түүнээс хойш хоёр мянган жилийн турш онцын өөрчлөлтгүйгээр уламжлагдан хөгжжээ. Хүннү бол олон үндэстнээс бүрдсэн эзэнт гүрэн хэдий ч гол цөм ноён нуруу нь хожмын монголчуудтай холбоотой юм. Хүннүгийн түүх соёлыг судлах хоёр үндсэн төрлийн сурвалж бий. Эдгээр нь археологийн ба бичгийн сурвалж юм. Археологийн сурвалж дотор жирийн иргэдийн ба язгууртны булш оршуулга, олон төрлийн үүрэг зориулалт бүтэцтэй хот суурингууд, хадны зураг, шавар шатаах зуух зэрэг аж ахуйн байгууламжууд багтана. Мөн цөөнгүй тооны түүвэр олдвор байдаг. Бичгийн сурвалжууд дотор хятад, латин зэрэг хэлний сурвалжууд голлох үүрэгтэй. Ялангуяа Хүннүгийн эзэнт гүрэн ба Өмнөд Хүннүгийн түүхийг судлахад Сыма Цяний “Ши цзи” буюу “Түүхэн тэмдэглэл”, Бань Гу-гийн “Хань шу”, Фань Е-гийн “Хоу Хань шу”, Фан Сюаньлиний “Цзинь шу” зохиолууд гол тулгуур болдог бол Европын хүннү нарыг судлахад латин хэлээр бичигдсэн Приск, Йордан, Аммиан Марцеллин нарын түүхийн зохиолууд гол тулгуур болдог. НТӨ IV зууны үед өмнө зүгээс Ордосоос ирсэн нүүдэлчид ба одоогийн Монгол нутгийн уугуул дөрвөлжин булшны оршин суугчид хольцолдон хүннүчүүд бүрэлдэн бий болсон. Тэд монголжуу төрхтөн давамгайлсан антропологийн хэв шинжтэй байжээ. Хүннүчүүдийн угсаа хамаарал олон арван судлаачдын анхаарлыг татаж сүүлийн хоёр зуу илүү жил судлагдсаар байна. Өрнө дорнын хүннү судлалд хүннүчүүдийг түрэг ард түмнүүдтэй холбон үзэх явдал түгээмэл байдаг. Сүүлийн жилүүдэд хийгдсэн археологийн ба палеогенетикийн судалгаагаар хүннүчүүд бол монголчуудын эртний өвөг дээдэс болох нь тогтоогдож байна. Модун ба түүний хүү Лаошан шаньюйн үед хүчирхэгжлийнхээ оргилд хүрч газар нутаг нь зүүнтээ Солонгосын хойг, баруунтаа Тарвагатай уул, умардад Байгал нуур, өмнөдөд Цагаан хэрэм хүрч байв. Мөн одоогийн Шинжааны нутагт байсан суурьшмал иргэншилтэй хот улсууд Хүннү гүрэнд харъяалагдаж алба татвар барьдаг байжээ. Хүннүгийн түүхийн ихэнх хугацааны турш Торгоны замын зарим хэсгийг хяналтдаа авсан байжээ. Цэрэг улс төрийн төв нь одоогийн Монгол улсын нутаг ба Өвөр Монголын төв, баруун хэсэгт байжээ. Шаньюйн орд өргөө нэг хэсэг Өвөр Монголын Далан Хар уул буюу Иньшань уул, нэг хэсэг Хангайн нурууны зүүн бэлд байсан. НТӨ II зууны сүүлчээс Хүннүгийн улс төрийн төв Хангай, Хэнтийн завсар нутагт бүрмөсөн шилжиж ирсэн. НТӨ III зууны сүүлчээр Хятад орон Цинь гүрний удирдлаган дор түүхэндээ анх удаа нэгдсэн нь умард зүгийнх нь хөрш нүүдэлчин ард түмнүүдийн хувьд хүнд сорилтыг бий болгожээ. НТӨ 215- 214 онд Цинь улсын жанжин Мэн Тянь их цэргийн хүчээр хүннү нарыг Ордосын зүүн өмнөд хэсэг ба Иньшань уулын өвөр бэлээс шахаж зайлуулсан нь хүннү төдийгүй нийт нүүдэлчдэд хүчээ нэгтгэн нягтрах бодит шаардлагыг бий болгожээ. НТӨ 209 онд залуу хаан Модун шаньюйн удирдлагаар Хүннү гүрэн байгуулагдаж богино хугацааны дотор нийт нүүдэлчин буюу “морьтон ард түмэн”-ийг нэгэн туурганд багтааж нүүдэлчин үндэстний түүхэнд анхны эзэнт гүрнийг байгуулжээ. Модун ба түүний хөвгүүн Лаошан, ач хөвгүүн Гуньчэнь шаньюйн үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжлийнхээ оргилд хүрч талын нүүдэлчид төдийгүй Таримын хотгорын хот улсууд, Сибирь, Манжуурын ойт хээрийн анчид, Ганьсу, Хөхнуурын хагас нүүдэлчид нийт 26 улс үндэстнийг нэгтгэсэн хүчирхэг гүрэн болжээ. Энэ үед өмнөд их хөрш Хань улстай “Энх урагийн гэрээ”-нд үндэслэсэн харьцангуй амгалан тайван харилцааг хөгжүүлж, жил бүр тодорхой хэмжээний алба татвар авдаг байв. НТӨ II зууны сүүлийн хагасаас I зууны эхний арван таван жилийн хугацаанд нийтдээ 40 илүү жилийн турш Хань улсын дайнч хаан У-дигийн өдөөсөн хүнд бэрх дайны жилүүдийг хүннүчүүд амжилттай даван гарч тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлаа хамгаалж чаджээ. НТӨ I зууны дунд үед дотоод болон гадаад хүчин зүйлс, байгалийн гамшигт үзэгдлийн улмаас Хүннүгийн төрд самуун дэгдэж нэгэн зэрэг 5 шаньюй гарсан байна. Энэ үед Хүннүгийн зарим хэсэг Чжичжи шаньюйн удирдлагаар тусгаар тогтнолоо хамгаалж тэмцсэн бол зарим нь Хуханье шаньюйг дагаж Хань улсад даган орж хараат түшмэг улс болохыг зөвшөөрчээ. НТ 9-25 онд Хань улсын төрийн эрхийг булаасан Ван Маны үед хүннүчүүд дахин тусгаар тогтнолоо сэргээж Хятадтай эн зэрэгцэн харилцах болжээ. НТ I зууны дунд үед Хүннүгийн дотоодод үүссэн самууны улмаас гал голомтоо сахисан Умард ба Хятадад дагаж орсон Өмнөд гэсэн хоёр хэсэг болон бутарсан байна. НТ 93 онд Умард Хүннүгийн шаньюй Хань улс, Өмнөд Хүннү ба Сяньбигийн хамтарсан цэргийн довтолгоонд автаж төр улсаа алджээ. Хүннүчүүд мал аж ахуйг голлон эрхлэхийн зэрэгцээ бага зэрэг газар тариалан эрхэлж, гар урлалыг хөгжүүлж байсныг Монгол ба Буриадын нутагт хийсэн хот суурингийн судалгаа гэрчилжээ. Хүннүгийн мал аж ахуйг судлаачид сонгодог хэлбэрийн нүүдлийн мал аж ахуй гэж тодорхойлдог. Үүний зэрэгцээ газар тариалан ба гар урлалыг хөгжүүлэх зорилгоор тусгай суурингуудыг Умард Монголд төлөвлөгөөтэй байгуулж байжээ. Хүннүгийн Ивлэг, Дөрөө ба Бороогийн суурингууд бүтэц, зохион байгуулалт, сууцны хэлбэр байдлаараа ижил байдаг. Хүннүгийн аж ахуйн системд ан гөрөө, загасчлах явдал багагүй үүрэгтэй байсныг археологийн хэрэглэгдэхүүнээс харж болно. Түүнчлэн харь оронтой хийх худалдаа, тэднээс авах алба татвар зэрэг нь Хүннүгийн аж ахуйн нэгэн чухал хэсэг болно. Хүннүгийн гар урлал, төмөрлөг ба шавар, ясан, ноосон эдлэл боловсруулах гар үйлдвэрлэл өндөр түвшинд хүрч хөгжсөн байжээ. Хүннүчүүд нүүдэлчдийн дотроос анх удаа цэрэг-засаг захиргааны зохион байгуулалтын гурвалсан бүтэц, аравтын системийг бий болгосон. Улсаа гурван гар болгон хуваах цэрэг засаг захиргааны бүтэц нь хожмын монголчуудад хүртэл уламжлагджээ. Мөн цэргийн болон захиргааны аравтын систем нь нийт нүүдэлчдийн хувьд түгээмэл хэрэглэгдэж ирсэн сонгодог бүтэц юм. Хүннүгийн нийгэм нь овог аймаг, тэдгээрийн хоорондын худ ургийн харилцааг чухалчилдаг боловч нарийн давхраажсан бүтэцтэй хөгжингүй нийгэм байжээ. Эрх баригч шаньюйн ураг яс ба тэдэнтэй худ ургийн холбоотой язгууртан аймгууд Хүннүгийн төрийн цөм болох бөгөөд энэ бүтцэд нэгдэн орсон гарал угсаа хэл яриа төстэй аймгууд Хүннү гүрний үндсэн хүн ам болдог. Мөн байлдан дагуулсан болон сайн дураараа нэгдсэн олон хэл аялгуутай нүүдэлчин овог аймгууд Хүннү гүрний бүрэлдэхүүнд заримдаа багтаж, заримдаа тасарч иржээ. Хүннүгийн урлаг тухайн үеийн тал нутгийн урлагийн үндсэн хэлбэр амьтны загварт урлагт үндэслэгдсэн байжээ. Гэхдээ Хүннүгийн өвөрмөц соёлыг харуулсан бие даасан амьтны загварт урлагийн төрөл болно. Ноён уулын ширдэг Хүннүгийн дүрслэх урлагийн сонгодог жишээнд тооцогддог. Хүннүд уртын дуу үүссэн тухай домог байдаг нь монголчуудтай холбогдох нэг шижим болдог. Хүннүгийн булшнаас гарсан хэл хуур, бичгийн сурвалжид тэмдэглэгдсэн бишгүүр цуур зэрэг хөгжмийн зэмсэг тэдний хөгжмийн соёлын талаар мэдээлэл өгдөг. Хүннүгийн гадаад харилцааны хоёр үндсэн чиглэл нь Хань улс ба Баруун хязгаар юм. Хань улсын зүгээс чөлөөт худалдааг хяхан боож улстөржүүлэх тул газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүний чухал зах зээл нь Баруун хязгаар буюу одоогийн Шинжааны олон хот улсууд байжээ. Энэ бүс нутгийн төлөө Хүннү ба Хан улс удтал тэмцэлдсэн байдаг. Торгон замыг нээхэд хүннүчүүд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Чухамдаа Хүннүгийн хяналтад байгаа Баруун хязгаарын орнуудыг судлан тагнах, Хүннүгийн археологийн дурсгалуудаас Хятад, Иран, Грекийн бөс бараа, эд эдлэл олддог нь алс холын нутагтай арилжаа наймаа эрхэлж байсныг илтгэдэг.
Сяньби	Монгол хэлт эртний овог, аймгуудын байгуулсан хоёрдахь төр улс, хаант засаглалтай Сяньбичууд тархай бутархай хэвээр байсаар II зууны дунд үе хүрчээ. Сяньбийн Сухэ аймгийн тэргүүн Таньшихуай (136-186 он) арван тав, зургаа настайдаа эрэлхэг, цовоо сэргэлэнгээрээ олонд гайхагдаж удалгүй Сяньбийн их толгойлогч, хаан болжээ. Таньшихуайн байгуулсан Сяньбийн хүч чадал Хүннү улсаас нэн хэтэрлээ гэсэн Хань улсын түшмэл “тэдний зэвсэг хурц, морь хурдан” болохыг цохон тэмдэглэжээ. Таньшихуайн удмын Хэлянь, Куйтоу, Цяньмянь, Будугэнь, Фулохань нарын хаад Сяньби улсыг 220-иод он хүртэл захирчээ. Кэбинэний (220-235 он) үед Сяньби улс дахин хүчирхэгжив. Гэвч 235 онд Кэбинэнийг хорлогдож үхсний дараа Сяньби улс нь олон жижиг ханлиг, аймгийн холбоо болон бутарчээ. Тэдгээрээс хожим III-VII зуунд сяньби-цифу, сяньби-дуань, сяньби-мужун, сяньби-тогон, сяньби-табгач, сяньби-туфа зэрэг хэд хэдэн аймаг өөрийн төр улсыг удаа дараалан байгуулсан ч эдгээр аймгийн үүсгэсэн төр улс их төлөв Их Говиос урагших нутагт төвлөрч байсан бөгөөд хожим дийлэнх нь хятадын дунд уусч, уугуул хэл, соёлоо гээсэн юм. Хүннү гүрэн задарч Умард, Өмнөд хүннү гэсэн хоёр улсад хуваагдаж, умард хүннүчүүд зөвхөн говийн арын одоогийн Монгол улсын хэмжээнд, өмнөд хүннүчүүд Ордосын зүүн хэсэгт ноёрхлоо хадгалан үлджээ. Төв Азийн бусад бүс нутаг, одоогийн Өвөр Монголын төв зүүн, зүүн хойд хэсэгт хоосон орон зай үүсэв. Энэ үед сяньби нарын дунд Сухэ овгийн Таньшихуай (檀石槐, 136-156-181) хүч чадлаараа товойн гарч эв нэгдэлгүй явж ирсэн сяньби аймгуудыг хоромхон хугацаанд нэгтгэсэн. Сяньби улсын үүсэл, бэхжил Таньшихуайн үйл ажиллагаатай шууд холбоотой. Сяньби аймгуудыг нэгтгэсэн Таньшихуай их ахлагч болоод Гаолю (Шаньси мужийн Янгао хот)-гаас хойш 300 гаран ли (120-140 км) зайтай Таньхань (Дархан?) уулын Чочоу голын эрэгт орд өргөөгөө байгуулав. Дараа нь Динлин, Фуюй, Усунийг дайлж Хүннүгийн уг нутгийг эзэлжээ. Түүний эзэлсэн газар нутаг 156-181 оны үед дорноос өрнө зүгт 12000 ли (4800 км), өмнөөс умар зүгт 7000 ли (2800 км) үргэлжилж байлаа. 177 онд Цай Юн гэгч түшмэл “хүннүчүүд зугтсанаас хойш нутгийг нь эзэлсэн сяньби нар хүчирхэгжив, 100-аад мянган цэрэгтэй” болжээ гэж өгүүлсэн. Гэвч 156 оны намар Таньшихуай 3-аас 4-хөн мянгаад л цэргээр Юньчжун тойргийг довтолж байв. Таньшихуай сяньби аймгуудыг нэгтгээд 160-аад онд нутаг дэвсгэрээ гурав хуваав. Юбэйпинээс зүүн тийш Ляодун ба Фуюй, Вэй-Мо хүртэлх 23 бу (аймаг)-г зүүн гар, Юбэйпинээс баруун тийш Шангу хүртэл нутагт суух 10 гаруй бу (аймаг)-г төв, Шангугаас Дуньхуан, Усунь хүртэлх газарт орших 20 илүү бу (аймаг)-г баруун гар болгож, зүүнгарт – Мицзя, Цюецзи, Сули, Хуайтоу, төвд –Кацзуй, Цюецзюй, Муюн, баруунгарт – Чжицзяньло, Ложилюй, Туй-инь, Яньлию нарын ахлагч томилжээ. Таньшихуайн дараа Сяньбийн дотоодод хаан ширээний төлөө тэмцэл явагджээ. Хэдэн хаан суусны дараа Будугэнь сяньбийг тэргүүлэх болов. Гэвч Будугэнь хүч султай тул хэдэн арван мянгаад иргэнтэй Фулохань ах бие даах болжээ. Тэр цагт Дай тойргийн ухуань нарын ахлагч Нэньчэньди Фулохань, Кэбинэн хоёрыг чуулганд урьжээ. Чуулган дээр Кэбинэн гэнэт Фулоханийг алж, Будугэньтэй тэрсэлдэж эхэлсэн ба 220 оны үеэс Сяньби улс хоёр хуваагдав. Нэг хэсэг нь Будугэнь нарыг дагаж бэхлэлт хэрмийн өмнүүр Тайюань, Яньмэниэр нутаглаж байсан бол нөгөө хэсэг нь Кэбинэнд захирагдан бэхлэлт хэрмийн араар говиос өмнүүр зүүнээ Ляодун баруунаа Иньшань, Алаша хүртэлх газарт тархан сууж байв. Кэбинэн 196-222 оны үед тэрээр Хан улстай дайтах, найрамдах зэргээр харилцаж байжээ. Хуанчугийн гуравдугаар он (222)-д Кэбинэн өөрийн харьяат 3 мянгаад хүнээ дагуулж, Дай тойргийн ухуаний Сюулу-гийн 3 мянган цэргийн хамт далан мянган үхэр, адуу туун ирж хятадуудтай худалдаа хийж байв. Будугэнь Кэбинэний ятгалгаар 233 онд Бинчжоугаас нүүж ирэхэд Кэбинэн биечлэн мянган морьт цэргээр Синлин уулын ард тэднийг угтжээ. Гэвч тэр хоёр найрамдал удаан үргэлжлээгүй ба Будугэнийг Кэбинэн барьж алав. Кэбинэнийг 235 онд Хятадын нэгэн мужийн захирагч Ван Сюний илгээсэн хөлсний алуурчин Хань Лун алжээ. Кэбинэн алагдсанаас хойш III-IV зууны үед Сяньбийн дотор хаан ширээний төлөө ширүүн тэмцэл эхэлсэн бөгөөд үндсэндээ Сяньби улс задарч бутарчээ.Сяньби бол эртний өвөг монгол нүүдэлчин улс юм. Сяньби төвд номонд Сүнбэ гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Энэ улс нь МЭӨ III зууны сүүл үед Дунхугийн холбоо Модун шаньюйгийн цэрэгт ялагдан задрах үеэр Дунху гэж нэрлэгдсэн ханлигийн дотор байсан хэсэг аймгийнхан Сяньби, Ухуань ууланд очиж нутаглаж тэр уулын нэрээр овоглосон юм. Тэдний нэг нь Сяньбигийн ханлиг юм. МЭӨ II-МЭ II зуун хүртэл нэгдмэл улс мэт захиргаагүй байсан. МЭ 120-133 оны хооронд Сяньби нарын дундаас нэг үе хүчирхэг баатар гарч ирсэн ч, төдөлгүй дахин тарж бутарсан бөгөөд үүний дараа Тулухоу ноёны хүү Таншихуай, сяньби нарын аймгийн холбоодыг нэгтгэн 156 онд хаан ширээнд заларсанаас эхлэн энэ улс 80 орчим жил Зүүн Хойд Азийг эрхшээсэн байна. Түүх Монголын түүх Он цагийн дараалалУлсуудУдирдагчидЯзгууртнуудСоёлУлс төрГазарзүйХэлШашиг Балар эртний үе Эртний үе Дундад зууны үе Орчин үе үхз Сяньби нар нь Хятадын байлдаанч улсуудын (МЭ 480-222) үед түүхийн хуудаснаа анх тэмдэглэгсэн байна. Сяньби хэмээх нэрний талаар олон судлаачид ухаанаа уралдуулсаны дотор Монголын түүхч Гүнжийн Сүхбаатар өөрийн зохиол бүтээлдээ “Сүмбэ” хэмээн Монголчлон дуудаж, энэ үг нь Суварнаготара буюу алтан ураг хэмээх санскрит хэлнээс сунжран гарсан оноосон нэр болжээ гэж баталсан. Энэ талаар Ф.В.Томас, О.Менчен-Хелфен, Ма Чаншоу, Ван Говэй, К.Ширатори зэрэг эрдэмтэн Сяньби гэдэг нэр нь “Сяньби, Сиби, Сюйпи, Сипи, Сюйби, Шиби” зэргээр тэмлэгдсэн байдгийг онцлон тэмдэглэж, харин Шивэй гэдэг нэр нь Сяньбигаас сунжарсан үг болохыг П.Пеллио, Фан Жуанью, Сүрбадрах зэрэг эрдэмтэд баталсан байна. Сүмбийн гарал үүслийн тухай эрдэмтэд Монгол эсвэл Манж Тунгусын өвөг эс бөгөөс монгол, тунгус холимог хүмүүс гэсэн гурван таамаглал дэвшүүлдэг бол өвөг Монгол улс болох нь гарцаагүй бөгөөд Хүннүгийн олон отог аймгийг нэгтгэн захирч өнөөгийн Монголчуудын генийн санг бүрдүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Зарим түүхчид өвөг монголчуудыг Хүннү эцэгт Сүмбэ эхт аймгууд гээж нэрэлсэн байдаг. Сүмбэгийн зарим аймгууд Хятадад уусан алга болсон нь нэн харамсалтай түүхийг өнөө үед үлдээсэн юм. Таншихуайн хаанчлалын үед Сяньби улс нэн хүчирхэгжиж, Модунь хааны үеийн Хүн гүрний эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг дахин оруулж авсан төдийгүй эдийн засаг, худалдаа арилжааны хувьд ч Хүннү гүрнийг нэр төртэй залгамжилжээ. Эртний Хятад түүхч эрдэмтэн Сяньби нарыг "Хүннү нар зугтан зайлснаас хойш Сяньби нар хүчирхэгжин мандаж, тэдний хуучин нутгийг эзэлж, буман цэрэгтэй хэмээн бардамнаж байна. Тэд чийрэг хүчтэй, авхаалж самбаа сайтай... Хүннүг бодвол зэвсэг нь хурц, морь нь хурдан" хэмээн болгоомжлон бичиж үлдээсэн байна. Таньшихуай бол угаас сэргэлэн авхаалжтай, алсын хараатай хүчирхэг хүн байсныг түүх шаштирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг бөгөөд нэн даруй Хүннүгийн хуучин газар нутгийг эрхэндээ оруулж, умар зүгийн Динлин болон дорно зүгийн Тунгус угсааны Пүё нарыг бут цохин өрнө зүгийн шар үс, цэнхэр нүдэт Усунийг өөртөө нэгтгэсэн байна. Хөрш зэргэлдээ нь Сяньби улс гэнэт мандан бадарч хүчирхэгжин байсанд Нанхиадын Хань улсын зүгээс гурван замаар цэрэг илгээснийг Таньшихуай бут ниргэсэнд Хан улс нэн болгоомжлон охиноо өгөх, ван цол олгох зэргээр найрамдахыг гуйсан ч, Таньшихуай алсыг харж, авсангүй цэргийн хүчээр улам их дайрах болсон. Таньшихуай нь ойролцоогоор МЭ 181 онд 45 орчим насандаа насан эцэс болсон. Энэ үеэс Сяньби улс, хаан ширээний төлөөх тэмцэлд өртөн нэгэн хэсэг уналтын байдалд орсон юм. Сяньби нарын өвөг дээдэс нь дунху буюу дорнод ху мөн гэх бөгөөд генийн хувьд хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвөг нүүдэлчид байсан. Сяньби улс төрт ёсны талаар Хүн улсыг өв тэгш залгамжилж, бас нэгэн алхам урагшлан хөгжүүлжээ. Нэн ялангуяа цэргийн хүчин чадлаар илүү товойн гарсан гэж нангиад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ. Нутаг дэвсгэр МЭ 200 оны үед Сяньби Зөвлөлтийн монголч эрдэмтэн Л.Викторова зэрэг зарим эрдэмтэн сяньбичууд МЭ 1-3-р зууны үед Эрчис мөрнөөс Хянганы нуруу хүртэл тархан суурьшиж байсан гэж үздэг.[2] Сяньбигийн бутрал Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн ялсан бөгөөд Бүдүгэнь нь харьяат нарын хамтаар Хань улсын Бинжоу тойргийн нутагт амьдрах болсон. Хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн хаан, Хань улсын алуурчинд алуулснаар хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөж аажмаар бусад аймгууд нь бие даах болжээ. Сяньби улс задрах үед Муюн (318-360 он), Тоба (307-581 он) нар тэдний төрт ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ. Муюны нэг салбар Тогон нар Хөх нуур, Цайдамд нүүн очиж IV зууны дундуур Тогон улсыг байгуулсан, тэдний хойч үе нь X-XI зууны үеийн Шарай голынхон мөн бөгөөд XIII зууны үеэс Монгол нүүдэлчдээр цус сэлбэгдэн, Зүүнгар хаант улсын үед найдвартай түшиг газар болж байсан. Сяньби улсын хаад Яньлиян (МЭ 110-120 оны хооронд Сяньбиг захирч байсан) Улинь (МЭ120-121)[3] Цижизянь(121-133)[3], Говийн өмнөх Сяньбичуудыг нэгтгэн захирч, хэдэн түмэн цэргээр Хань улсыг түйвээж байсан. Таньшихуай, (156-181) Хэлянь (181-?)[3], Таньшихуай хааны хүү. Ухаан чадлаар аавдаа хүрэхгүй...эд баялагт сувдаг шуналтай, завхай явдалтай, зарга таслахдаа голч биш[3] гэж дүгнэгдсэн нэгэн байжээ. Цяньмань (?-?) Хэлянь хааны хүү Күйтоу (1?-210)[3], Хэляний үеэл дүү байсан бөгөөд хожим нь Хэляний хүү Цянмантай хаан ширээгээ булаацалдаж, байлдаж ялалтанд хүрсэн. Бүдүгэнь (210-233)[3], Куйтоугийн дүү. 233 онд Кэбинэнд хууртаж алагдсан. Кэбинэн (210?-235)[3], Цао Вэй улсын алуурчинд алуулсан. Овог аймгууд Сяньби овог аймгууд Дуань Юйвэнь Муюн Тоба Цифү Ухуань Сүтао Нийгэм Сяньби нь Хүннү гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж явсан Төв Азийн нүүдэлчин монгол угсааны овог, аймгуудаас бүрдэж байжээ. МЭӨ 150-иад оны үед Сяньбийн цэргийн эрхтний хүү Таньшихуай Сяньби аймгуудыг нэгтгэн захирчээ. Улмаар хуучин Хүннү улсын газар нутгийг бараг бүгдийг эзэлж авчээ. Тэр цагаас хойш Хүннүгийн үлдэгдэл хүн ам болоод Сяньбийн төрөл угсааны Ухуань аймгийн хүн ам Сяньби нэрийн дор явах болж, Сяньбийн хүч чадал нь нэмэгдсэн байна. Сяньби улс Хүннүгийн адил өрнөд, дорнод, төв 3 хэсэг болж, нийт 12 зонхилогчид хуваагдан захирагдаж байжээ. МЭӨ III зууны дундуур Сяньби аймгийн холбоо задарч, хэдэн тусгаар аймаг болон салжээ. Тэдгээрээс Сяньбийн угсааны Муюн, Тоба зэрэг аймгууд одоогийн Өвөр Монгол, Хойд Хятадын нутагт өөрсдийн төр улсыг байгуулж, нэлээд хугацаанд оршин тогтносоор байжээ. Сяньби улсын эдийн засгийн үндэс нь Хүннүгийн адил нүүдлийн мал аж ахуй байсан. Мөн сяньби нар ан гөрөө эрхэлж, олзны хятадуудаар тариа тариулдаг байсан аж. Сяньбийн нийгмийн байгуулалд овгийн байгууллын үлдэц багагүй байсан боловч тэдний дунд нийгмийн ялгарал гүнзгийрч, төр ёс, соёл иргэншлийн хөгжилд нь ихээхэн дэвшил гарч байв. Сяньби улс байгуулагдсаны дараа бичиг үсэг үүсч, утга соёл, эдийн боловсролын хөгжилд нь нэлээд ахиц гарсан байна. Сяньбийн бичиг үсэг нь Хүннүгийн адил модон дээр сийлж бичдэг эртний бичгийн нэг хэлбэр байжээ. Сяньби нар Хүннүгийн адилаар амьтдын нэрт 12 жилийн хуанли хэрэглэж байв. Мөн тэд дуу хөгжим, шүлэгт ихэд дуртай байж. Эртний зарим сяньби дууны үг нь хятад орчуулгаар бидний үед уламжлагдан ирсэн байдаг. Сяньби нар нь тэнгэр газар, онгон савдаг, өвөг дээдсээ шүтэн бишрэх бөө мөргөлтэй байв. Тэдний дунд бөө удган, мэргэч төлөгч нар ихээхэн нэр нөлөөтэй байжээ. Сяньби нар гэрлэхдээ, хүргэн нь хадмын гэрт 2 жил суух ёстой байв. Сяньби нарын оршуулгын ёслолын нэг онцлог бол нас барсан хүний сүнсийг харж сахиулахаар нохой дагуулж оршуулдаг байсан явдал юм. Сяньби нар нүүдэл хийх ба цэрэг мордох, баяр ёслолын үеэр гурвалсан морин тэрэг хэрэглэдэг байжээ. Сяньби улсын хааныг өргөмжлөхдөө хар эсгий дээр 7 хүн хааныг түшин суулгаж, өргөж залдаг байсан нь хожмын монголчуудын хаан өргөмжлөх заншилд уламжлагдан үлджээ. Эдийн засаг, аж ахуй Сүмбэ аймгуудын хүн ам өсөн нэмэгдэх болсоноор дан ганц мал аж ахуй, ан агнуураар өөрийн хэрэгцээг хангаж чадахгүйд хүрэх болсон ба энэ нь Кэбинэн 3 мянган худалдаачинаар 7 түм гаруй үхэр, адуугаар Хятад лугаа худалдаа арилжаа хийж байсан, мөн газар тариалан эрхлүүлэх болсон байдаг. Мөн Таньшихуай зүүн зүгт довтлон Во нар загас сайн барьдаг сургаар тэднийг эрхэндээ оруулж мянга гаруй өрхийг нутаг заан суулгаж загас бариулж байсан мэдээ байдаг. Засаг захиргаа, төрийн бүтэц Сүмбэ бүсний гархи Сяньби улсыг Таньшихуай хааны үед нутаг дэвсгэрийг нь баруун, төв, зүүн гарт хувааж, тус бүрд нь захирагч тавьж, хаанд захируулж байлаа. Төв хэсэгт 10 аймаг, баруун хэсэгт 20 гаруй аймаг, зүүн хэсэгт 20 гаруй аймаг нутаглаж байсан талаар Хятадын сурвалж бичигт дурдсан байдаг. Төв хэсгийг эзэн хаан өөрөө захирч, нөгөө хоёр жигүүрийн хүчний харьцааг тэнцвэржүүлэх үүрэгтэй байсан. Хань улс, Цао Вэй улсын түүхэнд Сяньбигийн ханлиг улсыг 200 гаруй овогтой гэжээ. Хэл, соёл Сяньби нар нь Хятадыг эзлэн төрийн бичиг зохиож байсан ба олон шаштир түүхийг бичин vлдээсэн. Тоба нар нь Хятад газрыг удаан хугацаанд эзлэн байхдаа Күнзын суртлын Ариун ном буюу Сяоцзинийг орчуулан бичсэн байдаг. Мөн Сяньби хэлээр бичсэн үгийг галиглан уншихад өнөөгийн Монгол хэлээр тайлан уншиж болохуйц байдаг. Үүнд: Түшмэл хүнийг чжичжэнь буюу цэцэн, Зэвсэг хоромсог авч явах хvнийг хулочжэнь буюу хорчин, Хоол хийгч хvнийг фучжэнь буюу буурч зэргээр нэрлэдэг байсан. Мөн Сяньбигийн "Ахын дуу" хэмээх дууны шүлэг нь Хятадын сурвалж бичигт бичсэнийг Ахан жигө хэмээн Хятадаар галиглан бичигдсэн байна. Мөн Сяньби нар оршуулгын зан үйлийг Монголчуудын нэгэн адил нууцаар хөдөөлүүлдэг байсан гэдэг мэдээ бий. Нируны хаан Анагуй нь Тоба Вэй улсын хаанд "Манай хоёр улсын өвөг дээдэс нэгэн гаралтай тул" хэмээн айлдсан байдаг нь Сяньби бол гарцаагvй Өвөг Монгол болох нь тодорхой байдаг. Сяньби болон индианчуудад тоног авах ёс буюу дайсныхаа хуйхыг авах заншил байжээ. Монголчууд хонины толгойн зулайны зузаан баатар хуйхыг иддэггүй, хүнд өстэй болно гэдэг
Ухуань	Монгол хэлт угсаа-соёл-улс төрийн томоохон нийтлэг, нэгдэл Ухуанийг Дунхугийн шууд удмын аймаг гэж эртний хятад сурвалжид тэмдэглэсэн. Модун шаньюйд ялагдсан Дунхугийн нэг хэсэг Ухуань ууланд нүүж очоод ийм нэртэй болсон гэж сурвалжид бичжээ. Ухуань (烏桓; увань, 烏丸 <ʔá-wán) гэсэн нэрийг Э.Пуллиблэнк 1962 онд “Авар” (Avar/Awar) хэмээн сэргээснийг нэрийг эрдэмтэд дэмждэг. НТӨ 119 онд Хүннүгийн зүүнгарын сэцэн вантай тулалдсан Хань улсын Хой Цюйбин 70 гаруй мянган Ухуанийг нутгаас нь хүчээр нүүлгэж Хань улсын хилийн Шангу, Юбэйпин, Юйян тойргийн харалдаа шилжүүлэн суурьшуулж хүннү нарын хөдөлгөөнийг цагдаж байхыг даалгажээ. Хүннү Хань улсын эрхшээлд ээлжлэн автаж байсан ухуаньчууд НТ I зууны дунд үеэс бие дааж эхэлсэн. Нэг хэсэг Сяньби улсад захирагдав. Таньшихуайг нас барсны дараа ухуаньчуудын дунд Ляосийн ухуань нар товойж гарч бусдыгаа тэргүүлэх болов. Ялангуяа Тадуний (x-190-207) үед Ухуаний хүч чадал нэмэгдсэн гэж сурвалжид дурддаг. Шангу тойргийн ухуань нарын эзэн Наньлоу, Ляодун тойргийн ухуань нарын эзэн Супуянь нар хамтарч Тадуний ахын хүү Лоубанийг шаньюйд өргөж Тадуньд ван цол өгсөн ч үнэн хэрэгтээ бодлого, төлөвлөгөөг урьдын адил Тадунь мэдэж боловсруулсан хэвээр байв. Хүч чадал нь өдөр ирэхүй өсч байсан Тадунийг хятадын Вэй улсыг үндэслэгч Цао Цао 207 онд биечлэн цэрэглэж Лючэний дэргэд тулалдаж ялаад Тадунийг барьж толгойг огтлов. Улмаар Тадунийг дагаж байсан арваад мянган өрх ухуань нарыг хүчээр нүүлгэж хятадын дотоод мужууд руу нүүлгэн суулгажээ. Гэхдээ ухуань нарын олонх нь нутагтаа үлдсэн юм. Үүнээс хойш ухуаньчууд дахин нэгдэж, хүчирхэгжиж чадаагүй ч НТ IV зууны эцэс хүртэл умард хятадад өрнөсөн түүхэн үйл явдлуудад оролцож, нэр алдараа дуурсгасаар байсан гэдэг. Тухайлбал, 210-220-иод оны үед Дай тойргийн ухуаний толгойлогч Нэнчэньди нар Сяньбийн хаан Будугэний ах Фулоханьд дагаар орохоор шийдэж хамтарч чуулж байв. 237 оны орчим Ляодун-Юбэйпиний ухуань нарын эзэн Коулоудунь хятадын Вэй улстай нэг хэсэг дайсагнаж байснаа дараа нь дүү Алуцзянаа илгээж найрамдсан тухай эртний хятад сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. НТӨ 119 онд Хо Цюйбиний олзолж ирсэн 70.4 мянган ухуаньчуудыг Хань улсын хилийн 5 тойргийн чиг харалдаа нутгуудад суулгав. Ухуаньчууд дотроо 5 хэсэгт хуваагдах ба олонх нь Хянганы нурууны баруун урдуур одоогийн Долоннуураас баруун тийш Цзинин хүртэлх тал хээрт нутаглаж байв. НТ 180-аад оны үед Шангу тойргийн харалдаа 9 (10) мянган өрх, Юбэйпин тойргийн харалдаа 800 өрх, Ляосийн харалдаа 5 мянган өрх, Ляодун тойрогт 1 мянган өрх нийт 84-79 мянгаад ухуаньчууд нутаглаж байжээ. Үүнээс гадна Хань улсын хилийн Дай, Яньмэнь, Юйян тойргийн харалдаа мөн ухуаньчууд нутаглаж байлаа. Монгол хэлт, нүүдэлчин ухуаньчууд гурван удаа нутаг сэлгэж нүүсэн. Эхний удаа Хүннүгийн Модун шаньюйн довтолгооны улмаас нутаг сэлгэж Ухуань ууланд нутаглажээ. Хоёрдахь удаа, Хань улсын жанжин Хо Цюйбин НТӨ 119 онд 70 мянга орчим ухуаньчуудыг нутгаас нь нүүлгэж Ханьгийн хилийн 5 тойргийн харалдаа нутагт суулгасан юм. Гуравдахь удаа НТ 207 онд нэг хэсэг нь эртний хятад орны умард нутгуудад шилжин суув. Нөгөө хэсэг ухуаньчууд Дай, Юбэйпин, Ляодун тойргийн харалдаа нутагласаар байв.Ухуа́нь (хятадаар: 烏桓/烏丸, пиньин: Wū huán, < aγwar < awar, Ухуа́нь гэдэг нь «авирах» гэсэн утгатай байх) нь Прото-Монголчуудынх. Зүүн Европын нүүдэлчин ард түмэн - Авар нь Ухуань байж болно. Монголын нүүдэлчин овог аймгууд нь 850000 жилийн өмнөөс буюу Чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн суурьшин тархсан байдаг ба тэдгээр овог аймгууд Хүрэл зэвсгийн үе болон Төмөр зэвсгийн үед овог аймгаараа нэгдэн өөрсдийн урд зүгт байх эртний хятадын овог аймгуудтай тулалдаж эхэлсэнээр тэднийг судлан судар бичгэндээ дурдан өгүүлж эхэлжээ. Эдгээр нүүдэлчин овог аймгуудын нэг нь Ухуань хүмүүс юм. Үүсэл Ухуаньчууд нь Хятадын хойд хэсгээр буюу одоогийн Бээжин хотын захиргаанд байдаг Хэбэй, Ляонин, Шаньси болон одоогийн Өвөрмонголын нутгуудаар нутагладаг байсан Монголчуудын эртний овог аймгийн нэг хэсэг болох нүүдэлчин хүмүүс юм. Тэд Дунху (Хойд зүгийн зэрлэгүүд гэсэн утгатай) нараас салан гарсан овог аймаг байсан ба тэдэнд дийлдэн ялагдаж байсан удаатай. Дунхучуудыг МЭӨ 209 онд Модун шаньюд ялагдсаны дараагаар Сяньби болон Ухуань нар нь үлдэж чадсан байдаг. Хожуу үеийн Хань улсын түүх номон дээр “Сяньбичүүдийн хэл бичиг болон зан заншил нь Ухуаньчуудтай адил байсан” хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн байна. Ухуань овог аймгийн удирдагч байсан Тадун нь (МЭ 207 онд нас барсан) Монголын эртний овог аймгийн нэг болох Кумоси буюу Татаби овог аймгийн өвөг дээдэс нь юм. Ляо улсын судар болон Вэй улсын түүхийн номд Кумоси болон Кидан (Монголын эртний овог аймаг болох Сяньбигээс гаралтай) нар нь адил буюу нэг хэл бичигтэй байсан хэмээн тэмдэглэгджээ. Ахуй амьдрал Хожуу үеийн Хань улсын номын 120-р бүлэгт: Ухуаньчууд нь морин сур харваанд сайтар бэлтгэгдсэн, түүндээ ч чадварлаг байсан. Тэд амьтад болон шувуудыг морин дээрээсээ нум сумаар харван агнаж бэлтгэл хийдэг мөн нэг газраас нөгөө газар луу өвс болон ус хайн нүүдэллэн явдаг. Ингэж нүүдэллэн явахдаа дугуй гэрт амьдардаг ба тэр гэрийнх нь үүд нар луу харан байрладаг. Ухуаньчууд мах идэж гүүнийхээ сүүг исгэн ууж, ноосоор хувцасаа хийн өмсдөг. Заримдаа тэд шар будаа тарьдаг байсан. Эрчүүд нь нум сум, эмээл хазаар урладаг байсан бол эмэгтэйчүүд нь арьсан дээр хээ угалз хатгадаг. Зан төрх, ёс заншил Залуу болон хүчирхэгүүд нь хөгшин настай болон сул дорой нэгнийгээ үл хүндэлдэг байсан тэд төрөлхийн эрэлхэг, баатарлаг хүмүүс юм. Тэд зоригтой хэдий ч тэсвэргүй нэгэн байсан ба байнга л цусан хэрүүл дэгдээдэг байсан. Хэт их уурласан үедээ өөр хоорондоо тэмцэлдэн нэг нэгнийгээ алан хядах нь элбэг тохиолддог ч гэсэн тэд эхчүүдийгээ аюултай байдалд оруулдаггүй. Учир нь тэдний үр удам нь эхчүүдээс хамааралтай байдаг байсан байна. Эр зоригтой, эрч хүчтэй, цэцэн мэргэн хүнээр ахлагчаа болгодог байсан ч энэ ахлагчийн байрыг удам дамжуулан уламжилдаггүй байв. Нөгөөтэйгүүр ахмад эрэгтэйчүүд болон эцгүүд өөр өөрсдийн овгийг үүсгэж чаддаг байсан ба тасарч гарсан овог аймаг нь тэдний өмнөөс хариуцлага хүлээдэггүй. Нүүдэлчин хэсэг бүлэг хүмүүс бүр өөр өөрсдийн удирдагч, толгойлогчтой байсан ба энэхүү хэсэг бүлэг хүмүүс нь 100-1000 гэр буюу өрхтэй байжээ. Энэ хэсэг бүлэг хүмүүсийг тухайн хэсгийг ахалж байгаа ахлагчийн нэрээр хочлон дууддаг байсан байна. Тухайн хэсэг бүлэг хүмүүс бичиг үсэггүй байсан ч өөр өөрсдийн уриа, тунхаглалтай байж түүнийгээ модон дээр сийлэн үйлддэг байсныг өөр бусад бүлэг хүмүүс, овог аймгууд мөн тухайн овог аймгийнхан түүнийг зөрчиж зүрхэлдэггүй байсан байна. Мөн ахлагчид захирагдаагүй хүнийг залхаан цээрлүүлдэг байв. Тэд бие биенээсээ мал хулгайлдаг байсан бөгөөд үүнийгээ гэмт хэрэгт тооцдоггүй байна. Хэрвээ хүний амийг бусниулвал морь, хонь зэрэг зүйлүүдээр хахууль өгөн гардаг байжээ. Тухайн хэсэг бүлэг хүмүүс буюу аймгийн ахлагчийн шийдвэрээр хэн нэгнийг аймгаасаа хөөдөг байсан ба тэднийг говь руу явуулдаг байжээ. Хэрэв Ухуань хүмүүс гэрлэхийг хүсвэл сүйт залуу сүйт бүсгүйгээ өөрийн гэрт 3-6 сар хамт амьдрахыг хэлэн урьдаг байжээ. Ингээд тэд бие биендээ таалагдвал сүйт залуу сүйт бүсгүйн эцэг эхийн гэрт амьдрахаар ирж хуримын бэлгээ өгдөг байв. Сүйт залуу өөрийн гэрлэх бүсгүйн гэр бүлд 1 эсвэл 2 жил амьдарсаны дараагаар бүсгүйн эцэг эхээс инж болон өөрийн сүйт бүсгүйгээ эхнэрээ болгон авдаг байжээ. Ухуаньчууд өөрийн эцгээ нас барсаны дараагаар өөрийн төрсөн эхээс бусад эцгийнхээ эхнэрүүдийг өөрийн эхнэр болгон авах ёстой ба эмэгтэйчүүд ар гэрийн аж ахуйг бүрэн эрхэлдэг. Хэрэг бүртээ эмэгтэйчүүдийн саналыг сонсдог ч зөвхөн цэргийн хэргийг өөрсдөө шийддэг. Эрчүүд нь толгойныхоо үсийг хусахыг хөнгөр боллоо хэмээн үздэг байсан бол эмэгтэйчүүд нь нөхөрт гарахаас өмнө үсээ ургуулж 2 салаа болгон сүлжиж, толгойдоо алт, хаш чулуун, маргад чулуугаар гоёл хийн зүүдэг. Нас барсан нэгнийхээ шарилыг тэд гашуудан уйлж, дуу дуулж бүжиглэн авч явахаас гадна тухайн хүний эдэлж хэрэглэж байсан хувцас хунар, түүний нохой, морийг цугт нь шатаадаг байжээ. Чишань уулыг (байрлал нь тодорхой бус, Ляодунаас баруун хойно байрладаг байсан гэж үздэг) үхлийн ертөнцийн хаалга хэмээн үздэг байсан. Тэд тэнгэр, газар, нар, сар, сүнс, нас барсан баатар нэгнийгээ тахин шүтэж хониор өргөлийг өргөдөг байв. Мэндлэхдээ нэг хөлөө нугалан суудаг. Түүх МЭӨ 209 онд Хүннүгийн эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулагч Модун Шанью Дунху овог аймгийг бут цохиж энэ үед Дунху аймгийн үлдсэн хүмүүс Ухуань болон Сяньби нартай нэгдэн зүүн зүгтээ дүрвэн оджээ. Сяньби овог аймаг энэ үед Дунху аймагтай зэрэгцэн, Ухуань аймгийн хойд хэсгээр оршдог байсан. Ухуань аймаг Дунху аймагтай зэрэгцэн оршдог байсан хэдий ч Хятадуудтай арай илүү холбоотой байсан ба учир нь тэд урд хэсгээрээ хятад улстай хиллэдэг байсан байна. (Энэ нь одоогийн Ляо голын зүүн хэсэг хавиар). МЭӨ 121 он хүртэл Ухуань аймаг нь Хүннүгийн эзэнт гүрэнт алба гувчуур төлдөг байв. Хожуу үеийн Хань улсын номын 120-р бүлэгт: “Модун шанью Ухуань аймгийг бут цохьсоны дараагаар тэд доройтож эхэлсэн ба Хүннүчүүд тэднийг эрхшээлдээ байлган хүчээр жил бүр үхэр, морь, хонь, хонины арьс зэргээр татвар татаас авч байв. Хэрвээ тэд татвараа төлөхгүй бол тэдний эхнэр, хүүхдүүдийг авч явдаг байлаа.” гэж өгүүлсэн байдаг. МЭӨ 121 онд Хань гүрний жанжин Хуо Чубин Хүннүгийн зүүн жигүүрийг бут цохьсон ба Ухуань аймгийг 5 хэсэг болгон (Шангү, Юян, Юбэйпин, Ляоши, Ляодун) хувааж Хятадын хойд хил газар болгон Хүннүчүүдийн дайралтаас хамгаалах хэсэг болгожээ. Энэ нь Ухуань аймаг Хан гүрэнтэй (МЭӨ 206-МЭ 220он) ойр харилцаа холбоотой болох эхлэл болж өгчээ. Ухуань аймгийн ахлагч жил бүр Хан гүрний нийслэл болох Чан Ань хотод зочлон маш өндөр шан харамжийг төлдөг байв. Хань гүрний Чжао хааны ноёрхолын үед Ухуаньчууд хүчирхэгчин Хүннүгийн эзэнт гүрний хаадын бунхнуудын дээрэмдэн тонодог байжээ. Зэрлэг догшин Хүннүчүүд үүнд нь ихэд дургуйцэн Ухуань аймгийн зүүн хэсгээр довтолж тэднийг буулгаж авсан байдаг. Энэ үед Фан Миню Ухуаньчуудад дэмжлэг үзүүлэн Хүннүчүүдийн эсрэг тулалдан тэднийг буцаасан хэдий ч тэдэн рүү гэнэт довтлон дайрч 6000 гаран ухуаньчуудыг урвасан хэмээн толгойг авсаны дотор тэдний 3 удирдагчийг цаазлан хороожээ. Хань гүрний Суан (МЭӨ 74-49 он) хааны ноёрхлын үед Ухуаньчууд хятадын хойд хэсэгт нүүн очиж Хань гүрэнд захирагдах болжээ. МЭ 49онд Ляоси хэсгийн Ухуань аймгийн удирдагч Хедан Хань гүрний захиргаанд 922 ахлагч нарын хамт очин Хань гүрний хаан Гуанвуд зарц, бод мал, морьд, нум сум, бар, ирвэс болон булганы арьсыг алба гувчуур болгон төлжээ. Хожуу үеийн Хань гүрний үед Ухуаньчууд нөлөө бүхий байсан ба ялангуяа цэргийн хүчээр Хань гүрний цэргийн хүчинд хамтардаг байв. Ван Ман хүннүчүүдтэй дайтахын тулд ухуань болон динлин нараас бүрдсэн цэргийн хэсгийг бүрдүүлсэн ба ингэхдээ тэд тэдний гэр бүлийг барьцаалан авч тулаан амжилтгүй болсон үед гэр бүлийнхэн нь хүмүүсийг цаазаар авдаг байна. Хятад гүрэнтэй хиллэдэг байсан овог аймгуудын ихэнх нь хятад биш хүмүүс буюу Ухуаньчууд байсан ба тэд гүрний хууль дүрмэнд захирагддаг байжээ. Хань гүрний уналтын үеэр ч Ухуаньчууд нилээд хэдэн үймээн бослого, Хятадын дотоодын дайн тулаанд оролцсон баримтууд байдаг. 200-аад оны үед, "3 удирдагчийн Ухуань" хэмээх овог аймаг хятадуудтай хамгийн ойр байсан ба Шар мөрний хойд хэсэгт байрлах Юань Шао (Зүүн Хань гүрний цэргийн жанжин байсан, МЭ 202 оны 6 сарын 28-нд нас барсан)-д цэргийн хүчээр дэмжлэг үзүүлдэг байжээ. МЭ 207 онд, Цао Цао (Зүүн Хань гүрний цэргийн их жанжин байсан, Хань гүрэн мөхөхөөс өмнөх жилүүдэд хүчирхэг жанжин гэдгээ харуулж чадсан) жанжинаар удирдуулсан цэргийн их хүч Ухуаньчуудын газар нутаг руу халдан дайрч тэднийг "Цагаан чоно" ууланд болсон тулалдааны үеэр буулган авч дарсан ба олон морьтон баатрууд түүнтэй нэгдэж "Тэнгэрийн доорх агуу морьтон баатрууд" хэмээн алдаршжээ. Мөн түүнчлэн IIIзууны үед Ухуаньчуудын хэд хэдэн удирдагч нар хятадад үүссэн зарим нэг бослого үймээнийг удирдан толгойлон явуулсан гэж тэмдэглэгдсэн байдаг ба IVзууны үед тэд Сяньби овог аймагтай нэгдэн уусчээ. X зуунд Кумосигийн үлдэж хоцорсон хүмүүс Кидан овог аймагт ууссан байна.
Муюн	Муюн (ханз: 慕容 < maγlʊn < mɔγlʊn; Монгол хэлний «мөрөн» гэдэг үгтэй холбоотой байж болох юм) нар нь эртний Дунху гэгдэж байсан зүүн талын нүүдэлчин овог аймгийн холбоонд багтаж байсан нэгэн аймаг юм. Энэ аймаг нь хожим Сяньбигийн холбоонд байж байгаад 235 онд Кэбинэн хаан алагдснаас Сяньби улс мөхөөд, олон аймаг бие даан орших болсны нэг нь юм. Тэр цагт тус овгоос Муюн Мохуба гэгч баатар хүн гарч ирээд 238 онд аймгаа авч Ляо гол руу нүүж очиод аймгаа хүчирхэгжүүлжээ. Түүний хөвгүүн Муян 246 онд залгамжилаад, Цао Вэй улстай хамтарч Кугүрё улстай дайтаж байсан. Түүнийг хөвгүүн Шэгуй нь залгамжилаад 283 он хүртэл захирсан. Түүний дараа Муюн Шань (283-285), Муюн Гүй (285-333) нар залгамжилаад, Муюн Гүй ханы үед зүүн хойд хятадын зарим хотыг эзлээд Янь улс гэж нэрлэсэн. Ингэснээр Янь улс 410 он хүртэл бүр мөсөн мөхөх хүртлээ оршин тогтнож эцэстээ Табгачын Вэй улсад мөхсөн. Энэ үеэс тэд нэг хэсэг нь хятадад уусч, зарим хэсэг нь Табгач болон бусад нүүдэлчин нарт уусч шингэсэн.Монгол хэлт эртний сяньби удмын аймаг.Таньшихуай 166 онд Сяньби улсын газар нутаг, овог аймгийг 3 гарт хуваахад Муюн (慕容, mo-yung <muo-jiwoŋ) аймаг Шангу (Хэбэй, Хуайлай)-гаас Юбэйпин (Хэбэй, Пинцюань) хооронд орших Төвийн түмэнд багтжээ. Арваад аймагтай дунд хэсэгтээ Таньшихуай Кэцзуй, Цюэцзюй, Муюн нарын 3 толгойлогч томилсон гэдэг. Түүхэнд Муюн нэр анх үзэгдсэн нь энэ юм. Муюн (Мужун) нэрийг Фан Чжуаню 1930 онд монгол, тунгус, түрэг хэлний Bayan (баян) гэсэн үг гэж тайлбарласан. Муюн гэсэн үгийн Хожуу Хань улсын үеийн дуудлага нь Ma-joŋ, К.Ширатори “ma” бол “ba” гээд мөн Баян гэж сэргээсэн. 1971 онд Г.Сүхбаатар дэмжсэн. Муюний нэг хэлбэр Моюй (莫輿, mo-yü < muo-iwo) гээд bö'ö (Бөө) гэсэн үг гэж Л.Базин 1950 онд таамаглажээ. Муюн (慕容) нь товчилсон нь, бүтэн нэр нь Муюйгэнь (慕輿根) эртний дуудлага нь mâk-zio-kɒn < mâgč-ger < Majġar (Magyar/Мажар/Унгар) гэж 1976 онд О.Прицак тайлбарлажээ. Энэ саналыг 1992 онд Петер Б.Голден дэмжсэн. Эрдэмтэд Муюн бол монгол хэлний Баян гэсэн үг хэмээх тайлбарыг дэмждэг. Муюн нар Кэбинэний үед (220-238) Мохоба (Мохуба, Мохэба)-гийн удирдлага дор Ляоси-д нүүж очжээ. Мохобагийн хүү Муянь, түүний хүү Шэгуйн (涉歸, 283 онд үхсэн) үе 281 онд муюнчууд Ляодун хойгуур суух болсон. Таньшихуайн үед Муюн аймаг Сяньби улсын төв хэсэгт байсан. 265-283 оны орчим Муюн аймаг нийт 1700 орчим өрхтэй хоёр овогтой байжээ. Илохань Шэгуй татвар эмээс төрсөн хүү Туюйхуньдаа 700 өрх өгч тусад нь овог болгосон нь хожим тугухуньчууд болсон юм. Ах Муюн Шэгуйг 283 онд үхсэний дараа аймгийн эзний суудлыг булаасан Муюн Шань доорх хүмүүстээ алагдсаны дараа муюнчууд 285 онд Муюн Илохань (Шэгуй)-ий хүү Муюн Илогуй (Жологуй, Муюн Гуй)-г эзэн болгов. Цзинь улстай хэсэг муудалцаж байсан ч 289 найрамдсан тул Цзиний эрх баригчид түүнд Сяньбийн ерөнхий захирагч цол олгожээ. Энэ үед Сяньбийн Дуань аймгийн шаньюй охиноо түүнд өгсөн байна. Муюн Гуй дахин нүүж хэрэмд улам ойртов. Ляодун хэтэрхий хол тул 289 онд Тухэ хошууны Циншань ууланд (Ляонин, Исянь орчим) нүүж иржээ. 294 онд улам урагшилж Цзичэн (Хэбэй, Чанли орчим) нүүж ирсэн байна. Ард иргэдээ газар тариалан, хүр хорхой үржүүлэхэд сургах болж, дотор газрын дүрэм журмыг авч хэрэглэх болов. 302 онд Юйвэний Дасуяний их цэргийг Цзичэн хотын орчим бутниргэжээ. 307 онд Муюн Илогуй өөрийгөө их шаньюй гэж өргөмжлөв. Муюн Гуй 311 оны үед Ляодуны Сяньбийн Сули (Сулянь) Мувань (Муцзинь) аймгуудыг довтолж Сухи Лянь, Мувань Цзинь нарын эздийг нь алжээ. 317 онд Сяньбийн Дуань аймгийг довтлов. Хятадын Цзинь улсын Юаньди хаан 317 онд хүчирхэг болсон Муюн Гуйн шаньюй цолыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрчээ. 333 оны зургаан сард Муюн Гуй нас эцэслэжээ. 65 нас зооглосон Муюн Гуй 49 жил Муюны төрийг атгасан юм. Хожим 337 онд муюнчууд улсаа хятад маягаар Янь гэж нэрлэж, улсын эзнээ Янь ван гэж цоллов. 341 онд Лунчэн хотыг (Ляонин, Чаоян) улсын нийслэл болгожээ.
Тоба	Тоба (Хятад: 拓跋 < tʰaγbat <tʰaγbač, Түрэг бичиг: 𐱃𐰉𐰍𐰲 Tabγač, Түрэг хэлний "газрын эзэн") нь Сяньбигаас салбарласан эртний аймаг юм. Хүннү эхтэй, сяньби эцэгтэй хүмүүс тобачууд болсон гэж үздэг. Түүх III зуун сүүл үеэс Ливэй ханы үеэс говиос өмнө зүг нүүж одоод, нилээд хүчирхэг болсон. Нэг үе улс байгуулж, байсныг хятад сударт Дай улс гэж тэмдэглэжээ. IV зууны дунд үед ихэд доройтож, Хүннүгийн Цинь улсад багтаж байснаа Тоба Гүй хан, цагийн чөлөөг ашиглаад Цинь улсаас салж, бие даасан бодлого явуулж эхэлсэн. 386 онд улсын нэрээ сольж Вэй гэж нэрлэсэнээр хожим түүхэнд Тоба Вэй гэж алдаршихад хүрсэн. Тоба нар нь эхэндээ эртний өвөг монгол соёлоо хадгалж байснаа, Юань Хун хааны үеэс хятадын дунд лав орж суурших болсноор уг угсаатны мөхөл ирсэн юм. 534-535 оны хооронд улс нь хоёр хэсэгт бутран сарниад, хятад газарт суусан нь тэндээ уусч, бусад нь хожим Түрэг улсад дагаар оржээ. Тэд Тоба Вэй зэрэг олон улсыг байгуулж байв. Түрэгийн гэрэлт хөшөөнд "табгач" нэрээр тэмдэглэгджээ. 555 онд Нирун унаж монголчууд түрэгүүдэд шахагдан зүүн тийш ухарсан мөн Өвөр Монгол, хятадад байсан хүннү, тоба, сяньби угсааны улсууд дараалан унасан тул Ордосын тохойн, Алша орчмын монголчуудын тоо эрс цөөрчээ. Алша дахь тобачууд болон Наньшаний нуруунд байсан тугухуньчууд 1227 онд монгол цэрэг довтлох хүртэл Тангуд улсын захиргаанд байв. Нэрний гарал Хоёр хувилбар бий. "туфа" буюу хөнжил гэсэн үгнээс гаралтай. Сяньби, тоба хэлээр хөнжлийг туфа буюу тоба гэдэг байсан бөгөөд Тобагийн анхны удирдагчийн хатан хүүгээ шөнө хөнжил дотроо төрүүлсэн учир тэр хүүгийн аймаг угсааг ийнхүү нэрлэх болсон гэдэг. Манж эрэгтэйчүүд үсээ нэг салаа сүлжин унжуулдаг заншлыг авсан учир "тав гэзэгтэй хүмүүс" гэж нэрлэгдсэн. Тоба нарын захирагчид Хятад тахилын цол Жинхэнэ нэр Хаанчилсан хугацаа 始祖 Shízǔ Тоба Ливэй (拓拔力微 Tuòbá Lìwéi) 219–277 Тоба Шилу (拓拔悉鹿 Tuòbá Xīlù) 277–286 Тоба Чуо (拓拔綽 Tuòbá Chuò) 286–293 Тоба Лугуан (拓拔祿官 Tuòbá Lùguān) 294–307 Тоба Итуо (拓拔猗㐌 Tuòbá Yītuō) 295–305 Тоба Илу (拓拔猗盧 Tuòbá Yīlú) 295–316 Тоба Пүүгэн (拓拔普根 Tuòbá Pǔgēn) 316 Тоба Юлю (拓跋鬱律 Tuòbá Yùlǜ) 316–321 Тоба Хэру (拓拔賀傉 Tuòbá Hèrǔ) 321–325 Тоба Хена (拓拔紇那 Tuòbá Hénǎ) 325–329, 335–337 Тоба Ихуай (拓拔翳槐 Tuòbá Yìhuaí) 329–335, 337–338 高祖 Gāozǔ Тоба Шийжиан (拓拔什翼健 Tuòbá Shíyìjiàn) 338–377. онгол хэлт эртний сурвалжит сяньби удмын томоохон аймаг угсаа Тоба (Табгач)-гийн хаадын уг эхийн түүхэнд Мао (毛) гэдэг сэцэн мэргэн, баатарлаг хүн хаан сууж хол ойрын 36 улс, 99 овог, аймгийг захирч нэр сүр нь умар дахинд алдаршсан гэж өгүүлдэг. Мао хаан бол 173 онд төрсөн Ливэй хааны 14-р үеийн өвөг. Нэг үеийг 25-30 жилээр тооцвол Мао хаан м.э.ө. 200-130 оны үед амьдарч байсан гэж А.Будберг тооцоолжээ. Энэ Мао хааныг А.Будберг, Г.Сүхбаатар нар Хүннүгийн Модун (Модэ, Маодунь) шаньюй мөн гэж оноосон. Тобагийн хаад ихэс Хүннүгийн Маодуний удам гэсэн үг. Сяньби аймгуудаас табгач нар хамгийн хүчирхэг улс байгуулсан юм. Түүхэнд “Тоба”-г “Табгач” гэдэг. Л.Лигети “Тоба” нэрийн эртний хятад хэлбэр нь нутгийн хэлний Тагбат гэсэнтэй тохирч байна, түрэгүүдийн хятад орныг нэрлэж хэрэглэж байсан “Табгач”-тай тохирч байна гэсэн. А.Будберг 1939 онд Тоба (Табгач) аймгийн нэрийг тэмдэглэсэн утга үсгийн эртний дуудлагыг сэргээгээд монгол хэлний “даваа”, “давах” гэсэн үг гэж тайлбарласан бол Г.Сүхбаатар “Тоба”-г “Дов” гэсэн үг гэжээ. “Тоба” нэрийн хувилбар “Табгач”-ийг үндэслэж А.Лувсандэндэв орчин цагийн монгол хэлний “Даваач” гэдэг үгийн галиг гэсэн тайлбарлав. Л.Базен 1950 онд тус үгийг “газрын эзэн” гэсэн утгатай “Тогбег” гэх түрэг үг гэж оноосон. Б.Батсүрэн 2011, 2016 онд хятад сурвалжид тэмдэглэгдэж үлдсэн “Тоба” гэсэн үгийн эртний дуудлагад үндэслэж “Тоба” нь монгол хэлний “цагаан” гэсэн утгатай Чагабан\Тагабан гэсэн нутгийн онцлогтой үгийн харь галиг байжээ гэж үзсэн. Табгач нар монгол хэлтэн аймаг байсныг эрдэмтэд түүх сурвалжид үлдсэн тэдний үгийг судалж тогтоосон тул бүрэн итгэлтэйгээр табгач нарыг монгол хэлтэн эртний аймаг, угсаа гэж үзэж болно. Зарим эрдэмтний үзэхээр тоба нар уугуул нутаг Монголын дорнод хэсгийн Онон, Хэрлэн голын сав нутаг бөгөөд тэд гэзэг сүлжих заншилтай тул түүх сударт тоба нарыг гэзэгтэн гэж бас нэрлэдэг гэж үзсэн. Г.Сүхбаатар 1971 онд тоба нарын эх нутаг БНМАУ-ын нутгийн зүүн, зүүн хойд хэсгээр байсан нь эргэлзээгүй гэж бичсэн. Түүх судрын мэдээгээр Тоба Вэй улсад янз бүрийн угсаа гарвалтай 118 овог байсан гэдэг. Тэдгээрийн дунд Тобагийн язгууртны 10 овог хүндтэй байр суурь эзэлдэг байжээ. Тоба нарын эрхэм сурвалжит овгийг Тоба гэж нэрлэх ба Хэгу, Пу, Баба, Даси, Илоу, Цюдунь, Хоу, Ичжань, Чэгунь гэсэн 9 овгийн хамт хүндтэй эрхэм 10 овог болдог байна. Үүнээс гадна Цюмулинь, Булюгу, Хэлай, Дугу (Тугухунь), Хэлоу, Унююй зэрэг гавьяат түшмэдийн зэрэгт 8 овог байдаг. Тоба нар Сяньбийн Таньшихуай хааны авч хэрэгжүүлсэн 3 гарын зохион байгуулалтаар Шангугаас өрнө зүгт Дуньхуан хүртэлх Усуньтай холилдсон 20 гаруй нутгийг багтаасан баруун хэсэгт багтаж байжээ. Баруун гарыг захирсан Чжицзяньло, Ложилюй, Туй-инь, Яньлию зэрэг их ахлагч нарын дунд Тобагийн эзэн Туйинийг дурдаж байна. Энэ Туйинь бол Тобагийн хаадын түүхэн дэх Сянь Линь болохыг К.Ширатори, А.Будберг, Г.Сүхбаатар нар тогтоожээ. Түүний хүү Цзефэнь (220†), ач Ливэй хаан (173-220-277)-ы үед тоба нар нэгэнт Иньшань уул орчмын газар нутгийг эзлэн суух болжээ. Ливэй хаан үхсэний дараа 295 онд Тоба гурав хуваагдав. Нэг хэсэг нь одоогийн Долоннуураас баруун тийш, төв хэсэг нь Дай тойргийн харалдаа Цахар нутагт, баруун хэсэг нь Шэнлэ (Хөх хот, Хорингэр) хавиар суух болжээ. 307 онд Тоба Лугуань үхсэний дараа хаан болсон Тоба Илу (308-316) гурван хэсгийг нэгтгэж чаджээ. 308-312 оны хооронд түмээд өрхтэй Тоба Илу Дай мужийг эзлэн суух болов. Иньшань уулын өмнөд этгээдэд нутаглаж байсан тобачууд ийнхүү Шэнлэгээс урагшилж Дай мужид иржээ. Шаньси мужийн хойд хэсгийн Пинчэн (Шаньси, Датун) хавиар нутаглах болов.
Жужан	Нирун улс (ᠿᠡᠤᠿᠧᠨ) нь Хүннү улс, Сяньби нарын шууд залгамж болсон, 330-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. Нэр Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна.[4] "Нирун" (хятадаар: 柔然 Жужан) гэдэг нэр нь уулс гэсэн утгатай Хангайн нуруунаас гаралтай байж магадгүй. Зарим эрдэмтэд Нируныг "Ар орон" хэмээн өмгөөлж байна. Бусад эрдэмтэд Нирун нь Монгол хэлний "цэцэн" буюу "цааз"-тай холбоотой байж магадгүй гэж үздэг. Сяньбийн угсааны Тоба Вэй улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" (хятадаар: 蠕蠕, «өт» гэсэн үг) гэж нэрлэсэн байна.[5] Түүх Монгол Улс, Булган аймаг дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь Мугулюй болой. Сяньби-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач Жарун 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. Жарун Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. Tатар хаан их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь 402 онд Жарун хаан ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр Орхоны хөндийгөөс эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ. Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг. Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Жарун, Татар, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө. Жарун хаан 410 онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь 6-р зууны үед Ижил мөрний хөндийд хүрээд Авар хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм. Аварчууд улам цаашлан, хуучин Аттила хааны Хүн улсын замаар Дунай мөрөнд суурьшсан бөгөөд Австри хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж 9-р зууны сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. Чуну хаан Өндөр тэрэгтний Мэту ванг дайнд ялж олдзлон авч морин дээр хөлийг нь сажлуулан чирч алаад гавлаар нь аяга хийсэн байдаг. Жаруныг залгамжилсан Хулюй хааны үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт Умард Янь улсын Хэлун хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, Дисуюань-ий хүү Пухуний хүү Татар хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг 555 онд унаган Түрэгийн хаант улсыг байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. Унгараас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, 570-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. Нийгэм Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. Эдийн засаг, аж ахуй, соёл 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Мөн үзэх: Хүйс толгойн хөшөөний бичээс Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын Өвөр Байгалийн хязгаарт судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. Засаг захиргаа нь, төрийн бүтэц Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд Дорнод Туркестан, Дундад Азийн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй. Монгол орон, Төв Азийн эртний сурвалжит ард түмэн, монгол хэлт нүүдэлчин аймаг Эртний хятад нэг сурвалжид Жужан улсыг Хүннүгийн тусдаа салбар үүсгэн байгуулсан. Хятадын Вэй, Цзинь улсын (220-317) үед хүннүчүүд хэдэн зуун овог (було/бүлэг) болж бутарсан бөгөөд овог болгон тусдаа нэр, хочтой байв. Тэдний нэг нь жужанчууд юм. Жужан нарыг хүннүчүүдээс гаралтай болохыг шууд зааж байна. Табгачийн Вэй улсын түүхэнд Жужаны хаадын өвөг боол байсан, 260-270 оны орчим дээрэм хийж явсан Табгачийн цэрэгт баригдсан тус боолыг эзэн нь Мугулюй гэж нэрлэсэн тухай өгүүлдэг. 308-316 оны үед Мугулюй зугтаж өөрийн гэсэн овогтой болж, Туньтулинь (Чуньтулинь, Тутуклиут) аймгийг түшжээ. Түүний хүү Чэлухуйн (車鹿會, Чаругуй) үед овгоо Жужан (柔然 < ńu-ńan < Нирун) гэж нэрлэжээ. Энэхүү “Жужан/Жоужань” гэсэн нэр бол монгол хэлний “нуруу” хэмээх утгатай “Нирун” гэсэн үг мөн гэж Г.Сүхбаатар анх тайлбарласан. 1301-1311 оны хооронд бичигдсэн Судрын чуулганд гардаг Нирун гэсэн нэр болохыг эрдэмтэд тогтоосон. Жужан (Нирун)-ы нэг нэр Датань бас Таньтань гэдэг, Хүннүгийн салаа гэсэн мэдээ байдаг. Энэ Датань/Таньтань бол хожмын Татар аймаг юм. Жужан (Нирун)-ыг монгол эрдэмтэд XI-XIII зууны язгуурын монголчууд мөн гэж үздэг. Европын эрдэмтэд харин Жужан бол 558 онд Византийн нийслэл Константинопольд элчээ илгээж, Византии улстай харилцаа тогтоосон Авар мөн гэдэг. 308-316 оны үед зуугаад хүн цуглуулж чадсан Мугулюйн хүү Чаругуйн үед Жужаны хүн ам, овгийн тоо нэмэгджээ. Чэлухуйн 5-р үе ах дүү Пихоуба, Вэньгэти нарын үед (376 оны орчим) Жужан улс хоёр хуваагджээ. Пихоуба, Вэньгэти нарын төрөл садны тоо хэдэн зууд хүрч тэднийг янз бүрийн овогт хуваасан мэдээ байдаг. 414 онд Жужан улс хоёр талцаж өвөр зуураа байлдсан билээ. Нэг тал нь 8 мянган цэрэгтэй байжээ. Жужаныг их хүчээр 429 онд довтолсон Тобагийн хаанд Жужаны харьяат 3 буман иргэн бууж өгсөн мэдээ байна. 480-490 онд хамаарах мэдээгээр Алтай руу 1 буман өндөр тэрэгтнүүд нүүж явсан байдаг. Эндээс харвал Жужан улс хүн ам олонтой байсан ба түүнд Хүннүгийн адил олон хэлийн, янз бүрийн угсаатнууд багтаж байв. Улсын хүн амын зонхилох цөмийг монгол хэлт Мугулюй (Монгол), Жужан/Жоужань (Нирун), Датань/Таньтань (Татар), Туньтулинь (Чуньтулинь, Дута'уд/Тутуклиут), Авар (Ухуань), Жибаежи (Йер Байырку), Эрмянь (Найман?), Афугань (Авга), Дидоуюй (Татабы?), Хэлоу, Пуложу бүрдүүлж байв. Мөн Динлиний удмын Фуфуло, Уйгур зэрэг өндөр тэрэгтэн аймгууд, Ашина-түрэг зэрэг олон аймгийн хүн ард Жужан (Нирун)-д харьяалагдаж байв. Үе үе тэдний эрхшээлд Хятан (Кидан), Кумоси нарын монгол хэлтэн аймгууд орох явдал байсан. Ашина-түрэгийн 552 оны довтолгооны улмаас хүч нь буурах болсон Жужан улс 555 оны орчим бутарч мөхсөн гэж үздэг. Жужаны Дэншуцзы хаан 1000 (3000) гаруй хүнээ дагуулан Баруун Вэй улсад хоргоджээ. Гэтэл Түрэгийн Мухань хаан Баруун Вэй улсад байн байн элч илгээн, нийслэлд нь байсан жужанчуудыг хядахыг шаардсаар байсан учир Вэй улсын Табгач Ко хаан Юйвэнь аймгийн Чжоу вэнь хатны ятгалгаар 3000 гаруй жужан хүнийиг эзний хамт хүлэн, Түрэгийн элчинд өгөхөд 16 нас хүрээгүй хүүхдийг амьд үлдээн бусдыг нь Чанань (Шэньси, Сиань) Цинмэнь хаалганы гадна яргалж хороосон байна. Ийнхүү Төв Ази, Монгол оронд 7-8 зуун жил үргэлжлэн тогтож байсан монгол хэлт угсаатуудын төр улсын уламжлал тасарч, 310 гаруй жил үргэлжилсэн түрэг угсаатнуудын төр ёсны уламжлал эхэллээ. Түрэг угсаатны ноёрхол эхэлсэн ч хуучин Жужаны хаант улсын хүн амын үндсэн хэсгийг бүрдүүлж байсан монгол хэлт аймгуудын олонх нь уугуул нутагтаа сууж түүх сударт Гучин Татар нэрээр алдаршиж түрэг, уйгурчуудын толгойлсон төр улсуудын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болсоор хэдэн зууныг өнгөрөөгөөд IX зууны II хагасаас дахин хүчирхэгжиж Төв Ази, Монгол орны газар нутгийг бүхэлд нь эзлэн суух болсон билээ.
Түрэг	Эртний түрэг хэлт угсаатны байгуулсан төр улс. Түрэг улсын түүхийг хоёр хуваадаг. 552 онд Бумын хаан байгуулж, 628 онд Монгол орныг алдаж дараа нь 630 онд мөхсөн Түрэг улсыг түүхэнд Түрэгийн түрүү үеийн хаант улс, 679-690 онд Говийн өмнө Тангийн эсрэг бослого дэгдээж Иньшань (Газал) уулын ар өвөр этгээдийн зурвас нутгийг эзэгнэж байгаад 690 онд Монгол буцаж ирээд 744/745 он хүртэл тавиад жил оршин тогтнож байсан улсыг түүхчид Түрэгийн хожуу үеийн хаант улс гэж нэрлэжээ. Түрэгийн түрүү хаант улс дорнод түрэгийн Мухань хаан (553-572), өрнөд түрэгийн Истеми ябгу (552-575?)- н үед эрс хүчирхэгжсэн. Зүүн зүгийн Киданы нутгаас өрнө зүгийн Хар тэнгис, Боспор, умар зүгийн Киргизийн нутгаас өмнө зүгийн Хотон орон, Цагаан хэрэм, Амударья мөрөн хүртэлх өргөн уудам нутгийг эзэлж байв. Тэр үеийн Умард Чжоу, Умард Ци, Сасаны Иран, Визант (Ром), Аварын хаант улс зэрэг дэлхийн хэдхэн хүчирхэг улсуудтай бараг бүгдтэй хиллэж байсан том гүрэн болж байв. Гэвч 582 оноос эхэлсэн дотоодын хаан ширээний төлөөх тэмцлийн үр дүнд эхлээд Зүүн, Баруун Түрэг улс болж хуваагдаад дараа нь бүр мөхөж шинэ мандсан Тан улсын эрхшээлд Зүүн, Баруун Түрэг улс хоёулаа орж хэдэн арван жил болсон. Түрэгийн хожуу хаант улс. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан Тан улсын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд Сэли хааны үеийн Тули ханы удмын Кутлук 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор (Мочжо) хааны үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн Тажик улсын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт Кадыркан ыйш, умар зүгт Сэлэнгийн дунд биеэс өмнө зүгийн Цагаан хэрэм хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ. Капаганы удмыг хядаж төрийн эрхийг авсан Кутлукийн ахмад хүү Билгэ хааны үед түрэгүүд Тан улсын түрэмгийллийг хоёронтоо эсэргүүцэж байлдаад улмаар хүч тэнцэж хоёр тал гэрээ байгуулж арваад жил илд хуйндаа, сум хорондоо дүрээстэй амгалан жилүүд ноёрхжээ. Билгэгийн дараа хаан ширээний төлөө өрнөсөн түрэг язгууртнуудын дотоодын тэмцэлд Басмил, Карлук, Уйгур аймаг гар дүрж өөрсдөдөө ашигтай эргүүлж чадсанаар Түрэгийн төрийн мөхлийн үүд нээгдэж 744-745 онд Түрэг улс үгүй болсон юм. Алтай, Тэнгэр уулын өндөр тэрэгтнүүдийн хэврэг аймгийн холбоо 541 онд амьсгал хурааснаар тус бүс нутаг төр улсгүй болсон завшааныг түрэгүүд овжин ашиглаж, өөрсдөөс хүн ам олон 3 түмэн цэрэгтэй өндөр тэрэгтнүүдийг эзэлж чаджээ. Умард хятадад оршиж байсан хоёр Вэй улс хоорондын тэмцэлдээ холбоотон хайж Зүүн Вэй улс Нируныг түшсэн бол Баруун Вэй улс шинээр мандаж байгаа Түрэгтэй холбоо тогтоожээ. Энэ завшаанаар түрэгүүд гадаад байдлаа бэхжүүлж Нирунтай эрслэн байлдах бэлтгэлээ хангаж эхэлсэн байна. Улмаар Нируны Анагуй хааны амаргүй аашийг хөдөлгөж дөнгөсөн түрэгүүд дормжлуулсан хариугаа нэхэх нэрээр Нирун улсыг бутцохиж төрийг нь нурааж газар нутгийг, хүн амтай нь эзлэн захирчээ. Тэр үеийн Төв Ази, умард хятад, Зүүнгарын улс төрийн нөхцөл байдлыг дөнгөж 120-хон жилийн настай шинэ угсаатан түрэгүүд ашиглаж чадсанаар эртний сурвалжит өндөр тэрэгт (уйгур, буку, тонра, сеяньто г.м.) аймгуудаас түрүүлж төр улс байгуулж чадсан юм. Түрэгийн түрүү хаант улс (552-630). 545 онд умард Чжоу улстай харилцаа тогтоосон Бумын ябгу 551 он гэхэд Алтай, Тэнгэр уулын өндөр тэрэгтнүүдийг эрхшээлдээ оруулж Зүүнгар, Алтай нутагт Түрэг улсыг голомтыг тавьжээ. Бумын 552 онд Нирун улсыг гэнэдүүлэн довтолжээ. Бумын ябгу цолоо орхиж өөртөө хаан цол өргөв. 552 оны хавар Бумын үхсэний дараа Алтай нуруунаас өрнө зүгийн Түрэгийн газар нутгийг дүү Истеми ябгу мэдэх болж, харин Алтайгаас зүүн тийш орших нутгийг хүү Кэло (Кара, Хвара) захирах болжээ. Кэло 553 оны хавар Нируны хоёр хааны нэг Дэншуцзыг довтлов. Тэр жилдээ нас барсан ахаа залгамжилсан Мухань 554 оны хавар, намар, 555 оны зун-намар Нируныг хэд хэдэн удаа довтолж мөхөөгөөд нутаг усыг нь хүн ардтай захирчээ. Монгол угсааны Тогон улсыг 555/556 онд бутниргэж, Ирантай хамсаж 563 онд Дундад Азийн Эфталитын хаант улсыг мөхөөсөн түрэгүүд цааш давшсаар өрнө зүгт Хар тэнгисийн эрэг, Крымийн хойг хүрчээ. Дорно зүгт түрэгүүдийн мэдэлд Солонгос (Когурё) хүртэлх овог, аймгууд багтах болж харин умард хятадын Чжоу, Ци улс арван хэдэн жилийн турш Түрэгт алба төлж байв. Гэвч Түрэгийн нийгэмд өрнөсөн эрх мэдлийн төлөөх хямралын үрээр 603 онд Баруун Түрэг улс (603-657), Зүүн Түрэг улс (603-628/630) хэмээх хоёр тусдаа улс болжээ. Зүүн Түрэгийн хаад ард олноо дагуулан говийн өмнүүр нутаглах болсноор Монгол нутаг, Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж Тан улсад харьяалагдсан. Түрэгийн хожуу хаант улс (690-744/745). Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 < ne-źuk-bäk < Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 < biuk-nen < Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ. 682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу (Шаньси, Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо Монголд авчирчээ. Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт Түргэш, Согд, Кытан, Кумоси, Байырку, Чик, Аз, Киргизийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, Карлук аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. Энэ үед Билгэ хаан Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн хааныг уйгурууд довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг.
Уйгурын хаант улс	Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг Уйгарууд эзэлж YIII-IX зууны үед монгол нутагт оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.[5] Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. Уйгурын түрүү хаант улс Уйгурын хаант улс 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй уйгур (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна. Уйгур бол эрт цагт Хүннү гүрэнд эзлэгдсэн динлиний удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, Тан улстай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь Тан улстай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. Уйгурын хожуу хаант улс Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. Моюнчур 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг (Хар балгас) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан Ань Лу-шаны бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд Тан улсын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн татар нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан Идигинь хааныг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох Енисейн киргизүүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. Уйгур гүнжийн зураг 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд Енисейн киргизүүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ Сарыуйгур улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. Хар ханы улсыг Хар Хидан эзэлсэн. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын Кочо улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим Цагаадайн улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ. Соёл Файл:Ordubaliq.jpg Уйгурын хот суурин Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. Монгол бичиг нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын хаант улсын төрийн шашин нь манихей шашин юм. Манихейн шашин нь манай эриний 3-р зуунд үүсчээ. Заратустрагийн шашинд түрэгдэж хавчигдаад, дорно тийшлэсэн гэдэг.[6] Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. Уйгурын хаад Кутлук Билгэ Күл хаан (744-747) Яклакар овгийн Хушу ноёны хүү Моюнчур хаан (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү Идигинь хаан (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү Дуньмохэ хаан (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү Дулосы хаан (789-790), Дуньмохэ хааны хүү Фэнчэн хаан (790-795), Дулосы хааны хүү Күтлүг хаан (795-805), Адиз овгийн жанжин. Күлүг Билгэ хаан (805-808), Күтлүг хааны хүү Бао-и хаан (808-821), Күтлүг хааны хүү Чүндэ хаан (821-824), Бао-и хааны хүү Жаоли хаан (824-832), Бао-и хааны хүү Жаншинь хаан (833-839), Чүндэ хааны хүү Касар хаан (839-840) Үже хаан (840-846), Бао-и хааны хүү Энянь хаан (846-848), Бао-и хааны хүү. Эртний сурвалжит токуз огуз (өндөр тэрэгтэн) аймгуудын байгуулсан төр улс Шинжаан, Зүүнгараар нутаглаж байсан динлинчүүд НТӨ III зууны сүүлээр Хүннүд эзлэгдсэн билээ. Тэдний удмын өндөр тэрэгтэн аймгууд III-IV зууны үед Монгол орны баруун болон төвийн бүсийн баруун этгээдээд нүүн ирж суурьшжээ. Жужан (Нирун) улсад 400 онд эзлэгдсэн. 492 онд өндөр тэрэгтнүүд буцаж Зүүнгар, Алтай, Тэнгэр уул руугаа нүүжээ. 541 он хүртэл тусгаар маягтай оршиж байгаад 545-552 оны хооронд Түрэгт эзлэгдэж захирагджээ. 2 түм орчим өндөр тэрэгтнүүд өрнө зүг зугтаж (Псевдо)авар нэр зүүж Панноний (Унгар)-д суурьшжээ. Араас нь 580 аад онд 10 мянгаад хүнтэй өндөр тэрэгтнүүд нүүж очжээ. Баруун Түрэгийн Чуло хаан 605 онд өндөр тэрэгтнүүдийг довтолж, аймгийн толгойлогчдыг хядав. Үүнд дургүйцсэн Вэйхэ аймгийн Шицзянь иркин Пугу, Тунло зэрэг аймгийг нэгтгэж 606 он салж нүүв. 620-иод онд Сеяньто, Циби нар Монголд нүүж ирэв. Эдгээр өндөр тэрэгтнүүд 625-628 онд Зүүн Түрэгтэй байлдаж Түрэгийн төлөөний түшмэдийг Монголоос хөөж явуулаад улс байгуулжээ. 647 онд Сеяньтогийн төрийн мөхөөж уйгурууд түүхэндээ анх удаа улс байгуулав. Тэдний улсыг 690 онд Монголд нүүж ирсэн түрэгүүд мөхөөсөн. Харин тавин жилийн дараа уйгурууд Басмил, Карлук аймагтай нийлж Түрэгийг мөхөөж хоёр дахь удаагаа улс байгуулав. Монгол дахь Уйгурын сүүлчийн хааныг 839 киргизүүд довтолж алаад улсыг мөхөөсөн билээ. Үлдсэн уйгурчууд Тан улс, Ганьчжоу, Куча-Карашарын зүг гурав хуваагдаж нүүсэн. Ганьчжоугийн уйгурууд X зууны эхээр улс байгуулсан ч Тангудын Си Ся улсад эзлэгдсэн. Куча-Карашарын Уйгурын төр 863 онд Бешбалык Турфанд нүүж ирсэн Буку тэргүүтэй өндөр тэрэгтний төрд эзлэгдсэн. Уйгурууд Пугу, Тунло зэрэг өндөр тэрэгтэн аймгуудын хүчийг авч Сеяньтогийн төрийг мөхөөсөн. Тэр цагт түрэгүүд Тан улсад харьяалагдаж байв. Уйгур нарт улс байгуулах завшаан нөхцөл бүрдсэн байлаа. Уйгурын түрүү хаант улс. (647-693 он). Сеяньтогийн Бачжо хааны явуулсан үйл ажиллагаанд дургүйцсэн Уйгур тэргүүтэй огузууд Тан улстай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Монгол оронд шинэ улс Уйгурын түрүү хаант улс оршин тогтнож эхэлжээ. Эртний хятад сурвалжуудад Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж урьд Түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоож томилов гэж тэмдэглэсэн нь Уйгур улс үүсч мандсаныг гэрчилдэг. 648 онд хорлогдож алагдсан Тумидугийн орыг Пожунь залгамжлав. Пожунь Тан улстай хүч хавсарч Баруун түрэгийг мөхөөж Ашина Хэлуг устгахад тусалжээ. Ийнхүү 660 он хүртэл Уйгур улс Тан улстай найрсаг харилцаж байв. Гэвч 660-663 онд Уйгур, Тангийн харилцаа хурцдаж, хоёр тал байлджээ. Энэ үед Пожунь үхэж Бисуду Уйгурын хаан болов. Хаан болоод Тан улсыг Тонра, Боку аймгийн хамт уулгалан довтолжээ. Бисуду 680/681 оны хавьд үхжээ. Түүнийг залгамжилсан Дуцзечжигийн үед 690 онд Говийн өмнөх Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд Уйгурыг довтолж төрийг нь түлхэн зайлуулав. Фудифугийн тэргүүлсэн уйгурууд Тан улсын Лянчжоу мужид нүүж ирэв. 727 он хүртэл тус бүс нутагт сууж байгаад буцаж говийн ар луу нүүжээ. Тэдний нүүдлийг Гули Пэйло хааны эцэг Хушу толгойлжээ. Хушу бол Фудифугийн хүү Чэнцзун (719-727)-ы төрөл садан юм. Уйгурын хожуу хаант улс. (744-840 он). Уйгур язгууртнууд 742 оноос эхлэн Басмил, Карлук аймагтай эвсэж Түрэгтэй тэмцэлджээ. 744 онд Уйгурын Куллиг Бойла (Гули Пэйло) өөрийгөө хаанд өргөмжилж Уйгур улсыг дахин мандуулжээ. Түүний орыг хүү Баянчор 747 онд залгамжилсан ч Байырку, Токуз Татар зэрэг монгол угсааны хэдэн аймгийн зүгээс түүнийг хүчтэй эсэргүүцсэн ба Байырку аймгийн Тай Билгэ тутукыг хаан өргөмжилснөөр Уйгур улсад 747-749 онд хоёр хаан сууж хоорондоо дайтсан байдаг. Уйгурын Яглакар урагийн Баянчор хаан 750-аад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамтлах болов. Уйгурын Яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр тус улсын хаан ширээнд Эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Энэ тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болов. 839 онд өрнөсөн нэгэн удаагийн хямралаар Уйгурын төрийн сайд хөрш Киргиз улсаас тусламж эрсэн нь Уйгурын төр мөхөх нэгэн шалтгаан болсон юм. Улс гэрээ алдсан уйгуруудын олонх өмнө зүгт Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгасан тул үлдсэн хэсэг нь одоогийн Чжан Е буюу тэр үеийн Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Эдгээр уйгурууд улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ.
Киргисийн хаант улс	Кыргыз Монголын газар нутгийн зарим хэсгийг захирч байсан эртний түрэг хэлт үндэстний байгуулсан төр улс. Алтай-Саяны уулсаар амьдарч байсан эртний түрэг хэлт ард түмэн. Сурвалжид анх НТӨ 201 онд нэр нь дурдагдсан. Эрт үедээ гэгүнь, гяньгүнь, гйегйес, хягас гэхчилэн нэрийг нь хятад үсгээр тэмдэглэж иржээ. Тэд анхандаа баруун хойд Монголд нутаглаж байсан бололтой. Хүннүгийн ноёрхлын үед хойш шахагдан одоогийн Тува, Хакасын нутагт амьдрах болжээ. Жужан, Түрэг, Уйгурын ноёрхлын үед харъяанд нь явсан. Уйгурт 758 онд эзлэгдэж, үе үе бослого гаргаж эсэргүүцэж байсаар 840 онд Уйгур гүрнийг гэнэдүүлэн довтолж мөхөөснөөр өөрийн хаант улсыг байгуулжээ. Энэ үед кыргызийг Або хан удирдаж байсан юм. Тэд энэ үеэс хойш 80 орчим жил Төв Азид ноёрхсон байна. Энэ үеийг “Кыргызийн эзэнт гүрний үе” гэдэг. Хожим нь олон ханлигт хуваагдан бутарчээ. Ингэснээр кыргызчүүд зөвхөн Уулын Алтай, Эрчис мөрөн ба Енисей мөрний эхэн, дунд урсгалыг хяналтдаа үлдээсэн байна. Кыргызүүдийг эхэндээ эльтебер цолтой удирдагч захирдаг байжээ. Хожим улсаа байгуулсны дараа цолоо хаган болгон дээшлүүлсэн юм. Түүний зэрэгцээ цэргийн ноёд-сэнгүн, эр цэрэг-алып нар нийгмийн манлайлах хүчин болж байв. Мөн бек, турхан, тутук, жарган гэсэн цолнуудыг сурвалжит ноёд зүүдэг байжээ. Киргизийн үндсэн нутаг Минусийн хотгор хур тунадас ихтэй, цас их ордог тул хагас нүүдлийн мал аж ахуйг эрхэлдэг байсан. Тэд голчлон үхэр, адуу, хонь маллахын зэрэгцээ, газар тариаланг өргөн хүрээтэй эрхэлж байв. Мөн тэдний төмөрлөгийн үйлдвэр, гар урлал ихэд алдартай. Түрэгүүдээс зээлсэн руни бичгийг хэрэглэж байв. Орчин үеийн хакас, алтай, кыргызийн ард түмний өвөг дээдэс болно. 920-иод онд хятанчууд Төв Монголд цөмрөн орж ирэх үед киргизүүд нэгэнт тэнд байхгүй болсон байжээ. 1207 онд Их Монгол Улсад даган орсон. Кыргыз улс НТ 840 – X зууны эхэн хүртэл оршин тогтнож байв.
Хятан	Хятан Дунхугийн удмын эртний сурвалжит монгол хэлт аймаг Киданы (Хятан) гарал үүслийн талаар гурван онол байдаг. Абел-Ремюза (1820), Клапрот (1826), Э.Паркер (1900) нар киданчуудыг Тунгус гаралтай гэж үзсэн. Гучин зургаан кидан үгтэй В.Шоттын (1879) бэсрэг толь, судалгаанд тулгуурлаж Х.Ховорт (1881) киданчуудыг монгол гаралтай овог толгойлсон тунгус ард түмэн гэсэн санал дэвшүүлж байв. Гуравдахь онол кидан бол монгол хэлт ард түмэн гэсэн санал. Кидан нь Дунхугийн удмын аймаг бөгөөд монгол хэлтэн байсан нь олон зүйлээр батлагдсан. Ляо улсын түүхийн 63-р бүлэг Үе удмын илтгэлд Гэуту хэмээгч үе улиран умард хязгаарыг эзэмшиж байсан боловч Модун хаанд цохигдон, Сяньби ууланд очиж сууснаар Сяньби болов. Хожим бас Муюн аймгийн Муюн Хуанд 344 онд Юйвэнь дийлдэж аймаг улс нь бутарч Юйвэнь, Кумоси, Кидан (Цидань) гэж хуваагдсан тухай өгүүлдэг. Мөн эртний хятад сурвалжуудад үүний дараа 388 онд Тоба Гуй хаан Кидан-Кумосийн холбоог бут цохиж 4 овгийн бум гаруй мал хуй олзолсон ба энэ үеэр Киданаас Кумоси тусгаарласан гэж байдаг. Үүнээс үлдсэн овог, аймаг Хэлун (Ляонин, Чаоян) аас хойш нутаглаж Кидан (Хятан) гэж нэрийдэх болжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Киданы анхны дээд өвөг бол Сяньбийн сүүлчийн их хаан Кэбинэн юм. Түүнийг 235 онд хятадын Вэй улсын хилийн мужийн захирагч хүн сэм илгээж, өргөөнд нь мэс дүрж хороожээ. Тэр найман хүүтэй байсан гэх мэдээ киданчууд 8 овогт хуваагддаг гэх баримттай тохирдог. Бүр зарим сурвалжид Киданы толгойлогчийг Бинэн гэж бичсэн нь даруй Кэбинэн мөн гэж үздэг. Тобагийн Вэй улсын сударт Кидан 8 овогтой гээд Сиваньдань, Хэдахэ, Фуфуюй, Юйлин, Жилянь, Пицзе, Ли, Тулююй (бас Сиваньдань, Адахэ, Цзюйфуфу, Юйюйлин, Жилянь, Пили, Цилюй, Юйчжэньхоу гэсэн хувилбар бий) гэсэн нэрийг тэмдэглэжээ. Тан улсын хуучин сударт Киданы 10 овог нийлээд шилдэг 43 мянган цэрэгтэй гэж бичсэн бол Тан улсын шинэ сударт VII зууны дундуур Киданд Дацзи, Хэбянь, Духо, Фэньвэнь, Тубянь, Жуйси, Чжуйцзинь, Фу гэсэн 8 овгийн нэрийг дурддаг. Бүх цэрэг 40 мянган гэжээ. IX-X зууны үед Кидан нь Даньцзели, Ишихо, Шихо, Навэй, Пиньмо, Нэйхуэйцзи, Цзицзе, Сивэнь гэсэн 8 аймагтай байжээ. Эртний Дахэ нэр нөлөөгөө алдаж эхэлсэн үеэс Яонянь ураг хүчирхэгжиж эхлэв. Киданыг нэгэн тугийн дор нэгтгэж чадсан Яонянь гаралтай толгойлогчид хаан цол зүүдэг байв. Аймгууд бас өөрчлөгдсөн бололтой. Киданы 8 аймагт Дила (Дела), Иши, Пиинь, Чутэ, Увэй, Нела, Тулюйбу, Туцзюй нар орох болжээ. Энэ 8 аймаг умард, өмнөд хэсэгт хуваагдах ба умард хэсгийг Дила толгойлно. Түүнд Пиинь, Увэй, Нела, Тулюй багтсан бол өмнөдийг Иши толгойлж Чутэ, Туцзюй аймгууд багтжээ. Аймгууд дотроо янз бүрийн тооны овогтой байжээ. Иши гэхэд 8 овогтой байсан Чутэ аймаг нэг овог хуваагдаж хоёр болсон овгуудаас бүрэлдэж байжээ. IX зууны үеэс Киданы язгууртны ургууд дунд Елюй ураг хүчирхэгжиж эхэлсэн юм. Түүний төлөөлөгч Елюй Абужи 907 онд хаан болсноороо яоняньчууд тэргүүлэх үүргээ алджээ. 235 онд Сяньби улс задарч жижиг жижиг аймгууд биеэ дааж эхэлсэн үеэс киданчууд Төв Азийн дорнод бүс нутгийн улс төрийн амьдралд идэвхтэй оролцсоор ирсэн. Тоба Вэй улсын Юань Хун (477-499) хааны Тайхэгийн 3-р онд (479) жужан, когурёчууд нэгдэж Дидоуюй (地豆于 < te-tu-wa <Татабы) аймгийг эзэлж өөр зуураа хуваан авахаар тохирсоныг олж мэдсэн Киданы нэг толгойлогч мофухэ Угань (Бага бөө Буган) 3 мянган өрхийн түмэн хүнээ дагуулж Байланшуй (Лууха, Тоосон) голын зүүн этгээдэд нутаглаж болжээ. VI зууны II хагаст Түрэгийн шахалтаас болж түм шахуу (хэтрүүлсэн тоо байж мэднэ) өрх киданчууд Солонгост шургаж орсон гэдэг. Хүн ам олширч газар нутгаа тэлж эхэлсэн киданчууд Сүй улсын үед хүчирхэг нь 3 мянга, буурай нь мянгаад цэрэг (эрчүүдтэй) гаргадаг 10 овогтой болжээ. Тан улсын түүхүүдэд Киданы сурвалжит овгийг Дахэ гэж нэрлэнэ, шилдэг цэрэг 43-40 мянга бий гэж бичжээ. Киданчууд IX зууны үеэс аажмаар хүчирхэгжин X зуун гэхэд Төв Азийн томоохон улс болж хөгжсөн байна. Тэдний улсыг 1115-1125 онд зүрчидүүд мөхөөсөн бөгөөд нэг хэсэг киданчууд Елюй Дашийн удирдлагаар баруун зүгт нүүж түүхэнд Хар Хятан (Баруун Ляо, Каракитай) гэсэн улс байгуулсан юм. бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. Кидан үндэстэн нь анх Лууха голын баруун талаар, Шар мөрний умард саваар (Ордосын Шар мөрөн биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд Сяньби нарын адил дорнод ху нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос Алтайгаас зүүн тийш Хэрлэн голын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. Угсаа гарал Кидан үндэстэн уг удмын хувьд дунху аймгийн сяньби нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг Монголчууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын шивэй нартай адил гэсэн байдаг. Антропологийн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. Түүх Кидан аймгийн холбоо Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг. * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл Тобагийн Их Вэй улс ба Түрэгийн хаант улсын харьяанд байжээ. Сяньбийн олон аймгийн нэг нь Шар мөрөн, Лууха гол орчмоор нутаглах болсон нь Киданчууд байлаа. Харин 648 онд Нанхиадын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. Кидан аймгууд Нанхиад-ын Тан (618-907) он улс болон Түрэг ийн захиргаанд орж зарим үед биеэ даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, Монгол улс ын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. Улс болох VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ хан гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн Амбагян ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Хидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал Хань Яньхуй гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил төр барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд Перс улсаас, 924 онд Солонгосын гурван хаант улсын нэг Силла улсаас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай (Шар тэнгис)-гаас Алтайн уулс, Цагаан хэрмээс Хэрлэн хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын Бохай улсыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг Дундань (кидан. Дон Гур) хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 бөс бараа, 1000 мориор алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд Бээжин хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар Нанхиад орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед Киргизийн хаант улсыг эзэлж байсан байж болох юм.[4] Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн Сүн улстай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг Солонгос, Уйгур, Тангуд зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун зайсан, тайш, сыту тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны зүрчид аймаг 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Хидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд Алтан улсыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Хидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Хидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны Елюй Дашийн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож Төв Ази газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ Гүр ханд өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг Баруун Ляо гэдэг ба Араб, Перс сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. Засаг захиргааны бүтэц, байгууламж Төрийн байгууламж Ляо улсын газар нутаг нь орчин үеийнхээр Шэньси, Хэбэй мужийн хойд хэсэг, Ляонин, Гирин, Хармөрөн, Өвөр Монголын ихэнх нутаг, Монгол Улсын төв болон зүүн хэсгийн үлэмж нутаг, Солонгосын хойгийн хойд хэсэг, Оросын Хабаровск, Приморийн хязгаарыг эзэгнэж байсан. Энэ улс нь суурин, хагас суурин, нүүдэлчин, анчин гөрөөчин соёлтой ард түмнийг багтаасан байсан учраас 947 онд Шизун хаан Елюй Уюйгийн үед өмнө зүгийн суурин соёлт нангиад иргэдийг хэргийг Өмнөд орд, хойд хэсгийн нүүдэлчин аймаг түмний хэргийг Умард орд гэх байгууллагад захируулж, тус бүрт их ван, цэрэг иргэний хэрэг хариуцсан сайд түшмэд томилж, тэдгээр хоёр ордын дундын хил хязгаарыг хуульчилсан. Киданы хаад жил бүр өмнөд нийслэл, дээд нийслэлийн хооронд нүүж төрийн хэргийг шийддэг байсан. Ляо улс нь 1041 оны байдлаар "5 нийслэл, 6 фу, 156 жоу (жюнь, хот), 209 шянь, 52 овог аймаг, 60 хараат улсад[5]" хуваагдаж, нийт нутаг нь умард болон өмнөд орд хэмээх байгууллагаас тогтож байв. Хидан Улсад эзэн хааны дараа зайсан (宰相) гэх албан тушаалтан умард орд, өмнөд ордыг ерөнхийлөн захирч, тэдний доор дараах тушаалтан яамдыг захирч байсан. Их ван (大王): умар, өмнө ордоны их ван өрхийн яамыг хариуцаж байсан. Ти-инь (惕隐): Хааны угсааны хэрэг эрхлэгч түшмэл Шумиши (枢密使): умард ордонд цэргийн яамны сайд, өмнөд ордонд түшмэлийн яамны сайдын үүргийг гүйцэтгэж байсан. Ди-ле-маду (敌烈麻都): Ёслолын хэрэг эрхлэг түшмэл Илиби (夷离毕): Шүүх яамны сайд Сюаньхуй (宣徽): Үйлдвэрлэлийн яамны сайд Линь-я (林牙): Бичиг хэрэг хариуцсан сайд Умард орд нь дээд нийслэл Линьхуан хотод төвлөрч, киданы 16 аймаг, зүбү татарын холбоо, зүрчид, бохайгийн аймаг овгийг захирч байсан. Тус ордоны захирагчаар ихэнхдээ киданы сяо овгийн язгууртныг "умард ордын их ван" (北院大王) гэх тушаалд томилдог байсан. Засаг захиргааны тогтолцоо нь киданы уламжлалыг хадгалж байсан. Умард ордод дараах байгууллага ажиллаж байсан. Умард цэргийн явдлын хүрээлэн (北枢密院)[6] Өмнөд цэргийн явдлын хүрээлэн (南枢密院)[6] Умард зайсангийн өргөө (北宰相府)[6] Өмнөд зайсангийн өргөө (南宰相府)[6] Умард их вангийн хүрээлэн (北大王院)[6] Өмнөд их вангийн хүрээлэн (南大王院)[6] Сюань хуй умард хүрээлэн(宣徽北院)[6] Сюань хуй өмнөд хүрээлэн (宣徽南院)[6] Их Юйюэгийн өргөө (大于越府)[6] Их ордны Ти-инь хэлтэс (大内惕隐司)[6]: Хааны угсааны ноёдыг захирах хэлтэс. Илиби хүрээлэн (夷离毕院)[6] Их Линья хүрээлэн (大林牙院)[6] Дилемаду хэлтэс (敌烈麻都司)[6] Тэнгэрийн доорх цэрэг, морины их юаньшуайн өргөө (天下兵马大元帅府)[7] Өмнөд орд нь өмнөд нийслэл Яньжин хотоор төвлөрч, Янь-Юний 16 жоугийн газар нутгийг захирах болсон. Өмнөд ордны их ван, цэргийн явдлын хүрээлэнгийн сайд зэрэг дээд шатны албан тушаалд ихэвчлэн елюй, сяо зэрэг киданы язгууртнаас томилохоос гадна нангиад угсааны хань, жао, лю, ма зэрэг хүчирхэг гэр бүлээс гаралтай түшмэдийг зарим үед томилж байв. Харин засаг захиргааны бүтэц нь Тан улсын үеэс хэрэглэж байсан тогтолцоог шууд ашиглаж байв. Үүнд Жуншушэн (中書省), Мэншяшэн (門下省), Шаншушэн (尚書省) гэх гурван том яамны доор зургаан жижиг яам, бичгийн утгачийн хүрээлэн зэрэг жижиг хүрээлэн, товчоод ажиллаж байсан. Нутаг дэвсгэрийн хуваарь Ляо улс газар нутгаа таван нийслэлд төвлөрсөн таван зам буюу муж болгон хуваасан. Таван нийслэл нь Дээд нийслэл Линьхуан фу[8], Дунд нийслэл Дадин фу[9], Зүүн нийслэл Ляоян фу[10], Өмнөд нийслэл Шижин фу[11], Баруун нийслэл Датун фу[12] болой. Эдгээр таван нийслэл нь тус бүртээ фу, жоу, жюнь, шянь гэх засаг захиргааны нэгж, түүнд тааруулсан газар нутагт хуваагдана. Мөн эдгээр нэгжийг захирах албан тушаалтныг томилж, тус бүрдээ хариуцсан нэгж байгууллагатай байв. Замын нэр Төв хот Харьяалагдах нэгж Өрхийн тоо Дээд нийслэлийн зам (上京道) Дээд нийслэл Линьхуан фу (临潢府) 1 фу, 23 жоу 128900 өрх[5] Зүүн нийслэлийн зам (东京道) Зүүн нийслэл Ляоян фу (辽阳府) 2 фу, 10 жоу 69200 өрх[13] Дунд нийслэлийн зам (中京道) Дунд нийслэл Дадин фу (大定府) 2 фу, 6 жоу тодорхойгүй Өмнөд нийслэлийн зам(南京道) Өмнөд нийслэл Шижин фу (析津府) 1 фу, 5 жоу 240,000 өрх[14] Баруун нийслэлийн зам (西京道) Баруун нийслэл Датун фу (大同府) 1 фу, 9 жоу 164800 өрх[15] Дээрх таван замын дөрвөн замын өрхийн тоо нийт 602,900 болно. Харин ганц Дунд нийслэлийн замын өрхийн тоог түүхийн бичигдэж үлдээгүй. Эдгээрээс зөвхөн таван мужийн төв хотын өрхийн тоо дараах болно. Дээд нийслэл Линьхуан фу нь "25 жоу (үүнд фу, хот, цэргийн хүрээ багтана), 10 шяньтай. Нийт 36500 өрхтэй."[5] Зүүн нийслэл Ляоян фу нь "87 жоу болон хот, 9 шянь, 46400 өрхтэй."[13] Дунд нийслэл Дадин фу нь 10 жоу, 9 шяньтай.[16] Өмнөд нийслэл Шижин фу нь 6 жоу, 11 шянь, 102,000 өрхтэй[14] Баруун нийслэл Датун фу нь 2 жоу, 7 шянь, 54000 өрхтэй.[15] Цэрэг Хидан Улсыг байгуулахаас урьд нангиадын Тан Улсын цагт дахэ аймаг тэргүүтэй найман аймаг нь 43,000 цэргээс бүрдэж байв.[17] Тан Улсын сүүл үед хиданы найман аймаг нь салбарлаж хорин аймаг болж үржив. [17] Тайзун хаан Елюй Яогугийн үед 500,000[18] цэрэгтэй болсон. "Кидан нь ордны, хувийн, улсын цэрэг гэсэн үндсэн гурван төрлийн цэрэгтэй байсан."[19] Ордны гэдэг нь зөвхөн хааны орд өргөөг хамгаалах үүрэгтэй торгон цэрэг бөгөөд нийт 12 орд байсан бол хувийн цэрэг нь их, бага ноёд жанждын төлөө зүтгэдэг байсан. Уг 12 орд, 1 вангийн өргөөг Елюй Амбагян хааны үеэс байгуулж эхлээд Ляо Улсын эцэс гэхэд 9 хаан, 2 хатан, 1 вангийн эзэмшилд харьяалагдах 101,000 морьт цэрэгтэй арми бий болсон нь Хидан Улс дахь эзэн хааны хүч чадлыг хүчжүүлсэн бол эсрэгээрээ овог аймгийн ноёдын хүчийг илт сулруулжээ. Амбагян хааны Хун-и орд (弘義宮): хидан хүн 16,000, хятад хүн 14000, морьт цэрэг 6000[18] Шүлү Пин хатны Чаннин орд (長寧宮): хидан хүн 14000, хятад хүн 12000, морьт цэрэг 5000[18] Яогу хааны Юншин орд (永興宮): хидан хүн 6000, хятад хүн 14000, морьт цэрэг 5000[18] Елюй Уюй хааны Жичин орд (積慶宮): хидан хү 10000, хятад хүн 16000, морьт цэрэг 8000[18] Елюй Жин хааны Янчан орд (延昌宮): хидан хүн 2000, хятад хүн 6000, морьт цэрэг 2000[18] Елюй Шянь хааны Жанминь орд (彰湣宮): хидан хүн 16000, хятад хүн 20000, морьт цэрэг 10000[18] Сяо Яньянь хатны Чундэ орд (崇德宮): хидан хүн 12000, хятад хүн 20000, морьт цэрэг 10000[18] Елюй Вэньшүнү хааны Шиншэн орд (興聖宮): хидан хүн 20000, хятад хүн 40000, морьт цэрэг 5000[18] Елюй Жигу хааны Янчин орд (延慶宮): хидан хүн 14000, хятад хүн 20000, морьт цэрэг 10000[18] Елюй Хунжи хааны Тайхө орд (太和宮): хидан хүн 20000, хятад хүн 40000, морьт цэрэг 15000[18] Елюй Яньши хааны Юнчан орд (永昌宮): хидан хүн 14000, хятад хүн 10000, морьт цэрэг 10000[18] Елюй Лунчин вангийн Дүньмү орд (敦睦宮): хидан хүн 6000, хятад хүн 10000, морьт цэрэг 5000[18] Вэньжун ван Хань Дөрангийн өргөө (文忠王府): хидан хүн 10000, хятад хүн 16000, морьт цэрэг 10000[18] Энэ улсыг бүрдүүлэгч аймгуудын тогтолцоо дараах гурван хэлбэртэй байв. Үүнд: 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг (өөрөөр хэлбэл Киданы гол аймгууд) 1000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. Их аймгийг Илижин хэмээх тушаалтан захирч, түүний доор зүүн баруун гарын зайсан, тайши,тайбао, тайвэй, сыту, зэдуши, шянвэнь[20] (详稳) зэрэг түшмэд захирагдана.[7] Бага аймгийг сыту түшмэл захирч, сыкун, зэдуши, шянвэнь, шилэ зэрэг дунд, доод шатны түшмэд захирагдана.[7] Хараат улсыг ван цолтон үе улиран захирч байв. "Хиданы цэргийн дүрмээр 15 наснаас 50 насны эрчүүд цөм цэргийн алба хаах үүрэгтэй байв. Цэрэгт татахдаа алтан загастай пайз өгч татна."[19] "Хиданы жинхэнэ цэрэг хүн гурван морьтой, биедээ төмөр хуягтай, дөрвөн нумтай, дөрвөн зуун сумтай урт богино жад, алх, шөвөг, жижиг дарцагтай, гал гаргах хэт цахиур зэрэг зэвсэгтэй байв."[19] Хидан нь морин цэрэг, явган цэрэг, буут цэрэг, оньсон зэвсэгт цэрэг гэсэн төрөл мэргэжилд хуваагдана. Морин цэргийг хидан, зүбү, зүрчид, бохай зэрэг нүүдэлчин, хагас нүүдэлчин аймгаар бүрдүүлнэ. Явган цэрэг нь нангиад голдуу суурин иргэншилтэй өмнө зүгийн газраас гаргана. Харин буут болон оньсон зэвсэгт цэргийг хиданы аль ч бүс нутгаас шилж авч байсан. Хиданы морин цэргийн анхдагч нэгж нь анги гэнэ. "Анги бүр 500-700 хүнтэй, арван анги 1 зам болдог, 10 зам нь 1 тал болдог."[19] Эдийн засаг Аж ахуй Хидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. Ажил хэрэг X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа сувд, булга, хэрэм, хэрмян загасны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. Киданууд баруун зүгт Уйгур, Перс, мөн зүүн талаараа Гүрёо, Сүн улстай нягт харилцаатай байсан бөгөөд янз бүрийн орны худалдаачид бэлчээрийн торгоны замаар Ляо улсад хүрч байжээ. Соёл Хиданы бичгийн соёл Хидан нар Хятад, Солонгос, Дундад Азийн улсуудтай зах нийлж, улс төр, эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Хиданы их бичиг"-ийг Амбагяны ач хүү Елюй Лубугу, эрдэмтэн Тулюйгу нар ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. Уг бичиг нь хятадын ханз үсгийн шинжийг дууриасан ч, хидан хэлний авиа бүрийг ялгах бие даасан олон зурлагатай байв. Бичихдээ дээрээс доош, зүүнээс баруун мөр тийш бичдэг тул эрдэмтэд шугаман шинжтэй бичиг гэдэг. Уг бичгийг хятад ханзнаас үлгэрлэж зохиосон ч, ханзнаас өөр утга илэрхийлдэг. Их бичгийн дурсгал орчин үед цөөн тоогоор үлдсэн агаад тэдгээр нь 986-1176 оны хооронд хамаардаг. 925 онд "Хиданы бага бичиг"-ийг Амбагяны дүү Елюй Дэла ханз үсгээс санаа авсан ч, нэг дүрс тэмдэгт нь нэг авиаг илэрхийлж, нэг үг бүтэхэд хоёроос гурван авиат ханзыг хайрцаглан багцалж нэг үг бүтнэ. Энэ дүрэм нь орчин үеийн Солонгос бичгийн гийгүүлэгч, эгшиг нийлж үе юмуу үг бүтэх дүрэмтэй төстэй юм. Хиданы их, бага бичгийн судлагаа 20-р зууны сүүлийн хагасаас эхлэж, 21-р зууны эхээр БНХАУ-ын өвөрмонгол эрдэмтэн Чингэлтэй, Японы иргэн манж судлаач Айсингиоро Улхичүн зэрэг цөөхөн судлаач уг чиглэлээр судлагаа хийж, уг бичгийн ихэнх дүрс үсгийн авиа, утга, үг бүтэх дүрэм зэргийг тайлж, уншиж чадсан. Хидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн Хятад, Монгол хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү Елюй Луньсянь "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. "ӨМӨЗО-ны Баарин хошуунд Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна."[баримт хэрэгтэй] XI зуунд Хидан гүрэнд дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж хидан хэл сургаж байсан. Хот суурин Манай улсын нутагт хиданы үеийн арав гаруй хот цайзын үлдэгдэл байдаг. Харбухын балгас (Хадаасангийн балгас). 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Чинтолгойн балгас: Чэньжоу буюу Хатан балгас. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутаг Чин толгойд хиданы Чэньжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. Зүүн хэрэм: Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутагт байдаг. Баруун хэрэм: Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутагт байдаг. Өглөгчийн хэрэм: Хэнтий аймаг, Батширээт сум Хэрлэн Барс: Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын нутаг дахь Хэрлэн Барс гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь Киданы Дунчэн хот байсныг тогтоожээ. Талын Улаан балгас: Булган аймгийн Баяннуур сумын нутагт байдаг. Дэрсэн хэрэм: Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт байдаг. Хэрмэн дэнж: Төв аймгийн Заамар суманд байдаг цэргийн бэхлэлт хэрэм. Эмгэнтийн хэрэм: Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутагт байдаг. Цагаан хэрэм: Төв аймгийн Заамар сум. Талын Улаан балгасаас зүүн тийш 30 км-д байдаг. Сүмтийн туйр: Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт Молцог элсний өмнөд хэсэгт байх киданы үеийн байгууламж. Модонгийн хэрэм: Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын Модонгийн хөндийн хойд хэсэгт байх шороон хэрэм Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. Киданы эзэн хаад Хидан гүрэн 907-1125 Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) Хааны цол (尊號, zūnhào) Өөрийн нэр Хаанчлалын үе Оны цол (年號 niánhào) Тайзү (太祖 Tàizǔ) Шэн Тянь Хуанди Амбагян (Елюй Абаожи 耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) 907-926 Шэньцэ (神冊 Shéncè) 916-922 Тяньзань (天贊 Tiānzàn) 922-926 Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 Tайзун (太宗 Tàizōng) Си Шэнь Хуанди Яогу (Елюй Дэгуан 耶律德光 Yēlǜ Déguāng) 926-947 Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938 Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947 Датон (大同 Dàtóng) 947 Шизун (世宗 Shìzōng) Тянь Шоу Хуанди Уюй (Елюй Руань 耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) 947-951 Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 Музун (穆宗 Mùzōng) Тянь Шүнь Хуанди Шулү (Елюй Жин 耶律璟 Yēlǜ Jǐng) 951-969 Инли (應曆 Yìnglì) 951-969 Жиньзун (景宗 Jǐngzōng) Тянь Зан Хуанди (Елюй Шянь 耶律賢 Yēlǜ Xián) 969-982 Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979 Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 Шэньзун (聖宗 Shèngzōng) Жао Жэнь Хуанди Вэньшүнү (Елюй Лоншү 耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) 982-1031 Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982 Тонхө (統和 Tǒnghé) 983-1012 Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021 Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 Шиньзун (興宗 Xīngzōng) Шяожан Хуанди Жигу (Елюй Зонжень 耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) 1031–1055 Жинфу (景福 Jǐngfú) 1031-1032 Чунси (重熙 Chóngxī) 1032-1054 Даозун (道宗 Dàozōng) Тянь Ёу Хуанди Чара (Елюй Хонжи 耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) 1055–1101 Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064 Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074 Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084 Да'ан (大安 Dà'ān) 1085-1094 Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 Тянь Зуоди (天祚帝) Агүо (Елюй Янши 耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) 1101–1125 Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110 Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120 Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125
Монгол угсаатны удам гарал	null
Хамаг Монгол улс	Хамаг Монгол нь 12-р зууны үед Боржигин овог аймгуудыг нэгтгэсэн Онон мөрний эх хавьд нутагладаг монгол улс байжээ. 1130-аад, 1140-өөд онуудад Хамаг Монголыг Хабул хаан захирч байсан. Хабул хаан Алтан улсын эсрэг удаа дараа амжилттай дайтсаны эцэст ашигтай найрамдлын гэрээ байгуулж өөрийгөө Хамаг Монголын хаан гэж хүлээн зөвшөөрүүлж байсан байна. Хабул хаан хэдий долоон хүүтэй байсан ч нас барсны дараагаар Амбагай хаанд хаан ширээгээ залгамжлуулсан байна. Амбагай хааныг Татар аймгийнхан барьж Алтан улсад хүргүүлэн модон илжигт тэлэн алж байжээ. Амбагайн дараа Хабул хааны хүү Хотула хан суусан бөгөөд Амбагайн хүү Хадаан тайжийн хамтаар Татар аймагтай олон удаа дайтсан боловч амжилт олоогүй байна. Хотула хааны нас барсны дараа Хамаг Монголын ханлиг хаангүй болж урьдын хүчирхэг байдлаа алдсан байна. 1189 онд Хабул хааны гуч Чингис хаан Хамаг Монголын хан сууж улмаар тал нутгийн монгол, түрэг гарлын овог аймгуудыг нэгтгэн 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулжээ. Өмнөх Кидан Улс Монгол Улс 1080-1206 Дараах Их Монгол Улс. Хамаг Монгол Улс Хамаг Монгол ба бусад Монгол угсаатны газрын зураг Хамаг Монгол Улс Цаг тооны хэлхээс Х зуунаас 1206 он ← Их Ляо Улс Их Монгол Улс → Үндэстний хэл Монгол Нийслэл Хэрлэнгийн хөдөө арал Төрийн хэлбэр Хаант засаг (нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн) Төрийн тэргүүн – 1130–1148 он – 1148–1156 он – 1156–1160 он – 1160-1171 он – 1189–1206 он Хан ба хаан Хабул хан (анхны хан) Амбагай хан Хутула хан Есүхэй (албан ёсны хан биш) Чингис хаан (сүүлчийн хаан).
татар	Татар аймаг нь Монгол нутагт оршин тогтнож байсан хүчирхэг аймаг юм. XII зууны үед Чингис хааны захиргаанд оржээ. Хожим энэ нэр Алтан Ордны захиргаанд байсан зарим түрэг аймаг татар нэрээр нэрлэгдэх болсноос хооронд нь андуурах тохиолдол гардаг. Гэхдээ ОХУ-д байгаа татарууд түрэг хэлний өөр өөр салбар хэлээр ярьдаг, генетикийн талаасаа ч нийтлэг түрэг угсааны боловч өөр өөр гарлын ард түмэн гэдэг нь тогтоогдсон. Жишээ Астрахань, Крым, Казань, Сибирь-Ижил мөрний түрэг татарууд өөр хоорондоо хэл дуудлагаар огт ойлголцдоггүй байна. Гарал үүсэл 5-р зуунд Жоужань улсыг захирч байсан Татар хааны нэрнээс татар нэр үүссэн гэж монгол судлаачид үздэг. Түрэг улсын Культегиний гэрэлт хөшөөнд Татар гэсэн нэр дурдагдсан байдаг. Энэ нь эртний монгол түрэг хэлний татах гэх үйл үгийн үйлдэгч эзний оноосон нэр болох тат буюу татвар, харьяат албат гэсэн нэрийн тайлал бөгөөд тухайлсан овог угсаатны нэр бус түрэг аймгууд давамгайлж ирсэн цаг үeэс байгуулсан улс орныхоо хүн амыг хоёр бүлэгт хувааж түрэг буюу эзэн, тат буюу харьяат вассалаар зааглаж байсан нь Түрэгийн хүн чулууны бичээст "Тат үгүй түрэг үгүй болой" гэж бичигдсэнээс тодорхой бий болсон нэршил юм. Түрэгүүд ид мандаж байх үeдээ Солонгосын хойгоос Каспийн тэнгис, Уралын нуруу хүртэлх, эзлэгдэн дагаар орсон бүх овог аймгуудын хүн ардыг тат буюу үйлийн эзнээр татар, татарлар хэмээн нэрийддэг байжээ. Монгол төвтэй онол Эртний Жужан улсын Датань хааны албатууд болох 49 аймгаас бүрдсэн монгол хэлт аймгуудын холбоо байсан бөгөөд хааны угсааны язгууртай 9 цагаан татар, бусад 40 хар татар аймгаас бүрдэж байсан байна. Нэгдсэн Монгол улс байгуулагдахын цагт 9 цагаан татар аймаг нь Чингис хааны зарлигаар тэрэгний мөртэй чацуулан хядуулж, эмс хүүхдүүд нь бусад овог аймгуудад хуваагдсанаар 40 хар татар аймаг түүхэнд 40 түмэн Монгол гэж бичигдэж үлджээ. Нэгэнтээ олон зууны турш өөрсдийгөө татар аймаг гэж нэршсэн байсан нь нэгдсэн Монгол улсын эхэн үед ч хэвээр хадгалагдаж үлдсэн нь Татар-Монголчуудын байлдан дагуулал гэж нэрлэгдэх шалтгаан болжээ. Монголчуудын тухай тухайн үеийн хятадын тагнуул, жуулчдын бичсэн Хар татаруудын тухай тэмдэглэл болон бусад эх сурвалжуудыг сайтар судалбаас энэ тухай илүү өргөн хүрээтэй мэдлэг олж авч болно. Түрэг төвтэй онол Зарим түрэгүүд тэднийг түрэг аймаг гэж үздэггүй. VII-VIII зууны үеийн татарууд Түрэгийн хаант улс байгуулагдах үед Түрэгийн зүүн талд 30 Татар хэмээх нэгэн аймаг нутаглах болжээ. Энэ нь Түрэгүүд Жужаны хаант улсыг мөхөөх үед жужанчуудын зарим хэсэг нь зүүн зүг рүү түрэгдэж татаруудын өвөг дээдэс болсонтой холбоотой. Татарууд Түрэгийн хаант улсын захиргаанд оршиж байжээ. Татарууд Түрэгийн хаант улсын захиргаанд байхдаа нэгэн үе бослого гаргаж, нэгэн үе дагаж орж захирагдах зэргээр оршин тогтнож байжээ. VIII-IX зууны үеийн татарууд XII зууны үед Говийн умард хэсэгт нүүдэлчдийн хамгийн хүчирхэг аймаг нь дорнод Монголын Татар аймаг байлаа. Тийм ч учраас Хятад, Төв Ази, цаашлаад бүр баруун руу Монголоор нутаглах нийт монгол, түрэг хэлтнийг Татар хэмээн нэрийдэх болсон нь дундад зууны үед баруун Европын бүх үндэстнийг “Франк” хэмээж байсантай адил юм. Персийн түүхч Рашид ад-Дин (ойролцоогоор: 1247-1318) агуу бүтээлийнхээ бүхий л агуулгын туршид Татар аймгийн нэр хэрхэн тийм уудам нутгаар, Хятадаас Энэтхэг хүртэл, Дешт-и-Кипчак, Сири хүртэл, Умард Африкийн арабчуудад хүртэл, тэр ч бүү хэл Магреб хүртэл тархаж чадсаныг үнэхээр гайхаж байгаагаа нууж чадаагүй байдаг. 13-р зууны үеийн Татар аймгийн нэр дэлхийн түүхэнд Монгол Татар гэсэн нэрээр алдаршиж өнөөг хүртэл ОХУ-д Татарстан гэсэн үндэстэн аж төрж байна. Плано Карпинигийн түүхэнд Монголчуудын дотор Су Монгол буюу усан Монгол гэж аймаг байсан гэх бөгөөд нэгэн голын нэрээр Татар хэмээн өөрсдийгөө нэрлэнэ гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Гэвч Их Нирун улсын хаан Татарын нэрээр язгуурын Монголчуудыг нийтэд нь нэрлэсэн бөгөөд энэ нэрийг Түрэгүүд удирдагчдынх нь нэрээр нэрлэсэн гэдэг нь үндэслэлтэй юм. Харин Рубрукын түүхэнд дайнч Татарууд тулаанд түрүүлэн мордож ялалт байгуулдаг байсан гэдэг нь үнэний хувьтай болов уу. Ялангуяа Европчууд Монголчуудыг Татарууд гэдэг нь Монгол цэргийн манлай анги Татаруудыг "Татарууд ирлээ" хэмээн андууран нэрлэснээс үүдэлтэй. Энэ нь тэдний хувьд Монголын цэргийн бүрэлдэхүүнд байгаа олон угсаатан, үндэстэн нарыг хооронд нь ялгаж мэддэггүй байснаар нь тайлбарлаж болно. Татарууд бол Хөлөн, Буйрын орчимоор нутаглах Эртний Дүнь Хугаас гаралтай малчин аймаг байсан бололтой. Татарууд нь Хятан улстай нэн ойр төрөл гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Газар нутаг болон овог аймгийн нэрээр шүүн үзвэл умард Шивэй аймгуудтай тохирдог нь санаандгүй зүйл биш нь тодорхой.XIII зууны үеийн татарууд Татар аймаг нь Их Монгол улс байгуулагдахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн ба түүхэнд мэдэгдэж байгаа Монголын анхны хуульч Заргач Шихихутуг нь татар хүн байсан юм. Одоо үеийн ул мөр Монголын байлдан дагуулалтын үр дүнд дундад Азид байсан түрэг хэлт ард түмнүүд Анатоли, Ойрх Дорнод, Египет, дорнод Европт тархжээ. Дорнод Европт тархсан түрэг хэлт ард түмнүүд нутгийн түрэг хэлт Кипчак, Булгар зэрэг нүүдэлчид болон Алтан ордны улсын монголчуудтай холилдож, Татар хэмээх нэрээр өөрсдийгөө нэрлэжээ. Эдгээр нь одоогийн Казань, Крым, Астрахань, Сибирь, Финийн Татарууд юм. Эдгээр татарууд Оросын автономит улсын байдалтайгаар оршин тогтнож байна.Монгол хэлт эртний сурвалжит аймаг угсаа Татар хэмээх нэр болон татарчуудын гарал үүслийн тухай хоёр гурван янзын санал байдаг. I. Францын эрдэмтэн Ж.-П.Абел-Ремюза 1820 онд Тартарыг (Төв Ази) нэгэн үе эзэгнэж явсан Жуаньжуань (Жужан)-ийг бас тэд нарын нэг эзний нэрээр Дадань эсвэл Дада гэдэг. Энэ үгийг Татартай адилтгаж болно гэж үзжээ. Энэ саналыг 1845, 1846 онд Ж.Т.Рено, В.Шотт нар дэмжсэн. Жужанд холбогдох хятад сурвалжийн мэдээний датань/таньтань үгийн ард хаалтнаа Г.Учида (1971) татар/тартар гэж бичсэн нь асуудал шийдсэнээр харуулжээ. Датань (таньтань) Татар хоёр нэгэн нэр мөн гэж Г.Сүхбаатар (1992) үзсэн. Есөн Татар бол Татар (Датань) хааны удмын жинхэнэ татар, Монголын нууц товчоон, Судрын чуулганы жинхэнэ татар мөн. Мугулюйн түшиж очсон Чуньтулинь (Туньтулинь) овог бол XI-XIII зууны Татарын хамгийн эрхэм хүндтэй Тутуклйут (МНТ-ны Дута'уд) татар гэж тэр нотолжээ. Датань нэрийг тэмдэглэсэн утга үсгийн дуудлага V зууны үед dadar/tatar байсан гэж С.Г.Кляшторный (2005) бичжээ. II. 1920 онд П.Пеллио Татар (逹怛, ta-ta < Daδ-daδ) бол тунгус угсааны Мохэ (靺鞨, mo-he < Muaδ-γaδ) нараас гаралтай, монгол хэлтэй ч Жуаньжуань бас Датань, Таньтань гэж нэрлэдэг Аварын толгойлсон нүүдэлчдийн нэгдэлд энэ Татар (逹怛, Дада) ер багтаж байгаагүй гэж өгүүлжээ. Ван Говэй 1926 онд Татарыг Тан улсын дунд үе 732 онд босгосон Түрэгийн Күлтегиний хөшөөнд, Ли Дэюйгийн “Хуйчан и пиньцзи” гэх хятад сурвалжийн 842 оны мэдээнд Татар нэрийг анх дурдсан гэж бичжээ. III. Татарын үүсэл гарвалын тухай гуравдахь санал мөн тунгус угсааны Мохэ аймагтай холбоотой. 1851 онд Н.Я.Бичурин, IX зууны эхээр (806-821) Татань (Татар) гэж нэрлэгдсэн Мохэгийн арван зургаан аймгийн нэг өмнөд Монгол руу одож Иньшань уулын ар бэлд нутагласан, XII зууны эх гэхэд хэдийнээ Иньшань уулаас Халхад ирж суурьшчихсан байжээ гэж бичсэн. “Судрын чуулганы” Эргүнэ куны домгийн нэг хувилбар Чингисийн удмын Абуль Гази Багадур хааны бичсэн “Түрэгийн угийн бичигт” үлдсэн байдаг. Эргүнэ куны домгийн энэ хувилбарт: Монгол аймагтай олон жил тэмцэлдэж, эцэст нь ялж, үлдсэнийг нь Эргүнэ кун руу хөөсөн аймгийг Татар байсан гэжээ. Эдгээр Монгол, Татар аймгийн эзэд, эрт үеийн Аланч хан (Элэнц хан?)-ы Татар, Монгол гэсэн ихэр ах дүүгээс үүсэлтэй гэж мөн түүхэнд өгүүлдэг. Аланча ханы удмын 8 үеийн Сююнуч (Татар), 9 үеийн Иль (Монгол) хаад хоорондоо байлдаж ялагдсан монголчууд Эргүнэ кун руу зугтжээ. Эртний хятад сурвалжийн мэдээгээр Жужаны хаант улсын дотор 414 онд өрнөсөн хаан ширээний төлөөх тэмцэлд оролцсон нэг бүлгийг Мугулюйн удмын 7 үеийн Датань хаан толгойлж Мугулюйн удмын Жаруны дүүгийн хүү 8 үеийн Булучжэньтэй байлдаж ялаад хаан болсон тухай өгүүлдэг. Энэ хоёр түүхэнд олон төстэй зүйл байна гэж эрдэмтэд үздэг. Чухам Монгол ба Татар аймгууд НТ II-III/IV зууны үед түүхийн тавцанд нэрээ дуурсгасан эртний сурвалжит, монгол хэлт аймгууд юм. Монгол угсааны Жужан улс мөхсөний дараа 575 онд үхсэн Түрэгийн Эстеми ябгу-н оршуулгад “Бөкли: Чөлгөл: Табгач: Түпүт: Пар: Пурум: Кыркыз: Үч Курыкан: Отуз Татар: Кытай: Татабы” гэсэн улс орон, аймгаас элч ирж гашуудал илэрхийлжээ. Тэдний дунд байгаа Отуз татар (Гучин татар)-ыг эрдэмтэд Жужаны үлдэгдэл өөрсдийн улс төрийн нэгдлээ хадгалан Монгол орны дорнод хэсэг, түүнтэй залгаа Хөлүнбуйр, Онон, Агын тал, Эргүнэйн уулсаар нутаглаж байсны илрэл гэж тайлбарладаг. Монголын нууц товчоонд Айири'ут, Буйру'ут, Ча'а'ан, Алчи, Дута'уд, Алухай татарыг Есөн татарт багтаасан бол Судрын чуулганд Нэрэйт (Терат), Баркуй (Бурукуй), Чаган, Алчи (Анчи), Тутуклйут, Күйн (Жүйн) гэсэн татар аймгуудын нэрийг дурддаг. Үүнээс гадна VIII зуунаас өмнө нэг хэсэг татарчууд Эрчис мөрөн хүрч Кимак аймгийг үүсгэжээ. Тэдний толгойлогчийг Шад гэдэг гэж араб сурвалжид тэмдэглэсэн. Мөн хотан-сак, хятад сурвалжаар Алаша, Эзний голд нэг бүлэг татарчууд 840-1040 оны үед нутаглаж байжээ. Эзнийг Дагань юйюе (逹干于越, da-gan-yu-yue < dat-kan ju-jwat < Дархан үгэ) гэж цоллодог байжээ. Бас IX зуунд Юньчжоу (Шаньси, Датун) орчим нэг бүлэг татарчууд нутаглан умард Хятадад өрнөж байсан улс төрийн үйл явцад идэвхтэй оролцож байжээ. Толгойлогчийг нь Хулумо (胡祿末, hulumo < γuo-luk-muat < uluγbek) гэдэг. Чаган, Алчи, Тутуклйут (Дута'уд), Алухай, Жүйн (Күйн) зэрэг зургаан татараас гадна VIII-XI зууны үед Шад, Дархан үгэ, Улугбэг цолтой толгойлогч нарын захирсан 3 бүлэг татарчууд Эрчис мөрний хөндий, Алаша-Эзний голын сав, Шаньси мужийн умард хэсэгт нутаглаж байжээ. Монгол аймагтай зэрэгцэн түүхийн тавцанд үзэгдсэн Татар аймаг Жужаны хаан Датаний үеэс Төв Азийн нүүдэлчдийн түүхэнд тэргүүлэх үүрэгтэй болж иржээ. Ялангуяа Уйгурын хаант улс мөхөж, уйгуруудын садан токуз огузууд 860-аад онд Монгол орноос нүүж явсаны дараа 1000-аад он хүртэл Төв Азийн нүүдэлчдийг татарчууд толгойлжээ. Хятаны цэрэг 994-999 онд Монголыг довтолж аймаг улсуудыг нь захираад Татарыг Зүбү гэж нэрлэв. Зүбүчүүд (татарчууд) XI-XII зуунд Хятан, Алтан улстай дайтаж, найрамдах зэргээр идэвхтэй харилцсаар Чингис хааны үе хүрчээ. XII зууны төгсгөлд татарчууд Чингис хаанд ялагдаж, 1206 онд тунхагласан Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд багтсан. Үүнээс хойш Татар (Дада, Тартар) нэрийг гол төлөв харь улсын бичгийн мэргэд л түүх судартаа дурдах болсон. Үүний жишээ бол Мин улсын хүмүүс “монгол” гэдгийг “Монголын нууц товчоон”, “Хуа и и юй” толь бичигт дан “татар” гэж орчуулж Татар нэрээр Монголыг нэрлэж байсан явдал юм. Мин улсын түүхийн 327-р бүлгийн эхэнд Татар (Дада/Дадань, 韃靼) бол Юань (元)-ий үеийн Монгол (Мэнгү, 蒙古)-ын удам гэж тэмдэглэжээ. Мөн сурвалжид Монголын хаан Гүнтөмөрийг 1402 онд хөнөөж хаан ширээ булаасан Гуйличи өмнөх “Юань” хэмээх улсын цолоо халж “Татар/Дадань” гэж цоллосон гэжээ. Татар нэр дорно дахинд ийнхүү хадгалагдаж үлдсэн төдийгүй XIII-XIV зууны үеийн монгол хэлт аймгуудын өрнө зүг чиглэсэн тархалтын хамт бас өрнө зүгт түгжээ. Судрын чуулганд Татар нэрийг бүр Магриб (одоогийн Марокко, Алжир, Тунис) хүртэл мэддэг байсан гэж тэмдэглэсэн. Татар нэр хамгийн их хадгалагдаж үлдсэн газар бол Алтан ордны улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан нутгууд болно. XV зууны үеэс Казань, Крым, Сибирийн татар гэсэн нэрүүд түүх сударт үзэгдэж эхэлжээ. Гэвч Татар нэр зүүсэн эдгээр нутгийн ард иргэд нь эртний булгар, фин-угор, кипчак аймгуудын үр сад бөгөөд ихэнх нь түрэг хэлтнүүд юм. Эртний сурвалжит Монголын Татар аймагтай угсаа гарвалын холбоо хамаарал байхгүй. Харин XV-XVI зууны үед холбогдох монгол сурвалжийн мэдээгээр татарчууд уугуул Монгол орондоо бусад монгол хэлт аймгууд дунд оршиж байжээ. Ойрадын Эсэн тайшид мэхлэгдэж 1453 онд хороогдсон Агбаржин жинонгийн хүү Харгуцагийн хүү Баянмөнхийг гуравтай байхад нь (1454) Ойрадаас нууж авч гарч Монголд хүргэхэд, Ойрадын Өгэдэй баатрын эгчтэй гэрлэсэн Татарын Тохи баатар тус болсон байна. Мандуул хаан Баянмөнх Болох жинон хоёрын дунд яс хаясан Уйгудын Исмал тайш 1483 онд Батмөнх Даян хаанд ялагдсаны дараа 1486 онд Ойрадтай нэгдэж их хааныг цэрэглэв. Даян хаан Исмал, Ойрадын нэгдсэн хүчтэй байлдахдаа Горладын Тогучи шигүси нарын 17 сайдыг тэргүүнд илгээжээ. Тэдний дунд Татарын тарган хар, шар Батулад гэсэн хоёр сайдын нэр дурдагддаг. 1510-аад онд төрсөн Арболд (Албур), Убсанз Чин тайж Батмөнх хаан Цагаан татар (Цахарын Цагаан татар), Хар Татар (Асуд Юншээбү) хоёрыг өгчээ. Хожим Цахарын Цагаан татар (Цахарын Хуучид)-т Барсболдын Баяндара Нарин тайж (1512 онд төрсөн), Хар татар буюу Асуд, Юншээбүд Бодидара (1514 онд төрсөн) нар эзэн суусан гэж Монголын түүхүүдэд өгүүлдэг. Гэрсэнз Жалайр хунтайж (1513-1549)-ийн гутгаар хүү Ноонох үйзэн (1534 онд төрсөн) ноёны дэд хүү Абагу мэргэний Онгхуй хатнаас хөх бичин жил (1584) Рахули тайж, Самур, Раши хоёр авхай төрсөн гэж Шар туужид бичжээ. Тэнд Онгхуй хатанг Татарын Татай гэдэг хүний охин гэж тэмдэглэжээ. XV-XVI зууны үеийн Монголын түүхэнд Татарыг ийнхүү хэдэнтээ маш тодорхой дурджээ. Эндээс үзвэл татар нар халх, өвөр монгол, ойрадуудын дунд тархан сууж байсан нь илэрхий байна. Тэд нараас төрийн хэрэгт тусалж явсан нэр хүндтэй сайдууд төрж байжээ. Бүр тусгай отог болж байжээ. Эдгээр Татар нь Чингис хааны үеийн татарчуудын удам юм.
Хэрэйд	Хэрэйд НТӨ III зуун Хүннү улсын үед Хүннүгийн бүрэлдхүүнд байжээ. Хожим нь өмнөд Хүннү нь Хан улстай холбооны улс үүсгэн дагаж ороход Хэрэйдүүдийн зарим нь тэр дагаж орогсодын дунд байсан аж. Хятадууд Хэрэйд гэх үгийг Хэлүнь гэж дууддаг болохыг ӨвөрМонголын судлаачид нотлон өгүүлдэг юм. Хэрэйдүүд эрт цагтаа бөө шүтлэгтэй байсан бөгөөд Өмнөд Хүннүгийн Хэрэйд Бөө Бэх гэх ноён Хан улс мөхсөний хойно Чань-Аань хотыг эзлэн авч төрт улс байгуулж байсан баримт үлджээ. Гэвч энэ Хэрэйдүүд нь Хятадад уусан сураггүй болжээ. Умрад Хүннүгийн бүрэлдхүүнд байсан Хэрэйдүүд нь Сяньби, Нирун, Түрэг, Уйгар,Киданы үеийг бүтцээ хадгалан өнгөрөөж XII зуунтай золгожээ. Хэрэйдүүдийн гол цөм нь Хэрэйдийн ханлиг гэгдэж Орхон, Хэрлэн голуудын хооронд, Найманы зүүн талд нутаглаж байсан бөгөөд ханы орд өргөө нь Туул голын эрэг дээр голлон нутаглаж байсан гэдэг. Энэ Хэрэйдүүд Киданы үед Христийн шашинд орсон байсан нь Марко Пологийн тэмдэглэлд тодорхой байдаг юм. Чингис хааны бэр, Тулуйн эхнэр нь хэрэйд аймгийн несторын шүтлэгтэй Сорхагтани Бэки байсан бөгөөд Мөнх, Хубилай, Хүлэгү, Аригбөх зэрэг түүний хөвгүүд хожим их хаад болсон билээ. Түүх Угтаа хэрээ гэсэн үгэнд олон тооны "-д" нөхцөлийг залгаж бүтээсэн нэр гэж эрдэмтэд тайлжээ. Өөрөөр хэлбэл хэрээ шувууг өөрийн овог болон аймгийн онгон сүлд болгон шүтдэг овгийнхны нэр юм. Бас христос гэдэг шашны нэртэй холбосон тайлбар ч байдаг. Хэрээд аймаг нь Хятан, Алтан улсын үед монгол нутагт оршиж байсан томоохон хүчирхэг аймаг байсан юм. XIII зуунаас өмнө Хэрээд, жирхин, конкайд, сакаид, тумауд, албат, тункайд, хиркун гэдэг Хэрээдийн найман аймаг байжээ. Хэрээдийн гарал үүслийн талаар түрэг, монгол гэсэн хоёр ацан судалгаа байдаг. Судалгааны явцад монголын салбар аймаг байсан нь батлагддаг байна. Нутаг дэвсгэр Хэрээдийн хожуухан үеийн нутаг нь Яг Ябган (Заг Завхан), Туул, Сэлэнгэ, Элсэн говийн хооронд байж баруун талаараа наймантай зах нийлж, хойд талаараа мэргидтэй хил залгаж, зүүн талаараа төв монголчуудтай нутаг савлаж, өмнөд талаараа тангудын Ся улстай хязгаар тулсан байжээ. Хятаны сүүлч, Алтан улсын эхэн үед Хэрээдийн хан Тоорилын зуны ордон нь Далан-Даваа гэдэг газар, өвлийн орд нь Онгийн голд байсан хэмээн түүхэн сурвалжид тэмдэглэжээ. Эдгээвпрходдр газрууд нь Орхон голын сав дагуу байгаа болно. Тоорилын баруун жигүүрийн цэрэг анги нь: Тулсутан, Джалсутанд, зүүн жигүүрийн цэрэг анги нь: Илат, Тарат (тариат), Айджиэ, Күтүкэн (Өтүкэн), Урут, Укрут, Ийлет, Тертит-д нутагладаг байжээ. Энэ нь Хэрээдийн ханы нутгийн хожуу үеийн мэдээ боловч тэд өвөг дээдсээсээ тэнд нутагшин суусан нь мэдээж юм. Хаад Хэрээд аймгууд Хятан улсын (Х-ХI зууны) үеийн Зу-бу гурван аймгийн дотор багтаж байсан нь газар зүйн талаар гарцаагүй тохирч байна. ХI-XII зууны үеэр Хэрээдийн ханлиг нь хүчтэй болж, бараг бие даасан жижиг улс мэт болжээ. Хэрээдийн хан Маркусыг бас буюруг гэж нэрлэдэг байжээ. Хэрээдийн түүхэнд нэр нь үлдсэн хамгийн эртний буюруг хан бол Маркус болно. XII зууны эхэнд Маркус хан Хэрээдийн төр барьж байсан, тэр цагт татарууд хүчирхэг Хэрээдийн эсрэг хандаж нэлээд эв түнжингүй байжээ. Чухам ингэж Алтан улсад хараат байсан татарууд нь Хэрээдийн хан буюруг Маркусыг гэнэдүүлэн барьж, Алтан улсад хүргүүлэн модон илжигт хадаж амийг нь хороосон ажээ. Буюруг хан Маркус хоёр хүүтэй: нэг нь Куржакуз буюруг, нөгөө нь Гүр хан байжээ. Гэвч Маркусын хоёр хүү нь Хэрээдийн ханлигийн төрийн эрх мэдлийг тэр даруйд залгаж эзлээгүй. Маркусаас хойш Сарык хан гэгч (XII зууны эхэн үед) Хэрээдийг мэдэж явсан ажээ. Сарык ханы үед Хэрээдийг татарууд гурван удаа довтлон түйвээж зугатагсдыг нэхүүлж мөрдүүлэн тусгай баг цэргээр үлдэгсдийг тонуулсан хэмээн Рашид-ад-Дин бас бичжээ. Түүний дараа Сарык хан Орхон голын эхэнд орд бууж, алчи татарын 70 овгийг гэнэдүүлэн дарахаар цэрэг сэмхэн зэхэж байгаад Сарык ханы нэг цэрэг татарт очиж нууцыг задруулан мэдээлснээс болж сэрэмжгүй байсан Сарык хан татарын цэрэгт тэндээ цохигджээ. Сарык ханы хамт тулалдааны газраас Тарбай каян хэмээх эмэгтэй зугатан гараад: "Бид дээдэс доодсыг хорсгон гомдоож байлаа." гэж хэлэхэд "Энэ эмэгтэй зөв хэлж байна" гэж Сарык хан хүлээн зөвшөөрч байжээ. Үүнийг хянаж үзвэл, Хэрээдийн ноёлох хэсгийн захирлага ширүүсэж, ардын хилэн тэмцэл ихтэй байсан нь илэрхий байна. Түүнээс хойш Хэрээдийн ханлиг үнэндээ татарын мэдэлд түр оржээ. Сарык хан татаруудад ялагдсаныхаа дараа Хажир хэмээх хантай хамтран цэрэг хуралдуулж, татарыг довтолж Хэрэйчин ханлигийг татараас ангижруулан авчээ. Тэр цагт Куржакузын ахмад хүү Тоорил эх Илма хатны хамт татарт олзлогдоод байсныг бас авран гаргажээ. Илма хатанд сэтгэлтэй болсон Элжидайг Хэрээдэд үүрд өгсөн гэнэ. Сарык хан хзрэйдийн ханлигийг хэдий хүртэл мэдэж явсныг лавлан мэдэх баримт байхгүй. XII зууны эхэн хагасын эцсээр Хэрээдийн ханлигийг Маркусын ууган хуү Куржакуз (Сарык ханы хургэн) мэдэх болсон байна. Куржакуз буюруг Тоорилоос гадна бас бус олон хөвүүнтэй байсан гэдэг. XII зууны эхэн хагаст Хэрээдийн дотор ноёлог ёс хөгжиж, хан хөвүүдийн эрх мэдэл ахиж, бие биеэс тэргүүлэн гарахыг оролдох болсон байна. Куржакуз буюруг хан өөрөө Орду-Балагасун (одоогийн Хар балгас)-нд нутаглаж, дүү Гүр хан, ахмад хүү Тоорил нарт Яг-Ябган (Заг-Завхан) гэдэг газрыг захируулахаар шийдвэрлэж, бусад хүү Юла-Магус, Тай-Тимур тайш нарт Каргас-Буругус гэдэг газрыг мэдүүлэхээр тушаасан байжээ. Тэгээд хэлсэн нь: Хэрэв тэд цуг байвал эвлэхгүй, миний үхсэн хойно эд өглөөнөөс шөнө хүртэл, шөнөөс өглөө хүртэл Хэрээдийн улсыг үлдээхгүй гэжээ. Куржакуз буюруг хан тийм ч шалтгаанаар хөвүүдээ ангид салангид байлгасан гэж түүхэнд тэмдэглэжээ. Тоорил ханы үе Куржакузын нас барсны дараа Тай-Тимур, Бука-Тимур нар эцгийн даатган өгсөн нутгий нь захируулахаар Тоорилыг явуулж, Хэрээдийн хан ширээг эзэлсэн байна. Гэвч Хэрээдийн ханлигийн эрхийг Куржакузын хөвуүд жинхэнэ барьж чадаагүй, харин урьд Илма хатныг дагаж ирсэн Элжидай хэрэг дээрээ Хэрээдийг захиран мэдэж байх болсон ажээ. Тийм учраас Тоорил: "Одоо яагаад улс захирах явдлыг Элжидайд олгов" гэж Тай-Тимур тайш, Юла-Магус хоёроос асууж байжээ. Тоорил тийнхүү Хэрээдийн эрхийг булаан авах замд орсон байх бөгөөд түүнээс хойш Тоорил аян шалтаг олж, зарим дүү нараа алж, заримыг хөөж, эцгийн суурийг эзэлжээ. Энэ нь XII зууны дундуур үед болсон хэрэг явдал ажээ. Түүнээс хойш Хэрээдэд үнэндээ хоёр хан сууж, хан ширээг булаалдах ширүүн тэмцэл тасралтгүй үргэлжилж Хэрээдийг төрийн талаар сулруулж байжээ. "Хоёр наран ургаваас Худгийг усан-баар хугаюу (ширгэюү) Хоёр хаан сууваас Хамаг улсаа баръюу” гэж Наймалчин гэгч эмгэн Тоорилд зэмлэн сургаж байсан тухай мэдээнээс үзэхэд, Хэрээдийн ханлиг нь тэр үеэр хан ноёдын хоорондын хямрал тэмцлийн хөлд ихээхэн нэрвэгдэж байсан нь тодорхой. Тэр тэмцэлд Хэрээдийн өрнөд дорнод хөршийн хаад, ноёд шууд оролцож эхэлсэн байна. "Миний ахын нулимс нь бас л эгшээгүй, нугас нь хөшөөгуй байхад, чи ахаа алж, дүүгээ сөнөөж байх. Улс маань хэрхэн үлдэж хоцрох вэ?" гэж Гүр хан Тоорилыг донгодон хэлж, түүнийг талж зугадуулсан гэдэг. Ингэж Тоорилыг түүний авга Гүр хан эсэргүүцэж эхэлсэн ажээ. Тоорил дарагдан зуугаад хүнтэй зугадаж, монголын Есүгэй баатарт ирэхэд Есүгэй "энэ хүнтэй бид нөхөрлөвөл зохино" гэж Тоорилтой Туулын Хар-Түнэ (шугуй)-д анд бололцож, Гүр ханыг довтолж зугатуулан, Тоорилд Хэрээдийг эзлүүлсэн байна. Хэрээд ба Монголчууд Ер нь Хэрээд Монголчуудын анд бололцох явдал үүгээр эхэлсэн биш Хэрээдийн Сарык хан монголчуудыг "дүүс" маань гэж үзэж, монгол, хэрээд хоёр хоорондоо гэрлэхгүй, найрамдан явахыг сануулж байжээ. Монголчууд, Сарык ханы хүч суларсныг харгалзан тэдний хүн бүрт арав арван морь өгч тэнхрүүлж байсан удаа бий ажээ. Түүгээр ч барахгүй, Ван ханы авга Гүр хантай Амбагайн хүү Хадаан тайш сайн харилцаатай байжээ. Хэрээдийн ханлиг XII зууны хоёрдугаар хагаст дотооддоо төрийн тэмцэлтэй, бутархай байсны дээр, түүний хөрш Найманы ханлиг, Тангудын Ся улс, Хар Хятан улсын уулга довтолгоонд Хэрээд эрсэдсээр байсан байна. Энэ нь Хэрээд аймгийн холбооны дотоод төрийн тэмцлийг улам гүнзгийрүүлж, Хэрээдийн ханлигийн эрх мэдэл Тоорил, түүний дүү Эрх Хар хоёрын гар дамжин байсаар Хэрээдийн ханлигийг доройтуулахад хүргэсэн байна. Хэрээд аймаг христос шашин шүтдэг байсан гэж XIII зууны Сирийн нэгэн түүхч бичсэн байдаг. Орчин үед Монголчуудын дунд Хэрэйд хэмээх нэртэй овог аймаг өдгөө Монгол Улсын Халх ястан дунд, мөн Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон дахь Ордос, Баарин ястнууд дунд бий. Монголчуудын дундах хэрэйдийн гол төлөөлөгч нь торгууд юм. Халимагуудын дийлэнхийг торгууд бүрэлдүүлдэг байсан бөгөөд одоо ч хэвээрээ байна. Махчин хэрэйд зэрэг овогтой торгуудын ноёд угийн бичгээ Хэрэйдийн Тоорил ханаас эхлүүлэн бичдэг байжээ. Түрэгүүдийн дунд Казахийн дунд ордод кереи овогтой хүмүүс байдаг бөгөөд тэдний зарим нь Монголд бий. Шиньжяний сая гаруй казахуудын дийлэнх нь найманчууд бол үлдсэн хэсгийн нилээд нь кереи, дулат (долоод) зэрэг монгол гаралтай байж болох хүмүүс юм. Казахстаны баруун талын бага ордын кереит овгийн нэр хэрэйдтэй төстэй ч дунд ордын кереи овгийн нэр хэрэйдийн нэртэй төс багатай тул хэрэйд гаралтай гэдэгт судлаачид төдийгүй зарим түрэгүүд эргэлздэг. Мөн зарим түрэг хүн 12-13-р зууны зарим хэрэйд, татар, тайчууд зэрэг зарим монгол аймгуудыг хамтад нь нэрлэж байсан хар татар гэсэн нэрний хар (түрэгээр кара) гэсэн үг сунжирч кереи болсон, хар татарууд түрэг хүмүүс байсан гэж тайлбарладаг нь үндэсгүй юм.Хэрэйд Хэрэйд нь одоогийн Монгол улсын төв хэсэгт оршин байсан Монголын нэгэн аймаг юм. Тэд Орхон, Хэрлэн голуудын хооронд, Найманы зүүн талд нутаглаж байсан бөгөөд ханы орд өргөө нь Туул голын эрэг дээр байсан гэдэг. Хэрэйд нь Түрэг гаралтай байсан гэж зарим эрдэмтэд үздэг бөгөөд 3-5-р зууны хооронд бүрэлдэн бий болж, Хүннү гүрний бүрэлдэхүүнд орж байсан аж. Несторын шүтлэг: Хэрэйдүүд 11-р зууны эхнээс Христийн шашны нэг урсгал болох Несторын шашин шүтэх болжээ. Аврагч Престер Жоны тухай домог нь Энэтхэг, Этиоп, эсвэл Хэрэйдтэй холбоотой гэж үздэг. Зарим эх сурвалжид Престер Жоныг Хэрэйдийн удирдагч Тоорил ханаар төлөөлүүлдэг байна. Ван хан Тоорил: Хэрэйдийн Тоорил хан нь татаруудыг дарахад байгуулсан гавъяагаараа Алтан улсын хаанаас ван цолоор шагнуулж байсан бөгөөд Ван хан гэсэн нэрээрээ алдаршжээ. Тэр Есүхэй баатарын найз байсан тул эхэндээ Тэмүжиний (хожмын Чингис хаан) хамгаалагч, хамтрагч болж байв. 1203 онд Тэмүжин Хэрэйдүүдийг ялах үед Тоорил хан Найман руу зугтахыг оролдсон ч түүнийг таниагүй Найманы хилийн харуулд алагдсан юм. Хэрэйд аймгийн үлдсэн хэсэг нь Тэмүжинд дагаар орж, Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүн хэсэг болсон билээ. Сорхагтани Бэки: Чингис хааны бэр, Тулуйн эхнэр нь Хэрэйд аймгийн харъяат, Несторын шүтлэгтэн Сорхагтани Бэки байсан бөгөөд Мөнх, Хубилай зэрэг түүний хөвгүүд хожим их хаад болсон билээ. Орчин үед: Хэрэйд хэмээг нэртэй овог аймаг өдгөө Монгол улсын Халх ястан дунд, мөн Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон дахь Ордос, Баарин ястнууд дунд байдаг. Мөн Торгуудууд Ван ханы бие хамгаалагчдаас үүссэн гэсэн яриа бий.
Найман	Найман нь XIII зууны аймаг юм.[1][2][3][4] Түүх Оросын түүхч Лев Гумилёв найманы нэрийг киданы эртний нэгэн ноён 8 хүүтэй байсантай холбон тайлбарлажээ. Кидан улс унасны дараа баруун зүгт нүүн Хар Кидан улсыг байгуулсан хар киданчуудын зарим нь найман аймаг болсон гэж Гумилёв үзсэн байна. Алан Саундерс тэднийг монголжсон түрэгүүд гэж үзжээ. Мөн Казахстаны зарим эрдэмтэн судлаачид найманчуудыг монгол аймаг гэсэн үзлийг дэмждэг. Казахстаны нутаглаж байсан газар зүйн байршилд нь үндэслэн найманчууд үргэлж монгол овог аймгуудын дунд хүрээлэгдэн оршиж байсан монгол аймаг гэж бичжээ.[5] Мөн Түрэг улсын үед Монголын төв хэсэгт байсан секиз огуз аймаг хожим Найман болсон, Монголын нууц товчоонд гардаг найман хүмүүсийн нэр түрэг үг гэсэн онол бий. "Секиз" нь 8 гэсэн түрэг үг юм. Огуз нь одоогийн туркмен, салар түрэг, БНТУ-н туркуудын өвөг түрэг аймаг бөгөөд казах, киргиз зэрэг бусад түрэгүүдийн бүрэлдэхүүнд төдийлөн ороогүй. Тэд 1177 он хүртэл Хар Киданы харъяанд байсан. 1204 онд тэдний сүүлчийн хан Таян алагдаж, албат иргэд нь Чингис хаанд дагаар орсон бөгөөд Таян ханы хүү Хүчлүг Хар Хидан руу зугатаж очиход тэдний хаан нь найрсгаар хүлээн авч, охиноо хатан болгон өгч байжээ. Оросын түрэг судлаач Н.Аристов Монголын нууц товчооны мэдээнд үндэслэн Найманы нутаг Эрчис мөрнөөс Монголын Тамир гол хүртэлх газрыг хамарч байсан гэж үзжээ. Монголын нууц товчооны 198-р зүйлд "Найманы Хүчүлүг хан улсаа алдаад цөөн хүнтэй дутааж яваа мэргидийн Тогтоатай уулзаж, Эрчис мөрний Бүхдэрмэ гэдэг газар хамтран цэргээ засаж байжээ" гэж дурдагдсан байдаг. Хүчлүг 1211 онд Хар Киданы хаан суудлыг булаан авч, 1218 онд Зэв жанжин Хар Киданыг дайлах хүртэл хаан суужээ. Найманы ханлиг мөхсөн ч тэд Их Монгол Улсын түүхэнд тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хаан Найман аймгийг эзлэхэд Найманы нэгэн түшмэл Тататунга монголчуудад бичиг үсэг зааж өгсөн гэсэн домог байдаг. Өгэдэй хааны их хатан Дөргөнэ Найман аймгийн хүн байсан гэж үздэг. Түүнчлэн Хүлэгү Найман аймгийн Хэтбуха хэмээх жанжинтай байсан нь 1260 оны Айн Жалутын тулалдаанд амь үрэгджээ. Одоо хасагуудын дунд дор хаяж 2 сая Найман гаралтай хүн бий. Найманчуудын зарим нь Киргиз, Узбекчуудад уусчээ. Мөн Афганистан дахь Хазара монголчууд, Монгол улсын хойд хэсгээр ч Найман гаралтай хүмүүс цөөн тоогоор байдаг. Өвөр Монголд монгол хэлний найман аялгаар ярилцдаг Найман ястан бий.XII зууны сүүлээр Алтайн уулсаар нутаглаж байгаад Чингис хааны захиргаанд орсон аймаг. Найман нарыг “Монголын нууц товчоон”, “Судрын чуулган”-ы мэдээнээс үзвэл найман нар нь бусад монгол аймгуудтайгаа харилцах харилцаанаас нь үүдэн монгол хэлтэн байсан гэж үзэх хандлага байна. Гэвч тэдний аймгийн нэршилээс үүдэн түрэг хэлтэн байсан гэж үздэг гадаадын эрдэмтэд бий. Үүний гол үндэслэл нь язгууртны зарим нэрс нь түрэг үзэх нь бий. Мөн найман нарыг түрэгийн “секиз огуз”-тай холбон тайлбарлах нь байдаг. Гэвч Найман нар нь монгол, татар, хэрэйд нарын адил IV-V зууны үед алдарших болсон сурвалжит монгол аймаг байсан бололтой. Тэд XII зууны эхээр Эрчис мөрнөөр захлан Хиргис аймагтай хөршлөн зүүн зүгт Хэрэйд аймагтай зах нийлж, Уйгур аймагтай хиллэх өргөн уудам нутгийг эзлэн суудаг байв. “Судрын чуулган”-д өгүүлсэн нь “зуслан тэдний эзэнтний гэр нь Талакт, ордон нь Жажиэ нуурт байдаг. Өвөлжөө нь Адари-Эбкэ уул, Бакрас, Олом, Ачирик нуур, Ала-Етрин гол” хэмээгээд тэд цөм нүүдэлчид байсныг дурьддаг. Найман аймгийн ахлагч Ногай хан хийгээд Иналчи хан бол ах дүү хоёр байв. “Монголын түүхийн толь” зохиолд бичсэнээр, тэд хөрш Хиргис аймгийг байлдан дийлсэн хэдий ч дайны олзноос болон маргаж хоёр хуваагдсан гэдэг. Чингис хааны үеэс урьд найман нарын эзэн нь Наркыш Таян, Эниат хан байв. …Буюрук, Таян хоёр Эниат ханы хөвүүд байсан гэж “Судрын чуулган”-д мөн тэмдэглэжээ. Найман нар нь Татар аймгийн холбоонд багтаж Ляо улс ба Алтан улсын эсрэг тэмцэж, Дундад Азийн худалдаачидтай худалдаа эрхэлж байсаны дээр уйгур үсгийг хэрэглэж байжээ. Чингис хаан 1204 онд Наху гүний байлдаанаар Найман аймгийг буулган авч улсынхаа бүрэлдэхүүнд оруулав. “Наху гүний байлдаан”-ы талаар “Монголын нууц товчоон”-ы 196 дугаар зүйлд “Найман иргэний улсыг Алтайн уулын өвөр талд мохотгож хураав” гэжээ. Тэдний дотроос Их Монгол улсын төрд зүтгэсэн Тататунга зэрэг бичгийн мэргэдээс гадна Хүлэгү хааныг дагаж Бага Ази, Ираны нутагт дайтаж улмаар 1260 онд Сирийн нутаг Айн-и Жалутад ялагдал хүлээсэн Хэтбуха ноён бол найман аймгийнх байсан ажээ.Төрөл Улс төр Цаг үе XII зуун Салбар Овог аймгийн түүх Угсаа монгол Бүс нутаг Эрчис мөрөн, зүүн талдаа Хэрэйд аймагтай хиллэнэ. Татан буугдсан он цаг 1204-1205 оны үед
Их Монгол улс	1206 онд Чингис хаан язгуурын монголчуудаа нэгтгэн байгуулсан улс. XIII зуунд Чингис хаан тархай, бутархай оршиж байсан монголчуудаа нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулсны гол ач холбогдол нь бүх монголчууд нэгэн төрийн жолоонд нэгдсэнээр дотооддоо эв нэгдэл батжин хүчирхэгжиж , олон улсад Монгол улсын нэр хүнд өсч дэлхийн түүхийн тавцанд бие даасан Монгол улсыг гаргаж ирсэнд оршино. Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчид Их Монгол улсыг байгуулснаараа Монголын Эзэнт гүрний үндсийг тавьж, өрнө, дорныг холбосон торгоны их замыг сэргээж, аюулгүй байдлыг нь ханган, төрийн засаглал, мэдээллийг хурдан шуурхай олж авах урьд өмнө байгаагүй, шинэ өртөө, шуудан холбоог үүсгэсэн нь улс түмнүүдийн харилцан ойлголцох, нэвтрэлцэх, ахуй, соёлын харилцаа холбоогоо өргөжүүлэхэд өргөн цар хүрээтэй, далайцтай түлхэц үзүүлсэн юм. Их Монгол улс нь өмнө зүг Хятадын Цагаан хэрмээс умар зүг Байгаль нуур, дорно зүг Хянган нуруунаас өрнө зүг Алтайн нурууны чинад Зайсан нуур хүртлэх газар нутагт оршин байв. Чингис хаан өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан цэрэг-иргэний шинж бүхий олон шатны зэрэг дэвт, засаг захиргааны тогтолцоог буй болгов. Их Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг баруун, зүүн, төвийн гэсэн гурван их түмэн болгон нийт улсаа 95 мянгатад хуваав. Мянганы систем нь тайван үед аж ахуйгаа хөтлөн алба гувчуур төлөх, дайн байлдааны үед тодорхой тооны цэрэг гаргах үүрэг бүхий цэрэг-иргэний нэгж юм. Их Монгол улсын төрийн бүх дээд эрхийг баригч нь Чингис хаан байж Монгол улсын газар нутаг, харьяат иргэд бүгд Их хааны өмч байжээ. Хаан төрийг үе залгамжлан захирах бөгөөд хааны нэр заан гэрээсэлсэн хүнийг их хуралдайгаар баталгаажуулж, хаан өргөмжилдөг байв. Хуралдай нь төрийн дээд шийдвэр гаргах байгууллага байжээ. Их хуралдайд алтан ургийнхан, төрийн түшээд, гавьяатан сайдууд, бичгийн мэргэд, өрлөг жанжид оролцоно. Хуралдайгаар хаан өргөмжлөх, харь оронтой найрамдах дайтах, алба гувчуур, өртөө зам зэрэг төрийн дотоод, гадаад онц чухал хэргийг хэлэлцэн шийдэж байжээ. Асуудлыг олонхийн саналаар голчлон шийдэж байснаараа ардчилсан шинжтэй байв. Их монгол улсын төрийн үндсэн гол хууль нь "Их засаг""монгол цэрэг их буутай тэрэг олонтой, зарим буу нь нэлээд том бөгөөд монголчууд өөрсдөө дарь хийж чаддаг байсан” гэж бичжээ. Тогоонтөмөр хааны үед Товуу нь (1344 он) галт сумаар дээрэмчний завь руу харвахад уг завь нь бутран ихэнх нь шатаж байсан тухай энэ хүн тэмдэглэсэн байдаг. Ер нь монголчууд 1200 оноос өмнө дарьт зэвсэг, их буу хэрэглэж байжээ гэж үздэг юм. Монгол цэрэг зөвхөн их буу, галт зэвсэг хэрэглээд зогсоогүй, мөн янз бүрийн зориулалттай сумтай байлаа. Дайсныг сүрдүүлэх, их цэргийг удирдан жолоодохын тулд дуут сум хэрэглэж байсан нь бидний үеийн дохионы пуужинтай утга нэг юм. Монголчууд галт зэвсгээ цаашид хөгжүүлсэнгүй тухайн үед гавшгай хөдөлгөөнт маневрийн байлдаан, тулалдаан хийх нь зонхилж түүнд ихээхэн хэмжээгээр ач холбогдол өгч байсан хийгээд зөвхөн хот, цайзыг буулган авахад ашиглагдаж байсан нь ч үүнд нөлөөлсөн байж болох талтай. Засаг захиргааны байгууламж Хаан үйлчилгээнд Хишигтэн (Судрын чуулган) Чингис хаан улсаа ерөнхий гурван түмэн буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 мянгат, мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Мянгат нь эхлээд 95 байгаад сүүлдээ 130-д хүрсэн бололтой. Чингис хаан ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол улсьн өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээннй цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв. Мянгат нь дотоод, гадаад хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. Чингисийн эх, хөвгүуд, дүү нар болон авга Отчигин нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. Чингис хаан Отчигин, Өэлүн эх хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү Цагадайд 8000 өрх, гуравдугаар хүү Өгэдэйд 5000 өрх, отгон хүү Тулуйд 5000 өрх, дүү Хасарт 4000, дүү Алчидайд 2000, дүү Бэлгүдэйд 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ. Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ. Их Монгол улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв. Удалгуй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа. Хууль Чингис хааны зарлигаар шадар түшмэл Шихихутаг "Их Засаг" хэмээх кодчилсон хуулийг батлан гаргасан байна. "Их Засаг" хуулийн өмнө энгийн ард иргэд болон ихэс дээдэс тэгш эрхтэй байж, адил ял зэмлэл хүлээдэг байснаараа онцлог юм. Хуулийн ял шийтгэл нь маш хатуу байсан бөгөөд жишээлбэл дайнд явах үед урд яваа хүнийхээ санамсаргүй унагаасан зүйлийг арын хүн авч өгөхгүй бол цаазаар авах ял оноодог байв. Энэхүү хатуу засаглал нь Монголын эзэнт гүрэнг амар амгалан, тайван тогтуун улс болгох үндэс суурь нь болж өгчээ. Европын жуулчид их гүрний ард иргэдийн өндөр зохион байгуулалттай, дэглэм журамтай байдлыг гайхан шагшсан байдаг.Мөн их засаг хууль нь Монголын хамгийн эртний хууль цаацын бичиг ба одоогоор олдсон эх сурвалж нь Солонгос улсад хадгалагдаж байна. Их гүрний үед сайд түшмэд, цэргийн жажид өөрсдийн авъяас чадварт тулгуурлан сонгогддог байсан бөгөөд шашин шүтэх эрхийг чөлөөлж өгсөн байна. Ард иргэдийн доторх хулгай дээрмийг чандлан хорьж зөрчигсдийг хатуу шийтгэдэг байв. Биедээ үнэт эрдэнэ тээж яваа ганц бие эмэгтэй хүн гүрний нэг өнцөгөөс нөгөө өнцөг хүртэл ямарч саадгүй аялах боломжтой байсан хэмээн зарим хууч ярианд өгүүлдэг. Их Монгол улсын үед аян дайнд мордох, их хааныг сонгох зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг Их Хуралдайгаар шийддэг байв. Их Хуралдайд алтан ургийнхан, цэргийн жанжид, төрийн сайдууд зэрэг хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс уулзан цуглаж хамтаар улсын чухал асуудлуудыг шийддэг байжээ. Их гүрний өнцөг булан бүрт өртөө улаа байгуулж худалдаачид, элч нарын аюулгүй байдлыг хангасан байна. Эдгээр өртөө улаагаар дамжуулан худалдаачид Хятадаас Ойрх Дорнод, Европ хүртэл саадгүй аялдаг байв. Чингис хаан төрийн тамгыг хэрэглэх болж, Монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгох ажлыг эхлүүлж, мөн хуулчид, багш нар, уран бүтээлчдийг татвараас чөлөөлсөн байна. Их Монгол улс өргөжин бэхжихийн хэрээр эрх зүйн болон заншлын эрхийн хэм хэмжээ нь ялгамж, онцлогоороо тодорч харилцан бие биедээ нөлөөлөн, Монголын нийгмийн харилцааны нарийн түвэгтэй байдлыг зохицуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Энэ үеийн эрх зүйн хэм хэмжээг агуулсан хууль цаазын сурвалж бол Их Засаг хэмээх нэгдмэл хууль юм. Эл хууль бол нийгмийн нэг төрлийн харилцаа бус, харин олон төрлийн харилцааг зохицуулсан нэгдмэл хууль цааз байжээ. Харамсалтай нь Их Засаг хууль бидэнд бүрэн эхээрээ уламжлагдаж ирээгүй. "Монголын нууц товчоо", Рашид Ад Дины "Судрын чуулган", Жүвейний "Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх", Магакийн "Нум, сумтан ард түмний түүх" зэрэг сурвалжийн шинжтэй бүтээлүүдэд Их Засаг хуулийн хэсэг зүйл заалтууд уламжлагдан иржзэ. 1320 онд Египетийн түүхч Макризи Алтан ордны улсаас Их Засаг хуулийн хамгийн томоохон хэсэг зүйл нээлтийг олсон нь тэр үеийн эрх зүйн чухал сурвалж болж буй. «Их Засаг» хууль бол Монголын тулгар төр байгуулагдсан түүхт үйл явдлын үр дагавар болон төрсөн юм. Засаг гэдэг үгийн эртний язгуур утга нь хууль цааз, дүрэм, журам, хэв ёс гэсэн ойлголтыг илэрхийлж байжээ.«Их Засаг» хууль бол Их Монгол улсын хааны бүрэн эрх, засаг захиргаа, цэрэг, гадаад харилцаа, шашны суртал, ахуй заншил, иргэд хоорондын харилцаа, сургаал, сургамж, тэтгэвэр, тэтгэмж, өмч хөрөнгө. өв залгамжлал, гэрлэлт, гэр бүлийн харилцаа, худалдаа арилжаа, эрүүгийн хэрэг, ялын бодлого, шүүн таслах журмыг эохицуулсан хууль байжээ.Уг хууль дахь ял шийтгэлийн төрлүүд нь андгайлах (тангарагийн эрүү), золиослох, дөнгөлөх, торгох, ташуурдах буюу шийдэмдэх, гянданд хорих, цөлөх, цаазаар авах буюу алах ял байв. Их засаг хуулиар эмэгтэйчүүдийг худалдах болон хулгайлах, монголчуудыг хоорондоо байлдахыг хоригложээ. Их Засаг хууль бол дэлхийн соёл иргэншлийн түүхнээ бүхэл бүтэн нийгэмд улс төрийн байгуулал бүрэлдэн төлөвшихөд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн эртний Вавилоны Хаммурапийн хууль, Энэтхэгийн Манугийн хууль зэрэг алдартай хуулиудтай эн зэрэгцэхүйц ач холбогдолтой цааз-эрхэмжийн нэн чухал баримт бичиг юм. Учир нь эл хуулийн зарчим, үзэл санаа зөвхөн Монгол нутаг төдийгүй, ертөнцийн талыг эзэгнэсэн их гүрний хэмжээнд үйлчилж байсан хувьд дэлхийн хууль цаазны түүхэнд баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн бөлгөө. Засаг захиргааны хуваарь, төрийн байгуулал Монголын Эзэнт Гүрний хамгийн их өргөжин тэлсэн үе Евразийн Их Монгол Улс даяар Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа. Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв. Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол Их Хуралдай байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг. Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор Мухулайг Го ван буюу улсын ван болгожээ. Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү Шихихутугийг томилжээ. Их хаан түүнд «Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв» гээд Надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй» гэж тушаасан байна. Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн Их Засаг хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ. Чингис хаан төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал. Боорчи, Зэлмэ, Наяа нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол Хөхчү бөө байв.
Уналт	Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй. Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, Тататунга захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавъяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, Мухулай, Боорчи, Зэлмэ, Шихихутуг, Сорхон-шира, Сүбээдэй, Зэв, Борохул (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн (Елюй Чуцай) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг. Соёл Археологи Монголын нутгаас 12-р зууны сүүл, 13-р эхэнд хамаарагдах 7 хүний булш олдсон ба тус бүрт нь 7 морь дагалдуулан оршуулжээ.[7] Нэг булшинд нь 1190-1230 оны үед амьдарч байсан эмэгтэй хүний шарил олдсон ба түүний булшнаас шонхорын дүрстэй бөгж олджээ.[7] Уналт хамгийн их хэмжээгээр Эзэнт гүрэн дөрвөн хаанд хуваагджээ 1300-аад оноос Монголын эзэнт гүрэн хямралд орж эхлэв. 1260 онд Хубилай өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг Хархорум хотоос Хаан балгас (Дайду) (одоогийн Бээжин хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, Юань хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн Алтан Орд, Ил Хаант Улс, Цагадайн улс, Юань улс гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдав. Алтан орд, Ил Хаант Улс, Цагадайн улсууд Юань улсад жил бүр татвар өгч, Юань улсын хааныг өөрсдийн эзэн захирагч гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг байв. Гэвч энэ харилцаа төдий л бат бэх биш байв. XIV зууны эхэн үед Евразид Хар үхэл хэмээх тахал гарч олон сая хүнийг амийг авч явжээ. Энэ өвчин худалдааны зам дагуу асар хурдацтай тархаж байсан тул хүн, амьтны хөл тасарч, орон нутгуудад хөл хорио тогтоосон байна. Үүний улмаас улс орнуудын элчин харилцаа тасарч, Монголчуудыг байгаа газартаа суухаас өөр аргагүй болгосоноос хоорондын харилцаа алдагджээ. Мөн газар сайгүй өлсгөлөн дэгдэж, үймээн самуун гарах болов. Орон нутгийн захирагчид бие даах болсон ба Чингис хааны удмынханы хооронд эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл улам хурцадсаар байлаа. Ил Хаант Улс Абу Саид ханыг нас барсны дараа олон тооны эмирийн улсуудад хуваагдав. Эдгээр улсууд нь XIV-XVI зууны үед бүгдээрээ мөхжээ. Энэ үед Хятадад тахал, өлсгөлөн, байгалийн гай гамшгаас болж, олон хүн үхэж үрэгджээ. Мөн орон нутгийн засаг захиргаа болон Монголчуудын авах албан татвар улам нэмэгдэж, ард түмний амьдрал улам дорджээ. Түүний улмаас Хятадад Юань улсын эсрэг бослого үймээн газар сайгүй гарах болов. Тэдгээрээс хамгийн далайцтай бослого нь 1330-аад оны үеэс гарсан Улаан алчууртны бослого юм. Улаан алчууртнууд болон Юань улсын засаг захиргааны хоорондын дайн хэдэн жилийн туршид үргэлжилжээ. Үүний эцэст Улаан алчууртнууд дараа дараалан бут цохигдож, бослого бараг дарагдах гэж байтал Улаан алчууртны бослогын нэгэн толгойлогч Чжу Юань Чжан Мин улсыг байгуулж, өөрийн босогчдыг чадварлаг удирдаж, Хятадын энгийн ард түмний дэмжлэгийг авсаны үр дүнд 1368 онд Юань улсын нийслэл Хаан балгас хотыг эзлэн авч, Хятад дахь Монголын захиргааг буулган авчээ. Юань улсын хаан Тогоонтөмөр цагаан хэрмийн ард зугатан гарч, Юань улсын захиргааг Хятадад дахин сэргээхийг санаархах болов. Чжу Юань Чжан цагаан хэрмийн ард хөөгдөж гарсан Монголчуудын эсрэг аян дайн хийж, Юань улсыг бүрэн устгахыг оролдсон боловч бүтээгүй юм. Лев Николаевич Гумилев "Их талын байгаль ба хүмүүс" бүтээлдээ "Төв Азийн үндэстнүүд хятадын соёлд таагүй ханддаг байв. Жишээ нь түрэгүүд хятадын уусгах бодлогын эсрэг тусгайлсан бодлого баримталдаг байв. Уйгурууд манихейн, харлугууд лал, басмал, онгудууд несторын, төвөдүүд буддын шашныг хятадаар дамжуулалгүйгээр шууд Энэтхэгээс хүлээн авч хятадын соёл Цагаан Хэрэмнээс гадагш нэвтэрч чадсангүй. Хүннү, түрэг, монголчууд нь хоорондоо зөрчилдөн тэмцэлддэг байсан ч хятадын уусгах аюулын эсрэг хаалт болж байв" гэж бичжээ.[8] Цагадайн улс XIII зууны сүүл үеэс Самарканд хотоор төвлөрсөн суурин соёл иргэншилтэй Мавереннахр, Долоон мөрөн, Турфаны хөндийгөөр төвлөрсөн нүүдлийн соёл иргэншилтэй Моголистан хэмээх хоёр хэсэгт хуваагдаж, XIV зууны туршид хоорондоо тэмцэлдсээр байв. 1340-өөд оноос Мавереннахрт доголон хэмээх хочтой Монголын Барулас овгийн угсааны эмир Төмөрийн улс бий болсон боловч XV зууны эхэн үед доголон Төмөрийн нас барсны дараа олон жижиг эзэмшил болон хуваагдсан ба улмаар Алтан ордноос нүүж ирсэн Үзбекүүдийн довтолгоонд өртөж, мөхжээ. Доголон Төмөрийн угсааны Бабур ноён Үзбекүүдэд шахагдан Энэтхэгт очиж, Их Могол улсыг байгуулсан юм. Хожим 1859 онд Их Моголын улс Британичуудад цохигдон мөхжээ. Моголистан XVI зууны үеэс суурин соёл иргэншилд орж, Исламын шашныг шүтэх болжээ. Моголистаны Мухаммед хаан захирагдагсаддаа чалма малгай өмсөхийг хүчээр тулган хүлээлгэсэн ба Таш-Рабат хотыг байгуулж, суурин байдлаар амьдрах болов. Моголистаны баруун талаас Үзбекүүдээс тасарсан Казахууд, зүүн талаас Ойрадууд довтолж шахамдуулах болсон тул Моголистаны Султан Саид хаан XVI зууны үед нийслэлээ Яркенд хотод шилжүүлж, улсаа Яркендын хаант улс хэмээн нэрийджээ. XVII зуунд Яркендын хаант улс Зүүнгарын хаант улсын захиргаанд орсон юм. Алтан орд XIV зууны эхэн үеэс хямралд орж, олон хан солигджээ. Улмаар XV зууны үед Алтан орд Түрэг хэлт нүүдэлчдийн ордууд болон задарчээ. Алтан ордны улсаас Казань, Крым, Астрахань, Ногайн орд, Сибирийн хант улсууд тасран гарчээ. Алтан ордны үлдэгдэл болох Их орд 1502 онд Крымийн ханлигт эзлэгдэн мөхсөн байна. Алтан ордны улсаас тасран гарсан улсууд XV-XVIII зууны үед бүгдээрээ Орост эзлэгдсэн бөгөөд хамгийн сүүлчийн бие даасан улс болох Крымийн хаант улс 1784 онд Орост эзлэгджээ. Юань улсын хаад Монголд эргэн ирсний дараа Монголын хаан Аюушридар Юань улсын Цагаан хэрэмнээс хойших нутгийг эрх мэдэлдээ барьсаар байлаа. Гэвч 1389 онд Төгстөмөр хаан Мингийн цэрэгт ялагдан зугатаж яваад Аригбөхийн угсааны Есүдэр ноёнд алагдсанаар Юань улсын нэгдмэл хүч үгүй боллоо. Монголчууд олон жижиг ноёдын эзэмшлүүдэд хуваагджээ. Эдгээрээс Хубилайн удмынхны толгойлсон монголчууд, Цорос аймгийн ноёдын толгойлсон ойрадууд давамгайлан гарч ирж, хоорондоо тэмцэлдэх болжээ. Энэ хоёр хүчин зарим үед нэгдэж байсан боловч удалгүй задардаг байлаа. XVII зууны үед Хубилайн удмынхны толгойлсон Монголчууд Манж Чин улсад дагаар орсоноор Юань улсын улбаа ариллаа. XVIII зуунд Ойрадуудын байгуулсан Зүүнгарын хаант улс Манж Чин улсад эзлэгдсэнээр Евразийн их тал нутагт монголчууд ноёрхох явдал үгүй болжээ.
Монгол аймгуудын аж ахуй	Монгол аймаг уул нь ан аннахд түшиглэн аж амьдраж байгсан анчин аймаг болно. Тэд, баруунш гурван голын сав газраар нүүдлэн ирсэнээс хойш сая мал аж ахуй эзэннэгсэн бололтой. 11-13-дугаар зууны үед монгол нутагт амьдраж байгсан аймгуудыг тэдний аж амьдралаар нь“ойгийн иргэн”ба“талын нүүдэлчин”гэж хоёр үндсэн бүлэгт хуваана. Ойгийн иргэд бол Байгал далайаас Эрчис мөрөн хүртэлэх өргөн уудам ой шугуйд ан аннан аж амьдраж байв. Ойгийн иргэдийг Баргууд, Оронхай, Ойрд гэж хуваадаг байгсан. Баргуудын дотор бас хорь, түмд, буриад, барга, оршууд гэж хуваан, байгал далайн баргажин төхөмд нутаглаж байжээ. Ойрд ба Оронхай бол Эрчис мөрний дээд урсгалын ой шугуйд нутгалдаг. Ойгийн иргэдийн аж ахуйд ан аннал гол байрийг эзлэн, тэд голдуу ан гөрөөс аннаж амьдрадаг. Ан гөрөөсийн арсаар хувцас хунар хийж, махыг нь идэж амьдрадаг. Хус модон атаарт модон гэрт сууж, нааш цааш нүүхдээн үхрийн ачаагаар нүүдэлдэг. Тэд нүүдэллэхдээн хэзээд ой шугуйгаасаан гарахгүй. Тэд, ан хөрөөс аннан амьдрахыг хамгын жаргалантай амьдрал гэж үздэг. Ойгийн иргэдийн гөрөөлөх зүйл нь олон байгсан боловч булга ба хэрэм бол тэдний гол аннадаг зүйл байла. Мал аж ахуй эрхлэж байгсан тайчгууд, татаар, мэргид, найман, гэрийд зэрэг хэдэн арван аймгуудыг“талын нүүдэлчин”гэнэ. Талын нүүдэлчид, Хөлөн бойроос алтай хүртэл. өмнөшийн урт цагаан хэрэм дагуу нутаглаж байла. Тэд, олон сүрэг адуу, үхэр, хонь, ямаа тэжээдэг. Наймнаас бусад аймагт тэмээ цөөн байжээ. Талын нүүдэлчидийн аж ахуйд хонь ямаа тэргүүн зэргийн үйлдэлтэй байв. Хонь ямаагын мах, арс, ноос, сү зэрэг нь тэдний аж амьдралын хэрэгцээгийг хангаахаас гадна. хөрш зэргэлдээ улс үндэстний зах дэлгүүрт гардаг байв. Нүүдэлчин монголчуудын амьдралд морь бол тэдний хань нөхөр болж байжээ.“монголчууд морин эмээл дээр төрөж өсөөд, жилийн дөрвөн улиралд ан аннан бүхийл насаан өнгрүүлдэг тул аяндаан байлдаж сурдаг байла”гэж сурвалж бичигт тэмдэглэж бой. Морь нь уналга болож, бас дайн дажин, ав шувуу тавихд дайчин нөхөр болсоноос гадна. түүний сү шимээр айраг, цэгээ найраж идээн умдаан хийж байв. Үхрийг голдуу тэргэнд хөллөж зарна. Нүүдэлчин монголчууд нааш цааш нүүдэллэхдээн үхэр тэргээр нүүдэллэдэг юмсан. Тэд хоёр язын тэрэг хэрэглэж байжээ. Нэг языг нь“гэр тэрэг”гэж хэлнэ. Энэ бол гэрээн буулгаах үхэр тэрэг болно. Ийм тэргэнд үлэмж олон үхэр хөллөдөг. нөгөө языг нь“харгуудай тэрэг” гэж хэлнэ. Энэ бол бүрхүүлтэй жижигхэн тэрэг бөгөөд гагц үхэр хөллөдөг. Нүүдэлчин монголчууд, мал аж ахуйаас гадна бас ав шивуу тавих идээш уушаан нөхвөрлөдөг. Булга, хэрэм бол тэдний аннах гол зүйл байжээ. Гол мөрөн дагааж загас гөхийдөх удаа ч бой. Монголчуудын гэр бүлийн гар үйлдвэр их хөгжижээ. айл өрх бүр тэдний аж амьдралд шууд холбогдох монгол гэр, исгий тэрэг, сав суулга, эмээл хазаар, сур дээс зэргийг үйлдэг байв. нум сум, сүх, сэлэм, хятаг, хирөө, угууль, цүч зэрэг төмөр зэр зэвсэгийг үйлдвэрлэх тусгай гар урчууд бас байгсан. Хэрлэн, Сэлэнгээ мөрний сав газар тариа тариж байв. Монголчууд, нарин нигт нийгмийн хөдөлмөрийн хуваартай болсон ба малчидын дотроос модон дархан, төмрийн дархан гэх мэтийн тусгай гар урчууд хуваарлан гарсанаас гадна. малчидын дотор ч адуучин, үхэрчин, хоничин, тэмээчин гэх мэтээр ажлын нигт хуваартай болжээ. Нийгмийн байгуулал ба ангийн хуваар Монголчууд, дэлхийн бусад үндэстнүүдтэй адилаар түүний түүхийн хөгжлийн шатанд балар эртний хүй нэгдлийн нийгмийг өнгрүүлсэн юм. Монголчуудын дээдсийн тухай түүхийн аман зохиолоос үзвэл, тэд аль эрт нэгэнт эцэгцлэлийн овог төрлийн нийгэмд орож, эхцлэлийн овог төрлийн байгуулал нь үлдэглэл тэдүй л байгсан юм. Өргөнө Күний таралхэн монголчуудын хүүн ам нь олширахийг дагалдан уг овгоосоон шинэ шинэ салбар бүлэг үүсч, тус бүр хувь хувиндаан нэртэй нэгэн овог болжээ. Эдгээр овгоос дахин бас шинэ салбар бүлэг гарч болдог. Овог бол хамтлаг нэгэн эрэгтэй дээдсээс үндэслэгсэн овгуудыг нэгэн ясан гэж харильцан овог төрөл бололцна. Нэгэн ясан биш хүмүүсийг зад иргэн гэнэ. Язгуур монголын олон овгын дотор Хиян овог бол ноёлох язгуурлаг овог болай. Хиян овгоос үндэслэсэн боржгин овог бол Чингис хааны овог болай, түүний эцэг Есгий баатар өөрийн овгоон боржгийн--- Хиян гэж хэлдэг болжээ. 12-дугаар зууны үе, монголчуудын дунд овгын байгуулал бас үлдэгдэж байв. Жишээлбэл, овог буюу нэгэн ясны хүмүүс харильцан ураглаж болохгүй, овог төрлийн гэшүүн хамтаараан дээдсээн тахих, овгын гэшүүд харильцан өшөө авч өгөх үүрэгтэй, овгын их эе зэрэг овгын байгуулал үлдэгдэж байгсан, гэвч 12-дугаар зууны үе дэх овгын байгуулалын эдгээр үзэгдэл бол зөвхөн үлдэгдэл тэдүй л болжээ. Овгын байгуулалын онцлог бол үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг олон нийтээрээн өмчлөж, үйлдвэрлэлийн бүтээдхүүнийг олон нийтээрээн адил тэгшээр эдлэнэ. хувийн өмчгүй, дарлал мөлжилгүй. 12-дугаар зууны үеийн монголд хувийн гэр бүл нэгэнт нийгмийн аж ахуйн нэгж болож, айлаар нэгж болгон мал сүрэг өмчлөж байгсан юм. Хувийн өмчлөлийн байгуулал бой болсоныг дагалдан, овгын дотор ангийн ялгаа үүсч баян, харч гэх адил бус байрь суурь тай хоёр анги ялгаварлан гарав. Баян гэдэг нь хувин даан үлэмж олон эд хөрөнгөтэй хүүнийг зааж, харч гэдэг нь овгын ерийн гэшүүнийг зааж бой. Мөн бас талын нүүдэлчиний эрх мэдэлтэн—хаан, ноён бой болжээ. ноёд нь “баатар”, “цэцэн”, “мэргэн”, “билэг”,гэх зэргийн янз бүрийн цолтай байгсан. Нүүдлийн амьдралд мал сүрэг адуулах өргөн уудам нутаг бэлчээр шарддагдаг. Ялангуйяа мал аж ахуйн хөгжилтийг дагалдан, угын овог аймгаараан нэгж болгон ус бэлчээрийг ашиглах нь нэгэнт мал аж ахуйн хөгжилтийг харшлах болжээ. Иймээс мал бэлчээх ба ан аннах газар нутаг булаалдан харильцан дайсоннах явдал олшрсан байла. Тиймээрхүү мөргөлдөөн тулалдаан нь зарим даан маш ширүүсч, ялагдсан аймаг нь бүхнээрээн ялсан аймгийн мэдэлд ордог байжээ. Ингэж бусадын эрхд орогсадыг харьяат аймаг гэж хэлдэг. Харьяат аймаг, өөрсдөөн эзний хамт нүүдлэн явах буюу эсгүүл эзэдийн ээн заасан ёсоор хүрээ, айл болон явдаг. Бас ан аннах үед ан гөрөөсийг эзнийээн хоморго дань оруулж өгдөг билээ. Язгууртад дайн байлдаанд олжлагсан олжлагсадыг алхаан болисон боловч бас өөрийн овгын зохион байгуулалт даан оруулдаггүй, тэднийг үүдний ямч боол богон зарцалдаг. Аймгийн ахмад нь нутаг бэлчээр, эд хөрөнгө, боол болжлахын төлөө тусгай нэгэн бүлэг цэрэг анги---- нөхөрчүүдийг тэжээж, үргэлж дайн байлдаан хийдэг байжээ. Хувийн өмч ноёлох байрийг эзлэж ангийн ялгаа гарсан нь угын овгын байгуулалыг эвдэхд хүргэжээ. Язгуур монголын анхны төр улс: 12-дугаар зууны эхний үеэр Хавал хаан язгуур монголын төр---- монгол улсыг байгуулжээ. Хавал хаан бол нуруун монголын боржгин овгын хүүн мөн, Тэр бүх монголыг бүлхэмдүүлэхийн төлөө язгуурлаг Хиян овгоон сэргээж, өөрий ээн Хиян овогтан гэх болжээ. 12-дугаар зууны эхнэ, хамаг монгол хурж, хавалыг хамаг монголын хаан болгов. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хангай уулын хоёр нуруу, орхон гол, онон мөрөн, туул голын сав газар ба бурхан халдан уулыг багтаасан өнгөн уудам газар орон багтагдаж байжээ. Эдгээр орон нутгаан зүүн, баруун, голын гэж гурван жигүүр хуваажээ. Энэ бол цэргийн зохион байгуулал мөн бөгөөд бас засаг захиргааны зохион байгуулал мөн. Хааны байнгийн цэргийг нь турхаг гэдэг. Турхагчуудын үүрэг нь ерийн үед хааныг хамгаалж, дайн байлдааны үед хааныг дагаж аян дайнд мордана. Хаан нь эл аймгийн ард иргэдээс гувчуур гувчах ба цэрэг татах эрхтэй. Монгол улсын ноёрхогч анги бол хуучины аймгийн ахмадаар бүрэлдсэн боолын эзэн язгууртан анги мөн. Тэд, дайн байлдаанд олжлагдагсадыг боол болгож гэр зуураан зарцалдаг. Монголд боолыг арилжаалах явдал хөгжсэнгүй тул боолын ирэлт болох дайны олжлагсадыг цөм аймгийн ахмадаар бүрэлдсэн боолын эзэн язгууртан анги мунопулчлан, тэд хуучныг баримталсан боолын эзэн язгууртан анги болжээ. Овгын байгуулалын үлдэгдэл, жишээлбэл аймаг нийтээрээн нутаг бэлчээрийг ашиглах, овгын гэшүүн дээн өшөө авч өгөх, овгын гэшүүдийн хоорондх эрх тэгш байдал нэгэнт үгүй болов. Овгын ерийн гэшүүнийг харч иргэн гэнэ. Харч иргэн нийгмийн хүн амын дийлэнх тоогыг эзлэж бой. Тэд өөрсдийн жижиг аж ахуйтай. Цэргийн алба хаах, гувчуур тушаах үүрэгтэйээс биш, хуралтайд оролцож, төрийн хэргийг шийдвэрлэх эрхтэй. 12-дугаар зууны эхний үед байгуулагдгсан монгол улс бол овгын нийгмийн үлдэц бүхий суурин дээр байгуулагдсан анхны шатны боолт байгуулалын төр мөн. Монгол орон дахь бусад улсын аймгууд: 12-дугаар зууны үед язгуур монголын монгол улст багтагдсангүй бусад улс аймгууд бас монгол нутагт нутаглаж байжээ. Татаар--- монгол улсын зүүн хавь аар татаар аймаг нутаглаж байв. Хөлөн, Бойр хоёр нуур дагуу орон бол татаарын нутаг мөн. 12-дугаар зууны үед татаарчууд зурган аймагт хуваагдан, нийт долон түмэн өрх амтай байла. Эрт урд цагт татаарчуудын сүр хүч нь хамгаас чийрэг бөгөөд монголын олонх аймгийг ноёрхож байжээ. Иймээс бусад аймгуу бас нэр алдараан мандуулхын тулд өөрсийээн“татаар”гэж хэлдэг байгсан юм. Харь улсы үндэстэн бас бүх монгол аймгийг цөм“татаар гэж нэрэйдэв.” 10-дугаар зуунаас инагш татаарчууд Лио улс ба Алтан улсын харьяат болож, алба гайль тушаахын хамт тэдний хил хязгаарыг сахиж байжээ. Татаар аймаг, Алтан улсын өдөөлөгөөр бусад монгол аймгуудаан булиан дээрэмдэж хүн харыг нь ч алаж байв. Гэрэйд--- тиюрк төрөлтөн, язгуур монголын баруун хавь аар туул гол, орхон гол дагуу нутаглаж байжээ. 12-дугаар зууны үед гэрэйдчүүд хорин түмэн хүн амтай байгсан. Монгол оронд Гэрэйд бол хамгын хүчирхэг улс байжээ. Гэрэйдийн хааныг монголчууд ба найманчууд“гүр(их) хаан”гэж дууддаг. 11-дүгээр зууны эхэнд Христос шашны несториан бүлэгтэн ирэж шашнаан дэлэгрүүлэв. Тэр үеээс эхлэн христосын шашны шүтэх болжээ. Бараг 12-дугаар зууны өмнө хагсаар ун ханы эцэг хорцахус бойрог ханы үед Гэрэйд улс хамгаас чийрэгжиж, татаартай ч тулалдаж байгсан. татаарчууд ану гэргий ба түүний хөвгүүн тойрилыг баривчлан авсан удаа ч бой. Хурцахус бойрог хаанаас заргаан хүүтэй. түүнийг нас барсаны дараа түүний хөвгүүн тойрил хоёр дүүгээн алаж хан суурина суув. Үүнд гүр хан авга нь наймны инанц билэг хантай холбоолож тойролыг дайлара мордов. Тойрол дутаан гарч Чингис хааны эцэг Есгий баатарыг эриж иржээ. Есгий баатар биеэрээн цэрэг дайчлан гүр ханыг тангуудт хөөж явуулаад улс иргэнийг нь хураан авч тойролд өгөв. Тойрол, Есгий хоёул туул голын хар дүнд анд бололцож, “чиний энэ тусын чинь тулд үеийн үед чинь ач хариулахыг мөнх тэнгэрийн ивээл мэдэгдүгэй”гэж Есгий баатарт хэлсэн байна. Түүнээс аваад монгол болон Гэрэйдийн хооронд нигт харьцаатай болжээ. Найман--- Тиюрк төрөлтөн, Гэрэйдийн нутгаас баруунш алтай уул хүртлэх өргөн уудам нутаг давсгэрийг эзэлж байжээ. Найманчууд, 12-дугаар зууны үед нэгэнт улс байгуулж, уйгуур үсэг хэрэглэн, уйгуур хүн Тататонгаа наймны ханы тамгыг атгаж байв. Найманчууд бас Гэрэйдчүүдтэй адилаар христосын шашныг шүтдэг байла. Тухайн үед найманчууд бол соёлтай улс байгсан тул монголчуудыг доромжилж“үнэр муутай монголчууд”гэж хэлдэг байжээ. Чингис хааныг мандах үед найман улсын инанц билэг хан үхэж, түүний хоёр хүү тайбух ба бойрог хан хоёулаан эегүй болоод наймныг хоёр тийш хувааж тус тус таан зархирвай. өмнөт наймныг тайбух эзлэн, одоогын улиастай орчим өөрийн ордноон байгуулжээ. Умрат наймныг бойрог хан захран, одоогын монгол улсын ховт орчим өөрийн ордноон байгуулжээ. Найман улс хоёр тийш задарсанаас болож түүний сүр хүчин нь доруйдав. 1199 онд ун хан, Чингис хаан хоёул бойрог ханд морилж улс иргэн ба адуу малыг нь олжлан авав. Бойраог хан Гиргийс улст тутаад явжээ. Ун хан, Чингис хаан хоёул түүнийг нэхэмжилж, Хицээл баш нуурт гүйцэж хүрээд мөн тэнд хороогсана тайбух наймны их хаан болож, алтан улсаас түүнд да ун цол соёрхжээ. монголчууд“да ун”гэдэг хятад үгийг“даян хан”гэж халуу оншигсанаас түүхийнд“даян хан”гэж нэрэлсээр ирсэн юм. Онгууд—тиюрк төрөлтөнийг хятат сурвалж бичигт “цагаан татаар”буюу“боловсон татаар”гэж хэлдэг. Онгуудчууд одоогын Хөххотын араар монь уул дагуу нутаглаж, алтан улсын умрат хилийг сахиж байв. Алтан улс монголын халдалгыг сэргийлэхийн төлөө 12-дугаар зууны эцсээр зүүн хойт орны далайн хөвөөгөөс хатан гол хүртэл шороогын хэрэм барив. Үүнийг “алтан улсын урт цагаан хэрэм”гэнэ. Онгуудаар монь уулын ар дахь хэрмийн амыг сахиулж багсан тул монголчууд тэднийг“онгууд”гэдэг бол “онг”-ын олон тоо, онг гэж гэрмийн амыг хэлэж бой. 12-дугаар зууны үед онгуучууд нийт дөрвөн мянган өрх байжээ. Мэргид бол сэлэнгэ мөрний сав газраар нутаглан, дөрвөн аймаг хувааж байла. Мэргийдчүүд бол чийрэг цэргийн хүчинтэй бөгөөд дайн байлдаанд ч дуртай. Тэд, Чингис хаантай урт хугацаар тэмцэлдэж байв. Үүнээс гадна, язгуур монголын хадгин, салжууд аймаг хөлөн бойрт нутаглаж, монгол улсын захралд ороогүй биеэн дааж байла.
Чингис хаан	Их эзэн богд Чингис хаан (~1162 оны 11 сар – 1227 оны 5 сарын 31) 1206 онд Монгол аймгуудыг нэгтгэж Их Монгол Улс буюу Монголын Эзэнт Гүрнийг байгуулсан Монголын их хаан байв. Хиад Боржигин Есүхэйн Тэмүжин гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрбээр монголын болон дэлхийн түүхэн дэх гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад Ази, Европын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн бөгөөд харин түүний үр хүүхдүүд үүнийг нь үргэлжлүүлж, тухайн үед соёл иргэншилт хүн төрөлхтөнд нээгдээд байсан дэлхийн хуурай газрыг бараг бүхэлд нь эзэлсэн байна. Чингис хаан Тангудыг эзэлсний дараа, 1227 онд Алтан улсын хилийн ойролцоох Лю Пан уулнаа мөнхөржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл илрээгүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн Хятад, Солонгос, Кавказ, Төв Азийн орнууд, мөн өнөөгийн Орос, Зүүн Европ, Ойрх Дорнодын зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаа болгосон ажээ.Монголын Нууц Товчоонд Бөртэ Чино эхнэр Гoo маралын хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батачихан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, Добу мэргэн. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин Алун-гуа. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох Бодончар мунхагаас Боржигин овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол Алун Гуа Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал байгаа юм. Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, Хайду, Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү Хабул хаан Хамаг Монголыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү Бартан баатар нь Чингис хааны эцэг Есүхэй баатарын эцэг байжээ. Хамаг Монгол Хутула хаанаас хойш хангүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байсан. Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. Даридай отчигин нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), Алтан нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), Хучар нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайжийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний Сача-Бэхи нь Хабул хааны ууган хүү Охинбархагийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), Бүри бөх нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү байжээ.Чингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд Дэлүүн Болдог хэмээх газар хатан Өэлүн эхээс төржээ. Монголын нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан Есүхэй баатар, Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Түүний төрсөн дүү нар нь Зочи Хасаp, Хачиун,Тэмүгэ Отчигон, Тэмүлэн. Мөн Сочигил хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс Бэгтэр, Бэлгүтэй нар байжээ. Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан Бөртэг буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан Хэрэйд аймгийн удирдагч Тоорил ханд өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Бөртэ үжин Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй гэсэн дөрвөн хүү төрүүлж өгчээ.
Мэргидийг дарсан ба Хамаг Монголын хаан болсон нь	1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өүлэнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан Буур хээрийн тулалдаанд бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Гэвч Монголын Нууц Товчооны 104-р зүйлд "Санамсаргүй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хүүхдийг минь булааж авав…" гэсэн байна. Тэмүжиний өгүүлсэнээр бол Бөртэ хатан жирэмсэн байсан байна. Тийм ч учраас Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчийг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирсэнээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд Алтан, Хучар, Жүрхиний Сача Бэхи, Даридай-Отчигон зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж, "Чингис хаан" хэмээн цол олгожээ. "Чингис" гэдэг үгийн гарал нь "тэнгис" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн түүхэн бичээс буй юм.
Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн нь	Түүний хойно Жамуха өөрийн дүү Тайчирыг Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан 13 хүрээнээс цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд Арван гурван хүрээний тулалдаан гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг Зээрэн хавцалд шахаад буцаж явсан ба замдаа Чинос аймгийн залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар Уруудын Жүрчидэй, Мангудын Хуйлдар, Хонхотаны Мэнлиг зэрэг олон жижиг овгийн төлөөлөгчид Жамухаас салж Чингис хаантай ирж нийлжээ. XII зууны эцсээр Алтан улсын Вангин Чинсан жанжин Татарын Мэгүжин сүүлтийг хөөн Улз гол руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, Тоорил хан нар хүч хавсран байлдаж Улз голын Хусуту шүтээн, Нарату шүтээн гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд "Ван ", Чингис хаанд "Чаутхури" гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг Ван хан хэмээх болжээ. Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур Жүрхинүүд ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэнгийн Хөдөө арал хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ. 1201 онд Хатагин, Салжиуд, Дөрвөн, Татар, Ихирэс, Хонгирад, Горлосууд, Найманы Хурчахус буйруг хан, Мэргид, Ойрад, Тайчууд нар Алхуй булаг гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс Эргүнэ мөрөн рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг Гүр хан болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдээд Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд Хүйтэний тулалдаан гэж нэрлэдэг. Нууц товчоонд өгүүлснээр Буйруг, Хутуга бэхи нар задын арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха Эргүнэ мөрний зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар Ононы зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатар, Таргудай Хирилтуг нартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа Тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт Зэв жанжин, Чингисийн дөрвөн нохойн нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь Тайчууд тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ.
Нутаг дэвсгэр, зохион байгуулалт	Чингис хаан улсаа ерөнхий гурван түмэн буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 мянгат, мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Их цэргийн тоо нь эхлээд 95000 байгаад сүүлдээ "...тэд нь 129,000 хүнтэй байв..."[1] Чингис хаан ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол Улсын өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээний цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв. Мянгат нь дотоод, гадаад хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. "…Баруун, зүүн жигүүр ба гол хэсэгт харьяалагдаж байгсад нь түүнээс хойш өв залгамжилсан 4-р хөвүүн Их-ноён хэмээх Тулуй ноёнд харьяалагдах болсон…"[1] бөгөөд тэдгээр нь нийт 101,000 гаруйд хүрч байжээ. Голын их мянган нь Чингис хааны өөрийнх мянган байв.[1] Баруун гарын цэрэг, түүний хошуучлагч нь Боорч ноён, түүний… орлогч нь Борохул ноён байв. Тэр цэрэг нь 38,000 хүнтэй байв.[2] Энэхүү баруун гарын түмэнд дараах мянганы ноёд захирагдаж байжээ. "…Аралутын Боорчи ноёны мянган Хушиний Борохул ноёны мянган Мангудын Жэдай ноёны мянган Олхонутын Хингиядайгийн мянган Хонхотаны Тулун чэрбигийн мянган Хонхотаны Сүйхэтү чэрбигийн мянган Жалайрын Бала ноёны мянган Жалайрын Аргай хасарын мянган Сүлдүсийн Тогорилын мянган Сүлдүсийн Шидуны мянган Татарын Шихихутугийн мянган Дөрвөн аймгийн Дуйсукэ ноёны мянган Баарины Монгол дарханы мянган Ойрад аймгийн дөрвөн мянган Баарины Бааридай ноёны мянган Баруласын Балуган калжигийн мянган Олхонудын Тайчу хүргэний мянган Хиад Нируны Мохоо Хөрөөгийн мянган Урианхайн Есүн туа тархигийн мянган Сүнидийн Хадаан хэвтүүлийн мянган Мэнлиг эцгийн мянган Онгуд аймгийн дөрвөн мянган Мэнгэтү хианы хүү Хөхи ноёны мянган…"[3] Зүүн гарын цэргийг монголоор Жунгар гэдэг. Түүнийг хошуучлагч нь Мухулай ноён, орлогч нь баарины Наяа ноён. Тэр нь 62000 хүнтэй байв.[4] Зүүн гарын түмэнд дараах мянганууд багтаж байжээ. "...Жалайрын Мухулайн мянган Урианхайн Зэлмэгийн хүү Есүнбуха тайжийн мянган Урудын Хөхөтэй, Бүчин нарын мянган Ихирэсын Буту хүргэний мянган Татарын Их Хутагт(Есүй, Есүгэн нарын ах) ноёны мянган Хонгирадын таван мянган Мангудын Хуйлдар сэцэний мянган Баарины Наяа ноёны мянган: Бүгд 3000 хүнтэй.[4] Хонхтаны Суту ноёны мянган Жалайртай Есурын мянган Баяутын Үнгүр буурчийн мянган Жалайрын Укай, Барчугийн мянган Урианхайн Сүбэдэй баатрын мянган Арулатын Доголху чэрбигийн мянган Урианхайн Удачигийн мянган Бөх Бэлгүтэйн мянган Хонгирадын Шику хүргэний дөрвөн мянган Баарины Укар халжа, Кудус халжагийн мянган Сүнидийн Өкэлэ чэрбигийн мянган Сүнитийн Тэмүдэрийн мянган Жалайрын Мухулайн дүү Дайсуны мянган Жажиратын Кошакул ба Жусукын мянган Мангудын Хуйлдарын хүү Мөнх халжагийн мянган Хархиданы Уяр ваншайн мянган: нийт 10,000 цэргийг захирдаг Зөрчидийн Туган ваншайн мянган: нийт 10000 цэргийг захирдаг..."[4] Бусад цэргийг Чингисийн эх, хөвгүүд, дүү нар болон авга Отчигин ноён нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. Монголын нууц товчоонд дурдсанаар Чингис хаан Тэмүгэ отчигин, Өэлүн эх хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү Цагадайд 8000 өрх, гуравдугаар хүү Өгэдэйд 5000 өрх, отгон хүү Тулуйд 5000 өрх, дүү Хасарт 4000, ач дүү Алчидайд 2000, дүү Бэлгүдэйд 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ. Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 турхаг, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ. Их Монгол Улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв. Удалгүй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол Улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа.
Төрийн байгуулалт	Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа. Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв. Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол Их Хуралдай байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг. Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор Мухулайг Го ван буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү Шихихутугийг томилжээ. Их хаан түүнд „Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв, надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй“ гэж тушаасан байна. Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн Их Засаг хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ. Чингис хаан төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал.Боорчи, Зэлмэ, Наяа нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол Хөхчү бөө байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй. Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Додай чэрби мал аж ахуйн сайд, Тататунга захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавьяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, Мухулай, Боорчи, Зэлмэ, Шихихутуг, Сорхон-шира,Сүбээдэй, Зэв, Борохул (удалгүй нас барсан) Хара-Хиругэ, хожим Цуу мэргэн (Елюй Чуцай) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг.
Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь	Зүрчидийн алтан улс нь 50 орчим сая хүнтэй, 50 орчим түм цэрэгтэй (12 нь морин, 38 нь явган) Сүн, Кидан, Монгол, Солонгос зэрэг вассал улсаар хүрээлэгдсэн хүчирхэг гүрэн байв. Киданы дор байгаад Сүнтэй нийлж унагасан Монгол Алтан улс (1125-1234) 1135-1147 дайны эхэн үе 1162-1189 дайны дараахи үе. Энэ үед Сүн, Кидан улсууд босож Монгол улс хүчирхэгжиж Алтан улс дотоодын самуун ихтэй байжээ. 1208 оноос Чингис Алтан улсад барих алба зогсоов. Алтан улстай байлдах улс төрийн шалтгаан нь Алтан улс Татаруудаар дамжуулан Монгол овог аймгийн дунд яс хаясаар ирсэн • Монгол хаадын итгэлийг удаа дараа хөсөрдүүлсэн Монголын тусгаар тогтнолыг үл хүлээн зөвшөөрч элчийг хөөсөн Жил бүр 1000 лан алт өргөдөг Хар Киданыг Хүчүлүг ноёрхосноос худалдааны зам хаагдсан учраас эдийн засгийн чөлөөт байдлаа хангах Өвгөдийн өшөө авах. (Амбагай, Охинбархаг, Есүхэй) Хэл соёл нэгт Онгуд, Кидан нарыг зүрчидээс чөлөөлөх 1211-1216 - Чингис хаан дайлсан нь 1223-1229 – Бор жанжны стратегийн хориглолт ба Чингисийн сүүлчийн оролдлого 1230-1234 – Өгөдэй хаан дайлсан нь 1211 онд Үнэгэн давааны, 1213 онд Цавчаал боомтын, 1232 онд Саньфиньшань ууланд Алтан улсын тус бүр 10-15 түм цэргийг цохисон нь зүүн фронтын цэрэг улс төрийн байдалд ялалт авчирсан. Кидан, Тангуд (1211 оноос Чингисийн шахалтаар дайнд орсон), Солонгос, Сүн улстай хамтарч чадсан. Алтан улс дотоодын зөрчил их, хөрш орнууддаа харгис ханддаг, морин цэрэг дутмаг, байгалийн саад бэрхшээлдээ хэт эрдсэнээс болж ялагдал хүлээсэн байна.
Монголчууд Тангудыг дайлсан нь	Чингис хаан Тангудын сул талыг сайн мэдэж байв. Өдөр ирэх тусам хүчирхэгжиж байсан Чингисхаан, урьд 1205 онд Хэрэйдийн ноёдыг бүгүүлж байсны улмаас довтлогоонд өртөн сургамж авч байсан Тангуд улстай харилцах харилцаандаа болгоомжтой хандаж байв. Чингисхаан 1207 онд цэрэг илгээж, Алашаад цөмрөн улмаар Валохай хотыг эзлэн авчээ. Гэвч Монгол цэргүүд хүнсний нөөц багассан учраас ухарсан байна. Мөн аагим халуун ч үүнд нөлөөлсөн гэдэг. Чингисхааны хувьд дайтахдаа дайсныхаа хамгийн сул хэсэгт цохилт өгч богино хугацаанд дайныг дуусгахыг зорьдог байжээ. Чингисхаан Тангуд улсыг довтолж цохилт өгөөд Алтан улсын баруун чиглэлийн замыг хаахыг оролдож байв. Тангуд улс нь Алтан улсаас хүч арай сул байсан гэж дээр өгүүлсэн. Чингисхааны хувьд Тангуд улсад довтолж цэргийнхээ сүр хүч, арга тактикийг туршиж үзэх бололцоотой болсон. Тангуд бол боломжийн, дарахад арай хялбар дайсан байв. Тангуд улсад цайз хэрэм нь Алтан улсыг бодвол цөөхөн, цөл газар ихтэй нь Монголчуудад таатай байсан юм. Сулхан дайснаа цохиж, замаа цэвэрлэж аваад дараа нь хүчирхэг дайсан руугаа анхаарлаа хандуулах нь Чингисхааны стратеги байсан бололтой.Чингисхаан үндсэндээ Алтан улстай байлдах бэлтгэлээ хийж арга тактикаа Тангуд улс дээр туршиж байсан гэж хэлэхэд болноо. түүхч Ш. Нацагдоржийн өгүүлсэнээр Чингисхаан Тангуд улсад 1205, 1207, 1209 онуудад довтолсны зорилго нь нэгд, алба авах, хоёрт Алтан улсыг довтлоход түшиц газартай болох байжээ. Мөн бас нэг зорилго нь Алтан улс болон Тангуд улсууд Монголын эсрэг тэмцэхэд нь хүчээ нэгтгэх боломжийг нь хаахад оршиж байсан боловуу. 1209 онд Монголчууд дахин цэрэглэж, 3-р сард Тангуд улсын цэргийг хиар цохижээ. Монгол цэрэг Улахай хотыг эзлэв. Дээрхи тулалдаанаар Тангудын олон цэргийг, тэр дундаа нэр хүнд бүхий жанждыг нь олзлов. Чингисхаан Тангуд улсын нийслэлийг эзлэхээр хөдлөв. Гэвч Тангудын хааны угсааны Вей-Мин 50000 цэргээр Монголчуудыг гэнэдүүлэн довтолжээ. Гэнэтийн довтолгоонд өртсөн Монгол цэргүүд ухрав. Гэвч Тангудууд Монгол цэргийн араас нэхэж ялалтаа баталгаажуулж чадсангүй.Энэ хооронд Чингисхааны цэрэг хүчээ сэлбэж, ээлжит довтолгооноо хийжээ. Цөөн тооны цэргээр уулгалан дайрч дийлдсэн дүр үзүүлээд ухардаг шалгарсан аргаа Монголчууд хэрэглэв. Энэ бол Монголчуудын дайны түүхэнд сонгодог арга тактик нь байсан юм. энэхүү урхинд орсон Тангуд цэрэг гэнэтийн отолтонд орж ихээхэн хохирол үзжээ. Чингисхааны цэрэг цааш давшсаар нийслэл Яргай хотыг бүсэлжээ. Гэвч томоохон, сайтар бэхлэгдсэн цайзыг Монголчууд эзлэх гээд чадсангүй. Энэ үед Чингисхаан сайтар бэхлэгдсэн цайзыг эзлэн авах арга туршлага хомс гэдгээ ухаарчээ. Хотын ойролцоох Хатан голыг боож, далан байгуулан, усан сан хийжээ. Ус хуримтлагдмагц даланг сэтлэн Яргай хотыг усанд автуулсан. Тангудын хаан Ли Ань Цюань Алтан улсад элч зарж тусламж хүсчээ. Харин Алтан улс Тангуд болон Монголчууд хоородоо дайтаж байхыг ажиглагчийн байр сууринаас харахыг хүссэн бололтой. хэрвээ Алтан улсын цэрэг ирсэн бол байдал арай өөрөөр эргэх байлаа. Яргай хот усанд автав. Монгол цэргүүд ч усанд автсан юм. Чингисхаан Тангуд улсын олзлогдогч нарыг суллан тавьж хаанаа дагаар орохыг шаарджээ. Тангуд улсын хаан Ли Ань Цюань охиноо Чингисхаанд бага хатан болгон өгчээ. Чингисхаан Тангудтай хийсэн дайнаар хот суурин, боомт бүхий улс оронтой байлдах арга чадварыг Монголчуудад өгсөн болой. Харин Шажоу хотыг Түвд цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд сүрхий эсэргүүцэл үзүүлэв. Монголчууд Шажоу хотыг эзлэх гэж асар их хохирол амссан юм. Тэгсээр Шажоу хот унав. Тангуд улсынхан Монголчуудтай дайтах арга буруу сонгожээ. Монголчуудын довтолгооны хурд, дайны туршлагыг тооцсонгүй. Тангудын хаан Лэ Тэ нас барж түүний ач Ли Сян 100000 цэргээ удирдан Монголчуудтай тулахаар иржээ. Тангудын алдарт жанжин Вей манлайлсан 100000 цэрэг Монголчуудтай тулалдав. 12-р сард болсон энэхүү тулалдаанд Монголчууд ялжээ. Монголчууд цааш явсаар Линь Жоу хотыг эзэлжээ. Улмаар Шар мөрний хөвөөнөөр явсаар Янчуань, Кей Мэн, Ву лахай хотуудыг эрхэндээ оруулжээ.Ен Чуан хотыг эзлэн авсны дараа түр амсхийв. 1227 оны эхээр Чингисхаан Тангудын нийслэл Яргай хотыг эзлэн авах зарлиг буулгав. Үүнийг мэдсэн Тангудын Лисян хаан Урхай хот руу очих гэж байгаад замдаа цохигдож Яргай хот руу ухарчээ. Нэгэнт бараг бүх нутгаа алдсан Тангуд улстай цаг баралгүй Чингисхаан Алтан улсын хил хязгаарыг түйвээж эхлэв. Найдлага алдсан Тангудын хаан бууж өгөхөөр Чингисхаанд бэлэг сэлтийн хамт иржээ. Чингисхаан өөрийн биеэр хүлээн авсангүй. Чингисхааны бие чилээрхэж буйд Монгол жанжин Тангудын ванг буруутгаж байжээ. Чингисхаан ч мөн Тангудын ван өөрийг нь дорд үзэж, эсэргүүцсэн тул өршөөх бодолгүй байв. тиймээс Ли Сяныг Монголчууд цаазаар авсан байна.
Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт	Монголын эзэнт гүрэн 1221-1327 оны хооронд Хорезмын газар нутаг руу хэд хэдэн хийж байжээ. Монголчууд Кашмер болон түүний харъяат мужуудыг эзлэн авсан боловч монголчуудын Дэли Султанаас авах өшөө хонзон нь бүтсэнгүй. Оршил Жалал ад динийг Самаркандаас эхлэн мөшгөж, 1221 онд Индусын тулалдаанд ялжээ, Чингис хаан 2 түм цэргийг Бала, Дорбэй, Фэйрс нарт удирдуулан үргэжлүүлэн дайруулжээ. Монгол удирдагч Бала Жалал ад динийг Пэнжаб даяар хөөж нэхсээр, Лахорын хил хүртлэх Бэра, Мултан зэрэг алслагдсан хотуудыг бас эзлэн авсан. Дараа нь Жалал ад дин тулалдаанаас амьд үлдэгсдээр жижиг арми байгуулан, холбоотон хайж орогнож Лалын захирагч Дэли Султантай хамт зугтаж байв. Гэвч тэр удалгүй нас барав. Жалал ад дин Пенжабийн нутгийн захирагчтай тулалдсан боловч тэдэнд ялагдан газрийг нь эзэлж авч чадсангүй. Эцэст нь тэр давстай мужийн захирагч Хохартай нэгдэн түүний охинтой гэрлэсэн байна. Хохарын хүү Рай Жалал ад диний армид гишүүнээр орж Калич Ханы цол хэргэм хүртсэн байна. Жалал ад дины цэргүүдэд түүний туслах Узбек рай болон Хассан куйрлан байлаа. Пенжаб овгийн Хохар нь Энэтхэг рүү дайрах үеэр холбоотон байсан. Нутгийн захирагч Синдтай тулалдаж байхдаа, Ираны өмнөд мужид дахь Кирманд үймээн гарч буйг сонсоод тэр газар руу нэн даруй явав,замаараа өмнөд Балучистаныг дайран өнгөрөв. Жалал ад дин бас Гор,jknskn Пешавар, Килжи, Турк, Гори овгуудаас цэргийн хүч элсүүлж байлаа. Тэр шинэ холбоотонуудтайгаа Газнийг давж Туртайгаар удирдуулсан цэргийн хүчийг ялж, түүнийг алахыг даалгав. Ялсан цэргүүд дайсны цэргийн олзноос болж маргаж эхлэв. Дараа жил нь Килжи, Турк, Горийн овгийхон Жалал ад динийг орхиж Пешавар рүү буцжээ. Энэ үед Чингис хааны гуравдахь хүү Өгэдэй хаан Монголын эзэнт гүрний Их хаан болов. Хаан Чормакйанийг илгээж түүн рүү дайруулж, ялав. Ингээд шахийн овог удам төгсгөл болов. Монголын Кашмир дахь байлдан дагуулалт ба Дэли султаны засаглалын зөрчил тэмцэл Дахиад 1325 онд Монголын дайралт Кашмир руу дайралт хийж, амбан захирагч суулган улмаар Монголын хараат орон болов. Бараг энэ үед буддын шашний багш Кашмири, Оточи болон түүний ах Намо нар Өгэдэйи ордонд хүрэлцэн ирэв. Өөр бас Монгол удирдагч Пакчак Пешавар руу дайрч Жалал ад диний овгийн цэргийн хүчийг устгасан боловч Монголчуудад бас аюул занал байлаа. Эдгээр хүмүүс ялангуяа Килжи, Тултан руу зугтан Дэлийн эзэмшлийн цэргийн хүчнээс цэрэг элсүүлж авч байлаа. 1241 онд Монгол цэргийн хүчин Индусын хөндий рүү дайран, Лахорыг бүсэлж авлаа. Хот доторх гэнэтийн дайралтанд өртөж Даюур жанжин алуулав. Гэсэн хэдий ч 1241 оны 12 сарын 30-нд Монгол цэргүүд Дэли сутаны эзэмшлээс гарах замдаа Мөнгэтү-ийн удирдлаган доор хотыг хүйс тэмтэрчээ. Яг энэ үед Өгэдэй хаан нас баржээ. Кашмирууд 1254-1255 оны хооронд бослого үймээн гаргажээ, тэгээд 1251 онд Мөнх хаан Их хаан болов, бэлтгэгдсэн түүний жанжин, Сали ба Такудар, товлосон ёсоороо Буддийн багш, Орогочи болон Кашмирийн Даругачийг ордондоо урин авчирсан. Гэвч Кашмир хаан,Оточийг Срингарт алав. Сали Кашмир руу дайрч, хааныг алж бас бослогыг дарж, үүний дараа Монголын эзэнт гүрний харяат улсаар хэдэн жил байсан. Дэлигийн хунтайж, Жалал ад дин Масуд, 1248 онд түүний ахаасаа хаан ширээг булаан авахын тулд Монголын нийслэл Хархорумд ирж Мөнх хаантай уулзан тусламж асуув. Мөнх хаан их хаан болон өргөмжлөгдөх үед баярт оролцон Мөнх хаанаас тусламж асуув. Мөнх хаан Салийг Жалал ад дин Масудыг өвөг дээдсийнх нь хаан төрийг буцаан авахад туслуулахаар явуулав. Сали жанжин ар араасаа дараалалсан дайралтийг Мултан, Лохарэд хийв. Шам ал-Дин Мухаммад Хератын өмнөх хунтайж Монголчуудтай хамтрав. Жалал ад дин Лохарэ, Кужа, Содра нарыг хараат улсын захирагчаар томилсон байна. 1257 онд Синдийн амбан захирагч Мөнхийн ах Хулага ханд эвдрээгүй мужаа санал болгоод Дэли дэхь ихэс дээдсээс хамгаалах Монголчуудын хамгаалалт эрэлхийлэв. Хулага Бахадурын удирдлаган доор их хэмжээний хүч манлайлуулан Синд рүү оруулав. 1257 оны өвөлөөс 1258 оны эхэн хүртэл Сали Ноян Синдийн хүч рүү элсэн орж Мултаны бэхлэлтийг задлаж, түүний хүч магадгүй Бакхарын аралын цайз руу нуугдсан байх. Гэхдээ Хулага султаны эзэмшил рүү их дайралт хийх саналаас татгалзсан бөгөөд хэдэн жилийн дараа хоёр захирагчийн дунд өсөн нэмэгдэж байгаа энх тайвны төлөө дипломат харилцаа тогтсон. Хулагад Сириас гадна маш олон эзэмшилт муж газрууд байсан. Мөн баруун өмнөд Азид адил. Энэтхэг рүү дайрах гэж байсан том хэмжээний Монгол цэргийн дайралт түр зогсов, Дэлигийн султан хугацаа хойшлуулан Мултан, Уч, Лохарэ улсын хил болсон хотуудыг хөл дээр нь босгож, Ранас болон Райс орон нутгийн иргэдийг болон Хорезм эсвэл Монголын түрэмгийлэгчтэй холбогдсон хүнийг шийтгэв. Олон тооны хүмүүстэй овгийг Дэлигийн газарт амьдрахыг зөвшөөрөв үүний үр дүнд Энэтхэгийн хойд хэсэгт Монголчуудын эрх мэдлийн тэнцвэр өөрчилөгдсөн юм. Килжи овгийнхон хуучин Дэли Султанаас төрийн эрхийг булаан аваад түргэн эрх мэдлээ Энэтхэгийн бусад газар нутагуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх төлөвлөгөөгөө эхлүүлсэн. Энэ үед Монголчууд шинэчлэгдсэн Энэтхэг рүү гэнэдүүлэн дайрсан. Үзэгдээгүй Монголчуудын эсрэг Дэли засаглал Тушарын сурвалж бичигт Монголчуудын дайралтын мянгаас зуу нь, Дундад дорно,Төв азийн Монголын хаант улсын армийн бүхэл бүтэн морин цэргийн тоо нь ойролцоогоор 150000. Монголын жанжинууд тулаан бүрт янз бүрээр тэмдэглэгдсэн байдаг бөгөөд дунджаар нэг түмэн удирддаг. Нэг түмэн гэдэг нь 10000 цэрэг юм. Дээрх халдаллага дайралтуудыг Чингис хааны үр удмынхан эсвэл Монголын жанжин нар удирддаг байсан ба ийм арми нь 10000-30000 морин цэрэгтэй байдаг, хэдийгээр Дэлигийн он тооллын бичиг хөтлөгч нар арай хэтрүүлэн 100000-200000 морин цэрэгтэй гэж бичсэн байдаг, аль нь дайсны цэргийн хэмжээ хүч тодорхой бичсэн бол. 1260 онд Монголын эзэнт гүрэнд иргэний дайн дэгдэсний дараа, Чагатай хаан төв азийг удирдаж байсан бөгөөд 1280 оноос Дува хаан, Кайду хаанаас өв залгамжлан суух болсон. Дува хаан афганистанд их эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулдаг байсан ба, Хорезмд Монголын засаглалыг нэмэгдүүлэх зорилготой байсан. Абдулын амбан захирагч Нэгудари нь Чагатай хааны ач хүүгийнхэн нь хүү 1292 онд Пенжаб руу дайрсан боловч Улхын урьдчилсан харуулд ялагдаж Калжи Султанд олзлогдсон. Тэр Монголын гол цэргийн хүчнээс айж байсан бөгөөд дайралтаас нь салахын тулд мөнгө өгч байсан. Урьдчилсан харуулд баригдсан 4000 монголчуудыг лалын шашинд оруулж лалын хүн болгож Дэлид амьдруулжээ. Тэд хотын захын дүүрэгт амьдран мухалпура гэж нэрлэгдэх болжээ. Чагатай хааны түмэн цэргүүд 1296-1297 оны хооронд хэдэн удаа тулалдаж ялжээ. Монголчууд түүнээс хойш дахин дахин удаа дараалан Хорезмын хойд хэсэг рүү дайрах болжээ. Хамгийн багадаа хоёр удаа иржээ. Монголчуудын сүүлийн дайралт 1299 онд Дэли Султан Аладдин Килжи гэнэт Монголчууд руу довтолжээ. Хорезмын цэргийн урьдчилсан харуул Зафар хаан өөрөө удирдсан. Зафар хаан монголчуудад ялагдан ухрав. Гэхдээ,Монгол жанжин Отлого, Зафарыг хууран бүслэн Монгол цэргүүд алсан байна. Гэхдээ, Алауддин Килжи урт удаан доволгоотой нүүр тулан, хаанаас ирсэн тийшээгээ ухрав. Монголчууд энэ бууралтаас сэргэлт авсан. Дараа нь тэд Алауддины тохиромжгүй үед дайрсан ба тэр хаан ширээгээ Читторт өгөх үед. Энэ үед монголчууд алдартай хүнтэй явсан. 12000 цэргийг Тарх удирдан хурдан гэгч нь Дэли очиж түргэн хурдан дайралт хийсэн, олон амбан захирагч нар Дэли рүү цэргүүд илгээж чадаагүй юм. Алауддин Килжи аргагүйдэн Сири рүү хоёр сар гаруй ухрав.
Монголчууд Сартуулыг дайлсан нь	Одоогийн Шинжаан-Уйгур, Зүүнгар, Киргиз, Казакстаны зүүн хэсэгт Тарвагатайгаас Кашгар, Хамигаас Чүй голбын завсар Хар Кидан оршиж Хипчак, Их монгол, Тангуд, Хорезмтой хиллэж байв. 1 сая орчим хүн, 3 түм цэрэгтэй, төмөрлөгийн үйлдвэр хөгжсөн орон байв. Гүр хаан нь Хүчүлүгийг дэргэд байлган эцэст нь өөрөө алагдаж, 1211 онд Хүчүлүг төрийн эрхийг гартаа булааж, Сартуултай холбоо тогтоогоод Монголын вассал Харлугт довтолсонд Чингис цохихоор шийджээ. Их Монгол улс байгуулагдмагц, мэргид, Найманы ихэнх нь зугтаж гарсан. Баруун хилээ төвшитгөхөөр Хар Киданд Зэв, Хубилай, Ойн иргэд рүү Зүчийг явуулав. Эдгээрээс заримыг нь буулган аваад 1215 онд дахин Борохулыг түмэд, зүчийг ойн иргэд, Сүбэдэйг Худу, Чулуун нарыг нэхүүлэхээр, Зэвийг Хүчүлүгийг дайлуулахаар явуулж, 1217 онд эхний 3 жигүүр цэрэг ялалт авчрав. Зэв Хар Киданд ороод энгийн ардыг энэрэх, ятгах аргаар цэргийн гарз бага гарган буулгаж авчээ. Энэ нь Хүчүлүг лалын шашинтныг хавчин айл бүрт цэргээ суулгасантай холбоотой. Энэ бүх аяны эцэст Монгол улс Сартуултай хиллэж 10 түм цэрэг гаргах чадвартай Хар Киданыг мөхөөж Ойрад, Түмэд, Тува, Киргиз, Уйгур, Харлуг зэрэг аймгуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчийг ар тал болгон ашиглаж, лалын ертөнцөд Мухаммед шахаас илүү итгэл хүлээлээ. 13-р зууны эхэн гэхэд Хорезмийн шах Мухаммед одоогийн Казакстан, Киргизийн баруун өмнөд хэсэг, Ираны хагас, Узбекстан, Туркмен, Таджик, Афганы нутгийг хамарсан, өрнөөс дорно, оросоос энэтхэгийг худалдааны зангилаа, эртний соёлт хагас суурьшмал орон байв. Эх Туракина Ургенчид, өөрөө Самаркандад тус бүр засагласан, тариачид нь татвараас залхсан, Дундад азийн Хүчүлүг, Бага азийн Халифтай эв эвдэрсэн орон байв. 20 сая хүн 20 түм цэрэг Амударья, Сырдаръя мөрөн Тяньшань уул, Кызыл-Кумын цөл зэрэг байгалийн саадтай. Мухаммед худалдааны замын нөгөө үзүүр дэх хятадыг эзлэх зорилготой байхад Чингис түрүүлж эзэлсэнд гайхаж элч худалдаачин илгээжээ. Энэ элчээр Чингис хаан өөрийгөө дорнын, шахыг өрнийн эзэн гээд эв найртайгаар худалдаа хийхийг санал болгож бэлэг хүргүүлжээ. Тэр үүнийг зөвшөөрч Чингис 450 мусульман явуулсныг 1218 он Отрар хотын Иналчуг шахыг шахамдуулан хороожээ. Гэвч Чингис хаан тэвчиж дахин элч зарсанд доромжлон буцаасан байна. Ийнхүү Чингисийн өшөө хорсол, мөн худалдааны замыг авах гэсэн сонирхол нь давхцан дайнд бэлдэж эхэлжээ. Ингээд 1219 оны 4-р сард Чингис гол хүчээ аван Алтайг даван Эрчист очиж зусжээ. Нийт 12-15 түмэн цэрэг байсан гэдэг. Монголчууд Хар Киданаас очсон Зэвийн цэргийг Ферганаас давшуулж, гол чиглэлээ нуухын зэрэгцээ Сартуулын гол хүчийг тийш татаж, гол цохилтыг Кызыл-Кумын цөлөөс хийх, гол бэхлэлт байгаа Самаркандад Зэв, Цагаадай, Чингисийн 3 арми нийлэх бодлого барьжээ. Дайн: • Дундуа Азид дайлсан нь //1219-1221 • Өмнөд Азид дайлсан нь /1221/ • Желал Аддиныг сөнөөж, Чурмаганы цэрэг Персэд цөмөрсөн нь /1231/ 1220 онд Отрарыг Өгөөдэй, Цагаадай, мөн ондоо бүх цэргийн хүчээр Самаркандыг, 1221 онд Ургенчийг эзлэв. 1220 олнд Мухаммед султан Каспийн зүүн булангийн Мазандеран аралд уушигны хатгалгаар, эх Туракина нь 1233 онд монголд өөд болов. Ингэж Дундад азид хийсэн дайн дуусав. Сартуулын үлдэгдэл Желал Аддины мөрөөр Иран, Афган, Пакистан руу цөмөрч өмнөд азид дайтав. 1225 онд Чингис хаан нутагтаа ирэв. Энэ нь Тангудаас Алтан улстай хийсэн дайнаа зогсоож, Тангуд тэрсэлсэн, Мухулай Алтан улсын давшилт хориглолт орсон, Желал Аддиныг эс тооцвол Сартуул улс бүрэн мөхсөн зэрэгтэй холбоотой. Сартуулд 2 засаглал тогтсон. Мухаммед нь лалынхны дунд нэрээ алдсан, монголчуудыг хотод байлдаж чадахгүй гэж эндүүрсэн, армиа тарааж байрлуулсан, нийслэлээ орхин зугтсан зэрэг ялагдлын шалтгаан байна. Энэ дайны үрээр монголчууд газар нутгаа тэлж, Алтан улсыг дайлахад ар талаа бэхжүүлж, худалдааны зангилааг гартаа авч чадав. Мөн 5000-6000 метр өндөр уулаар аялж 600 км өргөн цөлийг гаталсан нь хүний түүхэнд гараагүй юм. Ургенчийг автуулах гэж Амударъягийн голдрилыг өөрчилснөөр 16-р зуун хүртэл энэ мөрөн Аралд биш Каспид цутгаж байжээ. Бага Ази бол 3 тивийг холбосон уулзвар эдийн засаг,цэрэг, стратегийн чухал орон зай байв. Энд ноёрхлоо тогтоосноор цааш Перс рүү дайтах нөхцөл бүрдэх байв.
Нас нөгцсөн нь	1227 онд Тангуудыг ялсны дараа Чингис хаан нас барсан (Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр), Түүний үхлийн шалтгаан нь эргэлзээ ихтэй тодорхой бус олон таамаглалууд байдаг, Зарим түүхч түүнийг биеийн ядаргаа, дайнаас авсан шарх гэмтлийн улмаас өнгөрсөн гэдэг байхад, хулан авлаж байхдаа мориноос унаснаас өвчин үгдрэхэд нөлөөлж, өнгөрсөн гэж үздэг харин үлдсэн хэсэг нь түүнийг уушгиний үрэвсэл гэх мэтийн өвчин тусаж тэр нь хүндэрч сэдэрснээр өнгөрсөн гэдэг байна, Galician-Volhynian Chronicle[permanent dead link] одоогийн Украин сударт бичсэнээр түүнийг Тангуудтай дайтаж байхдаа алагдсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Мөн Гүрбэлжингоо хатантай дэр нэгтгээд таалал төгссөн гэж бас домоглодог. Чингис хаан өнгөрөхдөө өөрийн омгийн заншлаар тэмдэггүй газар оршуулаарай гэж захисан. Түүнийг нас барсны дараа түүний биеийг нь одоогийн Хэнтий аймгийн Онон голын сав газар дахь Бурхан Халдун ууланд оршуулсан гэсэн таамаглал байдаг байна. Домогт үзсэнээр оршуулгын хамгаалагч ямар нэг хүнийг алсан ба (хааныг нас барсан гэж мэдэгдүүлэхгүйн тулд) замдаа нуухын тулд эцэст нь булшилсан гэж үздэг, Чингис хааны бунханыг түүний үхлээс олон жилийн дараа барисан боловч тэр нь түүнийг оршуулсан газар биш юм,
Чингис хааны булшны нууц	Дэлхийн талыг байлдан дагуулсан их хааны булшийг өнөө хүртэл эрсээр байна. Марко Поло "Чингис хааны үр удмын их хаадыг бүгдийг нь Алтай хэмээх том ууланд нутаглуулдаг байсан. Хаан хаана ч нас барсан байсан хамаагүй дөч хоногийн дотор энэ ууланд авчирч харин шарилыг авч ирэхэд дагалдан ирсэн бүгдийн амийг сэлмээр цавчин хороож, их хааныг нөгөө ертөнцөд нь дагалдуулдаг байсан" гэж бичиж үлдээжээ. Чингис хааны тэнгэрт одсон он буюу 1227 оны үйл явдлыг энд тэндхийн эх сурвалжуудаас цуглуулбал нэлээн дэлгэрэнгүй дүр зураг харагдах юм. Их хааны шарилыг ачсан гашуудлын цуваа Шар мөрний (одоогийн Хятадын нутаг дээрх Хуанхэ мөрөн) хөндийгөөс хөдөлж Говийг гатлан Хархорин хот руу чиглэжээ. Харин замдаа их хааны үхлийн тухай цагаас нь өмнө мэдэх вий хэмээн сэрэмжилж тааралдсан бүхнийг хүйс тэмтэрч байсан гэнэ. Товлосон өдөр бөө нар цогцсыг авсанд хийжээ. Дараа нь энэ авсаа дахин дөрвөн давхар авсанд хийж улмаар Бурхан Халдун уул руу авч одсон гэнэ. Энд хааныг нутаглуулсан бөгөөд хожим хойно хэн ч түүний амар амгаланг бүү алдуулаасай гэсэндээ нутаглуулах ажилд оролцсон бүх зарц боолыг хүйс тэмтэрчээ. Он жилийн уртад Хэнтийн нурууг өвс ургамал мод бут бүрхэж яг аль уулыг Бурхан-Халдун гэж нэрлэдэг байсныг ч хэлэхэд бэрх болсон юм. Хэнтийн нурууны нэг уулыг ариун газар хэмээн нэрлэж ийшээ ойртсон хүнийг цаазаар авдаг байсан тухай эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. 1990-ээд оноос хойш Монголын нийгэмд өөрчлөлт орж Чингис хааны шарилыг эрэх эрэл эхэлсэн байна. 1990-ээд оноос хойш япон, америкчууд монголчуудтай хамтран эрсэн боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй хэвээр. Гэвч эрэл хайгуул хийгчид бууж өгсөнгүй. Их хааны төрсөн нутаг болох Онон мөрний сав газарт түүний хөдөөлүүлсэн гэсэн шинэ хувилбар гарч ирэв. Домог ёсоор Чингис хааны цэргийн жанжинууд нь түүний шарилыг Дэлүүн-Болдог уулын ойр авчирж улмаар голын урсгалын гольдролыг өөрчилсөн гэнэ. Уулын болроор авс хийн их хааны цогцсыг дотор нь хийж голын ёроолд байрлуулаад дахин голын урсгалыг гольдрилд нь оруулсан аж. Мөн Оросын нэртэй эрдэмтэн Г. Н. Потанин Ордос дахь Эзэн хороо хэмээх газарт Чингис хааны шарилыг агуулсан гэр байсан гэсэн тэмдэглэл ч байна. Энэ газарт лам нар жил бүр Чингис хааны гэрийн гадна хүндэтгэл үзүүлж баяр хийдэг гэнэ. Харин шарил байгаа гэх гэр дотор мөнгөн завьяанд их хааны үлдэгдэл ясыг хадгалдаг аж. 1998 онд Ч.Голбоиноор ахлуулсан хэсэг буриадууд Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны шарилын эрэлд гарсан юм. Тэд эрлийнхээ өмнө Сэлэнгэ мөрний зүүн эргээр дамжин Чингис хаан төрсөн нутаг руугаа явж байсан гэдгийг тогтоожээ. Буриадуудын баг Хамар давааны нуруунд хүрч өндөрлөгүүдийн нэгний орой дээр овоо босгон түүнийгээ "Бурхан гал уул" гэж нэрлэсэн байна. Ойр тойрны бусад оргилуудад ч тэд нэр өгсөн байна. Өмнө нь “Бага алтан” гэдэг байсан оргилыг Хатан уул түүнээс хойд зүгт байгааг нь Хаан уул гэж нэрлэжээ. Ч.Голбоины багт аз таарсан гэж болно. Хамар давааны баруун хойд хэсэгт тэд Чингис хааны бөө нар ёслол үйлдэж их хааны сүнсэнд залбирдаг байсан овоо-газрыг олсон юм. Энэхүү овоо нь янз бүрийн чулуунаас бүтсэн дээшээгээ 15 метр, голч нь 50 метрийн хэмжээтэй пирамид хэлбэртэй байжээ. Урьд нь энэ газрыг битүү ой бүрхдэг байсан ч хэд хэдэн удаа хүчтэй түймэрт өртөн хоосорсон юм байна. Найман зууны турш монголчууд энэ газрыг Их хориг хэмээн нэрлэж энэ хэсэг газарт ан хийх газар хагалахыг хориглодог байсан юм. Эндээс Саяны нуруу алган дээр тавьсан мэт харагддаг ажээ. Дэлхийг байлдан дагуулагчийг нутаглуулахад маш тохиромжтой газар. Гэхдээ л Чингис хааны шарил хаана байгааг олсон хүн алга хэвээр байна. Ер нь Монголын ихэнх хаадын булш олдоогүй хэвээр байна.
Гэр бүл	Чингис хааны Өвөг дээдэс Элэнц өвөг: Хабул хан Өвөг эцэг: Бартан баатар Эмээ: баргуд овгийн Сунигул үжин Эцэг: Есүхэй баатар Эх: олхонууд аймгийн Өэлүн үжин Ах дүүс Бэгтэр (төрсөн он 1163): Сочигэл хатнаас төрсөн Жочи Хасар (төрсөн он 1164) Бэлгүтэй (төрсөн он 1164): Сочигэл хатнаас төрсөн Хачиун алчи (төрсөн он 1166) Тэмүгэ отчигин (төрсөн он 1168) Тэмүлэн (төрсөн он 1171) Хатад, татвар Юань улсын сударт бичигдснээр Чингис хааны дөрвөн их ордонд нийт 40 гаруй хатан, татвар амьдарч байжээ. Нэгдүгээр орд буюу Хэрлэний хөдөө арал дахь орд Хонгирадын Дай сэцэний охин Бөртэ үжин Хулухун хатан (忽魯渾皇后) Хөлигэ хатан (闊里桀皇后) Төгс хатан (脫忽思皇后) Тэмүлүн хатан (帖木倫皇后) Ринчинбал хатан (亦憐真八剌皇后) Буян хутуг (不顏渾禿皇后) Хушэнхай татвар (忽勝海妃子)[5] Хоёрдугаар орд буюу Саарь хээрийн харилт дахь орд Увас мэргидийн Дайр Усуны охин Хулан хатан Харбажин хатан (哈兒八真皇后) Ихиржин хатан (亦乞剌真皇后) Төгс хатан (脫忽茶兒皇后) Ижин татвар эм (也真妃子) Илихутуг татвар эм (也里忽禿妃子) Чажин татвар эм (察真妃子) Харжин татвар эм (哈剌真妃子)[5] Гуравдугаар орд буюу Туулийн хар түнийн орд Татарын Их Чэрэний охин Есүй хатан Татарын Их Чэрэний охин Есүгэн хатан Хурхар хатан (忽魯哈剌皇后) Ашилун хатан (阿失倫皇后) Турхал хатан (禿兒哈剌皇后) Чар хатан (察兒皇后) Ашимиши хатан (阿昔迷失皇后) Өлзийхуту хатан (完者忽都皇后) Лавай татвар эм (剌伯妃子) Хурхудай татвар эм (Hún lǔ hū dǎi fēizi) Хулуху татвар эм (忽魯灰妃子)[5] Дөрөвдүгээр орд Алтан улсын Гүнж хатан Сүлдүсийн Сорхан шарын охин Хадаан Үзэхүс хатан (斡者忽思皇后) Яньли хатан (燕里皇后) Туган татвар (禿干妃子) Өлзий татвар (完者妃子) Жинлян татвар (金蓮妃子) Өлзийтэй татвар (完者台妃子) Нурун татвар (奴倫妃子) Мажин татвар (卯真妃子) Суранхай татвар эм (鎖郎哈妃子)[5] Бусад хатад Бэхирэн овгийн Мөгэ хатан (Сүүлд Өгэдэй хааны хатан болсон) Хэрээдийн Жаха Хамбу ноёны охин Ибага бэхи, 1206 онд Уруд овгийн Жүрчидэй баатарт өгсөн. Үр хүүхэд Хөвгүүд Зүчи хан Цагадай хан Өгэдэй хаан Тулуй ноён Хүлгэн ноён, Хулан хатнаас төрсөн Үрүчи, овог тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн Журчидай, Найман аймгийн татвар эмээс төрсөн Харачар, Есүгэн хатнаас төрсөн[6] Хархада, Есүгэн хатнаас төрсөн[6] Чахур, Есүгэн хатнаас төрсөн[6]. Харин Судрын чуулганд түүний нэрийг Жаур хэмээн бичихдээ Есүй хатны хүү гэжээ.[7] Багадаа эндсэн. Уржахан, Татар аймгаас гаралтай татвар эмээс төрсөн.[7] Охид Хожин бэхи Сэцэйхэн бэхи Алага Бэхи Түмэлүн бэхи Алталун, Бөртэ үжингээс төрсөн. Олхонудын Тачу хүргэнд өгсөн.[8] Алалтун бэхи, нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн.[8] Толай Ючибай гүнж, Лу.Алтан товчид Есүй хатнаас төрсөн гэжээ.
Чингис хааны дараах хаадын үеийн Монгол	Чингис хааныг таалал төгссөний дараа түүний гэрээсийг биелүүлэх хүн нь Их ноён хэмээн алдаршсан Толуй байв. Тэрбээр дараачийн Их хааныг хаан ширээнд өргөмжлөх хүртэл хоёр жил шахам төрийн хэргийг хамаарч байв. Жил,сар, өдрийн сайныг сонгон товлож 1229 оны есдүгээр сард Өгэдэйг хаан өргөмжлөх Их хуралдайг Хэрлэнгийн хөдөө аралд зарлан хуралдуулжээ. Хаан өргөмжлөх ёслолд Зүчийн хөвгүүд Бат, Бэрх нар, Цагадай хан хөвгүүдийнхээ хамт Отчигин, Бэлгүтэй зэрэг алтан ургийн ойр төрлийн ноёд зүг бүрээс ирж оролцжээ. Өгөдэйг хаан өргөмжлөхөд бүгдээрээ малгайгаа авч,бүсээ хүзүүндээ тохож цагадай баруун талаас, Тулуй зүүн талаас түшиж, Отчигин ар талаас тулж хаан сууринд өргөн суулгажээ. Тулуй аягатай сүү өргөн барихад бүх хуралдагсад есөн удаа сөгдөж " Их хаан " хэмээн өндөр дуугаар дуудан өргөмжилжээ. Өгөдэйг хаан ширээнд суух үед Монголын Эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Умард Хятад, Зүүн Туркестан, Дундад Ази, Эрчис мөрнөөс Ижил мөрөн хүртлэх хээр тал мөн монголын засаглал сайн батжаагүй боловч Иран, Кавказын ихэнх хэсэг нь багтсан байв. Өгөдэй хаан 1229-1241 он хүртэл төр барихдаа эцгийнхээ төрийн бодлогыг тууштай үргэлжлүүлж Эзэнт гүрний газар нутаг гадаад харилцааг өргөтгөх, алба татварын боловсронгуй систем бүрэлдүүлж эдийн засгийн шинэтгэл хийх асуудалд голлон анхаарч байв. Хаан эцгийн зарлигаар Их Монгол улсын нийслэл болгосон Хархорумыг барьж байгуулах их ажлыг Өгөдэй хаан цогцлоон гүйцээсэн юм. Тэрбээр төрийн хэргийг явуулахдаа эзлэгдсэн орнуудын төрийн түшмэл бичгийн мэргэдийг өргөн ашиглаж байсан нь нийт Эзэнт гүрнийг хамарсан далайцтай бодлого явуулахад дөхөмтэй байв. 1235 оны Их хуралдайгаар Өгөдэй хаан хэд хэдэн чухал асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрлүүлжээ. Энд юуны өмнө алба татварын асуудал байв. Алба татвар авах системийг боловсронгуй болгож хураах татварын хэмжээг хуульчлан баталжээ. Малчдаас 100 мал тутмаас 1 мал, тариачдын 10 таар тариа тутмаас 1 таар тариаг улсын санд хураах зарлиг буулгажээ. Дараагийн чухал асуудал нь өртөө улааны асуудал байв. Өмнө байсан уургын улааг халж морин өртөө байгуулсан нь Монголын Эзэнт гүрэн төдийгүй дэлхийн хөгжлийг урагш ахиулахад үлэмж түлхэц болов. Өртөө нь засаг захиргаа, цэрэг, худалдаа, шуудан холбооны олон талын чухал үүрэг гүйцэтгэж байсны дотор тухайн цаг үедээ мэдээлэл дамжуулах гайхамшигт хэрэглүүр болж байв. Тэр үед өртөөгөөр явж байсан тухайгаа маш олон гадны элч нар тэмдэглэн үлдээсэн байдгаас нэг баримтыг сонгон авья. Эзэнт гүрний асар уудам нутгийг өдөр шөнөгүй маш богино хугацаанд туулж Монголд ирсэн Плано Карпинийн тэмдэглэлд өртөөний тухай тодорхой тэмдэглэсэн байдаг юм. Тэрбээр Францын Лион хотоос 1245 оны 4-р сарын 16нд гарч Монголын Эзэнт гүрний баруун хязгаарт Каспийн тэнгисийн хөвөөнд байсан Батын өргөөнд (1246 оны 4 сарын 4) хүртэл бараг нэг жил явсан атлаа Батынхаас Их хаан Гүюгийн ордон хүртэл 1246 оны 4 сарын 8-наас 1246 оны 6 сарын 16) бараг хоёр дахин их замыг хоёрхон сарын хугацаанд туулснаас үзэхэд өртөө гэж ямар гайхамшигтай зүйл байсныг төвөггүй мэдэж болно. Өгөдэй хаан өртөө зам бүрт 20 улаач, тогтоосон тоо бүхий агт морь, шүүс, хүнсний хонь, саалийн гүү, хөллөх шар, тэрэг байх ёстой гэж тогтоожээ. Мөн хуралдайгаар дахин цааз гаргаж мянгатуудад газар хувааж аравтын дотроос дураар гарч орох явдлыг хориглосон нь эзэн харьяатын ёсыг бэхжүүлэв. Говьд худаг гаргуулж бэлчээр нутгийг өргөтгөх арга хэмжээ авчээ. Чингисийг залгамжлагчдын байлдан дагуулал 1229, 1235 оны хуралдайгаар байлдан дагууллын явц болон шинээр өрнө зүгийн орнууд руу байлдах эсэх асуудлыг хэлэлцэж дайлах шийдвэр гаргав. Баруун зүгийн аян дайныг удирдуулахаар Зүчийн хүү Батыг томилж хан хөвгүүдийг түүний удирдлага дор цэрэг захируулан явуулахаар тогтжээ. Батад туслуулахаар туршлагатай жанжин Сүбээдэйг томилов. Тийнхүү тухайн үеийнхээ шилдэг хүмүүсийг томилсон нь баруун зүгийн байлдаанд их ач холбогдол өгч байсан нь тодорхой. 1236-1238 онуудад Рязань,Владимирын вант улс, Ижил мөрний Булгаруудыг байлдан дагуулав. 1239 онд Өвөр Кавказ, Азербайджан, Армен, Грузинийг эзлэн авч улмаар 1240 он Киевийг эзэлжээ. 1241 оны эхээр баруун европ руу цөмрөн орж Польш, Силезийг довтлон эзлэв. Бат хааны цэргээс зугатсан бүхэн Унгарт очиж IY Бела хаан тэднийг орогнуулж байсан нь Батын Унгарт довтлох шалтаг болжээ. Батын цэрэг Тисса гол дээр Унгарын цэргийн гол хүчтэй тулалдаж бутцохижээ. Бат, Сүбээдэйн цэрэг IY Белаг хөөсөөр Австрийн Вена хотод хүрч очжээ. Монголын цэргийн сүр хүчнээс Европ бүхэлдээ эмээж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын тухай нохой толгойтой, хүний махаар хооллодог гэсэн аймшигт цуу яриа Европыг нөмөрч Германд "Татарын довтолгооноос аварч хайрла" гэдэг залбирал гарчээ. Монголын аюулыг хэтрүүлэн ярьсаар Данийн загасчид ч монголчуудаас айн далайд гарч чадахгүй байсан гэдэг. Монгол цэрэг Словакийг туулж, Дорнод Чехийг эзэлж Адриатын тэнгист хүрээд байтал Өгөдэй хаан нас барсан мэдээ иржээ. Бат хаан байлдааныг зогсоох шийдвэр гаргаж нутгийн зүг жолоо залжээ. Байлдааны явцад Бат Өгөдэй хааны хүү Гүюгтэй эвдрэлцэхэд Их хаан Өгөдэй Батад зөвийг өгсөн билээ. Гэвч Гүюг түүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй хэвээр байсан юм. Тиймээс түүний хувьд шинэ хаанд хэнийг сонгох нь маш учир холбогдолтой байсны дээр удаан хугацааны аян дайнд монгол цэргүүд ядарч туйлдаж байсан нь ч мөн ийм шийдвэр гаргахад нөлөөлжээ. нөлөөлжээ. Алтан ургийнхны хаан ширээний тэмцэл 1241 онд Өгөдэй хаан тэнгэрт хальж, Цагадай нас барснаар алтан ургийнхны дунд хаан ширээний төлөө тэмцэл өрнөсөн нь Монголын Эзэнт гүрний дотоод улс төрийн байдлыг түгшүүртэй болгожээ. Өгөдэй хааны нэр заан гэрээсэлсэн Хүчү 1236 онд Өмнөд Сүн улсыг байлдаж яваад нас барахад хаан эцэг нь ихэд харамсаж түүний хүү Ширэмүнг гэрээслэжээ. Гэвч Өгөдэй хаан хорвоогоос эрт хальж Ширэмүн нас бага байсан нь маргаан дэгдэх үндэс болсон юм. Чингис хааны дөрвөн хөвгүүдийн удам Зүчи, Тулуйнхан, Өгөдэй Цагадайнхан хоёр хоёроороо талцан өөрийн талын хүмүүсийг хаан суулгахаар тэмцсэн боловч хэн нь ч дийлж чадалгүй Өгөдэй хааны бэлэвсэн хатан Туракина таван жил шахам төр барив. Төр барих хугацаандаа Туракина хатан төр барихыг нь эсэргүүцсэн буюу шүүмжилсэн төрийн шударга сайдуудыг хавчиж албан тушаалаас нь зайлуулж байсан нь төрийн хэрэг цалгардахад хүрчээ. Алтан ургийн ноёдын шаардлагаар Их хуралдайг Хархорумын ойролцоох Шар орд буюу Алтан ордонд 1246 онд хуралдуулж Гүюгийг их хаанд өргөмжилжээ. Гүюгийг хаан өргөмжлөхөд алтан ургийн хан хөвгүүдээс Бат бие өвчтэй хэмээн шалтаглаж оролцоогүй ба дүү Бэрхийг илгээжээ. Гүюгийг хаан өргөмжлөх ёслолд гадаад дотоодын 4000 гаруй элч төлөөлөгчид ирж оролцсоны ихэнх нь Монголын Эзэнт гүрний хаад цаашид ямар бодлого баримтлахыг мэдэх, өөрийн улсын үнэнчээр зүтгэж буйг илтгэх зорилготой байв. Гүюг хааныг хаан өргөмжлөх их ёслолыг хийсэн Алтан орд хэмээх тэрхүү асрыг Унгарын IY Бела хаан бэлгэнд ирүүлсэн бөгөөд дотроо 2000 гаруй хүний багтаамжтай алт үнэт эрдэнэсээр гоёсон маш сайхан орд байжээ. Гүюг хаан болмогц эрх мэдлээ батжуулахын тулд төрийн хэрэгт хөндлөнгөөс оролцож хутган үймүүлж байсан Фатима зэрэг хүмүүсийг цаазаар авчээ. Мөн Туракина хатны үед хавчигдаж албан тушаалаасаа зайлуулагдаж байсан Чингай чинсан, Масуд бек, Мухамед Ялавач нарыг албан тушаалд нь эргүүлэн тавив. Мөн Туракина хатны үед гаргасан зарлиг, гэрэгээг хүчингүй болгож Өгөдэй хааных хүчин төгөлдөр хэмээн зарлав. Албан татварыг журамлах цэрэг татлагыг цэгцлэх зорилгоор 1247 онд хүн амын тооллого хийжээ. Гүюг 1248 оны өвөл их цэргээ аван баруун зүг Эмиль нутагт очиж биеэ эмчлүүлнэ хэмээн морджээ. Түүнийг мордоход Тулуйн бэлэвсэн хатан Сорхагтани бэки Батад элч илгээж сэрэмжтэй байхыг анхааруулж байсан нь Гүюг тусгай зорилготой мордсон байж болох юм. Бат нь Гүюгтэй олон жилийн өмнөөс зөрчилтэй байсан болон түүнийг хаан болоход дэмжээгүй билээ. Сорхагтани бэхи бол ордонд нөлөө бүхий тухайн үеийн улс төрийн байдлыг сайн мэдэх нэгэн байв. Бат ч цэргээ бэлтгэн сэрэмжлэн хүлээж байтал 1248 оны хавар Гүюг хаан гэнэт таалал төгсчээ. Алтан ургийнхны дотор дахин хаан ширээний тэмцэл өрнөж Өгөдэйн угсаатай таарамжгүй байсан Бат Тулуйн хүү Мөнхийг хаан болгохын төлөө шургуу тэмцэж эцэстээ зорьсондоо хүрчээ. Мөнхийн эх Сорхагтани бэхи алтан ургийнхны дунд ухаантайгаараа хүндлэгдсэн нэгэн байсан бөгөөд тухайн үед хэнийг түшвэл дэмжлэг олохыг сайн мэдэж байсан аж. Бат хаан Гүюгийн хаан өргөмжлах ёслолд ирсэнгүйд өвчтэй авгаа эргэ хэмээн хүү Мөнхийг Баттай уулзуулж байснаар түүний дэмжлэгээр хаан сууринд суух болжээ. 1251 онд Мөнхийг хаан өргөмжлөх Их хуралдай цэргийн хамгаалалт дор нэлээд түгшүүртэй байдалд болсон ба тэр үеэр цэргийн хүч хэрэглэхээр Өгөдэй, Цагадайн угсааны ноёд үлэмж цэрэг, зэвсгийн хүчтэй ирж яваад илрэн баривчлагдаж байсан зэрэг нь алтан ургийнхны зөрчил нэлээд гүнзгийрснийг харуулж байгаа юм. Мөнх хаан болмогц өөрийг нь эсэргүүцсэн олон хүмүүсийг цаазаар авч шахалт хавчлагад оруулсан нь Монголын Эзэнт гүрний эв нэгдэлд сөрөг нөлөө үзүүлжээ. Мөнх хаан Их Монгол улсын төрийг хямралаас гаргахын тулд засаг захиргааны хэргийг чангатгах зарим арга хэмжээг авчээ. Өртөө улааны асуудлыг цэгцэлж зөвхөн төр, албаны хэргээр зорчигсодыг зохих журмын дагуу явуулж хувийн хэргээр дураар зорчих худалдаачдыг журамлаж өөрийнх нь зардлаар явуулж байх болгов. Хүн амын тооллогыг дахин хийж цэргийн болон алба татварыг цэгцлэв. Малчдын 100 мал тутмаас жил бүр нэг толгой мал, зуу хүрэхгүй бол албанаас хэлтрүүлэх,мөн Хятад,Мавереннахр нутагт жил бүр баян хүнээс 10 алтан зоос, ядуугаас 1 алтан зоос, Хорасанд баян хүнээс 7, ядуугаас нэг алтан зоос хураахаар амьдралынх нь төвшинг харгалзан ялгавартай тогтоож өгсөн байна. Мөнхийн дээрхи арга хэмжээ нь санамсаргүй хэрэг биш. Төрийн хэрэг цалгардсанаас хэн дуртай хүмүүс алба татвар санасан зоргоор авч өртөө улааг хувийн зорилгоор ашиглах болсон зэрэг нь олон түмний амьдралын түвшинд муугаар нөлөөлж эсэргүүцэл тэмцэл гарах болсон байжээ. Тиймээс алба татварыг хөнгөрүүлэх,заримыг нь чөлөөлөх хүртэл арга хэмжээ авснаар байдал арай дээрджээ. Мөнх хаан гадаад бодлогын хувьд өмнөх хаадын үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэн хоёр зүгт байлдан дагуулал хийжээ. Мөнх дүү Хубилайдаа умард хятадыг бүхэлд нь эзлэж дуусгаад улмаар Өмнөд Сүн улсыг байлдахыг даалгав. Бага дүү Хүлэгүдээ цэрэг өгч Исламын улс,Багдадын халифыг дайлуулахаар баруун зүг илгээв. Хүлэгү ах хааны зарлигийг биелүүл 1256 онд Исламын улс,1258 онд Багдадын улсыг эзлэж Ил хаадын улсыг байгуулжээ. Улмаар Хүлэгүгийн цэрэг Египетийн цэрэгтэй байлдсан боловч ялагджээ. Мөнх хаан өөрийн биеэр цэрэг удирдаж дүү Хубилайдаа хүчин сэлбэхээр 1257 онд мордохдоо төрийн хэргийг дүү Аригбөхдөө түр хамааруулан үлдээжээ. Мөнх хаан Өмнөд Хятадын 20 гаруй хот цайзыг эзлэн амжилттай байлдаж явсан боловч өвчнөөр таалал төгсчээ.
Өгөдэй хаан	Өгэдэй хаан (ᠥᠭᠡᠳᠡᠢᠬᠠᠭᠠᠨ, ойролцоогоор 1186 он - 1241 оны 12-р сарын 11) нь Чингис хааны гуравдугаар хүү бөгөөд өөрийн эцгийн дараах Монголын эзэнт гүрний хоёр дахь их хаан байв. Тэрээр эцгийнхээ байгуулсан эзэнт гүрний тэлэлтийг үргэлжлүүлсэн ба Европ дахь монголчуудын довтолгоон, Хятад дахь Монголын байлдан дагуулалтын үеэр өмнөд болон баруун зүгт Монголын эзэнт гүрэн өөрийн хамгийн дээд хэмжээнд хүргэж дэлхийн хүн болов. Чингисийн бүх хөвгүүдийн адил тэр Хятад, Иран, Төв Ази дахь байлдан дагууллуудад өргөн хүрээнд оролцжээ. Оршил Өгэдэй нь Чингис хаан болон Бөртэ үжин нарын гурав дахь хүү байв. Тэрээр өөрийн эцгийн дээшлэн мандах үеийн үймээн самуунтай үйл явдлуудад оролцсон. Өгэдэйг 17 настай байхад Чингис хаан Жамухын цэргийн эсрэг хийсэн Хар халзан элээтийн тулалдаанаас ("Монголын нууц товчоо"-ы уг эхэд тулалдаан болсон газрын нэрийг Халахалжит элэт гэж тэмдэглэжээ) аймшигт ялагдлыг амсжээ. Өгэдэй хүнд шархадсан бөгөөд тулалдааны талбарт гээгдсэн байна. Эцгийнх нь өргөмөл дүү, хамтран зүтгэгч Борохул түүнийг аварчээ. Хэдийгээр тэр аль хэдийн гэрлэсэн байсан ч 1204 онд эцэг нь түүнд ялагдсан мэргид ноёны хатан Дөргөнэг авч өгчээ. Иймэрхүү байдлаар эхнэр нэмж авах нь тал нутгийн соёлд ховор биш байжээ. 1206 онд Чингисийг хаан (khagan) буюу эзэн хаанд (emperor) өргөмжилсний дараа жалайр, бэсүд, сүлдүс, хонхотон овгийн мянгатуудыг түүнд хараат газар нутаг болгон өгсөн байна. Өгэдэйн газар нутаг Ховог (Хобок) болон Эмээл (Эмель) голуудыг хамарчээ. Эцгийнх нь хүсэлтийн дагуу жалайрын захирагч Илүгэй Өгэдэйн багш болсон байна. Өгэдэй өөрийн ах нарын хамт Алтан улсын (Jin dynasty, Государство Цзинь) эсрэг 1211 оны 11-р сард анх удаа бие дааж цэргийн ажиллагаа явуулсан. Тэрээр Хэбэйгээр дамжин өмнөд нутгийг, дараа нь 1213 онд Шаньсигаар дамжин умардыг сүйрүүлэхээр илгээгдэж байв. Өгэдэйн хүч Ордосын гаднаас Алтан улсын цэргийн ангийг хөөсөн ба тэрээр Сүн улс, Алтан улс, Тангуд улсын (Xi Xia буюу Western Xia (Баруун Ся), Great Xia (Их Ся)) эзэмшлүүдийн хилийн уулзвар руу хөдөлжээ. Хорезмын эсрэг Монголын байлдан дагуулалтын үеэр Цагадай, Өгэдэй нар 1219-1220 онд таван сарын бүслэлтийн дараа Отрарыг эзэлж, оршин суугчдыг нь хядсан бөгөөд Ургенчийн хэрмийн гадна талд байсан Жочитай нэгдэв. Жочи, Цагадай нар цэргийн стратегийн тал дээр дайсагнан маргалдаж байсан учраас Чингис хаан Ургенчийн бүслэлтийг хянуулахаар Өгэдэйг томилсон байна. Тэд 1221 онд хотыг бүрэн эзлэсэн юм. Афганистан, зүүн өмнөд Персэд бослого гарахад Өгэдэй бас Газнийг номхотгожээ. Их Хаанд өргөмжлөгдсөн нь Өгэдэйг хаанд өргөмжилсөн нь. Рашид ад-Дин, XIV зууны эх. 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгооны өмнө Чингис хаанаас өв залгамжлагчаа томилохыг Есүй хатан шаардав. Ахмад хоёр хүү Зүчи, Цагадай нарын хоорондох аймшигт хэрүүл шуугианы дараа тэд өв залгамжлагчаар сонгож болно хэмээн Өгэдэйг байлгахаар тохиролцсон. Чингис тэдний шийдвэрийг баталжээ. Чингис хаан 1227 онд нас барсан ба Зүчи түүнээс эрт нэг юм уу хоёр жилийн өмнө нас барсан байна. Өгэдэйн дүү Толуй 1229 он хүртэл засаг баригч (regent) байв. Өгэдэйгээр өв залгамжлуулах Чингисийн тодорхой хүсэлд эргэлзэх явдал үнэндээ хэзээ ч байгаагүй хэдий ч Чингисийн нас барсны дараа Хэрлэн мөрөн дээрх Хөдөө Аралд болсон хуралдайгаар 1229 онд Өгэдэй их хаанд (great khan) сонгогдсон байдаг. Ёс жаягийн дагуу гурван удаа найр тавьсны дараа Өгэдэй 1229 оны 9-р сарын 13-нд монголчуудын Хаанд (Khagan) өргөмжлөгдсөн байна. Цагадай өөрийн дүүгийн эрх шаардлагыг үргэлжлүүлэн дэмжсэн. Чингис хаан Өгэдэйг эелдэг, өгөөмөр зан чанартай гэж харж байв. Түүний билэг авьяас эцгийнхээ зам дээр эзэнт гүрнийг хадгалсан амжилтад нь тодорхой хэмжээний үүрэг гүйцэтгэсэн. Түүний хаанчлалын үед гол төлөв Чингис хааны ардаа үлдээсэн зохион байгуулалт ба Өгэдэйн хувь хүний шинж чанарын ачаар Монголын эзэнт гүрний ажил хэрэг ихэнх хэсэгтээ тогтвортой үлджээ. Өгэдэй прагматик хүн байсан, гэсэн ч тэр хаанчлалынхаа хугацаанд зарим алдаа гаргасан. Өгэдэй цэргийн захирагч юм уу зохион байгуулагчийн хувьд өөрийгөө эцэгтэйгээ эн тэнцүү хүн гэж үзэн төөрөлддөггүй байсан бөгөөд өөрийн олсон хамгийн чадварлаг хүмүүсийн авьяас чадварыг хэрэглэжээ. Түүний сэтгэл татам зан байдлын тухай мэдээллүүдийг үл харгалзан 1237 онд үйлдсэн гэмт хэргийнх нь төлөө Монгол, Персийн түүхчид Өгэдэйг шүүмжилсэн байдаг ба энэ нь Персийн түүхчдийн бичсэнээр долоогоос дээш насны 4,000 ойрад охидыг хүчирхийлэх тушаалаас бүрддэг. Тэгээд дараа нь эдгээр охид Өгэдэйн гаремд (эмсийн байр) хураагдах, эсвэл Монголын эзэнт гүрэн даяарх аяны буудлуудад биеэ үнэлэгчид болон хэрэглэгдэхээр өгөгдсөн байна. Өмнө нь Ойрад нутгийг захирч байсан Өгэдэйн эгч Чэчэйхэний үхлийн дараах энэ алхам нь Ойрад аймаг болон тэдний газар нутгийг Өгэдэйн хяналтын доор авчирчээ. Дэлхийн байлдан дагуулалт Дундад Дорнод дахь тэлэлт Хорезмын эзэнт гүрнийг устгасны дараа Чингис хаан Тангуд улсын эсрэг хөдлөхөд чөлөөтэй болсон. Гэсэн хэдий ч 1226 онд Хорезмын хаадын сүүлчийнх нь болох Желал ад-Дин Мангуберди өөрийн эцэг II Ала ад-Дин Мухаммедын алдсан эзэнт гүрнийг сэргээхээр Персэд буцаж иржээ. 1227 онд түүний эсрэг илгээсэн Монголын зэвсэгт хүчин Дамганд ялагдсан байна. Желал ад-Динийн эсрэг хөдөлсөн өөр нэг арми Исфаханы ойролцоо пиррийн ялалт (pyrrhic victory - ялагдсантай адил ялалт) байгуулсан боловч тэр амжилтаа үргэлжлүүлж чадаагүй аж. Өгэдэй дайны ажиллагаа эхлүүлэхийг зөвшөөрснөөр Чормаган хорчи 30,000-50,000 монгол цэргийг толгойлон Бухараас гарчээ. Тэрээр хорезмуудын тусламж дэмжлэгийн удаан хугацааны хоёр бааз суурь болох Хорасан, Персийг эзлэн авав. 1230 онд Амударья мөрнийг гаталсан ба ямар нэгэн эсэргүүцэлтэй тулгаралгүйгээр Хорасан руу орсон тул Чормаган хурдан, чөлөөтэй явж өнгөрлөө. Тэрээр баруун Афганистан руу довтлох цаашдын зааврыг өгсөн байсан Дайр баатрын хяналт доор бие бүрэлдэхүүнийхээ нэлээд их хэсгийг дэмжлэг болгон үлдээжээ. Чормаган болон түүний армийн олонх хэсэг 1230 оны намар Эльбурсын уулс болон Каспийн тэнгисийн хоорондох бүс нутаг Табаристан (орчин үеийн Мазендеран) руу орж, ингэснээр Низаритын исмайлитуудын (ассасинууд) хяналтад байсан өмнө зүг дэх уулархаг бүсээс зайлсхийв. Рей хотод хүрээд Чормаган өвлийн хүрээгээ тэнд байгуулсан ба хойд Персийн үлдсэн хэсгийг номхотгохын тулд цэргүүдээ илгээжээ. 1231 онд тэр өөрийн удирдсан армийг өмнө зүг рүү хөдөлгөсөн бөгөөд Кум, Хамадан хотууд хурдан хугацаанд эзлэгдэв. Тэндээс тэрээр Фарс, Керманы бүс нутгууд руу цэргүүдээ илгээхэд тэдгээрийн захирагчид мужуудаа сүйтгүүлж байхаас илүү Монгол эздэд алба гувчуур төлөхийг эрхэмлэн хурдан хугацаанд дагаар орлоо. Энэ хооронд зүүн зүгт Дайр баатар Кабул, Газни, Забулистаныг эзлэх зорилгодоо гуйвалтгүй хүрч байв. Монголчууд аль хэдийн Персэд дэг журам тогтоосон тул Желал ад-Дин хөөгдөхөд хүрч, Өвөр Кавказад тусгаарлагдсан байна (тэрээр энэ явдлаас хойш удалгүй алагджээ). Ийнхүү Перс бүхэлдээ Монголын эзэнт гүрэнд нэгдсэн болой. Алтан улсын уналт 1230 оны сүүлээр Доголху чэрби (монгол жанжин) Алтан улсад санамсаргүй байдлаар ялагдсаны хариуд Өгэдэй хаан дүү Толуйн хамт өмнө зүгт Шаньси муж руу хөдлөн уг мужийг Алтан улсын цэргээс цэвэрлэж, Фынсян хотыг эзлэн авав. Хойд зүгт зуны улирлыг өнгөрөөсний дараа тэд Хэнань дахь Алтан улсын хүчний эсрэг дахин дайны ажиллагаа явуулсан бөгөөд Алтан улсын ар талаас довтлохын тулд Өмнөд Хятадын нутгаар (Сүн улсын газар нутгаар) дайран гарчээ. 1232 он гэхэд Алтан улсын хаан нийслэл Кайфын хотдоо бүслэгдсэн байлаа. Удалгүй Өгэдэй аян дайны эцсийг өөрийн жанждад даатгаж үлдээгээд буцав. Хэд хэдэн хотыг эзэлсний дараа монголчууд Сүн улсын хожимдсон тусламжаар 1234 оны хоёрдугаар сард Цайчжоу хотыг эзлэн авч (Алтан улсын хаан Кайфын хотоос явж Цайчжоу хотод орогноод байжээ) Алтан улсыг мөхөөжээ. Гэвч дараа нь Сүн улсын амбан захирагч Монголын элч төлөөлөгчийг хороосон бөгөөд Сүн улсын цэргүүд монголчуудын захиргаанд байсан Сүн улсын урьдын нийслэлүүд болох Кайфын, Лоян, Чанъань зэрэг хотуудыг эзэлж авав. Алтан улстай хийсэн дайнаас гадна Өгэдэй Пусянь Ваньну (урьд нь Алтан улсын жанжин байсан) гэгчийн байгуулсан Дорнод Ся улсыг 1233 онд бут цохин мөхөөж, өмнөд Манжуурыг төвшитгөжээ. Мөн энэ бүс нутгийн хойд хэсэгт орших Усны татаруудыг номхотгож, 1237 онд гаргасан бослогыг нь дарсан байна. Гүрж, Арменийг байлдан дагуулсан нь 1184-1230 оны үеийн Гүржийн хаант улс 1232 онд Чормаганы удирдсан монголчууд Кавказад эргэж ирэв. 1235 онд Гянжа хотын хэрмийг оньсон харвах, түншүүр зэвсгээр эвдэн нураажээ. Эрбиль хотын иргэд Монгол хааны ордонд жил бүр алба гувчуур хүргэхээр тохиролцсоны эцэст монголчууд ухарсан байна. Чормаган 1238 он хүртэл, өөрөөр хэлбэл ханхүү Мөнхийн цэргийн хүч Хойд Кавказад идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах хүртэл хүлээв (1236 оноос Бат хааны удирдсан Монголын их цэрэг Европ руу цөмрөн аян дайн хийж эхэлсэн бөгөөд энэ аян дайны үеэр ханхүү Мөнх, Хадан нар Хойд Кавказын овог аймгуудыг байлдан дагуулсан байна). Арменийг эрхшээлдээ оруулсныхаа дараа Чормаган Тбилиси хотыг эзлэн авлаа. 1238 онд монголчууд Лори хотыг эзлэв. Хотын захирагч шахиншах нь монголчуудыг ирэхээс өмнө гэр бүлийнхээ хамт зугтаж, энэхүү баян хотыг хувь заяанд нь даатгаж үлдээсэн аж. Хоханаберд цайз хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлсний дараа цайзын захирагч Гасан Жалал монголчуудад дагаар оров. Дараа нь монголчууд Гүржийн өөр нэгэн түшиг тулгуур болох атабек Авагийн захирсан Каен цайзын эсрэг хөдөлжээ. Монгол жанжин Тохта шууд дайралт хийлгүй, хотыг тойруулан хана хэрэм босгосон тул Аваг удалгүй бууж өглөө. 1240 он гэхэд Чормаган Өмнөд Кавказыг байлдан дагуулж дууссан бөгөөд ингэснээрээ Гүржийн язгууртнуудыг бууж өгөхөд хүргэв. Солонгос 1224 онд Солонгост очсон Монголын элч буцах замдаа тодорхой бус байдлаар алагдаж, Солонгосын эрх баригчид Монголд албан татвар өгөхөө больжээ. 1231 онд Өгэдэй үрэгдсэн элчийнхээ өшөөг авах, Солонгосыг дарангуйлах зорилгоор Саритай хорчийг илгээв. Ингээд энэ хаант улсыг дарангуйлах тушаалын дагуу Монголын цэрэг Солонгос руу довтолж эхэллээ. Корё улсын (тухайн үед Солонгост оршин тогтнож байсан улс) хаан Монголын даргач нарыг хүлээн авахаар тохиролцсон бөгөөд тэд нараар улс орныхоо хэргийг түр хугацаанд мэдүүлэв. Гэвч тэднийг 1232 оны зун буцахад Чхве У (тухайн үед Корё улсад цэргийн дэглэм тогтож, цэргийн эрхтнүүд улс орныг удирдаж байсан бөгөөд энэ үеийн цэргийн дэглэмийн удирдагч нь Чхве У байв) нийслэлээ Кэсоноос Канхва арал руу нүүлгэжээ. Саритай тэдний эсрэг дайн хийж байгаад тэнэсэн суманд өртөж амь үрэгдэв. 1234 онд Монголд болсон их хуралдай дээр Өгэдэй Монголын элч нарыг хороосон солонгосчууд, Өмнөд Сүн улс, кипчакууд болон тэдний Европын холбоотнуудыг байлдан дагуулах төлөвлөгөөгөө зарлалаа. Өгэдэй Монгол цэргийн жанжнаар Данхыг (Danqu) томилж, дагаар орсон солонгос жанжин Хон Бок-воныг Корё улсаас эзэлж авсан дагасан цэрэг, иргэд бүхий 40 хотын захирагч болгов. 1238 онд Корё улсын хааны ордон энх тайвныг тогтоохыг хүсэхэд Өгэдэй Корё улсын хааныг өөрийн биеэр Монголд ирэхийг шаарджээ. Корё улсын хаан эцэстээ өөрийн хамаатан Ён Нон-гун Суныг сурвалжит 10 хөвгүүний хамт Монгол руу барьцаанд илгээснээр 1241 онд дайн түр зогсов. Европ Монгол цэрэг Оросын хотыг эзлэн авч байгаа нь Монголын эзэнт гүрэн өрнө зүгийн тал хээр нутгийн (Кипчакийн тал нутаг) нүүдэлчдийг эрхшээлдээ оруулж, Европ руу хөөх зорилгоор Бат хааны удирдлага доор баруун зүгт өргөжин тэлж эхлэв. Тэд баруун зүгийн байлдан дагууллаараа Ижил мөрний Булгар, Аланы бараг бүх хэсэг, Кипчакийн тал нутаг, Оросыг эзлэн авснаас гадна Унгарыг богино хугацаанд эзэлсэн юм. Тэд бас Польш, Хорват, Серби, Болгар, Латины эзэнт гүрэн, Австри руу довтолжээ. Коломнагийн (Оросын хот) бүслэлтийн үеэр Өгэдэй хааны эцэг нэгт ах (дүү?) Хүлгэн суманд оногдож амиа алдсан байна. Энэ аян дайны үеэр Өгэдэйн хүү Гүюг, Цагадайн ач Бүри нар Батыг тохуурхан доромжилж, монголчуудын хүрээнд зөрчил үүсэв. Өгэдэй хаан Гүюгийг "Чи өөрийн армийн эр хүн бүрийн санаа сэтгэлийг алдагдуулсан... Чамайг өөрийнхөө эрчүүдэд харгис хандаж байснаас болж оросууд бууж өгсөн гэж бодож байна уу?" ("Аялж одруун зуур бөгст хүний бөгс нь эс үлдэв хэмээгдэмү чи... Оросууд иргэнийг тэр чиний уур хилэнд айж орогдсоноо болгон ахуюу чи") хэмээн хатуу зэмлэжээ. Дараа нь тэр Европыг байлдан дагуулах ажиллагааг үргэлжлүүлэхээр Гүюгийг буцаан илгээсэн байна. Гүюг болон Өгэдэйн өөр нэг хүү Хадан нар Трансильвани, Польш руу тус тус довтолжээ. Хэдийгээр Өгэдэй хаан Европын үлдсэн хэсэг рүү, "Их тэнгис" - Атлантын далай хүртэл довтлох зөвшөөрөл олгосон байсан боловч түүнийг нас барсны дараах жил буюу 1242 оны эхээр монголчуудын давшилт Зүүн Европт зогссон юм. Монгол суртал ухуулга хожим энэ аян дайны бүтэлгүйтлийг түүний цаг бусаар нас барсантай холбон тайлбарлаж, Өгэдэйн залгамжлагчийг сонгоход Бат биечлэн оролцох ёстой байсан гэх болно. Гэвч үнэндээ Бат хэзээ ч ийм сонгуулийн төлөө Монгол руу буцаж ирээгүй бөгөөд 1246 он хүртэл залгамжлагч тодроогүй юм. Европын цайз бэхлэлтүүд стратегийн хувьд асуудал үүсгэж, монгол жанжид байгаа нөөц бололцоогоороо түүнийг даван туулж чадахгүй байсан явдал нь аян дайн зогсонги байдалд орж, дахин сэргээгүйн шалтгаан болсон байх магадлалтай. Сүн улстай зөрчилдсөн нь 1235-1245 оны үед Өгэдэйн хөвгүүдээр удирдуулан хийсэн ихээхэн хор хөнөөлтэй цуврал довтолгооныхоо үр дүнд монголчууд Сүн улсын нутгийн гүнд нэвтэрч, Чэнду, Сянъян, Хөх мөрөнд хүрчээ. Гэвч тэд газар орны уур амьсгал, Сүн улсын цэргийн тоо зэргээс шалтгаалан аян дайнаа амжилттай дуусгаж чадаагүй бөгөөд энэ дайны явцад Өгэдэйн хүү Хүчү амь үрэгдсэн байна. 1240 онд Өгэдэйн нөгөө хүү Хүдэн туслах чанартай армийг Төвд рүү илгээжээ. Сүн улсын түшмэлүүд Сэлмүс (Selmus) тэргүүтэй Өгэдэйн элч нарыг хөнөөснөөр хоёр улсын хоорондох нөхцөл байдал улам дордов. Өгэдэйн удирдлага доор Ази тив даяар явагдсан Монгол гүрний өргөжин тэлэлт нь улс төрийн тогтвортой байдлыг авчирч, Өрнө ба Дорныг холбосон худалдааны гол зам болох Торгоны замыг дахин сэргээхэд тус болсон юм. Энэтхэг Өгэдэй Газнид Дайр баатрыг, Кундузад Мэнгэт (Menggetu) ноёныг тус тус захирагчаар томилжээ. 1241 оны өвөл монгол цэргүүд Инд мөрний хөндий рүү довтолж, Делийн султант улсын мэдэлд байсан Лахор хотыг бүслэв. Гэвч Дайр баатар 1241 оны 12-р сарын 30-нд хот руу дайрах үеэр амь үрэгдсэн ба монголчууд Делийн султант улсаас гарахаасаа өмнө хотыг эвдэн устгажээ. 1235 оноос хойш хэсэг хугацааны дараа монгол цэргийн өөр нэг хүч Кашмир руу довтолж, тэнд хэдэн жил даргач суулгав. Удалгүй Кашмир Монголын хараат болжээ. Ойролцоогоор тэр үед Кашмирын буддын шашны их багш Оточи болон түүний ах Намо нар Өгэдэйн ордонд ирсэн байна. Засаг захиргаа Өгэдэй Монголын засаг захиргааны хүнд суртлыг бий болгожээ. Түүний захиргааг гурван бүлэг бүрдүүлсэн. Эдгээр нь: Уйгур бичээч Чингай болон хэрэйдүүд төлөөлсөн христ шүтлэгт дорнод түрэгүүд Хорезм хүмүүс болох Махмуд Ялавач, Масуд-бек нар төлөөлсөн лалын шашинтнууд (Лалын шашинтнууд Монголын төрд олон үеэрээ зүтгэж байсны нэг нь энэ үеийнхэн болно) Хятан үндэстэн Елюй Чуцай, зүрчин үндэстэн Няньхэ Чжуншань нар төлөөлсөн күнзийн сурталт хойд хятадууд юм. Махмуд Ялавач төр засгийн зүгээс татвар хураах ажлыг мөнгөөр төлбөр төлдөг татварын фермерүүдэд хариуцуулах тогтолцоог сурталчилж байжээ. Елюй Чуцай төр засгийн уламжлалт хятад хэв маяг бүхий тогтолцоог бий болгох тал дээр Өгэдэйд дэмжлэг үзүүлж байсан бөгөөд татварыг төрийн албаны төлөөлөгчдийн гарт шилжүүлж, засаг төрийн гаргасан мөнгөн тэмдэгтээр төлбөр хийдэг байв. Лал худалдаачид Монголын язгууртнуудын хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр ажиллаж, татвар төлөхөд шаардлагатай мөнгийг өндөр хүүтэй зээлж байжээ. Ялангуяа Өгэдэй эдгээр ортог (Монголын эзэнт гүрний үед төр ба хувь язгууртнуудын түнш худалдаачныг ийн нэрлэж байжээ) аж ахуйн нэгжүүдэд идэвхтэй хөрөнгө оруулалт хийсэн байна. Үүний зэрэгцээ монголчууд мөнгөний нөөцөөр баталгаажсан цаасан мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулж эхэлжээ. Уламжлалт монгол бичгээр "Өгэдэй хаан" Өгэдэй төрийн хэрэг эрхлэх салбар хэлтсүүдийг татан буулгаж, Елюй Чуцайн санал болгосны дагуу Монголын захиргаан дахь Хятадын газар нутгийг 10 замд хуваасан ажээ. Мөн тэрээр эзэнт гүрнийг Бешбалык ба Яньцзингийн засаг захиргаанд хуваасан ба Хархорум дахь төв байр нь Монгол, Манжуур, Сибирийн асуудлыг шууд хариуцдаг байв. Түүний хаанчлалын сүүл үед Амударьягийн захиргаа байгуулагдсан байна. Туркестаныг Махмуд Ялавач захирч байсан бол Елюй Чуцай 1229-1240 оны үед Хойд Хятадыг захирч байлаа. Өгэдэй Шигихутугийг Хятадад ерөнхий шүүгчээр томилжээ. Иранд Өгэдэй эхлээд хар хятан хүн Чинтөмөрийг, дараа нь шударга захирагч гэдгээ харуулсан уйгур хүн Коргузыг томилов. Хожим Елюй Чуцайн зарим үүргийг Махмуд Ялавачид шилжүүлж, албан татварыг Абдурахманд хүлээлгэн өгчээ. Абдурахман татварын нэг жилийн мөнгөн орлогын хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлнэ гэж амласан байна. Ортог буюу түнш худалдаачид Өгэдэйн мөнгийг тариачдад хэт өндөр хүүтэй зээлүүлж байсан хэдий ч Өгэдэй өөрөө нэлээд өндөр хүүтэй зээл авдаг байжээ. Энэ нь ашигтай байсан авч олон хүн татвар хураагчид болон тэдний хүчтэй зэвсэгт бүлэглэлүүдээс зайлсхийхийн тулд гэр орноо орхин дүрвэжээ. Өгэдэй эзэнт гүрний ноёдод христийн шашинт бичээч Кадак, даосын шашны санваартан Ли Чжичан нараар хичээл заалгаж, сургууль, академи байгуулж байв. Мөн Өгэдэй хаан торгоны нөөцөөр баталгаажсан цаасан мөнгөн тэмдэгт гаргах зарлиг буулгаж, хуучин мөнгөн дэвсгэртийг устгах үүрэгтэй газар байгуулжээ. Елюй Чуцай Өгэдэйн Иран, Баруун болон Хойд Хятад, Хорезм зэрэг хараат газар нутгийг өргөн хэмжээгээр хувааж байгаа явдлыг эзэнт гүрнийг задралд хүргэж болзошгүй хэмээн эсэргүүцэж байлаа. Ийнхүү Өгэдэйн зарлиг болгосноор Монголын язгууртнууд хараат газар нутгуудад даргач томилж болох боловч хааны ордноос бусад албан тушаалтныг томилж, татвар авахаар болжээ. Өгэдэй хаан эцгийнхээ тушаал, зарлигууд хүчин төгөлдөр хэвээр байгааг баталж, дээр нь өөрийн зарлигийг нэмж, "Их Засаг" ("Их Яса" гэж бас нэрлэдэг) хуулийг үүний салшгүй нэгэн хэсэг хэмээн тунхагласан байна. Өгэдэй хуралдай явуулах болон хувцаслалтын дүрмийг хуульчилсан юм. Тэрээр 1234 онд замын дагуу элч зарлагуудын хэрэгцээг хангах байнгын хүмүүс бүхий өртөөнүүд (яам) байгуулжээ. 25 мил тутамд буухиа өртөөнүүдийг байгуулсан ба өртөөний хүмүүс элч нарт морь унаа өгч, тогтоосон хоол ундаар үйлчилдэг байв. Өртөөнд хавсаргасан айл өрхүүд бусад албан татвараас чөлөөлөгдсөн байсан ч өртөө улаа залгуулахын тулд гувчуур татвар төлөх ёстой байлаа. Өгэдэй Цагадай, Бат хоёрыг өөрсдийн өртөөнүүдээ тус тусдаа хянан захирахыг тушаажээ. Мөн Өгэдэй хаан язгууртнуудыг пайз (энгийн ард түмнээс хэрэгцээт зүйлс, үйлчилгээ шаардах эрх мэдэл бүхий тэмдэг) болон зарлиг гаргахыг хориглов. Бас Өгэдэй зарлиг буулгаж аравт бүрд 100 хониноос нэгийг авч тухай тухайн аравтын дотор буй ядууст өгөх ба сүрэг бүрээс нэг хонь, нэг гүү авч эзэн хааны зоог шүүсэнд хэрэглүүлэхээр болгожээ. Хархорум Хархорумын чулуун яст мэлхий Өгэдэй 1235-1238 оны үед Монголын төв нутгаар дамжин өнгөрдөг жил бүрийн нүүдлийн замынхаа буудаллан саатах газруудад хэд хэдэн ордон, асар барьжээ. Анхны ордон "Ваньнянгун"-ыг ("Түмэн амгалант ордон") Хойд Хятадын гар урчууд барьсан байна. Их Хаан өөрийн хамаатан садангууддаа ойр орчимд нь ордон сууц барихыг уриалж байсан ба Хятадаас авчирсан гар урчуудыг уг газрын ойролцоо суурьшуулжээ. 1235 онд Хархорум хотын бүтээн байгуулалт дуусаж, Өгэдэйн ивээлийг хүртэхийн төлөө өрсөлдөж байсан Лалын болон Хойд Хятадын гар урчуудыг хотын өөр өөр хэсгүүдэд хуваарилан байршуулав. Хотыг дөрвөн хаалгатай шороон хэрэм хүрээлж байлаа. Хотод хавсарсан хувийн орон сууцууд байсан ба урд талд нь Зүүн Азид түгээмэл хэрэглэгддэг сийлбэртэй багана бүхий аварга том чулуун яст мэлхий зогсож байв. Мөн цэцэрлэгийн хаалгатай адил хаалгануудтай цайз шилтгээн болон олон тооны усны шувууд цугларсан хиймэл нуурууд байжээ. Бас Өгэдэй будда, лал, даос, христ шашинтнуудад зориулан хэд хэдэн мөргөлийн сүм бариулсан аж. Хятадуудын оршин суух тойрогт Елюй Чуцайн хятад загвараар хуанли зохиож, зохицуулалт хийдэг күнзийн суртлын сүм байв. Зан байдал Монгол дахь Өгэдэй хааны хөшөө Өгэдэйг хүүхэд байхаас нь эцгийнх нь хайртай хүү гэж авч үздэг байв. Тэрээр насанд хүрсэн хойноо аливаа мэтгэлцээнд оролцохдоо эргэлзэгчдийг зүгээр л өөрийн хувийн зан чанарын хүчээр няцаах чадвараараа алдартай байжээ. Өгэдэй бие бялдарын хувьд том, хөгжилтэй, сэтгэл татам хүн байв. Тэрээр ихэнхдээ цагийг сайхан өнгөрүүлэх сонирхолтой байсан бололтой. Тэр ухаалаг, тогтвортой зан чанартай байлаа. Өгэдэйн удирдахуйн авъяас билэг нь эцгийнхээ тогтоосон зам дээрх Монголын эзэнт гүрнийг хэвээр нь авч үлдсэн түүний амжилтад тодорхой хэмжээний байр суурь эзэлж байсан. 1232 онд Толуй гэнэт нас барсан явдал нь Өгэдэйд гүн нөлөөлсөн бололтой. Зарим эх сурвалжийн мэдээлснээр Толуй өвчинд шаналж байсан Өгэдэйг аврахын тулд бөө мөргөлийн зан үйлээр хордуулсан ундаа ууж амиа золиосолжээ. Бусад эх сурвалжид Өгэдэй бөө нарын тусламжтайгаар архичин Толуйд хар тамхи татуулж амийг нь хороосон гэж бичсэн байдаг. Өгэдэй архинд донтсон гэдгээрээ алдартай нэгэн байв. Цагадай зуршлыг нь харж хянаж байхыг түшмэлдээ даалгасан боловч Өгэдэй ямар нэгэн аргаар үргэлжлүүлэн уусаар байжээ. Нийтэд тархсан таамгаар бол Өгэдэй өдөрт уудаг аяганыхаа тоог цөөлөх тангараг тавьж, дараа нь хувийн хэрэгцээндээ зориулж ерийн аяганаас хоёр дахин том аяга хийлгэсэн ажээ. Тэрээр Абдурахмантай шөнийн турш архидсаныхаа дараа 1241 оны 12-р сарын 11-ний үүрээр нас барахад хүмүүс Толуйн бэлэвсэн эхнэрийн эгч, Абдурахман хоёрыг буруутгаж байв. Харин Монголын язгууртнууд хаан өөрийгөө хянах чадвар дутмаг байснаас амиа алдсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Өгэдэй бас даруухан, өөрийгөө суут ухаантан гэж итгэдэггүй хүн байсан ба эцгийнхээ үлдээсэн агуу жанжид, мөн өөрийн чадварлаг гэж үзсэн хүмүүсийн үгийг сонсох, хэрэглэхэд бэлэн байдаг байв. Тэр эзэн хаан байсан ч дарангуйлагч биш байлаа. Өгэдэй өөрийн үеийн бүх монголчуудын нэгэн адил багаасаа дайчин болж хүмүүжсэн бөгөөд Чингис хааны хүүгийн хувьд дэлхийн эзэнт гүрэн байгуулах эцгийнхээ төлөвлөгөөний нэг хэсэг байсан юм. Түүний цэргийн туршлага нь жанждынхаа үгийг сонсох, нөхцөл байдалд дасан зохицоход бэлэн байдгаараа онцлог байв. Тэрээр аавтайгаа адилхан прагматик хүн байсан бөгөөд арга хэрэгсэл гэхээсээ илүү төгсгөлийг нь хардаг байжээ. Өгэдэйн тууштай зан чанар, найдвартай байдал нь аавынх нь хамгийн их үнэлдэг зан чанар байсан ба энэ нь түүнийг хоёр ахтай байсныг үл харгалзан эцгийнхээ залгамжлагчийн үүргийг хүлээн авахад хүргэсэн ажээ. Гэсэн хэдий ч Монгол, Персийн түүхчид Өгэдэйг 1237 онд эцэг Чингис хааныхаа бага насны охидыг булаан авах, хүчиндэх, хулгайлах, солилцох, худалдахыг хориглосон болон хэдийгээр охид бага залуу насандаа гэрлэж болох ч 16 нас хүртлээ бэлгийн харьцаанд орохгүй байх тухай хууль тогтоомжуудыг зөрчсөн хэмээн шүүмжилдэг. Монгол түүхүүдэд гэмт хэргийн мөн чанарын талаар тодорхой тэмдэглээгүй байдаг ч Персийн түүхчид ойрадууд Өгэдэйн гаремд охид явуулахаа больсны дараа Өгэдэй долоогоос дээш насны 4,000 ойрад охидыг хамаатан садных нь нүдэн дээр цэргүүдээрээ нүцгэлүүлж, олон удаа хүчирхийлүүлж байсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эдгээр охидоос хоёр нь зовлон зүдгүүрийн улмаас нас барсан ба хүчирхийлэлд өртөөгүй үлдсэн охидыг цэргүүд хуваан авч, зарим охидыг хааны гарем руу явуулж, заримыг нь бэлгийн боолчлолын зорилгоор аяны буудлуудад хуваарилжээ. Үүнд тохиромжгүй гэж үзсэн бусад охидыг авч явах юм уу хөсөр хаясан байна. Өгэдэй энэ алхмыг бэлгийн завхралд автсандаа биш, харин Ойрад дахь эрх мэдлээ бэхжүүлэхийн тулд хийсэн бололтой. Дээрх мэдээ, тухайлбал монгол сурвалжид уг гэмт хэргийг шүүмжилсэн (одоо ч эргэлзээтэй) гэсэн таамаглалыг Жек Уэзерфордын (Jack Weatherford) 2011 онд хэвлэгдсэн "Монгол хатдын нууц түүх: Чингис хааны охид түүний эзэнт гүрнийг хэрхэн аварсан бэ?" ("The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire") номд (энэ ном монгол хэлээр "Монголын Их Хатдын нууц товчоо: Чингис хааны эзэнт гүрнийг охид нь аварч хамгаалсан түүх" хэмээх нэртэйгээр орчуулагдсан) дурдсан байдаг. Уэзерфорд үүнийг "түүний (Өгэдэйн) 12 жилийн хаанчлалын үеийн хамгийн аймшигт гэмт хэрэг бөгөөд Монголын түүхэнд тэмдэглэгдсэн хамгийн аймшигт харгислалын нэг" гэж нэрлэжээ. Анна Ф.Бродбрижийн (Anne F. Broadbridge) бичсэн "Эмэгтэйчүүд ба Монголын эзэнт гүрний бүтээн байгуулалт" ("Women and the Making of the Mongol Empire") хэмээх Монголын түүх судлалын сүүлийн үеийн номд (энэ ном 2018 онд хэвлэгдсэн) "Ойрад охидыг олноор нь хүчирхийлсэн гэх гутамшигт хэрэг"-ийг Өгэдэй өөрийн авга ах Тэмүгэ отчигины нутаг дэвсгэрээс охидыг Тэмүгэгийн зөвшөөрөлгүйгээр хураан авсан явдалтай холбосон байдаг. Гэсэн хэдий ч Бродбриж "Бүх нотлох баримт дарагдсан тул энэ нь зөвхөн таамаглал байж болно" гэж тэмдэглэжээ. "Юань улсын судар" болон "Монголын нууц товчоо"-д Өгэдэй "зүүн жигүүр" болон "авга ах Отчигины эзэмшил"-ээс эмэгтэйчүүдийг хүчээр булааж авсан тухай өгүүлдэг боловч хүчингийн тухай дурдаагүй байдаг. "Монголын нууц товчоо"-д Өгэдэй хийсэн үйлдэлдээ харамсаж буйгаа илэрхийлж "Миний хоёр дахь буруу, зарчимгүй эм хүний үгийг сонсож, миний авга ах Отчигины нутгаас охидыг надад авчирсан нь гарцаагүй алдаа байсан" ("Нөгөө буруу ёс үгүй эм хүний үгд орж Отчигин авгын улсын охид авчруулах алжаас болов зэ. Улсын эзэн хаан бөгөөтөл ёс үгүй алжаас үйлд дөлэсгэгү (түлэсгэх) минь нэгэн буруу энэ болов зэ") гэж хэлсэн тухай өгүүлсэн байдаг ч Игорь де Рахвельц (Igor de Rachewiltz) дөрвөн сайн үйл, дөрвөн алдааг жагсаасан бүх догол мөр нь Өгэдэйн нас барсны дараах үнэлгээ байж болохыг тэмдэглэжээ. Хүчингийн гэмт хэрэг үйлдсэн гэх цорын ганц мэдээлэл нь Жувейнийн (1226-1283) 1252 онд бичсэн "Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх"-ийн ("Tarikh-i Jahangushay") 32-р бүлэгт байдаг. Энэ бүлгийг хожим Рашид ад-Дин XIV зууны эхэн үед бүтээсэн "Судрын чуулган" ("Jami' al-Tawarikh") номдоо бүхэлд нь үгчлэн хуулбарласан хэдий ч бага зэрэг товчилсон хувилбараар бичжээ. Жувейни номынхоо 32-р бүлэгт Өгэдэй хааныг магтан дуулж эхлээд Өгэдэйн "энэрэл, өршөөл, шударга чанар, өгөөмөр зан"-г харуулахын тулд маш нарийн 50 анекдот (Бодит үйл явдал, эсвэл хүний тухай богино, хөгжилтэй юм уу сонирхолтой түүх) өгүүлж, дараа нь түүний "уур хилэн, хатуу чанд төлөв, догшин ширүүн зан, аймшиг төрүүлсэн байдал"-ыг харуулах нэг анекдот өгүүлсэн ба энэхүү нэг анекдот нь дээр дурдсан хүчингийн хэргийн тухай юм. Энэхүү анекдот энэ бүлгийг төгсгөж байна. Жувейнийн хоёр гар бичмэлд уг хүчирхийлэлд өртсөн овог аймгийн нэр тодорхой байдаггүй ч D гар бичмэл болон Рашид ад-Дин нар "Ойрад" гэж бичжээ. Бродбриж, И. де Рахвельц нар ойрадуудтай холбосон энэ тодорхойлолтын үнэн бодит эсэхэд эргэлзэж байв. Анекдотуудыг перс үлгэрийн хэв маягаар бичсэн байна. Жувейни 46-р анекдотын эх сурвалжийн тухай "Миний тааламжтай яриа өрнүүлдэг найзуудын нэг надад дараах түүхийг хэлсэн юм" гэж тэмдэглэжээ. Өгэдэйг магтан дуулсан анекдотууд нь лалын шашинтнуудыг дэмжигч, хятадуудын эсрэг байр суурийг илэрхийлдэг. Хэд хэдэн анекдот Өгэдэйн өөрийгөө хянах чадвар дутмаг байдлыг харуулсан доог тохууны өнгө аястай байдаг. Анекдотууд нь үнэний ортой байж болох ч зарим нь лал худалдаачдын нийгэмлэгээс гаралтай хуурамч домог мэт санагддаг тул болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Перс хэл дээрх өөр нэг мэдээ бол "монголчуудыг шоолж", "хорон муу санаа"-гаа илэрхийлснийх нь төлөө Алтан улсын цэргүүдийг бөөнөөр нь "содом"-дох ("sodomy" ("содоми") - ижил хүйстний бэлгийн харилцаа) буюу хүчирхийлж байсан явдал юм. Үүнийг Рашид ад-Дин эш татсан бөгөөд Уэзерфорд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр энэ мэдээ нь хэтрүүлэгтэй байж болох ч бэлгийн хүчирхийллийг зэвсэг болгон ашиглаж байгааг харуулсан байна. Уэзерфордын хэлснээр бол Өгэдэй Чингис хааны бий болгосон охид эмэгтэйчүүдийг бэлгийн харьцаанд эрт оруулах, хүчиндэх, хулгайлах, худалдахыг хориглосон хууль тогтоомж бүрийг зөрчиж байжээ. Үхэл ба үр дагавар "Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх"-энд дурдсанаар бол Өгэдэй бие нь чилээрхэх болсон тул ямар нэг амьд амьтныг өршөөж суллавал түүний өвчилсөн гэдсийг Төгс Хүчит Бурхан эдгээнэ гэж найдан нэгэн чоныг суллаж тавьжээ. Гэвч хааны арслан шиг биетэй ноход нь тэр чоныг элдэн хөөж хэсэглэн тасдаж алсан байна. Өгэдэй энэ явдлаас хойш удалгүй нас баржээ. Энэхүү анекдот (47-р анекдот) нь Өгэдэй Абдурахмантай шөнийн турш архидсаны дараа нас барсан гэх нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн мэдээлэлтэй зөрчилддөг. Өгэдэй өөрийн ач хүү Ширэмүнийг өв залгамжлагчаараа сонгосон боловч түүний бэлэвсэн хатан Дөргэнэ таван жил төрийн хэргийг хамаарсны эцэст Гүюг ор суурийг нь залгамжилжээ. Гэсэн хэдий ч Алтан ордны улсын (Жочийн улс, Кипчакийн хаант улс гэж бас нэрлэдэг) хаан Бат Гүюгийг нэрийн төдий хүлээн зөвшөөрсөн ба Гүюг Баттай тулалдахаар явах замдаа нас барсан байна. Мөнх хааны үед буюу 1255 онд л Бат Европыг дахин довтлох бэлтгэл хийхэд хангалттай аюулгүй байдлыг олж авав. Гэвч тэр төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхээс өмнө нас баржээ. Хубилай хаан 1271 онд Юань улсыг байгуулахдаа албан ёсны тэмдэглэлд Өгэдэй хааныг "Тайзун" (хятадаар: 太宗) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Хатад, татвар эмс ба хүүхдүүд Өгэдэй өөрийн эцэг Чингис хааны нэгэн адил олон хатантай байсан бөгөөд жаран татвар эмтэй байв.[2] Өгэдэй эхлээд Борогчинтой, дараа нь Дөргэнэтэй гэрлэжээ. Бусад хатдын дунд Мөгэ хатан (урьд нь Чингис хааны татвар эм байсан), Жачин хатан, Хөрүгэнэ нар байв. Их, бага хатад: Борогчин Дөргэнэ Гүюг – Монголчуудын гурав дахь Их Хаан Хүдэн – Анхны Буддист Монгол ханхүү Хүчү (1237 онд зуурдаар нас барсан) – Сүн улстай хийсэн дайны үеэр амь үрэгдсэн. Ширэмүн – Өгэдэй өв залгамжлагчаараа товлосон. Боладчи Сөсэ Харачар Тотаг Хаш – Өгэдэйн хаанчлалын үед нас барсан. Хайду (1235–1301) Мөгэ хатан Жачин хатан Анхуй хатан (昂灰)[3] Чилижихутэни хатан (乞里吉忽帖尼)[3] Татвар эмс: Эргэнэ Хадан Мэлиг – Данишменд-хажи хүмүүжүүлсэн.
Гүег хаан	Гүюг хаан (, * 1206 оны 3 сарын 19-нд; † 1248 оны 4 сарын 20-нд) нь Их Монгол Улсын гурав дахь их хаан байжээ. Тэрээр Өгэдэй хааны ууган хүү ба Чингис хааны ач байсан бөгөөд 1246 оноос 1248 он хүртэл хаан ширээнд суусан байна. Түүний эх нь Мэргид аймгийн Дөргэнэ (түүнийг түүхийн сурвалж бичгүүдэд Туракина, Турхан, Наймалж, Наймалжин гэх мэтээр нэрлэсэн байдаг) хатан байсан юм. П.Карпинийн тэмдэглэснээр Гүюг хаан “дунд зэргийн нуруутай, хэрсүү ухаалаг бөгөөд хэтэрхий зальжин, буурьтай ба ихэмсэг зантай” хүн байв. Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьж, Өгэдэй хааны үед жинхэнэ ёсоор төлөвшин тогтсон Монгол гүрэн Гүюг хааны үед нүүдэл, суурьшмал хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болсон билээ. Гүюг хаан өөрийн гол өрсөлдөгч Алтан ордны улсын Бат хааныг дарахаар баруун зүг хөдлөөд замдаа өвчний улмаас нас баржээ. Намтар Гүюг эцэг Өгэдэй хааны Алтан улсыг мөхөөсөн 1232-1235 оны дайнд оролцож явсан байна. Мөн зүүн Зүрчин улсыг мөхөөх дайныг биечлэн удирдаж явжээ. Түүний дараа 1236-1240 онд болсон Бат хааны Кипчак, Алан, Кавказын нутаг болон Оросын вант улсуудыг эзлэх аян дайнд оролцож байсан бөгөөд энэ дайны явцад Баттай муудалцсан тул Өгэдэй хааны зарлигаар өөрийн цэргийн хамт Монгол улс руу буцжээ. Монголд ирсэний дараа Өгэдэйн удмынхны эзэмшил болох Эрчис мөрөн, Тарвагатайн нурууны орчимд Эмээл хотод (Хятадын түүхчид Эмил гэх болсон нэр бөгөөд өнөөгийн БНХАУ-ын Шинжааны өөртөө засах орны Тарвагатай аймгийн Дөрвөлжин сумын нутагт оршино. Тэнд Дөрвөлжин хэмээх шинэ хотыг Өгэдэй хааны ордон байсан газар босгожээ) сууж байв.1241 онд Өгэдэй хаан нас барсны дараа түүний их хатан Дөргэнэ таван жил төрийн эрхийг атгажээ. Үүнд дургүйцсэн Чингис хааны отгон дүү Тэмүгэ отчигин ноён өөрийн харъяат газраас цэрэг дайчлан Дөргэнэ хатныг зайлуулж, өөрөө хааны суурийг эзлэхээр хөдөлжээ. Гүюг Монголын хаан ширээнд өөрөөс нь өөр хүн гарахыг хэзээ ч тэвчихгүй байсан тул мөн өөрийн цэргийг авч, Тэмүгэ ноёныг угтан хөдлөв. Тэмүгэ ноён хүчин мөхөсдөхөөс болгоомжилж, Өгэдэй хааны үхэлд гашуудахаар ирсэн хэмээн аргалж, Их хааны гашуудалыг гүйцэтгээд буцжээ. Түүний дараа 1246 онд Гүюг Монголын Их Хааны суурийг эзлэв. Түүнийг хаан сууринд өргөмжлөгдөх ёслол дээр Багдадын халифт улс, Сүн улс, Гүрёо, Зүрчид зэрэг олон улс орнуудын элч төлөөлөгчид оролцжээ. Мөн Ромын пап ламын элч Плано Карпини (польшийн лам Бенедикт Полак хамт ирсэн) оролцсон бөгөөд тэрээр Ромын папын монголчуудыг Христийн шашинд орж, Унгар зэрэг Христийн шашинт орнуудыг түйвээснийхээ бурууг хүлээхийг шаардсан захидлыг авч иржээ. Гүюг хаан пап ламын шаардлагыг эрс няцааж, түүнийг Их Монгол Улсад дагаар орохыг сөргүүлэн шаардсан хариу захидал илгээсэн аж. Уг захидлын перс хэл дээрх хувилбар нь эдүгээ Ватиканы номын сангийн архивт хадгалагдаж байна. Плано Карпини Монголд байх үеийнхээ тухай бичсэн аян замын тэмдэглэлийг бичсэн нь одоог хүртэл хадгалагдан үлджээ. Гүюг хаан эзэнт гүрний нутаг даяар хүн, амын тооллого хийж, албан татварын хэмжээг тогтоов. Гүюгийг хаанд өргөмжлөх ёслолд Бат ирээгүй бөгөөд тэрээр өөрийн харъяат газрыг нилээд бие даасан байдалтайгаар захирч байлаа. Гүюг хаан Батын хүчин чадал их тул түүнтэй эвдрэлцэхээс болгоомжилж байв. Эцэстээ 1248 онд Гүюг хаан Батын зүг цэрэглэн хөдөлж яваад одоогийн Шинжаан мужийн нутагт байсан Бешбалык хотын ойролцоо нас баржээ. Шашин шүтлэг Гүюг хааны "Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Их Монгол улсын далай хааны зарлиг ил болгон иргэн дор хүрвээс биширтүгэй, аюутугай" гэсэн үсэгтэй төрийн тамга Мөнх тэнгэрийг шүтэн биширч төрийн шашин болгож байсан их хааны нэг бол Гүюг юм. Гүюг хаан нь 1246 оны 8 сарын сүүлч 9 сарын эхээр Ромын папын элч Плано Карпиниг (1182-1252) хүлээн авч уулзаж байсан ба энэ үеэр Плано Карпини нь Ромын пап IV Иннокентийн (1195-1254) албан захидлыг их хаанд өргөн барьжээ. Монголын талаас хариу бичгээ 1246 оны 11-р сарын эхээр төлөвлөн бичиж орчуулах зэрэг ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байна. Албан бичгийг перс хэлээр бичиж латин хэлээр орчуулан хоёр хувь үйлдэж бас сарацин хэлний орчуулгыг хавсаргажээ. 1 метр 12 см урт, 20 см өргөн хоёр хэсгээс бүрэлдэж бичгийн төгсгөл ба наалдуулсан залгаас дээр нь "Мөнх тэнгэрийн хүчинд" хэмээх Монгол үсгийн улаан тамга дарсан энэхүү бичиг хожим нь Ватиканы номын сангаас олдсон юм. Бичиг нь “Мөнх Тэнгэрийн хүчинд” хэмээн эхэлсэн бөгөөд цааш нь бичихдээ “Их хаанаас папад илгээсэн бичгийн сайтар уншиж ойлгогтун. Пап өөрийн биеэр бараалхахаар ирвэл зохимой. Тэгвэл бид өөрийн засаг билгээ сонсгох болно. Мажар зэрэг Христийн шашинт улс оронд Чингис хаан ба бусад хаад элч томилон явуулж Мөнх Тэнгэрийн зарлигийг дуулгах гэв. Гэтэл тэдгээр улс орны иргэд Мөнх Тэнгэрийг үл тоомсорлож чиний хэлж буй тэдгээр иргэд чинь үймээн самуун дэгдээж манай элчийг балмад хэрцгийгээр алж хороов. Учир иймийн тулд сая Мөнх Тэнгэрийн хүчинд тэдгээр улс орныг даран эрхшээв. Мөн үүний дотор зарим иргэд Мөнх тэнгэрийн хүчинд ивээгдэн эсэн мэд үлдэв. Эгэл жирийн хүн хэрхэн өрөөл бусдыг гэсгээн цээрлүүлж чадах билээ. Чи бас <би бол Христийн шашинтан. Би Ертөнцийн Эзэнийг хайрлана. ... -ыг үзэн ядна> гэжээ. Ертөнцийн Эзэн хүн төрөлхтнийг нүгэл гэмтэй төрүүлсэн мөртлөө бас энэрэн хайрлах сэтгэл байна гэгчийг чи яаж мэдсэн бэ? Энэ мэт өгүүлэгч хүн тэнгэр бурхныг хэрхэн таних билээ. Наран мандахаас наран жаргах хүртэлх дэлхий ертөнц Мөнх Тэнгэрийн хүчинд ивээгдэж буй. Мөнх Тэнгэрийн зарлигийг зөрчвөл хэн ч юу ч хийж бүтээж чадахгүй. Та нар одоо үнэн сэтгэлээсээ биднийг дагаж орогтун. Тэгвэл бид та нарыг өршөөн хайрлана. Хэрвээ та нар Мөнх Тэнгэрийн зарлигийг сонсохгүй эсэргүүцэн тэмцвэл бидний өстөн дайсан болно. Үүнийг та бүхэн сайтар мэдэгтүн. Хэрвээ та нар ондоо санаа өвөрлөх юм бол түүнээс гарах үр дагаврыг Мөнх Тэнгэр мэдмой ” гэжээ. Бичгийг Гүюг хаан анх монголоор хэлж, перс, латин хэл рүү орчуулжээ. Тус албан бичиг бол Монголчуудын сүсэг бишрэлийн тухай Их Монгол улсын эзэн хааны байр суурийн илэрхийлэл юм[2]. Зан чанар Гүюг хаан нь Ромын папын элчин Плано Карпиний тэмдэглэснээр: «...дөч буюу дөчин тав орчим настай...дунд зэргийн нуруутай, маш хэрсүү ухаалаг, хэтэрхий зальжин, буурьтай бөгөөд ихэмсэг зантай, хий хоосон инээвхийлэх буюу гэнэхэн явдал гаргахыг нь хэн ч үзээгүй» бөгөөд эцэг өвгөдийн гэрээслэлд үнэнч, хаан төрийн хатуу ёс журмыг дээдлэгч, Их хаан байсан билээ.[3] Гэр бүл Гүюг хааны их хатан Огул Каймиш нь Мэргид аймгийн хүн байв. Эр нөхрөө нас барсны дараа Огул Каймиш хатан 1248-1251 онд гурван жилийн хугацаанд төрийн хэргийг түр хамаарч байжээ. Гүюг хаан олон хатад, татвар эмстэй байсан. Тэдгээрээс гурвынх нь нэр түүхийн сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Гүюг хаан Хожа, Нагу, Хөхөө (Хүкү) гэдэг гурван хүүтэй байв. Мөн хоёр охинтой байжээ.
Мөнх хаан	Мөнх хаан (ᠮᠥᠩᠬᠡᠬᠠᠭᠠᠨ,1209 дүгээр оны 1 сарын 10 өдөр — 1259 дүгээр оны 8 сарын 11-ий өдөр) нь Их Монгол Улсын дөрөв дэх (1251 оны 6 сарын 1-ээс 1259 оны 8 сарын 11) их хаан байв. Мөнх хааны үед гадаад орнуудаас Аббасидын Халифат Улс, Сири дэх хотууд, Дали улс, Өмнөд Сүн улс, Гуулин улс зэрэг олон улсуудыг цэрэг зэвсгийн хүч хэрэглэн байлдан дагуулан өөрийн албат боолоо болгож байсан хаан юм. Тэрээр монголын эзэнт гүрний их хаадын нэг байсан юм. Залуу нас Мөнх хаан нь Юань улсын сударт тэмдэглэснээр 1209 онд Чингис хааны отгон хөвгүүн Толуйгийн их хатан Сорхогтани бэхи нарын ахмад хөвгүүн болж мэндэлжээ. Хүлэгү, Аригбөх ба Хубилай хааны ах байв. Чингис хааны Их бөө Тэб Тэнгэр Хөхчүү шинэхэн мэндэлсэн хүүд түүний гэрэлт ирээдүйг бэлгэдэж Мөнх[2] гэдэг нэрийг хайрлажээ. Монгол гүрнийг тухайн үеийн дэлхийн хамгийн том их гүрний хэмжээнд хүргэсэн хаад түүний нэгдмэл байдлыг хадгалан чадсан төрийн гол зүтгэлтэн байжээ. Мөнх хаан өмнө зүг Хятадад байлдан дагуулал хийж яваад 1259 оны шаргачин хонин жил Чунцин фу хотын ойролцоо Дяо Юй ууланд[3] нас баржээ. Намтар Их Монгол Улсын хаан Мөнх нь Тулуйн ууган хүү бөгөөд Тэв тэнгэр бөөгийн урьдчилан хэлснээр Мөнх тэнгэрийн шинэ эрхэм хүндэт хүн ажгуу. Тэрээр үнэхээр ч нэр шигээ мөнх гавьяаг байгуулсан нэгэн. Ид залуу 22 наснаасаа Өгэдэй хааныг дагаж 1230 онд хожмын хорт дайсан бөгөөд өвөг дээдэс Чингис Богдынхоо байнга сануулж байсан Алтан улсыг дайлаар мордсоноор Мөнхийн аян эхэлсэн гэж хэлж болох юм. Удалгүй Алтан улсыг мөхөөгөөд дөрвөн жилийн хойно төрөлх Монголдоо эргэн ирэв. Эцэг Тулуй нь нас барсан тул Мөнхөд Өгэдэй харьяат иргэнийг хуваан өгөөд эцгийнх нь ордон тийш буцаажээ. Мөнх хааны эдийн засгийн бодлого Мөнх хаан Монголын эзэнт гүрний хүн амын тоог гаргахаас гадна бүх эд баялагийн нөөцийг тоолон гаргасан байдаг тэр бээр хүн амын тооллогыг алба татвар авах зорилгоор бус өөрсдийн эрхшээлд буй орнуудын бүх нөөц баялагийн хэмжээг тодорхойлж, тэдгээрийг үр дүнтэй ашиглах арга замыг эрэлхийлж байсаны илрэл юм. Өргөн уудам газар нутаг бүхий эзэнт гүрний хүн амын баялагыг зөвхөн нэг удаагийн ашиг руу чиглэсэн үйл ажиллагаа бус урт удаан хугацааны туршид системтэйгээр ашиглах бодлогыг явуулж байжээ. Түүнээс өмнөх хаад монголчуудын эртний хишиг тараах зарчмыг баримталж байсан бол Мөнх хаан төвлөрсөн тооцоон дээр суурилсан удирдлагыг эзэнт гүрэнд нэвтрүүлсэн юм. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд эхний ээлжинд хүн амын тооллогыг явуулж нөөц баялагийн хэмжээг тодорхойлсоны дараа тэдгээрийг ашиглах, алба татвар авах үйл ажиллагааг явуулж байв. Энэ нь Мөнх хааны татварын шинэчлэл байсан юм. Мөнх эзэнт гүрний эдийн засгийн нэгэн чухал зүйл болох худалдааг цэгцэлж, ортаг худалдаачдад татвар ноогдуулж, тэдний ард иргэдийг шулан дээрэмдэх явдалыг зогсоож эзэнт гүрний худалдааг илүү зохион байгуулалттай болгосон юм. Мөн төсвийн алдагдал буюу язгууртан ноёдын тансаг хэрэглээ болон ортаг худалдаачдад шулуулдаг явдалыг таслан зогсоосон юм. Энэ бүхний үр дүнд монголын эзэнт гүрний эдийн засаг сайжирч өрнө дорныг холбосон худалдаа төдийгүй соёлын солилцоо ихээхэн идэвжих үндсийг тэрээр тавьсан юм Гадаад бодлого Түүнийг хаан сууснаас эхлэн үед Гуулин улс, Сүн улс, Европоос Францын Людовик хааны элч В. Рубрук, Армений II Хетум тэргүүнтэй хүмүүс Мөнх хааны ордонд ирж, ямар нэгэн байдлаар харилцаа тогтоохыг эрмэлзсэн байдаг. Энэ нь тухайн цагтаа гэнэт гарч ирсэн шинэхэн улсын гадаад бодлогыг тандан мэдэх, тэрхүү бодлого, дайны аюулаас зайлсхийж болох талаар оролдож байсан. Байлдан дагуулалт Мөнх хаан тэргүүтэй Их Монгол Улсын цэргийн ноёд дараах чиглэлээр аян дайныг үргэлжлүүлэхээр төлөвлөж байсан. Үүнд: Өмнөд Сүн улс ба түүний хавь ойрын бага жижиг улсыг эзлэж аван Сүн улсыг бүх талаас нь бүслэн авах Аббасидын Халифат Улс, Исмайлитын улс, Мекка, Медина хотууд, Мисирийг эзлэх Курё улсыг эзлэх, тус улсын вангийн нийслэлээ Канхуа арлаас эх газарт нүүлгэх, тус улсын ванг өөрийн биеэр Хархорумд ирүүлэх Франц, Ромын Папын нөлөөний баруун Европын улсууд зэрэг болно. Өмнөд Сүн улсыг дайлсан нь Гол өгүүлэл: Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт 1255-1257 онд Хубилай, Урианхадай нарын цэргийн хүч өмнө зүгт Дали улс, Сүн улсын баруун өмнө талын хотуудыг эзлэсэн. Энэ үед Мөнх хаан, нийслэлээ дүү Аригбөхөд үлдээж монгол нутгийн хэргийг захируулаад өөрөө их цэргийн хүчийг авч, өмнөд Сүн улсын Сычуань мужийн нутаг орчимд дайран орсон. Халуун зуныг үл тоосон Боорчи өрлөгийн ач хүү Барчи нарын жанжид үл тоон байлдсаар их цэргийн зарим хэсэг, Барчи, Тогоон нарын олон баатрууд хижиг өвчин тусч нас барах болсон. Удалгүй 1259 оны 7 сард Чунцин фу хотын дэргэд Дяо Юй гэх уулнаа хижиг өвчнөөр тэнгэрт хальсан. Ингээд тус улсыг дайлах цэргийн гол хүч буцсан. Харин Хубилай, Урианхадай нарын удирдсан цэргийн хүч үлдэж Эжоу хотын орчимд байлдаж байгаад 1259-1260 оны орчимд Сүн улстай гэрээ хэлцэл байгуулж, дайныг зогсоосон. Дэлхий дахиныг байлдан дагуулах аргыг Мөнх хаанаар заалгаж сурах нь зүйтэй гэж Ираны Монголч эрдэмтэн Жувайни нэгэнтээ хэлсэн гэдэг. Мөнх хааны шашны бодлого Мөнх хаан шашны хэт үзлээс татгалзаж, бүх шашныг адил тэгш байлгаж, өмнөх хаадын адил шашнаар дамжуулан эзлэгдсэн орнуудын хүн амыг захирахыг хичээж, шашны зөрчлөөс сэргийлсэн бодлого явуулж байжээ. Мөн шашин хоорондын маргааныг таслах, шашнуудын үнэн мөн чанарыг танихын тулд олон шашны мэтгэлцээн зохион байгуулж байсан зэрэг нь түүний шашны үйл ажиллагааны зөв бодлогын илрэл юм. Энэхүү үйл явдалыг судлаачид дэлхийн түүхэнд анх удаа бий болсон үйл явдал юм гэж тодорхойлдог бөгөөд түүний шашны талаархи бодлого үйл ажиллагаа бол эзэнт гүрнээр хязгаарлагдах бус дэлхийн хэмжээнд хэрэгжиж байжээ. Хүлэгүгийн аян дайн Гол өгүүлэл: Ил хант улс Гол өгүүлэл: Монголчуудын ассассинчуудтай хийсэн дайн Монголчуудын энэтхэг рүү хийсэн байлдан дагуулал Гол өгүүлэл: Монголчуудын Энэтхэг рүү хийсэн байлдан дагуулал Мөнх хааны гэрэлт хөшөө Гол өгүүлэл: Мөнх хааны гэрэлт хөшөө Мөнх хааны нэрээр алдаршсан хөшөө Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын Ар булаг, Бүрэнтогтох сумын зааг, Дэлгэрхаан уулын өвөр, Дэлгэр мөрний зүүн хойд хөвөөн дэх Мөнх хааны орд тууриас олдсон. Хөшөөг хөх занар чулуугаар бүтээж зузаан боржин чулуун дээр углуурга гарган суулгасан бөгөөд 144 см өндөр, 78 см өргөн, 20см зузаантай. Суурийг 100 см урт, 68 см өргөн, 40 см өндөр хүрэн боржин чулуугаар бүтээж, дээр нь 46 см урт, 20 см гүн, 20 см өргөн 2 метр углуурга гарган хөшөөг суулган тогтоосон байна. Хөшөө нь суурийн хамт 184 см өндөр, 1тн орчим хүнд жинтэй аж. Хөшөөний нүүрэн талын хоёр талаар хоорондоо 3,5 см зайтай, нарийн гурви гарган дундуур нь эвэр угалз сийлсэн байдаг. Тэгээд эхэнд нь гурван мөр үгийг Монгол бичгээр сийлж, түүнтэй зэрэгцүүлэн 12 мөр хятад бичгийн 268 үсгийг сийлжээ. Монгол бичгээр бичсэнийг уншвал: Урагийн урагаар хэдэн хэдэн үест Мөнх хаан түмэн түмэн насалтугай. Барс түгэ босгуул хүртэл ана-д давирганд учралт буян хүртүгэй гэжээ. Эл хөшөөг 1257 оны зуны дунд сарын 20-ны үеэр Мөнх хаан хятадын Сүн улсыг гурван замаар байлдаж явсан үед хүргэн Барс Түгэ, гүнж Исижи нар босгуулсан.[4] Гэр бүл Эцэг: Тулуй их ноён Эх: Сорхугтани бэхи Өргөсөн эцэг: Өгэдэй хаан Өргөсөн эх: Анхуй хатан Хатад Хутугтай хатан, Ихирэс овгийн Буту хүргэний хүү Уладайн охин. Балт, Ёлондаш, Баялун авхайг төрүүлсэн. Хуруча хатан[5], Хуруран овгийн хүн. Түүний нэр зөвхөн Юань улсын сударт байдаг. Огүл Түтмыш, Ойрад аймгийн охин. Ширин, Бичикэ нарыг төрүүлсэн. Баяучин[6], Баяут овгийн эмэгтэй. Ширэги хан хөвгүүний эх. Куйтани, хааны татвар эм. Ильчингин (Илжигин?) овгоос гаралтай. Асутайг төрүүлсэн. Исүр хатан[5], овог тодорхойгүй. Чүбэй хатан[5], овог тодорхойгүй. 1259 онд нас барсан. Минлихутулуг хатан, Тайдингийн 3-р онд (1326 он) нас барсан.[5] Хүүхдүүд Хөвгүүн Балт Ёлондаш (Өрөндаш) Ширэги Асутай Охин Баялун, Хутугуй хатнаас төрсөн. Нагац өвөг Уладайн дүүгийн хөвгүүнд өгсан.[6] Ширин, Олхонуд овгийн Тайчу хүргэний хөвгүүнд өгсөн.[6] Бичикэ, Ширинг үгүй болсны дараа Тайчу хүргэний хөвгүүнд өгсөн.
Хубилай хаан	"Хөх Монгол Усын" cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. [9] Наяны бослого Ан агнуурын зураг 1274 онд Хубилай хаан Зүрчид дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд Наян нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох Хайдутай холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, Кидан, Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох Шидур ба Хачиуны үр удам болох Хаданы удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин Ли Тингийн удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн. Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ. Өтөл нас Чингим ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр Хөхжин хатан дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор тулай өвчинтэй болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан Чингимийн хүү Төмөр шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар Чинянгуд аваачсан байна. Өв хөрөнгө 1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал Монголын эзэнт гүрнийг шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй Монголын эзэнт гүрнийг Хятадын соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг Хятадыг цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн Бээжин хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг Түвд, Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна. Гэр бүл Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан Хонгирад аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана. Хатад Юань улсын сударт тэмдэглэснээр Хубилай хаан өвөө Чингис хааныг үлгэрлэн дууриаж дөрвөн орд өргөөг байгуулж, тус бүрт хатад татвар эмсээр захируулжээ. Нэгдүгээр их ордыг Чаби хатан захирч, Намбуй хатан дараа нь захирсан. Хоёрдугаар ордод Тархай хатан, Нүхан хатан Гуравдугаар ордод Баяужин хатан, Хөхлүн хатан Дөрөвдүгээр ордод Бабахан сул хатан, Сабуху хатан, Сүхдарь хатан Судрын чуулганд дараах хатдын нэрийг бичжээ. Тэгүлэн нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Чаби хатан: Хонгирад аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд Хубилай хааны 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд Дорж, Чингим, Мангала, Номуган нарын "4 хөвгүүн, 5 охин төрүүлсэн."[10] Мэргидийн Хүрүгчин хатан: Хуридай нэрт хөвгүүн төрүүлсэн[11] Намбуй хатан нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй. Дөрвөн овгийн Дөрөвчин хатан: Юньнань ван Хөхэчи, Шипин ван Агругчи нарыг төрүүлсэн. Хушин овгийн Хушинжин хатан: Аячи тайж, Хөхчүг төрүүлсэн Баяужин хатан: Баяут овгийн Борогчингийн охин. Жэннань ван Тогооныг төрүүлсэн Нэр нь үл мэдэгдэх хатан: Хүтлүг Төмөр хан хөвгүүнийг төрүүлсэн Асужин хатан (阿速眞可敦): Хутулужин бэхийг төрүүлсэн.[12] Хөвүүд Дорж (1233-1263) нь Хубилай хааны ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан. Чингим (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд янь ван бөгөөд хунтайж болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан. Мангала бол Хубилай хааны гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан. Номуган Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, Хайду ханы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан.. Хөхэчи нь Хубилай хааны 5-р хөвгүүн. Юньнань ван цолтойгоор Юньнань мужийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ. Хуридай нь мэргэд аймгийн Хүрүчин хатнаас төрсөн Хубилай хааны 6-р хөвгүүн Аячи нь Хубилай хааны 7-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан. Агругчи нь Хубилай хааны 8-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан. Хөхчү нь Хубилай хааны 9-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, Гуулин улсад цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан. Тогоон(ханхүү) бол Хубилай хааны 10-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор Вьетнам, Бирмын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн. Хутлугтөмөр нь Хубилайн 11-р хүү. Буянт хааны үе хүртэл амьдарч байсан. Тэмүчи нь Хубилай хааны Намбуй хатнаас төрсөн.[13] Багадаа эндсэн бололтой. Охид Жао Гуо Да Жан гүнж Ерөө гүнж (月烈, Yuè liè) нь хонгирадын Жао У Сянь ван Айбухтай гэрлэв. Чан Гуо гүнж Улужин (吾鲁真, Wú lǔ zhēn) нь ихирэсийн Тэлигань хүргэний хөвгүүн Буха (孛花)-тай гэрлэв. Чан Гуо Да Жан гүнж Чалун (茶倫, Chá lún) нь ихирэсийн Буту хүргэний хөвгүүн Дарги[14](دارکی گورکان, dārkai gūrkān)/Тэлигань (帖里干, tièlǐgān)-тай гэрлэв. Лу Гуо Да Жан гүнж Өлзий (完泽, Wán zé) нь хонгирадын Уручинтай гэрлэв Лу Гуо Да Жан гүнж Нангиажин (囊家真, Náng jiā zhēn) нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа хонгирадын Уручинтай гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү Төмөр, Манжидай нартай залгааагаар гэрлэв.[15] Чи Гуо Да Жан гүнж Хутулужин бэхи (1259-1297), (忽都魯揭里迷失, Hūdōulǔ jiēlǐmíshī) нь Хубилай хааны Асужин хатнаас төрсөн охин бөгөөд Гүрё улсын Чүн Нёл вангийн хатан болсон.
Төмөр өлзийт хаан	Төмөр Өлзийт хаан (1265 оны 10 сарын 15-ий өдөр —1307 оны 2 сарын 10-ий өдөр) нь Юань улсын хоёрдугаар хаан, Их Монгол Улсын зургаадугаар хаан,1294 оны 5 сарын 10 өдөр —1307 оны 2 сарын 10 болтол сууринд заларч байв. Монголоор цолыг Өлзийт хаан гэж хятадаар Чэнзун хэмээн нэрийдэв. Өлзийт хаан бол Чингимийн (Хубилайн хөвгүүн болно) гуравдугаар хөвгүүн болно. Амьдрал Даян Их Монгол Улс Төмөр нь Чингимийн 3-р хөвгүүн болон 1265 оны 10сарын 15нд төржээ. Хубилай хааны том хүү Дорж залуу насандаа өөд болсон учир түүний 2 дахь хүү болох Төмөрийн аав Чингим угсаа залгамжлагч хунтайж болсон. Гэвч хүү Төмөрөө 21 настайд нь өөд болжээ. Тэрээр Өвөг эцгийнхээ мөрийг дагаж 1287 онд Наяны бослогыг дархаар явжээ. Тэгээд Төмөр болон Хубилайн түшмэл Төмөртэй хамт Наяныг даржээ. 1293 онд Хубилай Төмөрийг Хархорум хот болон түүний ойр хавын газрын харгалзагчаар тавьжээ.1294 онд Хубилайг нас барсны дараа түүний түшмэлүүд нэн даруй хуралдай зарласан байна. Чингимийн 2-р хүү Дармабала 1292 онд нас барсан тул түүний хөвгүүн Гамала, Төмөр 2 хаан суурины төлөө өрсөлдөж эхэлсэн. Төмөр хэдийгээр Хубилайн таалсан нэгэн боловч албан ёсоор хаан ширээг өвлөж аваагүй байсан. Тэрээр залуу насандаа архи дарсанд дурлаж ховдог шунахай сэтгэлтэй байсан тул өвөг эцэгтээ зэмлүүлж байсан. Тэр Монгол руу илгээгдэхдээ хэдийгээр өв залгамжлагчийн тамгыг авсан ч, албан ёсоор хаан суудлыг өвлөөгүй. 4-р сарын 14-ний хурилдай дээр санал гаргасан нь Хубилай хаан өөрөө Чингис хааны билэг сургаалыг хамгийн сайн мэддэг хүн хаан болох ёстой гэж хэлсэн тул 2 өрсөлдөхөөр болдог. Төмөрийн уран ярууд түүний ах Гамала нь ялагдсан. Бүх хүмүүс "Төмөр илүү мэдэж байна... тэр бол хаан ширээний жинхэнэ залгамжлагч " хэмээн орилж байв. Зөвлөлийн тэргүүн Баян жанжин нь зөвхөн Хубилай хааны сонголт болох Төмөрийг л дэмжихээ зарлажээ. Төмөрийг Хубилайн бүх түшмэд болон түүний ээж Хөхжин хатан дэмжиж байсан тул Гамала хэдий хаан ширээнд санаархаж байсан ч ялагдсанаа хүлээжээ. Тэрээр түүхэндээ том гавьяа байгуулсангүй, улсаа яг Хубилай хааны өвлүүлснээр нь үлдээж чаджээ. Өлзийт Төмөр хаан нь 1307 оны 2 сарын 10нд таалал төгсчээ. Таалал төгссөний дараа түүнд Хайсан хүлэг хаан Өлзийт хэмээх цолыг нэхэн өргөмжилсөн. Гэр бүл Эцэг: Чингим хунтайж Эх: Хөхжин хатан Хатад Шилиндалай хатан Булган хатан Чилижихутэни хатан Үр хүүхэд Даш хунтайж Чан гүо гүнж Ирагай, Ихирэсийн Чан Ван Ашигтай гэрлэсэн. Лу гүо гүнж Айшир, Онгудын Кургузтай гэрлэсэн. Лу гүо гүнж Пуна, Хонгирадын Лу ван Сэнгэбалтай гэрлэсэн.Хаанчлал 1294 оны 5 сарын 10 – 1307 оны 2 сарын 10 Хаан суусан 1294 оны 5 сарын 10 Төрсөн огноо 1265 оны 10 сарын 15 Өнгөрсөн огноо February 10, 1307 (41 насалсан) Өнгөрсөн газар Ханбалиг (одоогийн Бээжин) Өмнөх Хубилай хаан Удаах Хайсан хүлэг хаан Их хатан Булган хатан Ургийн овог Боржигин Төрсөн нэр Монгол: Төмөр (ᠲᠡᠮᠦᠷ) Сүмийн цол Монгол: Өлзийт хаан Хятад: 元成宗 (Юань Чэнзун) Оны цол Юаньжэнь, Дадө
Хайсан хүлэг хаан	Хайсан хүлэг хаан ( 1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — Юань Улсын гуравдугаар хаан байв. 1307–1311 онд төр барьсан. Нэр, цол Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — Хайшань (海山 Hǎishān). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — Үзун (武宗 Wǔzōng). 1308–1311 оны хятад оны цол — Жида (至大 Zhìdà). 1304 авсан цол Хуайнин ван. Залуу нас Боржигин овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. Дармабалын (1264–1292) хүү, Чингимийн (1243-1285) ач, Хубилай хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан хонгирад аймгийн Тажаас мэндэлжээ. Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын Чэжү аралд цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл Дайдуд буцан ирсэн. 1299 онд Төмөр Өлзийт хаан зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж Хархорумыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.[1] 1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач Хайдугийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд Алтайн нуруунд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан найман аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч Гамала авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.[1] Хаан суусан нь 1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш хунтайж таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав.[баримт хэрэгтэй] Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. Булган бэлэвсэн хатан Ахутай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч, Бадам, Баян, Хэрээд нарын түшмэд үгсэж Мангалагийн хүү Ананд ванг хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү Аюурбарбад эх Тажи хатны хамтаар ирж Хархасун чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү Хархорумаас дээд нийслэл Шандуд ирж Их амгалан харшид[2] 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.[1] Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.[3] Төр барих үеийн үйл явдал Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд Аюурбарбад дүүгээ хунтайжаар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү Хүслэн, түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү Шадбал нь хаан болно гэж харилцан найр тавих тангараг өргөжээ. Дархайг Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан (сайд), Дашбухаг зүүн этгээдийн чинсан гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин Тэмүдэрийг Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, Яриганыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав. Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг хүнд газар хэмээн Хархасуныг Давааны арын мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичарын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан. Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.[1] Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. Алдаа дутагдал Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан. Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр «Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ» гэсэн байна.[1] Шашин соёлын асуудал Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн Чойжи-Одсэр төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин монгол бичгийг шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв. Таалал төгссөн нь Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (Рэньхуй шюаньшяо) хэмээн нэхэн өргөмжилж, «Хүлэг» хаан (Үзун) хэмээн нэхэн цоллов.[1] Гэр бүл Жэнгэ хатан (баруун талд) Эцэг: боржигин Дарамбал ван (1264–1292) Эх: хонгирад Тажи хатан Хатан Жэнгэ хатан: хонгирад овогт, их хатан Сүхшир хатан: Ихирэс аймгийн Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.[4] Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй. Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан[5] Ихирэс овгийн хатан: Хүслэн хутагт хааныг төрүүлсэн Тангуд овгийн хатан: Тугтөмөр хааныг төрүүлсэн Ки Ванху: Гуулин улсаас гаралтай татвар эм. Хүлэг хааныг өөд болсны дараа улсдаа буцсан. Хан хөвгүүд Хүслэн хутагт хаан Тугтөмөр хаан
Аюурбарбад буянт хаан	Аюурбарбад буянт хаан (1285 он 4 сарын 9-ий өдөр- 1320 он 3 сарын 1-ий өдөр) — Юань улсын дөрөвдүгээр хаан байв. 1311–1320 онд төр барьсан. Нэр, цол Төрсөн нэр — Аюурбарбад (самгарди хэлээр: आयुर् पार्वत, Āyur-parvata; Аюурбарвад[1]). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Буянт, сүмийн хятад нэр — Юань Рэньзун (元仁宗 Rénzōng).[2] Төрсөн нэр нь аюур (насан, анагаагч)[3], барвад (уул, өндөр)[4] гэсэн самгарди үгсийн нийлэмж. Бага нас Боржигин овогт Аюурбарбад 1285 оны 4-р сарын 9-нд төрсөн. Дарамбалын (1264–1292) хүү, Чингимийн (1243-1285) ач, Хубилай хааны гуч юм. Хонгирад аймгийн Таж хатнаас мэндэлсэн. Хайсан хүлэг хааны дүү. Аюурбарбадын багад Дарамбал эцэг нь Солонгосын Чэжү аралд цэрэг захиран сууж байсан ба 1292 онд нийслэл Дайдуд ирсэн.[5] Ордны тэмцэл 1305 онд 20 настай Аюурбарбадыг Төмөр өлзийт хаан авга нь 1000 лан алт, 75000 лан мөнгө, 13 түмэн зоосоор шагнаж[6] Дарамбал эцгийнх нь эзэмшил нутгийг захируулахаар Хөнань явуулсан. Мөн онд Төмөр хааны угсаа залгах Даш ханхүү таалал төгсч, Аюурбарбадын ах Алтайд нутагласан Хайсан ханхүү болжээ.[баримт хэрэгтэй] 1307 оны 1 сард Төмөр хаан таалал төгсч, бэлэвсэн хатан Булган, зүүн этгээдийн Ахуудай чинсан, Булагсаг нарын ноёд хуйвалдан Мангалын хүү Ананд ванг хаан болгоё хэмээв. Харин баруун этгээдийн Хархасун чинсан Дарамбалын хөвүүдийг хаан сууринаа дэмжин Хуайжоуд сууж асан Аюурбарбадад элч довтолгон эл хэргийг дуулгажээ. Аюурбарбад, эх Таж хатан нар Дайдуд ирж Хайсаныг хаан болгоё хэмээн зөрчил хурцдаж, Хархасуны удирдлаган доорх нийслэл хотыг сахих цэргийг хөдөлгөн ордныг эзэлж Ананд ноёны талынхныг баривчлан хорьсны дараа Хөхчү, Яхуд нар Аюурбарбадыг хаан бол хэмээн ятгахад Аюурбарбад «Би энд самуун үүсгэх гэснийг баривчилж, төрийн цаазыг чангатгах гэснээс өөрөө хаан суух гэсэн юм биш. Хайсан ахыг залж сууринд өргөмжилье» хэмээжээ.[7] Ханхүү Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд Аюурбарбад дүүг ханхүүгээр өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү, түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. Аюурбарбад ханхүү Төвлөн засах яам, Үйл таслах яамны аливаа хэргийг 4 жил хамаарав. Хаан Аюурбарбад 1311 оны 4 сарын 7-нд нийслэл Дайду хотын Даминдянь ордонд Юань улсын хаан сууринд заларчээ. Бичиг суртал Аюурбарбад хаан бичгийн эрдэмтнийг цэргийн жанжнаас илүү эрхэмлэж байв. Монгол бичгийн хүн Чойжи-Одсэр алдарт бүтээл туурвилаа хийж байв. Хээл хахуулиар шийдэгддэг байсан түшмэдийн шалгалтын хуучин ёсыг халж шинэ журмыг батлан зарим үед өөрийн биеэр шалгалтын явцтай танилцдаг байв. 1315 онд зарлиг буулган сударч түшмэдээр Чингис хаан болон түүний дараах хаан, сайд, жанжны намтрыг эмхтгэн бичүүлж Хааны нууц номын санд хадгалуулсан гэдэг. Түүний үед Тан улсын Ү Жэний бичсэн «Жэнь Гуангийн төрийн товчоо» зэрэг хятад түүхэн зохиол, күнзийн сонгодог зохиол «Шүүмжлэл өгүүлэл», «Ачлалт ном», «Их суртахуй» зэргийг монгол хэлнээ орчуулуулж монгол сайд нарт уншуулж күнзийн суртлыг эрхэмлэжээ. Тэмцэл өдөөсөн нь Юань гүрний үеийн хөх цагаан шаазан ваар, XIV зууны дунд үе Аюурбарвад буянт хаан хятад ёсыг их эрхэмлэснээс 1317 онд монгол ноёдын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. 1316 онд Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан Тэмүдэрийн ятгалгаар Хайсан хүлэг хааны гэрээс, ах дүүсийн тангаргаа зөрчиж, Хайсан ахын ахмад хүү Хүслэнг биш, өөрийн хүү Шадбалыг ханхүүгээр өргөмжилсөн нь олны дургүйцлийг хүргэж хаан ширээний төлөө илэрхий талцлыг өдөөв. 1319 онд хаан Тэмүдэр чинсанг ханхүүгийн багш болгоход 40 гаруй түшмэл «зоргоор засгийг явуулдаг зальхай түшмэл» хэмээн эсэргүүцэхэд хаан Тэмүдэрийг шийтгэе хэмээвч Таж хатан эхийн өмгөөлөлд автсанд яаж ч чадалгүй орхижээ. 1320 онд Хүслэнг Юньнань (замаасаа буруулсан), Төвтөмөрийг Хайнань гээд алс холын мужийг захируулахаар илгээв.[8] Нас барсан нь Хааны бие чилээрхэж 1320 оны 3-р сарын 1-ны өдөр Дайду хотын Гуантяньгун ордонд 35 насандаа тэнгэрт хальжээ. Шадбал ханхүү хааны ор залгав. Аюурбарбад хааныг «Үлэмж мэргэн тахимдуу богд хаан» (Рэньхуй шюаньшяо) хэмээн нэхэн өргөмжилж, «Буянт» хаан (Рэньзун) хэмээн нэхэн цоллов.[9] Гэр бүл Эцэг — боржигин овогт Дарамбал ван (1264–1292) Эх — хонгирад овогт Тажи хатан Хатан Раднашири хатан — хонгирад овогтон Дармашир хатан[10] Үр хүүхэд Шадбал гэгээн хаан Улусбуха Хөхлүн гүнж, хонгирадын Дөрвөн хүргэнтэй гэрлэсэн.
Шадбал гэгээн хаан	Шадбал[1] гэгээн хаан (1303–1323 он; 20 насалсан) — Юань улсын тавдугаар хаан байв. 1320–1323 онд төр барьсан. Ханхүү Шадбал (самгарди хэлээр: शुद्ध पाल्) 1302 оны 2 сарын 2-нд Аюурбарбад буянт хааны ахмад хүү болж, хонгирад овогт Раднашири хатнаас төрсөн. Хайсан хүлэг, Аюурбарбад буянт ах дүү хоёр хаан өөрсдийнх нь үр хүүхэд ээлжлэн хаан ширээнд суухаар тохирсон боловч Буянт хаан ахынхаа гэрээс, тангаргаа зөрчин Хүлэг хааны ахмад хүү Хүслэнг бус өөрийн хүү Шадбалыг 1316 онд ханхүү өргөмжилж олны дургүйг хүргэж, алтан ургийн ноёдын дунд хаан ширээний төлөө эрээ цээргүй тэмцлийг өрнүүлжээ. Хаан Шадбал гэгээн хаан 1320 оны 4 сарын 19-нд нийслэл Дайду хотын Даминдянь ордонд Юань улсын хаан сууринд заларч, төрийн хас тамгыг атгажээ. Бичиг суртал Шадбал хааны зарлигаар судар бичгийн хүрээлэнгийн түшмэд «Буянт хааны үнэн түүх», «Хатадын намтар», «Гавьяат сайд нарын шастир», «Их Юань улсын нэвтэрхий толь», «Их Юань улсын хууль цаазын бичиг» зэрэг номыг эмхтгэн гаргасан. Хаанд жалайр овгийн Байжу (1298-1323) залуу түшмэл дотно үйлчилж, күнзийн суртлыг төрийн хэрэгт хэрэглэж байв. Хаан хуулийг ширхэгчлэн мөрдөхийг журамлан, зөрчсөн Нангиадай, Лю Гуй нарыг цаазаар аваачив. 1322 онд Тэмүдэрийн шадар бараа бологч Жан Шимөн хээл хахуулийн хэргээр алагдав. Мөн нөлөө бүхий Таж хатан эмэг, Тэмүдэр чинсан нар дараалан нас барсан ба Тэмүдэрийн цолыг нэхэн огцруулж, гэр бүлийг нь гудамжинд хөөжээ.[2] Алагдсан нь Тэмүдэрийн талын түшмэд жанжид болох Тэгш, Есөнтөмөр, Чинтөмөр, Юан Же, Шүсүнан, Хуйш, Тогооч, Түмэн, алтан ургийн Гантбух, Ерүтөмөр, Хүлэгбух, мөн Шадбал хааны эцэг нэг дүү Улусбух нар хааныг түлхэн унагаахаар сэм хэлэлцэв. 1323 оны 9 сарын 4-нд Шадбал гэгээн хаан Байжу чинсангийн хамт нийслэл Дайдугаас гарч Шанду орох замд Морины өвчүү (Наньпу) гэдэг газар буухад Тэгш, Чинтөмөр нар цэрэг дагуулан ирж 20 настай хааныг хөнөөсөн.[2] Нэхэн өргөсөн нэр 1324 онд Есөнтөмөр хааны зарлигаар Шадбал хааныг «Гэгээн богд мэргэн ачлалт хаан» (Руйшөнвэньшяо), 4-р сард «Гэгээн» хаан (Инзун) хэмээн нэхэн цоллов.[2] Гэр бүл Эцэг — боржигин овогт Аюурбарбад буянт хаан Эх — хонгирад овогт Раднашири хатан Хатан Сугабал хатан — ихэрэс овогт Ябахутулу хатан[3] Доржбан хатан[4]
Есөнтөмөр хаан	Есөнтөмөр[1] (Yesün Temür; 1293–1328) — Юань улсын 1323-1328 онд төр барьсан зургаа дахь хаан. Жин ван Есөнтөмөр 1293 оны 11 сарын 28[2][3] -нд хонгирадын Буянхэрмэш хатнаас төрсөн. Гамала (1258-1303) жин вангийн хүү, Чингимийн ач, Хубилай хааны гуч юм. Есөнтөмөр Гамала эцгийн цол буюу жин ван (жонон) цолыг 1303 онд хүртэж, Говийн умард нутгийг захиран Хархорумд эзэн суусан. Удаах хорин жилд Төмөр өлзийт, Хайсан хүлэг, Аюурбарбад буянт, Шадбал гэгээн дөрвөн хаан солигдсон байна. 1323 оны 9-р сард Тэгш ноён Шадбал гэгээн хааныг хороосон ба Есөнтөмөрийг хаан бол хэмээн улсын тамгыг хүргүүлжээ. Хаан Есөнтөмөр 1323 оны 10 сарын 4-нд Хэрлэнгийн хөдөө аралд[4] Юань улсын хаан сууринд сууж, хас эрдэнийн тамгыг атгав. Хэдий өөрийг нь хаан болгосон боловч урьд хааныг хуйвалдан хороосон Тэгш ноён, Алтанбух ван, Өлзий, Соном, Чинтөмөр нарын 8 хүнийг баривчлан эсэргүүний гэмт хэрэгтэн нэр зүүлгэж цаазаар аваачаад Ерүтөмөрийг Юньнань руу цөлжээ. Бичиг суртал Есөнтөмөр хааны зарлигаар «Хубилай хааны богд сургаал», «Олон богдын тархаасан сургаал», «Их Юань улсын хууль цаазын бичиг» зэрэг зохиолыг хятад хэлнээс монгол хэлнээ хөрвүүлжээ. Күнзийн суртлыг шимтсэнгүй, хятад түшмэдийг эрхэмлэсэнгүй, монгол ноёдыг эрхэмлэн төрд томилж байсан. Шаравсэнгэ гэдэг монгол лам багштай байсан. Төр засаг Янь ван Есөнтөмөрийг Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан, Далаашийг Улс төрийн эрхэлсэн түшмэл болгов. 1328 онд Яньтөмөрийг Үйл таслах яамны хэрэг мэдэгч түшмэлээр томилов.[4] Аригиба хүү нь хунтайж болж, хожим богино хугацаанд хаан суусан. Таалал төгссөн нь Есөнтөмөр хаан 1328 оны 8 сарын 15-нд Шанду хотод 36 насандаа[5] гэнэт таалал төгсчээ. Шалтгаан тодорхойгүй, хорлогдсон мэт байна. Гэр бүл Эцэг — боржигин овгийн Гамала Жинь ван Эх — хонгирад овгийн Буянхэрмэш хатан Хатан Бабухан хатан — хонгирад овогт Ринчинбал хатан - Ихирэсийн Чан ван Ашиг ноёны охин. Сугабал хатны дүү.[6] Хула хатан Эсү хатан Садабал хатан - Наймачин овгийн хүн. Гамалагийн охин Шоу нин да жан гүнжийн охин. Есөнтөмөр хааны үеэл дүү эсвэл өргөмөл охин байх боломжтой.[7] Буянхэримиш хатан Ширитөмөр хатан Тэни хатан Бихан хатан - Хонгирад овгийн Толин ноёны хүү Янь ван Майжүханы охид. Сүхдарь хатны эгч эсвэл дүү нь юм.[8] Сүхдарь хатан[9] Хөвгүүн Аригиба хаан Бадамрэгжийбуу ван Ёндончинбуу тайж Шооса тайж
Аригиба хаан	Аригиба (Рагибаха[2]/Ражабаг[3][4], 1320–1328) — Юань улсын долоодугаар хаан байв. 1328 онд нэг сарын турш хаан суусан. Бага нас Аригиба (самгарди хэлээр: राज पिक, тө. ར་ཁྱི་ཕག, ra khyi phag) 1320 оны цагаан бичин жил хожмын Есөнтөмөр хааны Бабухан хатнаас мэндэлсэн. Гамалагийн ач, Чингимийн гуч хүү юм. 1324 онд эцэг нь хаан болоход хунтайж хэмээн нэр заагдсан. Хоёр хаан 1328 оны 8 сарын 15-нд Есөнтөмөр хаан Шандуд нас нөхцсөн тул 10-р сард Бабухан их хатан, Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан Далааш, Ляо ван Тогтох, Лян ван Ванчин нар Аригиба ханхүүг хаан өргөмжилжээ. Үйл таслах яамны хэрэг мэдэгч Яньтөмөр, Раднаашир ван зэрэг жанжид балчир хааныг түлхэх унагаахаар хуйвалдан Дайду дахь хааны ордныг бүсэлж 10 сарын 16-нд Хүлэг хааны хөвүүн Тугтөмөрийг залж хаан өргөмжлөснөөр нэг доор хоёр хаантай болов. Дайн Шанду Дайду хоёр нийслэлээрээ хуваагдан дайтав. Аригибаийн шадар Ванчин ван Цавчаал боомтыг эзлэхэд Яньтөмөр цэрэглэн Ванчины цэргийг бут ниргэсэн ба Далааш түшмэл Артөмөр, Худтөмөр нарыг илгээвэл мөн Яньтөмөрийн цэрэгт дийлджээ. Аригиба хааны мэдлийн Ляодун хойгийн хэдэн түмэн цэрэг Дайду руу дөтлөхөд Төвтөмөр хаан Тодтөмөрийг илгээж Жижоуд тулгаран байлдаж хоёр талаас маш олноор үхэж, Ляодуны цэрэг Дайдугийн таван хаалгыг бүслэн очсон ч өмнөдөөс цэрэг татан хамгаалав. Ашидхэв хааны Артөмөр, Түмэндарь жанжид Төвтөмөр хааны цэрэгт ялагдав. 11-р сард Ерүтөмөр, Бухтөмөр нар Шандуг бүсэлж мухардуулснаар Аригиба хаан, Далааш ноён нар хас эрдэнийн тамгыг өргөн барьж бууж өгчээ. Аригиба хаан болон Бабухан хатан, Далааш нар баривчлагдан Дайду хот руу аваачин Тугтөмөр хаанд сөгдүүлсэн ба Аригиба хаан, Бабухан нарыг алс газар цөлж, Далааш, Балшир, Мамууш, Ляо ван Тогтохын хүү Бат нарыг цаазлан хороожээ.[5] Гэр бүл Эцэг: Боржигин овогт Есөнтөмөр хаан Эх: Хонгирад овогт Бабухан хатан Дүү: Бадамрэгжийбуу жинь ван, Ёндончинбуу тайж, Шооса тайж
Хүслэн хаан	Хүслэн Хутагт хаан ( 1300 он 12 сарын 22-гийн өдөр- 1329 он 8 сарын 30-ий өдөр), Юань улсын есдүгээр хаан, монгол хаант улсын арван гуравдугаар их хаан, 1329 он 2 сарын 27-ий өдрөөс 1329 он 8 сарын 30-ий өдөр болтол сууринд байж, сууринд сууж 185 өдөр суужээ. Хаан сууринд суухын өмнөх үе Хүслэн Хутагт хаан буюу Хүслэн (самгарди хэлээр: कुशल) нь 1300 онд Хайсан хүлэг хаан-ы ахмад хөвгүүн болон төрсөн. 1316 онд Аюурбарбад буянт хаан урьд өөрийн ах Хайсан хүлэг хаан-д амласан тангарагаасаа няцаж, Хүслэнд Жоу ван цол өргөмжилж, Юньнань муж руу цөллөгт явуулсанд Хүслэн замаасаа зугтан Алтайн нурууны орчим очин суурьшжээ. Харин Буянт хаан өөрийн хүү Шадбалыг 1316 онд хунтайж болгосон нь Юань улсын хаан ширээний төлөөх тэмцэлийн эх суурийг тавьсан. Хаан ширээнд заларсан нь Есөнтөмөр хаан-ы талынхныг ялсанаар 1328 оны сүүл хагаст хаан суусан Тугтөмөр хаан сууриа 1329 оны 1 сард өөрийн ах Хүслэн шилжүүлэхээр шийдэж, Алтай уулын орчим байгаа Хүслэнд элч илгээж, хаан сууринд заларахыг хүссэн байна. Уг явдал нь эртний Монгол ёсон дүү хүн ахаасаа түрүүж хаан суух ёсгүй байсан бөгөөд урьд Хайсан хаан амьд ахуйдаа ахмад хүү Хүслэнг хаан суухыг нэр зааж байсан нь Тугтөмөрийг ийм үйлдэл хийхэд хүргэжээ. 1329 оны 1 сарын 26 нд Хархорум хотын хойхно орших Цэцэг Цагаан нуурын хөвөөнд Юань улс-ын хаан сууринд залсарчээ. Оны цолыг Тянь Ли хэмээн улираан хэрэглэж, улсын багшаар Намхайжанцанг өргөмжилж, мөнгөн тамга соёрхов. Хаан суусныхаа дараа дүү Тугтөмөрийг хунтайжаар өргөмжилжээ. Мөн уугуул Монгол орныг засах талаар төлөвлөж байсан. Тэрээр "Давааны ар орны хэргийг хөнгөн хуумгай шийдэж үл болно. Энэ бол Чингис хаан-ы улс үүссэн нутаг юм. Яньтөмөр мэтийн төрийн хэрэгт туршлагатай сайдыг Хархорумд явуулж ажилуулах хэрэгтэй" хэмээн хэлж байжээ. мөн оны 3 сард Хүслэн хаан зарлиг буулгаж өөрийн эх Ихирэс овгийн хатан-г "Мэргэн асрагч, гэгээн ухаант хувилгаан хатан" хэмээн нэхэн өргөмжлөөд, дүү Тугтөмөрийн эх Тангуд овгийн хатан-г "Алдаршсан мэргэн ухаант хувилгаан хатан" хэмээн нэхэн өргөмжлөөд Өвгөдийн сүмд тахиулахаар болжээ. Дайду хотод сууж буй Төвтөмөр хааны хас тамгыг Яньтөмөрт өгч Шанду хотыг чиглэн ирж яваа Хүслэн хааны зүг илгээжээ. Гайган цагаан гэх газарт Хүслэн хааныг буудаллаж байхад нь Яньтөмөр ирж хас тамгыг өгснөөр хаан сууриа бататгав. Тус өдөр Хүслэн хаан Хамартыг Төвлөн засах яамын сайдаар, Борыг Юй ши тайфу түшмэлээр, Байтөмөрийг Шу Ми Ши тайфу түшмэлээр тус тус тохоон томилжээ. Нас барсан нь 1329 оны 8 сарын 3 ны өдөр Хүслэн хаан Онгоцот гэдэг газарт хүрч ирж дүү Төвтөмөртэй уулзан том найр хийв. Найрын 4 дэхь өдөр буюу 1329 оын 8 сарын 6 ны өдөр Хүслэн хаан гэнэт учир битүүлгээр насан эцэслэжээ. Хожим түүний ахмад хүү Тогоонтөмөр хаан-ы хэлснээр Төвтөмөрийн явуулгаар хорлосон гэж өгүүлсэн бөгөөд энэ таамаглал үнэн байх магадлалтай юм. Ердөө 7 сарын турш хаан суув. 1329 оны 12 сарын 6 ны өдөр Төвтөмөр хаан зарлиг буулгаж Хүслэн хааныг "Утгыг гийгүүлсэн язгуурын ачлалт хаан" хэмээн нэхэн өргөмжлөв. Сүмийн цолыг "Минзун" хэмээв. Монгол ёсыг эрэхмлэж "Хутагт хаан" хэмээж Өвгөдийн сүмд тахив. Гэр бүл Эцэг: Хиад Боржигин Хайсан хүлэг хаан Эх: Ихирэс овгийн хатан Дүү нар: Тугтөмөр хаан Хатан Маалайдай хатан Бабуша хатан Анчүхан хатан Юэлүнша хатан Баянхуту хатан Эсү хатан Тогос хатан[2] Хан хөвгүүн Тогоонтөмөр ухаант хаан Ринчинбал эрдэнэцогт хаан Гүнж Будашини гүнж, Тогоонтөмөр хааны эгч Елу гүнж, ?-1339, Ихирэс аймгийн Чан ван Шарандоржтой гэрлэсэн.
Тугтөмөр хаан	Тугтөмөр заяат хаан[1] (1304 он 2 сарын 16-ий өдөр- 1332 он 9 сарын 2-гийн өдөр) — Юань улсын наймдугаар хаан байв. 1328-1329, 1329-1332 онд төр барьсан. Намтар Нэр Хааны нэрийг Юань улсын судрын 32-р дэвтэрт Түтөмөр (图帖睦尔, tútiēmùěr), 1328-1332 оны үед бүтээгдсэн "Ямандаг бурхны мандал" (Vajrabhairava mandala[2]) гэх торгон нэхмэлд Хүслэн, Тугтөмөр хаад, тэдний хатдыг дүрсэлж, хүн бүрийн баруун дээд өнцөгт нэрийг нь бичсэн байдаг. Тэрхүү нэхмэлд хааны нэрийг төвөд бичгээр (ཐོགཐིམུར, thogthimur) Тугтөмөр гэж бичжээ. Монголын ихэнх түүхийн эх сурвалжид Заяат хаан гэх цолоор нь тэмдэглэж буй. Харин Болор эрих хэмээх монгол сурвалжид Тугтөмөр хэмээж буй. Төвтөмөр гэх нэрийг хэзээнээс хэрэглэсэн нь тодорхойгүй. Бага нас Тугтөмөр хаан 1304 оны 2 сарын 16-нд Хайсан хүлэг хааны тангуд угсааны хатнаас мэндэлжээ. Хайсан хүлэг хаан, дүү Аюурбарбад буянт хаан нар хүүхдүүдээ ээлжлэн хаан болгохоор тохирсон боловч Буянт хаан тангаргаа зөрчин өөрийн хүү Шадбалд ор залгуулж, ахынхаа ахмад хүү Хүслэнг Юньнанийг захируулахаар, Тугтөмөрийг Хайнанийг захируулахаар хол одуулжээ. Есөнтөмөр хаан (1324-1328) Тугтөмөрийг нааш татан Жянькан хотыг захируулжээ.[3] Хаан Хоёр хааны дайн 1328 оны 8 сарын 15-нд Есөнтөмөр хаан Шандуд нас нөхцсөн тул 10-р сард Бабухан их хатан, Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан Давлат шах, Ляо ван Тогтох, Лян ван Ванчин нар балчир Аригиба ханхүүг Шандуд хаан өргөмжилжээ. Харин Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч Яньтөмөр, Раднаашир ван зэрэг жанжид Дайдуд 10 сарын 16-нд Хайсан хүлэг хааны хүү Тугтөмөрийг залж хаан өргөмжлөснөөр монголчууд 1260 оноос хойш дахин зэрэгцсэн хоёр хаантай болов.[3] Шанду, Дайдугаараа талцан дайтав. Аригибаийн шадар Ванчин ван, Цавчаал боомтыг эзлэхэд Яньтөмөр цэрэглэн Ванчины цэргийг бут ниргэсэн ба Давлат шах түшмэл Артөмөр, Худтөмөр нарыг илгээвэл мөн дийлджээ. Аригиба хааны мэдлийн Ляодунгийн хойгийн хэдэн түмэн цэрэг Дайду руу дөтлөхөд Тугтөмөр хаан Тодтөмөрийг илгээж Жижоуд тулгаран ширүүн байлдаж, Ляодуны цэрэг Дайдугийн таван хаалгыг бүслэн очсон ч өмнөдөөс цэрэг татан хамгаалав. Артөмөр, Түмэндарь жанжид Тугтөмөр хааны цэрэгт дийлдэв. 11-р сард Ерүтөмөр, Бухтөмөр нар Шандуг бүсэлж мухардуулснаар Аригиба хаан, Давлат шах ноён нар хас эрдэнийн тамгыг өргөн барьж бууж өгчээ. [3] Ханхүү Урьдын тангарагт Хайсан хүлэг хааны ахмад хүү хаан болно гэснээс Тугтөмөр хаан Алтайд суугаа эх өөр Хүслэн ахдаа хаан ор шилжүүлж, Яньтөмөр жанжнаар төрийн хас тамгыг хүргүүлсэн нь 1329 оны 4-р сарын хэрэг байв. Хүслэн хутагт хаан мөн ёсыг дагаж Төвтөмөр дүүгээ ор залгах ханхүү өргөмжилж Дайдуг хамааруулжээ. Хүслэн хаан Давааны арын орноос Шанду руу чиглэн алгуур нүүн ирсэн ба 7-р сард Орхон гол, 8-р сард Хөдөө арал, 9-р сард Онгоцот гэдэг газар хүрч дүү Тугтөмөртэй уулзан их найр болсон бөгөөд найрын гуравдугаар өдөр идээнд хордон зуурдаар нас нөхцжээ.[3] Дахин хаан суусан нь Тугтөмөр хаан 1329 оны 9 сарын 8-нд Их амгалан харшид хаан ширээнд дахин залрав. Улсын засгийн газрын зүүн гарын сайдаар Баян, баруун гарын сайдаар Доржийг томилж, Улсын засгийн газрын хэрэг эрхлэх дөрвөн сайдаар Чинча, Арслан, Жао Шиянь нарыг, Нууц бичгийн яамны түшмэлээр Тэгштөмөр, Төмөрбух, Чалибух, Төмөртогтох нарыг, Зарга шийтгэх түшмэлээр тангуд гаралтай Ринчинбал нарыг тус тус томилов.[3] Улс төрийн цэвэрлэгээ Хаан улс төрийн сөргөлдөгч хүчнийг дарав. Тухайлбал Тэмүдэрийн хөвүүд нарыг хороож, өмнөх балчир хаан Аригиба, түүний эх Бабухан нарыг цөллөгт явуулахад удалгүй таалал төгссөн. Есөнтөмөр, Аригиба хаан нарт нэхэн цол өргөмжлөхийг хориглосон түүхтэй. Дараа нь Хүслэн ахын талд ажиллалж байсан сайд нарыг баривчлан шийтгэв. Тугтөмөр хааны хатан Будшир, Яньтөмөр сайд нар хамжилцаж өмнөх хааны хатан Бабушаг хүүгээ хаан болгох гэсэн хэмээн хилс ял тулган хороосон. Тугтөмөрийн үед Ляоянгийн монгол, солонгос, хятад цэрэг, Юньнаний ардууд бослого дэгдээснийг Яньтөмөр, Раднаашир жанжид нухчин дарав.[3] Бичиг соёл Заяат хааны үед хятад хэлнээс күнзийн номыг монгол хэлнээ хөрвүүлж, бөө мөргөлийн тухай бичсэн номыг уйгур хэлнээс хөрвүүлж байсан. Тухайн үед бичгийн түшмэл Су Тяньцюэ «Юань улсын нэрт түшмэдийн хэргийн товчоо», хааны ордны оточ Хүсэхүй «Идээ ундааны жинхэнэ товчоо» мэтийн номоо бичжээ. Ямандаг бурхны хөргийн доор зурагдсан хааны хөрөг Хаан буддын шашныг ихэд сүсэглэн хөрш орнуудаас олон номыг авчран монгол хэлнээ хөрвүүлэх зарлиг буулган гүйцэтгүүлж байв.[3] Таалал төгссөн нь Хаан 1332 оны 9 сарын 2-нд 28 насандаа таалал төгсөв. Яньтөмөр хорлосон мэт байдаг. Алтандара хүүгээ ханхүү болгосон ч мөн тэр жил өнгөрчээ. Будшир хатандаа «Хүслэн ахын үр хөвүүд болох Тогоонтөмөр, Ринчинбал хоёрын аль нэгийг хаан өргөмжлөөрэй» хэмээн гэрээслэсэн гэдэг. Ринчинбал хаан болоод Тугтөмөр хааныг Заяат хаан (Вэньзун) хэмээн нэхэн цоллож, «Гэгээн богд язгуурын элбэрэлт хаан» (Шэньминьюаньшяо) хэмээн нэхэн нэр өргөмжилжээ. Хожим Тогоонтөмөр хаан эцэг эхийн өш санаж Өвгөдийн сүм дэх харшийг нь устгаж, онгоныг нь нураасан.[3] Гэр бүл Эцэг — Боржигин Хайсан хүлэг хаан Эх — Тангуд овгийн хатан Хатан Будшир хатан — хонгирад овогтон. Хан хөвгүүд Алтандара хунтайж Элтөгс хунтайж Тайванна тайж
Ринчинбал хаан	Ринчинбал хаан (1326 он 5 сарын 1-ий өдөр- 1332 он 12 сарын 14-ий өдөр) — Юань улсын аравдугаар хаан байв. 1332 онд 2 сар хаан суусан. Бага Нас Ринчинбал ( Ринчинбал гэдэг нь “эрдэнэцогт” гэсэн үг[1]) 1326 оны 5 сарын 1-нд хожмын Хүслэн хутагт хааныг Цагаадайн улсын нутагт байхад хоёрдугаар хүү нь болон төржээ. Эх нь зарим сурвалжид найман, заримд хонгирад аймгийн гэдэг Бабуша хатан байв. 1328 онд эцэг нь хаан болоод Шандуд ирээд нас нөхцөж, Тугтөмөр авга нь хаан болсон. Тугтөмөр хааны Будшир хатан Ринчинбалын ах Тогоонтөмөрийг Гуулин улс руу цөлж, 1330 онд Ринчинбалын эх Бабушаг хүүгээ хаан болгох гэсэн хэмээн хилсдүүлж хороосон.[2] Балчир хаан Тугтөмөр заяат хаан нас нөхцөхдөө Хүслэн ахын хүүг хаан болгоорой гэж гэрээсэлжээ. Будшир бэлэвсэн хатан, Төвлөн засах яамны зүүн этгээдийн чинсан Яньтөмөр нар Тогоонтөмөрийг залж хаан болгоё хэмээгээд алс холын учир Дайдуд байгаа 6 настай Лү ван Ринчинбал дүүг нь түр хугацаанд хаан суулгахаар тогтжээ. Ринчинбал Дайду хотын Даминдянь ордонд хаан өргөмжлөгдөж зарлиг гаргажээ. Тайпин ван Яньтөмөрийг эд мөнгөөр шагнаж, Будширыг хатан эхээр өргөмжлөв. Садуг Зарга шийтгэх яамны түшмэл, Сатиг Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан, Зүсийг зүүн этгээдийн чинсан болгожээ. Балчир хааны өмнөөс Будшир хатан эх төрийн хэргийг шийтгэж байв.[2] Нэхэн өргөсөн нэр Хаан 12 сарын 14-нд 6 насандаа таалал төгссөн. Хаадын оршуулгын газарт оршуулсан. Тогоонтөмөр хаан ор залгав. 1338 онд Тогоонтөмөр хаан Ринчинбал хааныг «Балчир богд тахимдуу хаан» (Чун шэн си сяо хуанди) хэмээн нэхэн өргөмжилж, сүмийн хятад цолыг «Нинзун» хэмээж, монгол үгийг эрхэмлэж «Эрдэнэцогт хаан» хэмээн нэхэн цолложээ.Гэр бүл Эцэг — боржигин овогт Хүслэн хутагт хаан Эх — хонгирад овогт Бабуша хатан Хатан Дарьтэмиш хатан — хонгирад овог
Тогоонтөмөр хаан	Тогоонтөмөр ухаант хаан (ᠲᠤᠭᠤᠨᠲᠡᠮᠤᠷ ᠤᠬᠠᠭᠠᠲᠤ ᠬᠠᠭᠠᠨ, *1320 оны 5 сарын 25-ий өдөр — 1370 оны 5 сарын 27-ий өдөр) — Юань улсын арван нэгдүгээр буюу сүүлчийн хаан байв. 1333-1370 он хүртэл 37 жил төр барьсан. 1368 онд Дотор газрыг хятадын Мин улсад алдсан ч уугуул Монгол орноо захиран суужээ. Бага нас Тогоонтөмөр 1320 оны 5 сарын 25-нд хожмын Хүслэн хутагт хааныг Цагаадайн улсын нутаг Эмиль гол орчим байхад ахмад хүү нь болон төржээ. Эх нь түрэг угсааны харлуг аймгийн Маалайдай хатан байв. 1329 оны 1 сард Хархорумын хойно хаан сууж, цэрэг удирдаж, нийслэл Дайду хот очиж байсан. Тус оны 8 сарын үед Онгучат гэх газар эцэг нь өөрийн эх өөртэй дүү Тугтөмөрийн түшмэл Элтөмөрт хорлогдож үхсэн. Уг явдлаас хэдхэн хоногийн дараа Тугтөмөр авга нь хаан болсон. 8 настай Тогоонтөмөрийг Фэнвэй ван хэмээн өргөмжилсөн. Заяат хаан, Тогоонтөмөрийг Гуулин улсын Чэжү арал руу цөллөгт явуулсан гэх буюу эс бөгөөс 1330 онд Бабуша хатныг хилсээр алуулахад солонгос вангийн удмын ноёны хатан болсон Дарамбалын охин Будшир оргуулсан, тэнд эцэг хааных нь солонгос хатан Ки Ван-гү асарч байв гэх нь бий. Удалгүй Заяат хаан, түүний хатан Будшир нар «Тогоонтөмөр Хүслэн хутагт хааны хүү биш» гэж худал бичиг үйлдэж Чэжүгээс Гуанши руу шилжүүлж байжээ.[1] 1332 онд Заяат хаан өөрийн түшмэл Элтөмөрт хорлогдоод, улсын хэргийг түүний бэлэвсэн хатан Будшир, Яньтөмөр сайд нар шийдэх болов. Заяат хааны «Хүслэн ахын хүүг хаан болгоорой» гэсэн захиас ёсоор Тогоонтөмөрийн дүү Ринчинбалыг хоёр сар гаруй хаан суулгажээ. Энэ хооронд Тогоонтөмөрийг алс холоос залж авчирах 40 хоногийн хугацаанд Ринчинбал, хаан суусан. Гэтэл Тогоонтөмөр ирсэн ч, Элтөмөр сайд татгалзсаар 6 сар улс хаангүй байв. Эцэст нь Элтөмөр үхсний дараа, Тогоонтөмөрийг хаан сууринд залсан. Хаанчлал 1333 оны 7 сарын 19-нд Дайду хотноо Будшир хатан тэргүүтэй ихэс чуулж 13 настай Тогоонтөмөрийг Юань улсын 11 дахь хаанаар өргөмжлөв. Будшир хатныг хатан эх өргөмжилж, Баяныг Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан, Садуныг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Үйл ажиллагаа 1346 онд Юань гүрний үед Персийн худалдаачид болон аялагчдын хандивласан халькопиритээр цутгасан Жыжөн хонх. 1335 онд Садун чинсан нас нөгчихөд оронд нь Яньтөмөрийн хүү Тайпин ван Тэнгисийг томилов. Баруун этгээдийн чинсан болж чадаагүйдээ Тэнгис гоморхож өөрийн дүү Дархай, Садуны дүү, авга ах Дарь, Хонхтөмөр ван нартай хуйвалдаж Баяныг зайлуулъя хэмээн цэрэглэхэд Баян урьтан мэдэж нийслэлийг хамгаалах цэргээр байлдан дийлжээ. Үүнээс хуйвалдаан үүсгэгч нар эсэргүү нэр зүүж, алагдав. Тэнгис, Дархай нарын дүү Данашир их хатан мөн эсэргүү нэр зүүж цөлөгдөв. Мэргэд аймгийн Баян чинсан монголоо гэсэн үзэлтэй бөгөөд Тогоонтөмөр хаан солонгос хатнаа их хатан болгох гэхэд Баян тэргүүтэй монгол ихэс ноёд эсэргүүцэж 1337 онд Баянхутаг хатанг оронд нь сонгож өгчээ. Баян, хятад түшмэдийг монгол хэл сурахыг шаардах ба хятад хүнд харгис дээрэнгүй хандаж байв. Баяны өргөмөл хүү Тогтох эцгээ омог сүр, дээрэнгүй нь хэтийдлээ хэмээснээр Тогоонтөмөр хаан 1340 онд Баяныг ордноос хөөх зарлиг гаргаж, Тогтохыг Баяны оронд чинсан болгов. 1340 онд хаан өөрийн эцэг, эх, бага эхийг нь алж, өөрийг нь цөлсөн өсийг санаж Төвтөмөр заяат хааны тахилын сүмийг нурааж, Будшир хатны хэргэм зэргийг бууруулан Дунань аймаг руу цөлж, түүний хүү Янтөгсийг Гуулин улс руу цөлөв. Хаан болоход нь Будшир хатан Янтөгсийг дараагийн хаан болгох тохироо хийж байжээ. Түүний тушаалаар Алтан улсын түүх, Сүн улсын судар, Кидан Улсын судар зэрэг түүхийн бүтээлийг туурвисан. Энэ үеэс эхэлж түүний засаглалын ноёдын дотоод тэмцэл эхэлсэн. Энэ тэмцэлд Мэргидийн Баян, Тогтох, Хама, Бортөмөр... зэрэг цэргийн томоохон зүтгэлтнүүд нэг үе оройлж байсан боловч цөм Тогоонтөмөрийн нөлөөгөөр үхсэн. Мөн 1360 аад оноос түүний хүү Аюушридар нь хаан сэнтийг булаах оролдлого удаа бүр хийж байсан нь Юань улсын хүчийг мохооход хүргэсэн ба энэ нь өмнөд Хятадад гарч байсан бослогуудыг дарахад хүндрэл учруулж байв. Юань улсын мөхөл Ухаант хаан Тогоонтөмөр 1351 оноос Хятадад Хань Шантун, Лю Футун нараар удирдуулсан улаан алчууртны бослого дэгдэж эхэлсэн. Мөн энэ үед Юань улсын дотор дотоодод хагарал их болсон нь Юань улсыг мөхөлд дуудсан. Энэ бослого улмаар улам бүр хүчээ авсаар 1368 онд тус бослогын нэгэн удирдагч 1368 оны 1 сард өөрийн эзэлсэн газраа Мин улс гэж нэрлээд, оны цолоо Хунъү гэж нэрлэж, Нанжин хотоор төвлөрсөн засаг захиргааны зохион байгуулалт хийж эхэлсэн. Мөн Юань улсыг мөхөөх дайны бэлтгэлээ хийж дуусгаад, Жү Юаньжан өөрийн цэргийн жанжин Сюй Да ноёнд их цэрэг өгч, түүний толгойлуулсан улаан алчууртнуудын Мин улсын их цэрэг, Юань улсыгн харъяанд байсан Хэнань муж, Шаньдун муж, Дайду хот орчмын газар нутгийг эзлэн, 1368 оны 9 сарын 26 нд, Дайду хотыг эзлэн авснаар Юань улсын, хятад орон дахь монгол хаадын шууд ноёрхолыг дуусгавар болгожээ. Харин тус эрчээрээ 1369 оны эхээо Шанду хотыг эзлэн авахад монголын хаан, улам ухарч, Инчан хот буюу Хэрлэн барс хотноо очсон. Нас барсан нь 1370 онд хонгирад аймгийн нутаг дахь Инчан хотод 51 насандаа таалал төгсчээ. Түүнийг нас барахад түүний мэдэлд цагаан хэрмээс хойших газар үлдсэн байсан. Гэмшилийн шүлэг Элдэв зүйл, эрдэнэсээр шулуухан Сайхнаар бүтсэн Дайду минь, Эртний хаадын суусан зуслан Шандугийн Шар тал минь, Сэрүүн сайхан Хэйбун Шанду минь, Улаан халзан туулай жилээ алдсан Хайран Дайду минь, Өглөө манагар өндөр дээр гарваас, сайхан униар чинь Ухаант хаан миний өмнө Лаган, Ибагу хоёр хийж бүлгээ. Ухаж мэдэж, тавьж илгээвэй, хайран Дайдуг Ухаан үгүй төрсөн ноёд, улсаан харж эс үзэлцвэй, Уйлж хоцорвой, би Нутагт хоцорсон улаан бяруунд адил болбой, би Элдэв зүйлээр бутсэн Найман талт цагаан суврага минь, Их улсын нэр төрийг аван суусан Есөн эрдэнэсээр бүтсэн Дайду хот минь, Дөчин түмэн Монгол улсынхаа Нэр төрийг аван суусан Дөрвөн хаалгат дөрвөлжин их Дайду хот минь, Шашин номыг дэлгэрүүлэн явтал Төмөр шат хугарч хайран Дайду хот минь, Нэр төр минь, Хаанах яанах Монгол улсаа Харуулан гайхлагч хайран Дайду минь, Өвлийн өвөлжих өгүй балгас минь, Зуны зуслан Хэйбун Шанду минь, Сайхан Шар тал минь, Лаган, Ибагу хоёрын үгэнд эс орсон хорон минь, Хутагтан байгуулбай, хулсан ордыг, Хувилгаан сэцэн хаан зуснам бүлгээ, Хэйбун Шандуг Хумьж автвай, Хятад улсад Хурьцах муу нэрийг Ухаант хаанд тавивай. Хамгаар байгуулбай, хан Дайдуг Харшлан авалцам булгээ, хайран Дайдуг Хамж автвай, Хятад улсад Харшлах муу нэрийг Ухаант хаанд тавивай. Элдвүүдээр байгуулбай, эрдэнэ Дайдуг Эрхлэн зусам булгээ, Хэйбун Шандуг Эндэж автвай, Хятад улсад Эргэх муу нэрийг Ухаант хаанд тавивай. Хаан эзэний зөөсөн их нэр төрийг, Гайхамшиг Сэцэн хааны барьсан хайран Дайдуг, Хамаг улс шүтээн тулга эрдэнэт хотыг, Хамж автвай, Хятад улсад, хайран Дайдуг. Хан тэнгэрийн хөвгүүн Чингис хааны алтан ураг Хамаг бурханы хувилгаан Сэцэн хааны алтан харшийг Хамаг Бодисун нарын хувилгаан Ухаант хаан Хан тэнгэрийн заяагаар алдвай, хайран Дайдуг. Хан эзэний хасбуу тамга ханцуйлж гарвай. Хамаг дайсны дотроос хатгалдаж гаргавай. Буха төмөр чинсан булха дотроос. Хан эзэний урагт хан орон болтугай, түмэн үед. Гэнэдэж алдвай, хайран Дайдуг Гэрээс гарахуйд, эрдэнэ шашин ном хоцорвой, тэр цагт Гэгээн билигт Бодисун нар ялгатугай, хойд цагт Хэрж ирж тогтугай. Чингис хааны алтан урагт.[2] Гэр бүл Эцэг: Хүслэн хутагт хаан Эх: Маалайдай хатан Дүү нар: Ринчинбал хаан, Будашири гүнж, Юэлу гүнж (Ерөө?) Хатан Данашир хатан Баянхутаг хатан Өлзийхутаг хатан Мунашири хатан (? - 1347 оны 1 сар)[3]: Хонгирад аймгийн хүн. Лонфу ордны 3-р хатан. Жыжөнгийн 7-р оны 12 сар буюу 1347 оны 1 сард таалал төгссөн.[3] Хан хөвгүүн Аюушридар билэгт хаан Төгстөмөр усхал хаан
Аюушридар хаан	Аюушридар билэгт хаан нь 1338 оны шар барс жил төржээ. Тогоонтөмөр хааны солонгос хатнаас төрсөн ахмад хөвгүүн юм. Монголын уугуул нутаг, Хархорум хотноо нийслэллэж 1370 оны цагаан нохой жил дор Монгол удмын хаан ширээнд суужээ. Хятадын Мин улсын эсрэг амжилттай тэмцэж байсан бөгөөд 1378 оны шар морин жил таалал төгсжээ. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл Аюушридар (самгарди хэлээр: आयुष्य तल्) 1339 онд Тогоонтөмөрийн хатан Гуулин гаралтай Ки овогт Өлзийхутагаас төрсөн. Аюушридар 1353 онд хуантайцзи өргөмжлөгдсөнөөс хойш үнэн хэрэгтээ хааныг төлөөлж, төрийн хэргийг явуулах болжээ. Тэрээр 1360 оноос хатан эх Өлзийхутаг хатны шууд нөлөөгөөр эцгийнхээ хаан ширээнд суухаар хааны ордны хуйвалдаан хийж эхэлсэн. Түүний улс төрийн амбицаас болж, хаант төрийн ноёдын тэмцэл өрнөж байсан. Тухайлбал 1360-1365 оны хооронд болсон салжиуд овгийн Бортөмөр жанжин, найман аймгийн Цагаантөмөр жанжин нарын тэмцэл, хааны ордны хэд хэдэн удаагийн бүтэлгүйтсэн төрийн эргэлтүүд, Хөхтөмөр баатрын цэргээр хаан ширээг булаах гэж оролдоод, эцэст нь Хөхтөмөр нь хаандаа үнэнч үлдсэнд Аюушридар, Өлзийхутаг хатан нарын эгдүүцэл хүрч 1365-1368 он хүртэл хоорондоо байлдсан зэрэг нь Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн. Хаанчлал Мин улсын түрэмгий дайн Тогоонтөмөр хааны 1368 онд л түүнээр хаан ширээгээ залгамжлуулах зарлиг гаргасан. Харин 1370 онд тэрээр Инчан хотноо хаан суугаад, Хархорум хотноо хэсэг бусаг цэргийн хүчтэйгээ зугтаж ирээд, монгол нутагт байсан ноёдын цэргийн хүч, Гансуд дайтаж байсан Хөхтөмөр жанжны 20,000 цэргийн хүчийг шуурхайлан ирүүлж, ар тал, цэргийн хүчээ бэхэлсэн. 1372 онд Мин улсын хаан 3 төрлийн шалтаг тоочижээ. Монголчуудын гараас улсын тамгыг булаан авах Юаний хунтайжийн (Аюушридар хаан) сургийг гаргах Ван Бао Бао (Хөхтөмөрийн хятад хоч нэр)-гийн ялыг тоочих гэж байжээ. Ийнхүү гурван замаар 150,000 их цэргийн хүчийг монгол нутаг өөд оруулжээ. Баруун гарын цэргийн хүч нь Лань Ю, Фу Ю Дэ нарын удирдсан цэрэг Ганьсу син шэн, Ордосын бор тохой, Шаньси муж, Алшаа уул хүртлэх нутгийг эзэлж, тус оны сүүлээр буцсан. Харин төв замын цэргийг Сюй Да жанжин удирдаж шууд 20 хоногийн дотор Туул голд хүрээд хэд хэдэн байлдаан хийж, Орхон голд Монголын их цэрэгт бүслэгдэн бут цохигдоод, шуурхайлан ухарсан. Нутагтаа очиход дагуулж явсан 50,000 цэргийнхээ 3-ны 1-ийг авч очсон байдаг. Зүүн замын цэрэг нь Инчан хотоос зүүншлэн, Хэрлэн голоор орж, хэд хэдэн байлдаан хийж, Туул голын орчимд Харажан, Хөхтөмөр нарын их цэрэгт ялагдаж, ухарсан. Ухрах замдаа төөрснөөс болж ихээхэн хүн нь өлсөж үхжээ. Тус жилийн дайнаар Мин улсын их цэрэгт хариу цохилт өгснөөр эх нутгаа эхний удаа хамгаалж чадсан. Дараа оны намар нь Монголын цэргийн хүч цагаан хэрмийн зарим газрыг байлдан эзлэсэн. Хэдий тийм ч их хэмжээний цэрэгт ялагдаж, ухарсан. 1374 онд Хунъү хаан, Аюушридар хааны олзлогдсон хүү Майдарбалыг суллаж илгээн түр зуур найрамдсан. Нас барсан нь 1375 онд Хөхтөмөр жанжин Алтайн чинадад Мин улсын цэргийн үлдэгдэл хүчтэй байлдаж яваад Хар нохойн зоо гэх газар таалал төгссөн. Удалгүй 1378 онд Аюушридар хаан таалал төгсөж,түүнийг хаан ширээг дүү Төгстөмөр нь усхал (дөлгөөн тайван) хаан цолтойгоор монголын их хаан ширээг залгамжилсан.
Төгстөмөр хаан	Төгстөмөр усхал хаан (ᠲᠡᠭᠦᠰᠲᠡᠮᠦᠷ ᠤᠰᠬᠠᠯ ᠬᠠᠭᠠᠨ, *1342 оны 3 сарын 7-ий өдөр — 1388 оны 11 сарын 1-ий өдөр) нь Аюушридар хааны дүү бөгөөд 1342 онд төрж 1378 онд хаан ширээнд сууж арван жил төр бариад 1388 онд хорлогджээ. 1378 онд Аюушридар хааны дүү Төгстөмөр нь Усхал цолтой хаан ор залгамжилжээ. Түүний хаанчлалын жилүүдэд Монгол-Мин улсын харилцаа дахин хурцдаж байлдааны ажиллагаа эхэлжээ. Үйл хэрэг Төгстөмөр хаан залгамжилж суусныхаа дараа Монголын нэлээд хэсгийг өөртөө татан нэгтгэж чадсан бөгөөд тэрээр Хархорум,Инчаны ойролцоо их цэрэг хуримтлуулан Хятадыг уулгалах болжээ.Үүний хариуд Мин улс 1380 онд их хэмжээний цэргийг Монгол руу илгээсэн. Му Ин жанжинаар удирдуулсан тэр их цэрэг нь дөрвөн чиглэлээр Монгол руу довтолсон. Му Ины удирдсан хөнгөн морьт цэргийн анги Хархорумыг эзлэн авч сүйтгэн их хэмжээний хүн ардыг олзлон авч буцсан ажээ. Тэр үед Төгстөмөр хаан Инчанд төвлөн сууж байжээ. 1380 оны сүүлчээр Монголын жанжин Өлзийбух, Нарбух нар Хэбэй мужийн зүүнтээ орших Лулун хэмээх хот руу дайрч энэ үеээр Мин улсын томоохон цэргийн тушаалтан Лю Гуан алагдсан байна. Үүний хариуд Мин улс 1381 онд Сюй Да жанжинаар удирдуулсан их хэмжээний цэргийн хүчийг Монголын нутаг руу оруулж тэдгээр нь өнөөгийн Чифэн хүрсэн байна. 1382-1387 онуудад том хэмжээний дайн хоёр орны хооронд гараагүй байна. 1387 онд Мин улс Ляодунд төвлөрч байсан Юань улсын жанжин Нагачугийн цэргийн хүчийг устгах шийд гаргажээ. Нагачу бол улсын ван Мухулайн угсааны хүн бөгөөд сурвалж бичигт түүнийг хэдэн арван мянган цэрэгтэй хэмээсэн байдаг ба тэрээр зүүн Монголоос Манжийн умард хэсэг хүртэлх нутгийг эзлэж, мөн Гүрё улсыг эрхэндээ оруулахыг санаархаж байжээ. Мин улс Нагачуг, Төгстөмөр хаантай нэгдэхээс болгоомжилж Монголчуудын хүчийг бүр мөсөн дарж авахын тулд юуны түрүүнд Нагачугийн цэргийг устгах зайлшгүй шаардлагатай хэмээн үзэж байжээ. 1384 онд Мин улс Гүрё улсийг дагаар оруулж улмаар Монгол Гүрё хоёр улсын харилцаа холбоог тасалсан учир Монгол руу довтлох таатай нөхцөл бүрдсэн ажээ. Мин улс Фэн Шэн жанжинаар удирдуулсан хоёр зуун мянган цэргийн хүчийг өдгөөгийн Гирин мужаар давшуулж Манж нутгийн гүнд оруулсан ба Чанчун хотын ойролцоо Хятадын цэрэг Нагачугийн цэрэгтэй ширүүн тулалдаанд орж хоёр тал сүрхий хохирол хүлээжээ. Гэвч хятадын хүч давуу байсан тул Нагачу дахин тулалдах аргагүйд хүрч бууж өгчээ. Нагачуг буулгаж авсаныхаа дараа Мин улс Монголын их хаан Төгстөмөрийн эсрэг их хэмжээний цэрэг хөдөлгөжээ. 1388 оны хавар шийдвэрлэх тулаан болсон ба энэ үеэр Монголын цэрэг дийлэгдэж Төгстөмөр хаан их хүү, шадар түшмэд Чжиюань Нэцэлай, Чинсан Ширмэн нарын хамт цөөн тооны цэргээ авч тулалдааны талбараас гарч Хархорумын зүг хөдөлжээ.[1] Харин хоёр дугаар хаан хөвгүүн, төрийн сайд ноёд 2900 гаруй хүн, 150 мянган толгой мал олзлогдсон.[1] Харин Мин улсад бууж өгсөн цянь юань (僉院) түшмэл Анда Нагачу, жиюань түшмэл Нэцэлай нарын Мин улсын хаанд илгээсэн захидалд "...Тогус Төмөр хаан түм илүү ардыг удирдаад... явтал Аригбөхийн ургийн хөвүүн Есүдэр тан Ойрад лугаа хамт дайжиж хааныг маань хүчлэн өнгөрүүлээд, их тамгыг авч, иргэн ардыг хэцүүтгэн бүрэлгэх тул..." [2] гэж авч зугтсан тухай тодорхой тэмдэглэж байдаг. Мөн Нэцэлай ноёны Мин улсад бууж өгөхдөө Хун Ү хаанд бичсэн захидалд дагуулж ирсэн хүний тоог "... их өчүүхэн 501 ноёд, их бага цэрэг 2709, хатад харц 3111, нуган хөвгүүд 1945, охин хүүхэд 1805, нийт 9561 хүн ард..."[2] гэж бүртгэн тоочсон ч нэмж үзвээс 10071 хүн болж буй нь магад Төгстөмөр хааны Буйр нуураас дагуулж зугтсан ардын тоо, сүүлд бичсэн 9561 цэрэг ард гэдэг нь Есүдэрт ялагдаж, Нэцэлайг дагаж Мин улсад ирсэн цэрэг ардын тоо бололтой. Нас барсан Төгстөмөр хаан явсаар Туул гол хүрч очиход Аригбөхийн угсааны ноён Есүдэр тэдэн рүү довтолж энэ тулалдаанд хааны тал ялагдаж Төгстөмөр хаан цөөн хүний хамт тулалдаанаас гарч Мархас жанжинаар удирдуулсан цэргийн хүчтэй нэгдэхийг завдаж байв.[баримт хэрэгтэй] Гэвч гурван хоног дараалан их хэмжээний цас орсон тул Төгстөмөр хаан замд гарч чадалгүй саатжээ. Яг энэ үеэр Есүдэр Төгстөмөрийг баривчилхаар нэгэн түшмэлийг илгээж тэр нь Төгстөмөрийг гүйцэж баривчлан нум сумын хөвчөөр боож алжээ. Төгстөмөр хаан хорлогдсоноор Монголын гадаад дотоод улс төрийн байдал туйлын тогтворгүй болжээ. Гэр бүл Эцэг:Тогоонтөмөр хаан Эх: тодорхойгүй Хатан Тодорхойгүй Хан хөвгүүн Тянбаону - 1388 онд эцгийн хамт зугтааж яваад Есүдэрт хороогдсон. Дибаону - 1388 онд Буйр нуурт олзлогдоод, улмаар Мин улсад хүргэгдэн Рюкю аралд цөлөгдсөн. Энхзоригт хаан - 1359 оны шарагчин гахай жил төрж, 1389 оны хөхөгчин могой жил хаан сууж, дөрвөн жил болоод 1392 оны хар бичин жил гучин дөрөвний жилээ халивай.[3] Элбэг хаан - 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж, 1393 оны харагчин тахиа жил хаан сууж, Хархучагийг хороогоод 4 сар болоод Үгэчи Хашхад 1399 оны шар туулай жилд хороогдвой.[3] Харгучуг Дүүрэнтөмөр хунтайж[3] - 1363 оны харагчин туулай жил төрж, 1399 оны шарагчин туулай жил гучин долооноо хороогдвой
Зоригт хаан	Зоригт хаан (1358-1391) бол Их Монгол Улсын бутралын дараах монгол хаан байв. Зоригт хааны хэн болох тухай эргэлзээтэй асуудлууд байдаг. 1389-1393 оны орчимд монгол болоод төв Азийн Төмөрийн улсын түүхэн шастирд Зоригт хаан, Энх хаан гэсэн 2 өөр хүний нэр дурддаг. Лувсанданзан гүүшийн бичсэн "Алтан товч" ба Абулгази Бахадур ханы бичсэн "Шажрат ул Атрак" (Түрэг ба Татаруудын удмын бичиг)-т 1388-1392 онд Зоригт хаан Есүдэр, 1392-1394 он хүртэл түүний хүү Энх нь хаан суусан гэж бичсэн байдаг.[1][2] Үүнээс үүдээд зарим эрдэмтэд “Мин улсын судар”-д тэмдэглэсэн Есүдэрийг Аригбөхийн үр удам болох ноён гэж үздэг. Харин Эрдэнийн товч, Шар тууж зэрэг 17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж бичгүүд “Энхзоригт хаан”[3][4] гэж нэгтгэж бичсэн байх бөгөөд түүнийг Төгстөмөр усхал хааны хөвүүн гэж бичсэн байдаг. Цаг төрийн үйл явдал Есүдэр Төгстөмөрийг буулгах төлөвлөгөө боловсруулж 1388 онд шинэ хаан болж Юань гүрний нэрийг сольсон. Төгстөмөр Усгал хаан Есүдэрт хорлогдсоны дараа Монгол улс маш түргэн бутарсан. Цагадай хааны удмын Гунашири Хамид өөрийн жижиг улс Хар Дэлийг байгуулав. Усхал хааны ханхүү Дибаону, сайд Нэцэлай, чинсан Ширмэн нарын 70000 гаруй хүн, олон зуун мянган тооны мал хуй олзлогдожээ. 1389 онд Мин улс одоогийн Өвөр Монголын нутаг Тайнинд түүгээр удирдуулсан монгол харуулыг байгуулсан. (Урианхайн гурван харуулын нэг харуул юм) Хэдий тийм ч Есүдэртэй нэгдсэн Ширмэн чинсан Нэчэлайг хороожээ. Ляодунгийн хуучин ван, Гурван харуулын удирдагчдын нэг Ляо ван Ажашир 1389 оноос хойш Есүдэртэй холбоо тогтоож харилцах болсон. 1391 онд Чжоу Син жанжинаар удирдуулсан Мингийн их цэргийн хүч, Монголд халдаж, олон тооны хүн малыг олзолоод буцжээ. 1391 юмуу 1393 онд Зоригт хаан таалал төгсчээ.
Энх хаан	Энх хаан[1] нь 1391-1394 онд Монголыг хаанчилж байжээ. Энх хааны тухай мэдээлэл түүхэнд маш ховор байдаг бөгөөд Мин улсын түүхэнд дурдагдсан байдаг учраас одоо хүртэл түүхч судлаачдын дунд Монголын хаан байсан эсэх талаар маргаантай байна. Монголын түүхийн энэ зурвас үеийн талаар судлаач нар дараах 2 саналтай байна. Төмөрийн улсад эмхэтгэсэн “Зафарнама” (Ялалтын ном) ба “Шажрат ул Атрак” (Түрэг ба Татаруудын удмын бичиг), Лу.“Алтан товч”, Жамба.“Асрагч нэртийн түүх” зэргийг баримтлагсад нь Зоригт хаан нь Есүдэр мөн бөгөөд Энх хааны эцэг. 1391 онд Есүдэрээс Энх хаан ширээг залгамжилсан гэж үздэг.[2] “Эрдэнийн товч” зэрэг Монгол сурвалжийг баримтлагсад нь Энхзоригт хэмээгч нь Есүдэр бус Төгстөмөр хааны аль нэг хүү нь бөгөөд Зоригт цолтойгоор хаан суусан. Энх гэдэг нь өөрийнх нь нэр нь гэж үздэг.
Элбэг нигүүлсэгч хаан	Элбэг нигүүлсэгч 1362 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393/94 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. Намтар Гарал үүсэл Тэрээр Энхзоригт хааны дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх “Эрдэнийн товч” сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг санскрит нэр нь «Майдарбал» Аюуширидарын хүү гэж үздэг.[3][4] Улс төрийн үйл ажиллагаа Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт Элбэг нигүүлсэнгүй хаан гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон Ойрадын зүгээс монголын хил рүү довтлох тулах, бослого тэмцэх их байв. Тухайн үед хариас Мин, дотоодоос Ойрадууд төрийг түгшээж байв. Ойрад болон Боржигины ихэд харилцаа муу байсан. Саган сэцэний бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хүчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр Дөрвөн түмнийг Хуухайн хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин Самур гүнжээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн Батула Чинсан эцгийнхээ өсийг авахаар, Үгэчи хашиха ноён намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн Алтан Товчид: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхүү Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм: Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна.
Гүнтөмөр хаан	Гүнтөмөрийн гарал үүслийн тухайд “Эрдэнийн товч” зэрэг Монгол шастируудад түүнийг өмнөх Элбэг нигүүлсэгч хааны их хөвгүүн хэмээн тодорхойлсон бөгөөд Төмөрийн улсад эмхэтгэсэн Персийн түүхийн материалд Алтан ургийн бусад салбарууд хэмээн дүрсэлсэн байдаг.[баримт хэрэгтэй] Гэвч Гүнтөмөрийн “Эрдэнийн товч”-д мэдээлсэнээс өмнөх болон дараачийн удмын бичиг үнэмшилгүй тул олон эрдэмтэд Гүнтөмөрийг Аригбөхийн удмын хүн гэж үздэг.[2] Гүнтөмөр хаан 1377 оны улаагчин могой жил дор төрсөн бөгөөд 1400 оны цагаан луу жил дор хаан ширээнд суужээ хэмээн Эрдэнийн товчоо бичжээ. “Алтан товч”-д Гүнтөмөр өмнөх хаан Элбэгийг туулай жил (1399) алсны дараа хаан ширээнд суусан гэж тэмдэглэжээ. Энэ хааны үед түүний өмнөх хааны үеэс эхэлсэн Ойрад ба Зүүн Монголын хагарал гүнзгийрэв. 1402 оны хар морин жил нас баржээ.
Өрөгтөмөр хаан	Өрөгтөмөр[2] юмуу Ёлтөмөр нь 1402 оны Хар морин жил хаан ширээг булаан авч 1408 оны хар хулгана жил алагджээ. Өрөгтөмөр нь 15-р зууны эхэн үед Монгол улсыг түр саатуулсан удирдагч юм. Төмөрийн улсад эмхэтгэсэн янз бүрийн түүхийн материалаас үзэхэд, Гүнтөмөрийн дараа хаан ширээнд суусан нь Өгэдэй хааны гэр бүлийн Өрөгтөмөр (Ёлтөмөр) хаан байжээ.[3] Өрөгтөмөр нь Өгэдэйн хүү Хадангийн удмын хүн юм.[4] Энэ хаан Монголын түүхийн номонд бичигдээгүй ч нэр нь хятад, перс хэлээр бичигдсэн байдаг. Мин улс Өрөгтөмөрийг «Гүйличи» гэж нэрлэдэг байв. Тэрээр хаан болоод Мин улсын хаан Жү Ди (Юнлө)-д захидал илгээж, харилцаагаа хэвийн болгохыг оролдож байжээ. Гүйличи Асуд аймгийн Аругтай, Мархасан нарыг чинсангаар тус тус томилж, төрийн хэрэгт туслуулжээ. Персийн түүхийн номонд Өрөгтөмөрийн үе Үгэчи хашихатай ойр байжээ. Гүнтөмөр хаан өөрийн дайсан Элбэг нигүүлсэгч хаанийг алсаны дараа Дөрвөн Ойрадын захирагчаар Батулаг томилов. Энэ шийдвэрт Үгэчи хашиха сэтгэл дундуур байв, Монголд иргэний дайн дэгдсэн. “Эрдэнийн товч”-д тэмдэглэгдэн үлдсэн Үгэчи хашиха бол Өрөгтөмөр өөрөө биш, Зүүн Монголын Өрөгтөмөр хааны эсрэг тэмцсэн Ойрадын удирдагч байж магадгүй. Ойрадыг эрхэндээ оруулахын тулд тэдэнтэй олон удаа тулалдаж, Ойрадын мэдэлд байсан Хами-г эзэлсэн ажээ. Өрөгтөмөр, Аругтай нарын хэн хэн нь хүчээ бэхжүүлэхийн тулд хамтарч байв. Өрөгтөмөр хаан Аругтай тайш нарын хоорондын маргалдааны дараа 1408 онд алагджээ.[5]
Өлзийтөмөр хаан	Өлзийтөмөр хаан нь 1379 онд Элбэг нигүүлсэгч хааны хүү болон мэндэлжээ. Хаан ширээний тэмцлийн улмаас 1400 оны орчимд Самарканд хотод очиж Доголон Төмөрийн ивээлд амьдарч байсан. Зүүн Монголын Аругтай тайш, өөрийн Өрөгтөмөр хааныг хөөн явуулж, оронд нь түүнийг залан ирж Монголын хаан болгожээ. 1408-1412 оны хооронд Монголын их хаан суужээ. Намтар Мин улстай дайтсан нь 1408 онд хаан болсны дараа Мин улсын Юнлө хаан захидал илгээж, дагаж орохыг тулган шаардсан байдаг. Харин Буяншир хаан элчийг хороожээ. Энэ явдлаар шалтаглан 1410 онд Юнлө хаан 100,000 цэргийг илгээхэд бут цохижээ. Харин 1411-1412 онд Юнлө хаан өөрийн биеээр 500,000 их цэргийг удирдан, монгол нутагт орж ирээд харилцан байлдахад Буяншир хаан ялагдаад, цөөн цэргийн хамт Самарканд руу зугтах замдаа Батула чинсангийн цэргүүдийн гарт тэнгэр болсон. Ингээд түүнд байсан Юань улсын их хааны тамга Ойрдын Батула чинсан-гийн гарт орсон. Өлзийтөмөр хааны дараа Батула Дэлбэг хаан болгон дэмжиж, Аругтай тайшийг Хэрлэн гол хүртэл хөөн нэхэн, Мин улсын Юнлө хааны 100,000 цэрэгт Туул голын Тэрэлжийн орчим бут цохиулсан. Үүний дараа Батула чинсан Дэлбэг хааныг хороосон. Ойрад, Зүүн Монгол хоёрын сөргөлдөөн Зарим сурвалжид Дөрвөн Ойрадуудын дэмжиж байсан хануудыг хүлээн зөвшөөрөөгүй тул Зүүн Монголын Адай хааныг хаан ширээг залгамжлагчаар сонгосон байдаг.
Дэлбэг	Дэлбэг хаан нь 1395 оны хөхөгчин гахай жил төрж, 1415 оны цагаан туулай жил таалал төгсчээ. 1411 оны цагаагчин туулай жил хаан ор суусан.[1] Дэлбэг Хаан 20 насалсан. “Эрдэнийн товч”-ын материалаас үзвэл Өлзийтөмөр хаанын хүү. Персийн түүхийн номд “Хабиб ал-сияр” (агуу намтар), Абулгази ханы бичсэн "Шажрат ул Атрак"-д түүнийг "Tabuzi khan" нэрээр Аригбөхийн үр удам гэж бичжээ.[2] Намтар Ойрадууд 1411 онд Дэлбэгийг хаан ширээнд суулгахаар өргөмжилсөн боловч дорнод Монголын ихэнх овог аймаг түүнийг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ийнхүү тэрээр Монголын нутаг дэвсгэрийн баруун хэсгийг захирсан Батула чинсангын тоглоомын хаан байв. Харин төв болон зүүн хэсэг Аругтайн удирдлага дор байдаг байсан. Хоёр тал 2-3 жил хоорондоо тулалдсаны эцэст 1414 онд Аругтайг Хэрлэн гол хүртэл шахан оруулав. 1415 онд Мин улсын цэрэг Дэлбэг болон Батула нарын цэргийг бут цохин, Туул гол хүртэл цөмрөн орсон хэдий ч хоёр тал адилхан хохирол амсав. Эцэст нь Дэлбэг хаан 1415 онд нас барав.
Ойрадай хаан	Ойрадай хаан бол улс төрийн бутралын үеийн Монгол улсын хаан юм. Тэр 1415 онд Ойрад аймгийн тусламжтайгаар Дэлбэг хааныг хороож, зүүн Монголын Аругтай тайшийн цэргийн хүчийг бут ниргэж хаан суусан юм. Тэр бол Аригбөх хааны удмын хүн. Түүний хаанчлалын жилүүдэд болсон гол үйл явдал нь Зүүн Монгол-Ойрадын дайн тулалдаан байлаа. Зүүн Монголын ноёд 1416 онд Хами-гийн зүүн тал дахь Зэлмэн ханы ойролцоо орших Бор нохойн зоо гэдэг газар Ойрадтай тулалджээ. 1422, 1423 онуудад Асудын Аругтай тайш, Хорчины Адай тайж нарын цэргийн хүчин Ойрадтай олон удаа байлдаж ялсан байдаг. Үүний дараа 1425 онд Ойрадай хаан нас барсан. Тэр бол Ойрад түмнээр төвлөрсөн хаан байжээ. Гарал үүсэл Ойрадай хааныг “Эрдэнийн товч”-ны Эсэхүтэй андуурч, үнэндээ Эсэхү (хятадаар Тайпин) нь Хэргүдийн Үгэчи хашихагийн хүү, Ойрадай нь Хиад боржигины удмын хүн юм.
Адай хаан	Адай хаан (1376[баримт хэрэгтэй]/1390[3]-1438) 1390 онд төрж, 1425 оны хөхөгчин могой жилд хаан сууринд заларч, 1438 оны шар морин жилд тэнгэр болсон. Хаан 48 насалжээ. Түүний уг гарлыг Монголын түүхийн сурвалж бичиг Саган сэцэний Эрдэнийн товчид "Хорчин Отчигин эзний үр"[4], Мэргэн гэгээний Алтан товчид "Хавт Хасарын удам ... Томолху баатрын ганц хөвгүүн Турчиян түүрэг, түүний хөвгүүн Болд бух... түүний хөвгүүн Адай тайж... хөхөгчин могой жилд хаан ор суув"[5] гэдэг бол 16-р зуунд Хивийн султан Абулгази бахадурын бичсэн "The Shajrat Ul Atrak: Or, Genealogical Tree of the Turks and Tatars"-т "Өгэдэй хааны удам Актөмөр хааны[6] хүү"[7][8] гэж янз бүрээр тэмдэглэснийг үндэслэж орчин цагийн түүх судлалд Хасарын удам гэдэгт санал нэгддэг. Мөн Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайжын хөвгүүн Ажай тайжтай их андуурч, хоёр өөр хүнийг нэг хүн гэж ойлгоход хүрсэн. Намтар Адай хаан нь тухайн үед Монголын хамгийн хүчирхэг эрх мэдэлтэн байсан Асуд аймгийн Аругтай тайшийн дэмжлэгтэйгээр 1425 онд Монголын хаан ширээнд суусан. Адай хаан, хаан суусны дараа Ойрадыг довтлон ялж, толгойлогч нарыг нь хөнөөгөөд, Ойрадын Батула чинсангийн эхнэр Самур гүнжийг эхнэрээ болгож, Батулагийн хүү Багмуг тогоон дор хөмөрч “Тогоон” хэмээх нэр өгөөд зарцлах болжээ. Гэвч Адай хаан Тогооныг эхийн нь хүсэлтээр суллаж, Ойрад руу буцаажээ. Адайг хаан сууж байх хугацаанд төрийн хэргийг үнэн хэрэгтээ Аругтай тайш мэдэж байв. Баруун Монголчууд Адай хааныг хаанаа гэж бүрэн дүүрэн хүлээн авсангүй. Адайгийн зарлигаар олзноос мултран Ойрадад буцан ирсэн Тогоон тайш Хубилайн угсааны Ажай тайжийн Тогтобух, Агбаржин, Мандуул 3 хөвгүүнийг өөртөө татаж ашиглахыг зорьсон нь амжилттай болжээ. Тэгээд Тогоон 1438 онд Адай хааныг довтолсонд ямар ч сэжиггүй байсан Адай хаан, Аругтай тайш нар ордноосоо зугтаж, улмаар цэргээ цуглуулан эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Тогооны хүү Эсэн шилдэг цэргээр Аругтайг хөөж тулалдсаар Мон уулын Цагаан нуурын орчим Аругтайг устгажээ. Тогоон, Эсэн, Тогтобух нар Адай хаан, Доржбай жанжин нарын цэргийг бүслэн цохиж эхэлсэн ажээ. Мин улс, Монголын эрх баригч нарын хямрал тэмцлийг ашиглан Адай хаан, Доржбай жанжин нарт хэргэм зэрэг амлаж, Мин улсын гадаад түшмэл болгох гэсэн боловч Адай хаан хүлээж аваагүй. Тэгэхэд Мин улс цэрэг хөдөлгөн Адай, Доржбай нарыг цохиулав. Ойрад, Мин улсын хамтарсан хүчинд цохигдож Доржбай жанжин амь үрэгдсэн. Адай хаан, Тогоонд баригдаад, урьд нь Тогооныг суллан Ойрад руу буцаасан ачийг минь санагтун гэсэн хэдий ч, Тогоон эцгийгээ хөнөөлгөсний өсийг дурдаж, 1438 онд Адайг өчиггүй цаазалжээ.
Тайсун хаан	Тайсун хаан хэмээх Тогтобух нь 1410 онд мэндэлсэн.[2] Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улсын Их Хаан байсан. Тогтобух нь Ажай тайжийн их хөвгүүн бөгөөд хожим нь Тогоон тайш тэргүүтэй Ойрадын ноёд баатруудын дэмжлэгтэйгээр 1434 онд Ойрадууд түүнийг хаан суудалд залжээ. Түүний бага насны талаар хамгийн анх Мин улсын судар дахь “Ойрадын шастир”-т «...Юнлө-гийн ... 10-р онд (1412 он) ...Махму Буняширийг довтлон хороов... Мөн Хятадад олзлогдсон Тогтобух хөвгүүнийг буцаах тухай хүсэлт гаргав...»[3] гэж дурдсан нь Юнлө хааны их цэрэг 1410 онд Монголд цөмрөн ирж, Аругтай тайш, Буяншир хааны цэргийг бут цохьсон үеэр балчир Тогтобухийг олзолсон байна. Ойрадууд Мин гүрний туслалцаатайгаар Адай хааныг хөнөөсний дараа, Тогоон тайш, Тогтобухыг Их Юан гүрний Их Богд Тайсун хаан хэмээн өргөмжилсөн байна. Тогоон тайшийн гэнэтийн үхлийн дараа Тайсун хаан Тогоон Тайшийн хүү Эсэнг Тайш цолтой болгож өөрийн дүү Агваржинд Жонон цолыг олгосон юм. Монгол аймгуудыг нэгтгэх оролдлого Тайсун хаан Монгол улсынхаа зүүн 3 түмнийг, Монголын баруун 3 түмнийг Агваржин жинон, Эсэн тайш Ойрадын дөрвөн аймгийг захирч байв. Тэр цэргийн хэргээс гадна төр захиргааны талаар гүйцэтгэх ёстой алба нь дээр дурдсан нутаг орныг хамаарах явдал байв. Өгүүлж буй үед Монголын их хааны шууд захирдаг Зүүн Монголын Мин улстай залгаа орших Урианхай, баруун хязгаарт Ойрадтай зэргэлдээ орших Юань улсын сайд нарын мэдэлд байсан Хамилын монгол аймгуудын нутаг нь бас Мин улсын сонирхлыг ихэд татсан маргаантай нутаг байлаа. Батлан хамгаалалт ба өрнө дорны хуурай замын харилцааны чухал боомт болох дээрх нутгуудаа өөрсдийн захиргаанд бүрэн оруулахыг Монголын хаан, тайш нар тэргүүн зэргийн зорилтоо болгож байв. Мөн үед Хянган давааны баруун талд нутагладаг Хорчин аймгийн нэг хэсэг нь давааны зүүн талын Нон мөрний дагуу нутагт нүүж ирэн нутагшаад Нон Хорчин гэгдэх болсны дотор Горлос аймаг байсан байна. Эдгээрээс гадна Чингис хааны дүү Бэлгүүдэйн удмын Онниуд аймаг бас энэ нутагт оршиж байв. Монголын их хааны шууд захиргааны эдгээр нутаг Мин улстай хил залгаж байдаг учраас түүний нөлөөнд оруулахгүй байхыг Монголын хаан, тайш нар ямагт анхаарч, зохих арга хэмжээнүүд авч байжээ. Тайсун хаан Нон хорчиний Горлос аймгийн ноён Цавдангийн охин Алтан (Алтжин)-ыг бага хатнаа болгон авсан. Эсэн тайш Онниудын ноён Жүчийн охиныг бага хатнаа болгон авсан зэрэг нь Монголын тэр үеийн хаан, тайш худ ургийн харилцаа бол төрийг бэхжүүлэх нэгэн чухал арга гэж үзэж байсан.[4] Баруун өмнө зүгийн Монгол аймгуудийг нэгтгэх оролдлого Эсэн тайш Хамилтай худ ургийн харьцаатай байлаа. Тэр үеийн Хамилын ван Дуваадашир Эсэнгийн зээ хүү байв. Иймээс Монголын хааны ордонтой нягт харилцаатай байдаг ажээ. 1443 онд Эсэн тайш өөрийн эгч, Дуваадашир вангийн эх Нугандаширыг урьж Тайсун хааны ордонд айлчлуулсан. Дэмий удалгүй Дуваадашир ван хатан, дүү хоёртойгоо эхийгээ эргэж, нийслэл Хархүрэмд очиж хааны ордонд хэдэн cap байгаад Хамилдаа буцжээ. Түүнээс хойш Хамилын ван дуртай цагтаа Хархүрэмд ирж хэдэн сараар ч байдаг болжээ. Хамил Монгол улстай ийм дотно харьцаатай болж байгаа явдалд Мин улс ихэд дургүйцэж байв. Гэтэл Дуваадашир Мин улсын дургүйцэл, эсэргүүцлийг огт тоохгүй Монголтой харилцдагаараа харилцаж хаан, тайш нараас улс терийн заавар зөвлөгөө авсаар байжээ. Эсэн тайш Хамилаар дамжин Төмөрийн хаант улстай холбоо барьж Самаркандаас Хархүрэм хотод элч худалдаачин хааяа ирдэг байв. Гэтэл тэр Төмөрийн улс дотооддоо зөрчил, тэмцэл ихтэй болж Цагаадайн улсын зүүн баруун хэсэг тус тусдаа хант улс болоод хоорондоо байн байн тулалддаг байсан тул Эсэн хүссэн хэмжээндээ хүртэл тэдэнтэй харыдаж чаддаггүй байв. Монголын Тайсун хаан, Эсэн тайш нарын анхаарлыг татсан ба нэг чухал газар бол одоогийн Хятадын Ганьсу мужид байсан Шачжоу харуул юм. Мин улс энэ нутгийн монголчуудыг Хятад руу нүүлгэх зэргээр эзэмшиж байхад Монголын хаан, тайш нар 1444 онд хүн томилон очуулж Шачжоугийн эрх баригчдад монгол албан тушаал, цол хэргэм олгож Шачжоу харуул, Хандун харуул, Чижин харуул Монголын газрыг Монголын төрийн захиргаанд оруулахыг эрмэлзэж байсан.[4] Мин улс үүнийг эсэргүүцэж тэр нутгийн оршин суугчдыг боомтын дотор оруулж Хятадад суулгах гэж оролдсон. Монгол улсын төр зүүн тийшээ Зүрчид, баруун тийшээ Хамил, жич түүнээс баруун талд буй Юлтүс голын сав хүртэл, умар зүг Енисей мөрний сав газар, өмнөд зүг Цагаан хэрэм хүртэлх нутгийг захирч байжээ. Энэ бол Монголын улс төрийн хүчнүүдийн улс орноо нэгтгэх нэгдмэл зорилгоо биелүүлэхийн тул нийтээрээ чармайн тэмцсэний үр дүн мөн.[5] Гадаад харилцаа ба худалдаа арилжаа Тогоон тайшийн үед Монгол улс, Мин улстай хийдэг байсан харилцаа нь улс төрийн дэмжлэг авах, худалдаа арилжаа хийх тал дээр илүү анхаарч байсан. Гэтэл Тайсун хаан, Эсэн тайш нарын үед Мин улс элдэв хязгаарлалт тогтоосон ажээ. Иймээс Монгол улс болон Мин улсын гадаад харилцаа нь Юнлө хааны үеийн цэрэг дайны хүйтэн харилцаа бус худалдаа арилжаа, элч солилцоход тулгуурлаж байсан. Урьд нь монгол элч нар жилд 1-2 Мин улсын хаанд үнэт бэлэг, сайн агт болон бусад бэлэг хүргэн ирж хэдэн сараар Мин улсын нийслэл, Датун зэрэг хотоор явж, худалдаа арилжаа хийж байгаад буцахад нь Мин улсын элч нар хамт Монголд очиж байгаад дараагийн элч нар ирэх үед хамт буцдаг. Тийнхүү элч нар солилцоход тэдний орон сууц, хоол хүнсийг элч хүлээн авсан тал бүрэн хариуцдаг байв. Ийм харилцаа дайн тулаан болсон зарим жилд тасрах тохиолдол ажиглагдаж байсан. Мин улсын засгийн газар тэдэнд орон сууц, хоол, хүнс, унаа хөсгийн өвс бордоо, элч нарт өгөх бэлэг шан зэргийг гаргахад нэн төвөгтэй болжээ. Нөгөө талаар монголчууд туранхай адуу авчраад үнийг нь нэмж өгөхийг шаардах болжээ. Энэ мэтээр хоёр талын хооронд зөрчил үүсч улам даамжрах болжээ. Мин улс зөвхөн хоёр талын элчийн харилцаа ба бага хэмжээний арилжаа, худалдаа хийх төдийгөөр Монголыг хааж боож байлаа. Тэр үед Монголоос Мин улсад очдог элчийн тоо нь хэдэн арав, хамгийн олондоо хоёр зуу гаруй хүн байдаг байв. Мин улсын ордонд бэлэглэх агт морь хамгийн олондоо мянга хүрч байв. Бас ангийн үнэт арьс зэрэг солилцдог. Мин улс Монголд хариуд нь алт, мөнгө, торго, дурдан,эрдэнийн чулуу, засал чимэглэлийн эд зэргийг хариу бэлэглэдэг байжээ. Мин улс бас Монголын элчийг их хязгаарлаж тэднээс зөвхөн 3-5 хүнийг Бээжинд очихыг зөвшөөрөөд бусдыг нь Датунд байлгаж худалдаа арилжаа хийх эрхийг олгож байсан.[4] Тайсун хаан, Эсэн тайш нар жил бүр Мин улсад очуулдаг элчийнхээ тоог мянга хүргэж байх болов. Элч нар Монголын сайн агт морьдыг Мин улсын эзэн хаанд бэлэг болгон баривал хариуд нь тэнцэх хэмжээний алт, мөнгө, торго дурдан зэрэг бараа авдаг байжээ. Элч нар Монголдоо буцах замдаа хил хязгаар орчмын суугуул ард иргэдтэй арилжаа хийдэг байв. Тэгээд ирсэн хойноо авчирсан зүйлсээ борлуулж үлэмжхэн ашиг олдог байсан ажээ.Ингэж олсон эд зүйлээр бусад Монгол аймгуудийн эздийг өөртөө татах, жил бүрийн хишиг хүртээх зэрэгт ашиглаж байсан. Үүнээс гадна цэрэг тагнуулын чухал мэдээлэл олж авах, суурин тагнуултай мэдээ солилцож улс төрийн ажилд ашиглах явдал байсан. Сүүлдээ Мин улсын хааны ордонд хүргэх агтын тоо 4000 гаруй, хэрэм булганы арьс 12000 гаруй хүрч байжээ. Монголоос очих эдгээр бэлгэнд Мин улсын сайд түшмэл нар нь хүртэл их дуртай байх болжээ. Иймээс тэдний тогтоосон элч, худалдаа арилжааны цааз хориг нь хэрэгжихгүй болжээ. Монголчууд, Мин улсаас зэр зэвсэг авах сонирхолтой. Гэтэл тэдний тал албан ёсоор хатуу хориглож байлаа. Харин цэрэг иргэн хэн нь ч гэсэн монгол сайн морьтой болохыг хүсдэгийг харгалзан Эсэн тайшийн үед Хятадын зах хязгаарын нутгийн цэрэг ардад адуу нийлүүлж оронд нь тариалангийн бүтээгдэхүүнээс гадна нууцаар зэвсэг авах ажлыг зохион байгуулжээ. Тэгэхэд Мин улсын хилийн цэрэг албанаас тарааж өгсөн нум сум, хуяг дуулга, жад сэлэм зэрэг зэвсэг егөөд морь сольж авдаг болов. Монголын элч нар явж өнгөрөх замд уран дархчууд цугларч монголчуудын захиалгаар зэвсэг хийж адуу малаар арилждаг болсон төдийгүй Хятадын орон нутгийн ноёд түшмэд Монголын элчид өгөх бэлэг нэрийдлээр нумыг бөс бараагаар ороож, сумыг архины бутанд хийж өгдөг байжээ. Тэр байтугай, Мин улсын хааны ордны Монголтой харилцдаг нөлөө бүхий тайган Ван Чжэнь гэгч Эсэн тайштай нууцаар арилжааны хэлэлцээр байгуулсан ажээ. Тэрхүү тайган Ван Чжэнь Датунгийн бүгд захирагч даргад заавар өгч жил бүр их хэмжээний сум, зэв үйлдүүлэн Монголд нууцаар нийлүүлж, Эсэн тайш сум, зэвийн үнийг сайн агтаар бодож өгч байжээ.[5] Дотоод зөрчил, хааны үхэл Мин улстай хийсэн дайны дараа Монголын хааны орд өргөөнд хунтайж тодруулах асуудал гарсан бөгөөд Тайсун хааны талын ноёд Махагүргисийг, Ойрадын Эсэн тайшийн талын ноёд нь Тайсун хааны Ойрад хатанаас төрсөн Абадин тайжийг нэр дэвшүүлж, Баруун түмний дотор Агваржин жинон өөрөө хаан суух эрмэлзэлтэй тул тогтсон хүнийг сонгох талаар зөрчил үүссэн. Агваржин жинонгийн:шадар бараа бологч нэгэн этгээд Тайсун хааны морь болон хуяг дуулга зэрэг юмыг хулгайлан авч явсныг жинон хамгаалаад буцааж өгөхгүй байснаас хаан хүчээр булаан авсанд өширхөж жинон хаан ахаасаа: «Ухна хэзээ орох вэ? Хуцын эвэр хэзээ унах вэ?» гэж ёгт утгаар хаанд санаархаж байгаагаа илэрхийлсэнд хаан уурлаж: “орогч ухна тэнэг, асуугч Агваржин тэнэг” гэв. Энэ үгийг сонсоод: “миний тэнэгийг эс мэдсэн биш гэж жинон;.урлав... чамайг ах гэж үл санана би хэмээн ам алдаж” салж одсон аж. Эсэн тайш, Агваржин жинон, ах Тайсун хаантайгаа ийнхүү зөрөлдсөнийг мэдэх тул Тэлэнгүд аймгийн Абдур (Абдул) сэцэнийг жинонгийнд томилон очуулж “Жинон таны баатар хүчээс бид бүхэн айн эмээж байна. Гэвч ах Тайсун хаан чинь чамайг тэнэг мунхаг гэж доромжлон үзэж буй. Та ахаасаа урваад манай Ойрадад орж егвөл таныг бүх Монголын хаан болгоё. Дөчин дөрвөн хоёр бид гагцхүү чиний албат болно. Эдүгээ жинон минь чи хаан суу. Жинон цолоо манай Эсэн тайшид соёрх” гэхэд жинон: “Абдул сэцэн, чиний энэ үг үнэн үү? Хэрэв үнэн бол таны хэлснээр болтугай”. Абдул сэцэн: “Би Эсэн тайш хийгээд Ойрадын ноёд түшмэдийг төлөөлөн урьд өдрийн батыг өнөөдөр илэрхийлсэн билээ. Жинон та тунгаан бодоорой” гэжээ.[6] Жинонгийн хүү Хархуцаг тайж эцгийнхээ энэ явдалд дургүйцэн: Дээр хөхрөгчид нар, cap, доор хөрстөд хаан, жинон хоёр болой. Өөрийн нараа бусдад яахан өгнө вэ? гэхэд жинон эцэг нь буруушаан айлгахад Хархуцаг тайж: “Хаан эцгийн эсрэг өгүүлэх дургүй бөлгөө. Хайран нэр, хан төрийн чинь тул өгүүлнэм ...Хамаг Монголоо баран дурлавай чи” гээд эцэгтэйгээ санал таарахгүй байгаагаа илэрхийлсэнд түүнийг эргүүлж чадаагүй ажээ. Жинон төдхөн Ордос аймгийн Хатантөмөр, Юншээбү аймгийн Нэхийтөмөр нарыг томилон Тэлэнгүүдийн Абдул сэцэнтэй хамт Эсэн тайштай уулзуулахаар явуулжээ. Жинонгийн томилон очуулсан элч нартай Эсэн тайш хэлэлцээ хийхдээ Агваржинг Монгол улсын хаан болгож Эсэн өөрөө жинон болно гэдэг болзол тавьсаныг Агваржин бүрэн зөвшөөрсөн ажээ. Тэгээд тэр албатаа дагуулан Ойрадын нутагт очиж нутагласан агаад Эсэнтэй хамтарч хаан ахыгаа Хятад Мин улстай ойртож байна хэмээн хардаж 1451 оны 12 сард довтлон нийслэл хааны ордыг бүслэхэд Тайсун хаанд тэднийг эсэргүүцэн тулалдаж дийлэхүйц цэргийн хүч байсангүй. Иймээс тэр шадар хамгаалагчдынхаа хамт бүслэлтээс оргон гарч өөрийнхөө шууд захиргааны Зүүн Монголын нутгийн гүн рүү зайлж яваад Хянган давааг давж Горлос аймгийн ноён Цавдангийнд очсон ажээ.[6] Гэтэл Цавдан ноён, Тайсун хаанд хандан: "...Алтай ханы ард, урьд халуун билээ. Эдүгээ яахан хүйтэн болов? Алтгана охины минь өвөр урьд хүйтэн билээ Эдүгээ яахан халуун болов? Өвсгүй гэж нүүсэн нутагт буудаг буюу Өнгөгүй гэж гээсэн эмийг авдаг буюу..." гэж ёжлоод[6] Хааныг Или, Дали хоёр хөвгүүнтэй, Гурладын Агбулад, Багбулад хоёр нөхөртэй нь тавуулыг барьж, Орчны Чигир дээр мичин жилд Тайсун хаан гурладын Цавданы гарт тэнгэр болов. Хан ор сууж арван таван он болсон ажгуу. Агбулад, Барбулад хоёрын ах Мэнд өрлөг өөр айлд хоносон ажгуу. Хулгана, харгана нэрт хоёр морин зөгнөж газар цавчлан, санаа алдаж байв. Морио санаа алдсанд Мэнд өрлөг өгүүлсэн нь: Хортны явахуйд ийм гэж Мэнд өрлөг өглөө босоод хааныг тэмцэв. Хүрэхийн урьд, хааныг хоёр дүүтэй нь хороов. Мэнд өрлөг хааны тэргүүнд нэгэн дүүгээ дэрлүүлэв. Хөлд нь нэгэн дүүгээ дэр хийж онхлов. Түүний хойно Мэнд өрлөг эхлэн нэгэн хэдэн нөхөдтэй Цэвдэнийг довтолж өшөөгөө авав.[7] Гэр бүл Эцэг: Ажай тайж Эх: тодорхойгүй Дүү нар: Агваржин жинон, Мандуул хаан Хөвгүүд Мөнхлэй тайж, түүний тухай Лу.Алтан товчид дурдсан. Эцгээсээ өмнө нас барсан. Молон хаан, Горлосын Цавдан ноёны охин Алтгана хатнаас төрсөн. Махагүргис хаан, Самур хатнаас төрсөн. Абадин тайж, Ойрад хатнаас нь төрсөн. Или тайж, зөвхөн Лу.Алтан товчид нэр дурдсан. Дали тайж, зөвхөн Лу.Алтан товчид нэр дурдсан.
Агваржин хаан	Агваржин хаан нь 1423 оны харагчин туулай жил дор төрсөн. Тайсун хааны дүү юм. 1452 оны хар бичин жил дор хаан ширээнд сууж 1453 онд алагджээ. Намтар Баруун түмний жонон байсан Агваржин нь Ойрадын Эсэн тайштай хуйвалдан өөрийн ах хаан Тайсунг хаан ширээнээс нь унаган үхэлд хүргээд урьдын тохиролцсон ёсоор Монгол улсын их хаанаар өргөмжлөх, Эсэн тайшийг жононгоор өргөмжлөх их ёслол Уурхай гэдэг газар болно гэдэг зар тараажээ. Тэр өдөр тогтоосон газар нь Агваржин жонон, хүү Хархуцаг жонон болон өөрийг нь дагасан ноёд түшмэдээ дагуулан баясгалантайяа хүрж очжээ. Гэтэл ёслолд зориулан Эсэнгийн бариулсан цэрэг хамгаалалттай том цагаан гэрийн гадна буулгаж зөвхөн Агваржин жононг шадар бараа бологчтой нь хамт оруулаад өөр бараа бологчидыг нь өөр гэрт оруулжээ. Төдхөн их гэрээс хүн бахирч чарлалдах чимээ сонстож хаяагаар нь цус мэлийн урсаж, зугтаж гарахыг оролдогсодыг Ойрадын цэрэг цавчиж эхэлжээ. Энэ бол Ойрадын Эсэн тайш төрийн дээд эрхийг булаан авах эргэлтээ дуусгах эцсийн аллага байв. Тэрээр, түүний шадар бараа бологчидыг их гэрийн дотор ухуулсан гүнзгий нүхийг цагаан эсгийгээр таглаад, Монголчууд хамгийн хүндэт зочиноо ам цагаан эсгий дээр гишгүүлдэг ариун ёсыг бузар хар хэрэгтээ ашиглаж гучин гурван отгот, дөчин дөрвөн өрөвлөгт, жаран нэгэн хиурт олон ноёдыг тэрхүү эсгий дээр гишгүүлэн гүнзгий нүхэнд түлхүүлэн оруулж хороосон нь 1452 онд болсон бололтой. Энэ гунигт явдалын улмаас “ ноёдын үхэл чуулганд , нохойн үхэл ганд ” гэдэг өвөрмөц хэллэг үүссэн ажээ. Гэхдээ зарим сурвалж бичигт тухайлбал: Саган сэцэн-ий “Эрдэнийн товч”-д Агваржин хаанд өргөмжлөгдөөд дараа нь дайллаганд уригдаж очоод алагдсан гэж бичсэн байдаг. Агваржин жононгийн хүү Хархуцаг хунтайж амьд гараад Цагаадайн улсруу зугтаж яваад зам зуураа хорлогджээ.
Эсэн тайш	Эсэн тайш (ᠡᠰᠡᠨ ᠲᠠᠢᠱᠢ) нь Тайсун хааны ерөнхий сайд байсан Ойрадын Тогоон тайшийн хүү бөгөөд 1407 оны улаагчин гахай жил төржээ. Тэрбээр XV зууны дундуур Алтан ургийг алан хядах замаар төрийн эргэлт хийж, Монгол, Ойрадыг нэгтгэн төрийн эрхийг гартаа авч, 1452 оны хар бичин жилд бүх Монголын хаан хэмээн өөрийгөө зарлажээ. Гэвч хууль бус түүнийг Монголын хаан гэж хэн ч зөвшөөрөөгүй юм. Мин улстай хамгийн чадварлаг тэмцсэн (Тумугийн тулалдаан) их жанжин гэгддэг. Алтан ургийн удамтай биш учир язгууртнууд түүнийг удалгүй түлхэн унагажээ. 1455 оны хөхөгчин гахай жилд алагджээ. Угсаа гарал Эсэн бол Чингис хааны гавьяат өрлөг Урианхадын Зэлмийн есдүгээр үеийн ач, ойрадын Чорос овгийн хүн бөгөөд эцэг нь ойрадын Батула чинсангийн хүү Тогоон юм. Тэрбээр 1407 онд төрсөн бөгөөд ухаалаг самбаатай, эрэлхэг зоригтой эр болон өсөж байсан тул эцэг нь хүүгээ ихэд хайрлан, ажил үйлсдээ туслуулан, авьяас билгийг нь хөгжүүлдэг байжээ. Зүүн Монгол болон Баруун Монгол буюу ойрад нь нэгэн улсын хоёр хэсэг тул түүхийн ихэнх хугацаанд нэгдэлтэй байсан боловч гадаад дотоод учир шалтгааны улмаас, үе үе хоорондоо муудалцаж дайсагнах явдал цөөнгүй гарч байв. Чухам ийм үеийг Эсэнгийн өвөг дээдэс туулж ирсэн байна. Тогоон тайш 1439 онд нас барахынхаа өмнө хүү Эсэндээ хандан "Би нэг насаараа цэрэг дайнд явж, өшөөтөн дайсныг устгаж, чиний ирээдүйн зам дахь саадыг цэвэрлэв. Одоо гагцхүү нэг л хүнийг арилгаж чадаагүй. Энэ бол Аругтайн дүү Мөнхбай мөн. Хожмын өдөр чи түүний толгойгоор миний сүнсийг тахитугай" гэж гэрээсэлсэн байна. Энэ нь нийт монголыг нэгтгэн захирах тэмцлээ дуусгаагүй, эсрэг этгээдтэй эвлэрэшгүй тэмцэхийг шадар туслагч хүү Эсэндээ даалгасан хэрэг байв. Тэр үед Монголжин Урианхайгаас бусад монгол аймгуудыг Тогоон тайш Тайсун хааны захиргаан дор бараг нэгтгэсэн байв. Улс төрийн үйл ажиллагаа 1439-1449 онд явуулсан үйл ажиллагаа Тайсун хаан Тогоон тайшийн гэрээсээр Эсэнг Монгол улсын тайшийн тушаалд томилж, цэргийн хэргийг эрхлүүлэв. Энэ үед Мин улс Урианхайн монгол ноёдуудыг цол хэргэм, бэлэг сэлтээр өөртөө татан, Монголын нэгдсэн төрийн бодлогыг эсэргүүцэх, тагнуулах зэрэг бусармаг арга хэрэглэх болжээ. Ийм хандлагыг Эсэн тайш тухай бүр зэвсгийн хүчээр дарж байв. Энэ үед Зүрчид аймгуудыг эрхшээлдээ байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын сацуу шууд эсэргүүцэгчдийг 1444 онд Онниуд аймгийн ноён Жүчтэй хавсран цохиж, зүрчидүүдийг Монгол улсад нэгтгэн хааны захиргаанд оруулсан байна. Байдлыг хөндлөнгөөс нухацтай ажилан харж байсан Мин улс Монголтой харилцах талаар тогтоосон хязгаарлалт хориг цааз нь үр дүнд хүрэхгүй болохоор худалдаа арилжаа хийхэд элдэв саад тотгор учруулж, заль булхай гаргах болсон тул Мин улстай байлдахаар бэлтгэж эхэлжээ. Монголын Тайсун хаан Эсэн тайш нарын анхаарлыг татсан бас нэгэн чухал газар бол одоогийн хятадын Ганьсу мужид байсан Шачжоу байв. Мин улс энэ нутгийн монголчуудыг хятад руу нүүлгэх зэргээр эзэмшиж эхэлж байхад Монголын хаан, тайш нар 1444 онд хүн томилон очуулж, тэдний эрх баригчдад монгол албан тушаал цол хэргэм олгож, Шачжоу Хандун Чигин монголын газрыг Ганьсу муж болгон монгол төрийн захиргаанд оруулжээ. Монголчууд Мин улсаас зэр зэвсэг авах сонирхолтой, гэтэл үүнийг хятадууд албан ёсоор хориглож байсан боловч хятадын цэрэг, иргэн хэн ч гэсэн монгол сайн морьтой байхыг хүсдэгийг харгалзан Эсэн тайш хятадын зах хязгаарын нутгийн цэрэг ардад адуу нийлүүлж, оронд нь тариалангийн бүгээгдэхүүнээс гадна нууцаар зэвсэг авах ажлыг зохион байгуулжээ. Тэгэхэд Мин улсын хилийн цэрэг албанаас тарааж өгсөн нум сум, хуяг дуулга, жад сэлэм зэрэг зэр зэвсгээрээ морь сольж авдаг болов. Монголын элч нар явж өнгөрөх замд уран дархчуул цугларч, монголчуудын захиалгаар зэвсэг хийж, адуу малаар арилждаг болсон төдийгүй хятадын орон нутгийн ноёд, түшмэд монголын элчид өгөх бэлэг нэрийдлээр нумыг бөс бараагаар ороож, сумыг архины бутанд хийж өгдөг байжээ. Тэр байтугай Мин улсын хааны ордны монголтой харилццаг нөлөө бүхий тайган Ван Чжэнь гэгч Эсэн тайштай нууцаар арилжааны хэлэлцээр байгуулсан ажээ. Тэрхүү тайган Датунгийн бүгд захирагч даргад заавар өгч, жил бүр их хэмжээний сум зэв үйлдүүлэн, монголд нууцаар нийлүүлж, хариуд нь Эсэн тайш үнийг нь сайн агтаар бодож өгч байжээ. Ийнхүү Эсэн тайш Мин улсын эсрэг дайндаа цэрэг, тагнуул, дипломатын шугамаар нарийн чанд бэлдсэн байна. 1449 оны дайн 1449 оны 7 дугаар сард Монголын цэрэг 4 замаар Мин улсын хил рүү довтлон оржээ. Эсэн тайшийн удирдсан цэрэг Датун руу, Тайсун хааны цэрэг Ляодун руу, баруун гарын чинсан түшмэл Баатууд овгийн Алагийн цэрэг Сюаньфу руу, Алчу жанжны цэрэг Шаньси руу тус тус довтолсон байна. Эдгээр 4 замын цэргийн гол хүч нь Эсэн тайш, Алаг түшмэл нарын цэрэг байжээ. Монголоос нийт 2 түмэн цэрэг энэ дайнд оролцсон гэдэг ч, энэ нь зөвхөн Эсэн тайшийн мэдлийн цэрэг гэж олонхи судлаачид үздэг.. 7-р сарын 30-нд Эсэн тайшийн цэрэг Датун хотын ард Мин улсын дэд жанжны цэрэгтэй тулалдахад, дэд жанжин нь алагдаад, цэрэг нь бутарч сарнисан ажээ. Тэгэхэд монгол цэрэг Датунгийн арын олон бэхлэлтийг эзлэв. Мин улс 4 их жанжнаар тус бүр түмэн цэрэг удирдуулан байлдсан боловч цөм ялагдан, бараг бүх цэрэг нь алагджээ. 8 дугаар сарын 3-нд Датун хотын хамаг эрх мэдэлтэн цэрэг толгойлон Эсэнтэй байлдсан боловч бас л цөм ялагдав. Монголын цэргийн бусад гурван зам бас л амжилттай тулалдаж, ялалт байгуулан үлэмжхэн мал хөрөнгө олзлон авчээ. Монголын цэрэг 4 замаар довтолж саадгүй давшиж байгаа мэдээ Бээжинд хүрэхэд, эзэн хаан 50 түмэн цэрэг дайчилж, Цавчаал боомтоор гарч, Сюаньфу хүрчээ. Санд мэнд хөдөлсөн Мин улсын их цэрэг замдаа салхи бороонд цохигдон тавгүйтэхэд мод өвс бүхэн монгол цэрэг болон харагдаж, Мин улсын урьд нь алагдсан цэргүүдийн үхдэл энд тэндгүй тааралдах болсон төдийгүй цэргийн хүнс хоол дутаж эхлэв. Датун хүрэхэд монгол цэрэг дийлдсэн аятай ухрахад отоонд орж болзошгүй хэмээн Сюаньфуд буцаж ирэхэд монгол цэрэг араас нь нэхэж байлдав. Мингийн Ин Цзүн хаан үлэмж нэр хүндтэй хүмүүст 4 түмэн цэрэг өгч угган байлдуулсан боловч цөм бүслэгдэн хиар цохиулжээ. 8 дугаар сарын 31 -нд Мингийн их цэрэг ухарсаар Түмү гэдэг газар ирээд хориглон байлдахыг хичээсэн авч бүрмөсөн бутниргүүлж эзэн хаан Ин Цзун өөрөө монголчуудад олзлогдсон байна. Энэ үед Мин улсын төр айн сандарч, түшмэд нь бүтдээр ихэд уйлалдан яахаа мэдэхгүй болсон гэдэг. Хааны хатад, ойр төрлийн хүмүүс Ин Цзүн хаанаа алт мөнгө, үнэт эдлэлээр сольж авахаар яарч, ордноос үлэмж хэмжээний эрдэнэс цуглуулан Монгол руу явуулжээ. Эсэн тайш цаашдаа Ин Цзүн хаанаар их ашиг олно хэмээн сэтгэж байсан ч тэр нь бүтэл муутай болж, Мингийнхэн шинэ хааныгяаралтай өргөмжилсөн байна. Иймээс тэрбээр 1450 онд Мин улсын хилд 4 удаа цэрэглэн халдаж, шахамдуулсан тул аргагүйн эрхэнд найрамдал байгуулж хаан асанаа эргүүлэн хүлээн авчээ. Ин Цзун хааныг буцаан өгсөн нь тэр үеийн монгол хятадын харилцааны хурцадмал байдлыг намжааж, 1449-1450 оны 2 жилийн дайныг зогсоож, найрсаг хөршийн харилцаа тогтоох чухал алхам болжээ. Энэ үед Монгол улсын төр зүүн тийшээ зүрчид, баруун тийшээ Хамил, түүнээс баруун талд буй Юлтус голын сав хүртэл, умар зүг Енисей мөрний дээд сав газар, өмнө зүг цагаан хэрэм хүртэлх газрыг захирч байсан нь монголын улс төрийн хүчнүүдийн улс орноо нэгтгэх нэгдмэл зорилтоо биелүүлэхийн тулд нийтээрээ чармайн тэмцсэний үр дүн байв. Энэ тэмцэлд Эсэн тайш гол хичээл зүтгэлийг гаргасан байна. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл Гэвч Мин улсын хүсэн хүлээж байсан Монголын дотоод зөрчил 1452 оноос нэн хурцадсан нь хааны залгамжлагч хан хүүг тоггоох явдлаас үүдэлтэй байв. Эсэн тайш энэ үед хаан ширээнд далдуур санаатай байсан Тайсун хааны дүү Агваржин жононг талдаа татан, хааныг хавсайдан устгаж, хаан ширээг булаан авсан байна. Гаднаас Мин улс, дотроос Ойрадууд Монголын төрийг хавсайдан унагасан тохиолдол энэ байв. Эсэн тайш тухайн цагийн Монголын төрийн алтан ургийн үе залгамжилдаг ёсны эсрэг эргэлт хийсэн нь өргөн хүрээний эсэргүүцэлтэй тулгарсан нь мэдээж юм. Тэрбээр 1453 оны өвөл Монголын их хааны ширээнд сууж, Их Юань улсын Тэнгэрлэг Богд хаан гэж өөрийгөө өргөмжлөн тунхаглав. Тэрбээр хаан болоод төрийн албан тушаалыг зохистой хуваарилаагүйн улмаас удалгүй түүний шадар дайчин түшмэд нь гомдож хорсох болжээ. Тухайлбал хааны их түшмэл, баруун гарын чинсан Баатадын Алагтөмөр болон зүүнгарын чинсан Асудын Хатантөмөр хоёр нэг өдөр Эсэнд бараалхаж: "Эсэн чи бүх монголын их хаан суув. Угийн тайш цолоо маньд өгөөч" гэхэд "Би цолоо хүүдээ өгчээ" гэж хариулахад, тэд: "Алагтөмөрийн баатраар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдура сэцэний аргаар Ойрад Монголын төрийг авч хаан суув чи. Ганц чиний хүч бий бил үү" гэж эрс хэлээд гарч одсон байна. Улмаар тэд Эсэнгийн эсрэг бослого гаргахад, Эсэн гэнэдэн дийлдэж зугтан явсаар Монголын бөх Сорсуны хөвгүүн Борбугийн гарт хээр алагджээ.Ийнхүү Монголын Тайсун хаан, Ойрадын Тогоон, Эсэн тайш нарын хамтын чармайлтаар бий болсон Монголын улс төрийн нэгдэл нь тун охор хугацаатай хэврэг байсан нь Эсэн тайш төрийн эргэлт хийж бүх эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлэн хаан ширээг булаан авсан үеэс илэрч, нийт Монголчуудыг туйлдуулах болов. Гэвч Эсэн Монголын тархай бутархай байдлыг түр арилгаж, улс төрийн нэгдлийг бий болгоход оруулсан гэж түүх сударт зарим талаар нааштай үнэлж, бүр зарим нь "дөчин дөрвөн хоёрыг нэгтгэсэн" гэж тэмдэглэжээ.
Махагүргис хаан	Махагүргис буюу Үхэгт хаан 1448 оны улаан барс жил төрж, 1465 онд таалал төгсчээ.[1] 1454 оны хөхөгчин гахай жил хаан ор суусан хэдий ч бүх эрх мэдлийг Харчины Болай тайш атгаж байсан. Тэрээр Тайсун хааны хөвгүүн юм. Түүнийг төрөөд удаагүй байтал Эсэн тайш Хангай, Завхан дахь дөрвөн Ойрад руу довтолж, түүний ээжийн амийг хөнөөв. Үйл явдал болж байх хооронд найман настай Махагүргис үхэр тэргэн доогуур нуугдаж амь гарсан. Иймээс дараа нь түүнийг Үхэгт хаан гэж дуудах болсон. 1465 онд Монголжин аймгийн Доголон тайжид Махагүргис Үхэгт хаан алагдаж, түүнийг эх өөртэй ах Молон нь залгамжилжээ.
Молон хаан	Дөчин түмэн Монгол Улсыг нэгэн хэсэг захирч явсан Молон хаан нь 1437 оны улаагчин могой жил Тайсун хааны ахмад хүү болон төржээ. 1465 онд үхэгт хаан Махкургисыг хорлогдсоны дараа Монголын 28 дахь хаан болон хаан ширээнээ суужээ. Хаан ширээнээ суусны дараа Муулихай ван өмнө зүг цэрэглэж Ниншиань, Хиюванийг довтлон бут цохив. Ордос түмний Мөнх, Хадбух нарын ноёдын хуйвалдаанаар Муулихай ван ван Молон хааныг алжээ. Түүнийг амь үрэгдсэний дараагаар олон жил хаангүй байсны эцэст 1475 онд сая Мандуул хаан, хаан ширээнд суусан юм.
Мандуул хаан	Мандуул хаан (1438-1479) нь Монголын хаан байжээ, тэрээр Тайсун хааны эцэг нэгт дүү юм. Молон хааны дараа Зорголын зоо гэх газарт хаан суусан. Мандуул нь Цахарыг захирч сууж асан анхны хаан болно. Мандуул нь Ажай тайжийн 3-р хөвгүүн бөгөөд 1475 онд Уйгудын Бэгэрсэн, Юншээбүгийн Исман (Исмаил) зэрэг хүмүүсийн дэмжлэгтэйгээр хаан ширээнд суужээ. Гэвч Бэгэрсэн тайш болж, үнэн хэрэгтээ төрийн эрхийг атгах болов. Мандуул хаан болсныхоо дараа Махагүргис хааны өсийг авахаар Түмэдийн Доголон тайжийг довтлон хороогоод, Түмэдийг эрхэндээ оруулжээ. Мөн Молон хааны өсийг авахын тулд Муулихайн эсрэг тулалдсанд Муулихай ван алагдаж, Мандуулын байдал бэхэжжээ. Тэрээр богино хугацааны засаглалынхаа үед хааны эрх мэдлийг ихэсгэж, язгууртнуудын эрх мэдлийг бууруулан, түүнийг угсаа залгамжилсан авга дүү Даян хаанд улсыг удирдахад дөхөм болгож өгчээ.Мандуул өөрийн ах Агбаржингийн ач Баянмөнхөд жонон цол олгож, Баруун түмнийг захируулжээ. Гэвч Мандуул хаан хутган үймүүлэгчдийн үгэнд орж Баянмөнхийг довтолсон бөгөөд ийм самууны улмаас Монголын улс төрийн байдал тогтворгүй болов. Төрийн эрх мэдэл Бэгэрсэний гараас Исманы гарт шилжиж, улмаар Мандуул 1479 онд Исманд хороогдсон гэж үздэг. Мандуулыг Баянмөнх жононгийн хүү Батмөнх залгамжлан хаан суужээ. Гэр бүл Эцэг: Ажай тайж Эх: Ойрад угсааны хатан Хатад: Их Хамарт Юнгэн хатан, Мандухай хатан Хүүхэд: Борогчин: Уйгудын Бэгэрсэн тайшид өгсөн[1]. Эшигэ: Монголжины Чэгүдийн Хоосай тавнанд өгсөн
Батмөнх даян хаан	Батмөнх (1464-1517) буюу Даян хаан нь 1470/1480-1517 оны хооронд Монгол улсыг удирдаж байсан Монголын хаан юм. Тэрбээр Боржигин овгийн Баянмөнх жононгийн урианхайн Шихэр тайху нарын хөвүүн болж мэндэлжээ.[1] Бага нас Батмөнх нь 1464 онд Баянмөнх жононгийн ганц хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь Урианхайн Шихэр тайху. Ойрадын Исмэл тайш зүүн Монголыг довтлох үед Баянмөнх жонон зугтаж, Исмэн тайж Шихэр Тайхуг өөрөө авч, хөвгүүн Батмөнхийг нь Балгачны Багай гэдэг хүнд өгч өсгүүлжээ. Баянмөнх жонон дайны хөлөөс дутааж явахдаа алагдаж Батмөнх эцэг эхгүй өнчин хоцорсон байна. Багай өнчин хүүг үрчлэн авсан боловч, хоол унд муутай байлгаснаас бэтэг өвчинд баригдаж эдгэрэхгүй удсаныг Тангадын Төмөрхадаг гэдэг хүн олж мэдэн, гуйж үзээд бүтээгүй тул Багайгаас булаан авч, өөрийн эхнэр Сайхайгаараа асруулжээ. Тэд есөн цагаан ингэний сүүгээр тэжээж, гурван мөнгөн аягыг цоортол илж эмчлэн зассанаар Батмөнхийн өвчин илаар болсон гэдэг. Үүний дараа Төмөр Хадаг Батмөнхийг Мандухай сэцэн хатанд аваачиж өгөв. 1480 (1470) онд түүнийг 7 настай байхад Мандуул хааны бага хатан Мандухай түүнтэй гэрлэж, Батмөнхийг Монголын их хааны ширээнд суулгав. Хаанчлал Түүний хаанчлалын эхний жилүүдэд Мандухай сэцэн хатан гол үүргийг гүйцэтгэжээ. Мандухай хатан Даян хааныг дагуулан авч явж, Ойрадуудыг дайлж нэгтэгсэнээр Баруун, Зүүн Монголчууд дахин нэгдсэн. 1483 онд Даян хаан Тогочи Шигүшид цэрэг өгч Исмайл тайшруу илгээн түүнийг устган эх Шихэр тайхуг олж авсан. 1490-ээд оны үед Ойрад болон Баруун түмнийг довтлон эзэлснээр Монгол орон нэгдэж эхэлсэн. Удтал Баруун түмэн толгойлох эзэнгүй байсан учир, Даян хаан 2-р хүү Улсболдоо баруун гурван түмний захирагчаар томилж явуулахад нь Харчины Ибрай тайш барьж алсан байна. Үүнд хилэгнэсэн Батмөнх баруун гурван түмнийг дайлаар мордож, Ибрайг ялжээ. Батмөнх Мин улстай сайн харилцааг хадгалах замаар дотоод асуудлуудаа шийдэх бодлого баримталж байв. Тэрээр чөлөөт худалдааны гэрээ хийх элч илгээсэн ч Мингийн хаан элчийг нь алсан тул цэрэг хөдөлгөж байсан аж. Хэдэн жилийн дараа баруун түмнийг нэгтгэж чадсанаар Даян хаан цолд өргөмжлөгдсөн байна. Монголын эх сурвалжуудад түүний хаанчлалын жилүүдэд Монголд энх амгалан байдал тогтсон гэдэг. Тэр Монголыг дахин зохион байгуулалтад оруулж «Зургаан түмэн» болгожээ Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай Баруун түмэн: Ордос, Түмэд, Юншээбүү. Хасарын угсааныхны мэдлийн Хорчин аймаг Дөрвөн түмэн Ойрад гэж хуваагдаж байсан. Батмөнх 1517 онд нас барж, хөвгүүн Барсболд нь хэсэг хугацаанд төрийн эрхийг барьсны дараа Батмөнхийн ахмад хөвгүүн Улсболдын хүү Боди их хаан болжээ. Үүнээс хойш Бодийн угсааныхан Монголын их хаан суурийг үе улиран залгамжлах болсон билээ.[2] Гэр бүл Даян хаан нь 3 хатантай. Мандухай сэцэн хатан: 7 хүү, 1 охинтой. Жимсгэнэ хатан: Уругудын Оручи шигүшийн охин[3]. Лу.Алтан товчид Самур тайху, Эрдэнийн товчид Жалайр хатан[4], Их Шар туужид Жимисхэн хатан[5] гэх мэтээр бичиж байв. Гэрэболд, Гэрсэнз[4][5] нарыг төрүүлсэн. Хүсэй хатан: Ойрадын Хэрээ Хучигарын охин[6]. Даян хаанд Гэрэтү тайж[4][5], Убсанж Чин тайжийг[4][5] төрүүлсэн. Тэр өөрийн 11 хүүдээ харъяат аймгуудаа хуваарилж олгосон нь бөгөөд отгон хүү Гэрсэнзд Халх түмний 7 хошуу ногдсон нь Халх 7 хошууны эхлэл болжээ. Даян хаан өөрийн 11 хүүдээ дараах аймгуудий хувьдан өгсөн. Үүнд: Төрболд: Цахар түмэн Улсболд жонон: Ибарай тайшид хөнөөгдсөн. Барсболд Сайн Алаг хаан: Ордос түмэн, Түмэд Арсболд: Түмэдийн долоон отог[7] Очирболд: Цахарын Хишигтэн отог[7] Алчуболд: Өвөр Халхын 5 отог Арболд: Асуд, Юншээбүү (Цахарын Хуучид[7]?) Гэрэтү тайж (Гаруди, Гэрэтү тайж[7]): үр хүүхэдгүй өнгөрсөн. Убсанж Чин тайж: Хар Татаар (Асуд, Юншээбү[7]?) Гэрэболд: Цахарын Найман[7], Аохан отог[7], Урад Гэрсэнз жалайр хунтайж: Ар Халхын 7 отог Төрөлт гүнж: Халх Жаруудын Баасан тавнанд гэргий болон очсон. Зарим сурвалжид түүнийг Гэгээн гүнж хэмээн нэрийддэг.
Барсболд хаан	Барсболд сайн алаг хаан (Барсболод жинон, 1488-1519) нь 1488 оны шар бичин жил төрж, 1519 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1517 оны улаагчин үхэр жил хаан суусан ба 31 насалсан. Батмөнх Даян хаан, Мандухай сэцэн хатны хөвгүүн бөгөөд түүний ихэр нь Арсболд юм. Учир нь аян дайны цагт, дайны утаанд мэндэлсэн тул баатар хөвгүүд болж, төр улсаа түш хэмээн нэрийдсэн. Даян хааныг нас барсны дараа Боди Алаг Монгол улсын хаан суудалд суухад нас балчирдаж, туршлага бага байсан учраас Барсболд өөрийгөө хаан гэж зарлав.[1] Боди Алаг Монголын хаан ширээнд суув. Түүний үр сад нь хожим Баруун түмнийг захирч, Ордос, Түмэд, Юншээбүү, Харчин, Цахарын зарим хэсгийг захирах болсон нь Алтан ханы үетэй шууд хамаарна. Гэр бүл Эцэг: Даян хаан Эх: Мандухай хатан Ах дүүс Төрболд Улсболд Арсболд ихрийн өрөөсөн Барсболд хаан Очирболд Алчболд Арболд Төрөлт гүнж Чин тайж Гэрэ од Гэрболд Гэрсэнз жалайр хунтайж Хатад, татвар Бодан хатан Молан хатан[2]: Барсболд жононг тэнгэр болсны дараа Алтан ханы хатан болж, Төвд тайжийг төрүүлсэн. Үр хүүхэд Гүнбилэг мэргэн хар жонон Алтан хан Лабуг тайж Байсахал хөндлөн хан Баяндара нарийн тайж Бодидара отгон тайж
Боди алаг хаан	Боди Алаг хаан 1504 оны хөхөгчин үхэр жил төрж, 1547 оны улаагчин хонин жил таалал төгсчээ. 1519 оны цагаан луу жил хаан ор суусан. Хаан 42 насалжээ. Тэрээр Батмөнх Даян хааны хүү Төрболдын ууган хүү юм. Даян хаан түүнийг хаан ширээ залгамжлагчаар тодруулсан. Даян хааныг нас барсны дараа Боди Алаг хаан Монголыг удирдахад туршлага бага, мөн дэндүү залуу байсан учраас Барсболд өөрийгөө хаан гэж зарлав. Гэсэн хэдий ч Боди Алаг өөрийн хааны хэргэм зэргийг Барсболдод тийм ч амар өгөхийг хүссэнгүй. Тухайн үеийн монголчууд дайн тулаанаас үнэхээр залхаж, энх тайвныг хүсэмжлэх болсон. Тиймээс туршлагатай сайн хаан хэрэгтэй байв. Хэдий тийм боловч Даян хааны дөрөв дэхь хөвгүүн Боди Алаг хаанд дагаар орсноор Боди Алаг хаан Барсболд жононгоос илүү хүчтэй болж, Барсболд жонон цус урсгахаас татгалзан буулт хийснээр гурван жил үргэлжилсэн хаан ширээний төлөөх тэмцэл төгсөж, Боди Алаг Монголын хаан ширээнд суув. Улс төрийн үйл ажиллагаа 1520-1544 он хүртэл Урианхайн түмний бослогыг дарахаар цэргийн хүчийг удаа дараа хөдөлгөж, тэмцэл явуулсны үр дүнд Баруун түмний дэмжлэгтэйгээр ялалт байгуулсан. Ингэснээр урианхай нарыг түмэн бүрт жишэж хувааснаар хааны мэдэлд хоёр түмэн байх болж, аажимдаа хүч сулрах болсон. 1547 он буюу "хонин жилийн долоон сарын аравнаа Жодулун өндөрт тэнгэр болов."[2] Гэр бүл Хөвүүд Дарайсүн Гүдэн хаан Хөхэчүдэй тайж Онгон дурал Умт тайж Гүнт тайж
Дарайсүн Гүдэн хаан	Дарайсүн Гүдэн хаан нь 1520 оны цагаан луу жил төрсөн Боди Алаг хааны ахмад хөвгүүн. Лу алтан товчид өгүүлсэн нь:... Энэ хааны үед төр улс төвшдөж зургаан их улс /зургаан түмэн/ нэгдэж энхжин жаргуулав гэжээ. Улс төрийн үйл ажиллагаа Дарайсүн 1548 оны шар бичин жил дор хаан ширээнд суужээ. Боди Алаг хааныг төр барьж ахуйд Зүүн Монголын Урианхай түмэн олон удаагийн бослого гаргаж, эцэстээ ялагдаж тараагдснаар хүчний тэнцвэр алдагдаж эхлэн Сайн алаг жононгийн хөвгүүдийн захирсан баруун гарын гурван түмэн илт хүчирхэгжиж эхэлсэн. Бодь алаг хааны сүүл үед Түмэдийг Барсболд жононгийн хүү Алтан хан, Ордосыг Гүнбилэг жонон нар захирч, Мин улстай дайтах, найрамдах зэрэгт биеэ даасан бодлого явуулж эхэлжээ. Улмаар Даян хааны зарим хөвгүүдийн харъяат отог аймгийг Барсболд жононгийн хөвгүүд булааж авснаар тухайн цагийн Монголын хүчний харьцаанд баруун гурван түмэн ноёрхож эхэлсэн. Ийм цаг үед Дарайсүн хаан Алтан хан болон Мин улсын хүчинд шахагдан 1547 оны орчимд Шилийн голын нутгаас одоогийн Жирэм аймгийн Хүрээ хошууны орчим нүүдэллэн очоод тэндээ Гүдэн хаан хэмээн алдаршиж, их төрөө төвшитгөн гүр улсаа энхжүүлэв. Дарайсүн гүдэн хаан 1548 оноос 1557 оны улаагчин могой жил хүртэл 10 орчим жил Монголын хаан ширээнд суугаад 38 насан дор насан өөд болжээ. Гэр бүл Хөвүүд Түмэн засагт хаан Жонду дурал Тарни бага дархан[1] Дайчин тайж[1]
Түмэн засагт хаан	Түмэн Засагт хаан хэмээн алдаршсан, Дарайсүн Гүдэн хааны ууган хүү тэрбээр 1539 оны шаргачин гахай жилд төрсөн бөлгөө. Түмэн Засагт хаан нь бутралын үеийн бага хаадын нэг бөгөөд Монгол гүрнийг захиран суудаг байжээ. Улс төрийн үйл ажиллагаа Түүнийг хаан ширээнд сууж байх хугацаанд монголчуудын эв нэгдэл дахин нэг сэргэсэн билээ. Тэрээр 1558 оноос 1592 он хүртэл хаан ширээнд суусан ба эхэн үедээ тэрээр Урианхай болон Дархадуудыг өөртөө элсүүлж чадсан бөгөөд энэ зуур түүний цусан төрлийн хамаатнууд болох Абтай хан болон Хутагтай сэцэн хунтайж нар нь Дөрвөн Ойрадыг нэгтгэсэн нь Монголын эв нэгдэл дахин нэгэн удаа бага зэрэг сэргэхэд нөлөөлсөн. Умард Хятадыг дайлаар мордож байх үедээ Түмэн Хаан, Халх Жарудын Субухай үйзэн нарын цэрэг Ляодуны хотуудыг дайлж байсан. Үүний дүнд нэгэн үе Мин улстай худалдаа наймаа хийхэд хүргэж байжээ. 1576 оноос Алтан хан болон бусад ноёд Төвдтэй холбоо тогтоож монголчуудад Төвөд нутгийн шар малгайтны шашныг дэлгэрүүлэхийг дэмжиж энэ үед Түмэн хаан, Хөх нуурт очсоноор Говийн өмнөд хэсэгт шарын шашныг төрийн шашин болгожээ. Үүнээс улбаалаад 1580-аад оны үед Халх Монголд, 1590-1600 - аад оны үеэс Ойрад Монголд түгэн дэлгэрэхийн эхлэл суурийг тавьсан байдаг. Түмэн хаан, засаглалынхаа үед дараах арга хэмжээг явуулжээ. Шинэ засаг цаазыг зохион явуулж, засаг цаазыг чангатагасан Төв засгийн газарыг байгуулж, зургаан түмнээс нөлөө бүхий ноёдыг суулгаж, жил бүр хуралдан нутаг бүрийн асуудлыг шийдэх болсон Мин улстай хийх худалдааг чухалчлан эе найр, цэрэг дайны аргыг хослуулснаар эдийн засгийн байдлын талаар сэргэж эхэлсэн. Цахар түмнийг авч зүүнээс барууншлан Шилийн голын орчимд шилжин сууж, төвлөрөх болсон. Энэ нь хожим Цахарын хаан гэж дуудагдахад хүрсэн. Төрд үл захирагдах байдлын эсрэг хандаж, цэргийн хүчийг татан төвлөрүүлэхийг чармайх болсон Түмэн хаан нь засаг цаазыг чангалж, ёс журамыг сайжруулсан тул түүхэнд Засагт хаан гэж алдаршив. Тэр 1592 оны хар луу жил тэнгэрт хальжээ. Гэр бүл Эцэг: Дарайсүн хаан Хөвүүд: Буян сэцэн хаан Байшинхор тайж Зайсан тайж Мангуу тайж Үйзэн тайж Эсэ тайж Сонин тайж Тайгун тайж Боди тайж Сагрул тайж Санжа орчи тайж Дүүрэн тайж Энх тайж
Буян сэцэн хаан	Буян сэцэн хаан нь Түмэн засагт хааны ахмад хөвгүүн юм. 1555 оны хөхөгчин туулай жил дор төржээ. Тэр 1593 оны харагчин могой жил хаан ширээнд сууж энэ хугацаанд шашин төрөөр ерөнхий улсыг энхжүүлсэн гэжээ. Тайсун хааны алдсан хасбуу тамгыг олов хэмээн сурвалжид бичсэн байдаг. Энэ нь Эсэн хаанаас [[Түмэн засагт хаан\|хүртлэх хаад Юань улсын их хааны тамгагүй, шинээр бүтээсэн тамгатай байсан гэсэн үг юм. 1603 оны харагчин туулай жил дор насан өөд болжээ. Гэр бүл Үр хүүхэд Монголын түүхийн сурвалж бичгүүдэд Буян сэцэн хааныг Мангус тайжийн нэрийг онцлон бичсэн байдаг. Мангус тайж бол Лигдэн хааны аав юм. Эрдэнийн товчид Мангус тайжаас гадна Равгар тайж[1], Муухятад тайж[1] хэмээх хоёр хөвгүүнтэй гэж тэмдэглэжээ. Мангус тайжийг Линдан баатар тайж[1], Санхаржи отгон тайж[1] хоёр хөвгүүнтэй хэмээжээ.
Лигдэн хаан	Лигдэн Хутагт Хаан (1588–1634) нь 1604-1634 оны хооронд Эзэн Чингис хааны удмын сүүлчийн их хаан юм. Хиад Боржигин овогтон. Нэр, цол Лигдэн хутагт хааны нэрийг түүх бичлэгт Лигдэн, Линдан гэж хоёр өөр байдлаар бичсэн байдаг. Лигдэн хааны нэрийг төвөд хэлээр Лиг-дан (རྦད་དེ) гэж бичсэн нь, монгол хэлээр сайтар төгөлдөр гэсэн утгатай. Мин улсын түүхэн судар шастирт Линь дан (林丹, lin dan) хэмээх ойролцоо дуудлагат ханзаар бичдэг. Лигдэн нь Хаан сууринд заларч байхдаа Линдан Хутагт Суут Чингис Таймин Сэцэн Зүгүүдийг Тийн Бөгөөд Ялгуугч Бала Чакраварти Дай Тайсун Тэнгэрийн Тэнгэр Дэлхий Дахины Хурмаст Алтан Хүрдэнийг Орчуулагч Номын Хаан[1] гэсэн асар урт цол гуншин хэрэглэж байсныг Их Шар Туужид тэмдэглэн үлдээжээ. Дээрх урт цолыг товчлохдоо Дөчин түмэн Монгол улсын эзэн Баатар Чингис хаан гэж зарлан тунхаглаж байсан нь хожуу Алтан улсын Нурхач хаанд явуулсан захидалд баримт болон үлджээ. Мөн Лувсанданзаны бичсэн Алтан товчид Лигдэн хааны нэрийдсэн цолыг "...Суут Чингис Таймин Сэцэн, зүгүүдийн тийн бөгөөд ялгуугч, Тайсун тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, Алтан хүрдийг орчуулагч номун хаанхэмээх болж, сайн зарлиг номуудыг монголчлон орчуулж маш ихэд дэлгэруулсэн ажгуу..."
Цагаадайн улс	Цагаадайн улс 1222-1370 оны хооронд Дундад Азид оршин тогтнож байсан Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүний улс. Чингис хааны хоёр дахь хүүгийн нэрээр түүхэнд мөнхөрсөн Цагаадайн улсын нутаг дэвсгэр нь өнөөгийн Казахстан, Киргизстан, Узбекистан, Таджикистан, Туркменистан, Афганистан болон БНХАУ-ын Синьцзян Уйгурын өөртөө засах орны нутгийг хамарч байв. Цагаадайн улс нь монгол, түрэг олон угсаатнаас бүрдэж байв. Арулад, барулас, каучин, дуглат, жалайр, найман, хэрэйд, мэргэд зэрэг олон монгол угсааны овог аймгууд XIII зуунд Цагаадайн улсад очиж суурьшжээ. Эдгээр овог аймгууд хожим Узбек, Казах, Киргиз үндэстний бүрэлдэхүүнд орсон билээ. Цагаадайн улсын нийслэл нь түүхэндээ олон удаа нүүн шилжиж байсан бөгөөд ихэнхдээ Алмалиг, Нахшеб, Карши, Аксу зэрэг хотод төвлөрч байв. Дундад Азийн эдийн засаг, худалдаа, гар үйлдвэрийн төв болсон эртний соёлт Бухар, Самарканд, Алмалиг зэрэг хотууд Цагаадайн улсын нутаг дэвсгэрт байсан бөгөөд монголчуудын үед өрнө, дорныг холбосон олон улсын худалдаа эрчимтэй хөгжихийн хэрээр эдгээр хотууд цэцэглэн дэвжсэн юм. Монголчууд дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулахдаа Дундад Азийн мусульман худалдаачдыг өргөнөөр ашиглан, тэднээр дамжуулан суурьшмал орнуудтай чөлөөт худалдааны бодлого хэрэгжүүлж байв. Цагаадайн улсын мусульман худалдаачид болон исламын шашны сүм хийдүүд өргөн цар хүрээтэй гадаад худалдаанаас тоолж баршгүй их ашиг орлого олж байсан юм. Олон улсын худалдаа Цагаадайн улсын эдийн засгийн хөгжилд эергээр нөлөөлж, тус улсын худалдааны зам буюу Торгон зам дагуу байрлах хотууд болон монголчуудын барьсан хотууд богино хугацаанд сэргэж цэцэглэн хөгжсөн байна. Цагаадайн улсад Монголын эзэнт гүрний татварын нэгдсэн тогтолцоо үйлчилж байв. Энэхүү тогтолцоог орон нутгийн онцлогт тохируулан хэрэгжүүлж байжээ. Цагаадайн улсын хүн амын суурьшмал хэсгээс нэг төрлийн татвар авч байсан бол нүүдэлчин хэсгээс монголын уламжлалт татварыг авч байлаа. Дундад Азид Цагаадайн улсын үзүүлсэн нөлөөг өгүүлэхдээ улс төр, цэрэг, засаг захиргааны тогтолцоог тойрч болохгүй. Цагаадайн удмыг Дундад Азид юу юунаас эрхэмлэн дээдэлж ирсэн бөгөөд эл удмын хүн төр барих ёстой гэсэн үзэл нийгэмд баттай шингэсэн байжээ. Улс төрийн энэхүү уламжлал нь Дундад Азийн улс орнуудад ХХ зууны эхэн үе хүртэл амь бөхтэй оршсоор ирснийг судлаачид тэмдэглэсэн нь санамсаргүй хэрэг биш ээ. Цагаадайн удамтай ураг барилдаж “гурган” буюу хүргэн гэсэн эрхэм нэрийг зүүсэн сурвалжит ноёд цөөнгүй байв. Эдгээрээс түүхэнд хамгийн алдартай нь Доголон Төмөр билээ. Цагаадайн удмын Казаган хааны гүнжтэй гэрлэсэн Төмөр насан туршдаа “эмир гурган” (хүргэн ноён) хэмээн өөрийгөө нэрлэж байсан билээ. Цагаадайн улсын цэрэг, засаг захиргааны хуваарь нь монголын мянганы зохион байгуулалтан дээр тогтож байв. Цагаадайд өмч болгон өгсөн Монголын барулас, жалайр, арулад, каучин зэрэг аймгийн ноёдыг түмтийн ноён болгосон билээ. Өөрөөр хэлбэл Цагаадайн улс байгуулагдахад эдгээр ноёд тус бүр түмэн цэргийг захирч байв. Цагаадайн улсын Долоон гол, Илийн хөндийн нутаг дэвсгэрт монголчуудын анхлан очиж суурьшсан газарт мянганы зохион байгуулалттай байсан байна. Монгол төрийн уламжлалаас хуралдай, хааныг өргөмжлөх ёслол, төрийн бэлгэ тэмдэг Дундад Азид өвлөгдөн үлджээ. XIX зууны сүүл хүртэл узбек, казахууд хаанаа өргөмжлөхдөө цагаан эсгий дээр суулган гурвантаа өргөж “хаан” гэж тунхагладаг байжээ. Цагаадайн улсын төр барьсан хаадыг үндсэн хоёр бүлэгт хуваан авч үзэж болно. Нэгдүгээр бүлэгт ард олныхоо дунд авьяас билиг, ажил үйлсээрээ алдаршсан гарамгай хаад, хоёрдугаар бүлэгт эрүүл мэндийн байдлаас богино хугацаанд төр барьсан, эсвэл хувийн зан чанарын доголдлоос болж хүний гарт амь үрэгдсэн, нэр хүнд муутай, алдар гавьяа гэх зүйлгүй сул дорой хаад багтана. Нэгдүгээр бүлэгт багтдаг хаадаас Алгу, Барак, Дува, Кебек, Дармаширин, Туглагтөмөр нарыг нэрлэж болно. Цагаадайн улсын эдийн засгийн хөгжлийн нэг илэрхийлэл нь зоос юм. Цагаадайн улсын хаадын нэр болон овгийн тамга бүхий алт мөнгөн олон зоос олдсоноос тэдгээрийн ихэнх нь нэгдүгээр бүлэгт багтах хаадын зоос юм. Цагаадайн улсын 16 хотод алт, мөнгөн зоос цутган гаргаж байв. Монголчуудаас өмнө Дундад Азид алт бараа таваарын үүрэг гүйцэтгэж байсан бол монголчуудын үед арилжааны хэрэгсэл буюу зоос болсон байна. Энэ бүхэн Цагаадайн улсад худалдаа өндөр хөгжиж байсны нотолгоо билээ. Цагаадайн улсад 1346 он хүртэл түүний шууд залгамжлагч 22 хаан төр барьсан бөгөөд түүнээс хойш Цагаадайн улс задарч Мавераннахр, Моголистан гэсэн бие даасан хоёр хэсэг болж хуваагджээ. Цагаадайн улсын баруун хэсэг болох Мавераннахрт Цагаадайн удам бодит эрх мэдлээ алдаж, төрийн дээд эрх монгол, түрэг ноёдын гарт шилжжээ. Тэдгээрээс Доголон Төмөр 1370 онд засгийн эрхийг булаан авчээ. Харин Моголистанд Цагаадайн холын удмын хаад 1346 оноос 1508 он хүртэл төр барьж байжээ. Моголистан гэдэг нь перс үг бөгөөд “Монгол улс” гэсэн утгатай. Энэ үг нь монгол гэсэн үгнээс гаралтай, Дундад Азийн ард түмнүүдийн хэл ярианы онцлогоос шалтгаалан “н” үсэг гээгдэж “могол” буюу “могул” болон хувирчээ. Моголистаны нүүдэлчид Мавераннахрт суурьшсан монголчуудаас хавьгүй сүүлд буюу XV зууны эхээр исламын шашинд бүрэн оржээ. Ингэснээр монгол төр ёс, зан заншлаа 200 жил хадгалж байсан Цагаадайнхан түрэгийн нөлөөнд автан уусан шингэсэн байна. Дундад Азид монголын ноёрхлын эсрэг бослого тэмцэл гарсан удаа үгүй бөгөөд Цагаадайн угсаа залгамжлал тасрахад Цагаадайн холын удмын хүнээр хаан ширээ залгамжлуулан монгол төрийн алтан аргамж тасралгүй, үргэлжилсээр байв. Түүгээр ч үл барам өөрсдийгөө Цагаадай нар, эх хэлээ Цагаадай хэл гэж нэрийдэх болсон байна. Цагаадай хэл нь Дундад Азид казах, киргиз, таджик, туркмен болон узбек угсаатан бүрэлдэн тогтоход үнэлж баршгүй үүрэг гүйцэтгэснийг онцлон тэмдэглүүштэй.
Цагаадайн улс 2	Цагаадайн Улс Их Монгол Улсын залгамжилсан дөрвөн Монголын хант улсын нэгэн байв. Чингис хааны цэрэг 1219-1225 оны хооронд Дундад Азид төвлөн байсан Сартуул улсыг байлдан дагуулж мөхөөж газар нутаг хүн ардыг нь харъяандаа оруулсан. Чингис хаан амьд ахуйдаа дөрвөн их хүүдээ улсаа хуваан өвлүүлэхээр заасан байдаг. Цагаадайд өвлүүлсэн улсад өнөөгийн Казахстан, Узбекистаны дорно бие, Киргиз, Тажикистан бүхэлдээ, Шинжааны өрнө бие багтаж байжээ. Мөнх хааныг нас барсны дараа Их Монгол Улс Зүчийн, Цагаадайн, Хүлэгийн, Их хааны дөрвөн тусгаар улсад хуваагджээ. 1326 онд Ислам шашин Цагаадайн улсын үндсэн шашин болжээ. 1347 оноос тус улс, Могулистан, Мавереннахр гэх хоёр хэсэг болон хуваагдсан. Гэвч 17-р зуун хүртэл Цагаадайн удмын улс хант улс оршин тогтносоор байсан билээ. Үүсэл Судлаачдын үзэл баримтлал Чингис хаан амьд сэрүүндээ дөрвөн хөвгүүндээ газар нутаг хувааж өгсөн гэдэг. Цагадайд чухам ямар газар нутаг өгсөн талаар судлаачдын санал их зөрөөтөй байна. Цагадайн эзэмшил газар хийгээд орд өргөөгийн талаар хамгийн анхны мэдээ бол Чан Чунь бомбын тэмдэглэл юм. Тэрээр 1222 онд Чингис хаантай уулзахаар Дундад Ази руу одохдоо болон 1223 онд түүнтэй уулзаад буцахдаа Цагадайн өргөөгөөр дайран өнгөрсөн тухай тэмдэглэсэн байна. Энэ үед Цагадайн өргөө Или голоос урагш байрлаж байв. [9] Г.В.Вернадскийн үзэж буйгаар Чингис хаан, Цагадайд “Или голын саваар төвлөрсөн хуучин Хар Киданы газар нутгийг” хувь болгон олгожээ.[10] Цагадай “эцгийгээ нас барсны дараа эзэгнэл нутагтаа байх болж түүнд нь Уйгурын нутаг, Хара Киданы хуучин эзэмшил, Мавереннахр багтаж байлаа”[11] хэмээн Ж.Ж.Саундерс өгүүлжээ. В.В.Бартольд бичихдээ: “Чингис хааны нөгөө хоёр хүү болох Цагадай, Өгөдэй нарт чухам хэзээ хувь олгосон тухай бидэнд мэдээ хараахан алга. Тэдний хувь газрын тухай хамгийн эртний мэдээ сэлтийг бид энэ нутгаар 1221 онд очихдоо,1223 онд буцахдаа дайран өнгөрсөн Чан Чуний тэмдэглэлээс олж үзэж болно. Цагадайн орд энэ үед Илийн урд биед байрлаж байв” гэжээ. Сурвалжийн мэдээ мөшгөвөөс Лу. “Алтан товч”-д: “Цагадайг сартагчны газарт салгав” гэжээ.[12] Мөн тэнд “Цагадай эзний үр (хөвгүүд) зүүн зах нь Хэмил (Хамил) буй. Баруун зах нь Бургари (Болгар), Сэмисгин Самурхан (Самарканд), эд агсу (хүртэл) захачлан түмэн хот мэдэн эзлэв” гэжээ.[13]. Дээрх мэдээг тулгуурлан үзвээс Чингис хаан, Цагадайд хувь болгож Или голын сав, Долоон гол, Кашгарын нутаг дэвгэр буюу хуучин Хар Киданы нутаг дэвсгэрийг таслан өгчээ. Хар Киданчууд 936 оноос 1122 он хүртэл Бээжинг захирч байгаад 1128 онд зүрчдийн “Алтан хаанд” хөөгдөн Бээжингээс зугтан гарч Тэнгэр уулын баруунтаа очсон байна. Хэдийгээр тэд хятадын соёл иргэншлийг өвлөж авсан ч шинэ нутгийн түрэгүүд тэдэнтэй хоршин амьдрах болов. Тэгэхдээ тэдний нэг хэсэг, тухайлбал Долоон гол хавийнх нь бөө мөргөлтөн, зарим нь несториан, лалын шашинтан, харин Кашгар, Яркенд, Хотаны оршин суугчид толгой дараалан мусульманчууд байсан аж. 1229 онд эцгийнхээ их орд суусан Өгэдэй хаан, зүрчидийн Алтан улс руу дайн хийж эзлээд 1236 онд “ Хятадын нутгийг ноёд болон хааны ах дүү нартаа хуваан эзэмшүүлэв. …Цагадайд Тай-юань-фү, Гүюгт Да-минь-фү, … Цагадайд Даньцзинь… өгчээ. Хаан газар сайгүй дарга нарыг тодруулж, тухайн нутагт орлого цуглуулах түшмэдийг тавьжээ. Тэнд хаадын зарлиггүйгээр хэн ч газрын түрээс авах, цэрэг татахыг зүрхэлдэггүй байлаа” хэмээн Н.Я.Бичурин бичжээ.[14] Цагадайн эзэмшилд орсон Тай юань фу гэдэг нь Шаньси мужийн Тай-юань-фу хот, Даньцзинь гэдэг нь Шенси мужийн зүүн урд байх Нинь-цянь-чжэу хот мөн.[15] Рашид-ад-Дины “Судрын чуулганд "Цагадайн эзэмшил газар бол Найманы аймгийн нутаг байсан Алтайн уулнаас Жейхун (Сыр-дарья) мөрөн хүртэл нутаг болно"
Цагаадайн улс 3	Алба, татвар Дээрх хоёр баримтаас үзэхэд монголчуудын үед Дундад Азид шашны байгууллагын эзэмшил газар эрчимтэй өргөжин тэлж лалын шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь үлэмж дээшилж байсныг гэрчилж байна. Жишээлбэл, ХIII зуунд Дундад Азийн санваартан Сейфид-дин Бохарзи анх удаа “шейх ал-олам” буюу дэлхийн шейх цолыг монгол хаадын ивээлээр хүртсэн аж. [Чехович 1965:9]. И.П.Петрушевскийн тэмдэглэснээр “вакфын түүхэн үүрэг жингийн худалдаа болон гар үйлдвэрийн төв болсон зах зээлтэй нягт холбоо бүхий феодал ангийн онцгой бүлэг болох мусульман лам нарын орлогын үндсэн эх сурвалж болж байсанд оршино” гэжээ. [Петрушевский 1960:249]. Милькийг зөвхөн чөлөөт тариачид эзэмшиж байсан бөгөөд монголын ноёрхолын үед эдгээр эзэмшил газруудыг том газрын эзэд болон сүм хийдийн эзэмшилд шилжиж эрс цөөрөх хандлага давамгайлах болов. [Петрушевский 1955:100]. Гэвч энэ хандлага нь феодалын газар эзэмшлийн хэлбэрийн цаашдын хөгжлийн зүй ёсны үр дагавар байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. [Петрушевский 1955: 102-103].Газаргүй болсон тариачид түрээслэгч болохоос гадна том газрын эзний хувь нийлүүлэгч издольщик болж байв. Гэвч хувь нийлүүлэгч нь үнэн хэрэгтээ “үе дамжсан феодалын хараат байдлын нэгэн хэлбэр” юм. [Петрушевский 1960:286]. О.Д.Чеховичийн хийсэн судалгаагаар вакфын эзэмшил газрыг “музоре” нар харин милк газрыг "кедивар" ”хэмээх тариачид тус тус боловруулж байв. [Чехович 1959: 149]. Гэвч эдгээр кедивар, музоре нарын нийгмийн байр суурийг тодорхойлох баримт бичиг хараахан олдоогүй байна. Тиймээс тэд нарыг эрх чөлөөтэй аль эсвэл хамжлага байсан эсэхийг тодорхойлох боломжгүй аж. [Чехович 1959:155].Дундад Азийн бүх хүн амд оногдуулсан Их Монголын улсын нэгдсэн татварыг “купчур” хэмээн нэрлэдэг байв. 1229 онд Өгэдэй хаан улсын нэгдсэн алба татварын хууль гаргаж ард иргэдээс авах татварын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. [Мункуев 1965 a :137]. 100 толгой малаас нижгээд малыг авахаар тогтов. [Рашид-ад-дин т.II: 36]. 1233 онд улсын албан татварын хуулинд шинээр нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Тэр нэмэлт ёсоор адуу, үхэр, хонь тус бүр 100 толгой бүхий өрхөөс нэжгээд морь, үхэр, хонийг татварлан авах болон адуу, үхэр, хонь тус бүр 10 толгой өрхөөс тус бүр ч мөн адил нэжгээд морь, үхэр, хонь татварлан авахаар заасан байна. Ялангуяа худалдаа, арилжаа эрхлэгчдээс авах гаалийн татварыг чангатгасан хууль бас тогтоожээ. [Далай 1994:148-149]. Өгэдэй хаан эзэлсэн орны ардуудаас татварлах алба татварын хэмжээг Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. [МУ-ын түүх. II боть :166].“Албаны хэмжээ нь сайн чанарын тарианы му тутмаас 3 жин, дунд тарианы му тутмаас 2 жин хагас, дорд тарианы нэг му тутмаас 2 жин тус тус хураах, ус оруулсан сайн тарианы нэг му тутмаас 5 жин тариа авахаар тогтоосон байна. Худалдааны зүйлээс гааль хураахдаа орлогын 1/30 авах, дарсны худалдаанаас 40 жин архи тутмаас нэг лан хураахаар тус тус тогтоосон байна. Энэ нь хятад иргэдээс авч байсан татварын хэмжээ бөгөөд Дундад Азийн орнуудаас мөн үүний нэгэн адил албан татвар авч байсан байна”. [МУ-ын түүх II боть: 166]. Өгэдэй хааны энэхүү хуулийн тухай мэдээ сэлт Дундад Азийн сурвалж бичигт тэр бүр тусгаагүй тул судлаачид гол төлөв Мөнх хааны хуулийн татварын заалтыг Жүвейнийн бүтээлд өгүүлсэн ёсоор авч үздэг байна. [Петрушевский 1960:115].Мөнх хааны алба татварын хуулийн заалтын ёсоор Дундад Азийн нүүдэлчин ард иргэдээс 100 толгой адуу, үхэр, хонь тус бүрээс нэжгээдийг, суурьшмал хэсгийн хүн амаас хөрөнгө чинээгээр авахаар тогтоов. “Баян чинээлэг ард иргэдээс нэг жилийн гувчуур 15 динар, ядуу доройгоос 1 динар” авхаар тогтжээ. [Якубовский 1936:114].Монголын ноёрхолын үед Дундад Азид купчур, калан, тагар, тамга зэрэг албан татвар шинээр орж ирсэн байна. [История таджикского народа 1964:310].Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский нар газрын татвар хараджийг монголчуудын үед калан хэмээн нэрлэх болсон гэж үздэг байна. [Греков, Якубовский 1950:111]. Газрын татвар харадж төлөхөөс гадна тариачдаас гаргуулж байсан тагар хэмээх бүтээгдэхүүний татвар нь монгол цэргийн хангамжинд зориулагдсан татвар байжээ. [Агаджанов 2000: 411].Тамга хэмээх татварыг гар урчуудаас авч байсан байна. [История таджикского народа 1964:308]. Дээрх алба татваруудын хэмжээ маргаантай хэвээр байна. Дээрх тогтмол татвараас гадна онцгой үед авдаг нэмэлт татварууд байснаас дайны үед авч байсан ашиг хэмээх бүтээгдэхүүний татварыг Цагадайн улсын бүх хүн амаас авч байсан гэж Б.А.Ахмедов тэмдэглэсэн байна. Энэ татварын хэмжээ нь тухайн нөхцөл байдлаас хамаарч байсан аж. [Ахмедов 1965:95]. Нийгмийн давхрага Цагадайн улсын нийгмийн бүтцийг бүхэлд нь авч үзэхэд нийгмийн дээд давхаргад Цагадайн удмынхан багтаж байв. Удаах байранд монгол түрэг угсааны түмний болон мянганы ноёд. Эдгээр ноёдын адил давуу эрх эдэлж байсан лалын шашны хутагт хувилгаад энд бас хамаарна. Удаах байранд монгол түрэг угсааны нүүдлийн болон суурьшмал хэсгийн сурвалжит язгууртнууд. Тэгээд худалдаачид гар урчууд, тэдний дараа тариачид орж байв. Нийгмийн давхаргын доод хэсэгт боолчууд орж байв. ХIV зууны 20-иод онд Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд улс төрийн байдал ерөнхийдээ төгтворжиж эдийн засаг, олон улсын худалдаа хөгжих таатай нөхцөл бүрдэв. Энэ үед пап ламын засгийн газар нь Алтан Ордны улс болон Цагадайн улсад худалдааны болон шашны үйл ажиллагаа өрнуулах тухай стратеги төлөвлөгөө боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд Тана-Сарай-Ургенч-Ханбалык гэсэн Алтан Ордны улс, Цагадайн улсын нутгаар дайран өнгөрч Европ Хятадыг холбосон олон улсын төв замд гол анхаарлаа хандуулсан байна. Учир нь энэ замыг шаардлагатай үед Энэтхэг орох нөөц зам болгон ашиглах боломжтой гэж тооцоолж байжээ. [После Марко Поло 1968:106].ХIҮ зууны 20-иод онд Ил хаадын улсад сууж байсан Венеци улсын консул Марко да Молин засгийн газартаа мэдээлэхдээ Иранд худалдаа зогсонги байдалд ороод байна, Ираны зам харгуй төдийлөн аюулгүй бус байна тэр байтугай Тебризд гадаадын худалдаачдад халдаж байгаа тухай өгүүлсэн байна. [После Марко Поло 1968:106].Венецийн худалдаачид Энэтхэг, Хятад руу Персийн нутгаар бус Цагадайн улс, Памир болон Гиндукушийн нуруугаар явах зам эрэлхийлэх болсон аж. Ингээд папын засгийн газар болон Европын худалдаачид энэ үеээс эхлэн Цагадайн улсыг эдийн засаг, шашны талаас ихэд сонирхож эхэлсэн байна. Энэ үед Цагадайн улсад Дува хааны хөвгүүд Элжигдэй болон Дурратөмөр нар (1326-1329) төр төр барьж байв. [Бартольд 1964 a:76]. Бусад улсуудыг бодвол Цагадайн улсын дотоод байдал төдийлөн тайван байсангүй. Мавереннахр болон Долоон голын нутгийн феодал ноёд өвөр хоорондоо байнга дайсагнаж тус улсын “бараг нийслэл” Алмалигт үе үе ордны эргэлт болж байлаа. [После Марко Поло1968:119]. Шашин шүтлэг Пап лам XXII Иоанн доминикан ёсны гэлэн Томмазо Мангазолыг Самарканд хотын хамбаар томилон 1328 онд захидлын хамт Цагадайн улсын Элжигдэй хан руу илгээжээ. Гэлэн Томмазо Мангазол хэрэг зорилгоо амжилттай биелүүлж Цагадайн улсад шашны төлөөний газрыг нээж байр сууриа бэхжүүлж чадсан ажээ. Дува ханы ач хүү Джэнкши ханы үед (1334-1338) Алмалиг хот нь Дундад Ази дахь загалмайтны шашны номлолын төв болон хувирчээ. Несториан шашинтай байж болзошгүй Карасмон, Юханан хоёр пап ламын илгээсэн хамбад Алмалигийн ойролцоо эдлэн газрыг өргөл болгон барихад тэрбээр тэндээ тун удалгүй загалмайтны шашны сүмийн барилга бариулжээ. Энэ үеэс хойш Алмалигт Бургундийн хамба лам Ришар, Александр хотоос ирсэн ах дүү гэлэн Франциск болон Раймунд Руф болон Испанийн ламтан Пасхалий нар үзэгдэх болжээ. [Бартольд1964 a: 62-63]. Ханы бие чилээрхэхэд эдгээр лам нар түүнийг анагаахад тэрээр талархан өөрийн долоон настай хүүг загалмайлах зөвшөөрөл өгчээ. Папын засгийн газар нь тухайн үед папын өргөө байрлаж байсан Авиньон хот Ханбалык хот хоёрын хооронд байнгын харилцаа холбоо тогтоох оролдлого хийж байв. Хятад дахь загалмайтны шашны сүмийн хамба лам Монтекорвиног нас барахад пап лам XXII Иоанн шинэ хамба лам Николайг илгээсэн байна. Ламтан Цагадайн улсад ирж Джэнкши ханд бараалхахад хан түүнийг ихэд найрсаг хүлээн авсан байна. Гэвч тэрээр Хятад хүрч чадалгүй буцжээ. Алмалиг хот улс төрийн амьдралын гол төвд оршиж байсан учир 1339 онд болсон ээлжит үймээний хөлд лам нар амь үрэгджээ. Цагадайн улсын хан ширээнд санаархаж байсан Өгэдэйн удмын Али-султан Джэнкши ханыг хан ширээнээс унагаж амь насанд нь хортойгоор халдав. Төрийн эргэлт хийх энэ үед загалмайт шашны хамба Ришар тэргүүтэй гэлэн, лам нарыг бүгдийг нь хүйс тэмтэрсэн эмгэнэлт хэрэг гарчээ. Пасхалий ламтан энэ аймшигт үйл явдлын өмнөхөн пап ламд Цагадайн улс болон Алтан Ордны улсын талаар сонирхолтой мэдээ агуулсан захидал илгээсэн байжээ. Гэвч 1339 оны төрийн эргэлт нь төдөлгүй дарагдаж Али-султаныг хан ширээнээс зайлуулж дараа жил нь Алмалигт ирсэн Мариньолли ламтан шашны төвөө бүрэн сэргээж чадав. 1338 оны 5-р сарын 31-нд Тогоонтөмөр хааны төлөөлөгчид Авиньон хотноо хүрэлцэн ирэхэд тэд нарыг пап лам ХII Бенедикт (1334-1342) хүлээн авч уулзжээ. Их хааны хүсэлтийн дагуу пап лам Ханбалык руу францискан гэлэн ёсны ламтан Джовани Мариньолли тэргүүтэй шашны төлөөлөгчдийг илгээхээр тогтжээ. Эдгээр төлөөлөгчдийн зорилго нь гагцхүү Ханбалык хүрэх төдийгүй зам зуураа Алтан ордны хан Узбек (1312-1341), Цагадайн улсын хан болон түүний загалмайт шашинт хоёр зөвлөх (Карасмон, Юханон) нарт захидал дамжуулж өгөхөд оршиж байлаа. Мариньолли ламтан эдгээр бүх зорилгоо амжилттай биелүүлээд 1353 онд Европ руу буцжээ. Иймд, Эл хант улсын улс төрийн дотоод байдал тогтворгүй болоход папын засгийн газар Хятад хүрэх худалдааны нөөц замыг Цагадайн улсын нутгаар өртөөлөн өнгөрөөх арга замыг эрэлхийлэн тус улсад элч төлөөлөгч илгээж байжээ. Гэвч Цагадайн улсад XIV зууны дунд үед улс төрийн зөрчил тэмцэл дэгдэж папын засгийн газар тэрхүү санаачилгаа орхиход хүрчээ.
Юань 1	Их Юань Улс бас өөрөөр Дай Өнь (Үнь) хэмээх Их Монгол Улс[8][9][10] (монгол бичиг: ᠳᠠᠢ ᠦᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠶᠡᠬᠡ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ[11]; галиг: Dai Ön kemeku yeke Mongɣol ulus[11]; ханз: 大元; пиньинь: Dà yuán) (1271–1368) нь Чингис хааны байгуулсан, Их Монгол Улсын үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой бөгөөд Монгол угсаатны байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. "Юань" гэсэн үгийн тайлбар Их Юань (Дай Өнь, Хятад: 大元) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “тэнгэр мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.[12] "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)-д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн Балдандоржийн Сумъяабаатар баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол"
Ар Монгол	Ар Монгол гэдэг нь 1691-1911 оны хооронд Манж Чин Гүрний харьяанд оршин байсан эдүгээ цагийн Монгол Улс болон Тува улсыг нийлүүлсэн газар нутгийн түүхэн улс төрийн зорилготой өгсөн нэршил юм. “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” гэдэг нэр томьёо 1632 оны үед анхлан гарчээ. Анхандаа үүгээр Манжид дагаар ороод байсан дотоод засаг 49 хошууны монголчуудыг л нэрлэдэг байв. Гэвч 1691 онд Халх Манжид эзлэгдсэнээс хойш Халхыг бас “Ар Монгол”-д багтааж, өмнө нэрийдэж байсан “Ар Монгол”-оо “Дотоод засаг” гэж нэрлэх болов. Харин Халхыг “Гадаад засаг” гэж ялгаварлан нэрлэх болжээ. Өөрөөр хэлбэл Чин улсад дагаар орсон монголчуудыг Дотоод Монгол, Гадаад Монгол гэсэн 2 үндсэн хэсэгт хуваагаад, Гадаад Монгол гэдгээ бас дотор нь “Гадаад засаг”, “Дотоод засаг” гэсэн 2 хэсэгт хуваасан ажээ. 1636 онд монголчуудын өмнөд хэсэг тухайн үедээ хүчирхэгжиж байсан манж нарын мэдэлд орсон. Тэднийг Манж Чин улсад хамаарах өөрийн газар нутаг гэсэн утгатайгаар “Дотоод Монгол” гэх болжээ. Энэ үед оросууд Сибирийг колончилж, Байгал нуур орчмын уудам газрыг өөрийн болгов. Санкт-Петрбургт ч, Бээжинд ч үл хамаарах Монголын энэхүү төв хэсгийг манж болон хятадууд өөрт нь хамаагүй буюу гадны нутаг гэсэн утгаар “Гадаад Монгол” гэж нэрлэх болсон нь “Өутар Монголия” (Англи: Outer Мongolia), “Вэй Монгу” (Хятад: 外蒙古), “Внешняя Монголия” (орос.), “Сото Монгору” (Япон: 外モンゴル) гэх мэтчилэн хэл хэлнээ орчуулагдаж 300 шахам жилийн турш олон улсын албан нэршил болж байв. Дээрх ангилал XIX зууны эхэн хүртэл үндсэндээ өөрчлөгдөөгүй, хэвээр мөрдөгдөж байв. Харин 1810-аад оны сүүлчээр хэвлэгдсэн Чин улсын хууль цаазад урьдын “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэж нэрлээд, бас урьд “Гадаад засаг” гэж нэрлэдэг байсан Халхын 4 аймаг болон тэдгээрт хавсаргасан Өөлд, Хойд аймгийн хошуудыг “Гадаад монгол” гэж нэрлэх болжээ. Үүнээс хойш хятадууд тvvхийн бичиг зохиолдоо “外蒙古” (гадаад монгол) гэж монгол нутгийн умард хэсгийг, “内蒙古” (дотоод монгол) гэж монгол нутгийн өмнөд хэсгийг нэрлэх болжээ. Энэхүү “Гадаад Монгол”, “Дотоод Монгол” гэдэг ухагдахуун нь яваандаа монголчуудын өөр зуураа газар зvйн байршлаас хамааран “Ар Монгол”, “Өвөр Монгол” гэж ялгасантай ерөнхийдөө нийцэх болсноор “дотоод, гадаад” гэдэг нь монгол хэлээр “өвөр, ар” дээр тогтсон бололтой. Харин “Гадаад Монгол” хэмээх нэр томьёо нь 1915 оны Хиагтын хэлэлцээрээс хойш өнөөгийн Монгол улсыг заасан улс төр-газарзүйн ойлголт болж тогтжээ. Энэ үеэс эхлэн “Гадаад Монгол” гэдгийг монголчуудын Ар Монгол буюу Ар Халх хэмээх нэр томьёотой ижил утгаар хэрэглэх болов. Өөрөөр хэлбэл, урьдын “Гадаад Монгол” гэдэг ойлголтын хамарч байсан цар хүрээ илүү явцуурсан аж. Энэ нэршил нь Манжийн харьяанд байх үед Манж хэлний дорги (дотоод), түлэрги (гадаад) гэсэн утгатай үгнээс улбаалсан Гадаад Монгол хэмээгддэг байсан бөгөөд 1947 онд Өвөр Монголын өөртөө засах орон байгуулагдсанаас хойш "Өвөр Монгол" гэдэг нэрний эсрэгцүүлсэн утга болон "Ар Монгол" хэмээгддэг болсон. "Ар, өвөр" гэдэг нь Монгол хэлэнд гадна, дотор гэсэн утгыг илэрхийлэхгүй бөгөөд, харин нэг цул бүхэл юмны хойд, урд этгээд (уулын ар, өвөр, дээлийн ар, өвөр гэх зэргээр) гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм. Тиймээс Монголчууд эдүгээ "Гадаад Монгол" гэхийн оронд Ар Монгол гэх нь элбэг юм.
Зүүнгарын хаант улс	Зүүнгарын хаант улс ойрад буюу монгол угсааны улс бөгөөд түүхчид Зүүнгарыг нүүдэлчдийн сүүлчийн эзэнт гүрэн гэж бичдэг. Ойрадууд Монгол улсаас салан тусгаарлах урт тэмцэл явуулсанаараа алдартай бөгөөд 1678 оноос өөрсдийн Зүүнгар улсыг байгуулжээ. Зүүнгар нь Цагаан хэрмийн баруун үзүүрээс одоогийн Казахстаны зүүн хэсэг, Киргизийн хойд хэсгээс өмнөд Сибирь хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. 1610 оноос Зүүнгарын хаант улсын суурь тавигдах үеээс Ойрадын удирдагчид хунтайж хэмээх цолтой байв[1]. 1678 онд Галдан Далай ламаас Бошигт хан цол хүртсэн үеэс эхлэн Цэвээнравдан, Галданцэрэн хаан, Даваач нар хаан цолтойгоор засаглаж байсан ажээ. Ойрадын Цорос, Өөлд аймгууд Ойрадын цэргийн зүүн талын жигүүр болдог байсан тул уламжилалаар хожим Зүүнгарчууд гэж нэрлэгдэх болжээ. Цоросууд 17-р зуунд хүчирхэгжин урьд нь Ойрадыг тэргүүлж байсан Хошууд аймгийн оронд Ойрадыг толгойлон хүчирхэг улс байгуулсан нь Зүүнгарын улс болсон юм. Түүх Зүүнгарын улс байгуулагдсан нь Монголын түүх Он цагийн дараалалУлсуудУдирдагчидЯзгууртнуудСоёлУлс төрГазарзүйХэлШашиг Балар эртний үе Эртний үе Дундад зууны үе Орчин үе үхз Монгол улсууд 14-17-р зуунд: Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад, Моголистан Монгол улсууд 17-р зуунд: Монгол Улс, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Хотгойдын хант улс, Халимагийн хант улс, Моголистан Монгол 1720-иод он Их Монгол Улс байгуулагдсаны дараа Чингис хаан хүү Зүчиэр удирдуулсан цэрэг илгээж ойн иргэдийг дагуулахаар очиход Ойрадын ноён Худуга Бэхи Ойрадуудаа дагуулан угтан ирж Их Монгол улсад нэгдсэн юм. Ийм учраас Чингис хаан Хутуг Бэхийн хүү Иналчид өөрийн охин Цэцэйхэнг, түүний дүү Төрөлчид Зүчийнхээ охин Холуйханыг хатан болгон өгч худ худгуй болж, Ойрадуудыг Их Монгол улсын Боорчийн харьяанд 4 түмэн болгожээ. Энэ цагаас Дөрвөн Ойрад гэдэг нэр гарчээ. Үүний дараа ойрадууд баруун зүг нүүж Енисей мөрний эх Дэлгэр мөрний саваар очиж нутаглаж байгаад XIII зууны II хагаст Завхан, Хүнүй гол Алтайн уулын зүүн бэл хүрч нутагласан бөгөөд тэд Аригбух, Хайду нарын харъяатууд болжээ. XIV зууны сүүлч үеэс Ойрадууд Чингисийн угсааны Монгол хаадын мэдлээс гарч салан тусгаарлахын төлөө тэмцэх болсноор Элбэг хааны үед уугуул Монгол орон баруун, зүүн Монгол, Урианхайн 3 хязгаар болж хуваагдан хоорондоо тэмцэлдэх үе эхэлжээ. Тэд Дөрвөн Ойрадын чуулган гэдэг эрх барих зөвлөлдөх дээд байгууллага байгуулж Бүүвэй Мирз, дараа нь Байбагас удирдаж байв. 17-р зуунд (16-р зууны сүүл?) Торгууд, Дөрвөдийн зарим нь баруун хойш нүүж Ижил мөрөнд, Хошууд нар 1630-аад онд Төвд, Хөх нуурт очиж нутаглажээ. Ижил мөрөнд очигсдыг Халимаг гэгдэх болжээ. Гадагш нүүж одолгүй үлдэгсдийн нилээд нь Цорос овогтнууд байлаа. Тэдний нөлөө Ойрадуудын дунд өсөж эрх барих овог болсон үе байдаг. Цорос овогтны тэргүүн Эрдэнэбаатар хунтайж 1640 онд Тарвагатайн нурууны “Улаан бураа” одоогийн Тачван хот гэдэг газар Монгол ноёдын чуулган хийхийг санаачилжээ. Энэ чуулганд Халх болон Ойрадаас 28 ноён оролцсоны дотор Эрдэнэ бишрэлт засагт хаан Субадай, Очирай түшээт хаан Гомбодорж, Сэцэн хан ноёдын төлөөлөл, Ойрадын Эрдэнэбаатар Хунтайж, Хөндлөн Уваш, Гүш хаан Төрбайх, Хөх нуур, Ижил мөрний Торгуудын Шүхэр Дайчин тэргүүтэй ноёд, Халх Ойрадын шашны зүтгэлтнүүд оролцсон юм. Энэ чуулганаар “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз” гэдэг 120 зүйл бүхий хууль батлав. Энэхүү Их цаазын гол үзэл санаа нь: - Манж гүрний зүгээс эзлэн түрэмгийлэх аюул занал нүүрлэж байгаа нөхцөлд: Манжийн эзлэн түрэмгийлэх аюулын эсрэг тэмцэх явдал бол хүн амын нийт давхарааны үүрэг хариуцлага болгох Шарын шашныг улсын шашин болгон хуульчилж шашны нөлөөн дор Монгол овогтны эв нэгдлийг бэхжүүлэх Том ноёдын хоорондын зөрчил сөргөлдөөнийг зогсоож хүчээ төвлөрүүлэх зэрэг гол асуудлуудыг хуульчилж өгсөн юм. Монгол овогтны улс төрийн нэгдлийг сэргээх энэ чуулганы шийдвэр Эрдэнэбаатар хун тайж Ойрадын шарын шашны тэргүүн Зая Бандид Намхайжамц нарын хүчин чармайлтаар Ойрад нутагт зохих үр дүнд хүрч Ойрадын дотоод зөрчил зогсож аж ахуйн байдал нь сайжирч Орос, Казахтай холбоо харилцаа тогтоожээ. Гэтэл 1671 онд Эрдэнэбаатар хун тайжийг түүний Торгууд хатан Юм Агасаас төрсөн Сэнгэ залгамжилах байсныг хун тайжийн Хиргис хатан Дара Балжаас төрсөн хүү Цэцэн, Зодов хоёр эвсэж хороосон байна. Энэ тухай мэдээг Юм Агас хатан Төвдийн Далай ламын дэргэд шавилан сууж байсан хүү Галдандаа хүргэж яаралтай ир хэмээн дуудсан байна. Галдан (1644-1697) улааны шашны сахил санваараа Далай багшдаа буцааж өгөөд нутагтаа ирж, Алдар хошууч, Данзан нарын туслалцааг авч хуйвалдагчийн эсрэг тэмцэхдээ Ойрадын чуулган дарга Очирт Сэцэн ханы дэмжлэгийг авсан байна. Очирт сэцэн хааны охин Ануг Галдан хатан болгон авчээ. Галдан, Цэцэнг устгаад Зодовыг Хөх нуурын зүг зугтаалган өөрийн холбоотон агсан Алдар хошуучийг 1671 онд, Данзанг 1673 онд өөртөө нэгтгэн (газар нутаг харъяат ардын нь хамт) авмагц Хадам аав Очирт Сэцэн, авга ах Цөхүр нь Галдангаас болгоомжлохдоо түүнийг айлган сүрдүүлэх зорилгоор Галдангийн захиргаанд орсон зарим аймгийг довтлон булаан авчээ. 1675 онд хадам аав түүний хүү Лувсангомборавдан нар шинээр хуйвалдаан зохион байгуулж байгааг Галдан мэдэж өрсөн цохилт өгсөнд Очирт Сэцэн, Жултаст (Казахт) зугтахад хөөн барьж аваад Бортал гэдэг газар гөрөөчний хоёр отгийг захируулан суулгажээ. (Очирт Сэцэн 1680 онд нас барсан) Нөгөө авга ах нь Цөхүрийг 1676 онд бут цохисноор Ойрадын газар нутаг олон аймаг Галдангийн мэдэлд орж тэрээр 1676 онд Ойрадын хаан ширээнд суужээ. 1679 онд Галдан хаанд Далай лам Бошигт цол хайрласан. XVI зууны эхэнд Ойрадын 40 хошуу нь 2 гар болж хуваагджээ. Чорос, Шарас, Махас гэсэн 3 аймгийн 20 хошууд Зүүнгар Ойрад болдог байв. Баруун гарын олонхи нь Галдангийн довтолгооноос гадагш дүрвэн нүүгээд (ихэнх нь Манжид орсон) Зүүнгарынхан нь нутагтаа үлдсэн учраас Галдан улсаа Зүүнгарын хаант улс гэж нэрлэв. (Социализмийн үеийн түүх бичлэгт Зүүнгарыг Эрдэнэбаатар хунтайж байгуулсан гэж бичсэн байдаг). Галдан Зүүнгарын засаг захиргааны хуучин зохион байгуулалт болох хошуудыг эвдэж, хааны харьяатыг гал голомт гэсэн утгаар "отог", ноёдын харьяатыг "анги" гэдэг боллоо. Энэ нь ноёдын эрх мэдэл, эдийн засгийн хүчийг хязгаарласан арга хэмжээ байв. Галдан “захиа зарлиг” гаргаж засаг захиргаа хот айл, арван, хорин, дөчин отог гэж хувааж харьяат ардууд нэг отгоос нөгөөд дураараа шилжихийг зогсоов. Отгийн захирагчийг “Зайсан”, Дөчиний захирагчийг “Дэмч” гэдэг байв. Зарга шүүх, маргаан таслах явдлыг чангатгажээ. Зарга буруу хагалбал, зарчийг огцруулдаг болгов. 1654 оноос өмнөх буюу эцгийн үеийн өр төлбөрийг хүчингүй болгов. Галдан Зүүнгарт анх удаа зоос цутгуулсан юм. Бурхны шашны сүм хийдүүдийн жас байгуулсан юм. Оргодол босгуул этгээдийг барьж өгсөн хүнд түүний мал хөрөнгөөс урамшуулал болгон өгөх журам тогтоосон байна. Галдан тод, дөрвөлжин, түвд үсэгтэй алтан тамга гуравтай байжээ. Хаанаас дооших албаны хүмүүст мөнгө, зэс, төмөр, цагаан тугалган тамга өгч зиндаалдаг болсон байна. Ногоон буюу алаг өнгөтэй туг хэрэглэж байв. Галдан Манж гүрэнтэй хөрш улсын хувьд худалдаа хийж эрх тэгш харилцаж байх хүсэлт тавьж байсан боловч Энх-Амгалан хаан Өөлд аймаг (Ойрадыг хэлж байна)-т Очирт хан, Аблай ноён, Галдан тайж гэж л байсан, ер Бошигт хаан гэж явсан газаргүй хэмээн Галданг ихэд дорд үзсэн хариу өгч байжээ. Гэвч Галдан Бээжинд ирж жил бүр элч илгээж олон мянган хасгаар өргөн хэрэглээний зүйлээ тээвэрлэж авдаг байв. Гэтэл 1683 онд Манж нар Ойрадын 200-гаас илүү хүнтэй элчийг цагаан хэрмийн хаалгаар оруулахыг хориглов. 1678-1680 онд Галдан Дорнод Туркестан, Самарканд, Бухар зэрэг баруун зүгт газар нутгаа тэлж худалдааны замд ноёрхох, цэрэг зэвсгийн чадавхаа нэмэгдүүлэхийн тулд Зүүнгарт амьдарч агсан Орос, Швед гаралтай уран дархануудаар галт зэвсэг, хуяг, дуулга, жад, илд хийлгэж Буучин отгийг 1000 өрхтэйгээр байгуулжээ. Аян дайнууд Үндсэн өгүүлэл: Халх-Зүүнгарын дайнууд ба Зүүнгар-Казахын дайнууд Зүүнгарын хил хүчирхэг үедээ Ордос хүрч байв Зүүнгар, Оросын хил өмнө зүг рүү багасаж байна Яркендын хант улс ялагдсаны дараа. Галдан Бошигт хаан Төв ба Дундад Ази руу олон удаагийн аян дайн явуулж бүр Энэтхэгийн Кашмир хүрсэн байдаг. Хиви, Бухар, Самарканд, Моголистан, Кашгар, Яркенд, Турфан, Коканд зэрэг ханлигууд, Хами, Ферган зэрэг эзэмшил газрууд түүнд бууж өгч алба татвар төлж байсан ажээ. Түүний мэдэлд Дундад Ази бараг бүхлээрээ орж Манж, Орос улсуудыг жийрхэн болгоомжлоход хүргэжээ. Галдан хаан уйгар цэргүүддээ орос цэргийн хувцас өмсгөөд "энэ манай орос цэргүүд" хэмээн манж нарыг сүрдүүлж байв.[2] XVIII зууны эхэнд Зүүнгарын Цэвээнравдан хаан Енисейд байсан Зүүнгарын харъяат Енисейн киргизүүдийг Оросын захиргаанд орохоос болгоомжлон өмнө зүг нүүлгэсэн байна.[3] 1703 оны 7 сард 3000 хүнтэй зүүнгарын цэрэг Хонгорайн нутагт очин нутгийн киргиз ноёдын тусламжтай 15-20,000 хүн буюу Хонгорайн хүн амын ихэнхийг цуглуулан 3 замаар зүүнгарын цэргийн хамгаалалтан дор Зүүнгарын хаант улсын гүн рүү нүүлгэн шилжүүлжээ.[3] Нүүн ирсэн киргизүүд Зүүнгарын цэргийн болон хилийн албанд хүчин зүтгэж байсан[3] Хонгорайчуудын ихэнхийг нүүснийг оросууд ашиглан 1704-1706 онд Минусын хотгорт үлдсэн киргизүүд рүү хэд хэдэн довтолгоон хийж мөн Зүүнгараас буцан ирсэн цөөн тооны киргизүүдыг довтолжээ.[3] Хонгорайн нутгийг оросууд эзлээд Абаканскийн цэргийн шивээг яаран байгуулж цаашдын довтолгоондоо ашиглах болжээ. Ойрад Монгол улс тухайн үедээ Хятад, Дундад азийн гүүр болсон эртний түүхт торгоны замыг хяналтандаа байлгаж Узбек, Тажикийн зарим хэсэг, Киргиз, Казахстаны ихэнхи хэсгийг захирч байв. Аныракайн тулаан нь Зүүнгарын хилийн хамгаалалтын бүлэг цэрэг рүү казахууд давуу хүчээр гэнэдүүлэн довтолсон жижиг тулаан болохыг Оросын түүхчид бичиж байна. Европын колоничлогч их гүрнүүд ч тал засч асан манжтай зүүнгарчууд 1717-оос 1733 онд томоохон байлдааны ажиллагаа явуулжээ. Манжууд Зүүнгарыг унагахаар ойр ойрхон цэрэг татаж, дайны нүсэр зардал гаргасны эцэст өөрсдөө туйлджээ. Ази тивд хамгийн нөлөөтэйгээр оршиж байсан Манж чин гүрэн талын нүүдэлчин Монголчуудтай хийсэн дайны зардлаа дийлэхээ байж, эзэмшил нутаг даяар нь үгүйрсэн олны бослого оволзсон байна. Ийн аргадгүйдсэн Манж гүрэн ойрадуудтай гэрээ хийж Алтайн нуруугаар хил тогтоожээ. 1740-өөд оны эхэнд Казахын бага болон дунд жуз Галданцэрэнгийн захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ.[4] Захчин нар Чингэл, Өрөнгө гол, Эрээн хавирга хавьд байв. Тэд Зүүнгарын зүүн, өмнөд хилийг хамгаалах үүрэгтэй байсан бөгөөд захчин нар манжийн удаа дараагийн цохилтыг өөрсдийн хүчээр няцааж байв. Манжийн хаан Зүүнгарыг эзлэх замд саад болж байгаа урианхайчуудыг эхэлж цохих хэрэгтэй гэж хэлж байв.[5][6] 18-р зууны эхийн Зүүнгарын хаант улс Ардын аман зохиолоос үзвэл тус хаант улс 2 гарын буюу Зүүн 8 хошуу, Баруун 6 хошуунд хуваагдсан засаг захиргааны хуваарьтай байсан. Зүүнгар хаант улсын нийгмийн жижиг энгийн нэгж нь хот айл байв. Зарим судлаачдын үзсэнээр, хот айлд 5-6 өрх багтах бөгөөд гол шинж төрхөөрөө хөдөөгийн хүйн байдалтай байжээ. Тэд бэлчээр нутгийг хамтран ашиглаж, нүүх, худаг ус гаргах, хороо барих, малын ноос үс авах зэрэг ажлыг хамжин хийдэг байв. Хоёроос гурван хот айл нэгдэж нэг арван болно. Түүний ахлагчийг аравны ах гэнэ. Хоёр гурван арван нийлж байж хорин болно. Хоринг мэдэгчийг шүүлэнгэ гэнэ. Хоёроос дээш хорин нэгдэж байж дөчин болно. Дөчнийг эрхлэн мэдэгчийг дэмч гэнэ. Дэмч бол зайсангийн туслах юм. Зарим дөчинд зуу хүртэл айл багтдаг бөгөөд нэг отцийн дотор хүн амын тооноос хамаараад дөчний тоо янз бүр байна. Арван, хорин, дөчин нь засаг захиргааны жижиг нэгжүүд бөгөөд Зүүнгар улсын цэрэг захиргааны үндсэн том нэгж нь отог буюу анги юм. Уналт Үндсэн өгүүлэл: Зүүнгар-Чин улсын дайн Даваач хааныг буулган авсан нь Зүүнгарчуудыг хядан устгаж байгаа нь, Орой-Залаат уулын орчим. 1755 он. Зүүнгарыг мөхөөсөнд зориулан бариулсан Пунинг-цогчин дуган буюу түмэн амгалант тэнгэрийн сүм нэрээр алдаршсан Юнхэгүн сүм, Хэбэй муж Орос, Манж нар Төв Ази, Сибирийг эзлэхэд нь саад болж байсан Зүүнгарын эсрэг хуйвалдан нь ил болон далд олон баримтаар батлагддаг. Эрчис мөрөн хавиар байсан дөрвөд, баяд нар дайнаас өмнө Зүүнгарын хаантай зөрчилдөн зүүн тийш Алтайг давж уулынхаа нөгөө талд гарсан боловч 1753 онд манжууд баригдаж аргагүй нь эрхэнд захиргаанд нь оржээ. Манж нар тэдийн эхлээд одоогийн Баянхонгор аймаг дараад нь Увс нуур орчим суулгажээ. Зүүнгарын хаан Галданцэрэнг нас барсны дараагаар түүний бага хүү хаан ширээнд залрах ёстой байсан ч хэтэрхий түргэн ширүүн ааштайгаасаа болж Зүүнгар улс-ын ноёдын итгэлийг хүлээж үл чадав. Үүнээс үүдэн Зүүнгарт улс төрийн хуйвалдаан болж Галданцэрэн хааны том хүү болох Дамбадаржаа хаан ширээнд залах болов. Гэвч Амарсанаа болон Даваач нар ахин хуйвалдаж баригдан нутгаасаа хөөгдсөн ба өөрсдийн 1500 хүнээс бүрдсэн армиа Дамбадаржаа хааны хүрээ рүү хөдөлгөв. Энэхүү довтолгоон нь амжилттай болж Даваач хаан ширээнд залрав. Даваач 1752-1755 хүртэл Зүүнгар улсын хаан ширээг 3 жил барихдаа Хаант Оростой холбоо тогтоож чадсан хэдий ч таранхай бутархай Зүүнгар улсыг нэгдэн нийлүүлж чадаагүй юм. Амарсанаа болон Даваач нар анх хамтран төр барихаар зэхэж байсан ч Даваач ганцаар хаан ширээнд суусан нь Амарсанаад таалагдсангүй. Удалгүй Амарсанаагаар удирдуулсан Ойрадууд дотроо иргэний дайн хийхэд хүрэв. Энэхүү иргэний дайн Зүүнгар хаант улсыг мөхөхөд хүргэсэн юм. Амарсанаа болон түүний цэргүүд ялагдан улмаар Манжийн дарлалд байсан Халхын нутаг руу дүрвэхээс өөр замгүй болсон. Энэхүү ялагдлын дараа Амарсанаа Манж-Чин улстай хамтарсан их цэргийн манлайд явав. 1755 онд Манжууд гол хүчийг нь ар, өвөр Монголоос татсан морьтон эрсээс бүрдүүлсэн 50 мянга орчим цэргийг Зүүнгар улс руу гурван замаар оруулсан байна. Манж цэргийн ерөнхийлөн захирагчаар Банди хэмээх өвөрлөгч жанжин явсан бол туслах жанжинаар Саарал гэх ойрдын ноён томилогдсон байлаа. Их цэргийн манлай ангийг Зүүнгарын хойд аймгийн цэрэг бүрдүүлж, ойрадын нөлөө бүхий ноён хойдын Амарсанаа тэргүүлсэн юм. Амарсанаа манлайлж явсан учраас ойрадын ард түмэн энэ удаад манжийг тэгтэлээ улайран эсэргүүцээгүй билээ...Шийдвэрлэх тулалдаан Гэдэн уулнаа болж Даваач хааны 8000 орчим цэрэг үлэмж давуу хүчний эсрэг хэдийгээр баатарлан тулсан боловч тэсч чадсангүй. Даваач хаан Кашгарын нутгаас баригдаж, Бээжин хотноо хүргэгдсэн байна. 1755 онд буюу манжууд ойрадыг эзлэнгүүт цэрэглэн боссон юм. Энэ бослого зөвхөн ойрад түмний тэмцэл байсангүй. Амарсанаа хэдий Манж-Чин улстай нийлж Зүүнгар хаант улсыг мөхөөсөн ч удалгүй тэднээс урван Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарган тулалдаж эхлэв. Үүнтэй зэрэгцэн Хотгойдын Чингүнжаваар толгойлуулсан бослого халх Монголд ч эхлэв. Манжийн эзэн хаан энэ тухай сонсоод “-Жарны донсолгоо эхэллээ...” гэж айдас дүүрэн дуу алдсан гэдэг. Ойрадын босогчид эхний тулаануудад манжийн 36 мянган цэргийг устгасны дараа манжууд яаралтай цэрэг татаж, бялтат буу, үхэр буугаар зэвсэглэсэн үлэмж хүчийг мөн л гурван замаар Зүүнгарын нутаг руу цөмрүүлсэн байна. Амарсанаа, Дондогманж, Ням, Занагарав нарын баатруудаар толгойлуулсан ойрадын дайчид тэрхүү их цэргийг нь дахин хиар цохив. Харамсалтай нь энэхүү ялалтын дараа ойрадууд хаан ширээний төлөө маргаан үүсгэж, хоорондоо зэвсэг зөрүүлсэн байдаг. Голлох хоёр удирдагч Дондогманж, Амарсанаа нар зөрчилдөж, Дондогманж нь Амарсанаагаа довтлон Казах руу дутаалгажээ. Энэхүү үйл явдал манжуудад ашигтай байв. Гуравдахь довтолгоо цэрэг, технологийн хувьд тухайн үедээ л сонгомол, бас хүчний хувьд дэндүү хол зөрүүтэй байлаа. Энэ удаад Манжийн эзэн хаан ойрадуудыг даран дагуулах бус үгүйртэл хядахыг шууд зарлиглаж, алсан ойрад хүний тоогоор мөнгөн шагнал амалсан байна. Зүүнгарын өргөн уудам нутаг даяар эмх замбараагүй цуст хядлага ийнхүү эхэлжээ. Эмэгтэйчүүд, хүүхэдгүй хутга ханцуйлан “дэр авч үхнэ” хэмээн эцсийн тэмцэлд босон манжийн цэрэгт нилээд хохирол учруулжээ. Үүний дараа манжийн жанжид хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг ч хайрлахгүй алахыг тушаасан байна. 2 жилийн хугацаанд Зүүнгарын хүн амаас дөнгөж 100 мянга орчим хүн л дүрвэж нуугдаж, дагаар орж амь гарчээ. Амь үрэгдэгсдийн үлэмж хэсэг нь эмэгтэйчүүд, балчир хүүхдүүд байсан юм. Тэд уултай газрыг гар гараасаа барьж байгаад самнасан байна. Жанжнуудын айлтгалд “500 махчинг алав, 1000-ыг барьж сөнөөв, 2000 хулгайг хийсгэв” “махчин, босуул, хулгай, дээрэмчнийг алав” гэх мэтээр бичсэн байдаг. Эхэндээ дандаа эр хүнийг нь алах бодлого барьж байв. Гэтэл ойрад эмэгтэйчүүд бүгд ханцуйдаа хутга бариад боссон. Тиймээс бослого дарах үйл явцад эр, эм, хүүхэд гэж ялгалгүй алах болжээ[7]. Чин гүрний эрдэмтэн Вэй Юаний бичсэнээр Баруун Монголчуудын нийт хүн ам 1,500,000 гаруй байсны 30% буюу 480,000 гаруй нь Чин улсын цэрэгт алагдаж, 40% буюу 600,000 нь цэцэг өвчнөөр нас барж (Чин гүрний цэргүүд албаар тараасан гэх), 20% нь буюу 300,000 орчим нь Орос, Халимаг болон казах аймгууд руу дүрвэж, 10% буюу 150,000 орчим хүн уул хад, ус гол руу нуугдан амьд үлджээ. Энэ тухай Майкл Эдмунд Кларк "зөвхөн Зүүнгар улсыг эзэлсэн төдийгүй Зүүнгар улсын ард иргэдийг ч бүрэн устгасан" гэж тодорхойлсон. Харвардын их сургуулийн доктор, профессор, түүхч Питер Пердюэ "Зүүнгарын хаант улсын ард түмнийг устгасан нь Тэнгэр тэтгэгч эзэн хааны явуулсан харгис хядлага устгал бүхий бодлогын үр дүн" гэж үзжээ. Халхын цэрэг эхэн үеийн тулаанд оролцсон ч Халх, Өвөр Монголд манжийн эсрэг бослого үймээн эхэлсэн тул манжийн хааны тушаалаар нутаг буцсаныг Америкийн судлаач Бенжамин Леви судалгаандаа дурьджээ.[8]. Амьд үлдсэн цөөн ойрадуудын зарим нь Ижил мөрөн дэх халимагууд руу зугтан очиж, бусад нь манжийн захиргаанд оржээ. Л.Гумилев Зүүнгарчуудыг өмнө нь Хүннү, Түрэг, Уйгар улсуудын гүйцэтгэж байсан хятадын түрэлтийг зогсоох үүргийг гүйцэтгэж байсан гэсэн байдаг.[9]. Баруун монголын ард түмэн ойрад-зүүнгаруудыг хядан устгаж төр улсын голомтыг нь самарсны дараа Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан "Гурван үеийн хаадын сүнсийг амраалаа" хэмээн дуу алдсан гэдэг билээ. Зүүнгарын сүүлийн хаан Даваач Амарсанаа Чин улсын эсрэг бослого гаргажээ Хядлагад манжийн эсрэг шаргуу байлдсан хойт, өөлд, захчин, урианхай, цорос, Дөрвөд, Баяд зэрэг аймгууд ихээхэн өртсөн байна. Бослогыг Дөрвөдийн гурван Цэрэнгээс бусад ойрдын бүх удирдагч дэмжин оролцжээ. Манж нар захчины ноён Мамуудыг баривчлан Тэнгэр уулын араар байсан захчингуудыг хойш Алтай давтал нүүлгэн захиргаанд оруулсан ч Амарсанаагийн бослогын үед ихэнх нь түүний талд орон тулалдсан ба Амарсанаа Мамуудыг цаазалсан байна. Манж нар захчингуудын нилээд хэсгийг хядаж, мөн зүүнгарын зарим эмэгтэй, хүүхдүүдийг нь Манжийн урд муж, Хятадын гүн хүртэл цөлөн манж цэргийн боол болгожээ. Мөн зарим захчингуудыг Өвөр Монголын Хөлөнбуйр зэрэг зүүн нутгаар цөлсөн байна. Торгууд, хошууд нарын гадагш нүүлгүй Зүүнгарын захиргаанд үлдсэн хэсэг нь мөн л хядлагад өртсөн бололтой. Зүүнгарын хүчирхэг улсын гол цөмийг бүрдүүлж байсан хойд, өөлд, цоросын томоохон аймгууд үндсэндээ тэр чигтээ сүйрчээ. Одоо цөөн тооны өөлд ястан Монгол, Хятадад байгаа бөгөөд ястан, аймгийн хэмжээтэй угсаатны бүлэг байсан хойд, цорос нар ихэнх нь хядагдаж одоо энд тарсан цөөн тооны овог төдий болсон байна. Мөн Чингүнжавыг дэмжсэн хотгойдуудыг 5, 10 айл болгон хэсэгчлэн хувааж Халх, Өвөр Монгол даяар тархаан цөлж хүчийг нь сарниулжээ. Одоо хотгойдууд Завхан, Хөвсгөл аймагд төвлөрөн суурьшиж байна. Манж улс Зүүнгарыг эзэлсний дараа Зүүнгарын нутаг дээр Шинжаан ("Шинэ муж") мужийг байгуулан уйгар, казах, хуй (дунган) нарыг суурьшуулжээ. Ойрадуудын нутаглаж байсан Казахстаны зүүн хэсэг, Киргизстанд монгол нэртэй газар усны нэр нилээдгүй үлдсэн бөгөөд эрдэмтэд тэндээс монгол газар усны нэр нэмж олсоор байна.[10] Киргизстаний зүүн хэсэгт Джиргалан буюу "жаргалан", Дьюрбельджин буюу "дөрвөлжин", Алтайн БНУ-н өмнөд хэсгээр Чиндагатуй буюу "чандагатай", Усть-Улаган буюу "улаан", Онгудай гэсэн хотууд бий. Мөн халимагуудын байсан Казахстаны баруун хойд хэсэгт Чаган нуур гэх мэт монгол нэртэй газрууд бий. 1718 онд оросууд Зүүнгарын Цоржийн хийдээс холгүй орших буддын 7 сүмтэй газрыг эзэлж Семипалатинск ("семь" - долоо, "палат" -майхан) гэсэн бэхлэлт байгуулсан нь хожим нь хот болон өргөжжээ. Оросууд ойрдын эдгээр сүмийн талаар бүр 1616 онд мэдэж байв. 1660—1670 онд энд зүүнгар-казахын томоохон тулалдаан болсон учир 1734 онд Герхард Фридрих Миллерийг ирэхэд сүмүүд нилээдгүй сүйрсэн байдалтай байв. XVIII зууны сүүлд нэрт судлаач Петер Паллас сүмүүдийн зургийг зурсан байна. Семипалатинскийг 2007 онд Семей нэртэй болгон өөрчилсөн бөгөөд энэ нь ойрадын түүхийг бүдэгрүүлэх зорилготой хийгдсэн гэдэг. Хотын иргэдийн дунд шинэ нэр тийм ч оновчтой нэр биш гэж үзэх хандлага байдаг.[11] Мөн Алма-Ата хотыг Алматы болгон өөрчилсөн ба Семей, Алматы нь казах хэлэнд ч ямар ч утга илэрхийлдэггүй зохиомол үг юм. О.Т. Молчанова Алтайн Бүгд Найрамдах Улсын 5400 газар зүйн нэрийг судлааад 423 нь монгол гаралтайг тогтоожээ.[12] Мөн Алтайн нурууны Казахстанд хамаарах хэсгийн 2000 нэрний 7 хувь буюу 140 нь монгол үг байна.[3] Эрчис мөрөнд цутгадаг Бүхдэрмэ голын зүүн эргээс урагшлах тусам монгол нэр олширч байгаa бол баруун эргээс нь хойшлох тусам орос нэр олширч байна. Зүүнгарын хядлагаас хойш олон зуун жил өнгөрсөн тул уул усных нь монгол нэр мартагдан орхигдох явдал гарч байна. 600 мянга орчим хүн амын 480 мянга нь үрэгдсэн Зүүнгарын хядлага нь дэлхийд томоохон орох 10 хядлагын нэг юм. Тэнд харуулын асуудлаар очсон манж түшмэл "20 хоног явахад нэг ч хүн таараагүй" гэж тэмдэглэн бичсэн байдаг. Мөн «ямар ч хvний мөргүй мянга мянган бээр эль хуль тал нутаг» хэмээн бичиж байв. Түүхч На.Сүхбаатар: "Гэтэл манай зарим түүхчид ойрадын түүхийг тэднийг дарангуйлж байсан Манжийн эх сурвалжаас авч бичдэг. Тэр сурвалжид “Ойрадууд хоорондоо дайтаад байхаар нь Манжийн их цэрэг очиж төвшитгэсэн” гэсэн байдаг. Тэгж алж хядаж, юу ч үгүй болгож төвшитгэдэг юм уу. Үүнийг ойрадын өөрийнх нь түүхийн эх сурвалж буюу худам, тод бичгийн сурвалжаас үзэх хэрэгтэй. Бид түүхийг олон талаас нь олон баримт сэлтээс үндэслэж, болгоомжтой бичих ёстой юм".[13][14] Аливаа бусдыг эзлэн түрэмгийлж, хүн ардыг хядан устгагч улс үндэстэн өөрийнхөө тэрхүү түүхээ цайруулан бичдэг түүхийг жишээ татан авбал: европчууд 1600 оноос Америк тивийг эзлэн түрэмгийлж эхэлснээс хойш 1900 он хүртэлх хугацаанд уугуул иргэдийн 75-80 хувь нь амь үрэгджээ. Тэдний дийлэнх нь цагаан арьстнуудын тээж ирсэн элдэв өвчнөөр үхжээ. Америкийн зарим нэгэн түүхч энэ бол санаатай хядлага байгаагүй, халдварт өвчнөөр үхсэн гэдэг ч зарим тохиолдолд англи, францчууд уугуул иргэдийн дунд халдварт өвчин зориуд тарааж байжээ. Иймээс манжийн түүхийн сурвалжид зүүнгарчуудын нилээд нь халдварт өвчөөр үрэгдсэн гэж тэмдэглэсэн байдагийг дахин тодруулах хэрэгтэй юм. Зүүнгараас үлдсэн иргэдийн бослого хөдөлгөөнөөс сэрэмжилж бүх галт буу, зэр зэвсэг, нум сумыг хурааж устган, зөвхөн урианхайчуудыг ангийн арьс бэлтгэх үүрэгтэйгээр нум сум хэрэглэх эрхтэй үлдээжээ.
Богд хаант монгол улс	Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс (түүхэн бичиглэлд — Богд Хаант Монгол Улс) нь 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалаар Манж Чин улсаас тусгаар тогтнолоо зарласан, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын дараах улс[2][3]. 1911 оны 12 сарын 29-нд Чин улсын засаг захиргааг түлхэн унагаж VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залж төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээв. Анхны Засгийн газрыг таван яамтай байгуулсны нэг Сангийн яамны тэргүүн сайдаар Түшээт Засаг, ван Гадинбалын Чагдаржавыг (Одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын уугуул) томилсон байна. Хаант Орос Улсаас зарим тусламж авч Хятадуудын эсрэг Таван замын байлдаан хийж тулалдаж, улмаар Өвөр Монголыг нэгтгэх зорилт тавьж байсан боловч амжилтгүй болсон байна. Мөн Тагна Тува, Буриадыг нэгтгэх бодлого тавьж байжээ. ОӨМУ байгуулагдахад барга монголчууд, Шинжаан дахь Илийн хязгаарын 26 ойрад хошуу, Дээд монголчуудын 26 хошууны 24 нь, Өвөр Монголын 49 хошууны 35 нь өргөх бичиг илгээн дагаар оржээ. Харин Өмнөд Монголын хятаджсан зүүн өмнөд хошуунууд Монголд дагаар ороогүй байна. Таван замын байлдаанаар Өвөр Монголын ихэнх хэсгийг чөлөөлсөн ч 1915 оны Хиагтын гэрээгээр Монголын нутгийг Халх, Дарьганга, Тагнын Урианхайн хязгаар (Хөвсгөлийн Урианхай орно), Ховдын хязгаарыг оролцуулан тогтоожээ. Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үед орчин үеийн олон шинэчлэлүүдийг хийсний дотор байнгын мэргэжлийн арми байгуулах, холбоо харилцааны газар, сургууль байгуулан, хэвлэлийн эхийг тавьсан байна[4][5]. Түүх Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс 1914 он Мөхөж байсан Манж Чин улсыг хуваан хагас колони хараат орон болгосон том гүрнүүд, манжийн хаанчлал халагдаж, ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах Дундад Иргэн Улс 1911 оны арван хоёрдугаар сард байгуулагдсаны дараа ч нөлөөний хүрээгээ өргөтгөхийн төлөө өрсөлдсөөр байлаа. Буриад монголыг өөртөө нэгтгээд, тариачдаа суурьшуулан Манж Чин улстай хаяа нийлэн хиллэх болсон Орос улс 1907, 1910 онд Гадаад Монгол дахь "тусгай эрх ашгаа" Япон улсаар зөвшөөрүүлэн байр сууриа бэхжүүлж, улмаар Урианхайн хязгаарыг авахаар тэмүүлж байв. Гэвч Япон, АНУ, Герман зэрэг орнууд мөн монголын газар нутаг, худалдааны боломжийг судлан, хятадын худалдаачдаар зуучлуулан бараагаа борлуулж, оросуудыг шахаж, алт нүүрсний уурхай байгуулах боллоо. Япон улс мөн Солонгос дахь "тусгай эрх ашгаа" Оросоор зөвшөөрүүлээд, Манжуураар дамжуулан Ази тивд нөлөөгөө ихэсгэж байсан тул Орос улс монголтой хиллэсэн хилийнхээ дагуу цэргийн ангиудаа байрлуулсан байлаа. Хүчирхэг гүрнүүдийн Алс Дорнод, Хятад дахь дайн, Орос, Хятадын хувьсгалт хөдөлгөөн манжийн зах хязгаар монголд нөлөөлж, зах зээлийн харилцаа нэвтэрч, гадаад орны үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн шинэ сонин хачин зүйлс монголчуудыг гайхшруулан хоцрогдлыг нь ойлгуулж байв. Манжийн төрийн "Шинэ засгийн бодлого" монголчуудын "үндсийг таслах, шашныг сөнөөх" -д чиглэж, тусгаар тогтнолын төлөө босох нөхцөлийг бүрдүүллээ. 1911 оны зун VIII Богд Жавзандамба хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Ар монголын ноёд, дээд лам нар чин ван Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Орос улсад одуулав. Жавзандамба хутагт, Халхын хан нар нэр хамтарсан бичигтээ Гадаад монгол, Өвөр монгол, Барга, Урианхайн хязгаарыг багтаасан Их Монгол улсыг байгуулахдаа Орос улсаас тусламж авах, худалдааны зэрэг харилцаа тогтоох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. Монголын төлөөлөгчдийг Орос улсын Гадаад явдлын яамны хэргийг түр эрхлэгч А.Нератов, Сайд нарын зөвлөлийн дарга П.А.Столыпин, II Николай хаан хүлээн авч уулзжээ. Оросын засгийн газар манжаас тусгаарлахыг дэмжилгүй, "Шинэ засгийн бодлого"-ыг зогсооход Хятад Монголын хооронд зуучлах амлалт өгсөн байна. Тэр үед Бээжинд сууж байсан элчин Коростовец, Оросын Гадаад явдлын яамны Алс Дорнодын газрын дарга, Монголын талаарх бодлогод шийдвэрлэх үүрэгтэй байсан А. Козаковт хэд хэдэн чухал санаа хэлж нөлөөлөхийн зэрэгцээ, шинэ засгийн бодлогоо зогсоохыг хятадуудаас шаардаж байв. Монголчууд мөн оныхоо 12-р сард Хүрээний манж амбаныг нутаг буцаан засаг захиргааг нь халаад 29-ны өдөр тусгаар тогтносон улсаа тунхаглаж, оны цолыг Олноо өргөгдсөн, улсын нэрийг Монгол Улс хэмээн зарлаж, Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч Богд хаанд Жавзандамба хутагтыг өргөмжлөн, соёмбот шар тугаа мандуулав[6][7]. Ийнхүү "монгол овогтон бүгдээрээ нийлж өөртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулах" , Монголын тусгаар тогтнолыг хоёр их хөрш болон бусад орнуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө уйгагүй тэмцлээ[8]. Манж Чин гүрний захиргаанд байсан монгол овогтнууд Хүрээний засгийн газарт нэгдэхээ илэрхийлэн дагаар орж байсан боловч, дөнгөж байгуулагдаж байсан Дундад Иргэн Улс өөрийгөө Манж Чин улсыг залгамжлагч, монголыг өөрийн нэг муж гэж үзэж байв. Богд хааны засгийн газар Франц, Англи, Герман, Америк, Япон зэрэг улсын засгийн газарт тусгаар тогтнолоо сэргээсэн тухайгаа мэдэгдсэн боловч хариу ирүүлээгүй ба дэлхийн бусад улсуудтай холбоо тогтоох явдалд Орос, Хятад хоёр ихээхэн саад тавьж байв. Богд хаан 1912 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Улиастай хотын манж жанжин, сайд нар бууж өгсөн ба Хатанбаатар Магсаржав гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн гүн, Тогтох гүн, Хайсан гүн, Дамбийжанцан, Жалханз хутагт Дамдинбазар нарын удирдсан цэргүүд хятад цэрэгтэй 3 сар гаруй тулалдаж, 1912 оны наймдугаар сарын 7-д Ховд хотыг бүрэн чөлөөлснөөр баруун хязгаарт манжийн засаг захиргааг устгасан байна. Гэвч Дундад Иргэн Улс монголын хувьсгалыг дарахаар Ховд руу цэрэг хөдөлгөв. Орос улс 1912 оны 5 дугаар сарын 6,14,18-нд Гадаад яамандаа зохион байгуулсан яамдын уулзалт дээрээ монголын асуудлаар баримтлах гурван гол зарчмаа тодорхойлжээ. Эдгээр нь: 1-д Хятадын Бүгд найрамдах улсын сюзеренитет дор Богд хаантай автономит Гадаад монгол улсыг байгуулах, 2-д автономит Гадаад монголд хятад гурван онцгой баталгаа өгөх, тухайлбал Гадаад монголд цэрэг оруулахгүй байх, колоничлохгүй байх, хятадын засаг захиргаа байгуулахгүй байх, 3-д Орос нь Гадаад монголд эдийн засгийн онцгой эрх, сонирхол олж авах байв. Дээрх зарчмыг тодорхойлоход Казаков, Нератов, элчин Коростовец нар гол үүрэгтэй байжээ. Ийнхүү Гадаад монголыг хятадтай харилцах автономит эрхтэй завсрын бүс болгохоор шийдэж хэрэгжүүлсэн юм. Орос улс XIX зууны дундаас шинжилгээний ангиа монголд илгээж материал цуглуулан, газрын зураг зэрэг хэрэглэгдэхүүн хийж ашиглаж байв. Дээрх газрын зургийг хийхэд оролцсон В.Л.Котвич Сангийн яамны Дорнод хэлтсийн тасгийн эрхлэгч байлаа. Энэ хэлтэс нь Азийн орнуудыг судлан Орос улсын нөлөөг улам бэхжүүлэх зорилготой байв. Мөн Сангийн яамыг Төв, Зүүн Азийг судлах "Оросын хороо"-нд төлөөлж байжээ. Дорно дахины судлаачид, засгийн газрын болон нэртэй хувь хүмүүс оролцож, ивээн тэтгэж байсан тус хороонд И.Я.Коростовец Гадаад явдлын яамыг төлөөлж байжээ. Котвич Азийн хэд хэдэн оронд оросын байгууллага, пүүсийг байгуулахад оролцож байсан тул улс төр, эдийн засгийн асар их өөрчлөлтийн тавцан хятад, монголын байдлыг сайн мэдэж байлаа. Богд Хаант Монгол Улсын газрын зураг. Коростовец, Котвич нар 1914 он. Котвич 1912 оны хавар (1912 оны 7 дугаар сарын 14-нд буцах замдаа захиа бичсэнээс үзэхэд) Ж.Цэвээн, К.М.Масков нарын хамт монголын хойд хэсэг, Орхон голын сав нутгаар хээрийн шинжилгээний ажлаар явж, монгол, түрэг хэлний үсэг бичгийн судалгаанд чухал хувь нэмэр оруулсан байна. Тэрээр Хүрээ, Монголын төв болон баруун аймгуудаар явж байхдаа сүм хийдийн төлөөлөгчид, янз бүрийн давхаргын хүмүүстэй уулзаж, тэр үеийн монголын амьдрал ахуй, засаг захиргааны байгуулал, нийгмийн харилцааг ул үндэслэлтэй судалжээ. Түүнийг монголд байх үед Оросын Гадаад яаманд монголын талаарх бодлогыг тодорхойлсон уулзалт болжээ. Гадаад монголыг XX зууны эхэн үеэс сонирхох болсон Япон юуны өмнө Өвөр монгол дахь нөлөөний хүрээгээ Оростой дахин баталж авлаа. Япон Орос хоёр 1912 оны 7 дугаар сарын 8-нд нууц конвенци байгуулж, Өвөр монголыг Бээжингийн уртрагаар (Гринвичийн 116 градус 21 минут)хоёр хувааж,түүний дорнод хэсгийг японы,баруун хэсгийг оросын нөлөөний хүрээ гэжээ. Энэ конвенцийн дараа Орос улс, монголын талаар 5 дугаар сард тодорхойлсон зарчмуудаа 8 дугаар сарын 15-нд яамдын сайдууд, II Николай хаанаар хүлээн зөвшөөрүүлээд засгийн газрынхаа бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр Коростовецийг Хүрээнд томилов. Коростовец 1912 оны 9 дугаар сард Нийслэл Хүрээнд иржээ. Оросын талаас Коростовец, монголын талаас да лам Цэрэнчимэд толгойлж байсан төлөөлөгчид Монгол хэмээх нэрэнд хамааруулах газар нутаг, статусын талаар маргалдаж, Коростовец хурал хаяж байсан боловч гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Коростовец"Гадаад монгол" гэсэн томьёоллоос "Гадаад" гэсэн үгийг хасч, өргөн утгаар ойлгож болох "Монгол" гэсэн үгийг орос эхэд, "Монгол улс" гэсэн томьёоллыг монгол эхэд хэрэглэхийг зөвшөөрөх, "автономия" гэсэн грек гаралтай үгийг монгол эхэд "өөртөө тогтнож", "өөртөө эзэрхэх" ёс журам хэмээн хөрвүүлэхийг үл татгалзах зэрэг буулт хийсэн байна. Ийнхүү хоёрдмол утгатай болсон боловч, Хаант Оростой бие даан гэрээ байгуулсан нь монголын хувьд маш чухал ач холбогдолтой байлаа. 1912 оны 12 дугаар сард хятадын цэрэг Ховд руу дөхөж ирэхэд Орос болон түүний холбоотой Англи, Япон хятадад шахалт үзүүлэн цэргийг нь гэдрэг татуулсан байна. Өвөр монголд түрэмгийлсэн хятад цэрэгтэй Хүрээнээс илгээсэн монгол цэрэг 1913 оны турш өвөр монголчуудтай хүч хавсран амжилттай тулалдаж байсан боловч, Орос улс өвөрмонголоос цэргээ татсан тохиолдолд Монголд үзүүлэх тусламжаа үргэлжлүүлнэ гэсэн болзол тавьсан тул Хүрээний засгийн газар 1913 оны арван хоёрдугаар сард арга буюу цэргээ эргүүлж татахад хүрчээ. Хаант Орос Улс «Танай улс учиргvй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, их цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс гэсэн нэр нь бүх монголчуудыг захирах улс гэсэн утгатай тул Орос улс энэ нэрийг эрс эсэргүүцэж байжээ. Америк, Европ тивийн улсууд Монгол улс байгуулагдсаныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан бөгөөд Хятадыг дэмжвэл ашигтай гэж үзэж байв. Иймээс ч Англи улс Монгол хэрвээ тусгаар тогтновол Төв Азийнхан монголчуудын жишгээр тэр чигтээ бослого гарган салан тусгаарлаж, дэлхийн колоний дэглэмийг нураах аюултай тул монголчуудын тусгаар тогтнолыг устгах, бүх монгол угсаатны нэгдсэн улс байгуулагдахыг эсэргүүцэн хориглохыг Орост зөвлөжээ. Оросын гадаад харилцааны сайд Сергей Дмитриевич Сазанов Монголын талаарх бодлогоо "Өөрийн улсын хил дээр цэргийн хувьд хүчирхэг улсыг батжуулан бэхжүүлэхгүй байх" гэж томъёолсон байдаг.[9][10] Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Санкт Петербургт Хүрээний гэрээнд сэтгэл ханамжгүй байсан монголчууд Оросын засгийн газрын удирдлагатай биечлэн уулзуулахаар Ханддорж тэргүүтэй хоёр дахь төлөөлөгчдөө (1912 оны 12 дугаар сараас 1913 оны 3 дугаар сар) явуулж, Ховдын хязгаарыг Монголд нэгтгэхийг Оросоор зөвшөөрүүлжээ. Мөн Орос улс монголын асуудлаар Хятадтай хэлэлцээ хийж байгааг мэдээд, Богд 1913 оны 5 дугаар сард Коростовецэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн байна. Үүний дараахан 1913 оны 6 дугаар сард Коростовец нутаг буцжээ. Ийнхүү Орос, Хятадтай Гадаад монголын хил хязгаар, статусийн талаар тохиролцож байх үед Коростовец монголын газрын зураг хийхэд оролцож байсан байна. Тэрээр монголд хийсэн тэмдэглэл, бусад материалаа ашиглан 1915 онд Санкт-Петербургийн ойролцоох Царское село-д "Монголд 9 сар: дипломат төлөөлөгчийн тэмдэглэл" дурсамжаа бичжээ. Орос хятадын хэлэлцээ үе үе тасалдаж, дахин сэргэсээр жил гаруй болж, 1913 оны 10 дугаар сарын 23-нд (11 дүгээр сарын 5) Бээжин хотноо Орос -Хятадын тунхаглалд гарын үсэг зурж, нот солилцсон байна[11]). Орос улс хятадаар Гадаад монголын автономийг зөвшөөрүүлжээ. Нот бичигт: Гадаад монголын өөрөө засах газрын хязгаарыг зүй нь урьдын Чин улсын Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд, Улиастайн жанжин, жич Ховдын сайдын захирсан хязгаараар хэмжээ болговоос зохимуй. Гагцхүү одоо нарийн нягт газрын зураггүй бөгөөд харьяат олон газрын засгийг явуулах газрын хязгаар хэмжээг бас тодорхойлон хуваагаагүй тул Гадаад монголын зах хязгаарыг лавлан .... хойч өдрөө зөвлөн тогтоовоос зохимуй" гэж заасан байна. Ийнхүү автономитийн хамрах нутаг нийт "Монгол" биш, зөвхөн Гадаад монгол" болжээ. Энэ нь Гадаад монголын хилийн асуудалд орон бүр өөр өөр саналтай байсныг харуулж байна. Үүний дараахан 1913 оны 11 дүгээр сарын 5-наас 1914 оны 1 дүгээр сарын 5-н хүртэлх хугацаанд Орост очсон Монголын засгийн газрын төлөөлөгч Сайн ноён хан Намнансүрэн тусламж хүсэхийн зэрэгцээ Барга ба Өвөр монголыг оролцуулан Монгол улсын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэхийг цөхрөлтгүй оролдсон юм. Сайн ноён хан Петербургт сууж байсан хятадын элчинд тусгай нот бичгээр: "... уул эзэн нь болох монголын газар нутгийг уг улсад эзэмшүүлж, хилийг тодорхойлохдоо зах нийлж байгаа бүх монголчуудыг оруулсан тийм хил хязгаараар хүлээн зөвшөөрөхийг шаардах болно" гэж байр сууриа илэрхийлжээ. Сайн ноён хан Намнансүрэн монголыг мэдэх, өөртэй нь болон да лам Цэрэнчимэд, Чин ван Ханддорж, Хайсан гүн зэрэг нөлөө бүхий хүмүүстэй бичиг захидлаар харилцаж байсан Котвичийг чин вангийн зэргийн, алтаар хийсэн эрдэнийн Очир одонгоор шагнаж, Монголд санхүүгийн зөвлөхөөр томилуулах саналтай байсан боловч оросууд С.А.Козиныг явуулахаар шийджээ. Котвич 1913 оны гуравдугаар сарын 28-нд монголд хийсэн аяллынхаа тухай Эзэн хааны оросын газар зүйн нийгэмлэгийн хуралдаанд танилцуулсан бөгөөд монголд гурван сар орчим байхдаа хийсэн ажлаа нэгтгэн "Орчин үеийн монголын түүх улс төрийн хураангуй" (Петербург.1914) гэдэг ном бичсэн байна. Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс Хиагтын гэрээний дагуу 1915 он Хиагт хотод 9 сар гаруй үргэлжилж, 1915 оны зургаадугаар сард дууссан Орос, Монгол, Хятад гурван улсын гэрээгээр Орос Хятадын тунхаглалаар зөвхөн Гадаад монголыг Дундад Иргэн Улсын эзэн эрхийн (сюзеренитет) дор орших автономит улс, Орос улсын ивээл хамгааллын (протекторат) нутаг гэж тохирсоноо монголд тулган хүлээлгэсэн юм. Богд хааны засгийн газар "Монгол улс" нэрийг хэрэглэхээс татгалзахад хүрчээ. Өвөр монгол нь хятадын нэг хэсэг болсон байна. Орос хятадын тунхаглалаар тогтоосон Автономит монголын газар нутгийн Өвөр монголтой хиллэх заагийн асуудал "хурлыг эхлэх, тараах гол асуудал" болж байв. Бээжингийн хэлэлцээний үеэр яригдсан, Гадаад монголын хил болон баримтлах газрын зургийн асуудал Хиагтын хэлэлцээр дээр ч шийдэгдэж чадаагүй юм. Хятад өөрсдийн хийсэн бичгээ санал болгож, хилийн онц тэмдэгтэй газруудыг тодорхойлон бичүүлэхгүй гээд, газрын зураг баримтлахыг эсэргүүцэж байв. Оросууд манжийн эзэнт гүрний үед Өвөр монголын хилийг зааглан тогтоосныг үндэслэн харьяалах газрыг тогтоон, Хятад улс Ар монголтой хиллэх хилийн шугамыг хавсралт зургуудад улаан хөх өнгөөр зурж тэмдэглэхийг санал болгожээ. Харин "Орос монголын хилийг хэлэлцэж үл болмой" гэсэн цахилгааныг Монголын Бүгд ерөнхийлөн захирах яаманд явуулж, санаснаараа болгожээ. Генерал Унгерн фон Штернберг Григорий Семёнов Монголын төлөөлөгчид нийт монголчуудыг хамарсан тусгаар Монгол улсын хилийг зааглан тогтоохдоо Орос улсын засгийн газар, түрүүчийн манжийн засгийн газраас гаргасан хил хязгаарын газрын зургийн дагуу нарийвчлан шалгаж тогтоох, Орос Монгол хоёр улсын хилийг улаан шар өнгөөр тэмдэглэх, Хятад Монгол улсын хилийг бор шаргал өнгөөр тэмдэглэж гарын үсэг тамга дарж баталгаажуулахыг зорьсон байна. Манж, Оросын хийсэн газрын зургууд нь эртнээс амьдарч ирсэн газар нутгаа тэмдэглэж ирсэн монголчуудын өвөрмөц газрын зурагтай ойролцоо байсан бололтой. Монголчуудын газрын зураг нь хилийн овоо нэг бүрийг нарийн тодорхойлсон зургийн өгүүлэл цэс хэмээх баримт бичигт үндэслэсэн, их төлөв улаанаар хилийн зааг шугам, харуул, өртөө зэргийг зурсан байдаг байв. Гэвч олон улсын жишгээр хийсэн зураг байсангүй.Шинэ тулгар төрийн гадаад байдал тун эгзэгтэй байсан бөгөөд олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө ихээхэн хүч чармайлт тавьж байсан юм. Хятад сайд Чен-И ба Монгол ноёд Бээжинд 1920 он Гэвч 1915 онд Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ гэдгээр Монголыг Хятадын автономит улс болгохыг тулгасан боловч Монголын төлөөлөгчид үүнийг үл зөвшөөрч, Хятадын сузернитетийг зөвшөөрнө гэдгээ гэрээнд тусган бичсэн байна. Гурван этгээд өөр өөрийн байр сууриа баримталсаар байсан тул хэлэлцээр мухардалд орж байв. Гэвч японы түрэмгийлэлд шахагдаж байсан хятад, хүчинд автагдсан монголыг гэрээнд гарын үсэг зуруулах талаар Орос улс чармайлт гаргасны дүнд хэлэлцээр дууссан байна. Энэ гэрээгээр тогтоосон монголын автономийг 1919 онд Хятадын генерал Сю Шүжан Их Хүрээнд халдан орсоноор унагажээ[12]. Энэхүү халдлага нь нийт Монголчуудын дургүйцлийг хүргэж Их Хүрээнд улс төрийн нууц бүлгэмүүд байгуулагдав. Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Оросын цагаантны генерал Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн ч цаашдын зорилго, үйл ажиллагаа нь Монгол орны байдлыг хүндрүүлж, үндэсний эв нэгдлийг бусниулах аюулыг буй болгосон юм[13]. Энэхүү хоёр бүлгийн үйл ажиллагааны үр дүнд 1921 онд хувьсгал гарч Зөвлөлт Оросын дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо дахин зарлаж чадсан юм. 1921 оны долдугаар сарын 11-ний өдөр Богдыг Монгол Улсын эзэн хааны ширээнд дахин залах ёслол болов. Энэ бол гурав дахь удаа байлаа. Дамдины Сүхбаатар болон Хорлоогийн Чойбалсан Өмнөх хоёроос ялгарах зүйл нь энэ ёслол хуурамч байсанд оршино. Учир нь яг энэ өдрөөр Богд хааны улс төрийн амьдрал дууссан юм. Энэхүү үйл явдлаар Богдыг хэмжээт эзэн хаанаар өргөмжилсөн нь Богд болон монголчуудад бус зөвхөн Оросын улаан засаг, түүний хүүхэлдэй болсон ардын засгийнханд Богд хааны нэр сүр, алдар хүндийг ашиглахад хэрэгтэй байлаа. Ард олонд Богд хааны нэрийг барьж, өөрийн бодлогоо тулгах явдал Ардын нам, улаан армийнхан Монголын хил даван орж ирсэн цаг мөчөөс эхэлсэн юм[14]. Тангарагийн гэрээ 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-нд батлагджээ, Ардын Засгийн газар ба хэмжээт цаазат Богд хааны хоорондын харилцааг зохицуулсан дүрэм. 1921-1924 онд ардын төрөөс хэрэгжүүлсэн улс төр нийгэм, эдийн засгийн гол арга хэмжээ бол 1921 оны хувьсгалын ололтыг бэхжүүлж, Богд хаант төрийн хууль тогтоомж хэв хэмжээг бүрмөсөн халж, үндсэн хуульт Бүгд Найрамдах байгуулал тогтоох явдал байжээ[15]. Засаг захиргааны хуваарь Богд хааны Засгийн газрын Сайдууд Ерөнхий Сайд Төгс-Очирын Намнансүрэн Ерөнхий Сайд Төгс-Очирын Намнансүрэн Дотоод хэргийн Сайд Да лам Цэрэнчимэд Дотоод хэргийн Сайд Да лам Цэрэнчимэд Гадаад хэргийн Сайд Минжиддоржийн Ханддорж Гадаад хэргийн Сайд Минжиддоржийн Ханддорж Шанзавын яамны Сайд Гончигжалцангийн Бадамдорж Шанзавын яамны Сайд Гончигжалцангийн Бадамдорж Гадаад хэргийн дэд Сайд Манлайбаатар Дамдинсүрэн Гадаад хэргийн дэд Сайд Манлайбаатар Дамдинсүрэн Баруун хязгаарыг тохинуулах Сайд Содномын Дамдинбазар Баруун хязгаарыг тохинуулах Сайд Содномын Дамдинбазар Сангийн яамны Сайд Гадинбалын Чагдаржав Сангийн яамны Сайд Гадинбалын Чагдаржав Цэргийн яамны Сайд Ваанчигийн Гомбосүрэн Цэргийн яамны Сайд Ваанчигийн Гомбосүрэн Шүүх яамны Сайд Мижиддоржийн Намсрай Шүүх яамны Сайд Мижиддоржийн Намсрай Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж Богд Хаант Монгол Улс нь 4 аймаг, 2 хязгаар бүхий засаг захиргааны үндсэн нэгжтэй байсан ба аймаг, хязгаар нь хошуудад болон шавь гэсэн нэгжүүдэд хуваагддаг байжээ. Википедиагийн чанарын стандартад нийцүүлэхийн тулд энэ өгүүллийг хянан тохиолдуулах хэрэгтэй байна. Энэ талаар хэлэлцүүлгийн хуудас дээр юм уу энэ тэмдгийг илүү нарийвчилсан тэмдгээр солино уу. Засагт хан аймаг Түшээт хан аймаг Сэцэн хан аймаг Сайн ноён хан аймаг Ахай засгийн хошуу Мэргэн засгийн хошуу Далай засгийн хошуу Жалханз хутагтын шавь Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу Ачит засгийн хошуу Цогтой засгийн хошуу Ялгуусан хутагтын шавь Сэцэн засгийн хошуу Баатар засгийн хошуу Үйзэн засгийн хошуу Эрдэнэ засгийн хошуу Сүжигт засгийн хошуу Дархан засгийн хошуу Засагт хан хошуу Дайчин засгийн хошуу Бигэр номун ханы шавь Илдэн засгийн хошуу Ёст засгийн хошуу Итгэмжит засгийн хошуу Бишрэлт засгийн хошуу Жонон засгийн хошуу * Ачит засгийн хошуу Ахай засгийн хошуу Баатар засгийн хошуу Дархан засгийн хошуу Дайчин засгийн хошуу Далай засгийн хошуу Жонон засгийн хошуу Бишрэлт засгийн хошуу Зоригт засгийн хошуу Илдэн засгийн хошуу Мэргэн засгийн хошуу Сүжигт засгийн хошуу Сэцэн засгийн хошуу Түшээт засгийн хошуу Түшээт ханы хошуу Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчин отог Үйзэн засгийн хошуу Цогтой засгийн хошуу Эетэй засгийн хошуу Эрдэнэ дайчиг засгийн хошуу Эрдэнэ засгийн хошуу Ялгуун баатар засгийн хошуу * Ачит засгийн хошуу Ахай засгийн хошуу Баатар засгийн хошуу Бишрэлт засгийн хошуу Бишрэлт бэйлийн хошуу Дархан засгийн хошуу Дарьганга хошуу Дайчин засгийн хошуу Далай дархан засгийн хошуу Далай засгийн хошуу Егүзэр хутагтын шавь Ёст засгийн хошуу Жонон засгийн хошуу Зоригт засгийн хошуу Илдэн засгийн хошуу Манлай засгийн хошуу Онон голын шинэ буриад хошуу Мэргэн засгийн хошуу Саруул засгийн хошуу Сүжигт засгийн хошуу Сэргэлэн засгийн хошуу Сэцэн ханы хошуу Сэцэнэ засгийн хошуу Үйзэн засгийн хошуу Хурц засгийн хошуу Хуучид засгийн хошуу Хуучид засгийн хошуу Эрдэнэ засгийн хошуу Эрх засгийн хошуу Эрхэмсэг засгийн хошуу Ялгуусан хутагтын шавь Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны ар ширхтэн отог Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум Хатанбаатар Магсаржавын хошуу Итгэмжит засгийн хошуу Мэргэн засгийн хошуу Эрх засгийн хошуу Саруул засгийн хошуу Эетэй засгийн хошуу Бишрэлт засгийн хошуу Түшээт засгийн хошуу Шива ширээт хутагтын шавь Зая Бандида хутагтын шавь Сэцэн засгийн хошуу Далай засгийн хошуу Баатар засгийн хошуу Хамба хутаггын шавь Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар Хошууч засгийн хошуу Нару ванчин хутагтын шавь Наран хутагтын шавь Жонон засгийн хошуу Эрдэнэ засгийн хошуу Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь Цогтой засгийн хошуу Дархан засгийн хошуу Дайчин засгийн хошуу Сүжигт засгийн хошуу Зоригт засгийн хошуу Ачит засгийн хошуу Сайн ноён ханы хошуу Ахай засгийн хошуу Үйзэн засгийн хошуу Эрдэнэ бандида хутагтын шавь Мэргэн ноён хутагтын шавь Ёст засгийн хошуу Илдэн засгийн хошуу Ховдын хязгаар Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс болон монгол овгуудын тархалт Үйзэн засгийн хошуу Эрдэнэ засгийн хошуу Мэргэн засгийн хошуу Түшээ засгийн хошуу Хурц засгийн хошуу Эетэй засгийн хошуу Жонон засгийн хошуу Эрх засгийн хошуу Баатар засгийн хошуу Дайчин засгийн хошуу Саруул засгийн хошуу Дөрвөдийн Зоригт ханы хошуу Ерөөлт засгийн хошуу Сүжигт засгийн хошуу Дөрвөдийн Далай ханы хошуу Бишрэлт засгийн хошуу Мянгад дайчин засгийн хошуу Ховдын тариачин хошуу Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу Алтайн урианхайн Зүтгэлт засгийн хошуу Алтайн урианхайн Эетэй засгийн хошуу Алтайн урианхайн Зоригт засгийн хошуу Алтайн урианхайн Итгэмжит засгийн хошуу Алтайн урианхайн Ёст засгийн хошуу Алтайн урианхайн Саруул засгийн хошуу Алтайн урианхайн Дархан засгийн хошуу Торгууд тайжийн хошуу Хошууд засгийн хошуу Захчин бэйлийн хошуу Захчин гүний хошуу Торгууд бэйлийн хошуу Торгууд вангийн хошуу Нийгэм Мөн тухайн үеийн Богд Хаант Монгол Улс нь шашин, төрийг хослуулсан теократ төртэй байсан ажээ[16]. Соёл Богд хааны үлдээсэн их өв дээр тулгуурлан Монголын түүх, соёл, шинжлэх ухааны олон байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Үүний нэг нь Монгол улсын ууган музейн нэг Богд хааны ордон музей юм. Эдийн засаг Богд Хаант Монгол Улсын Бага болзоот мөнгөн дэвсгэрт Богдын засгийн газарт улсын орлого, зарлага, санхүү, төсвийн зарцуулалтын тал дээр тодорхой ахиц гарсан гэж судлаачид үздэг юм. Мөн Засгийн газар 1914 оны гуравдугаар сард газар тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан нь эдийн засгаа тэтгэх нэг бодлого болжээ. Үндсэн хууль 1911 онд өрнөсөн үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөн нь монголын эрх зүйн хүрээнд шинэчлэл хийх бололцоог олгож, манжийн засаг захиргааг халж өөрчлөн, 65 дэвтэр бүхий төрөлжсөн хууль тогтоомжийг шинэчлэн боловсруулж, Улсын дээд хурлаараа хэлэлцүүлэн Богд хаанаар батлуулаад нийтэд хэвлэн тараах арга хэмжээг авч байсан. Ингэж хууль тогтоомжийг боловсруулан гаргахдаа баруун европын улсуудын эрх зүйн туршлагыг харьцуулан судлаж ашигласан мэдээ бий. Үүнээс улбаалан 1921 оны хувьсгалын дараа эрх баригчид барууны орнуудын эрх зүйг баримжаалан ажиллаж байсан байдаг. Энэ нь хувьсгалын дараахнаас эхлэн өрнөсөн тусгаар улсын Үндсэн хууль боловсруулах үйл явцын хүрээнд боловсруулагдсан гэх “Хэмжээт засагтай ард улсын Үндсэн хууль хэмээх баримт бичиг”-ийн төслөөс 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-ний Ардын Засгийн газрын тогтоолоор “Богд хааны тухай зүйлүүд” гэсэн нэгдүгээр бүлгийг салганавч “Тангарагийн гэрээ” болгон баталснаар нотлогддог[17]. Зэвсэгт хүчин Торгон цэргийг захирах 4 аймгийн нэг нэг түшмэл байдаг байсан ба 1913 оноос аймаг тус бүрээс 50 цэрэгтэй болгожээ. Богд Хаанаас гадна Хатанбаатар Магсаржав, Жанжин Пунцаг, манлай ван Дамдинсүрэн нар торгон цэрэгтэй байжээ. 1913 оны 9 дүгээр сарын 17-нд Орос улсад одсон Монголын төр засгийн төлөөлөгч 26 хүний нэрсийн жагсаалтын сүүлийн хоёрт нь цэрэг, дарга Гонгор, цэрэг Цэрэнжанцан гэж бичсэн байдаг. Ийнхүү Орос улсад одох өндөр Гонгор, Цэрэнжанцан хоёрт дөчин тав, дөчин таван хурганы нарийн арьсаар доторлосон нацагдорж хээтэй хөх торгон дээл, жанжин малгай маягийн дөрвөн талт тоорцог /товь малгай/ өмсгөж, цэрэг урт сэлэм, модон хуйтай богино буу (маузер)зүүлгэн Ерөнхий сайд Намнансүрэнгийн хамт баруун, зүүн талд нь салалгүй дагах бие хамгаалагч цэргээр томилон явуулсан гэдэг. Тухайн үед Богд хааны шадар цэрэгт байсан ардын журамт цэргүүдийн дурсамжаас зарим нэрсийг тодруулан хүргэвэл: Сумангийн дарга Дондов, сумангийн дарга Лувсанцэрэн, тавьтын захирал Лодон, аравтын захирал Баатардоржийн Гэндэн, салааны дарга Балжирын Загд, аравтын захирал Адъяа, шадар цэргийн дарга Нямаа, аравтын захирал Жигмидийн Пунцаг, аравтын захирал Мятавын Самбуудорж, Маанийн Базар, Жамц, Дүнчингийн Бат-Очир, өндөр хэмээх Гончиг, Дорж, Сундуй, Аюушийн Жимээ, Лувсан, Самбуу, Хасбаатар, Сундуй, Дондовцэрэн, Гомбосүрэн, Оожио, Намгарав, Санжийн Игнэн, Мэндийн Ламжав, Чойжинхүүгийн Гончиг, Лочингийн Чүлтэм-Осор, Ёстын Лувсан, Юмжавын Санжаажав нарын нэр, намтар одоогоор тодроод байна[18]. Хүн ам Үндсэн өгүүлэл: Богд хаант Монгол Улсын хүн амын тооллого Нэг монгол эмэгтэй өлсөж үхэхийг буруутгав. Монгол шоронгийн гинжээр гинжилж байна. 1913 он Богд Хаант Монгол Улсын үед хүн амын тооллогыг явуулсан байна. Энэ нь хэдийгээр учир дутагдалтай гэж үздэг боловч Их Монгол Улсын үеэс хойш анх удаа хийгдсэн улсын хүн амын тоог гаргасан явдал байв. Богд хаант Улсын үед буюу 1918 онд явуулсан тооллогын дүнд дараах байдлаар хүн амын тоог тогтоосон байна. Үүнд: Сэцэн хан аймаг 101.792 Түшээт хан аймаг 100.224 Сайн ноён хан аймаг 133.860 Засагт хан аймаг 70.241 Дөрвөн аймаг дахь шавь нар 70.387 Ховдын тойрог 50.000 Хөвсгөл дэх Богд гэгээний эзэмшил 16.000 Монголчуудын нийт дүн 542.504 Үүн дээр Хятадууд 100.000 Оросууд 5.000 Бүгд нийлээд 647.504
Хиагтын гэрээ	Хиагтын гэрээ (Франц: L'accord tripartite de Kiakhta,[2] Орос: Кя́хтинский догово́р) -1915 оны 5-р сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос болон байгуулагдаад удаагүй байсан Дундад Улсын төлөөлөгчдийн байгуулсан гэрээ. Гурван улсын гэрээ нь колоничлол ид ноёрхож байсан цаг үед байгуулагдсан бөгөөд энэ үед их гүрнүүд бага буурай оронд өөрийн ашиг сонирхолыг тулган хүлээлгэдэг эрх тэгш бус зарчим үйлчилж байв. Хиагтын гэрээнээс өмнө, 1913 онд Орос, Дундад (Хятад) хоёр улс Монголын асуудлаар тусгай гэрээ байгуулаад байв. Тэрхүү гэрээгээр Монголын Хятадын эзэн эрхийн дор орших автномит улс байхаар тогтжээ. Гурван улсын хэлэлцээрээр хоёр тал үүнийгээ Монголын талд тулган хүлээлгэхийг гол зорилгоо болгосон билээ. Гэрээг хэлэлцэх явцад 3 тал өөр өөрсдийн байр суурийг хатуу баримталж, санал ихээхэн зөрж байв. Тиймээс Хиагтын хэлэлцээр 1914.08.26-аас 1915.05.25 хүртэл бүтэн 9 сар сунжран үргэлжилжээ. Монгол Улс: Тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах, Монгол улсад нэгдэхдээ илэрхийлсэн бусад Монголчуудаа өөртөө нэгтгэн авахыг зорьж байв. Хятад Улс: Монгол улсаар өөрөөр нь тусгаар тогтнолыг нь хүчингүй болгуулах, Ар, Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэж нэгэн хэсгээ болгох, Олноо өргөгдсөн оны цол, хаан гэдэг цолыг хэрэглэхгүй болгохыг зорив. Орос Улс: Ар Монголд Хятадын эзэрхийллийг /сюзеренитет/ ёс төдий тогтоож, 1912 онд Монголтой хийсэн гэрээгээр олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа алдахгүй нөлөөгөө бэхжүүлэхийг эрмэлзжээ. Энэхүү Гурван улсын гэрээгээр Монгол улсын тусгаар тогтнол, бие даасан байдлыг хязгаарлаж, "Өөртөө эзэрхэх Гадаад Монгол"-ын хилийг зөвхөн Халх дөрвөн аймаг, Ховдын хязгаараар зааглаж, Монголчууд нэгдмэл нэг улс болох үйл хэргийг хүчээр таслажээ. Ингэснээр Ар, Өвөр зэрэг Монголчууд саланги тусгаар оршиход хүрсэн. Мөн гэрээнд Гадаад монголын хил хязгаарыг ерөнхийдөө хаанаас хаа хүрэхийг тодорхойлоод, гарын үсэг зурснаас хойш 2 жилийн дотор гурван талын төлөөлөгчид оролцсон тусгай комисс нарийвчлан тодотгохоор тогтоожээ. Энэ заалт хэрэгжилгүй явсаар 1945 онд ЗСБНХУ, АНУ, Англи гурван их гүрний удирдагчдын Ялтын бага хурлын үеэр дайны дараах Гадаад Монголын (БНМАУ-ын) "Статус-кво"-г тухайн үеийн газар нутгийн байгаа хилээр нь тогтоох шийдвэр гарсан юм. Талуудын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн Монгол газрын зураг (1914) Гурван этгээдээс томилсон төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн нь бас тэдний тус тусын зорилго, эрх ашгийг илтгэн харуулж байв. Монголын талаас Засгийн газрын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Дотоод яамны тэргүүн сайд, нэйс билигт, улсад туслагч гүн Дотоод яамны тэргүүн сайд Да лам Дашжав (эхний 13 удаагийн уулзалтад оролцсон), Сангийн яамны тэргүүн сайд түшээт чин ван Г.Чагдаржав, зөвлөх нараар Шүүх яамны дэд сайд засагт чин ван Удай, Цэргийн яамны эрхлэн зөвлөх сайд жүн ван Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Гадаад яамны дэд сайд хичээнгүй гүн Цэрэндорж, гүн Жигжиджав, орчуулагч түшмэлээр гүн Цэнд, Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав, эх зохиох түшмэлээр гүн Насандэжид нарын 4 хүнийг тус тус тохоон томилсон байна. Монголын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Халхын ноёдоос гадна Монголоос ирсэн Удай ван, Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Цэнд, буриад угсааны Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав нарыг оруулсан нийт Монгол үндэстний эрх ашгийг төлөөлүүлэх зорилго өвөрлөжээ гэж үзэхээс өөр аргагүй. Хаант Оросын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийг 1913 оны 8 дугаар сараас Нийслэл Хүрээнд Ерөнхий консулаар томилогдон ирж ажиллаж байсан туршлагатай дипломат А.Я.Миллер тэргүүлж, зөвлөх нараар Хиагт дах оросын хилийн комиссар, Жанжин Штабын хурандаа А. Д. Хитров, Нийслэл хүүрээн дэх Оросын ЕКГ-ын дэргэдэх Оросын худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны төлөөлөгч А.П.Болобан, нарийн бичгийн даргаар Бруннерт, барон Рэнне нар, орчууулагчаар Абидуев ажиллаж байв. Хятадын талын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Хар мөрөн /Хэйлунцзян/ мужийн цэрэг, иргэний захирагчаар ажиллаж байгаад дуудагдан ирсэн генерал Би Гуйфан, зөвлөх нараар Мексикт Элчин сайдаар ажилаж байсан туршлагатай дипломат Чэнь Лу, Монгол-Төвдийн хорооны зөвлөх Чэнь И, нарийн бичгийн даргаар Ван Цзиньци, Фан Ци гуань нар, орчуулагчаар Фан Фынь, Фу Хай нар томилогджээ. Эдний дундаас Чэнь Лу, Чэнь И нар Хиагтын бага хурлын дараа Монголд суух ДИУ-ын төлөөний сайдаар тус тус томилогдон ажиллаж байсан бөгөөд ялангуяа Чэнь И гадаад Монголын автономийг устгах "64 зүйлийн бичиг" гэдгийг боловсруулж байснаараа онцлогтой. Би Гуйфан, Чэнь Лу нар Хиагтын бага хуралд оролцсон тухай дуртгалаа бичиж, Би Гуйфан 1928 онд, Чэнь Лу 1919 онд Шанхайд тус тус хэвлүүлжээ. Талуудын зорилго, хэрэгжсэн байдал Хиагтын гэрээнд оролцсон Монгол улсын засгийн газар түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь: 1. 1911 онд тунхагласан улсынхаа тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах 2. Монгол Улсын Засгийн газрыг дэмжиж нэгдэхээ илэрхийлсэн Өвөр Монгол болон бусад Монгол үндэстэнээ өөрсөддөө хамааруулан нэгтгэх зорилго байсан. Энэ зорилго хэрэгжсэн байдал нь: 1. Монгол Улс Эзэн хаантай 2. Үндэсний Засгийн газартай 3. Өөрийн асуудлаа дотооддоо шийдэх эрхтэй 4. Өөрийн цэрэгтэй 5. Нутаг дэвсгэртэй 6. Тусгайлан тогтоосон хил хязгаартай 7. Хятад иргэдийг олноор оруулахгүй байх 8. Бусад улсын цэргийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулахгүй байх 9. Худалдааны талаар Олон Улсын Гэрээ байгуулах эрхтэй болсон 10. Дээрх эрхийг хэрэгжүүлэхэд Хаант Орос улс болон Хятад улс оролцохгүй байхаар тохиролцсон 11. Уг гэрээгээр Монголын улс төр хязгаарлагдмал шинжтэй болсон ч гэрээний эхэд "Улс" гэдэг үгийг оруулахаар болсон. Гурван улсын гэрээнд Хятадын Засгийн газар түүний бүрэн эрхийн төлөөлөгчдийн тавьсан зорилго нь: 1. Ар, Өвөр Монголыг өөртөө бүрэн хамааруулж Манж Чин улсыг залгамжлагч улс гэж өөрийгөө үзэж Монгол үндэстэний талаарх бүх эрхийг өвлөн авч хадгалах. 2. Үүний тулд Хятад, Оросын Тунхагыг Монгол улсаар бүрэн хүлээн зөвшөөрүүлэх, Монголын тусгаар тогтнол оны цол хааны цолыг хэрэгсэхгүй болгох зэрэг зорилго тавьсан. Хятадын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь: 1. Өвөр Монголыг өөртөө авч үлдэж чадсан 2. Ар Монголын хувьд Орос болон Монголын хүчтэй ээсргүүцэл дээр тулгарч нэр төдий "сюзернитет" хэмээх эрхтэй үлдсэн 3. Хэлэлцээрийн явцад Хятадын төлөөлөгчид Монголыг "Улс" гэж томъёолохыг эсэргүүцэж хэрэв ингэж бичвэл Хятад улсаас салсан болон хэмээн Монголыг тусгаар тогтнолоо устгаж Хятадын бүрэлдэхүүнд орохыг шаардсан ч бүтээгүй. Гурван улсын гэрээнд оролцсон Оросын Засгийн газар болон түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь: 1. 1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалд тусалснаараа олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр суурь, нөлөөгөө баталгаажуулах. 2. Ар Монголыг өөрийн нөлөөний эрхшээлд голлосон улс болгохыг зорьсон. Оросын талын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь: 1. Хиагтын хэлэлцээрийн эхний үеэр Хаант Орос улс Монгол улстай мөнгө зээлдүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээний тухай 4 зүйлийн гэрээ байгуулсан нь Монголд олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа бататгасан явдал байсан. 2. Ар Монголд Хятадын Сувернитет эрхийг ёс төдий тогтоож өөрийн холбоотон болох Англи, Франц улсуудын хилийн талаар байр суурьтай сөргөлдөхгүй байхыг хичээж байсан. Гэрээ байгуулах үйл явц Хуралдаан эхэлсэн 1914 оны 8-р сарын 26-нд хятадын талын бүрэн эрх барих төлөөлөгч 4 зүйлийн болзлыг тулган тавьсан байна. Үүнд: 1. Гадаад Монголын тал Хятад-Оросын тунхаглал, түүнд дагалдах баримт бичгийг мэдрэн хүлээх 2. Гадаад Монгол Дундад Иргэн Улсын захиргаан доторх нэгэн хэсэг буюу өөртөө засах орон гэдгээ зарлан мэдэгдэх, 3. Гадаад Монгол эзэн хааны цолоос татгалзах, Богд гэгээнийг нэрийдэх нэрийг Гадаад Монголын Жибзундамба хутагт хан хэмээн ДИУ-ын Да Жунтангаас /Ерөнхийлөгчөөс/ өргөмжлөх, 4. Гадаад Монгол олноо өргөгдсөн хэмээх он цагийн нэрийг хэрэглэж болохгүй, Дундад Иргэн Улсын оны нэрийг хэрэглэх гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, оны нэрээс эхлэн улсын нэр хүртэлх тусгаар тогтносон, бие даасан улсын хэрэглэдэг бүхий л бэлэг тэмдгийн чанартай боловч зарчмын чанартай асуудлуудаар Монголын талыг тулган шахаж тэднийг байр сууриа хамгаалан хатуу тэмцэхэд хүргэжээ. Тэд өөрсдийн байр суурийг хамгаалсан 6 зүйлийн мэдэгдэл гаргаж танилцуулсан байна. Оросын бүрэн эрх барих төлөөлөгч Миллер асуудлыг зохицуулах үүднээс "Гадаад Монгол бол тусгай автономит улс, энэ улсын хувьд Хятад зөвхөн сюзерен эрхийг эдэлнэ, энэ улсад Хятадын төв засгийн газраас үл хамааран өөрийн нутаг дэвсгэрийн хязгаар дотор өөрийн эрхийн хүрээнд ажиллах Засгийн газар байх ёстой" гэж мэдэгджээ. Ингээд Оросын төлөөлөгчийн саналаар 9 дэх хуралдаан дээр Оросын тал 21 зүйлтэй, Хятадын тал 23 зүйлтэй, Монголын тал 13 зүйлтэй төслүүдийг тарааж солилцсон байна. Чингэснээр талуудын байр суурь тодорхой болов. Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн эдгээртэй танилцаад Хүрээнд явуулсан цахилгаандаа "Хятадын эхээс хүлээж авах зүйл нэгээхэн ч үгүй, Хятадын бичсэн нь хэтэрхий эзэрхэг, Оросын бичсэн нь бөөрөнхий" хэмээн тодорхойлж байжээ. Түүхч Л.Жамсран нэгэнт ийм зөрөөтэй гурван саналыг хэлэлцсэн учраас энэ гурвын зөвхөн нэгээр нь асуудлыг шийдэж чадахгүй нь мэдээж. Харин аль алины нь саналаас ямар нэг хэмжээгээр тусгаж дунджаар шийдэх, эсвэл хэлэлцээг бүрмөсөн орхиж, улс төрийн аргыг хэрэглэхгүй болох ийм л хоёр зам байсан байна гэж үзжээ. Хаант Орос дэлхийн нэгдүгээр дайнд нэгэнт татагдан орж хамаг анхаарал нь өрнө зүг хандаж байсан тул уг хэлэлцээг аль болох түргэн хугацаанд өөртөө ашигтайгаар шийдвэрлэх, ДИУ дэлхийн дайнд хэдүйгээр төвийг сахина гэж зарласан боловч Япон улс Шаньдуны нутгийг булаан эзэлж "21 шаардлага" гэгчийг тулган хүлээлгэх болсон нь мөн л хэлэлцээг түргэтгэх, гэхдээ Монголд байр сууриа бататгаж авахыг чармайж байв. Иймд Орос, Хятадын тал Монголын Засгийн газрыг элдвээр шахамдуулахын зэрэгцээ Монголын бүрэн эрх барих сайд Дашжавыг "Даан ч улс төрийн ёсыг мэдэхгүй", зөвлөгч манлайбаатар Дамдинсүрэнг "омгорхог" хэмээн үл ойшоох болсон тул Нийслэл Хүрээ тэднийг 1914 оны 11 дүгээр сард гэдрэг татаж, төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Шүүх яамны дэд сайд Эрдэнэ жонон бэйс Ширнэндамдинг томилж гурван этгээдийн бага хурлыг хэвийн урсгалд оруулжээ. Гурван этгээдийн маргаан мэтгэлцээн хоёр багц асуудал дээр төвлөрчээ. Эхнийх нь Монгол улсын нэр, Засгийн газар, хааны цол, он тооллыг хэрхэх талаар маргаж байв. Удаад нь Монгол улсын хил худалдаа, гааль татвар болон гурван улс хооронд иргэн зорчихтой холбогдсон асуудлууд багтаж байв. Ийнхүү Монгол улсын Олноо өргөгдсөний 5 дугаар он буюу хөхөгчин тахиа жилийн зуны тэргүүн сарын 25-нд буюу Европын 1915 оны 5 дугаар сарын 25-ны өдөр Хятад улсыг төлөөлж Би Гуйфан, Чэнь Лу, Хаант Оросыг төлөөлж А.Я.Миллер, Монголыг төлөөлж Ширнэндамдин, Чагдаржав нар гарын үсэг зурж, франц, монгол, хятад, орос хэлээр 22 зүйлтэй гэрээг батлан тогтоогоод бичиг зүйлсийг солилцон уг бага хурлыг дуусгасан байна. Хятадын талын мэдээгээр Гэрээ байгуулах явцад 48 удаа албан ёсоор, албан бусаар 40 уулзаж яриа хэлэлцээ явуулсан байна. Тэрбүү хэл хятадын тал монголын төлөөлөгчдийг албан ёсны бүрэн эрхт тал гэж үзэхээс татгалзаж байжээ. Гэрээний үр дүн Гэсэн хэдий ч Монголын дотоод хэрэгт Хятад, Орос хоёр улс оролцохгүй байхаар тогтсон төдийгүй Эзэн хаан, Засгийн газар, нутаг дэвсгэр, хил хязгаар, цэрэг зэргийг хэвээр байлгаж үлдээхээр болжээ. Мөн Хятад иргэдийг олноор суурьшуулахгүй байх, Орос, Хятадын цэргийг оруулахгүй байх, олон улстай худалдаа үйлдвэрийн хэргээр харилцах бүрэн эрхтэй байв. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол улс нь үнэн хэрэгтээ бие даасан улсын шинжтэй оршин тогтнож байсан гэж үзэж болно. Гэрээний 2 дугаар зүйлд "Гадаад Монголоос Дундад улсын сюзеренитетийг зөвшөөрөн хүлээв. Дундад, Орос хоёр улсаас Дундад улсын газрын нэгэн хэсэг болох Гадаад Монголын автономийг зөвшөөрөн хүлээв" гэсэн нь өмнөх 1913 оны Орос-Хятадын тунхаглалыг улам лавшруулжээ. Харин 4 дүгээр зүйлд "Гадаад Монголын богд Жибзундамба хутагт хааны цолыг Дундад Иргэн Улсын их Жунтангаас өргөмжилнө. Албан бичигт Дундад улсын оны цолыг Монголын арван хоёр жилт цаг улирлын тоотой хавсран хэрэглэнэ" гэсэн нь Монголын төлөөлөгчдийн саналыг зарим ч атугай талаар харгалзсан гэж үзэж болно. Автономит Монголын хил хязгаарыг тогтоохдоо "Хүрээний сайд, Улиастайн жанжин, Ховдын сайдын захиргаанд агсан газрууд бөгөөд Дундад улстай нийлсэн хил болбоос зүүн зүгт Хөлөнбуйр, өмнө зүгт Дотоод Монгол, баруун өмнө зүгт Шинэ Газар /Шинжааныг хэлж байна/, баруун зүгт Илийн хязгаартай зааг нийлсэн Халхын дөрвөн аймаг ба Ховдын хязгаарын олон хошуудын хилээр буй" гэжээ. үүнийг Ар Монголд автономит төдий эрх олгоод түүнд нэгдээд байсан Хөлөнбуйрын Баргыг салгаж "тусгай район" болгох, бусдыг нь ДИУ-ын ноёрхолд үлдээх болсон учраас нэгэнт тусгаар тогтноод 4 жил шахам болсон Монголын хувьд харгис үүрэг гүйцэтгэсэн гэж түүхч Л. Жамсран бичжээ. Түүнчлэн гурван улсын гэрээ байгуулагдсаны дараа ДИУ Гадаад Монголын Засгийн газар дор дагаар орсон өвөр Монголчуудын ялыг бүрэн төгсөөр хэлтрүүлэн тэднийг нутаг буцаах ажлыг шуурхайлан хийхдээ Удай ван, Хайсан гүн нарыг Юань Шикай онцгой анхааран үзэж шагнан урамшуулж байв. Удай ванг уул хошуундаа урьдын хэргэм эрх мэдэлтэйгээ байхын хамт Монгол-Төвдийн Журганы зөвлөгч болгон жил тутам 12000 лан мөнгөний цалин өгөх болжээ. Хайсан гүнд улсын түшээ гүн цол олгож мөнгөн шагналаар шагнав. Харин Нийслэл Хүрээний засгийн газар Хятадын худалдаачдаас Монголын нутаг дотор наймаа арилжаа хийхэд олон зүйлийн дотоодын гаалийн хураамж хураах, Хиагт-Хүрээ-Чуулалт хаалганы хооронд тавьсан телефон утасны өөрийн нутаг дах хэсгийг хөрөнгө болгон эзэмших зэрэг зарим эдийн засгийн нааштай заалтуудыг Хиагтын гэрээнд тусгасан байна. Хиагтын 3 улсын гэрээний ач холбогдлыг түүхчид янз бүрээр дүгнэдэг. Түүхч Л.Жамсран "Хиагтын гурван этгээдийн хэлэлцээр бол ДИУ, Монголын тусгаар тогтнолыг цуцалж бутарган захирах эрхийн үндэс болов" гэжээ. Түүхч О.Батсайхан "Гурван улсын Хиагтын гэрээгээр тодорхойлогдсон Монголын олон улсын улс төр эрх зүйн статус нь юуны өмнө хөрш хоёр их гүрэнтэйгээ харилцаагаа хөгжүүлэх үндэс болон тогтсон хэмээн үзэх нь бодит байдалд илүү зохицохсон билээ Цаашилбал, гурван улсын Хиагтын 1915 оны гэрээний олон улсын ач холбогдол нь Хятад, Орос, Монголыг хамарсан бүс нутгийн төлөв байдлыг төлөвшүүлсэн явдалд оршиж байв" гэж дүгнэжээ. Оросын түүхч С. Лузянин "Орос-Монголын /1912/ болон Орос-Хятадын /1913/ хэлэлцээрүүд нь Монголын төрийг олон улсын харилцааны субьект болох үйл явцад түлхэц болсон төдийгүй Орос-Гадаад Монгол-Хятад гэсэн бүс нутгийн гурвалсан систем бий болоход үндэс болж өгсөн. ... Хиагтын гэрээний тогтолцоо нь нэг талаас Орос болон Хятадын хооронд бий болсон тэнцвэрийг, нөгөө талаас Гадаад Монголын бие даах боломж бололцооны түвшинг илтгэн харуулсан юм" гэжээ. Гэрээний төслүүд Монголын талын Гэрээний төслүүд Оросын талын Гэрээний төслүүд Хятадын талын Гэрээний төслүүд Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/ Болзоо зүйлийн эх бичиг Их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан Юань, Их Орос улсын их Хуанди хийгээд Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан дурдая. Дундад улс хийгээд Орос улсын, Гадаад монгол газар дор аху ашиг шимийн учир хийгээд тус бүр газрын эдүгээхийн төлвөөр үүсэн гарсан олон сэдэв учрыг хамт нийлэн зөвдөн тогтсугай хэмээн их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан тусгайлан дүтүн зэрэг бигүй ван Мишиг, улс дор суух бүрэн эрхтэй ерийн сайд Цан Лу-г томилж, Их Орос улсын их Хуанди тусгайлан гадаад явдлын түшмэл бөгөөд монгол газар дор суух Сүн Линзи, хянан зөвлөгч түшмэл Милерийг томилж, Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан тусгайлан Гадаад монголын дотоод явдлын дарга билигт гүн да лам Дашжав, эдийн явдлын дарга түшээт чин ван Чагдаржавыг томилж төлөө илэрхийлэгч болгосноо, тус тусын төлөө илэрхийлэгч нар бид бүрэн эрхийн тэмдэг бичгээ харилцан үзүүлсэн хойно зөвдөн тогтоох олон зүйлийг дорогш жагсаан бичив. Нэгдүгээр зүйл Гадаад монгол, Дундад Иргэн Улсын хоёрдугаар он арван нэгэн сарын тавны өдрийн Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйл хийгээд Дундад, Орос хоёр улсын харилцан солилцсон бичгийг мэдрэн хүлээх. Хоёрдугаар зүйл Дундад, Оросын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйлийн нэгдүгээр зүйл хийгээд Дундад,Оросын харилцан солилцсон бичгийн нэгдүгээр зүйлийн ёсоор Гадаад монгол гагцаар байгуулснаа устгаад, Дундад Иргэн Улсын эрхлэн захирах эрхийн доор байж, бас ч Дундад Иргэн Улсын хязгаарын доторх газар шорооны нэг анги газар болох, Дундад улс, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичгийн хоёрдугаар зүйлийн ёсоор Гадаад монголыг өөртөө засах газар орон хэмээн мэдрэн хүлээмүй. Гуравдугаар зүйл Гэгээнийг нэрийтгэх цолыг Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан хэмээн Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Дөрөвдүгээр зүйл Гадаад монгол төв дүрмийн албан бичиг, болзоо бичиг, тэмдэг бичгийн дээрээ Дундад Иргэн Улсын он тоог хэрэглэх, жич өнгө жилтний он тоог хавсруулан хэрэглэж болмуй. Тавдугаар зүйл Гадаад монголын олон хутагт лам, гадаад монголын ван гүнгүүдийн хэргэм цолыг басхүү Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Нүүр золгон учрах хийгээд шинэлэхийн жишээний ёслолыг цөм хуучин ёсоор аваачиж пүнлүү мөнгө, шүүсний ам зэрэг зүйлийг басхүү хуучин ёсоор олгон өгмүй. Гадаад монголын чуулган дарга, хавсарсан жанжин засгуудыг басхүү Да Жунтангаас тушаан талбимуй. Зургадугаар зүйл Да хүрээний өөртөө засах засгийг явуулах яамнаа засгийн яам хэмээх нэр хийгээд алив журган яам хэмээн нэрийдэж болохгүй, захиран шийтгэх олон тушаалтныг цөм Дундад Иргэн Улсын түшмэл шууван болгон үзэж Гадаад монголоос сонгон томилох боловч Дундад газрын засгийн яамнаа өргөн мэдүүлж тушаан талбиулмуй. Шийтгэх бүхий хэрэг явдлаа тухай тухайдаа Дундад газрын даамал түшмэлдээ мэдүүлэх. Долдугаар зүйл Гадаад монголын хүмүүн иргэн зүй нь Дундад газрын улсын хурал дор сонгон өргөхийг эдлэх эрх буй. Наймдугаар зүйл Гадаад улс лугаа харилцан шийтгэх хэрэг явдлыг зүй нь Дундад газрын засгийн яам буюу эсхүл Дундад газрын засгийн яамны томилсон түшмэл шууван мэдэж шийтгэмүй. Гадаад монголын өөртөө засах эл яам шууд хүлээн шийтгэж болохгүй, Гэгээн дор гадаад улсын гадаадын явдлын түшмэлийг хүлээн авах хийгээд гадаадын явдлын түшмэл томилон гадаад улс дор явуулах эрх үл баймуй. Улсын хоорондох болзоо зүйлийг тогтоон байгуулах бүхүй эрхийг бүрэн бүхлээр Дундад газрын засгийн яам хамаармуй. Есдүгээр зүйл Гадаад монгол хэрэв дотроо самуурах учир буй бөгөөс Дундад газрын засгийн яам цэрэг томилон хамгаалмуй. Гадаад монголын өөртөө бэлтгэсэн цэргийг Дундад газрын засгийн яам эрхбиш чухал болгон үзэх үед дайчлан зарж болмуй. Гадаад монголын энгийн үед цэргийн хэргээ бодон тохируулах ба жич гадаад улсын хүмүүнийг залж хэрэгсээд цэргийн явдлаа туслан шийтгүүлэх дор урьдан Дундад газрын засгийн яамнаа мэдүүлж хянан тогтуулах. Аравдугаар зүйл Да хүрээнд хэрэг шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж тухай тухай дор гагцаар Гэгээнд учрах эрх буй. Хамгаалах цэрэг гурван зуун нэр дагуулж болмуй. Улиастай, Ховд дор тус бүр нэг туслан шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж хамгаалах цэрэг хоёр зуун нэр дагуулж болмуй. Хиагт дор нэгэн хэрэг шийтгэгч тушаалтан зохион суулгаж, хамгаалах цэрэг тавин нэр дагуулж болмуй. Бус газар дор арилжааны явдлыг үзэж бадрангуй болсон цагт Дундад улс зүй зохисыг үзэж хэрэг шийтгэгч түшмэл нэмэн томилон суулгаж болмуй. Газар бүрийн хамгаалах цэргийн тоог мөн тавин хүмүүнээр болгомуй. Арваннэгдүгээр зүйл Дундад улсын Гадаад монгол лугаа ийн үе үеийн судрын дээрх хамаатай хуучин дүрэм энэ удаагийн болзоо зүйлийг үл мөчөөрхөхийг хуучин ёсоор шийтгэмүй. Арванхоёрдугаар зүйл Нэгэн мянга есөн зуун арван хоёрдугаар он арван сарын хорин нэгний Орос улсын Гадаад монгол лугаа хэлэлцэн тогтсон арилжааны явдлын тусгай болзооны арван долоон зүйлийн эл бүхүй ашиг шимийг Дундад улсын хүмүүн иргэн нэгэн адилаар эдэлмүй. Арван гуравдугаар зүйл Дотоод газрын арилжааны иргэд басхүү хуучин ёсоор эл ашиг эрхийг эдэлмүй. Ямар үед боловч Дундад улс, Орос улс, Гадаад монгол хийгээд бус олон улсын гаралт бодисоор элдэв зүйлийн эд юм үйлдэн хийж зөөж гаргах, зөөж оруулах дор, хязгаараас гарах орох гааль тушаахыг байлгамуй. Жич өөрийн дураар худалдаа хийж, ямар зүйлийн гааль гувчуурыг боловч тушаахгүй болгомуй. Арван дөрөвдүгээр зүйл Гадаад монгол газар дор байх дотоод газрын арилжааны иргэдийг өөрийн дураар зугаа хийж явах, суух, нүүх эрхтэй болгомуй. Гадаад монголын өөртөө засах яам, хамгаалах тэмдэг бичиг ба хамгаалах тэмдэг бичиг лугаа нэгэн төлөвтэй албан бичгийг хүчирхэн хүлээн авахуулж болохгүй. Дотоод газрын арилжааны ардын суух газар, арилжааны буудал эд барааны пүүс хийгээд өөрөө суусан айл газрыг ямар үеийн, ямар хэрэг дор боловч Гадаад монголын түшмэл шуувангууд цөм халдаж болохгүй. Арван тавдугаар зүйл Дотоод газрын арилжааны ард, Гадаад монголын арилжааны хүмүүн лугаа иргэний хэрэг эрүүгийн хэргээр заргалдах хэргийг алин заалдсан, алин заалдагдсаныг үл бодон цөм дотоод газрын түшмэл шуувангаас шүүмүй. Жич эл гэрчийн хүмүүнийг дайчлан зарламуй. Дан гагц Гадаад монголын хүмүүний заалдах хэргийг болвоос өөртөө засах яамнаас шийтгэмүй. Дундад, Орос хоёр улсын хүмүүн иргэн Гадаад монгол газар дор иргэний хэрэг, эрүүгийн хэргээр заалдах хэргийг басхүү Түгээмэл Элбэгтийн наймдугаар оны Дундад, Орос хоёр улсын болзоо бичгийн долдугаар зүйлийн ёсоор шийтгэмүй. Арван зургадугаар зүйл Дотоод газрын арилжааны иргэд Гадаад монголын арилжааны иргэд лугаа өөр өөрийн ба хоршоо хурлын урьд өдөр дор тогтоосон хөрөнгийн хэрэг хийгээд өрийн явдлын олон зүйлийн хэрэг болзоог басхүү залгамжлан мөрдөн явж явцтай болгомуй. Арван долдугаар зүйл Дотоод газрын арилжааны иргэдийн Гадаад монголын алив газар дор байх угаас өөрийн дураар түрээслэн авсан таримал тариа бэлчээрлэх талбарыг басхүү залгамжлан явцтай болгомуй. Жич үрээр тариа авч тарих ба монгол хүмүүнийг элсэн тариулж болмуй. Арван наймдугаар зүйл Гадаад монголын алив газар дор угаас Дундад газрын олон албан яамны ерд бүхүй эд хөрөнгө хийгээд цогцлон байгуулсан харилцан нэвтрүүлэх албан газар зэргийн зүйл ба жич дотоод газрын арилжааны иргэдийн өөртөө бүхүй арилжааны хэрэг үнэн хөрөнгө хийгээд хувьны хүмүүний эд хөрөнгө ба цогцлон байгуулсан алив юмыг хуучин ёсоор эгүүлэн өгмүй. Хэрэв Гадаад монголын гагцаар байгуулахын учир тэр үед элдэв чигийн хорогдол алдагдлыг амссан буй болбол зүйгээр Гадаад монголын өөртөө засах яам зүй зохисоор төлж олгуулмуй. Арван есдүгээр зүйл Да хүрээний харьяат Хүйтэн зэргийн газрын алтан зоориноос уг дор Дундад, Орос хоёр улсын нийлэн шийтгэсэн нь басхүү залгамжлан шийтгэмүй. Гадаад монгол бас энэ ашиг шимийг хуваан эдэлж болмуй. Хорьдугаар зүйл Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир энэ хязгаар газрын гадна гарч хэрэв гадаад улсын хүмүүн лугаа гэр болзоо тогтоон байгуулах хэрэг буй болбоос зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй. Түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг болбоос тогтоон байгуулах бүхүй гэр болзоог Дундад газрын засгийн яамнаас хянан тогтоохгүй болбоос явц үгүй. Хорин нэгдүгээр зүйл Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна гарсан эл бүхүй захиран шийтгэх эрхийг зүйгээр Дундад газрын засгийн яам баримуй. Тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг нь өөртөө засах яам захирмуй. Хорин хоёрдугаар зүйл Төмөр зам, цахилгааны утас, яу жангийн явдлыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй.
Ардын хувьсгал	Ардын хувьсгал — 1920-иод оны үндэсний ардын хувьсгал нь харийн түрэмгийлэгч, хуучин феодалуудыг түлхэн унагасан. Нууц бүлгүүд байгуулагдсан нь 1919 онд Оросын консулын сургуулийн багш Догсомын Бодоо Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл Солийн Данзан Зүүн хүрээний нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Хорлоогийн Чойбалсан, Дамбын Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Дансранбилэгийн Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, Дамдины Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйллыг буруушаасан ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн нь 1920-иод онд Монголын Ардын Хувьсгалт Цэрэг ба ЗОУ-ын командлагчууд 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Да лам Пунцагдоржийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Д.Чагдаржав нар Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ луу буцаад иржээ. Ардын намынхан анх Зөвлөлт Орос улс явахдаа зөвхөн зэвсэг гуйхаар явсан боловч сүүлдээ зэр зэвсгээс гадна оросын улаан цэргийн хүчийг авахаар тохирч үүний төлөөсөнд Монголд зөвлөлт маягийн төр засаг тогтооно гэсэн амлалт өгсөн ажээ. Ингэж анх ардын намынхан Коминтерний нөлөөнд шууд орох нөхцлийг бүрдүүлжээ. Барон Унгерн Монголд орж ирсэн нь 1920 оны эцсээр Оросын Байгал нуурын чанадын Цагаатны удирдагч Атаман Семёновын харьяаны дэслэгч генерал Барон Унгерн фон Штернбергийн удирдсан Оросын цагаан армийн Азийн морин дивиз Монголд орж ирэн 10 сараас эхлэн нийслэл хүрээг хэд хэдэн удаа довтолж 1921 оны 2-р сарын 23 ны өдөр Нийслэл Хүрээг хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөлжээ. Үүний үр дүнд Богд хаант монгол төр дахин тогтнож монголчууд тусгаар тогтнолоо дахин сэргээв. Барон Унгерн нийслэл Хүрээнд банк, цэргийн сургууль, гааль байгуулж хотыг хогноос нь цэвэрлэх ажлыг зохион байгуулжээ. Барон Унгерний цэргүүд 1921 оны 4 дүгээр сар гэхэд Монгол орныг хятадын гамин цэргээс бүрмөсөн чөлөөлжээ. Оросын улаантнууд Барон жанжны гавьяаг үгүйсгэж, улаан орос цэрэг Монголыг гамин цэргээс чөлөөлсөн гэж түүхэнд олон жил худал гүтгэсээр ирсэн. Ардын нам байгуулагдсан, Хиагтыг эзэлсэн, Барон Унгернийг бут цохисон нь Монгол Ардын Журамт цэрэг Нийслэл хүрээнд орж ирж буй нь 1921 оны 3-р сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Солийн Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Дамбын Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Д.Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Д.Сүхбаатар томилогдсон байна. 1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин Хиагтыг чөлөөлөх тулалдааныг хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 5-р сарын эцсээр Барон Унгерн Их Хүрээнээс хойд зүг хөдөлсөн ба гол хүч нь Улаан арми болон, Ардын цэрэгт бут цохигдон Зөвлөлт Орос улс руу гарчээ. 1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. Ач холбогдол Ардын хувьсгалын гол зорилго нь тусгаар тогтнолоо олох явдал байсан боловч уг хувьсгалын үр дүн нь нийгмийн эрс өөрчлөлт авчирч чадсан байна. 1911 оны хувьсгалаар Богд хааныг ширээнд нь залж шашин төрийг хослуулан бариулсан бол 1921 оны хувьсгалаар ч мөн Богд хааныг ширээнд нь залсан хэдий ч эрх мэдлийг хязгаарлан зөвхөн билэг тэмдгийн төдий буюу шашны хэргийг хамааруулсан нь шашин төрийн хэргийг тусгаарласан, илүү ардчилсан засаглал тогтоосон ач холбогдолтой болжээ. Мөн уг хувьсгалаар нийгмийн хөгжилд саад тотгор болж байсан феодализм, хамжлагат ёсыг халсан байна. Дурсгал 1921 оноос хойш жил бүрийн 7-р сарын 11-нд Ардын хувьсгалын ялалтын баярыг Эрийн гурван наадам хийн ёслон тэмдэглэж иржээ.
БНМАУ	Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс бол 1924-1992 оны хооронд оршин тогтнож байсан нэг намын тогтолцоотой Бүгд найрамдах засаглалтай социалист улс юм. 1989 онд болсон Ардчилсан Хувьсгалын үр дүнд шинэ Үндсэн хууль батлагдан, Монгол Улс байгууллагдсан. Монголын түүх Он цагийн дараалалУлсуудУдирдагчидЯзгууртнуудСоёлУлс төрГазарзүйХэлШашиг Балар эртний үе Эртний үе Дундад зууны үе Орчин үе үхз Түүх Үндсэн өгүүлэл: Ардын хувьсгал Богд хаан 1924 онд таалал төгсөж Богд Хаант Монгол Улс буюу хэмжээт эрхт хаант засаглал оршин тогтнохоо больсон билээ. Монголын Тагнуулын Төв Газар сүүлийн үед илэрсэн баримт мэдээн дээр түшиглэн түүнийг Зөвлөлтийн тагнуулуудад хорлогдсон гэж үзэж байна. Социалист системийн үед Богд хааныг өвчний улмаас өнгөрсөн гэж бичдэг байсан ба Оросын тал Богдыг оросын тагнуул хороосон гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Оросын судлаач С. Л. Кузьмин ба Монголын судлаач Ж. Оюунчимэг нарын номд түүнийг хорт хавдраар нас барсан гэж бичсэн байдаг. Богд хааны хойт дүрийг тодруулахыг Ардын засгийн газраас хориглосон шийдвэр гаргасны үр дүнд Бүгд найрамдах төрийг тунхаглах үндэс бүрдсэн байна. Үүний дараа 1924 оны намар МАН-ын Их хурлыг зарлан хуралдуулж үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг тогтоохооор шийдвэрлэсэн бөгөөд энэ Их хурлын үеэр Хөрөнгөтний бүгд найрамдах засаглалын талыг баримтлагч Ерөнхий сайдын орлогч, Бүх цэргийн жанжин С. Данзанг Зөвлөлт орос улсын болон Коминтерний төлөөлөгчдийн шууд удирдлагаар баривчлан буудан хороосон байна. 1924 оны 11-р сарын 26-нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг зарлан тунхаглаж, Анхдугаар үндсэн хуулийг баталсан байна. Ийнхүү БНМАУ тунхагласан 11-р сарын 26-ны өдрийг "Улс тунхагласны баяр" хэмээн нэрлэн тэмдэглэн өнгөрөөх болсон. 1924-1937 онуудад БНМАУ-ын Төр, Засгийн удирдлагад Балингийн Цэрэндорж, Цэрэн-Очирын Дамбадорж, Золбингийн Шижээ, Өлзийтийн Бадрах, Агданбуугийн Амар, Пэлжидийн Гэндэн, Дансранбилэгийн Догсом, Хорлоогийн Чойбалсан зэрэг хүмүүс ажиллаж байсан бөгөөд энэ үед ЗХУ-тай маш нарийн харилцаатай байжээ. 1920-д онд БНМАУ-ын удирдагч нар нь төвийг сахисан Швейцар шиг улс байгуулах, өөрийн тусгаар тогтнолыг ЗХУ, БНХУ төдийгүй европын улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх тэд нартай эдийн засаг, худалдааны харилцаа тогтоох оролдлогуудыг уйгагүй хийж байжээ. Үүний үр дүнд Герман, Францад 50 хүртэл тооны залуусыг сургахаар илгээсэн төдийгүй Швед, Дани зэрэг улсуудтай худалдааны харилцаа тогтоож, мөн мэргэжилтнүүдийг урьж ажиллуулж байсан байна. Гэхдээ гадаад харилцаанд ЗХУ-ыг түшиглэн Хятадын болон Японы түрэмгийллийг эсэргүүцэх бодлого барьж байжээ. БНМАУ нь дотооддоо бүх хүн тэгш эрхтэй болохыг тунхаглан, язгуур угсаа болон шүүхийн харгис аргуудыг устган хамжлагт ёсыг халсан байна. Мөн бүх нийтээр бичигтэн болох нийт ардын боловсролын болон эрүүл мэндийг хамгаалах системийг тогтоох арга хэмжээнүүдийг авч байсны үр дүнд олон арван бага сургууль, Багшийн сургууль байгуулагдсан ба хүн болон мал эмнэлэгүүдийг олноор байгуулж эхэлжээ. Түүнээс гадна үндэсний жижиг үйлдвэрийг байгуулан өөрийн хэрэгцээг хангах үүднээс ноос угаах, хувцас оёх, эсгий эдлэл хийх, гэр ахуйн эдлэл хийх зэрэг жижиг артель, цехүүдийг байгуулах, үндэсний худалдааны байгууллага болох "Монгол хоршоо" зэргийг байгуулсан төдийгүй Зөвлөлт Оросын тусламжтайгаар Үндэсний Улсын банкийг байгуулан өөрийн мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргасан байна. Түүнээс гадна гааль, худалдааны татварыг чангатгасан ба байгалийн баялгийг хайж илрүүлэн ашиглах зорилгоор ЗХУ-ын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн томоохон экспедицүүдийг монголд урьж ажиллуулж байжээ. БНМАУ-ын бие даасан үйл ажиллагаа явуулж Коментерн болон ЗХУ-ын хяналтаас гарах гэсэн бодлогыг мэдэрсэн ЗХУ-ын удирдлага Монголын удирдагч нарын хооронд яс хаясан бодлого явуулсны үр дүнд ЗХУ-д түр хугацаагаар сургасан хөдөөний залуу хэт хувьсгалч нарын гараар баруунтан, зүүнтэн гэсэн нэр томъёололыг гарган үндэсний удирдагч нарт оноон төрийн удирдлагаас ээлж дараалан хэлмэгдүүлэн зайлуулж байжээ. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан Догсомын Бодоо, Солийн Данзан, Цэрэн-Очирын Дамбадорж, Золбингийн Шижээ, Өлзийтийн Бадрах, Пэлжидийн Гэндэн, Агданбуугийн Амар нар хохирогч болж алагджээ. Энэ үед МАХН нь төрийн дээд удирдлага болон гүйцэтгэх засаглалыг бүрэн хянаж, удирдаж байсан байна. 1930-д оноос эхлэн ноёд баян лам нар, баячуудын хөрөнгийг хураан, малчидыг хүчээр хамтралжуулах бодлого баримталсны үр дүнд 1932 онд зэвсэгт бослого гарсан төдийгүй олон тооны хүн хилийн чанадад дүрвэн гарах хөдөлгөөнүүд гарчээ. 1932 оны бослого нь “гадаад түвд хүмүүсийн турхирсан” монголын дээд лам нар, феодалуудын гаргасан үймээн, Түвд улс Банчин Богдоор жуулчлан Монголын хэрэгт өнгөлзөж, мөн босогчдыг япончууд дэмжиж байсан гэх дүгнэлт баталгаагүй байсан. Үнэн хэрэгтээ, босогчид гадаадын заалтаар биш, тэр ч байтугай тэндээс тусламж огт аваагүй бөгөөд ганцхан өөрсдийн хүч дээр тулгуурлахаас өөр аргагүй байсан билээ. ЗХУ-ын шууд дэмжлэгээр 1928 онд Хорлоогийн Чойбалсан төр, засгийн удирдлагад гарсан бөгөөд 1937 оноос эхэлсэн Их Хэлмэгдүүлэлтэд 30,000 гаруй хүн өртөн амь үрэгджээ. Дамдины Сүхбаатар, маршал Гэлэгдоржийн Дэмид зэрэг монголчуудын дунд асар их нэр хүндтэй хүмүүсийг шууд хороож болохгүй байсан тул Зөвлөлт улс энэ хоёрыг нууцаар хороосон гэж үздэг. Монголын Тагнуулын Төв Газар шинээр илэрсэн баримтад тулгуурлан Дамдины Сүхбаатарыг оросууд хороосон гэж үзэж байна. Хорлоогийн Чойбалсан ба Георгий Жуков БНМАУ-ын гадаад байдал энэ үед хурцадсан байсан бөгөөд ЗХУ нь 1924 онд Бээжинд БНХУ буюу Гоминданы Засгийн газартай байгуулсан Зөвлөлт-Хятадын гэрээгээр БНМАУ-ыг Хятадын салшгүй нэгэн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн байсан ба үүнийгээ Монголын талд эсрэгээр тайлбарлан хоёр нүүр гаргасан бодлого баримталж байсан байна. Үүний тод жишээ нь 1946 он хүртэл БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоогүй байсан бөгөөд БНМАУ-д "төлөөлөгч" л суулгаж байсан ба албан ёсны нэг ч гэрээг хоёр улсын хооронд байгуулаагүй байна. Алс дорнодод Японы эзэнт гүрний түрэмгий бодлогын үр дүнд Манжуур Японд эзлэгдэн ЗХУ-ын дорнод хил тайван бус болсонтой холбоотойгоор ЗХУ-ын удирдлага БНМАУ-ыг жийргэвч бамбай улс болгон ашиглах, стратегийн давуу байрлал эзэмших үүднээс 1936 онд харилцан туслалцах Протоколыг л байгуулсан байна. Энэ үед БНМАУ-ын дорнод хилийн дагуу Япон болон тэдний байгуулсан Манж-го улсын цэргүүд байнгын халдлага довтолгоон өдүүлж байсан төдийгүй Халхын сүмийн хэсгийн цэргийн хүчээр булаан эзэлсэн байна. Хилийн мөргөлдөөнийг зохицуулахын тулд БНМАУ болон Япон-Манж-гогийн талтай хилийн будилааныг зохицуулах Манжуурын бага хурлыг зохион байгуулсан боловч үр дүнд хүрээгүй байна. Үүнтэй холбогдуулан ЗХУ нь өмнөх Протоколын дагуу 57-р армийн корпусыг Монголын нутагт байршуулжээ. Улмаар хилийн мөргөлдөөн нь 1939 оны Халх голын дайнд хүргэж, энэ дайнд ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин Японы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. 2-р дайны үе Үндсэн өгүүлэл: Дэлхийн хоёрдугаар дайн Үндсэн өгүүлэл: Монгол улс дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Зөвлөлт-Монголын хамтын ажиллагаанд зориулсан Зайсан дурсгалын цогцолборын мозайк БНМАУ нь Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ЗХУ-д бүх талаар дэмжиж тусламж илгээж байсан ба дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Энэхүү дайнд морь чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Зөвлөлтийн цэргийн 5 морь бүрийн нэг нь монгол морь байв. Зөвлөлтөд Америк 665,000 тонн махан бүтээгдэхүүнийг ленд-лизээр зарсан бол, Монгол 500,000 тонн мах үнэгүй өгчээ. Харин нэхий дээл, шинель өвлийн цагт төдийгүй зун цагт ч окопонд даарахгүй байхад чухал байсан ба АНУ 54,000 тонн хонины ноосыг мөн зарсан байхад, Монгол 64,000 тонныг Зөвлөлтөд бэлэглэсэн байна. 1942-45 онд Зөвлөлтийн цэргийн 5 шинель бүрийн 1-ийг монгол ноосоор хийж байв. Вольфрам нь Германы "Барс", "Ирвэс" танкуудын хуягийг нэвтлэхэд шаардлагатай сумыг хийх гол түүхий эд байсан бөгөөд Зөвлөлтөд хамгийн ойр вольфрамын орд Монголд байсан байна. Ийнхүү их хэмжээний тусламж илгээсэн Монгол өөрөө хүнд байдалд орж 1944 оны өвөл Зөвлөлтийн зарим мужийн адил өлсгөлөнд нэрвэгджээ. Квантуны армийн довтолгооноос сэрэмжлэн олон тооны цэрэг Алс Дорнодод байлгаж байсан Зөвлөлт тагнуулын мэдээгээр Япон ойрын үед довтлохгүй гэж мэдсэний дараа зарим цэргээ Германы эсрэг илгээжээ. Монгол улс эрэгтэй, эмэгтэй бүх хүн цэргийн алба хаах хууль гарган цэргийн тоогоо нэмсэн нь Алс Дорнод дахь хүчний харьцааг өөрчлөхөд мөн нөлөөлсөн байж болох юм. Монгол улс 1945 оны чөлөөлөх дайны үеэр Өвөрмонголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. Гэсэн ч энэ бодлого амжилтанд хүрээгүй юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд японы эсрэг дайнд ЗХУ-ыг оруулах сонирхолын үүднээс АНУ, Англи нь Ялта болон Подстамын бага хурлуудаар БНМАУ-ын статус квог хүлээн зөвшөөрч, үүнийг Гоминьданы Хятадаар зөвшөөрүүлэх асуудлыг АНУ-ын ерөнхийлөгч хариуцахаар болсон байна. Үүнийг Чан Кайши тэргүүтэй Хятадын удирдлага эрс эсэргүүцсэн боловч Их гүрнүүдийн удирдагч нарын шахалтад орсны үр дүнд Бүх ард түмний санал хураалтаар шийдвэрлэх тохиролцоонд хүрчээ. Иосиф Сталины хүчтэй шахалтаар 1945 онд Чан Кайши дээрхи саналыг гаргасан ба 1946 онд явагдсан санал хураалтын үр дүнд Тайвань нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. Хятадын иргэний дайны дараа Мао Зэдун тэргүүтэй коммунистууд засгийн эрхийг авахад БНМАУ нь БНХУ-тай байгуулсан дипломат харилцаагаа тасалж шинээр бий болсон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоожээ. Дайны дараах үе ЗХУ-ын Наушки өртөөнөс Улаанбаатар хот төмөр зам барьж 1949 оны 11-р сарын 7-нд анхны галт тэрэг нийслэлд орж ирж хөдөлмөрчдийн цуглаан болжээ. 1952 оны 1 сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан Москва хотод нас барахад Юмжаагийн Цэдэнбалд эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөж улс оронд "дулаарал" болжээ. 1950 оны 4-р сард Зүүн Европын социалист Герман, Чех, Польш, Унгар, Болгар, Румын зэрэг орнуудтай дипломат харилцаа тогтоосон байна. 1960-1990 Үндсэн өгүүлэл: Соёлын хувьсгал буюу бүх нийтээр бичигтэн болсон нь Үндсэн өгүүлэл: Нэгдэлжих хөдөлгөөн Үндсэн өгүүлэл: Атрын аян Үндсэн өгүүлэл: Монгол ба Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага Зайсан хөлийн газар. Улаанбаатар хот, 1972. БНМАУ 1946 оноос хойш олон удаа НҮБ-д элэх өргөдлөө өгсөн боловч дөнгөж 1961 оны 10-р сарын 27-нд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад гишүүнээр элсэж, өрнөдийн орнуудтай дипломат харилцаа тогтоох эхлэл тавигдсан байна. Өрнөдийн хөгжингүй орнуудаас хамгийн эхэнд 1963 онд Их Британи БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоожээ. Харин 1960-аад оны дунд үеэс ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа хүйтрэн сөргөлдөх болоход социалист Монгол нь ЗХУ-ын талд оржээ. Энэ үед ЗХУ-ын цэрэг БНМАУ-д дахин байрласан байна. Ингэснээр ЗХУ-ын нөлөө улам бүр ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 1960-аад оноос эрчимтэй хөгжиж, 1970 онд бүх нийтээрээ бичиг үсэгт тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ. БНМАУ 1962 оны 6-р сарын 7-ны өдөр Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн /СЭВ/ гишүүнээр элссэн байна. Үүний зэрэгцээ БНМАУ-д хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн салбаруудыг ЗХУ болон бусад социалист улсуудын эдийн засаг болон мэргэжилтний хүчээр эрчимтэй хөгжүүлж эхэлсэн байна. Эдгээрийн үр дүнд Монгол нь социалист улсуудад хөдөө аж ахуйн болон уул уурхайн хямд түүхий эд нийлүүлэгч түүхий эдийн бааз болсон бөгөөд харин гадаад худалдааны хувьд алдагдалтай байсныг зээлийн хөрөнгөөр нөхөж байжээ. ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнууд болох БНБАУ, БНАГУ, БНПАУ, БНСРУ, БНУАУ, БНСЧСУ-ын тусламжтайгаар мах комбинат, нэхий, нэхий эдлэлийн үйлдвэр, шилэн дарлага бүхий хүнсний ногооны газар, жимс, ногооны цогцолбор, биокомбинат, оёдлын үйлдвэр, гүн хэвлэл, хивсний үйлдвэр, мод боловсруулах комбинат, хөнгөн бетоны завод, царууц тоосго, шохойн үйлдвэр, автомашины засварын газар, мебель картон үйлдвэрлэх фабрик, гутал, арьс ширний үйлдвэр, цементийн завод, Улсын клиникийн төв эмнэлэг зэрэг нийгэм соёлын олон газруудыг барьж байгуулсан байна. 1984 онд ЗХУ-ын удирдлагын бүрэлдэхүүнд Михаил Горбачёв орж ирснээр социализмыг шинэчлэх, өөрчлөн байгуулалт, ил тод байдлын тухай бодлого түлхүү хэрэгжиж эхэлсэн байна. Ийнхүү аядуу социализмын гол төлөөлөгч болсон 40 жил удирдсан Ю.Цэдэнбалыг нам, төрийн эрхээс зайлуулах бодлогыг ЗХУ баримтлан, 1984 онд Цэдэнбал Москвад "эмчилгээ"-нд цөлөгдсөн байхад нь Монгол дахь ЗХУ-ын Аюулаас хамгаалах хорооны (КГБ)-ын төлөөлөгч генерал Всеволод Радченко болон Элчин сайд Сергей Павлов нар ЗХУКН-ын шууд заавраар тайван эргэлтийг Монголын "эдийн засгийн шинэчлэгч" нарын гараар хийлгэсэн байна. Үүний үр дүнд Жамбын Батмөнхийг Монголын удирдагчаар сонгожээ. Өөрчлөн байгуулалтын үр дүнд ЗХУ задран унаж улмаар нийт социалист систем устахад ЗХУ-ын болон ЭЗХТЗ-ийн социалист орнуудын эдийн засаг-санхүүгийн тусламж шууд зогссон нь БНМАУ-ыг улс төр-эдийн засгийн хямралд оруулжээ. Энэхүү хямралын үр дүнд БНМАУ-д ардчилал ялж, чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг байгуулах шийдэлд хүрсэн байна. Түүнчлэн Үндсэн хуулийг 1992 онд шинээр дахин боловсруулж Монгол улс гэж нэрлэн Парламентын засаглал бүхий улс болохыг зааж тусгаж БНМАУ оршин тогтнохоо болж Монгол Улс байгуулагдсан түүхтэй. Төрийн байгуулалт 1924 оны анхны Үндсэн хуулиар Улсын Их Хурал, Улсын Бага хурлыг байгуулсан. Уг бүтцийг 1949 он хүртэл хадгалсан бөгөөд Улсын Их Хурал 9 удаа, Улсын Бага хурал 30 гаруй удаа хуралдсан. 1940, 1960 онуудад Үндсэн хуулийг дахин баталж, төрийн социалист хэв маягт багтах Бүгд Найрамдах улсын төрийн хэлбэрийг сонгон хөгжиж байв. 1950-иад оны эх хүртэл үйлчилж байсан төр-намын тогтолцоог нам-төрийн тогтолцоонд шилжүүлсэн. 1960 оны Үндсэн хуульд “БНМАУ-ын төр, нийгмийг удирдан чиглүүлэх хүч бол бүхнийг ялагч марксист-ленинист онолыг удирдлага болгосон Монгол Ардын Хувьсгалт нам мөн” гэж заасан. 1960-1990 оны хооронд Ардын Их хурлын сонгууль 9 удаа явагдаж, Их хурлын чуулган 40 гаруй удаа чуулжээ. 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, төрийн эрхийг шинэчлэн, нам төрийн үүргийг зааглан, парламентын нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэн төлөвшүүлэх, ардчиллыг бүх талаар хөгжүүлэх чиглэлийг баримтласан. БНМАУ-ын Ардын Их хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдаан 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдөр өнөөгийн шинэ Үндсэн хуулийг баталсан. 1992 оны Үндсэн хууль ёсоор төрийн хэлбэрийн хувьд Монгол улс бол парламентын Бүгд Найрамдах Улс юм.[1] Газар нутаг Зөвлөлтийн тал вольфрам, ураны ордтой Увс аймгийн Давст уул, Хөвсгөлийн Шишгидийн нурууг 1930-1960-аад онд БНМАУ-аас тасдан авчээ. Халхын сүм орчмын хэсгийг Япончууд гэнэт довтлон эзэлснийг Халхын голын дайнаар чөлөөлсөн ч Буйр нуурын зарим хэсэг болон Халхын сүм орчмын нутаг нь 1960-аад оны Монгол-Хятадын хилийн гэрээгээр Хятадын талд оржээ. 1960-аад оны үед одоогийн Монгол-Хятадын хилийг 2 талын гэрээгээр тогтоожээ. Мөн Байтаг Богд уул бүхэлдээ БНМАУ-ын нутаг байсан ч хилийн гэрээгээр урд хэсэг нь БНХАУ-ын нутагт оржээ. БНХАУ, Зөвлөлт улсууд Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн ч зарим нутгийг тасдан өгөхийг шаардаж байв. 90-ээд оныг хүртэл урд хилийн хамгаалалтад голчлон анхаардаг байсанаас хойд хилийн хамгаалалт суларсныг ашиглан Зөвлөлтийн тал хилийн шонгуудаа аажим аажимаар урагш зөөдөг байсан гэдэг. Зэвсэгт хүчин Үндсэн өгүүлэл: Монголын Ардын арми Нийгэм Зөвхөн нэг намын үзэл суртал Монголын ард түмний үзэл санааны үндэс боллоо гэсэн дүгнэлт хийж олон ургальч үзлийг хаан боогдуулсныг ийнхүү баталгаажуулж өгсөн.1960-иад он гэхэд соён гэгээрэл гэхэд, оюун санааны талаар ихээхэн амжилт олсон бөгөөд түүний дээд оргил нь Марксизм-ленинизм гэж үзэж байв. Нийгмийн бүтцэд ихээхэн өөрчлөлт гарч мөлжигч, дарлагч ангийг хүчээр устлаа. Монголын нийгэм одоо ажилчин анги хоршоолсон ард, ардын сэхээтнүүдээс бүрдэх боллоо гэсэн дүгнэлт хийх болсон байна. Ийнхүү 1921 оноос эхлэн ядуу дорд ардыг дэмжих бодлогын үр дүнд ямар нэг хувийн өмчтөн үгүй болж гагцхүү нийтийн өмч дээр суурилсан өвөрмөц давхаргынхан бүрэлдэн тогтсон байна.[2] 1941-1990 оны хоорондох 50 жил бол БНМАУ-д социалист эрүүлийг хамгаалахын зарчмуудыг тууштай хэрэгжүүлсэн он жилүүд бөгөөд төрийн бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлсэн дэс дараатай арга хэмжээнүүдийн үр дүнд тус улсын хот, аймаг, сум, сангийн аж ахуйн төв зэрэг төвлөрсөн суурин газрын хүн амыг их эмчийн ерөнхий мэргэжлийн тусламжаар үндсэнд нь бүрэн хамарч, анагаах ухааны гол салбаруудаар эмнэлгийн төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн тусламжийг хөгжүүлж, үндэстний мэргэжилтгүүд цээжний хөндийн болон тархины мэс засал, сэхээн амьдруулахын тусламжийг үзүүлэх арга барил, ур чадварыг эзэмшиж, дотуур дурандалт, дүрс оношлогоо, хүний генетик, вирус болон дархлал судлалын аргуудыг эмнэлгийн практикт нэвтрүүлж эхэлсэн байлаа.[3] Эдийн засаг Үндсэн өгүүлэл: Шинэ эргэлтийн бодлого Гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгт, Монголын үндэсний түүхийн музей Манай орны эдийн засгийн өсөлт өмнөх үеийг бодоход өндөр хурдацтай болж, зөвхөн 1940-1960 онд нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн 3.7 дахин, үйлдвэрлэсэн үндэсний орлого 3.8 дахин, хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ 33.7 дахин өссөн. Аж үйлдвэрийн салбарын эзлэх хувийн жин нэмэгдэж байгаа нь социализмын материал баазыг байгуулах үндсэн нөхцөл гэж үзэж байсан. Иймд 1940 онд аж үйлдвэх үндэсний орлогын 10 хувийг үйлдвэрлэж байсан бол 1960 онд 30 гаруй хувь болж БНМАУ ХАА үйлдвэрийн орон боллоо гэсэн дүгнэлт хийхэд хүрсэн байна. БНМАУ төвлөрсөн 5 жилийн төлөвлөгөөт эдийн засагт тулгуурлаж байв.
Халх голын дайн	Халхын голын байлдаан нь зарлагдаагүй БНМАУ болон ЗХУ-Япон хилийн дайн буюу Япон-Зөвлөлтийн дайны гол байлдаан байжээ. Энэ байлдаан Японд Номунханы хэрэг[5] гэж нэрлэгдсэн. Номунхан гэж Монгол - Манжийн хилийн орчим дахь уул ажээ. Дайны урьдач нөхцөл Ямартай ч 1939-онд Халх голд болсон энэхүү байлдааны ажиллагааг дайн, байлдаан, тулалдаан байсан уу гэдэг дээр одоо болтол маргалдаж байна. Зарим судлаачид энэ байлдааныг Дэлхийн 2-р дайны эхлэл хэмээн үздэг. Энэ нь 1927 оноос цэрэг-улс төрийн зүтгэлтэн нарын хувьд томоохон асуудал тулгарсанаар эхлэв (Токиогийн бусдын газар нутагт тэр дундаа Манжуур, Хятад, Оросын Алс Дорнод, Сибирьт өнгөлзөх бодлогоо үүнээс аль эрт 1889 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн). 1904-1905 оны Орос-Японы дайн, 1918 оны Дэлхийн 1 дүгээр дайны үеэр аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, гадаад худалдааны өндөр өсөлт дагуулсан бол дайны дараахь Версалийн гэрээгээр шийдвэрлэгдсэн Ази дахь Германы колонийн эзэмшлийн асуудлаар болон Өрнөдийн түнш орнуудын байр суурь, түүний бодлогын үр нөлөө, 1929 оны /худалдааны болон 2,3 талт хэлэлцээрүүдийн заалтын улбаатай нэг талаар нөлөөлсөн/дэлхийн эдийн засаг санхүүгийн хямрал Японы эдийн засагт хүндээр тусч,1937 оноос өдүүлсэн Хятад-Японы хоёрдугаар дайн, Манжуурт цөмрөн орсон ажиллагаатай холбоотой Үндэстнүүдийн лигийн тавьсан удаа дараагийн хориг арга хэмжээнээс үүдэн гадаад ертөнц дэх байр суурийг нь үлэмж сулруулсан байна. Ялангуяа Хятадад ихээхэн хэмжээний зэвсэг-техник, байлдааны нисэх онгоц, танк , цэргийн мэргэжилтэн, зөвлөх нарыг Монгол, Дундад Ази-Дорнод Туркестаны (Шинжаан) нутгаар дамжуулан илгээх зэргээр ЗХУ тусламж үзүүлж дайн байлдаанийг ихээхэн цаг хугацаагаар сунжруулсан хийгээд байгалийн баялаг, түүхий эдийн гадаад импортоос хэт хараат байдал нь ч үүнд нэрмээс болж байлаа. Энэ байдал нь бизнесийн хүрээнийхэнд том цохилт болсон тул цэргийнхнийгээ шахаж эхлэв. Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь Франц, АНУ, Их Британитай ашиг сонирхолын зөрчлийн улмаас дурамжхан байгуулсан /Үүнд АНУ, Англитай байгуулсан "Японы Тэнгисийн Цэргийн Флотын хөлөг онгоцнуудын зэвсэглэлд хязгаар тогтоосон холбогдох/ тэдний зүгээс тавьсан зарим заалт, Хятадын зүүн хэсгийн нутагт явуулсан байлдааны ажиллагаа нь амжилтгүй болсон нь Токиогийн Цэргийн дээд командлалын удирдлагуудад энэ байдал таалагдсангүй. Геополитикийн нөлөөний хүрээгээ тэлэх бодлогоо цэргийн хүчээр шийдэх замыг сонгож үүнийхээ дагуу "Аугаа Их Дорнод Азийн Хөгжил-Цэцэглэлтийн Төлөвлөгөө" гэгч улс төрийн үзэл, суртал нэвт шингэсэн төлөвлөгөө боловсруулжээ. Хэрэгжүүлэх Өмнөд ба Умард гэсэн үндсэн стратегийн 2 чиглэлтэй байв. Өмнөд чиглэл бол Номхон далай, Австрали, Индонези, Бирм, Энэтхэгийн чиглэлээр цохилт өгч АНУ, Английн колонуудийг булаан авах бол Умард чиглэл бол эх газраар Хятадыг буулган авах, Манжуур, Монголоор түшиц болгон ЗХУ-тай байлдаж Сибирь Алс дорнодийн чиглэлээр цохилт өгч Уралын нуруу хүртэл эзэмшлээ тогтооход оршиж байлаа. Энэ нь дээд цэргийнхний хувьд 2 хуваагдах шалтгаан болсон, зөвхөн аль нэгийг нь сонгох байсан гэж зарим улс төрчид, сэтгүүлчид ташаа ойлгодог. Дээд командлал нь бололцоо бүрдсэн тохиолдолд 2-ыг зэрэг хэрэгжүүлэх байсан нь тодорхой. Маргаан болсон нь зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт байсан ажээ. Энэ нь хожим ЗХУ дэлхийн 2 дугаар дайнд татагдан орж Москва болон Ленинградын хамгаалалт, Сталинградын тулалдааныг үр дүнг хэрхэн эргэх вэ? гэдгийг харгалзан Квантуны армийн Жанжин Штаб 1941-1943 онуудад Манай Халх гол, ЗХУ-ын Алс дорнодийн Уссури, Амар мөрний сав газар дахин цэргийн хүч хуримтлуулж илүү няхуур Кантокуэн хэмээх цэргийн шинэ ажиллагаанд бэлтгэж, төлөвлөн зөвхөн Токиогоос ирэх дээд командлалынхаа тушаалыг хүлээж байсан байна.(Үүнд Япон улсын өөрийн ба НКВД-ийн Алс Дорнодын Сөрөг Тагнуулын Архив, Монгол Улсын Тагнуулын Ерөнхий газрын Архивийн материал, хилийн чанадад тагнуулын үүрэг гүйцэтгэгч нарын мэдүүлэг зэрэг нь одоо нэгэнт ил болжээ). Энэ ч утгаараа Халхын голын байлдаан Токиогийн цэрэг-улс төрийн Өмнөд, умард бүлэг нь зорилго, үзэл баримтлал, зарчмын хувьд ч, геополитикийн болон улс төрийн бүлгийн ашиг сонирхол Стратегийн болон тактикийн талаасаа ямар ч ялгаа байсангүй. Бие биенийхээ тактикийн зорилго чиглэлийг зарчмын хувьд үгүйсгэдэггүй байв. Зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд вэ? гэдэгт ширүүн маргаан өрнүүлжээ. Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд Европ тивээсээ Нацист Герман, Балтын тэнгисээс Финланд, Кавказаас Иран, Хар тэнгист Турк болон бусад Балканы орнууд, Сибирь-Алс Дорнодоос Японы гэх геополитикийн бүслэлтэнд ороод байлаа. Коминтерний болон Иосиф Сталины болгоомжлол нь юуны түрүүнд ямар ч үнээр хамаагүй 2 фронтод зэрэг байлдах аюулаас зайлсхийх зорилгоор Монголыг бусдад алдахгүй "буфер" хэлбэрээр байлгах нь чухал байсан. Өвөр Байгалын сав, Сибирийн төмөр замыг алдвал Сибирь, Урал дахь Цэрэг-Стратегийн Аж үйлдвэрийн түшиц орон зай үгүй болно гэдгийг тооцож Монголын талаарх ЗСБНХУ-ын бодлого гол төлөв Коминтернээр дамжин илэрч байлаа. Тухайлбал Коминтерний дорно дахины нарийн бичгийн дарга нарын 1929 оны 1-р сарын 7-ны өдрийн зөвлөлгөөний илтгэлд: “Монголын нутаг дэвсгэр нь олон улсын тусгай ач холбогдолтой юм. Тэрхүү нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Англи, Герман, Францыг нийлүүлснээс их бөгөөд хүн ам нь 800 мянгахан юм. Монгол орныг империалистууд, дэлхийн хувьсгалын дайснуудын нөлөөнд оруулахгүйн тулд тэрхүү нутаг дэвсгэрт тогтоосон нөлөөгөө хадгалж байхад манай гол зорилт оршино хэмээн үзсэн. Мөргөлдөөний цаад шалтгаан: Сталины логик- Япончууд Манжгогийн тоглоомын улс байгуулснаасаа эхлээд энэ нутагт хамаарах монголчуудыг "онцгойлон дотночилж" тэдэнд тусгай эрх олгожээ. Монголчууд ч Японыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөгч ивээн тэтгэгч гэж харж байсан юм. 1937 онд эхэлсэн Хятад-Японы дайнаар нийт Өвөр Монголыг эзэлсэн япончууд монголчуудад Хятадын талхидлаас авран чөлөөлөгчийн дүрд чадамгай тоглож, "соёлжиж гэгээрэхэд""Харилцан Туслалцах Хэлэлцээр"ийн дагуу цэргийн хүчээ Монголын хилээр оруулав. Монгол Улс энэхүү орон зайд болсон байлдааны ажиллагааг 3 үе шатанд хуваан авч үздэг. Нэгдүгээр үе Япончуудад олзлогдсон 11 танкын бригадын 24 батальоны танкчид . Халхын гол. 1939 он 5-р сарын 11-нд японы 300 явган цэрэг нисэх онгоцны тусламжтайгаар хилээс дотогш 20 км-т Хамар даваан дахь хилийн заставт халдан довтолж 15 км-т дотогшлон цөмөрчээ. 1939 оны эхээр Японы талаас хил хязгаарыг зөрчих явдлыг улам идэвхижүүлж хилийн цаана цэрэг зэвсгийн хүчийг хуралдуулж тус улсын дархан хил хязгаарт ойрын хугацаанд довтлох гэж байгаа нь бүх талаар мэдэгдэж байв. Японы эзэрхэг түрэмгийлэх цэрэг улс төрийн бодлого нь ЗХУ-ын дорнод хэсгийг эзлэн авахын тулд Монголын газар нутгийг урьдаар эзлэн авч дайны талбар хийх гэж байжээ. Үүнийг биелүүлэхийн тулд тавьсан стратегийн зорилго нь Монголын зүүн өнцөг Халхын голын Тамсагбулагаар довтолж улмаар Чойбалсан хотыг дайруулж гүнд нь давших байв. Энэ үүргийг биелүүлэхийн тулд Манжуурт байсан цэргийн ангиудын шилдэг хэсгээр бүрэлдсэн 6-р армийг байгуулж амьд хүч ба техникийн талаар бүрэн ханаж "туршлагатай" гэж байсан генерал Камацубара-гаар командлуулж тус улсад довтлох үүрэг тавьжээ. Монгол Зөвлөлтийн цэргийн бодлого нь дайсны төлөвлөгөөг илрүүлсний дараа тулалдаан үүсч болзошгүй газар хил хязгаарыг хамгаалах цэргийн ангиудад үүрэг тавьж хүчийг нэмэгдүүлэхийн хамт дайсныг бутцохиход хүрэлцэхүйц ангиудыг богино хугацаанд зохих чиглэлүүдэд хуралдуулах үүргийг тавьсан байна. 1939 оны 5-р сарын 11-нээс 31-нд хоёр талаас цэргийн багахан хүч оролцсон тагнан турших шинжтэй тулаан болж япончууд 2600 цэргээр Номун хан, Бүрд овооны орчмоор болон Хайлаастын голын дагуу Монголын нутагт цөмрөн ороод Монгол, Зөвлөлтийн багахан хүчинд цохигдож 400 гаруй цэрэг офицерыг алдаж, зэвсэг техникээ устгуулж улсын хилээс гарсан. Японы тал дахин довтлох төлөвлөгөөг 7-р сарын эхээр товлож, Монгол-Зөвлөлтийн цэргийг хүчээ хуралдуулаагүй байх үед давуу хүчээр дайрч нутгийн гүнд орохоор төлөвлөж явган цэргийн 7 дивиз, тусгай хороо, 2 танкийн хороо бүхий 8000 цэрэг, 310 их буу, 135 танк, 225 нисэх онгоцтой хүч хуримтлуулсан байв. Энэ үед Зөвлөлт-Монголын цэрэг ч хүч нэмэгдүүлж танкийн 1, хуягтын 3, буудлагын пулемётны 1 бригад, мотобуудлагын 2 хороо, МАХЦ-ийн 2 морьт дивиз, 109 их буу, 186 танк, 266 хуягт машин, 82 нисэх онгоцтой байв. Японы цэргийн нисэх хүчний 150-иад онгоц 1939 оны 6-р сарын 20-нд агаарын хил зөрчин ирж, Монгол-Зөвлөлтийн байрлаж байсан Хамар давааг бөмбөгдөв. 1939 оны 6-р сарын 22-нд Японы 120 онгоц дахин довтлоход Монгол-Зөвлөлтийн 95 онгоц тосон тулалдаж, дайсны 31 онгоцыг сөнөөж, манай талаас 12 онгоц сүйджээ. Япончууд 6-р сарын 24-нд дахин 60 гаруй онгоцоор дайрч 25 онгоцоо алджээ. 6-р сарын 26-ны өдөр Буйр нуурын орчимд Японы 60 шахам онгоц, манай сөнөөгч онгоцтой маш ширүүн тулалдаан хийсэн бөгөөд энэ 6 хоногийн хугацаанд Япончуудагаарын тулалдаанд 64 онгоцоо алдсан юм. Гэвч Япончууд 6-р сарын сүүлчээр Тамсагбулаг, Баянтүмэнийг олон онгоцоор бөмбөгдөж чадсан юм.
Халх голын дайн 2	null
Халх голын дайн 3	Агаарын тулалдаан Японы нисэгч нар Kи 27 буюу Зөвлөлтүүдийн нэрлэж байсан И-97 Зөвлөлтийн буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц И-16 Японы буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц 1939 оны тавдугаар сарын эхэн гэхэд Халх голд Японы, Зөвлөлт-Монголын цэргийн ихээхэн хүч хуримтлагдаад байлаа. Тавдугаар сарын 1 гэхэд Японы цэргийн нисэх хүчний 355 онгоц, Зөвлөлтийн ажилчин тариачны улаан армийн авиабригадын 82 онгоц очоод байлаа. Харин тавдугаар сарын сүүл гэхэд энэ тоог өвөр байгалийн 23 дугаар авиабригадаас хангаж 203 болгосон юм. 1939 оны 5-р сарын сүүлчээр эхний агаарын тулаанууд эхэлсэн бөгөөд энд японы нисэх онгоцууд давамгайлж байжээ. 5-р сарын эхний тулаанд Монголд байрлаж байсан зөвлөлтийн нисэх хүчний удирдагчид, нисгэгчид агаарын тулааны туршлага муутай, дайснаа сайн мэдэхгүй байснаас болж эхний тулаанд 17 онгоцоо алджээ. Иймээс Москва дахь цэргийн удирдлага нь энэ цэргийн анги нэгтгэлүүдийн дээд удирдах бүрэлдэхүүнийг туршлагатай хүмүүсээр яаралтай солих шийдвэр гаргаж удирдагчаар нь Григорий Михайлович Штернийг томилсон байна. Тэдний онгоцууд багахан өндрөөс хориглолтын шугам, байгууламжуудыг бөмбөгдөж орос, монголын талд хүн хүч, материал, морьдын их гарц хохирол учруулж байсан учир зөвлөлтийн удирдлага Испани, Хятадад агаарын тулаанд гарамгай байлдаж байсан нисэхийн туршлагатай сургагчид мөн туршлагатай нисгэгчдийг Монгол уруу илгээхээр шийдсэн байна. 1939 оны 5-р сарын 28-нд Монголд ирсэн зөвлөлтийн нисгэгчдийн 8 нь ЗХУ-ын баатар цолтой байсан ба тэднийг нисэх хүчний корпус командлагч, ЗХУ-ын баатар Яков Владимирович Смушкевич удирдаж байсан юм. Зургадугаар сард Халх голын тэнгэр харьцангуй тайван байснаа зургадугаар сарын 22-нд Зөвлөлтийн 95 сөнөөгч онгоц Японы 120 онгоцтой нэгэн зэрэг гурван газарт тулалдлаа. Япончууд энд шинэ сөнөөгч И-97-гоо агаарт гаргаж тулаанд оруулсан. Дайсан энэ удаа 30 гаруй онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 14 сөнөөгч онгоцоо алджээ. Зургадугаар сарын 26-нд болсон тулааны үеэр Зөвлөлтийн гурван сөнөөгч Японы 10 онгоцтой үхэл сөрөн тулалдаж хошууч В.М.Забалуевын онгоц гэмтэж дайсны нутагт шүхрээр буухад нь ЗХУ-ын баатар С.И.Грицевец ганц хүний суудалтай онгоцоор дайсны нутагт бууж нөхрөө аварсан байна. 27-ны өдөр Зөвлөлтийн 23 бөмбөгдөгч дайсны 70 орчим сөнөөгчтэй тулалдсан. Энэ тулаанаар онгоц нь унасан ЗХУ-ын баатар Г.П.Кравченко гурав хоногийн дараа шумуулд баригдчихсан явган эргэж ирж байжээ. Долдугаар сар гараад Зөвлөлтийн тал ямагт ялж байлаа. Долдугаар сарын 4, 5-нд Баянцагааны тэнгэрт Зөвлөлтинй тал дайсны 24 сөнөөгчийг унагаасан бол өөрийнхөө ганц онгоцыг алджээ. 8-ны өдөр бас дайсны 21 онгоцыг устгав. Хоёр хоногийн дараа Халх голын баруун эрэг рүү дайсны 100 орчим И-97 онгоц дайрлаа. Зөвлөлтийн талаас эхлээд 30 машин, араас нь бас. Ингээд үндсэндээ агаарт хоёр талаас 180 орчим онгоц тулалдсан байна. Энэ тулалдаанаар Япончууд 11 онгоцоо алдсан юм. Долдугаар сард Зөвлөлтийн бөмбөгдөгч онгоцууд агаарт гарч дайсанд цохилт өгч эхэлсэн байна. Энэ өдрүүдэд 150 болон 38 дугаар бөмбөгдөгч хорооны 108 бөмбөгдөгч онгоц Янху нуур, Үзүүр нуур, Номун хан, Бүрд овоо зэрэг газар дахь дайсны байрлалыг бөмбөгдлөө. Долдугаар сарын 20-ны агаарын тулааны үеэр залуу нисгэгч В.Вуссагийн онгоцыг Японы хоёр сөнөөгч хөөж явахыг ахлах дэслэгч В.Ф.Скобарихин ажигласан байна. Ер нь, яг гүйцэх гэж байна аа. Тэр огцом эргэлтээр дайсны онгоцны сүүлийг онгоцоороо мөргөлөө. Түүнийг унаад ухаангүй байхад нь нисэх буудалд авчирсан. Түүний энэ гавьяаг ахмад В.П. Кустов бас давтаж агаарын тараны хоёр дахийг Халхголд хийсэн. Наймдугаар сарын 4-нд сөнөөгч онгоцны нисэгч А.Ф.Мошин бас давтлаа. Тэрээр хамаг сумаа дуусгаад байтал дайсны онгоц мөрдөж эхэлсэн. Тэр гэнэт эргэж дайсны онгоцыг мөргөж унагаад буудалдаа эргэж ирсэн. Наймдугаар сарын 4-нд батальоны комиссар М.А.Ююкин байгаа бөмбөгдөөд буцаж явахдаа агаарын их бууны суманд өртөх нь тэр. Онгоцоо дээш хөөргөх гэсэн ч улам унасаар байлаа. Тэр галд автсан онгоцоо Японы агаарын их бууны батарей дээр эгц дээрээс нь унагах нь тэр. Наймдугаар сарын 20-нд Зөвлөлт монголын дайчдын их давшилтын үеэр Зөвлөлт монголын нисгэгчид 144 сөнөөгч онгоцоор хамгаалуулсан 153 бөмбөгдөгч онгоцоор дайсны талд цохилт өгсөн байна. Үүнтэй нэгэн зэрэг дайрагч хэсгийн 44 онгоц дайсны агаарын их бууны цэгүүдийг довтолсон. Энэ өдрийн турш дайсны байрлалд нийтдээ 166 тонн бөмбөг хаясан юм. Наймдугаар сарын 21-нд Японы нисэх хүчин 88 сөнөөгч онгоцоор халхавчилсан 41 бөмбөгдөгч агаарт гаргалаа. Тамсагбулгийн чиглэлд болсон энэ тулаанд Зөвлөлтийн талаас 184 онгоц орж агаарт хоёр талаас нийтдээ 300 гаруй онгоц гарч тулалдсан. Ингээд тавдугаар сарын 22-ноос есдүгээр сарын 15 хүртэл Халхгол орчимд Зөвлөлтийн нисгэгчид 20 мянга 524 удаагийн нислэг үйлдэсний 18,5 мянга нь сөнөөгч онгоцны 2015 нь бөмбөгдөгч онгоцны нислэг байсан байна. Халхын голд Японы тал 646 онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 258 онгоцоо алджээ. Халхын голд болсон агаарын тулалдаанд эр зориг гарган баатарласан Зөвлөлтийн 28 нисгэгчид ЗХУ-ын баатар цол, С.И.Грицевец, Г.П.Кравченко нарт ЗХУ-ын баатар цолыг хоёр дахь удаагаа өгсөн. Хожим нь Я.В.Смушкевичид бас Алтан таван хошууг хоёр дахь удаагаа өгсөн юм. Халх гол дахь агаарын тулааныг цэргийн түүхэн дэх хамгийн том агарын тулалдаан, дэлхийн хоёр дугаар дайны өмнө цэргийн нисэх хүчний чадавхийг шалгасан том шалгуур гэж үздэг билээ.Тэд нисэх бүрэлдэхүүнийг агаарын тулаанд сургаж удалгүй И-16 онгоцууд ирснээр Халхын гол дээрхи фронтын байдал нааштайгаар эрс өөрчлөгдсөн байна.Мөн 9 сарын 2,4,14,15-нд Японы тал агаараас довтлох гэж оролдсон ч Зөвлөлтийн нисэх хүчин ялалт байгуулжээ. Энэ үед Зөвлөлтийн И-16 загварын 5 онгоц дэлхийд анх удаа РС-82 маркийн реактивийн зэвсэг хэрэглэж Японы 13 онгоцыг сөнөөжээ.Халхын голын дайны үеэр японы нийт 660 нисэх онгоцыг агаарт болон аеродромд нь устгасан ажээ.Энэ үед цэрэг-дайны түүхэнд анх удаа 2 талаас нэгэн кэрэг олон онгоц оролцсон тулалдаан болсоноороо онцлогтой юм.Британийн “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл Е.Секигавагийн бичсэн “Халхын гол дахь агаарын зарлаагүй дайн” цуврал өгүүллэгийг 1973 оны гурван дугаартаа дараалан нийтэлжээ. Секигава Зөвлөлт, Япон хоёр агаарын байлдаанд тус тусын хохиролыг хэрхэн өсгөж байсан болон агаарын байлдаанд японы хохиролыг баримтаар тооцон гаргажээ. Энэхүү тоо баримтыг хэдийгээр нягтлах шаардлагатай гэх боловч оросын судлаачид хүртэл эдүгээ ашиглах болжээ. Секигава Халхын голын агаарын байлдаанд Японы нисгэгчид “үндсэндээ ялсан” гэдэг дүгнэлт хийжээ. “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл 1996-1997 оны дугаартаа А.Валгийн бичсэн “Талын дээрх Жигүүр: 1930-1945 онд Монголд явагдсан агаарын байлдаан” хэмээх мөн цуврал гурван өгүүллэг нийтлүүлжээ. Генри Сакайда “Мандах нарны шилдэг нисэгчид” номныхоо “Халхин Гол” гэсэн хэсэгт Номонханы агаарын тулалдааны талаар бичжээ. Тэрээр зөвлөлтийн тал японы 650 онгоцыг устгасан гэдэг боловч баримтаар нотлогдсон хохирол нь 162, японы тал зөвлөлтийн 1162 онгоцыг агаарт, 98 онгоцыг газарт устгасан гэдэг боловч байлдааны хүлээн зөвшөөрсөн хохирол нь 207 онгоц тус тус байсан. Японы нисгэгч Хиромичи Шинохара агаарт 58 ялалт, зөвлөлтийн нисгэгч С.Грицевец 40 илүү ялалт тус тус байгуулж шилдэг нисгэгч (дайсны олон онгоцыг устгасан нисгэгчийг "ace" буюу "ас" гэдэг)болсон гэжээ. Японы нисгэгч Б.Ёошияама 20 ялалт, И.Сакай 15 ялалт, Ж.Ивахаши 20 ялалт, М.Масузава 12 ялалт, Ш.Сайто 25 ялалт, К.Шимада 27 ялалт тус тус Номонханд байгуулсан гэнэ. Чингэвэл эдгээр долоон нисгэгчдэд зөвлөлтийн нийт хохиролын 77 хувь ногдож байгаа юм. Энэ нь японы ас-уудын дээрх ялалтын тоо эргэлзээтэй, хэтрүүлсэн байх үндэслэлтэйг харуулна. Оросын судлаач М.Масловын бичиж Британид хэвлүүлсэн “Поликарпов И-15, И-16 болон И-153-ын ас-ууд” номны Халхын Гол бүлэгт Улаан Армийн цэргийн нисэх хүчин Халхын голд дайсны 589 онгоцыг устгасан гэж үзсэн бөгөөд харин өөрсдөө 207 онгоц (үүнээс 160 нь сөнөөгч онгоц) 211 хүнээ алдсан гэж бичжээ. Британийн “Оспрей Паблишинг” хэмээх цэргийн түүхийн сэдвээр дагнасан хэвлэлийн газраас 2012 онд дээрх Г.Сакайдагийн эмхтгэсэн “Номонхан 1939”хэмээх зурагт хялбаршуулсан түүхийн товхимолыг хэвлэн гаргасан бөгөөд эрэлт хэрэгцээтэй тул 2013 онд дахин хэвлэжээ. Г.Сакайда нь Халхын голын байлдааны газар орноор гэрэл зурагчны хамт аялсан юм. Секигавагийн судалгаанаас хойш Халхын голын агаарын байлдааны талаар дагнасан судалгаа, бүтээлүүд өрнөд, зүүн Европт цөөнгүй гарах болсон байна. Эдгээр бүтээлд Халхын голын байлдаанд Японы нисэх хүчин тоогоор цөөн байсан боловч нисгэгчдийн ур чадвар, нисэх онгоцны тактик техникийн өгөгдөхүүний давуу байдлын ачаар байлдааны туршид эсвэл бүхэлдээ биш юм гэхэд 1939 оны 8 дугаар сарын эхэн хүртэл агаарт тус тус ноёлж байсан, зөвлөлтийн нисэх онгоцны хохирол японыхоос их байжээ гэдэг дүгнэлтүүд хийжээ. Халхын голд явагдсан агаарын байлдаан нь оролцсон техник, хэрэглэсэн тактик болон бусад үзүүлэлтээрээ судлаачдын анхаарлыг татсан хэвээр байгаа сэдэв юм. АНУ, өрнөдийн судлаачдын бүтээлд Токиогийн олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдааны материал, японы эх сурвалжууд, Жуковын дурдатгал, Шишкин, Кууксийн ном, зөвлөлт, монголын зарим хэвлэлийг ашиглаж иржээ. Орос, монголын архивын материал болон монголын бүтээлийг ашиглаж чадахгүй байгаа нь өрнөдийн бүтээлийн үндсэн өрөөсгөл тал юм. АНУ-ын судлаачдын бүтээлд Квантуны Арми Халхын голын байлдааныг эхэлж Монголын нутагт дэвсгэрт довтолсон, Японы засгийн газар Квантуны Армийн энэхүү түрэмгийллийг зогсоох талаар нөлөөлж чадаагүй, зөнд нь орхисон нь буруу байсан, энэ нь цэргийн байгууллагад тавих иргэний хяналт бүрэн алдагдсантай холбоотой, Улаан Арми Японы цэрэгт Халхын голд мартагдахааргүй сургамж өгсөн, Халхын голын байлдаан нь Жуковыг “төрүүлсэн”, Японы тал Улаан Армийн чадавхийг дутуу үнэлэхийн зэрэгцээ Японы номлол, зэвсэглэл хоцрогдсон байв гэсэн гаргалгаа нийтлэг байдаг болно. Чингэхдээ АНУ, өрнөдийн судлаачид өмнө нь “Номонханы хэрэг явдал” гэсэн нэр томьёог хэрэглэж байсан бол эдүгээ “Халхын голын байлдаан”, “Халхын голын агаарын дайн” эсвэл “Халхын гол-Номонханы хэрэг явдал” хэмээн зэрэг хэрэглэх болжээ. Ахмад дайчдын дурсамжаас АТУА-ийн анхны ангиуд 1936 оны 6-р сараас БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байрлаж, 1938 он гэхэд Талын ХӨНДЛӨНхөндийн? гийн аэродром үндсэндээ төвхнөж, тэнд байрлаж байсан сөнөөгч онгоцны хороо, цөөхөн тооны бөмбөгдөгч онгоцнууд бэлтгэл сургуулилтандаа оржээ. ЗСБНХУ-ын дотоод хэргийн ардын комиссарын орлогч Фриновский /”Хуйвалдаан” нэртэй хэрэгт холбогдуулан баривчлах БНМАУ-ын нам, төр, цэргийн зүтгэлтэн 115+1 хүний нэрсийг 1937.08.25-нд ДЯЯ-нд гардуулж, 1937.09.10-нд их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн/, Ажилчин-Тариачны Улаан Армийн /АТУА/ Улс төрийн газрын дарга Смирнов нарын 1937 оны 10-р сарын 31-ний өдөр “Монголын байлдааны ажиллагааны театрын байдлын тухай болон Монгол дахь түшиц газар бэлтгэх арга хэмжээний тухай” гэсэн маш нууц илтгэлд /Монгол-Оросын цэргийн хамтын ажиллагаа. Баримтын эмхтгэл, II боть, 114-р тал, УБ, 2011/ “... одоогийн байдлаар Дорнод Монгол даяар ажиллагаатай зөвхөн 5 аэродром байна: Улаанбаатарт, Өндөрхаанд, Баян-Овоо суманд болон Баянтүмэнд /2/” гэж дурьдаад, “...Баянтүмэн аэродром ... хилд хэт ойрхон /60-70 км/ байрладаг тул япончуудын агаарын гэнэтийн довтолгоонд өртөж, устгагдаж болох...” гэж илтгэсэн, 1 метр хүртэл зузаан ханатай том, жижиг 30 орчим/гаруй капитал чулуун байшин барилгатай, байнгын байрлалтай, ялангуяа зүүн талаасаа дайсны болзошгүй довтолгооноос маш сайн хамгаалагдсан, газар доорх төмөр бетон, чулуун байгууламжид зенитын 1-2 дивизионы /24-48 зенитын их буутай/ бие бүрэлдэхүүн байрлаж, сөнөөгч онгоцны хороо аэродромыг халхавчилж, иймэрхүү хэмжээний объектын орчныг бие даасан батальон /300-500 хүн/ хүртэл цэрэг хамгаалдаг жишигээс үзэхэд Баян-Овоо сумын нутгийн Талын хөндлөн гэдэг газар байрлаж байсан аэродромыг тэр үеийн хамгийн том аэродром, стратегийн чухал объект гэж үзэх үндэстэй. Халхголын дайн эхлэхэд АТУА-ийн Нисэх хүчний 100-р бөмбөгдөгч онгоцны бригадын 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хороо /СБ бөмбөгдөгч онгоц 59 ширхэг/, 1930-аад оны дэлхийн хамгийн том бөмбөгдөгч онгоц ТБ-3 /24 ширхэг/ тус аэродром дээр байрлаж байв. ТБ-3 онгоцнууд эхэндээ Чита-Тамсагбулаг чиглэлээр хүн хүч, зэвсэг, галт хэрэгсэл, эм тариа, бусад чухал ачаа, буцахдаа нэг онгоц 15-20 хүнд, хөнгөн шархдагсад тээвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байв. ТБ-3 стратегийн бөмбөгдөгч онгоц: экипаж – 6-8 хүн, урт – 24 м, далавчны өргөн – 39,5 м, далавчны талбай – 230 м2, хоосон жин – 11000 кг, нислэгийн жин – 17200-19500 кг, түлшний савын багтаамж – 7960 литр, сэнсний диамерт – 3,5 м, тээвэрлэх бөмбөгийн жин – 2000-5000 кг, 1932-1938 онд 818 ширхэг үйлдвэрлэсэн Дайны явцад ТБ-3 онгоцнууд 500 гаруй нислэг үйлдэж, бүх тохиолдолд хүмүүс, ачаа тээшийг зохих газар нь хүргэжээ. Ерөнхий давшилт эхлэхийн өмнө ТБ-3 онгоцнууд шөнийн бөмбөгдөлтөнд нисдэг болжээ. Анхны нислэг 8-р сарын 19-20-ны шөнө болж, байндаа отряд отрядаар ойртож, зүг чигийг тэргүүн шугамаас 8 км-т байрлуулсан гар чийдэнгээр эвлүүлсэн 50 метр том сум, газрын багцааг тэргүүн шугамаас 3-7 км-т байрлуулсан гар чийдэнгүүдэр эвлүүлсэн шугамаар авдаг байжээ. Бөмбөгдөлт дайсанд сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, унтаж амруулахгүй зутраах, манай цэргийн байршил сэлгэлт, хөдөлгөөнийг халхлах зорилготой, нэг удаад 6-20 онгоц хөөрч, 25 тонн бөмбөг хаядаг байв. Японы зенитын артиллери гал нээсэн ч, ганцхан онгоцны хөдөлгүүр эвдсэнийг эс тооцвол нисэгчид хохирол амсаагүй бөгөөд нийтдээ байлдааны 160 нислэг хийжээ. Энэ тухай Армийн 1-р бүлгийн Нисэх хүчний тайланд “... дайсанд шөнийн сөнөөгч онгоц болон прожектор байгаагүй тул шөнөөр хүнд бөмбөгдөгч онгоц хэрэглэсэн туршлага амжилттай болж, дайсанд сэтгэл санааны, материалын хохирол учруулсан” гэжээ. Харин 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хорооны үйл ажиллагааны тухай Халхголын дайнд тус хороонд штурманаар дайтаж явсан Николай Ганин 2005 онд ийнхүү дурсжээ: ... Би дээд сургуулиа төгсөөд дунд сургуульд түүхийн хичээл заана гэсэн бодолтой байсан ч амьдрал маань нэгэн мөчид эрс эргэв: би цэрэгт татагдаж, Байгалийн Чанадад СБ хурдан бөмбөгдөгч онгоцны сургалтын хороонд дадлагажигч штурманаар томилогдов. Анхандаа бид байлдааны нөхцөлд суралцах болно гэж төсөөлөөгүй юм да... Халхголын дайн 1939 оны 5-р сард эхэлж, 6-р сарын эхээр хэсэг нисгэгч, штурман, техник нарыг цэргийн тээврийн онгоцонд сууцгаааж, Монгол руу илгээв. Хил давсны даруйд бид шахцалдан онгоцны цонхоор харахад доор хэмжээ хязгааргүй тал нутаг, намхандуу довцог, толгой, хаа нэгтээ нүүдэлчдийн гэр, мал сүрэг харагдаж байв. Бид Баян-Овоо гэдэг жижиг тосгоны /санахад, тэнд хэдхэн жижиг шавар байшин, 10-20 гэр байсан/ ойролцоо аэродромд газардаж, майханд байрлах болов. Энд бага зэргийн байлдааны туршлага хуримтлуулсан хурдан бөмбөгдөгч онгоцны 150-р хороо байрлаж, хорооны даргаар гайгүй сайн нисгэгч, хошууч Бурмистров, комиссараар Ююкин нар ажилладаг байв. Хамгийн түрүүнд “шинэков” биднийг бодит байдалтай танилцуулахад л бид жижиг сөргөлдөөн, хилийн мөргөлдөөн ч биш, жинхэнэ дайнд оролцох болсноо ухаарч билээ. Ингэхдээ командлал байдал маш түгшүүртэй байгааг нуулгүй хэлж, анхандаа япончууд агаарт ноёрхлоо тогтоож, манай ар талд ганц автомашин байтугай ганц хүний араас элдэж хөөж, бууддаг байсныг хэлсэн. Хорооны бүрэлдэхүүн ирж байрласныхаа даруй шууд байлдааны ажиллагаанд оролцоогүй бөгөөд нэг сарын хугацаанд нислэг-тактикийн сургууль, бүлгээр бөмбөгдөх, газар оронд дасан зохицох дадлагад гол анхаарлаа хандуулж байв, яагаад гэвэл тал газар ямар нэгэн хот, тосгон, холбоо, зам харилцаа байхгүй, мөн нүд сохломоор маш хурц нар, бодит байдлыг гажуулсан гэрлийн хугарал зэргээс болж тул зүг чигээ олоход тун түвэгтэй байсан. Ар талд байсан манай аэродром орчим 6-р сард японы онгоц үзэгдээгүй боловч шөнөдөө тэр хавьдаа маш том, хатгуулсны дараа маш их загатнадаг шумуул гэдэг яггүй “дайсан” биднийг хайр найргүй довтолж билээ. Хатгуулсан газар том хавдана, маш их загатнаж, шөнөдөө унтаж амарч чаддагүй байв. Гэхдээ хамгийн хэцүү нь ундны усны гачигдал, 1939 оны 6-р сар маш их халуун бөгчим, агаарын хэм сүүдэрт +40-д хүрч, хэдэн арван километрээс зөөвөрлөх ус дутагдсаар л, тэгсэн нэгэн байлдагч хэлэхнээ, Суворовын дайчид бөгчим халуунд зэс товчоо тасдан авч, амандаа үнхдэг байсан, ингэснээр маш их шүлс ялгарч, цангаа тэсвэрлэхэд дөхөмтэй, харин бидэнд зэс товч байхгүй тул зэс зоос амандаа үнхдэг байв. 6-р сарын сүүл гэхэд бид газар орон болон бие биедээ дасан зохицож, экипажууд үндсэндээ бүрэлдсэн. Манай экипаж 3 хүнтэй – нисгэгч, буудагч болон миний бие штурманаас бүрдсэн, штурманы суудал шилэн урд бүхээгт байрладаг, удирдлага хосолсон учраас шаардлагатай үед би даргад онгоц жолоодоход туслаж болох ч, миний үндсэн үүрэг нислэгийн зүгээ чиглүүлэх, бөмбөгдөхөд оршдог байв. Удирдлагын төхөөрөмж, хянах хэрэгсэл, хамгаалах бөгжтэй бөмбөг хаягчийн товчлуураас гадна бүхээгт 2 хошуутай пулемет суурилуулсан бөгөөд түүгээр агаарын болон газрын бай буудах боломжтой. СБ онгоц 600 кг хүртэл бөмбөг тээвэрлэх, 420 км/цаг хүртэл хурдтай, өндөршил 10000 метр, хэдийгээр цоо шинэ японы сөнөөгч онгоцнууд бидний гүйцэх боломжтой ч, тэр үедээ хурдтай, сайн онгоц тул бөмбөгдөлтөнд бид сөнөөгч онгоцны халхавчтай, харин тагнуулд ганц нэгээр нисдэг байв. Ингэхэд бид өөрийгөө хамгаалах өндөр хүрдтай бууддаг ШКАС 7,62 мм-ийн 4 пулеметтой боловч СБ-ийн ганцхан дутагдал бол радиостанцгүй, иймээс бүлгээр нисэхдээ бид далавчаараа дохих, эсвэл урьдаас тохирсон хөдөлгөөнөөр гараар даллах маягаар хэлээ ололцдогсон. 7-р сарын 3-ны үүрээр түгшүүрийн дохиогоор хороо анхны байлдааны даалгавар гүйцэтгэхээр хөөрсөн. Миний хувьд ч байлдааны анхны даалгавар, тэгээд ч Баянцагааны орчим юу болж байгааг харж, эхэндээ сандарч л байлаа. Дээрээс харахад байлдааны талбар буцалж байгаа тогоо ч юмуу галт уул дэлбэрч байгаа ч юм шиг, уулын тэгш өндөрлөгөөс дэлбэрсэн сум, дарийн утаа, дүрэлзсэн галаас бүрдсэн томоос том хар үүл мандан босож, “шинэков” бидэнд естой там гэж үүнийг л хэлдэг байх гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон. Агаарт мөн ширүүн тулалдаан өрнөж, Баянцагааны дээр хэдэн зуун онгоц эргэлдэж, агаарт мөргөлдөхгүйгээр эргэх боломжгүй шахуу, хашаа ч харсан пулеметын сумны трасс, манай болон японы сөнөсөн онгоцны утаат мөр энд тэндгүй харагдсаар. Хошууч Бурмистров хорооны ихэнх онгоцыг шууд японы гүүр лүү чиглүүлж, японы сөнөөгч онгоцнууд, зенитын галаас хамгаалан байж гүүрийг устгаснаар японы командлал түшиц газар луу нэмэлт хүч илгээх болон тэндээс удахгүй ялагдах цэргээ буцаан татаж авах боломжгүй болж, ялагдсан билээ. Харин манай эскадрильд Баянцагааны оройд бүгсэн япончуудын байрлалыг бөмбөгдөх үүрэгтэй дайралт хийхэд японы сөнөөгч онгоцнууд нарны зүгээс биднийг дээрээс дайрав. Эхний дайралт яасныг ухаарагүй яав, юу болов гээд дээш харсан чинь ялаа шиг олон япон онгоц нөөцөнд байж байгаад биднийг дайрсан юмсанж. Бид ч тэднийг ойртуулахгүй гэж байдаг бүх зэвсгээрээ халхавч гал нээж, тэгтэл манай халхавч сөнөөгч онгоцнууд ирж, тэднийг хөөн зайлуулснаар бид үндсэн үүрэг болсон бөмбөгдөлтөө хийв. Анхны дайралт надад хэзээ ч мартагдашгүй сэтгэлдэл үлдээж билээ – урд бүхээгт “тахианы хөндлөвч” дээр сууж байхад хичнээн зуун буугаар ганц над руу галлаад байгаа, бас тэгээд дадшаагүй учраас агаарт бүх сум над руу чиглэж байгаа юм шиг санагдаж билээ. Бөмбөгдөгч бүр мэддэг: байнд ойртоход дайсны сөнөөгч онгоц саад болдог бол бай дээр дайсны зенитын гал хамгийн их аюултай – аадарын үүлэн дунд нисч байгаа шиг агаарт энд тэнд дэлбэрээд, дайсны хүчийг хөнөөхийн тулд байлдааны чигээс ямар нэгэн маневр хийж хазайх боломжгүй бөгөөд өөрөө ийм юм туулж үзээгүй хүнд биднийг ойлгоход бэрх юм да. Хойшид ийм зүйлд дадаж, тоохоо больдог юм билээ. Анхны даалгавар биелүүлээд аэродром дээр буусны дараа маш их ядарсан, цангаснаа мэдэрч, жаахан амарч байгаад 3 цагийн дараа дахин Баянцагааны зүг хөөрч, тэр оройдоо японы нөөц хүч бөмбөгдөхөөр бас дахин хөөрсөн. Тэр өдөр манай хэдэн онгоц унаж, харин бид ядарсандаа болоод майхандаа оронгуут монголын шумуулын дайралтыг эс ажран нам унтаж билээ. Өглөөгүүр түгшүүрийн дохиогоор хөөрч, Баянцагааны тулалдаан дуустал 3 хоног даалгавар биелүүлэв. Одоо цагт зарим нэгэн их мэдэгч “түүхчид” Жуковыг “маш их хохиролын буруутан” гэж цоллодог, гэвч япончууд Баянцагааны өндөрлөгийг эзэлж, Халхголын баруун эрэг дээрх манай цэрэг буслэлтэнд орж, бутцохигдох аюул тулгарахад Жуков хамгийн эгзэгтэй мөчид бүх бөмбөгдөгч онгоцоор дасныг бөмбөгдөх тушаал өгөж, 11-р танкийн бригадыг явган цэргийн дэмжлэггүй шууд давшилтанд оруулснаар танкчдын тал нь амь үрэгдсэн ч тэд өөрийн алтан амиар дайны ялалтын эхийг тавьж өгсөн билээ. Манай хороо ч гэсэн тэр байлдаанд хүнд хохирол хүлээсэн. Даалгавар биелүүлэхээр хөөрсөн комиссар Ююкины онгоц зенитын галд өртөхөд комиссар экипажийг шүхрээр буухыг тушааж, шатаж байгаа бөмбөгдөгч онгоцоо японы амьд хүч, баргын морин цэргийн бөөгнөрөлийн зүгт залуурдан, түүхэнд анхны “галт дайралт” хийсэн. Бид дайснаас түүнийг өшөөг авах болно гэж андгайлж билээ. 8-р сарын дунд хүртэл газрын томоохон байлдаан болоогүй боловч агаарын ширүүн тулалдаануудын явцад японы нисэх хүчин агаарт ноёрхолоо бүрэн алдаж, хожим Г.К.Жуков, “...Эх Орны дайны жилүүдэд ч тийм олон тооны онгоц оролцсон тулаан үзээгүй” гэж дурссан байдаг. 8-р сарын 20-нд манай ерөнхий давшилт эхэлж, давшилтын өмнө 150 бөмбөгдөгч онгоц, 100 гаруй сөнөөгч онгоцоор халхавчлуулан хүчтэй цохилт хийж, бид өдөрт 2-3 удаа бөмбөгдөлтөнд нисдэг байв. Харин хамгийн хэцүү даалгаварт “өвгөчүүл” нисэж, “шинэковуудыг” үлдээж, 8-р сарын 25-нд хорооны дарга Михаил Федорович Бурмистров Халуун Аршаан өртөөнд бөөгнөрсөн дайсны цуваа устгах даалгавараас эргэж ирээгүй юм. (... япончуудтай тулалдахдаа тэрээр эр зоригийн үлгэр жишээ үзүүлж, түүний удирдлаган доор хороо даалгаварыг маш сайн биелүүлж байсан бөгөөд операцын явцад аймшиггүй агаарын туулаанч гэдгээ харуулсан. Хороог 22 удаа тулалдаанд удирдаж оролцсон. Агаарын тулаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн. Халхголын орчим байлдаанд гавъяа байгуулсны төлөө Байлдааны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан... гэж ЗХУ-ын баатар цолоор нэхэн шагнах тодорхойлолтонд дурьдаж, 1939 оны 11-р сарын 17-нд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ-РБ). Халхголын дайнд манай хорооны бие бүрэлдэхүүний гуравны нэг амь үрэгдсэн. Сүүлийн үед 70х30 км энэ өчүүхэн цөлөрхөг газрын төлөө ингэж их хохирол үзэх ямар хэрэг байсан юм гэдэг асуулт олонтаа сонссон. Би хариулахдаа, япончууд Хасан нуурын дэргэд, хамгийн гол нь Халхголд бутцохигдсон учраас 1941 оны намрын хамгийн хэцүү цагт ЗХУ руу довтлож зүрхлээгүй юм да. Харин Халхголын дайны дараа биднийг оны эцэс хүртэл тэндээс хөдөлгөөгүй юм. Естой уйдаж үхмээр, чөлөөт цагаар хийх юм огт үгүй, бидэнд “Волга-Волга”, “I Петр” гэдэг хоёрхон кино үлдээсэн тул бараг 100 удаа үзсэн байх, киноны үг бүрийг цээжилж, сүүлдээ дуугүй, бадгуудыг сольж, сүүлээс эх хүртэл янз янзаар гаргаж, одоо болтол мартдаггүй юм”. СБ-3 фронтын бөмбөгдөгч онгоц: экипаж 3 хүн, урт 12,27 м, далавчны өргөн 20,33 м, өндөр 4,73 м, хоосон жин 4060 кг, нислэгийн жин 5732 кг, хурд 360-424 км.цаг, алслалт 1000 км, өндөржилт 9560 м, 1934-1941 онд 6656 ширхэг үйлдвэрлэсэн Халхголын дайнд тус хороонд алба хааж байсан ахмад Н.Ф.Гастелло Эх Орны дайнд комиссар Ююкины баатарлаг үйлсийг давтаж, 1941 оны 6-р сарын 26-ны өдөр байлдааны даалгавар биелүүлэхдээ дайсны зенитын суманд өртөж, шатаж байгаа онгоцоо танк, бензин тээвэрлэгч бүхий фашистын цэргийн бөөгнөрөл рүү чиглүүлж, устгасан тул мөн өдрийн ЗСБНХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар түүнд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ.
Халх голын дайн 4	Чойбалсан хот өртсөн нь Үндсэн өгүүлэл: Японы нисэх хүчин Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн нь Чойбалсан хотыг бөмбөгдөж цөөн тооны барилга байшинг устгасан байсан ба одоо тухайн бөмбөгдсөн газарт нь дэлбэрч буй бөмбөгний хэлбэртэй хөшөө байдаг юм.Чойбалсан хотыг Монголын баатар хот гэж ярилцдаг. Учир нь энэ хот бөмбөгдөлтөд өртөсөн Монголын цорын ганц хот юм. Одоогийн Чойбалсан хот Манжийн захиргааны үеэс Халхын Сэцэн хан аймгийн Ачит бэйс Сансрайдоржийн хошууны төв Санбэйсийн хүрээ нэртэй байснаа Богд хаант Монгол улсын үеэс 1922 оныг хүртэл Ачит бэйс Тогтохын хошууны төв болж дорнод Монголын шашин, худалдаа, аж ахуйн томоохон төвүүдийн нэг байжээ. Монголын Ардын хувьсгалын дараа 1922 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошууны төв Баянтүмэн хот, 1931 оноос Дорнод аймгийн төв Баянтүмэн хот, 1941 оноос Чойбалсан хот гэж нэрлэсэн байна. 1930, 1940-өөд онд тэр үеийн нэрээр Баянтүмэн хот бараг цэргийн хот байж манай эх орны үндэсний тусгаар тогтнол,нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахад чухал түшиц газар болж байсан билээ. Баянтүмэн хотод Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн хоёрдугаар морьт корпусын командлал, 5-р морин дивиз, түүний ангиуд, ЗХУ-ын Улаан цэргийн 17-р армийн штаб, түүний харьяа зарим ангиуд,нисэх онгоцны төв буудал, цэргийн төв эмнэлэг, зэвсэг, техникийн агуулахууд зэрэг цэргийн чухал объект байрлаж байсны дээр 19З9 оноос Соловъёвск-Баянтүмэний өргөн төмөр зам, Баянтүмэн-Тамсагийн нарийн төмөр замын төв зангилаа зэрэг онцгой объект байсан учир япончуудын сонирхлыг ихэд татдаг газар байжээ.Иймээс 1930-аад оны эхний жилүүдээс эхлэн япончууд энэ чиглэлд тагнуул туршуулаа олон тоогоор идэвхтэй явуулж байжээ. 1939 оны Халхын голын байлдааны үед Монгол-Зөвлөлтийн фронт руу очиж байгаа цэргийн хүч,байлдааны зэвсэг техник Баянтүмэн хотоор дамжин өнгөрч байсан билээ. Энэ бүхэн болон бусад хүчин зүйлээс шалтаг болгон Квантуны армийн удирдлага,дээд байгууллагуудаас зөвшөөрөл авалгүй Баянтүмэн, Тамсагбулаг орчим байгаа Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн нисэх буудлуудыг бөмбөгдөж тэнд байгаа байлдааны онгоцуудыг устгахаар шийдвэрлэжээ. Энэ тухай 19З9 оны зургадугаар сарын 26-нд болсон зөвлөлгөөнд Квантуны цэргийн дэд штабын дарга, хошууч генерал Яно Отосабаро оролцож,нисэхийн 2-р армийн командлагчид 6-р сарын 27-ны өглөө гадаад Монголын нутагт байгаа нисэх буудлуудыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Гэтэл энэ тухай Дорнод аймгийн удирдлага мэдэж, Баянтүмэн хотыг агаараас өнгөлөн далдлах арг хэмжээ авчээ. 6-р сарын 25-ны өглөө Хэрлэнгийн отрядын дарга Г.Лувсанванчиг, комиссар Г.Сандав нар ангиа түгшүүрийн дохиогоор босгож 70 шахам км-т байгаа Баянтүмэнд морин жагсаалаар ирж, МАХЦ-ийн хангалт үйлчилгээний батальон, Зөвлөлтийн армийн зарим салбарын хамт 6-р сарын 25,26-нд Баянтүмэн хотын бүх байшинг гарын дорхи шарилж, лууль, өвс ногоо зэргээр өнгөлөн далдалж, хотын айлуудын ихэнх нь Хэрлэн голын захаар зусланд гарсан байсан ч хотын төвд буюу ойролцоо байгаа айлуудыг хотоос 25 км-ээс цааш нүүлгэн шилжүүлсэн байна.Японы нисэх хүчний 2-р армийн командлагч авсан үүргийнхээ дагуу дор дурдсан зохион байгуулалт хийжээ. Үүнд 7-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Такаракура Тира хүнд бөмбөгдөгч онгоц 30, 9-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Шитано хүнд бөмбөгдөгч онгоц 27, хөнгөн бөмбөгдөгч онгоц 10, 12-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Хигаши байлдааны онгоц 80-ыг бүгд 147 онгоцоор Зөвлөлт-Монголын нисэх буудлуудыг бөмбөгдөхөөр шийдвэрлэжээ. “1939 оны зургадугаар сарын 27-ны өглөө үүр гэгээрэхээс өмнөхөн Хайлар хотын нисэх буудлаас Японы нисэх хүчний 1ОО гаруй онгоц агаарт хөөрч баруун зүг чиг авч явсаар О6 цаг 2О минутад Тамсагбулагийн хээрийн нислэгийн талбайнуудыг бөмбөгдөж эхлэхэд Зөвлөлт-Монголын байлдааны онгоцууд агаарт гарч агаарын байлдаан эхлэв” хэмээн Хөлөнбуйрын харьяат Ц.Авид “Номон ханы дайн” гэдэг номынхоо 85-86-р талд бичжээ. Хошууч генерал Такаракурагийн удирдсан 30 хүнд бөмбөгдөгч онгоц, 10 гаруй хөнгөн бөмбөгдөгч онгоцоор хамгаалуулан бүгд 42 онгоц Тамсагийн нислэгийн талбайнууд дээгүүр өнгөрөн баруун зүг нислэгээ үргэлжлүүлэн Баянтүмэн хотыг ололгүй Хэрлэн голыг даган нисч хуучин Хэрлэн Бар хотын хоёр цамхаг хүрээд эргэх замдаа Баянтүмэн хотыг олж бөмбөгджээ. Хотын байшингуудыг сайн өнгөлөн далдалсан учир гол чухал газруудыг олж хохирол учруулж чадаагүй байна.Зөвлөлтийн армийн ангиудын болон МАХЦ-ийн 5-р дивизийн сургуулийн талбай,түлшний хураасан мод, Хорихын байр зэргийг бөмбөгдөж, пулемётоор шүршжээ. Энэ үед Баянтүмэнд байсан нисэхийн ангиуд фронт руу явсан тул хотын хамгаалалтад үлдсэн Зөвлөлтийн гурван дайрагч онгоц агаарт гарч тулалдан Японы гурван онгоцыг устгасан гэдэг. Тэдгээрээс нэг нь Цантын хүрд, хоёрдох нь Хэрлэн голын урд, гурав дахь нь Гурванзагал сумын нутаг Яхи нуурын өмнө Гүнсаваагийн балгасны орчимд унажээ. Амь үрэгдсэн нисгэгчид нь онгоцондоо хүлээтэй үлдэж яс, бугуйн цаг гэх мэт хатуу зүйлийн үлдэгдэл нь 1987 оны үед онгоцныхоо сэгэн дээр байсныг хошууч Ш.Адъяасүрэн олж ирж байсан билээ. Япончууд Баянтүмэн хотыг бөмбөгдөхөд тэнд цэргийн албан хааж байсан улсын аюулаас хамгаалах байгууллагын ахмад ажилтан, дэд хурандаа Шархүүгийн Бадрах хожим дурсан бичихдээ: “Би Баянтүмэн хотоос зүүн тийш 5,6 км-т Бунхан толгойн баруун талд Монголын нисэх хороонд цэргийн алба хааж байсан юм.Тэр өдөр хорооны комиссар Шагдарсүрэн лагерийн сүүдрэвчинд хичээл зааж байтал өдрийн 12 цагийн үед хахир муухай дуутай нэг онгоц зүүн хойноос баруун урагш явж далд ороод удаагүй байтал баруун өмнөөс 5О-иад онгоц гарч ирж Баянтүмэнийг бөмбөгдөж, пулемётоор буудсан.Манай нислэгийн талбайгаас И-15,И-16 онгоцууд хөөрч агаарт хүч тэнцвэргүй байлдаан болж дайсны хэд,хэдэн онгоц унасаны дараа онгоцууд зүүн зүг нисч далд орсон юм. Бөмбөгдөлтийн дараа нисэх хорооны тусгай ангийн дарга, сүүлд ДЯЯ-ны сайд,хошууч генерал болсон Бат-Очирын Шагдаржав намайг корпусын тусгай хэлтэст мэдээ хүргүүлэхээр явуулахад хотын дотор бөмбөгдөлтөд нэрвэгдсэн хашаа байшингуудаас утаа манарч,хотын дотор тоос босч байсан”гэжээ. /Эх нь Улсын хилийн музейн фондод бий./ Бөмбөгдөлтөд 4 хүн амь эрсэдсэнээс гадна учирсан хохирлын талаар 1939 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр бичсэн актанд үзвэл “Эмнэлгийн болон сууцны 4 барилгын цонх хагарч, ханын шавар нурсанаас 1500 төгрөг, суудлын форд машин гараажийн хамт сүйрсэнээс 6000 төгрөг, банзан хашаа эвдэрч, тэрэгний морь 2 алагдсан, бас бус эд аж ахуйн зүйлүүд хэрэгцээгүй болсоноос 1300 төгрөг, бүгд 8800 төгрөгийн хохирол учирсан” гэжээ. /Эх нь Дорнод аймгийн улсын архив Ф-1,Д-1,Х-46/ Үүнтэй холбогдуулан Дорнод аймгийн даргаас 1939 оны 6 дугаар сарын 27-нд тушаал гаргаж дор дурдсан журам тогтоожээ. Үүнд: 1.”АГААР” дохио өгмөгц хэн боловч нуувчинд орж биеэ хамгаалах, ийм үед эмнэлгийн эмч сувилагч,гал сөнөөгчид, агаараас хамгаалах ангийн хүмүүсээс бусад хүн гадуур явахыг хориглоно. 2.Албан газар,ардын байр, конторуудын дэргэд ба олон хүнтэй зах газруудад бие хамгаалах нуувчуудыг энэ шөнийн дотор ухуулахыг цагдан сэргийлэх,хотын захиргааны дарга нарт даалгажээ. З.Албан газруудыг 24 цагийн жижүүртэй байлгах,эрүүлийг хамгаалах ба эмийн сангууд энэ үед эмнэлгийн тусламж үзүүлэх, мөн цэргийн эмнэлгүүд ардуудад нэгэн адил эмнэлгийн тусламж үзүүлнэ. 4.Шөнийн цагт албан байгууллагууд ба ардууд цонхыг хар хөшигтөй байлгах, машинуудыг гэрэлгүй явуулах, цахилгаан станцыг унтраах. 5.Утасны хороо агаарын дайсны мэдээ авмагц МАХН-ын хороо, аймгийн яам, дотоод яамны хэлтэс, сэргийлэхэд “Агаар” мэдээ өгөх, түргэн тусламжийн машиныг бэлэн байлгах, бусад газрын машинуудыг дайчлах, ”Агаар” мэдээ авмагц хонх цохиж байхыг цагдан сэргийлэх ба Хотын захиргаанд тус тус даалгаж журамласан байна. /Эх нь Дорнод аймгийн намын хорооны намын архив. ф-1.д-1.т-132-133/ Квантуны цэргийн командлал Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн явдлаа туйлын амжилттай нүүр бардам боллоо гэж баярлацгааж байлаа. Гэтэл Японы цэргийн төв штаб тэдэнтэй хамт баярласангүй. Анхнаас нь эсэргүүцэж Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдөх байлдааны ажиллагааг зогсоох үүрэгтэйгээр Токиогоос дэд хурандаа Аримацуг томилон явуулсан боловч Квантуны цэргийнхэн замд нь саатуулж байж гадаад Монголын нутгийн гүнд бөмбөгдсөн байна. Энэ нь буруудаж Квантуны цэргийн удирдлага Төв штабаасаа зэмлэл хүлээсэн ажээ. Үүнээс шалтгаалан Халхын голын байлдааны саруудад Японы тал дахин Баянтүмэн хотод агаараас халдан довтлоогүй билээ. Халхын голын дайнд тодорсон баатрууд Морьт хорооны захирагч дэслэгч Дандар нь олон удаагийн тулалдааныг удирдаж цэргүүдээ баатарлагаар удирдаж гавьяа байгуулсан. Мөн Олзвой, Хаянхярваа, Нянтайсүрэн, Экей, Самдан болон олон эрэлхэг захирагч, цэргүүд баатарлаг гавьяа байгуулж, баатар болжээ Японы цэргийн гэмт хэрэг Мөн үзэх өгүүллэг: Хятад-Японы хоёрдугаар дайн Квантуны армийн хурандаа Цүжи Масанобү (辻政信中佐)гэгч Монголын газар нутагт халдан довтлох халх голын дайны төлөвлөгөөг боловсруулж, квантуны армийн жанжин штаб баталсан байдаг. Уг төлөвлөгөөг 1945 онд Япон улс АНУ-д бууж өгөх үед Цүжи ялаас мултарч гарахад ашиглаж, амьд үлдсэн байдаг. Цүжи хурандаагийн үр сад нь түүний архивыг одоо хэр нь өвлөн хамгаалдаг бөгөөд Ишикава мужийн Каназава хотод хуучин гэрт нь олон материал хадгалж байдаг. Ямар зорилгоор халх голын дайныг хийх болсон бэ гэдэг асуултын хариулт тэнд байгаа болов уу. Монгол улсад халдан довтолсон 1939 оны халх голын дайны төлөвлөгөөг судлахад олон нууц материалыг илрүүлэх ажлын нэг нь яах аргагүй Японы квантуны армийн тагнуулын газрын хурандаа Цүжи Масанобү гэж хүнтэй холбогдож байдаг.Квантуны Армийн бүрэлдэхүүнд байсан 731-р анги бактериологийн зэвсэг үйлдвэрлэн туршиж байсан. 731-р ангийн үүрэг нь тэргүүн шугамд байлдаж шархдагсдад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх үүргийг хүлээн армийн эрүүлийг хамгаалах байсан гэх боловч тэр үед дайн байлдаанд хэрэглэхийг хориглодог байсан бактериологийн зэвсэг хийж байсан, Халх голын дайны дараа ангийн дарга Ишии Широо нь "Алтан Шонхор одон" хэмээх том шагнал хүртсэн, өөрөө тэргүүн эгнээнд тулалдсан зэргээс нь харахад бактериологийн зэвсэг хэрэглэчихсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Бас монгол цэргүүдийн дунд өвчнөөр үхэх тохиолдол элбэг байсан. Арван мянган оготно дээр туршилт хийгээд зогссонгүй амьд хүн дээр туршилт хийж байлаа. Тэрхүү вирусыг хөгжүүлэх үүднээс эрүүл хүн дээр хийн, амь тасраагүй байхад нь задлан шинжилгээ хийдэг. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусч Японы эзэнт гүрэн бууж өгөхтэй хамт уг ангийн байрлаж байсан байрыг шатаан, ажилтан ажиллагсад 3000 гаруй хүнийг дуугүй болгосон байна. Энэхүү ангийн талаарх мэдээллийг дайны дараа АНУ эрчимтэйгээр эрэлхийлэх болсон бөгөөд тухайн үеийн шилдэг технилоги байсан нь гарцаагүй. Ямар нэг аргаар АНУ уг материалыг гартаа оруулан дархлалын олдмол хомсдолын вирусыг хийхдээ хэрэглэсэн гэж үзэх хүмүүс ч бий. Японы тал бактерлогийн зэвсэг болох шавар бөмбөлөгтэй нисдэг шавьжийг онгоцноос олон тоогоор унагаж цусан суулга зэрэг аюултай тахал өвчнийг олноор тарааж байлаа.АНУ-гаар ар талаа хийсэн гэж үзэгдэх уг ангийн үйлдсэн хэргийн талаар дайны шүүх дээр дурдагдсангүй. Цэргүүдээ 100% алдсан гэж зэмлэл ч хүртсэнгүй. Саявтар энэ хэргийг судалж байсан АНУ-ын баг "Харгислал үйлдэж байсан гэх үндэслэл алга" гэж мэдэгджээ. Япончуудын зарим нь "Манай улсын эрүүлийг хамгаалах салбар нь дэлхий дээр тэргүүлэх эгнээнд яваа нь тэдний гавьяа" гэж үздэг.Японы бактериологийн дайралтаар Монгол улсын нутагт хэд хэдэн төрлийн бактерийн бөмбөг хаясан бөгөөд үүнд тахал, булчин задрах тахал, өөр бусад төрлийн бактерийн зэвсэгийг хэрэглэжээ. Монгол улсын зүүн бүс нутагт өнөөг хүртэл идэвхтэй тахал ба булчин задрах тахлын өвчлөл гарч байгаа нь Японы дайны үлдээсэн хор нөлөө гэж үзэх үндэслэл байдаг.[баримт хэрэгтэй] Хэдий дээд зэргийн зардал багатай ч хүн төрөлхтнийг үй түмээр нь хөнөөж чадах аймшигт зэвсэг болох бактерлогийн зэвсгийг Япончууд сонгон авчээ. Энэ отряд жирийн биш харин эрдэмтэд, эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсээс бүрдэж байлаа. 731-р отряд нь маш нууц байдлаар үйл ажилгаагаа явуулж байснаас гадна Японд биш Манжуурт анх байгуулагдсан байв. Учир нь ямарваа нэгэн халдвар тарлаа гэхэд зөвхөн Хятадын иргэд л хохироохоор байв. Уг отряд туршилтандаа амьд олзны хүмүүсийг ашигладаг байсан юм. Олзны хүмүүс нь хятад, монгол, орос, солонгосууд байв. Манжуурт октябрийн хувьсгалын үеээр зугтааж гарсан орос үндэстнүүд олон байлаа. Бактериологийн зэвсгээс гадна химийн болон хүний амьдрах чадварыг шалгасан олон санаанд багтамгүй аймшигтайгаар тарчлаасан зүйлсээр хүмүүсийг туршиж алдаг байв.Хүнийг эхлэж нянгаар халдварлуулаад мэдээ алдуулалгүй задлан хийж эрхтнүүдийг нь гарган ирээд задгай чигээр нь эрхтнүүдийг нь нян яаж халдварлан өвчлүүлж байгааг үхтэл нь ажигладаг байв. Мөн цахилгаанаар цохиулж, янз бүрийн хийгээр хордуулж, хорт туяагаар шарж аль зэрэг тэсэхийг нь шалгаж байлаа. Үе мөч эрхтнүүдийг нь салган авч сольж шилжүүлэн суулгаж, цусыг нь юүлж оронд нь адгуус амьтны цус судсанд шахдаг байснаас гадна тархи дотор эрхтнүүдийг нь нэг нэгээр салган авч аль зэрэг амь тэсэхийг нь шалгаж сүүлд нь зөвхөн хөндий хоосон зүйл болгодог байв. Салгаж авсан эрхтнүүдийг бас туршин ашигладаг байсан. Бас хүний дотор эрхтэнүүд рүү янз бүрийн гадны зүйл оруулж туршдаг байв. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд бүр дөнгөж төрсөн хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэй хүн дээрч гэсэн туршдаг байсан байна.Мөн хүнийг даралтын камерт хийж биеийн дотор гадна даралтыг зөрүү үүсгэснээр хүний эрхтнүүд хөөж нүд нь бүлтэрч гаран дараа гэдэс ходоод цус нь ам сүвээрээ нь цувж судас нь могой шиг бүдүүн болтлоо бүдүүрч толгой нь том бөмбөг мэт зүйл болон эцэстээ хүн дэлбэрдэг байна.Эрэгтэй хүнийг бодоход эмэгтэй хүн туршилтанд илүү тохиромжтой байдаг. Учир нь илүү амьд үлдэх тэсвэр сайн өвдөлтөнд ухаан алддаггүй туршилт даадаг байна.Маш халуун хуурай агаартай камерт хүнийг хийж шингэн зүйл өгөхгүйгээр хатааж занданшуулан алдаг байв. Эцэсдээ хүнээс зөвхөн хатаж хорчийсон зүйл үлддэг байлаа. Эндээс хүний биеийн 70 хувь нь уснаас бүрддэгийг нээсэн гэдэг. Хүнийг хүйтэнд хөл гарыг норгон хиймлээр үлээлгэн савхаар цохиход хатуу мөсийг цохих мэт дуу гартал хөлдөөдөг байв. Дараа нь гэсгээж эд эс нь хэрхэн үхжихийг ажигладаг байлаа. Энэхүү чөтгөрийн лабораториос ямарч хүн орсон л бол амьд эргэж гардаггүй байсан ба хэдэн мянган хүнийг туршиж тамлан алсан байна. Мөн нутгийн хүүхдүүдэд нянгаар халдварлуулсан амттанаар дайлж халдвар тарааж байв.Дайны сүүл үед 731-р отрядад дэлхийг ч сүйд хийхээр их хэмжээний нянгийн идэвхжүүлсэн өсгөвөр байсан ч хэрэглээгүй болно. Учир нь гэвэл Япон дайнд ялагдах нь тодорхой болсноос гадна хэрвээ үй олноор нь устгасан ийм зүйл хийвэл эргээд Японы ард түмнийг өршөөлгүй хядаж хариу барих болно гэдгийг мэдэж байв.1945 онд Зөвлөлтийн цэрэг Манжуурт давшин орж ирсэн тул отрядын бүх гэмт хэргийн баримт болох зүйлийг устгаж булсан байна. Амьд байсан туршилтын хүмүүс болон хүмүүсийн эд эрхтнүүдийг устгасан байдаг. Чухал баримт материалуудыг Широ Иши болон бусад эрдэмтэд, отрядын толгойлогчид америкчуудад эрч чөлөө амь насаараа худалдсан байна. Отрядын бүх л эрдэмтэд америкчуудын ачаар ялнаас мултарч эх орондоо очиж их сургууль, анагаах эмнэлэг, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллах болсон байна.Харин баримт судалгааны материалуудыг авсан америкууд 731-р отрядын үйлсийг идэвхтэйгээр үргэлжлүүлсэн гэдэг. Мөн л амьд хүмүүс дээр хорлонтой туршилтууд хийж байсан бөгөөд ялгаа нь хоригдлууд болон өнчин хүүхдүүд дээр хийж байсан байна. Одоо ч гэсэн нууцаар явадаж л байгаа гэгддэг юм байна лээ. Одоо үед Японд тэрхүү дайны түүхийг бичихдээ хэт мөлийлгөж өөрсдийн үүсгэсэн дайны хариуцлагыг хүлээхгүй, эзэн хааны төлөө үйлдсэн хэргийг гэмт хэрэг гэж үзэхгүй байгаа билээ. Мөн энд жишээ болгож үндсээр нь ялгаварлан гадуурхах бодлого байна. Япончуудын соёлд бусад үндэстэн, Азийн бусад арьстныг доогуур тавьдаг үзэл нэвт шингэсэн. Ямато арьстан буюу Япон үндэстэн нь хамгийн дээд хэмээн ухуулж байжээ. Ямато гэдэг нь япон үндэстний анхны нэр. Энэхүү арьстан бол дэлхийн бусад арьстан ба соёлоос дээгүүр, бусдаас цэвэр гэж үздэг хэмээн Жонн Даудер бичжээ. Өнөө үед ч үндэстнээ цэвэр байлгахын тулд Вьетнамаас завиар цагаачлан очигсдыг Японд огт хүлээж авдаггүй. Зөвхөн дээрх отрядын үйлдсэн гэмт хэргийг эс тооцоод цэргийн албан хаагчдийн үйлдсэн яргалал-харгислаар жишээ татахад Германы нацист дайнаас бүүр өмнө нь Япончууд Хятадыг эзлэх нийтийн дайнд мордсон. Нанкинийг 1937 онд бөмбөгдөж буудсаны дараа эзэн хааны арми хятадын эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийг үй олноор нь цаазалж устгасан билээ. Алагдсан хятадуудын тоог янз бүрээр хэлдэг боловч нийтдээ 200 мянган хүн алагдсан гэдэг. Энэ нь 8 жилийн дараа Японы Хирошима, Нагасаки хотуудад АНУ-ын хаясан атомын бөмбөгт алагдсан хүний тоотой ойр очиж байгаа юм. Хожим нь 1941-1942 онуудад Мао Зэдуны цэргийн ангиуд байрласан мужуудад “коммунизмийг номхотгох “Гурван бүгд” буюу Бүгдийг ал, Бүгдийг шатаа, бүгдийг устга” гэсэн бодлогын дүнд нийт 19 сая хүн амиа алджээ.Олзлогдогсод болон эзлэгдсэн орны энгийн номхон оршин суугчдаар буудлагын бай болгох, цэргүүддээ охид бүсгүйчүүдийг нь хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, хөхүүл эхийн хөхийг огтлох, нялх нярай хүүхдүүдийг жадлан шорлож өлгөх,жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн гэдсийг хүүлэн ургийг нь нохойд хаяж өгөх, гүүрний тулгуурыг амьд хүмүүсээр орлуулан гараар нь өргүүлэн дээгүүр хүнд ачааны автомашин, танкаар гарах гэрэг хүний ой тоонд багтамгүй, араатнаас дор авир гаргадаг байлаа.Энэ үед мөн Хятадын зүүн, зүүн хойд хэсгийг эзлэн авсан Японы эзэн хааны армийн бусад бүлэглэлүүдийн эзлэгдсэн газруудын хүмүүст аймшигтай харгис, хэрцгий хүнлэг бус хандаж байсан. (Нарны цаадах хүн, Хүчиндүүлсэн хот, Үхлийн конвейр: 731-р анги гэх мэт баримтат кинонуудыг үзээрэй)Тэр дайнд оролцсон япон цэрэг Уно Шинторо “Япон дайн: Аман түүх” гэсэн номонд өгсөн ярилцлагандаа “Би хувьдаа 40 хүний толгойг авсан. өнөө үед хүн гайхаж магадгүй, гэвч хүний толгойг авахгүй 2 долоо хоног өнгөрөхөд л эвгүй оргиод байдаг болсон байв гэжээ. Булчин шөрмөсөө чангалмаар санагдаад болдоггүй.Ингэмэгц би саравч руу очоод нэгийг нь суллан гаргаж ирээд голын захад аваачиж цавчдаг байлаа. Зарим үед алдаад мөр лүү нь цавччихдаг. Нэг удаа уушиг нь бөмбөг мэт бүлт үсрэн гараад ирэхэд нь ой гутсан. Эзэгнэгч Японы арми Малайз, Бирм, Индонез, Хятад, Энэтхэг зэрэг улс үндэстнийг боолчилсноор тэдний эв нэгдэл алга болсон. Эдгээр орны хэдэн зуун мянган хүн дайны хөлд үрэгдсэнээс гадна дор хаяад 100 мянган ази эмэгтэйчүүд /ихэнх нь Солонгос болох/ Япон цэргийн зугаа болж ашиглагджээ. Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийг тайвшруулах, сэтгэлийг нь сэргээх хүүхнүүд маш чухал байжээ. Энэ талаар Японы алдартай улс төрч, Осака хотын дарга Хашимото Дэлхийн II дайны үед эмэгтэйчүүдийг хүчээр цэргүүдэд биеийг нь үнэлүүлдэг байсан хэмээн ярьж байна. Энэ нь хүнд хэцүү байдалд орсон цэргүүдэд цаашид амьдрах урам зориг, боломж олгодог байжээ. Гэвч эмэгтэйчүүд үүнийг албан хүчээр хийдэг байсан байна. Хашимото үүнийг “Comfort women system” буюу зугаацуулагч эмэгтэйн арга хэмээн нэрлээд байгаа юм. Зөвхөн Японоос гэхэд 200 000 гаруй эмэгтэй Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийн сексийн боол болж байжээ. Мөн түүнчлэн Хятад, Өмнөд Солонгос, Филиппин, Индонез, Тайванаас эмэгтэйчүүдийг авч байсан аж. Японы Үндэсний Сэргээн Босголтын намыг хамтран үүсгэн байгуулагч Хашимото Осака хотын дарга болохоос өмнө Японы түүхэн дэх хамгийн залуу удирдагч байжээ. Тэрээр өнгөрсөн жил Японд диктатур хэрэгтэй байна гэж хэлж байсан юм. Өнгөрсөн жилийн нэгэн ярилцлагадаа тэрээр “Сум бидний дээгүүр салхи бороо мэт шунгинан ниссэн цагт цэргүүд амь насаа алдах өндөр эрсдэлтэй байна. Яг ийм нөхцөл байдалд цэргүүдийг зугаацуулах “Comfort women system” ажиллагаа бидэнд маш чухал. Үүнийг хүн бүр ойлгоно” хэмээн хэлжээ. Японы цэргийн хүчний нисгэгч Харада Фумиогийн нэгэн хүсэлт архивт хадгалагдан үлджээ. „Намайг Японы хилээр давуулах юм бол би тэнд өчиггүй буудуулна. Надад хэзээ ч японд очих хүсэл алга. Надад ч, миний гэр бүлд ч ялгаагүй“ – Харада Фумио (Японы нисгэгч) хэмээн тэр мэдүүлсэн байдаг. Түрэмгий дайн хийж, эзлэх авах санаархалын үр үндэс нь жирийн япон хүний сэтгэлд ийнхүү өөрийн эх орноос айсан айдас, үл итгэлцлийг бий болгож орхисон нь эндээс харагдана. Хохирол Халхын голын дайны дайтагч талуудын хохирлын хэмжээ одоо ч эцэслэн тогтоогдоогүй, цаашдын судалгаа нээлттэй хэвээр байна. Одоогоор хэвлэл, мэдээлэлд ил байгаа өгөгдөхүүнээс үзвэл, Зөвлөлт-Монголын нийт бие бүрэлдэхүүн (амьд хүч)-ий хохирол 18 500 (амь үрэгдсэн болон сураггүй алга болсон, хүнд шархадсан), үүнээс Зөвлөлтийн албан ёсны дүгнэлтээр, Монголын талын бие бүрэлдэхүүний хохирол 566 (амь үрэгдсэн 165, шархадсан 401) гэдэг ч манай цэргийн түүхч, доктор, хурандаа С.Ганболд монголын талын хохирлыг 895 (амь үрэгдсэн 234, шархадсан 661) хүн гэж үздэг. Харин Японы судлаач А.Наканиси Зөвлөлт-Монголын бие бүрэлдэхүүний нийт хохирлыг 23000-24889 гэж багцаалжээ. Зөвлөлтийн мэдээгээр, Японы талын амьд хүчний хохирол 61 мянга (амь үрэгдсэн, сураггүй алга болсон, хүнд шархадсан), онгоц 162-660 (маш их зөрүүтэй өгөгдөхүүн) гэсэн бол Японы түүхч С.Хаяаси Японы амьд хүчний хохирлыг 55 мянга гэж үзжээ. Цэргийн олзлогдогсод Японы цэргүүдийг олзолжээ Халхын голын дайны үед Зөвлөлт-Монголын тал болон Япон-Баргын талуудын олзлогдсон цэргүүдийн тухай тоо баримтууд хомс байдаг байна. Халхын голын дайны дараа Зөвлөлт Японы талын гал зогсоох хэлэлцээрийн үед олзлогдогсодын асуудлыг хэлэлцэн "Нэгийг нэгээр" гэсэн зарчмаар харилцан солилцохоор шийдсэн байна. Үүний дагуу 1939 оны 9 дүгээр сарын 27 -ны өдөр талууд олзлогдогсодоо солилцсон бөгөөд 1940 оны 4 дүгээр сард мөн олзлогдсодоо солилцсон байна. Нийтдээ Зөвлөлт-Монголын тал Японы 204 олзлогдсон цэргийг/1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 116 хүн/ Японы талаас Зөвлөлт-Монголын олзлогдсон 89 цэргийн албан хаагчийг /1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 2 хүн/ солилцжээ. Зөвлөлтийн талаас анхны олзлогдсон хүн нь 11 танкийн бригадын 335 дугаар тусгай авто тээврийн батальоны эмнэлэгийн зааварлагч ахлагч Хаим Дроб юм. Тэрээр 175 дугаар буудлага-пулемётын тусгай моторжуулсан батальонд томилогдон ажиллаж байхдаа 1939 оны 5 дугаар сарын 20-21-ний шилжих шөнийн тулалдааны үед ангиаасаа төөрч элсэн манхан дунд зүг чигээ алдан явж байх үед нь баргын морин цэргүүд олзолсон байна. Хоер дах олзлогдсон цэргийн албан хаагч нь 70 дугаар сөнөөгч хорооны 3 дугаар эскадрилийн холбооны дарга дэслэгч Дмитрий Гусаров бөгөөд 1939 оны 5 дугаар сарын 27-ны агаарын тулалдааны үед сураггүй алга болсон байсан гэж үзэж байжээ. Гусаров тухайн нислэгийн үед чиг зүгээ алдан төөрч ниссээр онгоцны түлш дуусах үед аргагүй буулт хийж буусаны дараа бүлэг Японы цэрэгт бүслэгдэн сумаа дуустал буудалцаад эцэст нь олзлогдсон байна. Түүний буусан газар нь Японы талын нутаг дэвсгэр байсан бөгөөд түүнтэй хамт "И-15бис" маркийн № 3816 дугаартай онгоц бүрэн бүтнээрээ олзлогдсон байна. Зөвлөлтийн талаас олзлогдсон цэргийн хамгийн том цолтой хүн нь Баянцагааны тулалдааны үеэр буюу 1939 оны 7 дугаар сарын 3-ы өдрийн туладаанд хуягь нь шатахад бэртэж ухаангүй байх үедээ олзлогдсон 8 дугаар мотохуягт бртгадын 234 дугаар автохуягт батальоны дарга хошууч Владимир Стрекалов юм. Зөвлөлтийн цэргийн талаас бөөнөөрөө сайн дураараа бууж өгөх тохиолдол гарч байсаны хамгийн том хэмжээтэй тохиолдол нь 5 дугаар буудлага-пулемётын бригадын 169 дүгээр моторжуулсан онцгой буудлаг-пулемётын батальоны дарга ахмад Николай Казаков өөрийн 13 цэргийн хамт бууж өгсөн байна. Тулалдаанаар 1939 оны 8 сарын 27 гэхэд япон-манжийн 200 гаруй цэргийн албан хаагч Зөвлөлт-Монголын талд олзлогдсон бөгөөд энэ тоонд сайн дураар зугтаж ирсэн 270 манжийн цэрэг ороогүй байна. Японы тал өөрийн олзлогдогсодыг 1000 аас 4000 хүн гэж үзэж байсан бөгөөд хамгийн найдвартай тоог 3000 хүн гэж тооцож байжээ. ЗХУ-ын Батлан хамгаалах Ардын комиссар Ворошиловт 1939 онд бэлтгэж өгсөн мэдээллээр японы 566 цэргийн албан хаагч олзлогдсон бөгөөд үүнээс 88 хүнийг японы талд буцаан өгсөн гэж мэдээллэсэн байна. 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын тал Японы талд 64 цжргийн олзлогдсон албан хаагчийг хүлээлгэн өгсөн (үндэстэний хувьд: япон 54, барга 10; цэргийн цолоор: офицер 1, унтер-офицер 3, ефрейтор 7, цэрэг 53).Харин 9 сарын 29-ний өдөр 20 япон, 4 барга цэргийг өгсөн байна. Японы тал 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын талд 87 хүн буюу Зөвлөлтийн 77, монголын 10 олзлогдсон цэргийн албан хаагчийг шилжүүлэн өгчээ. Монголын талын олзлогдсон цэргийн тухай тоо баримт бүрхэг байдаг. Монголын талаас 1939 оны 1 сараас эхлэн хилийн тулгаралтын үед сураагүй алга болсон эсвэл олзлогдсон тохиолдолууд гарч байсан байна. Монголын 6 дугаар дивизийн 5 цэрэг 1939 оны 5 дугаар сарын тулалдааны үед олзлогдсон тухай японы тал мэдээлж энэ тухай гэрэл зургийг сонинд нийтэлсэн байдаг. Японы талын мэдээгээр 1939 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдөр Довдон зэрэг 2 цэрэг бууц өгсөн тухай мэдээлсэн байдаг бол 8 дугаар сарын 1-д 6 дугаар дивизийн 15 дугаар морьт хорооны цэрэг Намхай олзлогдсон байна. Зөвлөлтийн талын бүрэн бус мэдээллээр 1939 оны 8 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар Монголын 14 цэрэг сураагүй алга болсон байдаг байна. Харин Монгол цэргийн олзлогдсон тухай сүүлийн мэдээ нь 1939 оны 8 дугаар сарын 13-ны өдрийн тулалдаанд Сонголын 8 дугаар дивизийн 22 дугаар морьт хороо бут цохигдон ухрах үед японы талд 2 монгол цэргийн албан хаагч олзлогдсон тухай Японы 71 дүгээр хорооны мэдээлэлд дурдсан байна. Олзлогдсон цэрэг нь хорооны нууцын эрхлэгч Жамбал, штабын бичээч Санжит нар бөгөөд тэд нартай хамт хорооны нууцын бүх материал, шуудан алга болсон байна. Монголын Ардын армийн Улс төрийн газрын зөвлөх бригадын комиссар Воронины 1939 оны намар хийсэн мэдээлэлд Монголын ардын арми 1939 оны 1 сараас 9 сар хүртэл 30 орчим хүнээ сураагүй алдсан бөгөөд тэдгээрээс9 хүнийг японы талаас шилжүүлэн өгсөн. Шилжүүлэн агсан олзлогдсон цэргүүдэд Намхай байна гэж мэдээлсэн байжээ. Японы тал олзлогдсон зөвлөлт-монголын цэргүүдийг байнга зодож, тамлан зовоож, хэрцгийгээр харьцаж байсан тухай олзолгооноос ирсэн цэргийн албан хаагч нар мэдүүлсэн байдаг.[6] [7] Дайны үр дагавар ба түүхийг мушгин гуйвуулахыг оролдсон нь Оросын Ерөнхийлөгч Дмитрий Медведев , Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж нар тулааны 70 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр 2009 оны 8-р сард Улаанбаатарт болсон ёслолын үеэр Жуковын хөшөөний өмнө зогсож байна. 2019 онд болох 80 жилийн ойн жагсаалын үеэр Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн. Монголын ард түмний хувьд энэ үед эх орон уруу нь халдан довтолсон эзэрхэг (империалист) түрэмгий үндэстнээс эх орноо хамгаалах дайн байсан. Манжууд бол манай улсад нэгдэн орсон Барга-Монголчуудын нутагладаг нутаг бол манай газар хэмээн үзэж байсан. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар ЗХУ аль 1905 оны Орос-Японы дайнд ялагдсан хонзонгоо авах боломж хайж байсан. Япончууд бол БНМАУ-ыг үл хайхран ЗХУ-ыг басамжлан хялбархан эзэнт гүрнээ гүрнээ тэлнэ хэмээн итгэж байсан. Манж улс газрын зурагнаас арчигдан, социализм бараг бүхлээрээ сүйрэн унан, ЗХУ задарснаас хойш далд нууцлагдмал байдалд байсан мэдээллүүд ганц нэгээрээ гарч ирсээр л байна. Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын 70 жилийн ойг энэ өдрүүдэд ОХУ-д тэмдэглэсэн байдаг. 1938 оны зургаа-наймдугаар сард Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын шалтгааныг 1946-1948 онд японы цэргийн гол гэмт хэрэгтнуудыг шүүсэн Токиогийн онц шүүхээр хэлэлцжээ. Тэр үед хэрэгтнуудийн өмгөөлөгчид Хасан нуурын хавьд болсон хэрэг явдлыг хилийн шугам тод биш байсан газарт болсон хилийн ялигүй будлиан болгон харуулах талаар багагүй чармайж, үүнийг ЗХУ-ын эсрэг турэмгийлэл гэж үзэж болохгүй гэж нотолж байв. Японы армийн ажиллагааг зөвтгөхийг өнөөдөр ч оролдсоор буй түүхч ургах нарны оронд цөөнгүй бий. 1936 оны 11-р сард Япон Улс Германи Улстай ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн «коминтерний эсрэг» гэрээ байгуулж, зөвлөлтийн хилийн дэргэд байрласан Японы Квантуны армийн хүчийг түргэн нэмэгдүүлэх болжээ. ЗХУ-тай «том дайнд» бэлтгэх зорилгоор төсвийн зардлаа эрс нэмэгдүүлэх шаардлагаа үндэстэй болгохын тулд хуурай замын хүчний командлал «зөвлөлтийн аюул нэмэгдэж буйгаар» халхавчлан суртал нэвтрүүлгийн кампани дэгдээв. Япон генералууд хоосон тоо дурдаж, Алс дорнодод улаан армийн цэргийн тоо нэмэгдсэн мэтээр ярьж, энэ нь Японы батлан хамгаалалтад хямрал учруулав гэж нотолж байлаа. Энэхүү зохиомол сэдвийг нотлохын тулд армийн командлал хилийн олон будлианыг зориуд өдөөжээ. Үл довтлолцох тухай гэрээ байгуулах тухай ЗХУ-ын саналыг Японы засгийн газар мугуйдлан няцааж, зөвлөлт-японы зэвсэгт мөргөлдөөний аюул улам бодитой болсон нөхцөлд Зөвлөлтийн удирдлага улсын зүүн нутагт батлан хамгаалах чадвараа бэхжүүлэх талаар санаа тавихад арга буюу хүрэв. Цэргийн тоо нэмэгдэж, Алс дорнодод танкийн болон нисэх онгоцны ангиуд бий болж, Номхон далайн флот хүчтэй болж, бэхлэлт барьж байв. Эдгээр арга хэмжээ хориглолтын шинжтэй байсан бөгөөд хил хамгаалахад шаардлагатай түвшингээс давсангүй. Зөвлөлтийн цэргийн бүлгийг хүчтэй болгосоны сацуу зөвлөлт-манжуурын хилийн урьд бэхлээгүй хэсгийг инженерийн хувьд тоноглож байв. Хилийн тийм хэсгийн нэг нь Хасан нуураас баруун тийш орших Заозерная болон Нэргүй өндөрлөг байв. «Текохо өндөрлөг дэх зөвлөлтийн цэрэг рүү довтолж, үүнд ЗХУ хэрхэн хандахыг тодруулах. Үүнийг ашиглан энэ нутагт зөвлөлүүдийн хүчийг тандах» санаа Японы жанжин штабт бий болжээ. Хасан нуурын хавьд гарсан хилийн будлианыг ашиглах талаар Японы командлалын сэдсэн санааг шинжлэхдээ тэр үед Хятадад болж байсан байлдааны байдлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. 1938 оны зун Японы хуурай замын бүх хүчний гуравны хоёр, чухамхуу 23 дивиз Хятадын фронтод байжээ. Манжуур болон Солонгост ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн 9 дивиз байв. Ийм нөхцөлд ЗХУ-тай дайтаж эхлэх нь зүрхэлсэн ажиллагаа байв. Токиогийн онц шүүхийн ялын тогтоолд заасан нь «Халдан довтолсон нь нэг бол энэ нутагт ЗХУ-ын хүчийг тандах, эсвэл Владивосток, Приморьт хүрэх замын дагуух стратегийн хувьд чухал нутгийг эзлэх зорилготой байв… Цэргийн ажиллагааг япончууд эхлүүлсэн гэж онц шүүх үзэж байна. .. Японы цэргийн ажиллагаа илэрхий түрэмгий шинжтэй гэж онц шүүх узэж байна». Энэ дүгнэлтийг «няцаах», токиогийн шүүх хурлыг «ялагчдын буруу шүүх» гэж нэрлэх гэсэн оролдлогыг дэлхийн хоёр дугаар дайны түүхийг хянаж үзэх, Японыг дэлхийн яргалал өдөөгчдийн нэг биш, харин том гүрнүүд, түүний дотор ЗХУ-ын бодлогын золиос болсон мэтээр харуулах талаар Японд дэгдсэн ажиллагааны хүрээнд явуулж байна. Гэвч орчин цагийн ихэнх япон хүн улсынхаа өнгөрсөн милитарист үеийг буруушааж, японы түрэмгийллийг зөвтгөсөн сурах бичгээр сургуулиудад хичээл заах, олон улсын шүүхийн шийдвэрээр цаазлагдсан японы цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийн сүнсэд Ясукуни сүмд албан ёсоор шүтэхийг эсэргүүцэж байна. Тэднийг өс хонзон авах гэсэндээ биш, харин 70 жилийн өмнө Хасаны будлиан, Халхын голын дайнд олон хүний амь үрсэн зэрэг тодорхой үйлдлийн төлөөнөө цаазаар авсан нь тодорхой билээ. Японы эзэнт улс Монгол улсын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолд ноцтой аюул учруулах байсан бөгөөд дайныг үүсгэх гол шалтаг нь 1934 оны үеэс эхэлсэн Монгол, Баргын газар нутгийн маргалдааныг овжин ашигласантай холбоотой байдаг. Токиод цэрэг улс төрийн умард,өмнөд гэсэн 2 бүлэглэл байв. Хасан нуур, Халхын голын бүс нутагт ялагдал хүлээснээр Япон доор өгүүлэх төлөвлөгөөнөөс татгалзаагүй харин ч цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн түр татгалзжээ. Оролцогч талууд болох Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд 2 фронтод нэгэн зэрэг байлдах явдлаас урьдчилан сэргийлэх түүний дотор байгалийн баялаг, ашигт малтмал, түүхий эдийн гол бааз Сибирь, Алс Дорнодыг Японы өнгөлзлөгөөс хамгаалах жийргэвч бий болгох, Япон өөрийн Европын холбоотон Нацист Герман, Фашист Италитай байгуулсан холбоотны хэлэлцээр, Ази тивийг бүхэлд булаан эзлэх цэрэг-стратеги геополитикийн ашиг сонирхлын үүднээс явуулсан бодлого үйл ажиллагааны хэрэгжилт гэдэг нь тодорхой байна. Халхын голын байлдааны төгсгөлд хандах хандлага, үнэлэлт дүгнэлт уг дайнд оролцсон улсуудын хувьд харилцан өөр байна Дэлхийн II их дайнд Герман, Итали, Испанитай холбоотон болон орж, ялагдал хүлээсэн Япон улс 1939 оны Халхголд байлдаан болоогүй, хилийн будлиан байсан гэж үзэж байхад, Японы эзэн хааны шилдэг цэрэг Квантуны армитай хамт байлдсан Барга, Манжуурын морьт хороодын тал өнөөдөр 1939 оны Халхголын байлдаан бол хилийн будлиан байгаагүй, алс дорнодыг бүхэлд эзлэн түрэмгийлэхээр сайтар бэлтгэсэн томоохон дайны эхлэл байсан гэж үзэж байна. Үүний бодит баримт нотолгоо нь манай дорнод хилийн чанадад, БНХАУ-ын ӨМӨЗОрны шинэ барга зүүн хошууны Номуунхан бүрдийн музей, Хөлөнбуйр аймгийн нийслэл Хайлар хотод японы түрэмгийлэгчдийн харгислалыг харуулсан музейг 17,5 м газрыг гүн ухсан, 500 м урт хонгилд байгуулсан музейн үзмэрүүд юм. Орос-Украины 2022 оны 2 сарын 24 нд эхэлсэн дайны дараагаас Халхын голын үйл явдлыг үгүйсгэх, түүхийн тавцангаас арчих орлдлого хийгдэх болсон. Барууны санхүүждэг Слава нэртэй залуус Жуковын хөшөөг нураах, музейг нь хаах гэх мэтийн уриа лоозон барьж жагсах болсон нь өнгөрсөн үеийн түүхийг өнөөгийн үйл явдалтай холбосон гутамшигт үйл явдал болсон юм.
Халх голын дайн 5	22-р хорооны хэрэг явдал Үндсэн өгүүлэл: 22-р хорооны хэрэг явдал Гурав дахь цохилтоо авсны дараа сэтгэл түгшсэн Токиогийн дээд Командлал цаг хожихоор тушаал өгч стратегийн амин судас болсон Манжуур-Хайлаарын төмөр замын зангилаанд 15 хан км зайтай Халх гол, Нөмрөгийн голын бэлчир дэх Мана уулын орчим япончууд 9 дүгээр сарын 12-нд нэлээд хүчээр довтлон 8 дугаар дивизийн 22-р хороог түрж голын зүүн эргийг эзлэн авчээ. Хариу цохилт хийх гээд бэлтгэж байтал 9 дүгээр сарын 15-нд эзэлсэн байр байран дээрээ яг таг зогсон дайны ажиллагааг зогсоох Японы талаас санал болгосноор шийдвэр Москвагаас ирлээ.Москвад Зөвлөлт-Японы хэлэлцээ эхэлсэн аж.Ийнхүү БНМАУ Халх голын байлдааны үр дүнд Зөвлөлт, Японы буруугаас Нөмрөгийн голын зүүн эрэг, Мана уул зэргийг хожмын Хятадад алдсан ба цаашид тэр чигээрээ асуудал шийдэгджээ.Нөмрөгийн гол нь Манжго-Монголын маргаантай асуудал байгаагүй, Номунханы асуудал ч энэ районыг хамраагүй, ерөөс энэ хавьд байлдаан болох ёсгүй байтал япончууд Москвад эвлэрэх хэлэлцээ эхлүүлчихээд хэлэлцээрт гарын үсэг зурахын өмнө 9-р сарын 12-нд зориуд ийшээ довтлон газар эзэлж “дүрмээс гадуур” зүйл үйлджээ.Энэ Хасан нуурын мөргөлдөөнд Токиогийнхон бэхлэлт яаралтай барьж байсан Заозерная болон Нэргүй өндөрлөгийг өөртөө үлдээн өндөрлөгтөө бэхжих амжихын тулд хийсэн шиг алхам байжээ. Энэхүү үйл явдалтай холбоотойгоор түүхэнд 22-р хорооны хэрэг явдал гэдэг үйл явдал болсон байна. Халхын голын дайны үед Японы хийсэн бактерлогийн дайн Японы бактериологийн цэргийн анги хоёр бүлэгт хуваагдаж, нэг бүлгийг нь хошууч Сасак удирдав. Гуравдугаар бүлэгт эрүүлийг хамгааллын цэрэг, бага тушаалын цэргээр голлосон залуу цэргүүд оролцсон бөгөөд японы цэргийн өмнө фронтод ус хангах үйлчилгээ хийх, хижгээс сэргийлэх анги болон бэлтгэл ангийг зохион байгуулжээ. 100 гаруй цэргээ 10 гаруй тасагт хуваагдаж, тасаг бүрт 10 хүн байв. Нөгөө хэсэг цэрэг нь арга тактик боловсруулах, хорлон сүйтгэх анги байгуулж, дотор нь амиа золиослох бүлгийг бий болгов. Тус ангийн үүрэг нь гол усны эх булагт бактери тараах зорилготой. Энэ анги нь хоёрдугаар ангийн цэргээр голлох үүргээ гүйцэтгүүлж, Шигэрү хариуцан удирдаж байв. Тус бүлэгт тусгай цэргийн боловсрол эзэмшсэн цэргүүдийг сонгон, амиа золиослох бүлэг байгуулсан. Амиа золиослох бүлэгт хоёр ахлагч, 20 цэрэг байв. Тэд дайнд оролцохоос өмнө нэрийн хуудсандаа өөрийн цусаараа гарын үсэг зуржээ. Нэн түрүүнд амиа золиослох бүлгийн дарга Шигэрү гарын үсэг зурж, цусаараа бичсэн гарын үсэгтэй хуудсаа Иши Ширид гардуулав. Бүх бэлтгэлээ дуусгасны дараа зургадугаар сарын дундуур 731 дүгээр отрядын 200 гаруй цэрэг дайны талбарт мордов. Тухайн үед 731 дүгээр отряд хоёр замд хуваагдан, дайны талбарт орсон. Нэгдүгээр зам нь галт тэргэнд сууж, Харбин хотоос хөдөлж, Хайлаар хотод хүрч, цааш машин тэргэнд сууж, Номун ханы дайны талбарт хүрчээ. Бүхий л замд бактериологийн зэвсэг тоног хэрэглэлээ машин тэргэнд тээвэрлэн Харбинаас гарч, Байчинз, Жанжин сүм, Рашаан зэрэг газрыг өнгөрч, Номун ханы дайны талбарт хүрэв. Иши Широг Номун ханы дайны талбарт маш яаралтай хүрч, өөрийн биеэр бактериологийн дайныг хариуцан удирдахыг тушаав. Квантуны армийн ерөнхий штабын тушаал долдугаар сарын 07-ны өдрийн 12.00 цагт хуурай замын цэргийн эмч Иши Широ түүнийг долдугаар сарын 08-ны өдрөөс эхлэн арав хоногийн хугацаанд Хайлаар хотод хүрч, Жанжин сүмийн талаар Хижиг сэргийлэх, ус хангах ангийг удирдах тушаал өгчээ. Нэр бүхий хошууч цолтой 15 офицерыг түүнтэй хамт явуулахаар тушаал буулгажээ. Зэвсэг техник, тоног хэрэгслээр хангах ба цаг тухай бүрт мэдээлэл хийх үүргийг хариуцна. Квантуны армийн ерөнхий захирагч Үэда Хиромаса Иши Широ Номун ханы дайны талбарт хүрэх үед Номун ханы дайн нэгэнт хоёр сар үргэлжилж байв. Японы цэрэг шөнийн дайралт, агаарын байлдаан ба агаарын дайралт хийж, Монголын хил дэр Тамсагбулаг дахь ЗХУ-ын нисэх онгоцны буудлыг дайрав. Гэтэл Монгол ба ЗХУ-ын цэргийн хүчтэй эсэргүүцэл, дайралтаас японы цэрэг арга буюу ялагдан ухарсан юм. Энэ байдалд яаралтай өөрчлөлт хийж, дайны ялалтыг хурдавчлах зорилгоор японы цэрэг бактериологийн дайныг хийхээр шийдэв. Өмнө фронтын удирдагч Кумацүвара Мичитару шийдвэрээр амиа золиослох бүлгийг Халх голд бактер цутгахаар томилов. Ингээд 731 дүгээр отрядын амиа золиослох бүлэг, ангийнхан Квантуны армийн штабын дарга Шигэрү ба цэргийн ангийн дарга Ямамото Ёштару нарын удирдлага дор Жанжин сүмийн хавь дэх хуучин газраа нүүлгэж, өмнө зүг арван хэдэн км газарт шилжүүлэв. Дундад Монголын хил дэр “Таван мод” гэдэг элстэй газар суурьшиж, Монголын хилийг давж, Халх голд бактер цутгах бэлтгэл хийв. Долдугаар сарын 12-ны өдөр амиа золиослох бүлэг машин тэргэнд сууж, дундадын таван модоос Монголын хилд нууцаар орж, Халх голын эрэг дэх “Нарст” гэдэг газарт хүрэв. Тэд Халх голын эрэгт хүрэхээс өмнө нарсан ойг даган урагшлав. Учир нь: Зөвлөлтийн нисэх онгоцны бөмбөгдөлтөөс сэргийлж, гүн ой дотор биеэ далдлан урагшилж байлаа. Бүх байлдааны талбарт нарсан ой нь халх голын эрэг хавиар үргэлжилж байв. Тэд квантуны армийн жинхэнэ цэрэг гэж мэдэгдэхээс сэргийлэн малгай ба цэргийн мөрдөст тэмдэггүй, шар өнгөтэй хувцас өмсч, машин тэрэгнээсээ хийлдэг хоёр завь арав гаруй том төмөр торх, хэдэн шил сав, төмөр усны хувин, урт бариултай шанага, олс татлага болон нунтаг бодис бүхий том ширэн цүнх зэргийг буулган авч, амиа золиослох бүлгийнхэн эдгээр онцгой зэвсэг тоноглолоо хүн бүрт үүрүүлж, Ямамото ёштарү, Шигэрү нарын удирдлага дор нарсан модны дундуур нууцаар халх голын эрэгт ойртов. Тухайн үе бол Монголын өндөрлөгийн хамгийн халуун улирал тохиосон тул амиа золиослох бүлгийн цэргүүдийн бүх биеийн хөлс цутгаж, амьсгал давхцан байж, нягт ургасан өвсний дотор нууцаар завиа хийлж, төмөр торх, шилэн савтай бактер, төмөр хувин, урт бариултай шанага зэрэг бодисыг завиндаа ачиж, завиа халх голд түлхэн оруулж, маш хурднаар голын дунд эрэгт сэлүүрдэж хүрэв. Нэг хэсэг цэрэг нь голын эрэгт зогсож, завиас уясан олс татлага татагдах үед онгоцонд суугаа цэргүүд бактераа голд цутгах бэлтгэлээ хангаж, өөрсдийн биедээ бактер халдахаас сэргийлжээ. Тэд голын урсгал сөрөн урагшилж бактераа Халх голд цутгах үед голын эрэг дэх цэргүүд завины олсоо татаж, цэргүүд завиа сэлүүрдэж, голын дунд хүрч зарим цэргүүд нь бактертай савны бөглөөг маш түргэн нээж, бактерыг савтай нь хамт голд татан оруулав. 1 км тутамд 22.5 кг бактерийг голд цутгасан байна Бактертай сав голын ёроолд тулж, бүх төрлийн бактер савнаасаа аажмаар урсан гарч, урсгал даган уусах үед хоёр цэргийн эмч урт бариултай шанагаар усны дээжийг авч, урсгалын хурд, усны дулаан зэргийг шалгана. Амиа золиослох бүлгийнхэн халх голд бактер цутгахаас гадна 100 гаруй цэргээр бүрэлдсэн хижиг сэргийлэх ус хангах анги байгуулж, өмнө фронтын бүхий л цэрэг ангиудад ус хангах үйлчилгээ хийв. Иши Широ ангидаа хүрсний дараа бүхий л цэргүүдэд бактериологийн дайныг нууцыг чандлан хадгалах тухай тушаал буулгав. Гэтэл дайн дууссаны хойно зарим цэрэг өчиг өгснөөр 731 дүгээр отряд Номун ханы дайнд бактер хэрэглэсэн ялт үйлийг илрүүлсэн. Сонирхолтой баримтууд Зөвлөлтийн тал Халхын голын дайнд цэргийн олон техникийг туршсан байна. Зөвлөлтийн арми агаарын тулалдаанд тийрэлтэт сум, явган цэргийн байлдаанд Симоновын 7,62 мм-ийн автомат винтов “АВС- 36", 82 мм-ийн миномёт зэрэг тэр үеийн хэд хэдэн шинэ загварын зэвсэг, техникээ туршсаны дотор химийн цэргийн огнемётын “Т-26”, “ХТ-130” загварын 41 нэгж танк, утаат халхлалтын 4 нэгж “БХМ-1” автомашиныг бүрэн хэмжээгээр туршсан. Химийн танкнууд давшилтад дэмжлэг үзүүлж, ялангуяа хориглолт, хоргодох байр, нуувчинд байгаа дайсантай тэмцэхэд маш үр дүнтэй, юугаар ч сольшгүй зэвсэг болох нь тоггоогдсон тухай Халхын голын дайны тайлан мэдээнд дурдсан байдаг. Халхын голын дайны дараахнаас химийн танкнуудыг дахин сайжруулж “ТХ-131”, “ХТ-132” загварыг шинээр бий болгон химийн танкийн 4 батальон 1939-1940 оны Зөвлөлт-Финляндын дайнд оролцож чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэдэг. И-153 буюу И-15 сөнөөгч онгоцны сайжруулсан хувилбарыг агаарын тулалдаанд туршсан байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд "Катюша" нэрээр алдаршсан пуужин харвагчийн нэг хувилбар болох РС агаарын тийрэлтэт сумыг сөнөөгч онгоцод байрлуулан тулалдаанд туршжээ. 1932 онд Токиогоос Манж-Год шилжин байрлаж, Хятад, Орос, Солонгос, Монголын олзны амьд хүмүүс дээр биологи (бакгериологи)-ийн зэвсгийн аймшигт туршилтыг явуулж байсан Японы Эзэн хааны армийн, тусгай, маш нууц “731 дүгээр отряд Халхын голын дайны үед “Амьсгал боогдуулах, хорт болон бусад хий, бактериологийн хэрэгслийг дайнд хэрэглэхийг хориглох тухай 1925 оны Женевийн протокол”-ыг ноцтой зөрчиж, Зөвлөлт-Монголын цэргийн эсрэг 1939 оны 6-7 дугаар сард тахал, гэдэсний хижиг, цусан суулга зэрэг гоц халдварт өвчин үүсгэгчдээр Халхын гол, түүнд цутгадаг Хулстайн болон Аргун Эргүүн) голуудын эх болон худаг, цөөрмүүдийг удаа дараа хордуулан олон хүний аминд хүрсэн нь тогтоогдсон боловч дайны үй дараа энэ хэрэгт Японоос хэн ч хариуцлага хүлээлгүй өнгөрсөн. Халхын голын дайны явцад 100 гаруй том, жижиг тулалдаанууд болсон байна. Зөвлөлтийн армид 1936 онд явган цэргийн шинэ төмөр дуулга хэрэглэж эхэлсэн бөгөөд энэ нь “Халхын голка” нэрээр түүхэнд бичигдэн үлдсэн байдаг. Гэхдээ энэ малгайг өмсөхөд тохиромжгүй байсныг Халхын голд нотолж, эх орны дайн эхлэхээс өмнө сольж сайжруулсан байна. 1936 оноос өмнө оросын цэргүүд Францад үйлдвэрлэсэн дуулга хэрэглэдэг байжээ. Халхын голын дайнтай холбоотой архивын материал Квантуны армийн тагнуулын газрын хурандаа Цүжи Масанобү гэгч 1939 оны халх голд довтлон орох дайны төлөвлөгөөг боловсруулж, Квантуны армийн жанжин штаб баталсан байдаг. Энэхүү төлөвлөгөө нь 1945 онд япон улс бууж өгөх гэрээнд гарын үсэг зурсан тул Америкийн нэгдсэн улсад нууц материал болж хадгалагдаж байдаг. Цүжи Масанобү гэгч цэргийн гэмт хэргээс өршөөгдөн мултарч чадсан тул халх голд ямар төлөвлөгөө боловсруулсан тухайгаа америкийн цэргийнхэнд нэг бүрчлэн шалгуулж, нууц материалыг шилжүүлж өгсөн байдаг. Цүжи хурандаагийн хуучин гэрийг түүний үр хойчис нь хувийн архив байдлаар хадгалж байгаа. Хувийн архивтаа халх голын дайныг ямар зорилгоор хийх болсон тухай мэдээлэл үлдээсэн байх боломжтой. Цүжи Масанобү хурандаагийн гэр архив Япон улсын Ишикава мужийн Каназава хотод байдаг. Монголын түүхтэй холбоотой чухал нууцтай хамаарал бүхий материалыг судлахад бэрхшээл үүсдэг гол шалтгаан нь хувийн архивт хандах зөвшөөрлийг тэдний үр сад олгодоггүйтэй шууд холбоотой. Япон улсын архивт шилжүүлж өгдөггүй учраас албан ёсоор судалгаа хийх боломжгүй гэж япон талын судлаач нар ярьдаг.
Улс төрийн бутралын үе	Юань гүрнийг эсэргүүцсэн бослого удаа дараалан гарсаар босогчид 1368 онд Дайдуг эзлэн Тогоонтөмөр хаан Дайду хотоос хөөгдөн Юань гүрэн үндсэндээ мөхөв. Хойд зүгт нүүсэн тэдний улсын нэрийг Курё “Умард Юань” гэж нэрлэсэн.[10][11] Тэнд хөөгдөж ирсэн монголчууд Хятадыг дахин эзлэхийг оролдсон боловч 1390-ээд онд энэ бодлогоо орхисон. 1399 онд Ойрадууд Монголоос салж Дөрвөн Ойрадын бие даасан улс байгуулснаар Монгол хоёр хуваагдаж хоорондоо сөргөлдөн байлдах болжээ. Урьд нь Монголын хаан Ойрадын удирдагчыг алсан явдал нь Ойрадуудыг салан тусгаарлахад нөлөөлжээ. 14-17-р зуунд Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад хэмээн нэрлэгдэх болсон монголчууд Хянганы нуруунаас Тэнгэр уул, Сибирээс урагшлаад Цагаан хэрэм хүртэлх нутагт нутаглаж байв. Эдгээр нь тус тусдаа бие даасан тархай бутархай ханлиг байжээ. Энэ зурвас үеийг Монголын түүхэнд Бага хаадын үе хэмээн нэрлэдэг. Энэ үеийн Монголын түүхэн номуудад улсынхаа нэрийг "Монгол Улс" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Юанийн дараа Чингисийн үеийн дөчин түмнээс баруун гарын гурав, зүүн гарын гурван түмэн, Ойрадын дөрвөн түмэн Монголд үлдсэн учир Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад гэсэн нэр үүсчээ. Энэ үед Монголыг дахин нэгтгэсэн хүн бол Батмөнх даян хаан юм. Түүний өмнөх Мандуул хаан угсаа залгамжлах нуган хөвүүнгүй нас барсан тул 33 настай бага хатан Мандухай нь 7 настай Батмөнхтэй ураглаж, түүний нэр дор монголчуудыг нэгтгэсэн билээ. Ийнхүү улсыг нэгтгэсэн хатныг түүхэнд Мандухай цэцэн хатан хэмээн хүндэтгэн дурсдаг төдийгүй монголчуудын дунд үлгэр домог болон үлджээ. Батмөнх даян хааныг тэнгэрт хальсны дараа Монгол орон дахин хэд хэдэн эзэмшил болон хуваагдав. Батмөнх даян хааны отгон хүү Гэрсэнз Монгол нутгийн төвд эцгийнхээ язгуурын улсыг залгамжлан, Халхын засаг ноёдын өвөг нь болжээ. Халх монголчууд хэмээхийн халх гэдэг үгийг эрдэмтэд голчлон "халхавч" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг. Гэрсэнз халхыг долоон хөвгүүндээ хувааж өгснөөр халхын долоон хошуу үүсэв. Халхад тус тусдаа эзэмшил бүхий 1586-1620-иод оны хооронд Түшээт хан, Засагт хан, Сэцэн хан гэсэн цол бүхий гурван хан зэрэг шахам бий болсон. Даян хааныг залгамжлагчдын дотор Баруун түмнийг толгойлогч Алтан хан (1507-1582) ихэд алдартай байв. Түмэдийн Алтан хан говиос урагш, Цагаан хэрмээс хойших уудам нутгийг захирч байсан бөгөөд шарын шашин дэлгэрүүлэхэд ихэд хүчин зүтгэсэн. Түмэдийн Алтан хан одоогийн Хөх хотыг үүсгэн байгуулсан нь Түмэдийн эдийн засагт ихээхэн ахиц гарсныг илтгэдэг. 17-р зууны үеэс Монголын хааны эрх мэдэл маш суларчээ. Сүүлийн хаан Лигдэн нь Цахарын Лигдэн нэртэй болсон нь бүх Монголыг бус зөвхөн Цахарыг л удирдлага доороо байлгаж чадсаны шинж юм. Ингэснээр Монгол нь олон ноёдын эзэмшил болон хувирч, цэргийн нэгдсэн хүч гаргаж чадахгүй болжээ. Энэ үеэс зүүн зүгт манжууд хүчирхэгжжээ. 1636 онд одоогийн Өвөр Монгол Манжид дагаар оржээ. 1620-иод оноос Буриад Орост эзлэгдэж эхэлсэн байна. 1691 онд Халх, 1757 онд Зүүнгарын хаант улс Манж Чин улсын захиргаанд орсноор 1911 он хүртэл 220 жил, (Ойрадыг эзлэгдсэнээс эхлэн тооцвол 153 жил Манжийн захиргаанд байжээ.
Социализмын үе	Социализмын үе (1924-1990) Үндсэн өгүүлэл: Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс Дамдины Сүхбаатар Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оны хувьсгалаас хойш 68 жилийн турш ЗХУ-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд хараат байдалд Зөвлөлтийн заавараар тэдний загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтүүд хийгдсэн байна. 1924 онд Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан бөгөөд мөн Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улс болсноор хаант засгаас татгалзаж шашныг төрөөс салгасан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмын үед Соёлын (бүх нийтээр бичиг үсэгтэй болох гэх мэт) довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аянууд улс орон даяар өрнөж байв. Энэ нь манай орны хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг авч ирсэн билээ. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс нь ЗХУ-ын нөлөөнд түүний заавраар оршиж байв. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан Догсомын Бодоо, Солийн Данзан нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. 1939 онд Хорлоогийн Чойбалсан удирдагч болжээ. Тэрбээр Зөвлөлтийн шахалтаар хувийн өмчийг хурааж, шашин шүтлэгийг хязгаарлах, зарим иргэдийг үндэслэлгүйгээр баривчлан хэлмэгдүүлэх үйл ажиллагаа явуулжээ. 1937 оноос эхлүүлсэн Их Хэлмэгдүүлэлтэд 30,000 гаруй хүн алагджээ. Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд БНМАУ нь Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ЗХУ-ыг бүрэн дэмжиж тусламж илгээж байсан ба 1939 оны Халх голын дайнд ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин Японы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Монгол улс 1945 оны чөлөөлөх дайны үеэр манай удирдлага Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. 1945 онд Иосиф Сталин, Чан Кайши нар Японы эсрэг хоорондоо холбоо тогтоож, энэ үед Тайвань нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. 1949 оны 10 дугаар сарын 1-нд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс байгуулагдахад 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон байна. 1952 оны 1 дүгээр сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан Москва хотод нас барахад Зөвлөлтийн дэмжлэгээр Юмжаагийн Цэдэнбалд улсыг удирдах эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөх болжээ. 1961 онд НҮБ-ын гишүүн болж, өрнөдийн зарим оронтой дипломат харилцаа тогтоож эхэлжээ. Харин яг энэ үед буюу 1960-аад оноос ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа муудан тасарч, Монгол нь ЗХУ-ын талыг бүрэн баримтлах болжээ. Ингэснээр ЗХУ-ын оролцоо, нөлөө мөн ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж бүх нийтээрээ бичиг үсэг тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ.1984 онд Ю.Цэдэнбал Москвад айлчилж байхад нь түүний эсрэг эргэлт гарч Жамбын Батмөнхийг Монголын удирдагчаар сонгожээ.
Догсомын Бодоо	Догсомын Бодоо (1885 - 1922) нь Монгол Улсын дөрөв дэх ерөнхий сайд, Консулын дэнжийн нууц бүлгийн үндэслэн байгуулагч, Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг, Монголын төрийн нэрт зүтгэлтэн хүн байв. 1922 оны 8 дугаар сарын 31-нд улс төрийн хилс хэргээр цаазаар авахуулсан байна. Ардын намыг үүсгэн байгуулалцсан нь Үндэсний хувьсгалын анхны зүтгэлтнүүд: Догсомын Бодоо баруунаас 2-т цайвар дээлтэй байна. 1919 оны намар Хятадын генерал Сю Шүжан Монголын автономитыг унагах үед Бодоо нь Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг хэсэг нөхдийн хамт үүсгэн байгуулжээ. Уг бүлгийн цөм нь Бодоогоос гадна түүний орос хэлний орчуулагч байсан Хорлоогийн Чойбалсан, лам Дамбын Чагдаржав нар байжээ. Улмаар Сангийн яамны түшмэл Жамьян, залуу лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс ч нэгдсэн байсан байна. Мөн яг энэ үед Гаалийн хорооны түшмэл Солийн Данзан Зүүн хүрээний нууц бүлгэм гэгчийг үүсгэн байгуулсан ба уг бүлэгт Цэргийн яамны түшмэл Дансранбилэгийн Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, тухайн үед хэвлэлийн үйлдвэрийн үсэг өрөгч байсан Дамдины Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс уг бүлэгт багтаж байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйллыг буруушаасан ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх Үндэсний Хувьсгалт Арми цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Бодоогийн холбоо тогтоосон большевик оросуудаар дамжуулан уулзсан Коминтерны хэсэг төлөөлөгчид нууц бүлгэмийнхэнд Зөвлөлт Орос Улс руу очиж тусламж хүсэхийг зөвлөсөн байна. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-ны хурлаас Монгол Ардын Нам гэж нэрийдэх болжээ. 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос Улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Да Лам Пунцагдоржийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. Чухам Ардын намын тамгатай бичиг үү, Богдын тамгатай бичиг үү гэдэг дээр нууц бүлгүүдийн тэргүүлэгч нар санал зөрөлджээ. Большевизмын нөлөөнд илүү орсон байсан Бодоо Ардын намын тамга хангалттай гэж үзсэн бол түшмэлүүдийн төлөөлөл болж байсан Зүүн Хүрээний бүлгийн удирдагч Данзан Богдын тамга зайлшгүй чухал гэж үзжээ. Бодоо голдоо Соёмбо тэмдэг бүхий Монгол ардын намын тамгыг анх сийлсэн гэдэг. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ руу буцжээ. 1920 оны эцсээр Барон Унгерн фон Штернбергийн удирдсан Оросын цагаан армийн Азийн морин дивиз Монголд орж ирэн 1921 оны 2-р сард Хятадын гамин цэргийг бут цохин Их Хүрээг эзэлсэн байна. Энэ үед Бодоо Барон Унгерний цэрэгт элсэн орж тагнаж, тэдний нэг гол зорилго нь Монголын хүчийг ашиглан Зөвлөлт Оростой тэмцэх явдал гэдгийг олж тогтоон намын нөхдөдөө мэдээлж байжээ. 1921 оны 3-р сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилогдсон байна. Ардын хувьсгалд 1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын Үндэсний Хувьсгалт Арми цэргийн хүчийг бут цохин Хиагт хотыг эзлэн авчээ. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Бодоо нь Чагдаржавын оронд Монгол улсын ерөнхий сайд болжээ. 5-р сарын эцсээр Барон Унгерн Их Хүрээнээс хойд зүг хөдөлсөн ба гол хүч нь Улаан арми болон, Ардын цэрэгт бут цохигдон Зөвлөлт Орос Улс руу гарчээ. 1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхаглахад Бодоо үг хэлсэн байна. Ардын засгийн газрыг эмхлэн байгуулахад Бодоо голлох үүргийг гүйцэтгэн тухайн үеийн Монголын төр засгийн бодлогыг боловсруулах, тулгамдсан зорилтуудыг гарган тавьж шийдвэрлэх алхмуудыг хийж байжээ. Ардын засгийн газраас 1921 оны 9-р сарын 14-нд гадаад олон улсуудад Монгол улс тусгаар тогтносон тухай зарлан мэдэгдсэн тунхаг бичиг болон худалдаа эдийн засгийн харилцаа тогтоох уриалгыг гарган илгээхэд Ерөнхий сайд ба Гадаад хэргийн сайд Догсомын Бодоо гарын үсэг зуржээ. 1921 оны 9 дүгээр сараас Данзаны хамт Зөвлөлт Орос Улстай найрамдлын гэрээ байгуулах төлөөлөгчөөр ажилласан. Тэрбээр 1922 оны 1 сарын 7-ыг хүртэл Монгол Ардын түр ба байнгын засгийн газрыг тэргүүлэхдээ улс орноо харийн түрэмгийллээс бүрмөсөн чөлөөлж, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинаа хүлээн зөвшөөрүүлж Зөвлөлт Холбоот Улс, Хятад, Америкийн Нэгдсэн Улстай (АНУ) найрсаг эрх тэгш харилцаатай байхыг тэргүүлэх зорилт болгож түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд нэлээд бодитой ажил сэдэж зохих үр дүнд хүрч байсан билээ. Америкийн Нэгдсэн Улсын консултай уулзаж ярилцан Хятад Улсаар Монголын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэх талаар туслалцаа хүсч байсан ба мөн ижил хүсэлтийг Зөвлөлт Орос Улсаас хүсч байжээ. Эрх мэдлийн зөрчил, цаазаар авахуулсан нь Богд хаан хэвээр үлдсэн боловч хязгаарлагдмал эрхтэй буюу зөвхөн шашны хэргийг мэдэх болж төрийн үйл хэргийг Монгол ардын нам, ардын засгийн газар шийдэх болжээ. Намын дарга байсан Солийн Данзан 1921 оны намар намын даргаасаа чөлөөлөгдөн, Сангийн сайдаар ажиллах болжээ. Бодоо Ерөнхий сайдын хажуугаар Намын даргын үүргийн 1921 оны 11 сарын 22 хүртэл гүйцэтгэж байсан ба энэ үед Сүхбаатар Цэргийн яамны сайдаар ажиллаж байсан байна. Данзан түүнтэй таарамжгүй байсан ба Бодоог хурц ааштай, богино бодолтой, тулхгүй хүн хэмээн шүүмжилдэг байжээ. Сүхбаатарын хувьд тэрээр Данзангийн талыг барьж байсан байна. 1921 оны эцсээр Бодоо Бошгыг Халах Залуучуудын Эвлэлийн шугамаар шинэчлэлийн хэт зүүний бодлого явуулан эмэгтэйчүүдийн үсийг тайрах, дээлийн нударга тайрах зэрэг компанит ажлууд явуулж байсан байна. Мөн энэ үед буюу 1921 оны 12 сард хувьсгалын эсэргүү Саж ламын хэрэг гэгч гарч 48 хүнийг буудан цаазаар хороосон байна. Бодоог АНУ, Хятад зэрэг улсуудтай сүлбэлдсэн, хувьсгалын үйл хэргийн эсэргүү бодлого явуулсан гэж буруутгасны дараагаар тэрээр эрүүл мэндийн шалтгаан зааж ажлаасаа огцрох хүсэлт гарган 1922 оны 1 сарын 7-нд бүх албан тушаалаасаа өөрчлөгдсөн байна. Улс төрийн тавцангаас гарсан хэдий ч Бодоог зүгээр орхилгүй мөрдөн байцааж, улмаар 1922 оны 8 сарын 31-нд Догсомын Бодоод эх орноосоо урвасан хэрэгт хилсээр ял тулган цаазалжээ. Мөн Дотоод яамны сайд асан Да Лам Пунцагдорж, Түр засгийн газрын ерөнхий сайд асан Чагдаржав нарыг хамтруулан хилс хэрэгт хэлмэгдүүлэн цаазалжээ. Бодоог хэлмэгдүүлэн зайлуулах ажиллагаанд чухам Данзан, Сүхбаатар, Чойбалсан, Элбэгдорж Ринчино нарын хэн нь ямар хэмжээтэй оролцсон нь маргаантай. Данзан Бодоотой улс төрийн үзэл баримтлал, цаашдын хөгжлийн чиг хандлагын хувьд санаа нийлдэггүй байсан тул Бодоогийн хэрэг гэгчийг үүсгэн түүнийг зайлуулсан гэж олон судлаачид үздэг боловч Элбэгдорж Ренчино Данзан, Сүхбаатар нарыг ашиглан Бодоог зайлуулсан гэдэг ч онол байдаг. Бодоогийн дараа Жалханз хутагт Содномын Дамдинбазар Ерөнхий Сайд болсон боловч тун удалгүй нас барсан байна. Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, цагаатгал Үндсэн өгүүлэл: Бодоогийн хэрэг 1922-оос 1989 онуудад Догсомын Бодоогийн нэр эх орноосоо урвагч, хувьсгалын эсэргүү гэсэн тодотголын доор явж ирсэн бөгөөд түүний тухай үнэн бодитойгоор үг хэлэх, бичих нь коммунист үзэл суртлын хувьд тэрс, эсэргүүд тооцогдож байсан. Д. Сүхбаатар гэдэг цэргийн жанжин, Монгол ардын намын хоёр Ерөнхий сайдыг, тодруулбал Ардын намын түр засгийн Ерөнхий сайд Д. Чагдаржав, Ардын намын анхны Ерөнхий сайд Д. Бодоо нарыг баривчлан эрүү шүүлт тулган цаазалжээ. Д.Сүхбаатар өөрийн гарын үсэг зурсан цаазаар аваачих ялыг гүйцэтгэсэн хөлсний цэргүүддээ 10 төгрөгөөр шагнасан түүхэн баримт энэ байна. Ардын намын анхны Ерөнхий сайд Д. Бодоо, Д. Чагдаржав нарыг Д. Сүхбаатар цаазлахдаа Бароны Засгийн газрын Ерөнхий сайд Манзушир хутагт Цэрэндоржийн Цэргийн яамны сайд Цэвээн тэргүүн, Гүн Тогтох, Тайж Дэндэв нарын 15 хүний хамт 1922 оны наймдугаар сарын 31-ний үүрээр Шар хаданд аваачиж бууджээ. Ардын намын анхны Засгийн газрын Ерөнхий сайд Д. Бодоо, шадар сайд Д.Чагдаржав нарыгаа Засгийн газрын кабинетын гишүүн Цэргийн яамны сайд нь өөрөө тушаал гарган баривчилж өөрийн тушаалаар гүйцэтгэсэн түүхэн баримт байна. „Баримт 1 Бүх Цэргийн Зөвлөлийн Газраас Ардын Засгийн газар хуудас дагуулан өргөн илгээв, Явуулахын учир: …эдүгээ Бодоогийн зэрэг хүнд ялт арван таван хүнийг цаазаар аваачихад буудан үхүүлсэн зэрэг арван таван хүнд тусгай шагнал хүртээх болов уу хэмээн эрмэлзэхийн тулд, үүнд хянавал, урьдахь автономит засгийн үест энэ мэт эрүү барьсан цэрэгт улсын сангаас шан олгож байсан тогтоол буй бөгөөд эдүүгээгийн засгийн үед тусгайлан тогтсон зүйлгүй тул, үүнийг Бүх цэргийн зөвлөлийн газраа өргөн мэдүүлээд олдвол байцаан толилж эд нарт шагнал олгох эсэх, хэрэв олгох аваас хүн бүрт хичнээн ямар шагнал олгуулахыг заан тушаах ажаамуу гэх зэрэг эрснийг тус Зөвлөлийн хуралд хянан хэлэлцээд ийнхүү мэдүүлсэн нь зүйтэй учир зүй нь хүн бүрд арваад төгрөг шагнавал зохих болов уу хэмээх тул үүнийг Засгийн газраар өргөн илгээгээд олдвол байцаан толилж гүйцэтгэн шийтгэх ажаамуу хэмээн үүний тул өргөн илгээв. Дугаар 187 Олноо өргөгдсөний арван хоёрдугаар он сарын -ны өдөр есөн арван тав Зөвлөлийн тэргүүлэгч Элбэгдорж Зөвлөлийн гишүүд: Сайд Жанжин Сүхбаатар Штабын дарга Хува Нарийн бичгийн дарга Буяннэмэх. Баримт 2 Бүх Цэргийн Зөвлөлийн Газраас Монгол ардын засгийн газраа хуудсаар өргөн явуулах учир мөнөөхөн манай газраас Засгийн газрын товч хурал лугаа нийлж улс төрд самуун хувьсгал өдүүлэхийг завдсан ялт Бодоо нар ба их гянданг эвдэж улс иргэдийг самууруулах гэсэн ялт таван хүний хамт дэс дараалан ял оноохоор томилон гаргасан комиссын сайд түшмэдээс хууль ёсоор харьяат самуун муу хүнд хэрэг өдүүлсэн нэр бүхий ялт нарын доор оноох ялыг тус тус төлөвлөн жагсаан бичиж хүнд хөнгөнийг ялган салгаж, заан тогтоохыг эрж мэдүүлэн ирснийг манай Бүх цэргийн зөвлөлд хянан үзэж мөн нэн даруй гүйцэтгэн шийтгэж олон нийтэд дүрзм үзэмж болговол зохих явдлыг хэлэлцэн тогтсон боловч Засгийн газрын хурлаар батлуулан тогтоолговол зохихын тулд уг ирсэн өчиг хуудсыг бүрнээ хүргүүлж, үүнийг олдвол монгол ардын засгийн газраа өргөн явуулаад байцаан толилж нэн даруйхнаа батлан тогтоож хариу ирүүлэх зэргээр гүйцэтгэн шийтгэх ажаамуу. Үүний тул хуудас өргөн илгээв. Дугаар 165 Олноо өргөгдсөний арванхоёрдугаар он долоон шинийн найман сарын Европын найман гучин нэгэн Зөвлөлийн тэргүүлэгч Элбэгдорж Зөвлөпийн гишүүн сайд, жанжин Сүхбаатар Штабын дарга Хува Нарийн бичгийн дарга орлосон Буяннэмэх. Баримт 3 Дотоодыг Хамгаалах Газрын Тусгай Томилсон Сайд Түшмэдээс: Бүх цэргийн тусгай зөвлөлийн газар өргөв. Тогтоон шийтгэхийг гуйн мэдүүлэх учир: Үүний урьд улсад самуун өдүүлэхийг өвөрлөсөн лам Бодоогийн зэрэг нэг агчдыг уг тушаасан ёсоор бариулан авч байцаан тодорхойлсон бүдүүвч өчгийг Бүх цэргийн зөвлөлд хүргүүлэн мэдүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ хойш тушаасан нэгэн зуун тавин наймдугаар бичгийн ёсоор нэмэн томилсон бичгийн ёсоор нэмэн томилсон түшмэдийн хамт нийлэн нэр бүхий ялтныг дараалан чангалан байцаан шүүвээс лам Бодоогийн зэрэг нэр агчид харьяат улсад буруу санааг өвөрлөн эрх чөлөөг олж тогтнон буй эдүгээгийн засгийг хувьсган халж ард түмэнд харштай хэрэг өдүүлэхээр тэрслэн явсныг зүйл зүйлээр илрэн хүлээсэн бөгөөд энэ хэргийн нэр бүхий ялт нар Манжуур зүгийн цагаан нам ба Дамбийжанцан лугаа сүлбээлдэх хэргийг тус тус зөвлөлдсөн, бас автномийг дахин босгох хэргийг Америкийн консулаас гуйлхийлэн явсан хэрэг болох… …үүнийг бүх цэргийн газраа өргөн мэдүүлээд, олдвоос байцаан толилж тогтоон шийтгэх ажаамуу. Бас ч харьяат ялт нарын биеийг хэвээр сахиулан хүлээлгэн бүхий учрыг хамтаар гаргаж үүний тул өргөв. Зуны сүүл Арванхоёрдугаар он сарын хорин долоон аргын улирлын найман Дугаар 9 Сайд Данзан, Дарга Балдандорж, дарга Баваасан, Буяннэмэх…“ – МАХН-ын төв архив. Ф-12, д-1, хн-167, Ардын засгаас 1921-1924 онуудад авсан хувьсгалт арга хэмжээнүүд ном УБ, 1954 он[1] Монгол Улсын Дээд Шүүхийн 1997 оны 6 сарын 11-ны өдрийн 236 тоот тогтоолоор Догсомын Бодоод ногдуулсан хэргийг хэрэгсэхгүй болгон нэр төрийг нь цагаатгасан байна. Утга зохиол, урлагт Социализмын үеийн утга зохиол, кино урлагт мөн Бодоог хувьсгалын эсэргүү, урвагч байдлаар дүрслэн харуулан Консулын бүлэг, улмаар Ардын Намыг үүсгэн байгуулах, Зөвлөлт Орос Улстай холбоо тогтоох, Ардын Засгийг эмхлэн байгуулах, төр засгийн бодлогыг тодорхойлох, гадаад бодлого явуулах үйл хэргүүдэд гаргасан гавьяа зүтгэлүүдийг нь Ардын хувьсгалыг цэрэг армийн талаас нь удирдаж байсан Сүхбаатар, тухайн үедээ нэр, нөлөө багатай байсан Чойбалсан нарт ноогдуулан улс төрийн үзэл суртлын пропаганда явуулж ард олны тархийг угааж байжээ. Дэжидийн Жигжидийн найруулсан Өглөө кинонд Бодоогийн дүрд Ардын Жүжигчин Зундуйн Цэндээхүү тогложээ. Тэмцэл кинонд Бодоог хувьсгалын эсрэг хуйвалдаанд оролцож байгаагаар хэлмэгдүүлэн гаргасан байна. Уг кинон дээр Бодоо Ардын намын модон тамгыг хэн сийлсэн, би л сийлсэн. Тэгэхээр ардын нам гэдэг миний л нам гэж хэлсэн нь түгээмэл хэллэг болж байсан байна. Дурсгал Түүний уугуул нутаг болох Төв аймгийн Зуунмод хотын цэцэрлэгт хүрээлэнд Монгол Улсын төрийн зүтгэлтэн, эх оронч, зохиолч, нийтлэлч Догсомын Бодоогийн хөшөөг босгож мөнхжүүлжээ.