text
stringlengths 1
1.49M
| timestamp
stringlengths 9
10
⌀ | source
stringlengths 21
684
|
|---|---|---|
— Aслида кўзойнагим, сочимнинг калталиги, камгаплигим алоҳида бир имиж
учун эмас, шунчаки заруратдан. Камгаплигим характер, сочимнинг калталиги – эринчоқлигимдан.
Узун сочни эплолмайман. Калтаси кўпроқ ярашади ҳам. Унчалик камгап эмасман асли. Фақат қўшилиб кетишим қийинроқ. Тортинчоқман бироз. Кейин кўнгилни ўртага қўйиб узоооқ суҳбат қуриш учун одам танлайман. Бизнинг
руҳимиздаги ҳолатлар қиёфамизга таъсир
қилади. Мен имиж деганда шу таъсирни, руҳ ва
қиёфа уйғунлигини тушунаман. Демак, ижодкорнинг алоҳида имижи, алоҳида
қиёфаси барибир бўлади, бўлиши керак. Бусиз мумкин эмас.
— Aксинча, ҳозирги ёшлар
сарбастга ўтиб кетмаган. Оқ шеър ёзаётганлар саноқли. Ҳис-туйғуни чеклашнинг эса шеър шаклига
алоқаси йўқ. Бу ўз ичимиздаги стреотиплар, қўрқув билан боғлиқ. Ҳатто одам кундалик ёзаётганида ҳам ўз-ўзига дуч
келишдан, ҳақиқатларини тан олишдан қўрқиши
мумкин. Мен ҳам сарбастда ёзсамда шу қўрқувдан озод бўлмаганман. Ўзимни
охиригача фош этишдан қўрқдим. Ҳозир қўрқмаяпман деёлмайман, фақат қўрқаётганимни англадим. Қўрқувдан халос бўлмасам, мавҳумликдан қутулолмайман. Шуни тушундим. Одам ҳақиқатга охиригача дош беролмайди, лекин
тан олишдан чўчимаслик керак. Шунда ўзимизни чекламаймиз.
— Бугунги адабий жараёнда эпкинлар бор. Умид бор эртадан. Ёшларнинг ўзида ташаббус бор. Ўзлари учун нимадир қилишга, адабий жараённи
тебраништиришга уриняпти. Бу бошланиши. Ҳали адабий жараёнда тошқинлар, эврилишлар, кескин бурилиш – революциялар бўлади. Узоқ келажакда эмас, яқин қолди.
— Ҳа, тўғри, Назар Эшонқул
ижоди
— ижодимдан кўра кўпроқ
дунёқарашимга таъсир қилган. Севимли ижодкорларим
кўп. Лекин кўпроқ руҳан
бошқа бир босқичга олиб ўтган ёки шунга
туртки берган асарлар эсда қолар экан. Мен шеъриятдан
кўра насрга яқинроқман. Чунки шеърмас, наср ўқийман
аксар. Шоирларни кам ўқийман. Битта
насрий асарни бир ҳафтада ўқисам, битта
шеърни ўқиб, унинг
руҳида мазза қилиб яшашим учун, таъмини
тотишим учун биро ой вақт керак. Насрдан ҳам тез зерикаман.
Хуллас, шоир ёки адиб эмас, изловчи
деб биламан ўзимни. Севимли китобларимни бир-бир
санолмас эканим. Ҳозир Шомирза Турдимовнинг
“Ҳикматлар хазинаси”, “Гўрўғли генезиси” асарлари билан яшаяпман. Қолаверса, Карлос
Кастанеда ижоди шу кунларда эътиборимни
тортган. Кейинги 2 йилда китоб кам ўқийман.
Негадир китоблар ўзига тортмай қўйди. Ўз ичингдаги
китобни очиб олиш муҳим экан.
— Бирдамлик кучли. Тарафкашликдан нолийдиган одамнинг ўзи тарафкаш бўлади. Aдабиёт оламида ҳақиқий дўстларим жуда кўп. Сўз орқасидан
ким билан танишган бўлсам, ҳаммаси
дўстим. Ҳаммаси “мен”имнинг қайсидир қисмини қондирган,
қондиради. Тафт, энергия берган. Бунинг учун
уларга раҳмат дейман.
— Ҳеч қандай тарафига аҳамият
қилмайман. Ўзимни биламан – ҳар қандай
жиддий қарорни тўсатдан, дафъатанликда қабул қилганман. Нега шундай қилганимни
онгли тарзда ўзгаларга ҳам, ўзимга ҳам тушинтиролмаганман. Нима бўлса ҳам, бўлиши
керак бўлган нарса содир бўлади. Турмуш борасида ҳам шундай бўлса керак. Оила учун ижоддан кечиш, чекинишга келсак,
бу кўпроқ қалбдаги бўшлиқ билан боғлиқ. Aгар бўшлиқни
оиладан топиладиган бахт тўлдирса, бу
яхши-ку. Ёзишга бўлган
ишқ ўрнини бошқа бир Севги боса олса, ёзмаган яхши асли.
— Келинг, шу саволни бошқача қўяйлик. Aдабиёт ухламаётганини баҳолаш учун уйғоқ бўлиш керакми?
Жавоб шунда яширин. Aлбатта, ҳар бир ижодкор ўз даврининг одами. Истайдими, йўқми, шу давр кайфиятини ташиб юради. Шундай экан, ижтимоий-сиёсий кайфият албатта асарга кўчиб ўтади. Фақат
асар ижтимоий-сиёсий даражада қолмай, асл санъат асари даражасида бўлсин. Шундагина у адабиётга ҳам, ижтимоий-сиёсий ғояларга ҳам хизмат қилади.
— Муҳаббат — яшаётганингни ҳис қилмаслик. Унутиш, ҳамма нарсани,
Вақтни унутиш, писанд этмаслик. Капалак
сингари лаҳзалараро учиб-қўниб юриш,
борлиқдан, борлигингдан завқ олиш. Муҳаббат одамнинг оламдаги энг кичик нарсалардан тортиб энг катта нарсаларгача туташуви, гармония. Энг қуйи
маънода эса муҳаббат –
кўрлик. Сен учун оламнинг маркази битта одам ёки битта
нарса бўлиб қолиши. Бошқа нарсани ҳис қилмаслик, кўрмаслик,
ҳатто яшаётганингни ҳам ҳис қилмаслик. Муҳаббат ўзингни ўзингдан қутқарадиган энг
яхши восита.
— Мен шоир эмасман, мен бир
фирибгар,
Мен худо эмасман, мен Aбдували.
Сизга айтгандим-ку, бугун ўламан
деб
Лекин ёлғон эди
ҳақиқатларим.
— Сизга ҳам раҳмат. Ижодингизга, сайтингизга барака, ривож тилайман. | 2020-11-01 | http://nodirabegim.uz/archives/1196 |
– Бир вақтлар шундай гап бўлганди, аммо биз ишонган
кишиларнинг масъулиятсизлиги ва беҳафсалалиги сабаб таржима ишлари ортга
сурилди. Кейинчалик жаҳон шеърияти антологияси тузишни ҳам режа қилдик,
бироқ… Тан олиш керак, тенгдошлар ҳам ўта қобиқсевар турдан. Бодлер, Пас каби шоирларни ўзбек ўқувчиси тушуна
оладими ё йўқ,
буни фақат унга шу шоирларни ўқитиб кўрибгина билдириш мумкин. Келажакда ўз
таржима нашриётимни очмоқчиман. Шунда барча тўсиқлардан халос бўлган ҳолда нимадир қилиш мумкин.
Рости, менинг ҳеч кимдан умидим қолмади. Таржимон халққа нимадир етказиши учун
фақат ўзигагина ишониши керак экан.
– Шеърият ҳақида ҳамма
нарса айтиб бўлинган. Биз ҳеч киммиз аслида. Яқинда Октавио Паснинг “Шеърият ва
поэзия” номли эссесини ўқиб қолдим. Унда шеърият ҳамма нарсага ўхшатилади, аммо
поэзия фақат тафаккур ва теран кечинмалар асосига қурилган меҳанизм ўлароқ
тасвирланади. Аввало сўз келади. Кейин сатрлар, кейин шакл, кейин эса сиз
ҳали англамаган манзара юзага қалқиб чиқади. Аслида шеър – шоирнинг ботиний
автопортрети. Биз фақат сўзларни англаймиз,
кечинмаларни эмас. Кечинмалар сўзга тушмайди. Шеърларда уларнинг изларигина
тажалли этади, холос. Шунда бизга рамзлар ёрдамга келади. Мен шундай ўйлайман –
шоир шеър ёзаркан, ҳамма нарсага қайтадан ном ато этади. Мен ҳам шеър, шеър
ёзиш хусусида шундай ўйлайман – осмондаги тупроқ, ойдаги қадам товушлари,
кўзнинг томирида очилган нилуфар… Бу рамзлар оддийгина “сени севаман” деган
сўзнинг инъикоси
бўлиши мумкин, десангизу кимдир бунга қаршилик қилса, кечирасиз, ўша кимдир
қаттиқ адашаётган бўлади.
– Таржима соҳасидаги плагиатлик кўп нарсага боғлиқ. Хусусан,
таржимон орияти ва ношир савиясига ҳам. Бугун таржимон қора ишчига айланиб
қолди. Ваҳоланки, касблар яратилганидан бери таржимонлар кўп нарсани ҳал
қилувчи муҳим кишилар саналиб келган. Мен тилни билсам, таржимон сифатида номим чиқишини истасаму, лекин
ишга келганда бўйним ёр бермасагина плагиатлик қиламан, шундайми? Демак,
бу менинг ориятим йўқлигидан, каламушдек бировнинг ризқини ўзимники қилиб
олишимни билдиради. Мен ўғирлаган асар таржимони агар бунга айтарли эътироз
билдирмаса, бу унинг ҳамиятсизлигидан дарак. Гап фақат меҳнатда эмас. Эркак
бўла туриб ожизасини биров етаклаб кетаётганини кўрса-ю ичида бир сўкиб қўйса,
ундайларни эркак дейишмайди. Нима дейишларини эса ҳаммамиз яхши биламиз. Энди ношир бўлсамчи? Олдим асар кўтариб
келган таржимоннинг асарини тузук ўқиб кўрмай туриб нашр этсам, аввало бу
менинг бефаросатлигимдан дарак. Бугун асарни таржима ва оригинал варианти билан
солишитириб кўрадиган нашриёт ҳам, бадиий газета-журнал ҳам анқонинг уруғига
айланди. Ўзим гувоҳи бўлганман. Асар моҳиятига тўла тушунмай туриб, унинг
бозоргирлигини ҳисоблайдиганлар кўпайган. Ўзим “Китоб дунёси” газетасида
ишлаган вақтим келган таржималарни ўзим биладиган тил бўлса солиштирар,
билмайдиганим чиқса, биладиганга илтимос қилиб таққослатардим. Баъзан бунинг
орқасидан муаммолар ҳам туғилган. Айтмоқчиманки, агар ношир ижтимоий тармоқлар
ва бадиий адабиётлардан тўла хабардор бўлиб борса, сиз айтаётган муаммолар анча
камайган бўларди.
– Бугун таржимонннинг бошини бирлаштирадиган ташкилот йўқ.
Бор, аммо борлигини фақат қоғозларда, нари борса уларни бошқарадиган
кимсаларнинг бирон жойда чиққан нимарсалар остидаги биографиялардагина кўзга
кўринади. Таржима – нафис санъат ва
унинг амалиётчисини биров бошқариши жуда катта хатолик, аммо бошини бирлаштириш
фақат бошқарув дегани эмас. Моддий-маънавий, ҳуқуқий,
ижтимоий ёрдам деган сўзлар бор ўзбек тилининг изоҳли луғатларида. Уларни ҳам
таржимон деган сўз олдида қўллаш, истеъмолга киритиш наҳот мумкин эмас? Кўплар
тил билади, бадиий савияси ўртадан юқори, аммо бугун ўзбек ўқувчисига қайси
асар кераклигини билолмай қийналади. Уларга маслаҳатлари билан ёрдам берувчи
устозлар бир жойда ўтириши, ёш таржимонлар бош уриб бора оладиган ери бўлиши
яхши эмасми? Таржимон минг ўзини ерга
ургани билан барибир кунини кўриб кета олишига ишонади. Аммо, бу ҳали меҳнати
тўла қадрланади дегани эмас. Янги лойиҳалардан бирида бир саҳифа таржима уч
доллардан беш долларгача нархланганини кўрдим. Бадиий нашрлардачи? Кечирасизу,
бадиий таржимон адабиётнинг ўгай ўғли деган ҳукмни биз ҳали ўқимадик. Қачонгача
ёшлар таржимаси нашрдан чиққанига хурсанд бўлиб юраверади? Бу хурсандчиликнинг
ҳам чегараси бор. Кун келиб кўрадики, эллик бетлик таржимасига бир ойлик
рўзғорнинг пули зўрға чиққан. Бунақаси кетмайди дейдию, бошқа турли ишларга ўзини
уради. Айтмоқчиманки, таржимон меҳнатини тўғри баҳолай олиш ҳам маданиятга
киради. Маданиятни бировдан ўрганадиган халқ эмасдик шекилли? Бугун таржима асарларнинг нашри анча ошган.
Халқ китобга сезиларли даражада қайтяпти. Бу, албатта, қувонарли ҳол, аммо бу
таржималарга бадиий элитанинг фикри қандайлиги бизни жуда қизиқтиради. Китобга
ҳурмат ошди дегани асар моҳиятига ҳам назар солиш керак дегани эмасми?
Ёзувчилар Уюшмасида бирон таржима асар бўйича тақдимот бўлса, сўзга чиққанлар
асосан асар муаллифи мансуб халқ ва ўзбек миллати орасидаги дўстлик ришталари
нақадар мустаҳкамлиги мадҳ этилади.
Бунга Лойиқ Шерали ва Ганира Пашаева китоблари тақдимотида гувоҳ бўлгандим.
Шахсан менга Пашаеванинг депутатлик иши, Навоий ва Низомий дўстлиги, “Ўткан
кунлар” даги “Фузулий яхши китоб” саҳнаси мутлақо қизиқ эмас. Менга Пашаева
лирикасидаги ўзига хосликлар, таржимадаги ютуқ ва камчиликлар қизиқ. Биз
энтикиб кутган нутқни эса фақат устоз Азиз Саид ирод этдилар, аммо у киши ҳали
гапларини тугатмай туриб вақт кам деган баҳона билан ўтиришга мажбурлашди. Таржима
асарга етарлича, ўз ўрнида муносабат билдириш ва билдираётганларга йўл бериш,
муносабат деганда фақат эътирофу мақтовлар эмас, балки ҳолис танқид ва таҳлил
қила олиш ҳам ўта зарур.
– Кимнинг асарларини севиб таржима қилиб
келмоқдасиз? Яқинда тармоқларда ГЕКЁ МАРИНАЙнинг китоби чоп этилганини кўрдим,
табриклайман!
– Табрик учун катта раҳмат. Устозлар Одил Икромнинг
маслаҳатлари, Хосият Рустамнинг ундовлари бўлмаганда, бу китоб, балки нашр
этилмасди. Шу китоб беш кунда битди. Мен қўлимга оригиналдаги матнни олиб ҳам
синхрон, ҳам миямда шеърий қилиб таржима қилиб кетавераман, устоз Одил Икром
хатоларимни тўғирлаб, қўшимчалар ва қисқартиришлар билан компютерга
тераверадилар. Ишонинг, бу жуда катта амалий дарс бўлди. Устознинг алқовлари,
танқидлари, поэтик таржиманинг энг инжа нуқталарини хижжалаб тушунтиришлари,
суҳбатлардаги ижодий руҳ, “Энди чарчадингиз, ҳар бешта шеърда дам олишни
ўрганинг” деб эслатиб туришлари… Беш кунлик мактаб беш йиллик таълимдан аъло
бўлди. Маринай руҳига кириш қийин кечмади. Тайёрланиб юргандим, ибтидо садоси
эшитилди ва бирдан устознинг билакларидан тутиб югуриб кетдим. Таржиманинг
савиясини белгилаш, аввало устозларга ва кейин ўқувчилар ҳукмига ҳавола.
Кўнглим тўлмаган жойлари кўп, аммо ўзим рози бўлган шеърларда, албатта Одил ака
қаттиқ ишладилар. Қачонлардир Артюр Рембони яхши кўрардим, аммо у шоир эди,
таржима материали эмас. Охирги марта француз ёзувчиси Максенс Ферминнинг “Қор”
романини француз тилидан таржима қилишга уриндим. Французчага тишим ўтмаган
вақти инглизча ёрдамга келди, аммо бу асар таржимаси ёшлигимнинг биллур
лаҳзалари бўлди. Бир бўлимни тугатгач устоз Хуршид Давронга сим қоқаман.
Тўлиқиб кетганимда, ҳам асар қадимги япон шеърияти ҳақида бўлганидан…
Биласиз, Хуршид Даврон – ўзбек шоирлари ичида япон назмининг энг кучли
тадқиқотчи ва мутаржимларидан. Шоирлардан эса суриялик Низор Қаббонийни ўзгача шавқ билан таржима
қиламан. Яна ўзбекчадан туркчага Рафиқ Сайдуллони таржима
қила туриб ўзимни шеър ёзаётгандек ҳис қилишим бор. Рафиқ аканинг шеърлари
туркчага шундоқ ўгирилади. Мадина Норчаева, Гулҳаё Анорова шеърларини туркчага
ўгиришдаги ўзгача, бир инжа мураккабликлар ҳам одамга завқ беради.
– Бўйим чўзилиб қолгач ўзим бозорга бориб кийим қилиб
келсаму олифталигим қўзғаб кетса, аям оддийроғидан олмабсан, классика
эскирмайди дердилар. Чиндан шундай. Бу эскирмаслик классиканинг
универсаллигидан эмас, балки одамларнинг унга кўзи ўрганганидан бўлса керак. Биз
жаҳон классикаси деганда Толстойни, Достоевский, Тагор, Бальзак, Тургеневларни
тушунамиз, аммо давраларда ҳали ҳеч немис классик ёзувчиси Кафка, француз
экзистенциал дарви мутафаккири Камю, итальян классикасидан Ионескони ўқиймиз
деган ҳитобни эшитмаганмиз, аммо улар ҳам классиклигини сезиб турамиз. Дунё адабиёти классикаси биз билган
ёзувчилар билан чекланмаган. Ваҳоланки, бу рўйхатни яна По, Уайлдер, Ҳоуторн,
Компанелли, Колетт, Мамадқулизода, Танпинар, Абасияник, Ҳидоят каби номлар
билан ҳам бойитиш мумкин. Уларнинг асарлари билан ҳали таниш бўлмаслик эса,
ўзбек адабиётининг айби. Ҳолбуки, булар мактаб яратиб кета олган,
хрестоматияларда “fiction master” – “наср устаси” дея эътироф этиладиган
қаламкашлар. Дейлик, америкалик Лавкрафтнинг Гоголдан кам жойини минг уринсам
ҳам топиб беролмайман. Уларнинг эътироф этилиши эса бориб яна таржимага
тақалади. Таржима мактабимизнинг наср бўлими устоз Иброҳим Ғафуров билан, назм
бўлими эса Одил Икром билан тақа-тақ ёпилгани эса кундек равшан. Бугун дунё
адабиётида ҳам бироз турғунлик бор. Янги даврга ўтиш кузатиляпти. Постмодернизм
йиқилиб, ўрнига метамодернизм мактаби кўз очмоқда. Ҳатто метамодернизм ҳақида
Люк Беннон ўз манифестини ҳам эълон қилди. Манифест бор йўғи олти бўлим – бир
саҳифадан иборат ва унда янги дунёнинг қисқаликка интилиши ҳақида сўз борган.
Андре Бретоннинг “Сюрреализм манифести” асари икки юз саҳифа бўлганлигини эслаб
кўринг… Замонавий жаҳон
адабиётида романнавислик авжида. Хосе Руис Сафон испан, Роберто Боланё
лотинамерикаси, Жонатан Сафран Фоер американ, Этгар Керет яҳудий, Чимаманда
Нгози Адичи африкан адабиётининг меросхўрлари сифатида эътироф этилмоқда ва
уларнинг асарлари бугун туржима қилиниши шарт бўлган китоблар рўйхатининг
бошидан ўрин олиши керак. Шеърият бу бошқа масала. Биз
аввало яқин даврдан бошлсак. Масалан, Октавио Пас, Бродский, Павич, Сёдергран, Шимборская,
Монтале, Буковский, Мур, Плат, Хлебников, Паунд… Кейин бугунги кун: Вуонг,
Рот, Патерсон, Андреде… Қисқаси,
бу рўйхатни узоқ давом эттириш ва ажиб режалар тузиш мумкин, аммо атрофга
қаранг. Унча узоққа кетмайлик, шунчаки адабиётнинг
меҳроби бўлиши керак бўлган ташкилот Ёзувчилар Уюшмаси нима билан шуғулланяпти?
“Жаҳон адабиёти” журнали кимларни беряпти? Бошида шу саволларга жавоб топмоқ,
аниқлаштирмоқ лозим.
– Китобларни “сабаб ва натижа” тизимида ўқийман. Баъзан бирон асарни
бошлашга кайфият,
муҳит ё йил фасллари сабаб бўлади. Рўйхатларимни ранг-баранг қилишга уринаман.
Фожиа психологияси ҳақида эсселар тўплами, театр актёрининг қувноқ кундаликлари
ҳақида роман, табиат лирикаси… Ҳатто баъзан фрейдизмга оид психоаналитик
китоб билан Бобур ғазаллари ҳам бир вақтга тўғри келиши мумкин. Кино томоша
қилиш услубим ҳам шундай. Бир қобиққа
тушиб қолмасликни истайман ва китоблардан кейинги натижа – хулоса ва кайфият
ҳам шунга мос равишда шаклланади.
– Менталитет баъзан менга кимлардир ўйлаб чиқарган қарашлар
йиғиндисига ўхшаб туюлади. Ўзи ўзбек менталитетини тўла чиқариб бера олган асар
борми бизда? Кимдир ўта бўрттиради, кимдир саёзлаштиради. Ҳар ким миллийликка
ўзидан келиб чиққан ҳолда ёндошади. Бунга мисол: Тоғай Мурод тасвирлаган
Сурхондарё билан Эркин Аъзам тасвирлаган Сурхондарё орасида дунёларча масофа
ястаниб ётиши ёлғонми? Ҳар кимдан ўз қолипига мос асар талаб қилаверадиган
ноширнинг боши охир бориб бачканаликка тегади.
Таржимада
ҳам шундай. Китобнинг пешонасига “инглиз ёзувчиси” деб ёзиб қўйибди. Ундан
ўзбек бўлишни талаб қилиш, кечирасизу, кулгили эмасми? Очиқ саҳналарни пардалаш
эса миллийлик эмас, шунчаки оммавий аҳлоқ принспига мослаштириш дейилади. Ҳали
ўзи истаётган нарсасининг номини билмай, тўғрироғи кимлардандир шу керак деган
сўзни ўрганиб олган ношир қандай қилиб асарнинг туб моҳиятига етиб бориши
мумкин? Аслида етук асарлардаги ғоя умуминсоний бўлади ва биз пардалашни
истаган тушунчалар асарнинг таянч нуқтаси бўлмайди. Бўлганда ҳам… Масалан,
аччиқ танқидни кимларгадир тегиб кетади деб пардалашимиз мумкин, аммо бизда
шундай муаммо йўқми? Бор экан, демак чиқариш керак. Ойни этак билан
ёполмайсиз-ку. Менталитетни янги
замонга мослаш керак. Йўқса, у менталитетдан стереотипга айланади ва фақат номи
билангина яшаб қолади. Ҳамма нарса, ҳамма нарса янгиланишга маҳкум эканлигини
ва биз ҳам йигирма биринчи асрда яшаётганимизни ич-ичидан тушуниб етадиган
ноширлар керак бизга.
– Ҳар бир деганингизга… Бунда мен ўзимдан ҳам келиб
чиқолмайман. Майли, уриниб кўрай.
Ўзбек таржимонига керакли китоблар:
1. Ўзбек тилининг изоҳли луғати
2. Маҳмуд Кошғарий “Луғотут турк”
3. Мумтоз адабиёт изоҳли луғати
4. В. Птахов “Непереводимое перевод”
5. Ўзбек халқ мақоллари китоби
Жаҳон адабиётини тўла ўрганмоқчи бўлган ва умуман, дунёнинг
ҳар қайси бурчагидаги таржимон бўламан деганлар учун:
1. Жорж Штейнер
“Бобилдан сўнг”
2. Стюарт Келли “Йўқолган китоблар ҳақида китоб”
3. Милорад Павич “Ҳазар луғати”
4. Ноам Хомский “Тил ва тафаккур”
5. Ҳаролд Блум “Поэтик таржима назарияси”
– Бугун биздан бир авлод катта таржимонлар нисбатан фаол.
Улар орасида инглиз тилидан Қандилат Юсупова, Мукаррам Отабоева, Шаҳноза
Раҳмонова, рус тилидан Саиджалол Саидмуродов, Алишер Файзуллаевларни эътироф
этиш мумкин. Улардан кўп нарса ўрганганман. Қандилат опадан сентиментал
таржимани, Мукаррам опадан соддаликни, Шаҳноза опадан қуюқликни, Саиджалол
акадан сўз танлаш маҳоратини ва Алишер акадан таржима жараёнида муаллиф билан
фикрий якдилликни ўзлаштиришга ҳаракат қиламан. Аслида биринчи айтишим керак эди,
аммо устозлар Иброҳим Ғафуров классик адабиёт, Олим Отахон замонавий наср, Одил
Икром Шарқ назми таржимачилигининг бугунги кундаги пирлари экани мен учун
аксиома. Мени қувонтиргани, бугун дўстларим Муҳаммад Сиддиқ турк тилидан, Моҳидил Абдуллаева (унинг япон шеъриятидан
таржималари ажойиб) Шуҳрат Файзий инглиз тилидан, Шаҳриёр Шавкат, Нозима
Ҳабибуллаевалар рус тилидан бадиий таржимага киришишган. Омадларини берсин.
– Суҳбат учун раҳмат. | 2020-01-02 | http://nodirabegim.uz/archives/1689 |
Одат эмас, эҳтимол қалб эҳтиёжидир. Режа ва тартиб билан ёзолмайман, қачон дард қийнаса, ичимдан тошиб келаётган сўзлар қоғозга тушса, анча енгил тортаман. Ҳикоя фақат кўнгил эҳтиёжимни қондиради, моддий эҳтиёжларни эса журналистика. Ижодкор фақат ижодкорлигича қолиб кетса, ўзини ўзи боқолмайди. Ё журналистика, ё сценарийнавислик ёки бирор шунга яқинроқ юмушлар орқали кун кўриш керак. Умуман адабиётга алоқасиз касбда ҳам ишлаб, ҳам ижод қилаётганлар бор. Кимлардир ҳар кун ёзмаса туролмайди, бу одатга айланган. Илҳом келишини кутмай ўйлаганини ёза оладиганларни биламан. Қайдам, мен нимадир қийнамагунча ёзолмайман.
Бу саволни ўтган йилларда берганингизда романтизмни танлаган бўлардим. Шу вақтгача бу жанрдаги китобларни дўконларда кўпроқ кўришни, ёзишларини истардим. Шунингдек, фантастик, юмористик жанрларга ҳам бефарқ эмасдим. Ҳозир эса фақат реализмни ўқияпман. Бу ёш улғайиши билан боғлиқ танлов бўлса керак. Кейинчалик балки модернизмга ҳам қизиқиб қоларман.
Насрда оладиган бўлсам, шиддат, янгилик етишмаяпти. Бир қолипдаги асарларга ўралашиб қолганмиз, мавзу танлашни билмаяпман. Замонамиз қаҳрамони ҳали яратилгани йўқ, ўтган асрдаги китобларга тақлидан ёзишда давом этяпмиз. Йигирма биринчи ўзбек насри деганда аниқ бир гап айтиш қийин, шаклланиш жараёни суст кетяпти. Шеъриятда эса янги руҳни кўряпман. Таржимачилик ҳам анча оқсаган. Фикримча, кўпчилик ижодкорларда мотивиция йўқ. Адабий нашрларнинг адади ўта камлиги, гонорар қониқарсизлиги, нашриёт муаммолари, атрофдан ижодингга муносабат билдирилмаслиги, хуллас, жамиятда ижодкор халқни ортидан эргаштиролмаётгани, ўзи билан ўзи ўралашиб қолгани ачинарли ҳолат. На моддий, на маънавий рағбат бўлмаса, ҳаммаям адабиётда сабот ва чидам билан бир умр қолиши қийин масала. Рўзғор, бола-чақа, турмуш деган ташвишлар бор…
Ажойиб савол, ҳеч ўйлаб кўрмаган эканман бу ҳақда. Татянага айланиб қолишни истардим, балки. Шунда эҳтимол, Онегинни қалб оғриқлари билан ёлғиз ташлаб қўймаган бўлардим.
— Ҳа, улар жуда кўп. “Лолазор”, “Мартин Иден”, “Еврилиш”, “Телба”, “Жамила”, “Ёлғизликнинг юз йили”, “Жиноят ва жазо”, “Уста ва Маргарита”, “Қумдаги аёл”, “Қиёмат” каби асарларда ўзимни ўйлантирган саволларимга жавоб топганман.
Албатта, ўзгартириш мумкин. Агар қалб жуда қотиб қолмаган бўлса. Мени мен бўлиб шаклланишим учун шу ёшимгача ўқиган 50% китобларим катта таъсир ўтказган. Ёшлигимда китоб танлашни билмай кераксиз китобларни ҳам ўқиганман, бунинг учун ачинаман. Танлаб ўқиш керак, ёнингда диди баланд китобхон дўстинг ё устозинг бўлса янада яхши. Болалигимда албатта Х.Тўхтабоев асарлари китобхонликка олиб кирган. Улғайгач кўпроқ Маркес, Айтматов, Достоевский, Пушкин; ўзимиздан Тоғай Мурод, Ш.Раҳмон, У.Азим кучли таъсир ўтказган, уларни ўқисам қалбан ва руҳан бойийман.
— Жаҳондан “Ёлғизликнинг 100 йили”, “Онегин”, “Мартин Иден”, “Беш қаватли уйнинг 6-қавати”, “Еврилиш”. Ўзбек адабиётидан эса “Ўтган кунлар”, “Отамдан қолган далалар”, “Пуанкаре”, “Коллаж”, “Отойининг туғилган йили”.
— Ҳар ким ўз диди ва қизиқишларидан келиб чиқиб ўқийвергани маъқул. Мен тавсия қилганим кимгадир маъқул тушмаслиги мумкин. Кўпроқ классик асарларни тавсия қиламан, умумбашарий, ўлмайдиган мавзуларда ёзилган асарлар барибир ҳар қандай китобхонни ўзига торта олади.
Ҳа, ҳозир эътиборимни фақат насрга қаратяпман, 10 йиллик таржимонлик фаолиятим ниҳоялади.
Митти ҳикоялар ҳозир жўнатмай қўйишди, ўзим ҳам ёзмаяпман, режада йўқ.
— Менимча, митти ҳикоялар жойламай қўйганим ва каналимни сайтимга бағишлаганим учун кўпчилик тарк этди. Лекин йўналишни ўзгартирганим учун афсусдамасман. Камчилик бўлсада дидли аудитория қолса етарли.
Ҳозир “Бекажон”
газетасида эълон қилинаётган “Ойсиз тунлар” қиссамда кўпроқ ўзимнинг руҳиятимни
ошкор қилганман. Бошқа қиссаларимда мени учратиш қийин.
— Балки тириклигида қандайдир обрў билан яшар, лекин ўлганидан сўнг ҳеч ким
ўқимайди.
— Ҳақсиз. Ҳамма замондаям шеърият
вакиллари кўпроқ, наср вакиллари камроқ бўлган. Наср оғир карвон деб бекор
айтишмаган. Эътибор қаратадиган катталарнинг ўзи шоир бўлгач шеъриятга эътибор
кучайиши табиий. Назм тўгараклари фаол. Ўзим ўтган йили наср тўгарагини очиш
таклифи билан чиқиб, уюшмага 8 ой қатнадим, 10 тача ёш носирлар билан ишладик.
Аммо рағбат ва эътибор бўлмади тўгаракка. Шу билан ташлаб қўйдик.
— Бир неча оқ шеър ёзганман холос, насрдан фарқли равишда унга кўпроқ
дард керак. Наср мақбулроқ менга.
— Устозим А.Йўлдошдан кўп бўлган, якунига нисбатан асосан, ҳиндча кино
деганлар. Ўшандан бери якунни тўй билан якунлашни тўхтатдим. 5-10 йил олдинги
ҳикояларимдан ўзим ҳам уяламан.
Ҳа,
бўлган. “Адибнинг вафоти” — янги ҳикоям ёзувчи Шерзод Ортиқовнинг реалистик
ҳикояларини кетма кет ўқиш натижасида туғилган илҳомдан ёзилган.
— Митти ҳикоялар бошида яхши ёзилаётганди, кейин сийқаси чиқиб кетди, шунинг учун бу лойиҳани тўхтатдим, ўзим ҳам ёзмаяпман, бошқаларникини ҳам ўқимаяпман. Газеталар ҳалигача шу рукнни тиклаб давом эттиришни сўрашади. Ҳозир катта асарларга урғу қаратяпман.
Йўқ, негадир бировни асарларига унақа ният билан қарамаганман.
— Раҳмат, қизиқ савол. Талабалик билан хайрлашгач, саккиз йилдан бери уйда ижод қиляпман. Кўчага, транспортларга кетадиган вақт тежаляпти. Йўқ, уйқум кам эмас, қайтанга кўп деб ўйлайман, суткасига 8 соатдан камаймайди. Қозонда ҳам доим иссиқ овқат, болалар тез очиқади. Тўғри, баъзида чарчаган бўлсам, овқатга эриниб, “юринглар, сизларни меҳмон қиламан гонораримдан” деб Эвосга кетворадиган кунларам бўлади. Гонорар ҳам битта кечки овқат билан тугаб қолади)) Уч ўғлим жуда шўх, шовқинда ёзишга ўрганиб қолганман. Оила ва ижодни тенг ушлашга ҳаракат қиламан, бирор сири ҳам йўқ, тез ишлашим сабаб бўлса керак. Ҳикоя ёзсам ҳам кунлаб ёзолмайман, 2 соатда тугатаман. Лекин шу зиқликлар ичида ўзим истаган китоблар мутолаасига вақт етишмаётгани алам қилади.
Яхши адиблардан қилган таржималарим нашриётларда чанг босиб ётибди, бестселлерлар эса тез чоп этилиб, тез сотиляпти. Шуларни гонорари кор қилиб турибди. Эътирозларни китобхонларга билдиришсин, оммани диди пасайиб кетишига таржимонлар айбдор эмас. Нашриётлар ҳам. Нимага талаб бўлса, шу чиқяпти, сотиляпти. Бестселлер деганда ҳамишаям енгил елпи асарни тушунмаслик керак лекин. Таржимачиликдан қўл тортганман, машаққатли ва беқадр иш.
Бу гуруҳдаги постларни доим кузатиб бораман. Китобларга ёзилган тақризларни ўқийман. Китобхонликка қизиқтириш учун ҳозир кўп лойиҳалар амалга ошяпти ҳар жабҳада. Таклифим, ҳар ҳафтада бир марта машҳур ёзувчи-шоирларнинг дастхати туширилган бир нечта китоблари аукционга қўйилиб, тушган пуллар бемор болалар (онкология, гематология) учун сарфланса, ҳарна эзгу иш бўларди. Бунда ижод аҳли ҳам, китобхонлар ҳам фаоллик кўрсатишса, китобхонлик учрашувлари нафақат китоб дўконлари ва кўнгилочар масканларда, балки зерикарли ва тушкун болалар шифохоналарига ҳам кўчирилса, уларни китоб билан таъминлашса, маънавий қўллаб қувватлаш бўларди. Ўзим ҳам бунда китобларим билан бажонидил иштирок этардим. | 2020-07-02 | http://nodirabegim.uz/archives/1721 |
: Мен китобхонликнинг эртанги кунини ўйласам, кўз олдимда маъносиз бўшлиқ пайдо бўлади. Саволимни китобхонликдан бошлаганим бежиз эмас, албатта. Чунки, китобхонлик адабиёт деган эшелоннинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи, тушунарли қилиб айтганда. Негаки, бебаҳо асарлар яратилаётган бир пайтдаям китобхонлик, китобга меҳр бўлмаса, бу ерда ижоддан совуш юзага келади қайсидир маънода, чунки, ҳар бир яратилган асари ўқувчи эътиборида бўлишини хоҳлайди ҳар бир ижодкор ҳам. Энди, саволнинг ўзига келадиган бўлсак, тўғри, китобхонликнинг сусайиб бораётганида ҳамма вақт ҳам даврни, тирикчиликни айбдор қилиш нотўғри. Ўқувчиларни китобдан, адабиётдан кўнгли қолишига қайсидир маънода биз ижодкорлар ҳам сабабчимиз. Сохта ва қалбаки сўзлар, ўзимиз ишонмайдиган пуч ғоялар билан уларни китобдан узоқлаштирдик. Аммо, нимадир қилиш керак, йўқса бу кетишда умуман китоб ўқимайдиган, ўқий олмайдиган миллатга айланамиз. Шу йўлда биз ижодкорлар нима қилишимиз, қандай асарлар яратишимиз керак деб ўйлайсиз?
Бозор иқтисодиётига асосланган, ҳамма нарса ҳисобли бўлган айни даврда одамларнинг китобхонлик даражаси сустлашиб бораётганини шахсан мен табиий жараён деб қабул қиламан. Китобхонлар аудиториясининг камайиб боришига китоб дўконларида оқ-қора асарларнинг қоришиб кетгани, баёнчиликнинг ҳам энг охирги нави бўлган матншакл нимарсаларни хусусий нашриётлар туну кун босишгани, оқибатда ўқувчининг диди ўтмаслашиб боргани сабаб бўлди, деб ўйлайман. Ўқувчининг диди яхшиланмас экан, шоҳ асар битилган тақдирда ҳам у ўқувчисиз қолиб кетиши мумкин. Саволингизга келсак, ижодкор китобхонлик даражасини ошириш ҳақида ўйлашга масъулдир, лекин мажбур эмас. Унинг ягона миссияси — яхши асар ёзиш. Яна шуни қўшимча қилишим керак, деб ўйлаяпман: ижодкор бугунги замонга ҳамоҳанг тарзда ижодий тарғиботни ҳам тўғри йўналишга сола олган бўлиши керак.
: Адабиётни, санъатни, умуман инсоннинг ижодий
истеъдодини кўрсатиб берадиган қай бир соҳа борки, уни емирувчи, барчаси учун
битта умумий куч бор. Бунинг номи ўртамиёналикдир. Ўртамиёналик ҳамма вақт
ўқувчининг, санъат ихлосмандининг дидини ўтмаслаштириб келган. Адабиётга кириб
келаётган янги авлод вакили сифатида анча-мунча ўртамиёналарни илғагандирсиз
сиз ҳам. Нима деб ўйлайсиз, адабиётни, шеъриятни бу балодан қандай ҳимоя қилиш
керак?
: Сиз айтган ўртамиёналикни йўқотиш қийин иш. Бунга
ҳамма индивидуал курашиши керак. Аниқроқ қилиб айтганда, сиз ўзингиз ўша
ўртамиёналикдан юқорилашингиз, аввало ўзингиз шу босқичдан омон ўтиб олишингиз
керак. Ҳамма ўзини тарбияласа, ўз-ўзидан олам гулистон бўлиб бораверади.
Ўртамиёна асар ёки ижодкорни вақтнинг ўзи саралайди, керак бўлса, адабиётни ҳам
улардан ҳимоя қилади. Такрор бўлса-да, яна айтаман, аввало дидни шакллантириш
керак. У ижодкордаям, ўқувчидаям баланд бўлиши керак.
: «Бу дунё
Бодлернинг бир мисрасига арзимайди» деганди Акутагава. Файласуф адибнинг шеърга, шоирга берган баҳосини
кўринг. Умуман олганда, сизнинг назарингизда шеър нима?
: Шеър — ҳайрат. Гоҳида уни исён ёки изҳор дейиш мумкин.
Баъзан уни изтиробнинг қоғоздаги акси, деб ўйлаб қоламан.
: Ўзбек
шеъриятининг яқин тарихига, хусусан 60-80 йилларига назар ташласак бу даврда
ижод қилган шоирларнинг асарларида фалсафий ва дадил ғоялар, қолаверса юксак
адабий билим ва дид сезилиб турган фикрлар кўзга ташланардики, битта шеърда
бутун бошли китобдаги маълумотни олиш мумкин бўларди. Бугунчи, нега бугунги шоирлар майда туйғулар ва
ифодалар атрофида ўралашиб қолишди. Бунинг сабаби нимада сизнингча?
: Бадиий ижод бевосита ижтимоий жараён билан тирик. Сиз назарда тутган устозларнинг олдида конкрет ижодий мақсад бўлган, деймиз бугун ўзаро гурунгларда. Масалан, ўзбек тилининг ва давлатнинг мустақиллиги, эркинлиги йўлида баҳамжиҳат курашган улар. Бугун ижтимоий муаммо йўқ, шунинг учун ижодий курашларда шоирларнинг шашти паст, дегувчилар ҳам топилади. Лекин мардга ҳамиша майдон топилади. Яқинда Ёзувчилар уюшмадаги бир йиғинда шоир инимиз Суҳроб Зиё бир гапни айтди: биз ўзимизга қарши курашишимиз керак. Айтиш мумкин бўлса, бугунги ижтимоий атмосфера, ҳамма нарса ихтисослашиб бораётган айни кунларда биз ўзимизга, ичимиздаги нафс айёрларию лашкарларига қарши жанг эълон қилишимиз керак. Ана шунда сиз гапирган майдалашишларга ўрин қолмайди.
: Шоирнинг онаси замон, дояси изтиробдир. Яхши шеърлар
кўпинча яхшигина оғриқлар сабаб яралади деб ўйлайман. Бу менинг фикримча.
Сизда-чи, шеър яралиши жараёни қандай кечади?
: Мен гапингизни аксинча, айтиш керак, десам мендан хафа
бўлмассиз. Изтироб шоирнинг онаси. Ижодий жараён энг биринчи кайфиятга боғлиқ.
Мунтазамлик йўқ бунда. Мен шеър — ҳайратнинг меваси, деб ҳисоблагувчилар
қаторида туриб, туйғу ва фикрнинг бир нуқтада бирлашиши натижасида яралса
керак, бу шеър деган неъмат, дея ўйлаб қолдим ҳозир. Саволингиздан кейин. Янаям
билмадим. Мен бирор нарсадан, ҳолатдан, фикрдан қаттиқ таъсирлансам ёзаман. Шу.
Бу гапни қаерда ўқиганим ҳозир эсимда йўқ. Тахминан мазмуни шундай эди: дин адабиётни чеклайди.
Сизнинг-ча бу холис фикрми?
: Дин адабиётни
чекламайди, онг имкониятларидан фойдаланмай фақат дин билангина қизиққан, шу
қизиқиш ортидан онг имкониятларини чеклаб қўйган фикр эгаларигина адабиётни тор
даражада тушунишса керак. Онгнинг уфқлари нақадар кенглигини эса кўпроқ
соҳаларга қизиқа бошлабгина, ҳис қилиш мумкин. Шу жумладан, адабиётга ҳам.
: Яқинда устоз
Назар Эшонқул дарсида швециялик режиссёр Ингмар Бергманнинг «Персона»
деган психологик драмасини кўришни тавсия қилди. Фильм орқали режиссёр
инсоннинг жамият тартибларида, қоидаларида тарошланган қиёфасини ва табиий, асл
«мен»ини икки қаҳрамон характери асосида очиб берган. Савол: ижодкор қайси бир қаҳрамон каби яшаши керак.
Ёзиши демаяпман. Яшаши? Жамият, жамоатчилик кўзига силлиқланган «мен»ини кўрсатиб яшашга мажбурми?
Ёки барча мезонлардан холи, ҳеч қандай ташқи таъсирларга парво қилмай яшагани
маъқулми?
: Шу ва шунга ўхшаш савол келганда доим негадир,
Шекспирнинг дунёни улкан томошагоҳга, ундаги инсонларни эса актёрларга
менгзагани ёдимга тушадию, ич-ичимдан қандайдир бир ижирғаниш ўтишини ҳис
қиламан. Нега, боримизча, қандай бўлсак шу ҳолатда яшаш шунчалик қийинми, бу
роль ва ижро ким учун керак ўзи, бизни яратган ҳақиқий ижодкор зот
қалбларимизни кўриб турибдику барибир, яширганларимиз барибир унга аёнку, деган
савол ва мушоҳадалар кечаверади ҳар гал. Шундай экан,
ижодкор, умуман ҳар қандай одам ўз борича яшагани маъқул. Негаки, биз аслида
ким бўлсак, ўша ҳолатда қабул қилинамиз. Қолаверса, дунё гоҳида ниқобларни
алмаштиришга арзимайди, гоҳида бунга улгурмай қолиш мумкин.
: Саволимда ниқоблар, иккиюзламачилик ҳақида эмас, одамнинг ичидаги иккита «мен»и ҳақида сўрамоқчи эдим. Саволим мазмунини тўла англата олмадим, шекилли, узр, бу менинг айбим. Сўрамоқчи бўлганим шуки, мана масалан, мен эрталаб ишга соқол-мўйловимни қириб боришим, оқ-қора формада кийинишим, автобусда катталарга жой беришим, кўчага қипяланғоч чиқмаслигим, одам гавжум жойда бақириб қўшиқ айтмаслигим, ёки баланд овозда гаплашмаслигим ва шунга ўхшаш жамиятнинг маълум қонун қоидаларига бўйсуниб яшашим зарурлигини ҳис қиламан. Лекин масалан шундай бўлиши ҳам мумкинку, мен жамиятда нармал одам риоя қилиши керак бўлган мавжуд қонун қоидаларга парво ҳам қилмай, кўнглим нимани буюрса, нимани истасам шундай яшашим мумкин-ку. Масалан, ишга пайпоқчан бормоқчи бўлиб қолдим. Шуни истаяпман. Яъни, ички истакларимга умуман монелик билдирмай яшайман. Хоҳласам, кимни ёқтирсам шунга дил изҳор қиламан.
Хуллас, нима демоқчилигимни
тушундингизку-а? Одам ибтидоий тузумдан
бугунги кунгача бўлган даврда жамиятда пайдо бўлган турли қонун қоидаларга
бўйсунмай, худди ибтидоий даврдаги сингари кўнгли нимани тусаса шундай яшаши ва
аслида (ичида) қандай одам бўлса шундайлигича кўрингани маъқулми ёки ўзини
жамият, атроф-муҳитга мослаб, жамият қонунларида тарошланган шаклида намоён
бўлиши керакми?!
: Афсус, бу фильмни кўрмаган эканман. Шу сабабли,
тушунганимча жавоб бераман. Инсоннинг ичида ҳамиша барча мезонлардан холи яна
бир инсон, фалсафа тилида айтсак, «мен»и яшаркан ва у кўпинча одам ва
жамият ўртасида тўсиқ бўларкан, бу баъзан одамни қийналишига ҳам сабаб бўлади.
Айниқса, ижодкордек «ўзга дунё» одамининг. Аммо, шуниси борки, биз
жамиятда яъни одамлар ичида яшаяпмиз ва шу сабабли барча бирдек амал қиладиган
баъзи ёзилмаган қоидаларга амал қилишга мажбурмиз. Бу қоидалар гоҳо маданий,
кўпинча эса ахлоқий кўриниш касб этади. Энг аҳамиятлиси, инсон мана шу ахлоқий
мезонлар сабабли ҳам ташқи таъсирларга бўйсуниб, сиз айтмоқчи ўз
«мен»ини силлиқлаб, тарошлаб яшаши керак деб ўйлайман.
: Мана бу бошқа
гап. Ижодкор ўзини намоён қилиши учун унга уюшма, кенгаш, бирлашма каби ижодий
ташкилотлар керакми? Тасаввур қилинг, Ўзбекистонда ижодий ташкилотларнинг
ҳаммаси тугатилса, адабий муҳитда нима ўзгаради?
: Алишер Навоий қайси уюшманинг аъзоси эди, ёки Толстой
бирор уюшманинг эшигида сарғайиб юрганмиди? Аввало улар билармиди қачондир
келиб ижодкорлар ташкилоти ва бирлашмалари тузилишини? Балки, билмагани сабабли
даҳога айлангандир. Ижодкор одам алоҳида бир шахс, у шу алоҳидалиги учун ҳам
ижодкордир балки. Унинг шу номни кўтариб юриши учун битта ҳассос қалб, бир тўп
қоғоз, битта бутун қалам кифоя, холос. Агар, шулар бўлсаю, қандайдир уюшмаларга
бирлашмай туриб, ёза олмаса, яхшиси адабиётдан кетиши керак. Шулар бўлмаса-ю
қандайдир уюшмаларнинг кунда-шунда аъзоси бўлса, ундай «ижодкор»нинг
миллат илдизига тушган қуртдан фарқи йўқ. Тасаввурга келадиган бўлсак, Ўзбекистонда
ижодий ташкилотлар тугатилса ҳам жуда катта ўзгариш бўлмаса керак. Юқорида
айтилганларга эга бўлган ёзарманлар қолади, холос, яъни битта ҳассос қалб, бир
тўп қоғоз ва битта бутун қалам эгалари.
: Менга
ижодкорларнинг камбағаллиги ёқмайди. Шоир
деса, одамлар шаробхўр бир кимсани тушунадиган бўлиб қолгани ёқмайди. Аслида
шоир жамиятнинг энг олдинги қаторидаги, илғор фикрли, чиройли турмушли инсон
бўлиши керакку. Шоирлик — дарвешлик,
деб кўр-кўрона йўл тутаётган ёшларни кўрсам рости ичим ачийди. Ахир дарвешликнинг
ҳам ўз талаблари, меъёрлари борку. Кўпчилик ҳозир дарбадарликни дарвешлик билан
адаштириб қўймаяптимикан, деб ўйлаб қоласан киши. Майли, дардим чўзилиб кетди.
Савол: шоир ким ва у бугунги замонда қандай яшаши керак?
: Мени наздимда, шоир — миллатнинг қалби. Инсоннинг
тириклиги учун юрак ва қалб қанчалик керак бўлса, миллатнинг тириклиги учун ҳам
шоирлар шунчалик муҳим. Бугунги замонавий дунёда, айниқса ғарбда шоир ва
ёзувчилар аҳолининг бой, ҳеч бўлмаганда ўзига тўқ қатлами ҳисобланади. Бир
америкалик ёки германиялик шоир ёки ёзувчининг нашр этилган битта китобидан
келган даромадига бемалол машина сотиб олиши мумкин. Бошқа китобларидан келган
даромадга бемалол саёҳат қилиши ва ёки пулларини хоҳласа хайрия йўлида сарф
қилиши мумкин. Бизга келганда эса бу мезон негадир ўзгаради. Бизда шоир ёки
ёзувчи хайрия ҳисобига яшашга маҳкум кўпинча. Нега шундай? Менга ҳам ёқмайди
ижодкорларнинг камбағаллиги. У адабиёт деган майдонда йўқ бўлган бир асарни
яратадию, лекин ўзи бесар, беватан
гадодан фарқ қилмай яшашини ҳазм қилолмайман.
Ижодкорнинг камбағаллиги — миллат
тафаккурининг камбағаллиги, шуурининг қолоқлигидир деган тушунча келиб чиқадими
шунда? Балки, шоирларнинг шаробхўрлигига сабабни ҳам аслида мана шу савол
замиридан излаб кўрармиз кейин. Билмадим, бу саволга жавоб қидиришни ўзи аламли
гоҳида.
: Биров ҳақида гапириш осон. Ёлғон гапириш ҳам шунчалик
осон биров тўғрисида. Лекин инсон ўзи ҳақида гапирганда кўпам алдай олмайди.
Келинг, бугун ноодатий тарзда сиз ўзингиз ҳақингизда ўзингиз
гапиринг. Ўз ўзингизга холис баҳо беринг. Демак, савол шундай: Гўзал Рўзиева
сизнингча қандай ижодкор? Унинг даражаси, ижодий имконияти қандай? Аёллар
шеъриятидаги ўрни ҳақида нима деёласиз?
: Ўзимга баҳо беролмайман. Бунга сабаб ўзингни баланд
олиб юборишдан қочиш ёки ерга уриб юбориш хавфи эмас, шунчаки, ўзимга баҳо
беролмайман. Яхшиси, бизга баҳо беришсин. Ана шунда тўғрироқ бўлади.
Имкониятимга келсак, ўзим ишонган ва тўғри деб билган нарсани ёзишга ҳаракат
қиламан. Шеър ёзаётганда доим ўзимни ўқувчининг кўзига қараб тургандек ҳис
қиламан. Одамнинг кўзига қараб туриб эса ёлғон гапиролмайсан. | 2020-02-14 | http://nodirabegim.uz/archives/1768 |
: Иосиф Бродский, Нелли Закс, Николай Гумилев шеърларини такрор ўқияпман. Излаб юрганим поляк шеърияти антологиясини топдим. Айни кунларда шу китобни варақлаяпман.
: «Жиноят ва жазо»нинг охиридаман. Ўзиям салкам бир ой ўқидим. Бундан олдин «Қумдаги хотин»ни ўқигандим. Айтишим мумкинки, ҳар иккиси ҳам жуда яхши асар.
: Жерзи Косинский «Рангин қушча» романини ўқияпман.
: Айни пайтда насрий асар ўқимаяпман. Лекин кайфиятимга қараб, Бродский, Хименес, Алфонсина Сторни ва замонавий япон шеъриятидан хайкулар ва бошқаларни рус тилида ўқияпман. Ёққанларини таржима қиляпман.
Электрон вариантда: Нодирабегим Иброҳимова қиссалари, Ромита Нави «Ёлғонлар шаҳри», Густав Флобер «Бовари хоним». Китоб шаклида: Ден Браун «Да Винчи сири», Бальзак «Сағри тери тилсими»ни ўқияпман.
: Анри Перрюшонинг рассом Эдуард Мане ҳаёти ҳақдаги китобини мутолаа қиляпман. Шунингдек, Томас Маннинг «Доктор Фаустус» романини ҳам ўқияпман.
: Тўхтамурод Рустамнинг бир роман, бир қисса ва ҳикоялардан иборат «Денгиз кўрмаган одамлар» деган китобининг электрони қўлимга тушиб қолди. Ҳали китоб бўлиб чиқмаган, адашмасам. Шуни ўқияпман. Кейин Паҳлавон Маҳмуд рубоиёти, Нишотийнинг «Ҳусни дил» достонини.
Алишер Навоийнинг «Хамса» достонининг насрий баёнини мутолаа қиляпман.
: «Бузрукнинг кўзи» ва «Уч оғайни» асарларини ўқияпман.
Толстойга тегишли нима бўлса, барчасини ўқишга ҳаракат қиляпман. Мавжуд вазият ижобий ҳал бўлгунга қадар бисотимдаги барча китобларни ўқиш ниятим бор
Мен Аҳмад Лутфи Қозончининг «Саодат асри қиссалари» китобини ўқияпман шу кунларда. Каттагина китоб бўлганига қўлим тегмаётганди бўш вақтдан фойдаланиб оляпман.
: Толстойнинг «Ҳожимурод»и ва Н.Рабғузийдан «Қиссаси Рабғузий»ни ўқияпман.
: Р.Ҳамзатовни «Менинг Доғистоним» асарини.
: «Менинг Доғистоним»ни ўқиб тугатдим. Ҳозир ишлаяпман масофадан, ўқишга вақт қолмаяпти яна.
Дарсликка киритилган ҳикояларни ўқиб чиқяпман.
: Ҳозир Назар Эшонқулнинг «Мендан менгача» китобини ўқияпман. Бунда ёзувчининг ўзбек ва жаҳон адабиётига нисбатан билдирган фикрлари, инсон «мен»ини излашда, аввало унинг яралишида китоб ва адабиётнинг, маданият ва ўзликнинг роли нечоғли чуқур аҳамиятга эга эканлиги теран мушоҳада қилинади. Қисқаси, бадиий китобдан бироз чалғиганда, ўзингизга китоб ичидан туриб назар солиш учун яхши имкон. Ундан аввал, аниқроғи кечагача эса Т.Пўлатовнинг «Бухоро хонадони кечмишлари» асарини ўқиб тугатдим. Умуман олганда, карантин даври китобхўрлар учун ажойиб пайт бўлишини сездим.
: Айни пайтда «Хўрланганлар ва ҳақоратланганлар»ни ўқияпман.
: «Манас» достонини ўқиб бўлдим. «Алпомиш»ни қайта ўқияпман.
: Карантин бошлангунча ҳарид қилган янги китобларимни иштиёқ билан ўқиётгандим. Ҳозир эса ўқишга рағбат бўлмаяпти. Кун давомида ишдан ортиб, сайтга келган материалларни ўқишга зўрға улгуряпман. | 2020-04-18 | http://nodirabegim.uz/archives/2137 |
: Умумий айтадиган бўлсам, жамиятимиздаги айрим одамларнинг қўрқоқлиги, тилёғламалик ва хушомадгўйликнинг ҳаддан зиёд урчиганлиги, нохолислик ва очиқ-ойдин ўзгалар ҳаққини талон-тарож қилиш, адабиётимизнинг жар ёқасига келиб қолганлиги ва адабиёт одами бўлмаганларнинг сурбетларча даъвоси. Бу ҳам жаҳлимни чиқаради, ҳам энг кўп хафа қилади. Ўзимдан келиб чиқадиган бўлсам, баъзан ички курашларимда нафсимга енгилиб қолишимдан кўпинча қаттиқ хафа бўламан.
: Энг кўп ўзимдан ранжийман. Ўз имкониятларимдан фойдалана олмаганим, афсусларим, нотўғри хулосаларим ва хатоларим мени хафа қилади. Атрофдагиларнинг менга ҳар қандай муносабатида ҳам ўзимни сабабчи деб биламан.
: Туғилиб-ўсган ота уйимда, болалигимнинг энг бахтли лаҳзалари ўтган қишлоғимнинг чанг кўчаларида бир умр яшашани истардим. Ҳозир айрим сабабларга кўра туғилган уйимда яшамайман, пода боқиб улғайган далаларимга бормаганимга ҳам кўп йиллар бўлди. Насиб қилса, қачондир зиёрат қилиш ниятим бор, ўша беғубор дунёларимни.
. Шубҳасиз, денгиз бўйида! Яшайдиган уйимнинг ойналари улкан бўлишини, пардаларини очганда денгиз кўриниб туришини орзу қиламан.
: Билмадим, бахтли лаҳзалар ҳаётимда ё жуда кўп бўлган, ёки аксинча, умуман бўлмаган, аниқ эслолмаяпман. Лекин, илк бор шеър ёзганимни эслайман, гарчи у машқимни шеър деб бўлмаса-да, ўзимни буюк ишга қўл ургандек тутганман ва ана ўша пайт энг бахтли лаҳзани ҳис қилган бўлсам керак. Шундан бери янги шеър ёзганимдагина ўзимни дунёдаги энг бахтиёр одамдек сезаман.
: Энг бахтли лаҳза… Тўғриси, хаёлимга ялт этиб бирор хотира келмади. Тургеневни бир гапи бор: «Бахтнинг эртанги куни йўқ, унинг кечаги куни-да йўқ, у ўтмишни эсламайди, келажак ҳақида ўйламайди; унинг фақат ҳозири бор — у ҳам бўлса кун эмас, лаҳзадир». Дарҳақиқат, мен ўшанда бахтли эдим дейиш ғалати, ахир ўша бахтни сиз ҳозир ҳис қилолмайсиз. Бахтли лаҳзаларим жуда кўп бўлган, уларни ҳозир ҳис қилолмайман, афсус…
: Инсон зоти хато қилишга мойил, ҳаммасини кечириш мумкин. Аммо, қуруқ туҳматни кечиролмасам керак. Шунга қарамай, кўпчилик яқинларимнинг жирканч хатоларини кўнглимга оғир олмасдан ўтган пайтларим ҳам бўлган.
: Кечиримли эмасман деб ўйлайман. Балки қайсарликдир бу. Қасоскор эмасман, лекин унутмайман. Бу камчилигим, тан оламан.
Достоевскийнинг “Камбағаллар”идаги Варвара Алексеевнани жуда яхши кўраман. У қанчалик азоб-уқубатни бошидан ўтказганига қарамай, ҳаётидан мамнун ва ҳар доим нолимасдан борига қаноат қилиб яшайди. Бунда аёл тимсолидаги чинакам матонатни кўриш мумкин. Умуман олганда, Достоевский энг севимли ёзувчиларимдан бири, у яшаган даврда камбағал, ночор инсонлар одам ўрнида кўрилмасди, шу боис уларга бўлган муомала ва муносабат ҳам жуда совуқ эди. Ёзувчи эса бу қатламни ҳам бошқалар қаторида бўлишини истади, уларни ушбу романи орқали қайсидир маънода ҳимоя ҳам қилди. Камбағаллар орасида ҳам ночор бўлишларига қарамай маънан жуда бой, адабиётга ошно инсонлар борлигини англатиб қўйди. Романдаги бош қаҳрамон Макар Девушкиннинг: “Ўзи доим шунақа бўлиб келганмасми: оқиллар азобда, аҳмоқлар фароғатда?” диалоги бугунги давримизга ҳам нақадар мос тушади!
Анна Каренина. Гўзал қалбли аёл! Тургеневнинг Асясини ҳам яхши кўраман.
: Толстойнинг “Авлиё Сергей”и. Бу асарни дўсти Владимир Чертковга бағишлаган ва Сергей ота тимсолида ўз идеалини яратишга ҳаракат қилгандек туюлади. Гарчи бунгача катта романлари аллақачон ёзилиб, машҳур бўлишга улгурган бўлса-да, дўстига ёзган мактубларида, бу қиссани ёзишга анчайин қийналаётганини таъкидлайди. Чунки бу қаҳрамон орқали ўзининг ички майлларини енголмаслигини, имкониятларига ҳаддан ортиқ баҳо бериб юборганлигини тушуниб етади ва ҳаётнинг турли зарбаларига қарши курашаётган инсоннинг кечинмаларини ифодайди. Ўзини англашга ҳаракат қилаётган, руҳий оламидаги қусурларга қарши курашаётган мана шундай персонажларнинг ҳаммасига меҳрим бўлакча.
: Дарси. «Андиша ва ғурур»даги.
: Ҳусайн Бойқаро, Бобур, Амирийлар нафақат халқни бошқарган, балки адабиётни ҳам яхши тушунган, дилбар асарлар ёзиб қолдиришган. Шу билан бирга, давридаги қалам аҳлининг қадр-қимматини ҳам ўз ўрнига қўя олганлар. Яна Хамзани ҳурмат қиламан, у умрининг охиригача халқнинг онгини ўстиришга, барча болалар учун мактаблар очиб, оммани маърифатли қилишга ҳаракат қилган. Убайдуллоҳ Завқий эса ҳажвий шеърлари билан муттаҳам аъёнларни қаттиқ танқид остига олган, тузумнинг чиркинликларига қарши курашиб яшаган.
: Муҳаммад с.а.в.! Қанийди ўша даврларда яшаганимда..!
: Албатта, онам. Агар Пруст бу саволни “аёллар” деб берганида, жуда кўпчиликни айтган бўлардим.
: Онам. Аёл сифатида ҳурматга сазовор. Эҳҳе… Кичик боши қанчадан қанча тошларни ёрган. Хорғин елкалари қандай тоғларни кўтарган!
: Рассомларни доимий кузатмаганман, лекин яқиндан бери Пол Гоген асарлари мени ўзига мафтун этиб келмоқда. Гоген ҳақида бир бадиий фильм кўргандим, ҳаёт йўли ҳам жуда ҳайратланарли ўтганига гувоҳ бўлдим. Ҳозир у каби фикрлайдиган, ўзини ижодга бағишлаганлар камдан кам учрайди.
: Классик рассомлар ижоди ёқади. Рафаэль…
: Жуда кўп бастакорларни ёқтираман, охирги пайтларда қайта-қайта эшитаётганим Бенжамин Бриттен, айниқса, унинг “Ёз кечаси тушлари”, “Венецияда ўлим” асарлар севимлиларимдан.
: Шопен мусиқаларини севаман. Мутолаа пайтида тинглайдиганим — Ludovico Einaudi мусиқалари.
: Ғурурли, ориятли ва меҳнаткаш. Ғийбатчи эркакларни жиним суймайди, айниқса, бу ижодкорман деганларга ярашмайди.
: Сиз ишона оладиган, суяна оладиган. Сизни тинглай оладиган.
: Аҳлоқли, кечиримли ва сабрли, яна эркакларни тушунадиган.
: Меҳрибон — қаҳратондаги иссиқ уй каби.
: Беозорлик.
Бағрикенглик.
: Ҳар доим ўзим хоҳлаб бажараётганларимда. Агар бирор машғулотни истамай бажараётган бўлсам, ўзимни дунёдаги энг бахтсиз ва ожиз кимсадек ҳис қиламан.
: Албатта, ижод. Шеърларим фақат севимлиларга бағишланган, уларга кин, гина аралашишини истамайман. Лекин мен учун ижод фақат шеър эмас. Севимлилар учун нимадирлар пишириш, ўз қўлим билан совға тайёрлаш, тикиш, тўқиш, чизиш — барчаси ижод!!!
: Туғишган акамнинг. Ҳозир карантин сабаб Питр шаҳрида қолиб кетган, мен эса уйга қамалиб олиб, ижод гаштини суриб ўтирибман. У эса тинимсиз ишлаяпти.
Ўз ўрнимда қолишни истайман.
: Ортиқча ҳислат талаб қилмайман, ҳамма дўстларимни яхши кўраман ва борича қабул қиламан. Мени ҳам боримча дўст деб билганларга ҳурматим чексиз, улар эса жуда кам.
: Дўстларимдан кўнглим тўқ, уларни борича яхши кўраман, тушунаман.
: Иккиланиш. Аросатли вазиятларга жуда кўп тушаман, шунда муқим бир тўхтамга келиш оғир кечади.
: Айтганимдек, кечиримли эмасман. Менимча, шу катта нуқсоним.
: Ранг танламайман. Ҳар бир рангнинг ҳаётимда ўз ўрни бор, биргина рангнинг ўзи бўлса, ёки бирортаси олиб қўйилса, мазмунга путур етадидек туюлади.
: Оқ ва бинафшаранг.
: Ҳозирча мойчечак, вақт ўтиб бошқа гулни севиб қолишим ҳам мумкин.
Оқ атиргул.
: Мусичаларни ёқтираман, уларда қандайдир ғамгинлик ва инсон зотидан дарров хуркимаслик ҳислати бор.
: Қалдирғочларни яхши кўраман. Уларни кузатишни ёқтираман.
: Ёзувчи номини оқлаган ҳамманинг ижодини ўқиб бораман. Биттасини танлаш керак бўлса, Нодар Думбадзе кўпроқ ёқади.
: Иван Тургенев, Теодор Драйзер, Лев Толстой.
Шоирларда ҳам шундай, биргина муаллифга шайдо эмасман. Мен ШЕЪРни севаман. Чинаккам шеър ёзганлар эса жуда кўп, уларни имкон борича ўқиб боряпман.
Анна Ахматова. Кўп ўқийман. Қайта қайта ўқийман. Маза қилиб ўқийман.
: Йўқ. Орзу қилмаган эканман, ҳозир ҳам ўйлаб тополмадим.
: Кўринмас бўлиб қолишни истардим. Роса кўп ўйлайман шу ҳақида.
: Ўз уйимда, оилам бағрида ижод қилаётган пайтим. Тўшакка михланиб, бирор хасталикдан ўлишни сира истамаган бўлардим.
: Тинч. Армонсиз. Ҳаётимдан мамнун ўлишни истайман.
: Ўрганиш, англаш ва моҳиятга етиб бориш.
Нима дейишни билмасанг — кул, қандай дейишни билмасанг — сукут сақла.
: Ҳорғин, асабий ҳамда тушкун. Одатда мўътадил бўларди.
: Барқарор. Йиғлагим келмаяпти. Мени энг қийнайдиган нарса — йиғлагим келиб йиғлолмаганим. | 2020-07-23 | http://nodirabegim.uz/archives/2644 |
: Бир одам сал бошқачароқ бўлгани учун уни жамият томонидан чиқитга чиқарилиши.
: Чорасизлик ва кераксиз мажбуриятларнинг борлиги.
: Италиянинг сокингина Тоскана шаҳрида.
Ўзим истагандек тартибланган, фақат ўзим кира оладиган хонада ҳар кунимнинг қайсидир соатларини яшашни истайман. Бирор шаҳар ёки давлатга келсак, Туркия орзуйим, тили, маданиятига яқинроқ бориб, маълум муддат яшаб кўриш ниятим бор.
: Дадам биринчи марта Ҳайвонот боғига олиб борганларида. Хушхабарни эшитиб ҳаяжондан ухламай чиққаним эсимда. Ҳали бундан каттароқ бахтни туймадим.
: Бахтли лаҳзалар кўп бўлган. Аммо инсон ҳаётида “сабаби кетса ўзи ҳам кетадиган хурсандчиликлар” ҳам йўқ эмас. Энг бахтли пайтлардан бири қайта-қайта дуч келадиганим — ижод маҳали.
: Хиёнат ва очиқча хўрлашдан бошқа ҳар қандай хатони кечиришим мумкин. Кечирмаган тақдиримда ҳам ҳеч нима ўзгармайди.
: Табиатан ҳамма хатоларни кечириб юбора оламан. Лекин бундай бўлмасликни хоҳлардим.
: Масркеснинг “Ёлғизликнинг юз йили” даги Урсула.
: Нодар Думбадзенинг Маргоси. Чиройи, ақли, ёки яна қандайдир хусусиятлари сабаб унга ҳавас қилиб эмас, шунчаки бахтли бўлишни истагани учун яхши кўраман уни…
: Пол Остернинг “Деразалар шаҳри” романидаги Питер Штильман.
: “Юлдузли тунлар”даги Мирзо Бобур.
: Муқанна, Че Гевара, Мустафо Камол Отатурк. Гарчи тарихий қаҳрамон бўлмаса ҳам Мефистофиль.
: Имом ал-Бухорий, Жалолиддин Румий.
: Дадамнинг оналари, раҳматли Зайнаб бувим.
: Аяжоним.
: Нино Чакветадзе, Акиане Крамарик.
: Ренуарнинг картиналари ёқади. Акмал Нурнинг ижодини ҳам ҳурмат қиламан.
: Люк Фолкнер ва Жем Адриан.
: Шопен, Чайковский. Арлетанинг қўшиқлари ҳам ёқади.
: Фаросатли.
: Иймонли, ориятли, тушунувчан.
: Ўзининг ва атрофидагиларнинг қадрини биладиган.
: Меҳр-муҳаббатли, илмли ва солиҳа.
: Мантиқли самимият.
Муҳаббатли бўлиш, буни ҳамма ҳам уддалай олмайди.
: Билганларимни бошқаларга ўргатаётганда.
: Ёзаётганда, ўқиётганда ва узоқ йўл юрсам. Чунки ёзиш учун тунни кутишим, ўқиш учун қолган ишларни тугаллашим, узоқ йўл юриш учун бирор манзилга отланишим керак. Ҳаммаси кутиладиган пайтлар.
: Сокин Тоскана шаҳрида хотиржам китоб ўқиб ўтирган ўрта ёшлардаги бир таржимоннинг ўрнида бўлиб қолсайдим деб ўйлаяпман.
: Ўзимнинг ўрнимда.
: Адекватлик, бировнинг қарашларини ҳурмат қилиш ва ноҳақлигини тан ола олиш.
: Ҳамиша ҳозиргидай самимий бўлиб қолишларини истардим.
: Баъзан ноҳақлигимни билиб турсам ҳам қайсарлик ўз фикримда қатъий туриб олавераман. Ичимни бироз кенгайтиришим керак.
Кўпинча режаларимга амал қилмайман. Кечикиш ҳам нуқсонларимдан бири бўлса керак.
Мовий.
Кузги баргларнинг ранги, кейин мовий ҳам.
: Намозшомгул.
: Лолалардай чиройли гуллар бўлмаса керак…
: Мусича.
: Қалдирғочларни, эркинликдаги барча қушларни, уларга ҳавасим келади.
Ўзимиздан Эркин Аъзам, четдан Пол Остер менимча.
: Достоевский, Толстой, Маркес.
: Ўзимиздан Ҳалима Аҳмад, Хосият Рустамова, Азиз Саид… Четдан Суҳроб Сипеҳрий, Фернандо Пессоа, Аллен Гинзберг, Низор Қаббоний…
: Севиб, ҳайратланиб ўқийдиган шоирларим жуда кўп. Марина Цветаевани бутунича яхши кўраман.
: Истаган пайтда ўлиб, истаган пайтда тирила олишни истардим. Баъзан шунга мажбур ҳам бўламан.
Жуда ғайритабиий эмаску, космосга чиқиш орзуйим бор. Ўзинг севган дарахтлар, фасллар, денгизлар, одамлардан ташқарида, бўшлиқда нимани ҳис қилиш қизиқ.
: Ўз уйимда ухлаётган пайтим.
: Қайдам… Асосийси Ҳақнинг, яқинларимнинг олдида юзим ёруғ бўлиб.
Бу дунё ухлаётган одамнинг рўёси кабидир. Ва, ҳеч нарса асабийлашиб, сочинг оқаришига арзимайди.
: Айнан танлаганим ва доим унга амал қиладиган шиорим йўқ экан, бу ҳам режаларга амал қилмасликдан бўлса керак. Вазиятга қараб шиорлар ҳам ўзгариб тураверади.
Ўзим билмаган аллақандай мавҳум нарсани кутяпман.
: Ёмғиролди ҳаво каби. Бир ёғишлар бўлсайди… | 2020-07-26 | http://nodirabegim.uz/archives/2676 |
: Ўзим. Атрофимдагиларга ўзимни ўзим истагандек шарҳлаб беролмаганимдан кўп хафа бўлиб кетаман.
: Кўп нарса. Масалан, инсонларда ўзаро ишонч ва меҳрнинг йўқлиги, бир-бирини алдаши; атрофимдагиларнинг муаммолар қуршовида қолиши, чорасиз одамларнинг изтироб чекиши ва уларга ёрдам бера олмаслигим; яна мени тушунмасликлари.
: Истаган жойимда яшаяпман.
Ҳамма жойда: тоғда, ўрмонда, соҳилда, ҳатто саҳрода ҳам яшаб кўргим келади. Лекин Фарғонани соғинаман энг кўп.
: Улар жуда кўп…
: Фарзандларимнинг ҳайратини кўрган ҳар бир лаҳзамда бахт туяман.
: Болаларнинг хатоларини.
: Ҳар қандай хатони кечирса бўлади. Хато янгилигида кечириб бўлмасдек туюлади, лекин вақт ўтиб ҳовур босилади.
: Қалдирғоч (Алпомиш)
: Лайли.
: Мартин Иден (Жек Лондон)
: Хазрати Сергий.
: Мирзо Улуғбек ва Мирзо Бобур. Менимча, бу икки вужудда тўртта одам яшаган. Тарихда, бир вужуд икки, уч ишни маромига етказганлар кўп, аммо булар каби эмас. Буларнинг қисмати ғаройиб. Бири фарзанди қўлидан ўлим топди, бири эса жигаргўшасига жонини фидо қилди…
: Барча пайғамбарлар (Уларга Аллоҳнинг саломи бўлсин).
: Онам. Яна ҳурматга лойиқ барча аёллар.
: Аям.
: Рўзи Чориев.
: Клод Моне.
: Бетховен.
: Фарид Фаржод.
: Мард.
: Бутун! (Майда гап эмас!)
: Ҳаёли.
: Оилапарвар, фаросатли.
: Самимийлик.
Инсондаги барча фазилат(!)ларни борича қадрлайман.
: Ўзим яхши кўрган ишни.
: Кайфиятимга боғлиқ: овқат пишираётганда, ёзаётганда, ота-онамни кўришга борганимда, фарзандларим билан сайрга чиққанда…
: Ўғлимни… Ўғлим олтига кирди. Шу ёшимда отамнинг чўтини машина қилиб ўйнаб бузиб ташлагандим. Кейин отамнинг қаҳридан қўрқиб бувамнинг уйига қочиб кетганман. У ерда амакимнинг ўғли келган экан. У билан “уруш-уруш” ўйнаб бошини ёриб қўйгандим. Момом калтак олиб мени қувган, амакиваччамнинг бошини тиззасига олиб ют қўйганди. Қаерга боришни билмай қолгандим. Агар имкони бўлганда ўша чўтни синдирмаган бўлардим… Ҳа, яна, иккита имкон берилса Тил департаментининг бошлиғи ўрнида бир бўлсайдим… Кўчаларни ажнабий ёзувлардан тозалардим..
: Ўзимнинг. Айрим тартибларни истасак ҳам ўзгартира олмаймиз. Демак, бекорга шу ўринга танланмаганмиз.
: Хоҳлаган фазилатларим борлиги учун дўстлашганман.
: Уларни борича қабул қиламан. Ҳеч ким мукаммал эмас. Муҳими, ДЎСТ бўлсин!
: Дангасаман.
Улар 2 та: тез тушкунликка тушаман, дангасаман.
Қора.
Сафсар.
: Лола.
: Лаванда
: Бургут.
: Булбул.
: Улар тўртта: Тагор, Чехов, Ж.Лондон, Маркес.
: Лев Толстой, Назар Эшонқул.
: Бобур, Машраб.
: Асқар Маҳкам, Дидем Мадак.
: Айни шу лаҳзадами? Вирусолог – доктор бўлиб қолишни истайман.
Ночорларнинг ҳаётини ўзгартира олсам эди…
: Бир мусулмонга хос.
: Хотиржам…
Осмон узоқ эмас…
: Ҳаёт сеники. Уни истаганингча яша.
Тўлқинсимон. Дунёнинг минглаб пучмоқларида сочилиб кетгандекман…
: Сокинман ҳозирча. | 2020-07-29 | http://nodirabegim.uz/archives/2719 |
1.
Г.М: Миллатимизнинг тобора тарқоқлашиб бораётгани, оғир кунларда ҳам бирлаша олмаслигимиз, жамиятимизда хотин-қизлар ҳуқуқи масаласи кўпинча қуруқ сафсатадан иборат бўлиб қолаётгани мени ранжитади.
Ш.Х: Атрофдаги одамларнинг тушунмаслиги, мени тушунмасликлари, тушунишни истамасликлари. Одамларни доим тушунаман, шунга интиламан. Ўзимдан доим сўрайман: Нега одамлар шундай?.. Аммо бу жумбоққа жавоб топмаганман. Экзистинциал ёлғизлик ва катта ёлғон даврида бундай ҳоллар одатий бўлса-да, ижод кишисини барибир хафа қилади.
2.
Г.М: Ўйлаб қарасам, Ўзбекистондан бошқа ерда яшаш ҳақида ўйламаган эканман. Албатта, кўпчилик сингари менда ҳам сайру саёҳат орзуси бор. Третьяков галереяси, Лувр музейи, Метрополитен музейи экспонатларини ўз кўзим билан кўргим, машҳур адиблар, композиторларнинг уй-музейига боргим келади.
Ш.Х: Ижод қилиш ва бахтли бўлиш мумкин бўлган ҳамма жойда. Ҳозир Переделкинода яшаяпман. Мен турган кўчада, Солженицин ҳам Россияга қайтгач маълум муддат яшаган. Барча биз биладиган улуғларнинг кўплари шу ерда ижод қилган. Андрей Вознесенский, Евтушенко, ҳатто Чингиз Айтматов. Мен Пастернак уйи олдидан деярли ҳар кун ўтаман, аммо биз бошқа даврда яшаяпмиз.
3.
Г.М: Талаба бўлганим, фарзандларимни илк бор бағримга олганим, уларнинг тетапоя қадамлари, қизим талаба бўлганини билган чоғимдаги қувонч…
Ш.Х: Оилам билан бир бутунликда яшаган ҳамма вақтларим. Ёлғизлик ва яқинлардан узоқлик доим изтироб келтиради. Инчунун бу вақтларда энг ёруғ асарларимни яратган бўлсамда, уларни қизимнинг бир кулгуси учун алмашиб юбораман.
4.
Г.М: Хиёнатдан бошқа хатоларни кечиролсам керак.
Ш.Х: Хиёнатдан бошқа ҳаммасини кечириш мумкин. Қолгани майда гаплар, аммо баъзан шу майда ҳисларга қурбон бўламиз.
5.
Г.М: Пенелопа садоқати, Ифигения фидоийлиги, Наташа Ростова табиий туйғулари, Анна аслзода қалби, Раъно довюраклиги, Радда эрксеварлиги билан юрагимдан жой олган. Кейин Цвейгнинг “Нотаниш аёл мактуби” новелласи қаҳрамонини ҳам жуда яхши кўраман.
Ш.Х: Бундай персонаж йўқ. Мен фақат мавжуд бир аёлни яхши кўрганман ва ҳамон яхши кўраман. Эҳтимол, Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романидаги Кумушбиби образи менга ёққандир, қизимга исм танлашда шу номга тўхталганим сабаби шу. Ўзбек адабиётида бир аёл персонажи бор. Байна момо — шу аёлга таъзим қилгим келади. Унинг иродаси ва матонатини жаҳон адабиётида ҳеч кимда кўрмаганман. Балки кам ўқигандирман, яна ким билсин.
Г.М: Ўсмирлигимдан бери Лермонтовнинг Печорини энг севимли қаҳрамоним бўлиб келяпти. Негалигини ўзим ҳам билмайман. Ахилл, Андрей Болконский, Бачана (“Абадият қонуни”), Ғулом (“Кўнгил озодадур”) образларини ҳам яхши кўраман.
Ш.Х: Мадомики гап асар персонажлари борасида кетаётган бўлса, мен учун бундай идеал персонаж йўқ.
Г.М: Севикли пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом, мўминлар онаси Хадича розияллоҳу анҳу, Жалолиддин Мангуберди, Навоий, Бобур, Қурбонжон додхоҳ…
Ш.Х: Агар ҳаётда яшаб ўтган инсон ҳақида бўлса, пайғамбаримиз Муҳаммад(С.А.В)ни яхши кўраман. Афсус, у киши билан бир даврда яшамаганман. Аммо бир давронларнинг маъракасида, у кишининг шафоати насиб қилиб, улуғ бир кўришиш бўлишини ич-ичимдан орзулайман.
Г.М: Биринчи галда мен учун ирода ва матонат тимсоли бўлган онамни. Иқтисодчи Азиза Умарова ва журналист Дилфуза Комилни эса мустаҳкам позициясига эга шахслар сифатида ҳурмат қиламан.
Ш.Х: Аёл зоти мен учун доим ҳурматга лойиқ бўлган зот. У она, у опа, у сингил, бир нозанин ёр, бир отанинг жигар-бағридан бўлган қизи. Уни ҳурмат қилиш учун яна не жоиз?! Аёл мен учун бир синоат. Яратганнинг мўъжизаси у. Шунга қарамай бир аёл ҳақида ҳурматни ифода қилиш лозим бўлса, онамнинг оёқлари остига таъзим қиламан. Фақат угина мени сўзсиз тушунган. Кулсам хурсанд бўлган, йиғласам йиғлаган.
Г.М: Клод Моне ижодини севаман. Ван Гог, Айвазовский, Левитан, Ахмаров, Фаршчиён асарлари ҳам ёқади.
Ш.Х: Улуғ рассомларни кўпини асарларини яхши кўраман. Рафаэлу Рембрандтдан тортиб, Веласкесу Пикассогача танлаб-танлаб ёқтирадиган рассомларим бор. Инглиз рассоми Томас Гейнсборонинг ишлари ёқади менга. Орқага фонда табиатнинг ажиб чизгилари омухталашган портретларининг шайдосиман Гейнсборонинг. Унинг ишларини кўриш учун марказий галерияларга бораман насиб. Мен унинг жиннисиман.
Г.М: Бетховен, Вивальди, Чайковский, Ванесса Мэй ва Султонали Раҳматов.
Ш.Х: Боб Диланнинг гитарада айтилган қўшиқларини эшитиш ёқади. Мен ҳатто бу қўшиқ матнларини таржима ҳам қилганман. Тошкентда пайтим гитарада ўзбекча матнларини уйда айтардим. Улуғ бастакорларнинг кўпини яхши кўраман. Моцарт, Шопен, ҳатто Шостоковични, маҳобатли куйларнинг катта иштиёқмандиман.
Г.М: Собит эътиқодли, бир сўзли, силайи раҳмни унутмайдиган, оила масъулиятини ҳис қиладиган эркак — ҳақиқий эркак. Афсуски, бу тоифа мамонтнинг қариндошига айланиб боряпти.
Ш.Х: Оиласини муқаддас биладиган, муҳаббатига вафо қиладиган, мард ва ҳақиқатпарвар. Ўзлигига хиёнат қилмайдиган, ватанига садоқатли, дўсту-ёрларга масъулиятли ва албатта бу оламда ўз айтар сўзи бўлиши лозим.
Г.М: Негадир ҳаддан ташқари ожиза, ҳар нарсага кўзёш тўкадиган, ношуд аёлларни ёқтирмайман. Аёл кучли, иродали бўлиши керак. Айниқса, Шарқда.
Ш.Х: Ҳаёли, вафоли, ширин тил ва хушхулқ. Ва албатта сувратан гўзал бўлса, янада ажойиб. Билъакс бундай бўлмаса, биринчи айтганларим бўлса бас. Бир эркак учун бахтли яшашга шунинг ўзи ҳам етади.
Г.М: Ростгўйлик.
Ш.Х: Дўстлар мардлигию, ёрлар вафоси! Шунинг ўзи етар.
Г.М: Ота-онамни қучганимда, китоб ўқиганимда, янги шеър ёзганимда, бирор шеър таржимасини тугаллаган пайтимда.
Ш.Х: Фалсафа, ижтимоий антропология ва албатта адабиёт билан шуғулланганимда ўзимни жуда бахтли сезаман. Оиламга, яқинларимга, одамларга, инсониятга нимадир бера олсам, нимадир бир яхшилик қилсам, Яратган Раббим кўп ва хўп умр берсаю, интилишларимнинг чўққисига чиқиб бора олсам, ўзимни чин маънода бахтли ҳис қилардим.…
Г.М: Ҳеч кимнинг ўрнида бўлишни истамайман.
Ш.Х: Сизиф ҳақидаги афсонани эшитгансиз. Биз ҳаммамиз афсус Сизифнинг ўрнидамиз. Тегирмон тошини Олимп чўққисига ғилдиратиб чиқиш учун беҳуда уриниб ётибмиз. Мен чўққидаги ўз ўрнимда бўлишни истайман, сизифликдан чарчаганман аллақачон.
Г.М: Ўзимда бир талай қусурлар бўлгани ҳолда дўстларимга талаб қўйишим мумкинми? Уларни фазилату қусурлари билан бирга қабул қиламан. Менимча, одам кимгадир ёқиш учунгина ўзини ўзгартиришга мажбур эмас.
Ш.Х: Дўстларим борми, очиғи билмайман, балки бордир, балки йўқ. Уларнинг йўқ фазилатлари ҳақида гапиришим, билмадим қандай бўлади?! Кимни дўст билсам, нуқул нозик жойдан тиғ санчганини кўрдим. Керак вақтинг мағзингни чақиб, керак бўлмаган пайтинг пўчоғингга қўшиб улоқтириб юборишади. Фақат Яратган билан юзма-юз қолганингизда буни англайсиз. У эса сизни ҳеч қачон ноқулай ҳолда ташлаб кетмайди. Одамлар эса, ундай эмас. Рахматли Асқад Мухтор балки шу боис, дўстлик бор, дўстлар йўқ деб лутф этгандир.
Г.М: Одамовиман, давраларни унчалик хушламайман. Шунинг учун дўстларим ҳам кўп эмас.
Ш.Х: Ишонувчанлигим бўлса керак. Ҳаётда шундан кўп панд едим. Манфурлар ва ёвузларга, ўғрилар ва қаттолларга адабиёт воситасида ўз сўзимни вақтида айтмай кечиктиришим қўрқоқликдан эмас, адабий тажрибасизлик, етарли услуб ва ҳайқириқ жарангини топа олмаслигимдан деб биламан. Нуқсонларим афсус кўп, аммо мукаммалликка интилишдан тўхтамайман.
Г.М: Яшил, сариқ, пушти ва мовий ранглар кўзимни қувнатади.
Ш.Х: Ўзбек Эл байроғида кўк ранг. Туркий элнинг қадим байроқлари доим кўк рангда бўлган. Шу кўкликни севаман.
Г.М: Бинафша, мойчечак, ёввойи гулхайри, шафтоли ва анор гулини ёқтираман.
Ш.Х: Лолани яхши кўраман, бинафшани ҳам, орхедия ҳам ёқади. Ҳар бирининг гўзаллиги ва ифори бўлак.
Вафо надир, андишали байт,
Ёмғирдан сўнг ифорни туйсам;
Нима қилай, менда нима айб,
Гулни эмас, гулзорни суйсам,
деганман бир шеъримда. Кант айтгандек, дидлар борасида тортишилмайди. Мадомики менга бойчечак ҳам, нилуфар ҳам ёқади.
Г.М: Лайлак ва қалдирғоч.
Ш.Х: Қирғий. Шу қушни ёшлигидан боқиб катта қилганим учун ўзгача меҳрим бор. У одамга жуда тез ўрганади. Сизга майда қушларни исталганини тутиб бериши мумкин. Кўрсатсангиз бас. Бир гал билмай мусичани кўрсатибман. Қирғий панжалари орасида тутиб келди. Мусича шунчалик қўрққанки, дағ-дағ титрайди бечора. Мен уни қўйиб юбордим. Мусича ҳақиқий ўзбек қуши, хокисор халқимга ўхшатаман шу қуш атворини. Айвонларимизга ин қурадиган мусичаларни соғинади одам, аммо мен қирғийимни яхши кўрардим барибир. Асқар Маҳкам шеърига бағишланган бир назирамда:
Гажир қирғий эрдик қаноти синган,
Бизни ўлжа санаб сорлар адашди, деб ёзганман.
Г.М: Лермонтов, Толстой, Цвейг, Хемингуэй, Жек Лондон, Ремарк ва Нодар Думбадзе.
Ш.Х: Аввало Хорхе Луис Борхесга ҳеч кимни тенглаштиролмаслигимни айтишим мумкин. Шунга қарамай менга Томас Вульф жуда ёқади. Мен ҳикоя ёзишни ундан ўрганса бўлади деб ўйлайман, романлари ҳам наср чўққилари эканига ишонаман. Фолкнерни яхши кўраман. Агар у бўлмаганда, «гражданин» Маркес бўлиши мумкин эди, аммо шу даражадаги ёзувчи Маркес бўлмасди. Талабалик вақтимда Маркес асарларининг жинниси эдим. Варгас Льоса охирги йилларда мен интилган ёзувчилардан бири. Шунга қарамай бошқа тилга олмаган кўп улуғларни улардан кам кўрмайман. Рости гап, ёзувчининг эмас, яхши асарнинг мухлисиман.
Г.М: Ахматова, Цветаева, Бродский, Гумилёв, Мандельштам, Фўрўғ Фаррухзод, Аҳмад Шомлу, Гярус Абдулмаликён, Ҳалина Посвятовска, Аветик Исаакян, Сильва Капутикян, Абдурраҳим Қорақўч, Сазойи Қорақўч, Шавкат Раҳмон, Ҳалима Худойбердиева, Муҳаммад Солиҳ, Ҳалима Аҳмедова, Фахриёр, Зебо Мирзо.
Ш.Х: Мен Пастернак ва Осип Мандельштамни яхши кўраман. Ғарбда Элиот шеърларининг катта хайрихоҳиман. Уни оригинал тилдан ўзбек шеъриятига биринчи бўлиб мен таржима қилганман. Бу ишлар давом этмоқда. Аммо уларни нашр этадиган ноширлар йўқ афсус. Дарвоқе, Эзра Паунд ҳам менинг шеърият юлдузларимдан бири, уни ҳам ўгирганман.
Г.М: Телепорт бўлсам қанийди.
Ш.Х: Билмадим, ўйлаб кўрмаганман. Сизга ўзимга қолса дарвеш бўлишни хоҳлашимни айтишим мумкин. Лекин бунга истеъдод шарт эмас, хоҳиш ва иймоннинг ўзи етарли. Аммо рассом бўлсам, йўқ демасдим. Борлиқнинг улуғ манзараларини, инсон табиатининг бешафқат ва қарама-қаршиликларга тўла юҳо руҳиятини очиб берадиган картиналар яратардим. Замонамизнинг чинакам истеъдодларининг портретларини яратардим, балки абсурд тасвирий санъатга берилиб кетармидим?! Аммо бу истеъдод бизга берилмаган, шунга қарамай фото рассом бўлиш учун йўл ҳамон очиқ.
Г.М: Ота-онамни рози қилган ҳолда…
Ш.Х: Аввало узоқ яшашни жуда ҳам истайман. Чунки турмуш ташвишлари ижод соҳаси билан шуғулланиш учун кам имкон қолдирмоқда. Кўп ва хўб ёзишга Яратган имкон қолдиришини хоҳлайман. Аммо ўлим ҳақ экан, шу ҳаёт сўнгида худди пайғамбаримиз каби дунёга кўп эзгу мерос қолдириб, ўз уйимда, яқинларим ва мени севгувчилар паноҳида қизимга васият қилиб, ўгит берган ҳолда, «Лаа илаҳа иллалоҳу, Муҳаммадур Расулуллоҳ» калимасини чин қалбдан айтиб вафот этишни орзу қиламан иншааллоҳ.
Г.М: Шиорларни жиним суймайди.
Ш.Х: Шошилмасдан шошилгин!
Г.М: Найшиша ичидаги капалакдай… (Коронавирус мавзуси асабларимни анча толиқтирди. )
Ш.Х: Чуқур меланхолия ва тушкунлик кўп таъқиб қилади. Аммо ҳаётнинг гўзаллигига ишонаман. Мен ҳаммангизни севаман. Яшаш учун шу менга куч беради. | 2020-03-08 | http://nodirabegim.uz/archives/2734 |
: Тақдирнинг бешавқатлиги.
: Баъзиларнинг принципсизлиги.
: Рамзий қилиб айтадиган бўлсам… болалигимда.
Маълум вақт Германияда.
: Негадир бахтли лаҳзалар ҳақида ўйлаганимда болалигим эсимга келаверади.
: Худони таниган лаҳзам бўлса керак…
: Иложсизликдан қилинган хатоларни. Шундай деяпману хатонинг яхши ёмони, катта кичиги бўлмаслигини ичимда тан олиб турибман. Улар қандай бўлишидан қатъий назар барибир юракка ўзининг нақшини чизиб кетади.
: Яхшилик истаб қилинганларини.
: Толстойнинг Анна Каренинаси.
: Саида Зунунованинг «Ака» деган ихчам ҳикояси бор. Шу асардаги аканинг самимий аёли.
: Отабек. Тўғри, балки жуда идеалдир. Аммо уни шу идеаллиги билан яхши кўраман.
: Манас.
: Бундай қаҳрамонларим кўп, уларнинг ҳар бирини борича яхши кўраман. Аммо Бобурни чиндан севаман.
: Насриддин Афанди.
: Онам. Менимча ҳамма бу саволга шундай жавоб беради. Чунки дунёдаги энг ҳурматга лойиқ инсон ҳам она бўлса керак!
: Шубҳасиз, онам.
: Иван Айвазовский. Унинг картиналари шу қадар тиниқки, беихтиёр тўлқинларга ғарқ бўлаётгандай, улар билан олиша-олиша ғуборлардан поклангандай ҳис қиламан ўзимни.
: Раҳим Аҳмедов ва Бахтиёр Тўраев.
: Шу кунларда Янни Хрисомаллиснинг ижодини севяпман.
: Халқ куйларини эшитиш ёқади. Айни даврда ёш ижодкорлардан Sheyna тахаллуси билан ижод қилаётган Шаҳноза Хушиеванинг яратган қўшиқлари оҳанги менинг кайфиятимга ҳамоҳанг тушяпти.
: Мард, масъулиятли ва албатта, садоқатли бўлиши керак.
: Кўшхотинлиги билан мақтанадиган даражада аҳмоқ бўлмаса бўлди.
: Энг асосийси фаросати жойида бўлиши керак. Бошқа хислатлар шунинг атрофида жамланади.
: Вафодор. Фаросатли.
: Самимийлик.
Камтарлик.
: Ёзаётганимда десам хато бўлади. Чунки гоҳида ёлғон ёзишга ҳам мажбур бўлиб қоламан. Аммо виждоним буюргандек ёзишни бошлашим билан руҳим сокинлашади, бахтнинг чақинлари чақнашни бошлайди. Кейинги пайтларда эса онам буюрган биронта юмушни бажараётганимда, уларнинг хизматини қилаётганимда бахтиёрликни туядиган бўлганман. Балки бу онам билан бирга яшамаётганлигим, улар Хоразмда мен Тошкентдалигим, уларнинг ёнида жуда кам бўлганим учундир.
: Эҳсон.
: Ким бўлса ҳам энг бой одамни ўрнида бўлиб қолишни истардим. Кўпчилик, айниқса, ижодкорлар ҳаётда асосийси пул эмас, дейишни яхши кўришади. Авваллари ўзим ҳам шундай ўйлардим. Аммо пулнинг қанчалик қийматга эгалигини қўлинг калталигида билар экансан. Инсоний туйғулар эса ўз йўлига экан. Қани эди Алишер Усмоновнинг ўрнида бўлиб қолсам! Буйрак трансплантацияси бўйича энг зўр жарроҳларни Ўзбекистонга олиб келган, онамнинг дардига малҳам бўлган, азобларидан қутқарган бўлардим. Онам билан шифохонага борганимда у ерда гемодиализ аппаратига уланган ҳаётга тўймаган, тобора сўниб бораётган нигоҳларни кўраман. Уларнинг кўпчилиги пулсизликдан, қўли калталигидан ўлишини билган одамлар. Бу манзарани кўриш жуда оғир.
: Ҳалифа Умар.
: Садоқат ва меҳр.
: Ҳаммаси ўзига яраша. Улар шуниси билан қадрли.
: Инжиқ, бунинг устига дангасаман.
Кам ўқийман, кам эшитаман.
Пушти ранг.
Қора.
: Кузги, ёввойи гулларни яхши кўраман.
: Ҳаммаси ёқаверади.
: Қалдирғоч.
: Қалдирғоч.
Яхши кўриб ўқийдиган ёзувчиларим кўп. Айниқса, Толстой, Чехов.
: Хулио Картасар. Мурод Муҳаммад Дўст.
: Айни пайтда Шавкат Раҳмон.
: Ўзбек адабиётида ўтган асрнинг 70-йиллар авлодини.
: Сеҳргар. Шундай таёқчангни қимирлатсангу пандемия балоси даф бўлса. Онажоним тузалиб қолса. Афсус, бу ушалмайдиган орзу. Орзуга эса айб йўқ.
Бошқаларнинг фикрларни ўқиш.
: Қартайиб, фақат беморликдамас. Невара-чеваралар билан ризолик тилашиб, ўзимнинг уйимда.
: Қийналмасдан, осонгина.
Йиқилдингми, туришга мажбурсан.
: Шиорим йўқ.
Дор устидаги лангарчўпи йўқ дарбоздек.
: Хотиржамман. | 2020-07-08 | http://nodirabegim.uz/archives/2765 |
Н.И:
Одамлар муҳаббатга ишонмай қўйгани.
Б.Б: Хотирам.
Н.И:
Олтиариқда.
Б.Б: Ўз
Ватанимда, барча қадрдонларимнинг ёнида.
Н.И:
Илк китобим чиққан кун.
Б.Б: 1990
йил 11 июл. Чунки ўша куни мен туғилганман.
Н.И:
Чин дилдан узр сўралса, ҳаммасини, ҳатто хиёнатни ҳам.
Б.Б: Ҳатто
кўр-кўрона, атай қилинганларини ҳам.
Н.И:
Татяна Ларина.
Б.Б: Тўмарис,
Ойбарчин.
Н.И: Ўз
қиссамдаги Арслон.
Б.Б:
Фарҳод ва Отабек.
Н.И:
Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в).
Б.Б: Заҳириддин
Муҳаммад Бобур ва Маҳатма Ганди
Н.И:
Онам, бувим.
Б.Б: Онам
ва яна бир аёл!
Н.И: Эдвард Мунк.
Б.Б: Пикассо.
Н.И: Бетховен.
Б.Б: Моцарт.
Н.И:
Дид-фаросатли, ақлли, мард, саховатли.
Б.Б: Назари
тўқ бўлиши керак.
Н.И:
Босиқ, меҳрибон, тушунувчи.
Б.Б: Фақат
ва фақат садоқатли бўлиши керак. Қолган барча нуқсонлари қон билан кирган ва
жон билан чиқади. Айтмоқчиманки, қолганини кечирса бўлади.
Н.И: Ҳақпарварлик.
Б.Б: Самимийлик.
Н.И:
Ёзаётганимда эмас. У пайтда ўзимни изтиробли ҳис қиламан. Классик куйлар
оғушида бахтли сезаман.
Б.Б: Хаёл
сураётганимда.
Н.И:
Ижодий фонд раҳбарининг. Асл ижодкорларни моддий қўллаб қувватлардим.
Б.Б: Ҳеч
кимнинг. Барибир бошқа одамга айланолмайман.
Н.И:
Камчиликлари билан қабул қиламан, идеал дўст яратишга уринмайман.
Б.Б: Кўнгли тозалик.
Н.И:
Меланхолия, ёлғизликка берилиш.
Б.Б: Энг
катта нуқсоним, ишонувчанлигим.
Н.И:
Осмонранг.
Б.Б: Ҳаворанг.
Н.И: Настарин.
Б.Б: Атиргул.
Н.И:
Оққуш.
Б.Б: Бургут
билан булбул.
Н.И: Маркес, Кафка, Цвейг, Бронтелар.
Б.Б: Александр
Дюма, Достоевский, Толстой, Ремарк, Нодар Думбадзе.
Н.И:
Пушкин, Усмон Азим.
Б.Б: Лермонтов,
Нозим Ҳикмат, Рауф Парфи, Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Равшан Файз…
Н.И:
Макон ва замонлар аро саёҳатчи.
Б.Б: Сеҳргарлик.
Н.И:
Калима қайтариб. Ўтган умримга назар солиб, афсусланмайдиган ҳолда.
Б.Б: Ҳеч
кимдан қарз бўлмасдан, кейин шу ўринда ўзимдан икки сатр келтирсам:
.
Н.И:
Ҳаммаси яхшиликка.
Б.Б: Қанчалик
эриш туйилмасин, шиорим йўқ. Кечириб, кечирилиб, севиб, севилиб, кўнглимни
асраб яшаяпман, менимча шунинг ўзи шиорлардан яхшироқ.
Н.И: Сокин.
Б.Б: Турғунликка юз тутган денгиздай. | 2020-09-08 | http://nodirabegim.uz/archives/2793 |
а: Нафиса Омон кўпчиликнинг қалбига самимий, эркин ва барча иккиланишлардан холи соф шеърлари билан кириб келди. Унинг ижодида на бир тама, на бир манфаат, на бир аламзадалик бор. У жуда озод! Дили ва тили бир, гўзал аёл, меҳрибон она, яхши шоир! Ҳақиқатда, Нафисанинг шеърларни ўқиган одам яйрайди. Бугун у юртдан олисда, таҳсил давомида ижодни ҳам давом эттирмоқда. Камтарлиги, камсуқумлиги сабаб, адабий жараёнларда кам кўриниш бермоқда. Нодирабегим суҳбатдош учун кимни танлашимни сўраганида Нафисани суҳбатга тортгим келди.
: Адабиёт инсониятга керак! Аёлга икки маротаба керак! Мактабда илк маротаба адабиёт дарсилиги ўтила бошлаганида адабиёт арабча “одоб” сўзини англатади деб бошланар эди. Одобни, ҳаёт қоидаларини билиш, англаш жинс танламаслиги аниқ. Одоб ҳаммага бирдек тенг экан, адабиёт ҳам ҳаммага баробар. Адабиётда аёл, эркак, ёш, қари тушунчаси бўлмаса керак. Модомики аёл келажакни вояга етказар экан, бунингсиз бўлмайди деб ўйлайман. Энди ўйлаб кўрайлик, бугун қайси бир аёл болаларига бир сатр шох сатрни ўргатмоқда. Мен олий таълим кўрмаганлар ҳақида гапирмаяпман. Керак бўлса магистратурани тамомлаган оналар орасида ҳам юзлаб топилади Навоийдан ва ёки Машрабдан битта ғазални ёддан билмайдиганлар. Умрида бирор марта калорияси баландроқ овқат еб кўрмаган инсон бир марта қўй гўшти еса тоби қочиб қолишига ўхшаб, залвор билан улғаймаган авлод қандай қилиб залворли, маънили бўлсин? Бунга ҳамма доҳил, ўзимиз ҳам эҳтимол мойилмиз. Айбдормиз. Шундан келиб (гарчи саволга тўғридан-тўғри алоқаси бўлмаса ҳам) чиқиб сийқаси чиққан бир фикрга муносабатимни билдириб кетмоқчиман: адабиёт ихлосмандларининг аниқ фанларга “тоби йўқлиги” ва ёки математика билан боғлиқ аниқ фанлар соҳалари вакилларининг бадиий адабиётни, шеъриятни менсимаслиги жуда тор тушунчалар. Ким ва қайси соҳа вакили бўлмасин агар у ўзи танлаган соҳанинг етуги бўлса бунақа жуда узоқдан туриб беморни иссиғини ўлчаганга ўхшаган гапларни айтмайди ва уялмай тортишмайдилар. Адабиётда асрлардан бери ўқилаётган муаллифларнинг ҳаётларига қизиқиб кўрсангиз, улар нафақат бадиий ижод билан шуғулланишган, балки яна бир қанча фанларни пухта ўрганганликларининг гувоҳи бўлиш мумкин. Ва ёки тибда, осмон илмида устун бўлганлар ўз асарларини шеърий тилда ёзганларини биламиз. Жуда жўн қилиб айтганда шеърият сиз ҳис қилган туйғуларни, фикрни, ғояни сўзлар билан гўзал ифодалаш саънати. Гўзал сўз тинглаган одам гўзал сўз айтади. Гўзал сўз айтаётган одам қандай қилиб ёмонликка йўл очади? Бугун бутун дунёда содир бўлаётган бутун фожеалар, вахшийликлар инсониятнинг гўзалликдан, шафқатдан, муҳаббатдан узоқлашиб бораётганининг оқибатидан деб биламан. Мана, шеър нимага керак!
Яхши шоирни ҳам, яхши шеърни ҳам маълум бир қоидаси ва ёки таърифини билмайман. Аслида шеърни ҳамма ҳам ёза олиши мумкин. Айтмоқчи бўлган бир фикри бўлса битта сўзнинг ўнта маъносини, тил қоидаларини биладиган инсон бир йил тинмай шеър ёзишни машқ қилса яхши шоир бўла олади. Агар шеър ёзганлар бой бўлганида ҳудди бугунги кунда ўнтадан тўққизта одам қўшиқчи ва ёки банкир бўлганидек, шоирларни ҳам саноғи кўп бўлар эди. Афсуски, шоир шеър ёзиш техникаси билан шаклланмайди. Кўп нарсани хўп билиши билан ҳам эмас. Шоир бўлишни инсонни ўзи танламайди. Бу имконсиз. Бу ерда ақл тўлалигича идрок эта олмайдиган бошқа бир нарса бор. Айнан ўша англамсиз руҳ энг асоссийси! Шоирлар танланган бўлади. Яхши шеърни шоир бўлиб ёзиб бўлмайди. Мана мен бугун битта яхши шеър ёзаман дейиш мумкин. Агар уни ухлаётганида ва ёки билаклари толиқиб ғишт қуяётганида, боласи йиғлаб турганида ҳеч режасиз, ҳеч муддаосиз қораласа… керак шоир.
Аслида жуда ҳам фаол кузата олаяпман деб ҳам айта олмайман. Уч -тўртта ижтимоий тармоқларда фаоллар билан бутун бир адабиётнинг бугунги куни ҳақида бирор нарса деб хулоса қилиб бўлмайди. Юқорида мен шоир ва шеър ҳақидаги шахсий қарашларимни айтдим. Энди гап бутунлай адабий жараён ҳақида кетар экан, яхши ёзиш учун кўп ўқиш, ўзига адолатли бўлиш, ким бўлса, қайси қарашда бўлса собит бўлиш муҳим деб ўйлайман. Масалан, бир адиб кеча ундай деб, бугун бундай деб ёзиб турса ўз даврини ноғорочиларига ёқавериши мумкин. Лекин замон элагидан ўта олмайди. Шоирнинг ҳам, адибнинг ҳам, санъаткорнинг ҳам, қассобнинг ҳам шахси қилаётган ишига мутаносиб бўлмайдиган бўлмас экан, ҳудди итни ялоғига, мусофирингизга овқат сузиб берилганга ўхшаган ёқимсиз ҳолат юзага келади. Демоқчи бўлганим шу соғлом муҳитда соғлом одамлар бўлди. Менимча, бугун ўзбек адабиётига мард-и майдонлар, бироз тентаклар, оқ кўйлак, қизил галстуги йўқлар керак. Керак. Изтироб керак! Тишлаб майдалаб ун қилиб ташлайдиган тегирмонлар керак. Мукофотлар, қарсаклар керакмас. Ўзини таниса, ойнага қарашга кўзи тиниб кетмайдиган даражада мадори бўлса, ўзини танийди. Ана ундан кейин уни бошқалар танийди.
Энг
катта фидокорлик бири билан умрни бўлишиш. Ҳар иккала тарафга ҳам жуда катта
маъсулият юклайди. Нонингизни ярмини бирига берсангиз бошқа нарса еб ҳам қорин
тўйдирасиз. Бир мухтожда бойлигингизни берсангиз ҳам ўрни тўлади. Аммо умрни,
вақтни эквиваленти йўқ. Вақтни сарфлаётган нарсаларга диққатли бўлиш керак.
Тақдирингизга битилган инсон сизга тақдирнинг катта мукофоти ва ёки синови
бўлиши мумкин. “Эр хотин қозон ва қопқоғи каби бўлиши керак”, дейди турклар.
Қозонни қопқоғи ҳамиша ёпиқ турмайди. Очиқ ҳам қолмаслиги керак. Қозонни ичида
қандай таом тайёрланаётганлигига боғлиқ ҳаммаси. Ёнингдаги инсон сени қўллаб
қувватлаши керак деган фикрга тўлалигича қўшилмайман. Чунки бундай қила
олмаслиги мумкин. Қабул қилиш керак. Аммо фикрлашишга, ҳотир қилишга мажбур!
Истаган одамлар биргаликда яшай олишади. Истамаганлар яшаб ҳам яшамайди.
Масалан, айтадилар-ку худди орзуимдагидек, тасаввуримдагидек, мукаммал деб!
Кулгули бу жумлалар мен учун. Агар орзуингиздагидек бўлса бахтли бўла
олишингизга ишонасизми? Балки орзуларингиз сизнинг ўзингиздан юқоридир. Сиз
ўзингиз бир қайиқнинг кураги бўлиб Титаник кемасини орзу қилсангиз ўша Титаник
келди ҳам дейлик, аммо бахтли бўлиб бўладими? Сиз у Титаникнинг омборхонасида
ҳеч ишга ярамайдиган бир таёққа айланиб қоласиз-ку! Бахтли жуфтлик қайиқча ва
курагидек бир — бирисиз маъно йўқотадиган илоҳий эҳтиёж бўлсагина бир умр мамнуният
билан, сева сева, ҳеч қачон ҳеч бир нуқтада кошки демайдиган, хўрсинмайдиганлардир.
Севган одамлар, қадрлаб, эъзозланганлар. У яхши — бу маъқул, шундай бўлса
-бундай бўлади, деб айтиб бўлмайди. Турмуш ўртоғимга турмушга чиққанимга қадар
яхши танимаганман. Тақдир сиз ва менинг бир кунлик ва ёки беш йиллик пухта
тузган режаларимиздан кўра режалироқ, тадбирларимиздан кўра тадбирлироқ экан.
Режалаштирмайман, ният қилганман лекин. Тақдиримиз бирлашган экан, албатта
бунинг буюк хайрларга, ҳикматга тўла эканлигига ишонаман. Турмуш ўртоғимдан
жуда кўп нарса ўрганяпман. Гоҳо дўстмиз, гоҳ устоз-шогирд, хуллас ҳамма нарса.
Шундай бўлиши ҳам керакда, отанг, онанг, синглинг, уканг ҳаммадан ўзига
олгандан кейин. Ҳаёт йўлларингизга отангиз теп-рекис асфалтланган йўл қуриб
бера олмас экан. Юрар экансиз гоҳ илдам қадам босасиз, гоҳ эмаклайсиз, гоҳ
қанот чиқариб учасиз, гоҳи бир муддат тин оласиз. Ана ўша бир пас тин олишингиз
керак бўлганида сизга елка тутган инсон, сиз ҳаётингизни атаган инсонингиз
бўлар экан. Эр фақатгина хотинга тилло узук тақадиган, моддий таъминотчи деб
қабул қилмайман. Аёл ҳам фарзанд туғадиган ва тарбиялайдиган, овқат пиширадиган
восита эмас. Ҳузур бўлиши керак экан бир-бири учун. Ҳузурини қочирадиган омил
эмас.
: Бадиий ғоянинг
асоси ҳам – инсон ва унинг камолотига хизмат қилишдир. Адабиётнинг вазифаси
жуда улкан. Ижод аҳли ана шу ғоя ва вазифалар йўлида якдил бўлиши зарур. Маълум
даражада шундай бўляпти ҳам. Бу ғояга хизмат қиладиган яхши асарларимиз бор.
Яхши асар – макон, чегара, таъқиқ билмайди, ўқувчи уни топиб олаверади. Ҳар бир
ижодкор юртдами, юртдан ташқарида, хоҳ пойтахтда, ёхуд чекка қишлоқда яшаётган
бўлсин, уларнинг бари ягона бир мақсад – адабиётга хизмат қилиш ғояси атрофида
муштаракдир. Бу бирдамлик кеча ҳам, бугун ҳам бўлган, эртага ҳам мавжуд бўлади.
: Ўзингиз юқорида адабиётни “адаб” сўзидан
олинганини эсладингиз. Адабиёт – энг катта тарбиячи. Бу тарбиячининг улуғлиги
шундаки, у сизга буйруқ бермайди, бақирмайди, уришмайди. У сизни ҳис-туйғулар
орқали тарбиялайди. У сизни улғайтиради, гўзаллаштиради. Инжиқ ва қайсар
кўнгилни тарбиялаш – ниҳоятда нозик юмуш. Адабиёт эса бунинг уддасидан чиқади.
Шунинг учун ҳам адабиётни севиш керак! Нима учун қаҳрамонлик достонлари, ёхуд
“Ҳибату-л-Ҳақойиқ”, “Қутадғу билиг”, “Ҳамса” каби кўплаб дурдона асарлар
асрдан-асрга ўтиб яшаб келаётир? Чунки бу китобларнинг бари замонлар оша
инсоният камолотига хизмат қилиб келмоқда. Нега биз Ҳазрат Алишер Навоий
ижодларига қайта-қайта мурожаат қиламиз? Сабаби, ул зотнинг шахс сифатида ҳам
етук бўлганликлари асарларида акс этган. Шундай экан, энг аввало, ижод аҳли
адабни ўрганишга, ўзини мунтазам тарбиялаб боришга мажбур. Ёзувчининг фитратида
тарбиясизлик ёки ёвузлик бўлса, у буни барибир асарига юқтиради. Тажрибасиз
ўқувчи эса бунга эргашиб қўйиши мумкин.
Аввало,
нашриётлар сони ва китоблар кўплиги боис, ҳаммасини ўқиб чиқишнинг имкони йўқ.
Аммо яхши китоб ҳақида эшитсам, албатта топиб ўқишга ҳаракат қиламан. Мен ҳозир
айнан нашриётимизда чоп этилаётган китоблар нуқтаи назаридан фикр юритаётган
бўлсам, яхши китоблар ёзиляпти. Фақат уларни топиб, саралаб китобхонга тақдим
этиш асосий вазифа. Нашриётимиз раҳбари адабиётшунос, миллат маънавияти ҳақида
қайғурадиган зиёлилардан бўлгани боис ҳам китоб ишига масъулият билан ёндашадилар.
Улар ҳамиша халқимиз энг яхши китобларга муносиб, дея такрорлайдилар. Янги
китобни чоп этишда дастлаб ижодий жамоа фикри, муносабати сўралади. Қўлёзма
билан ҳамма баравар танишиб чиқади. Агар жамоада китоб савияси билан боғлиқ
салбий фикрлар юзага келса, ўша китобдан қанча кўп даромад келтирмасин, воз
кечилади. Нашриётимизда ҳақиқий ижодий муҳит шаклланган. Мен иш давомида бу
инсонлардан ҳар куни нимадир ўрганаман. Муаллифларнинг оқсаган томонлари ҳақида
мендан кўра кўпроқ адабиётшунослар, устозлар фикр айтишса ўринли бўларди.
Менимча, муаллифларимизнинг ривожлантириши керак бўлган жиҳати жаҳон саҳнасида
кўринмаётганликлари бўлса керак. Мени жуда кўп саволлар қийнаб келади. Қачон
ўзбек асарлари ҳам хорижда бестселлер бўлиб, талашиб тортишиб ўқилади? Қачон
муаллифларимиз турли давлатларда таъсис этилган адабий танловларда иштирок
этиб, нуфузли мукофотларни қўлга киритади? Бу саволларни қалаштириб бериш
мумкин. Аммо бу муаммонинг илдизига назар солсак, биз ёзганларимизда кўпроқ
тилга, гўзал ифодага, услубга, маълум қоидаларга, шеваларни қўллашга асосий
эътиборни қаратамиз. Шу боис, айрим ҳикояларимизда кўтарилган муаммолар жуда
майда, янгиликдан ва эркинликдан холи. Энди ўша ҳикоя инглиз тилига таржима
қилинганда ундан деярли ғояси ва маъно қолади. Кейин биздан неча минг марта
ривожланиб кетган жаҳон адабий муҳити асарларимиздан умуман ҳайратланмайди ва
биз ҳамон уларни ўқишда давом этамиз.
: Мен бу
жараённи тушунмайман. Кўплаб сабаблар оқибатида шундай бўлиши мумкин.
Телевидение ва газеталарда кўринмаслик ёзувчи учун жуда катта фожеа эмас. Шуни
аниқ айтоламанки, яхши асарни китобхон албатта топиб ўқийди. Ижодкор нима
бўлмасин ижодида давом этиши керак.
Хаёл ва
ҳаётни чалкаштириб юбормасликка, кўпроқ Ернинг қонунларига мослашишга уринаман.
Ҳалиям эртакларга, мўъжизаларга ишонаман. Яхши одамларни яхши кўраман. | 2020-06-05 | http://nodirabegim.uz/archives/2243 |
: Дадахон, шеърларингизни ўқидим. Жимжимадан холи сатрлардаги англамлар, туйғуларнинг муҳитга таққосан таҳлили ва зарбли якун. Ўйлайманки, бошқалар ҳам булардан сизнинг услубингизни танишади. Услуб ижодкорнинг «ташриф қоғози» бўлса, унга етгунча бир неча оҳанжамада ёзиб кўриш табиий шекилли. Мен, масалан, кузатаётганларимдан баъзиларни ёзишларидан таний оламан, бундайлар насрда ҳам, назмда ҳам бор. Иложи борича бошқаларнинг ижодини кузатиб боришга ҳаракат қиламан. Негадир кўп шеърлар бир-бирига ўхшайди. Услуб. Ҳатто кайфият ҳам. Ким ёзганини билиб бўлмайди. Бу эса зерикарли! Услуб шоирнинг кўринмас имзоси бўлиши керак. Ҳатто бармоқ вазнида ҳам, сочмада ҳам. Кайфиятда ҳам, дедим, ҳа, буям урф тусига кирганга ўхшайди. Ёшларда руҳиятдаги шикастларни ифодаловчи, норозилик, қониқмаслик, таркидунёлик исташ аксланган шеърларни кўп ўқияпман. Бу эса барибир атрофимиздаги муҳитдан узилиб ёзолмаслигимизни исботлайди. Муҳитни эса кўриб турибмиз, айниқса виртуал муҳитни. Муҳит услуб бўлмаслиги керак, аксинча услубни муҳитга олиб кира олиш муҳим деб ўйлайман.
: Аввало эътироф учун раҳмат! Нокамтарлик бўлса ҳам айтай: сен ўзига хоссан, дейиш ҳаммагаям ёқса керак… Мен ҳам ижодкорнинг ўз услуби бўлиши тарафдориман. Сенинг ёзганингдан таниб олишса, менимча ижоднинг энг катта ютуқларидан бири шу. Бир-бирига ўхшайдиган шеърларга келсак, бу – бир-биримизни ўқимаётганлигимиздан. Ёки бўлмаса бир-биримизни тан олмаслигимиздан. Тўғри, тан олмаслик, қониқмаслик янада яхши ижод қилишга туртки бўлади. Лекин бу қадар ўхшашликлар, бир хилликлар бўлиши керак дегани эмас-да. Бугун яна ўзида ҳис қилмаган нарсаси ҳақида ёзиш одати ҳам пайдо бўлди. Муҳаббат нималигини билмасдан муҳаббат ҳақида, айрилиб кўрмасдан ё ҳақиқий айрилиш нималигини англамасдан айрилиқ ҳақида, Ватан нималигини ҳис қилмасдан Ватан ҳақида ёзишлар бор…
Виртуал муҳит йўқ. Мен виртуал оламдаги
жараёнларни муҳит деб ҳисобламайман. Пала-партиш ва тартибсиз бир-бирларига
ёзганларини узатишлар бор. Бир-бирини ўқиш йўқ. Сиз айтаётган муҳит балки ҳозир
йўқдир ва кейинроқ пайдо бўлар. Ҳар ҳолда техника тараққиёти – ҳаётимизнинг бир
қисми. Муҳит эса яхши шеърлар, яхши ҳикоялар, яхши асарлар атрофида пайдо
бўлади. Биз бир замоннинг одамларимиз, ўзимизнинг давраларимиз бор. Ўзимизни ёш
жиҳатдан, жинс жиҳатдан, қарашлар, фикрлар жиҳатдан қайсидир гуруҳга мансуб деб
ҳисоблармиз, лекин ҳар биримизнинг ичимизда ўзимизнинг муҳитимиз бор. Ўқувчи муҳитни
эмас, ижодкорни тан олади.
: Лекин таъсир – тарғибнинг бир жиҳати эмасми? Ижодкор таъсирланганича ёзади, ўқувчи англаганича таъсирланади. Мени ижодимизда миллийлик камайиб бораётгани хавотирга солади, бунда муҳитнинг роли йўқ деб ўйламайман. Жаҳон даражасига чиқиш учун услубда ҳам эргашиш керакми? Биз жаҳон шеъриятидан деб ўқиётганимиз шеърлар ҳам қайсидир миллатнинг, халқнинг, шахснинг йўналиши… Балки, Ғарб ғазал ёзмагани учун бизнинг услубларда ёзмас? Бизда баллада бор, сиренада, сонет, хоккулар бор. Бахшиёна, маснавийлар-чи? Эркин Воҳидов ғазал услубида самарали ижод қилганлар, қадим анъанадан ўзига хос замонавий имзосини яратганлар. Бу мавзуга нима дейсиз?
: Миллатнинг ўз тили бўлгани каби миллат адабиётининг ҳам ўз ифода услуби бўлиши керак, деб ҳисоблайман. Бу услуб биздан олдингиларнинг адабий мероси ва бизнинг қарашларимиз, билимимиз, ёзганларимиз билан шаклланади. Жаҳон адабиётидан эса… Келинг шуни «чет эл адабиётидан» дейлик. Чунки, жаҳон адабиёти – кенг тушунча. Ҳамма чет эл адабиёти ҳам бизнинг назаримиздаги жаҳон адабиёти бўлавермайди. Чет эл адабиётидан эса тажрибаларини ўрганиш мумкин. Руҳиятига кириб бориш, нимани ёзаётганлари ва шу орқали нимани ўйлаётганлари, нимани ҳис қилаётганларини англаш мумкин бўлади. Ёки оддий ўқувчи сифатида бошқа бир миллат услубида, руҳиятида ёзилган асардан завқ олиш мумкин. Лекин бўлса-бўлмаса эргашавериш яхши эмас.
Таржималар ҳам қилиш мумкин. Таржима ижодкорга
жуда кўп нарса беради. Энг аввало руҳиятингизни бойитади. Агар таржима қилаётган
ижодкорнинг таъсирига тушиб қолмасангиз сизга катта руҳий ва ҳиссий озуқа
беради. Мен барча ижодкор имкон борича таржима қилиб кўрса яхши бўлади, деб ҳисоблайман.
Ҳеч бўлмаганда биздан бошқалар нима ёзаётганларини билиш учун…
: Таржима – ижодкор учун параллел йўналиш. Мен ҳам турк тилидан ҳикоялар таржима қилиб кўрдим. «Чолиқуши»ни биринчи марта ўқиган пайтларим ёзувчи ўзбек тилида ёзган деб ўйлаганман. Мирзакалон Исмоилий турк тилининг нозик ифодаларини сақлаб, маҳорат билан таржима қилганлар. Яқинда «Капитан қизи»нинг янги нашрини олиб ўқидим, лекин олдинги нашричалик ёқмади. Таржимонлар бошқа-бошқа кишилар. Фуруғ Фаррухзод, Лойиқ Шерали шеърларини Одил Икром таржимасида аслини ўқигандай мириқиб ўқияпмиз. Гулноз Мўминова, Мирзоҳид Музаффар таржималари ҳам ажойиб. Анна Ахматова шеърлари эса унча маъқул келмади, оддий сўзлар, зўриққан сатрлар… бунга таржима сабабми десам, таржимонлари анча. Уни нега мақташларини тушунмадим, очиғи. «Асл тилида ўқисанг, қандай ёзганини биласан» дейишади. Гоҳида таржима аслидан ҳам яхши чиққанини кузатамиз. Чет тилидан таржималар… Чет тилига таржималар-чи, бу томони оқсамаяптими?
Таржимани ижодкор қилса сиз айтган «Чолиқуши»дай катта асарлар катталигича ўқувчи қўлига етиб боради. Лекин бугун таржима борасида оқсоқликлар бор. Айниқса, ёшлар орасида. Бугунги ижодкорлар аксарияти чет тилини билмайди, билганлари таржима қилгиси келмайди. Аксинчалари эса саноқлигина. Ана шу таржимадаги бўшлиқни тўлдириш учун чет тили факультетларини битирган ёки ўқиётганларга мурожаат қиляпмиз. Тушунинг, улар сизга асарни сўзма-сўз таржима қилиб беришлари мумкин, лекин ижодкор бўлмаса асарнинг бадиий кучини ҳам тўлиғича ўзбек тилига олиб кириб беролмайди. Айтмоқчи бўлганим, чет тилини билиш – бу бадиий таржима қила олади, дегани эмас.
Ижодкорга таржима қилдириш учун эса буни
уларнинг ўзлари хоҳлашлари керак. Чет тилини ўрганишни ҳам, таржима қилишни ҳам.
Йўқса тўгараклар ташкил қиласизми, грандлар ажратасизми, телевизорда,
минбарларда бот-бот такрорлайсизми, барибир, ўртамиёна таржималар китоб
жавонимизни тўлдириб бораверади.
Чет тилига таржималарни ўша чет элдагиларнинг
ўзлари қилиб олаверганлари яхшимикан, нима дейсиз? Бошқаларнинг тил
имкониятларини улардан яхши биладиган йўқ-да. Уларни кутиб ўтирамизми, таржима қилиб
берамиз, бизни ўқишсин десаг-у, яхши бир асарни ҳаминқадар (бошқа тил
имкониятларига кучимиз етганича) таржима қилиб берсак, улар бизни, оддий қилиб
айтганда, «ўзбеклар шундай ёзаркан-да», деб ўйлашмайдими? Буни тушуниш учун
бизнинг тилимизни биладиган бирор инглиз ёки французнинг ўз тилидаги асарни
ўзбек тилига таржима қилишини тасаввур қилиб кўриш етарли.
: Тўғри. Ижодкорлар кўп, адабий муаммоларга амалда ёндашадиганлар нисбатан кам. Ижодкорларнинг ҳаваскор қатлами салмоқлигина эканини ҳисобга олсак, бу ёмон эмас. Аксинча… уларнинг шоирман деб ишонишлари ёмон. Имлоси расво, қуруқ гапдан ёки зўраки сатрлардан иборат ёзувларни шеър деб тақдим этишяпти, интернетга жойлашяпти, тарқатишяпти. Даҳшатлиси, чет тилига таржима қилиб ё қилдириб, «ўзбек шоирлари альманахи» номи остида жаҳонга ёйишга уринишяпти. Ижодий тадбирлар, тақдимотлар, клублар, тўпламлар урчиб кетди. Уларга ҳам чапак чаладиганлар, мухлислик қиладиганлар бор. Бу энди ҳаваскорлик эмас, ғофиллик ё жоҳиллик, ё иккисиям. Бу тоифа танқидга тупурган, зари ё зўри бор, ёриб келаверади. Қизиғи, баъзиларнинг китобларида ҳурмат қиладиганим шоир ё носирнинг сўзбошисини ўқиб қоламан. Буям бир оғриқ. Бугунги самимий шоирлар сифат жиҳатидан устун бўлишлари шубҳасиз, лекин аудитория жиҳатдан улар олдинда…
: Ҳа, аудитория жиҳатдан улар олдинда…
Биласиз, телевидениеда ишлайман. Телевидение
одатда рекламага таянади. (Давлат буюртмаси бошқа масала) Реклама эса
аудиториянинг кенглигига қарайди. Юқорида айтилган жиҳатга рекламанинг алоқаси
йўқ-ку, лекин аудитория масаласи ўхшаш. Енгилроқ кўрсатув берсанг –
томошабининг кўп, оғир, таҳлилий, каттароқ нарса берсанг – кам.
Бугун виртуал оламдаги ўқувчи сиз айтаётган
залворли ижодкорлардан кўра ҳаваскорларни кўпроқ танийди. Бу гапларимиздан қанчаси
хафа ҳам бўлиши тайин. «Ўзинг ёзяпсанми – ёзавер. Бошқалар билан ишинг
бўлмасин, сенга ҳалақит беришяптими?» дейишлари мумкин. Лекин шеър деб ҳамма
нарсаниям ёзиб кетавериш ярамайди-да. Ҳар битта санага муносабат билдириш, ҳар
битта исмга мақтовлар ёғдириш ёки қизлар исмини жимжимадор қилиб териб чиқиш, ҳамма
айта олиши мумкин бўлган гапларни қайта ва қайта айтавериш… Гапирсанг ростдан
ҳам хафа бўлади…
Ижодкор акаларимиздан бунга муносабат ҳам
эшитганман: «Қўявер, вақт ўзи ажратиб олади яхши ва ёмон асарларни. Келажакка қайси
асарлар қолишини сен белгиламайсанку» деган. Лекин ўқувчининг диди-чи? Уни
ўлдириб қўямиз-ку?! Бўғинларини тўғирлаб қофиясини келтирсанг шеър бўлиб қолмайди-ку?!
Ачинарлиси, яқин келажакда бунинг оддий ҳолатга
айланишидир…
: …Балки айланиб бўлгандир? Шу ўринда келиб қолган фикрни айтсам: кўплар бармоқ вазнида ёзишни осон ҳисоблайди. Оқ шеърни мураккаб деб, уни тушунмаган, ҳазм қилолмаганларни ёки ёзганни айблаш ҳолатларига дуч келяпман. Менимча бармоқ вазнида ёзиш қийинроқ. Унда вазн, қофия бор, шуларга тушган ҳолда ортиқча бирон сўз ишлатмаслик керак. Оқ шеърда қолип йўқ, шеърни қолипга солиш эса барибир мушкул. Эркин вазнда эса оҳангларни келиштириш қийин. Бу жиҳатдан бармоқ вазни устун. Бемалолликда эса ўз номи билан эркин вазн. Бу гапларни юқорида таъкидлаганимдай, бармоқ вазнига юқоридан қарашлар пайдо бўлгани учун айтяпман. Менга иккиси ҳам ёқади. Яхши шеърларни ўқиётганимда жанрнинг аҳамияти қолмайди. Демак, гап жанрда эмас, ижодкорда экан-да?
: Баъзан шундай шеърлар ўқийсанки, жанрига ҳатто эътибор ҳам бермайсан. Жанри, қофияси эсингда ҳам қолмайди. Фақат оҳанг шуурингда қолади. Шеър сенга синггади, уни ҳис қиласан. Ана шунда жанрнинг аҳамияти йўқ эканлигини англайсан.
Мен оқ шеър ёки бармоқ вазнидаги шеърни
ажратмайман. Қайси шаклда бўлишидан қатъий назар ШЕЪР ўқийман. ШЕЪРга
мухлисман. Бу менинг мухлислигим ва менинг фикрим. Бошқаларда, балки бошқачадир…
Лекин муҳими – ёзиш. Ёзгандаям кимнингдир ёдида, кўнглида қоладиган қилиб ёзиш.
Кўп яхши шеърларни ўқиймиз. Баъзи шеърларни ўқиганингизда
роҳатланасиз, маза қиласиз. Ҳатто сизни ларзага солади ҳам айни ўқиш жараёнида.
Лекин бир муддат ўтмасдан ўша шеърни эслолмайсиз. Оддий қилиб айтганда ўша шеър
сизга «юқмайди». Бунақа шеърлар менда ҳам, сизда ҳам, бошқа ижодкорларда ҳам
бўлиши мумкин. Лекин баъзи ижодкорлар бор бўйи билан шундай-да. Нима дейсиз, бу
ҳам истеъдод маҳсулими ёки ясалган шеърлармикин?
Иккаласи ҳам бўлиши мумкин. Қандай қабул қилиш эса кайфиятга ҳам боғлиқ бўлса керак, бир дастурхондан ҳар ким таъби тортган таомни тановул қилгани каби. Баъзи шеърларни атай ёдламасак ҳам хотирамизга ўрнашиб қолади. Баъзиларини такрор уриниб ҳам ёдлолмаймиз. Бу энди илҳом каби ихтиёрий бир жараён… Тўғриси, бу саволингизга жавоб беришга қийналдим.
Менимча охирги вақтларда катта-катта нарсалар ёзолмаётганлигимиз сабаби ҳам шундан. Ўзимизга ўзимиз маҳлиё бўлиб қолганмиз. Ижтимоий тармоқда юз-юз элликта «ёқди» тугмаси ва беш-ўнта «баракалла», «офарин» деган сўзларни мезон деб билаётганлигимиз – бизнинг аҳволимиз…
«Адабиётда портлаш бўлмаяпти… Адабиёт ўлаяпти… Адабиёт хор бўляпти…» Бунақа иддаолар кўпайган ва аксари норозилар китобхонлар эмас, ижодкорлар. Ҳозирда «бестселлер» деб тақдим этилаётган асарлар билан ўзбек адабиётини таққослаш кўпайган. Имкон бўлганда «бестселлер»ларни кузатиб боряпман. Уларнинг аксарияти «чет элнинг хўрозқанди» деган фикрдаман. Азамат Қоржововни танқид қилиб, чет эллик Азамат Қоржововларнинг асарларини кўкларга кўтариб тақризлар ёзишлари ажойиб. Адабиётга ҳам мода кириб келди. Тижорат бор. Китоб бизнеси билан шуғулланувчилар, табиийки, рекламани қойиллатишга уринишади. Жалб этувчи муқова, жарангли ном, чет эллик муаллиф исм-шарифи, асарни ўқигани билан мақтанувчи ёки ростдан ҳам қизиқиб ўқиган кишиларга эргашувчи қатлам (афсуски, булар кўпи энди мақтаниш учун)… Дид умумийлашиб бораётгандай. Истаймизми-йўқми, китобни танлаб ўқишгача бир даврдан ўтамиз. «Бестселлер» ўқиётганлар ҳам шу даврда, фақат улар чет эл ижодкорларини ўқишяпти. Чет эл адабиётини ўқиганлар аксари ўз адабиётимизнинг маиший мавзулардан ортмаганини ёзишади. Аслида дунё бўйлаб машҳур асарларнинг салмоқли фоизи маиший мавзудан иборат. Фарқи: тарғиб зўр, ижод, ақл меҳнати юксак баҳоланади, асар асосида фильмларни қойиллатиб ишлашади, ўзимизнинг ёзарманлар кўкларга кўтариб тақдим қилишади. «Ёлғизликнинг юз йили»ни дурдона асар деб тақдим қилишган бўлса, биз ҳам дурдона асар деб қабул қилишимиз шарт эмас! Лекин асар устида ётволиб олишадиганлар борки, бу мухлисликдан кўра манқуртликка ўхшайди. Узр, қўпол бўлса ҳам фикрим шу. Асар кимларгадир ростдан ёқади, бундай сидқидилларга эътирозим йўқ, улар бошқа.
Бу ҳолат ўзимизнинг асарларга нисбатан ҳам бор. Кўпроқ ёзувчига нисбатан. Бир ёзувчини ўқиса бошқасини тан ололмай қоладиганлар бор. Чин маънодаги мухлислик бошқа нарса. Ўша ёзувчига тақлид қилиш, унга ўхшаб гапиришга ҳаракат қилиш, бўлса-бўлмаса ундан иқтибослар келтиравериш – бу ҳолатлар кўпайиб кетса одамнинг ғашини келтиради…
Сиз айтаётган «бестселлер»ларга келсак, улар фақат
сотув учун холос. Аслида «бестселлер» сўзининг асл маъноси ҳам шу эмасми? Лекин
ўртага чегара қўйиб олиш ёмон: «Кўп сотиладиган» ва «кам сотиладиган».
Истаймизми-йўқми, чет эл адабиётидан улгу оламиз. Ўзимизнинг «бестселлар»ларни
танқид қилиб, чет элникига тақризлар ёзаётганлар уларнинг фарқини ҳам
тушунтириб беришса яхши бўларди. Менинг бу борадаги тушунчам эса бундай: ҳамма
гап маиший мавзуни санъат даражасига олиб чиқа олишда. Ўша чет эл асарлари
одамнинг вақтини ўғирлаш билан бирга эстетик завқ ҳам беради. Маиший мавзу
адабий жиҳатдан ҳам қимматли қилиб ёзилган. Шунинг учундир унга тақриз ёзадилар.
Мавзулар ҳам тоифага ажралади, яъни ўзимизнинг
мавзулар ва жаҳонга чиқа оладиган мавзулар бўладими, деб ўйлаб қоламан. Бу
менинг ўқувчи сифатидаги хулосам. Чингиз Айтматовнинг «Кассандра тамғаси»
(«Охирзамон нишоналари») ва «Жамила»
асарларини олайлик. Иккаласи ҳам қардош тиллардан ташқари кўплаб чет тилларига
таржима қилинган. Лекин ўқувчи сони жиҳатдан «Кассандра тамғаси» устун. Чунки
мавзу жиҳатдан бу асар бошқа миллат, бошқа менталитет, бошқа дин ва бошқа ирқдагиларни
ҳам қизиқтира олади. Фақат ўзимизга қардош миллатлар доирасида шу икки асарни
солиштирганда эса «Жамила» устунлик қилади. Бунинг сабаби эса урф-одатларимиз,
менталитетимиз ва шунинг замирида ҳис қиладиган туйғуларимиз умумий. Айтмоқчи,
бўлганим, масалан Тоғай Муроднинг «Юлдузлар мангу ёнади»сини хорижликлар ўқимаса
бунга куюниш шарт эмас. Чунки у бизнинг миллиятимизни кўрсатиб, эслатиб
турадиган асар. Биз учун ғоят қадрли. Лекин Бахтиёр Абдуғафурнинг «Узбечка»си
кўп тилларга таржима қилиниб, чет элда мухлислари кўп бўлса, бунга фақат ва фақат
хурсанд бўлиш керак. Сабаби, бу асар мавзуси кўпчиликка алоқадор. Кўп
миллатларга ва кўпгина халқларга.
: Етказишга қийналаётганим фикрларни айтдингиз, раҳмат. Бир қўшимча қилсам: асарга менталитет билан ёндашиб ўқиш керак деб ҳисобламайман. Сиз ё менга ёқмаган тасвирлар қаҳрамонлар учун табиий ҳол бўлиши мумкин ва шунинг учун адиб уларни ёзган, ёзади. «Жамила»ни қирғиз бўлиб ўқиш керак, «Анна Каренина»ни рус бўлиб… Китобни тарбия воситаси дейишади, у тарбияда тақлид эмас, фикрлаш детали бўлиб хизмат қилиши керак.
: Бу фикрингизга тўлиқ қўшиламан. Инглизча ё русча асардаги ўта шахсий муносабатни ифодаловчи саҳналар бизга бегона бўлгани каби бизнинг мол гўштини паққос тушириб еяётганимиз ҳиндлар учун ғайритабиий туюлиши мумкин. Шу маънода ҳар бир асарни ўша миллат менталитетидан келиб чиқиб ўқиш керак. Тақлид эса умуман бошқа нарса.
: Одатда ижод ҳақида ижодкори эмас, кузатувчилар гапириб, баҳо беришлари анъанага айланган. Кузатганларимиз ҳақида ҳарна фикрлашдик. Ўз ижодимизга ҳам тўхталиб ўтсак яхши бўларди. Аслида деярли ижод қилмаяпман. Ўн йилча олдин кўпгина жанрларда ёзиб кўрган эканман: ҳикоя, қисса, шеър, публицистика… Тан оламан, аксари иш юзасидан, гонорар учун бўлган. Танқидсиз, фақат мақтовли муҳит билан хато қилаётганим(из!)ни англашим учун, афсуски, кўп вақт керак бўлди. Ҳозир фақат шеър ёзяпман. Кам. Ёзадиганим яхши чиқишига ишонсам. Шу вақтгача ёзганларимга ҳаваскор мақомини бердим, буёғини вақт ва сабоқлар кўрсатади… Мукофотлар учун, гонорарлар учун чиқарилган китобларимдан уяляпман. Булар ўзимни ҳақли ҳисоблаган баъзи ютуқларимни босиб кетади. Хулосам шуки: ижодкор ёлғиз бўри бўлиши керак! Ижод муҳаббатга ўхшайди, фақат ижод ва ижодкор, ўртадаги ҳар қандай одам ортиқча. Улар жигаримиз бўладими, дўстимизми ё мухлис, чалғитишади, муҳаббатлари халал беради. Ёзганимизга бегоналар берган баҳо ҳаққонийроқ бўлади.
Сизнинг ижодингизда ҳаваскорлик кўрмадим. Сизда ҳам
болалик машқлари, ёшлик ғўрликлари бор-у маълум мақомга етганингиздан кейин
оммага ҳавола қила бошладингизми ё қандай
бўлса шундайми? У ҳолда «шоир эмас, истеъдод туғилади» деган тушунчамни
парчалаган бўласиз.
: Таассуфки, тушунчаларингизни парчаламасам ҳам бироз ўзга ўзанга бураман. Нега болалик машқлари ёки ёшлик ғўрликлари бўлмасин? Менимча ҳар қандай ижодкорда, ҳатто фавқулодда истеъдодларда ҳам бошланғич машқлар бўлади. Ахир истеъдод меҳнат билан шаклланмайдими?
Навоийда яшаганимда, газетада, телевидениеда ишлаб юрган пайтларимда бир жиҳатга кўп дуч келардим. Бирор жойга метариал тайёрлаш ёки интервью олиш учун борганимда баъзан «Шоирмисиз?» деб сўраб қолишарди. «Шоирман» дейишга журъатим етмаслиги аниқ-ку, «Баъзи-баъзида ёзиб турамиз» деб қўяқолардим. «Мен ҳам ёшлигимда шеърлар ёзганман» деган мазмундаги гапларни кўп эшитардим. Ва баъзан ўзим ҳам «Мен ҳам йигирма-ўттиз йил ўтиб бирор ёш ижокорни учратсам шу гапни айтсам керак» деб ўйлаб қолардим. Ўзимга ишонч йўқ эди. Ўша «Бир вақтлар мен ҳам ёзиб турардим» деган истеъдодлар тирикчилик, оила, рўзғор ташвиши билан ижоддан узоқлашган, кейин эса қайта олмаган, деб ўйлайман. Айни вақтда мен ва менинг тенгдошларим – ана шу даврдамиз. «Сен ётиб олиб ёзсанг-у оилангга етарли шароит яратиб бера олмасанг… Сен шоир бўлсанг – болаларингни айби йўқ-ку» деб ўйлаб қоламан. Кўпчилигимиз уй қиламан, шароит яратаман, деб ана шу даврдан ўта олмай қолиб кетамиз…
Баъзан бир-икки ой ҳеч нима ёзмай қўйсам «Наҳотки,
энди ёзолмай қолсам-а?» деган ҳадик уйғонади. Тўғри, сўзларни қўшиб-чатиб
жимжимадор бир нималар тўқиб ташлаш кўпчиликнинг қўлидан келади, лекин ҳақиқий
ёзиш жараёнини ўзингиз тушунасиз-ку. Яна ёза бошлаганимда эса ўша ижод қилолмай
қолган пайтларни эслаб «Балки бу охиргисидир…» деган ўй ҳам ўтади.
Саволингизга келсак, мен кўп нарса ёзиб ташлаб,
фақат баъзиларини эълон қиладиган одам эмасман. Аввалдан шундай. Эълон қилинмаган
шеърларим унча кўп эмас. Ўзи кам ёзаман. Бу масъулиятми, ўзини-ўзи рад қилишми,
бошқами, билмайман. | 2020-05-19 | http://nodirabegim.uz/archives/2314 |
Сайтимизда ушбу лойиҳанинг илк иштирокчилари — шоира
ҳамда ёзувчи
бўлди. Марҳамат, Пруст анкетасидаги саволларга берилган жавобларни ўқишингиз мумкин.
: Мени тушунмаётганликлари хафа қилади. Балки бу менинг айбим билан рўй бераётгандир, аммо аниқ биламанки, атрофимдагилар ҳам кўпинча мени тушунишни исташмайди. Ўзбек адабиёти мисолида олиб қарайдиган бўлсак, фусункор реализм, танқидий-реализм, сюреализмни бу муҳит ҳам, китобхонлар ҳам ё хазм қила олишмайди, ё қийинчилик билан қабул қилишади. Мен шу реализм жанрини севаман, шунга ёзиқларим орқали атрофимдагиларга ғоямни етказиш жараёнида роса кўнглим чўкади. Шу кўп хафа қилади. Менимча, ўзбек адабиёти ё мен тарғиб қилаётган жанрга мослашади, ёки мен бевақт ўлиб кетаман.
: Ҳамма ўз ҳаётини яшамаслиги. Ҳадсизлик.
: Қанчалик ғайритабиий туюлмасин, бир умр сўлим Фарғонада яшашни истардим. Бу ерда яқинларим, дўстларим бор. Эҳтимол, бирор кун ўзим орзу қилган Парижга бориб, Луврни ва Гюго уй музейини зиёрат қиларман, Ясная Полянага бориб Толстойнинг қабрини. Венага бориб, опера томоша қиларман ёки Москвага бориб Третьяков галереясидаги ажойиб картиналарни. Аммо Фарғонага қайтиб келишим юз фоизга аниқ.
Истанбул келди негадир хаёлимга. Аммо, вақтинчаликка барибир. Дунёнинг ҳар бурчида яшаб кўргим келади. Шу ердан бошқа жойда узоқ туролмасам керак барибир.
: Менимча, бу талаба бўлганлигимни эшитганимдаги лаҳза бўлса керак. Давлат гранти асосида институтга қабул қилинганимда ростдан ўзимни дунёдаги энг бахтли инсондек ҳис қилганман.
М.Аббосова: Фарзандим туғилган лаҳза.
: Аслида мен барча хатоларни кўзимни чирт юмиб кечириб юбора оламан. Табиатан кек ёки гина сақлайдиган инсон эмасман. Шунчаки битта нарсани-хиёнатни кечирмайман, холос.
: Хато қилганини тан олиб, чин дилдан узр сўраса, ҳар қандай хатони (тағин ким билади?!)
: Мен яхши кўрган аёл персонаж-Татьяна Ларина. Пушкиннинг “Евгений Онегин” асарини ўқиганимда бу персонажнинг ички дунёсига, тарбиясига ва самимийлигига мафтун бўлиб қолганман. Орадан йиллар ўтган бўлса-да, Татьяна ҳануз севимли персонажим.
: «Ёлғизликнинг юз йили»даги Урсула
: Князь Андрей Болконский энг севимли эркак персонажим. Унда эркак учун зарур бўлган барча нарса- ғурур, салобат, виқор, кенг дунёқараш мавжуд. Толстойнинг мазкур персонажи каби бирор бир эркак персонаж тўлақонли қаноатлантирмаган мени, яъни идеалимга мос тушмаган.
М.Аббосова: «Телба»даги Княз Мишкин.
: Брутни алоҳида таъкидлаган бўлардим. У қадимги Римда демократик давлат тузумини ўрнатиш учун қўлидан келган барча нарсани қилган, ҳатто Цезарга суиқасд қилган. Шунингдек, Ахиллесни ҳам яхши кўраман. Гомернинг достонидаги бу қаҳрамон ўз довюраклиги ва матонати билан мени қойил қолдирган.
: Пайғбаримиз Муҳаммад Мустафо (с.а.в), Ҳадича (р.а) Оиша (р.а), Увайс Қараний, Имом Бухорий, Робия Адавия, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Увайсий, Нодирабегим, Зебунисо.
: Ҳаётда онам ҳурматимга сазовор, ўзбек адабиётида шоира Гулноз Мўминовани кўпроқ ҳурмат қиламан. Гулноза опа доим самимий ва нафақат ижодим, балки адабий жараён ҳақида ҳам ўз фикрини объектив айта олади. Шу жиҳати яхши.
: Ҳамма аёллар.
: Винсент Ван Гогнинг ижодини телбаларча севаман. Импрессионизм жанрига қизиққаним учун, шу жанрда ижод қилган барча рассомлар ижодига мойиллигим бор аслида. Ван Гогни кўпроқ яхши кўраман. Унинг картиналари шунчаки ҳайратланарли. Ҳаётни табиатда бор ранглар асосида сизга кўрсатади.
: Ван Гог, Клод Моне, Отто Ким.
: Фредерик Шопен энг севимли бастакорим. Унинг ҳаёти ва ижоди ҳақида ўқимаган китобим қолмаган ҳисоб. Мусиқаси доимий кайфиятимни ўзида намоён қилади. Қачонлардир кимдир Шопен мусиқасида жаннатнинг овози эшитилади, деганди. Шу фикрга қўшиламан. Унинг Ёмғир вальси ва Сирли ўрмон мусиқий композициялари энг севимли мусиқий асарларимдан.
: Шопен, Ботир Зокиров.
: Самимий, оғир ва босиқ. Шунингдек, характерида қатьият, ўзига ишонч ва мағрурлик бўлиши керак.
: Ҳалол.
: Меҳрибон, ғамхўр ва қалби тоза.
: Сирли.
: Мен одамлардаги меҳрибонликни қадрлайман. Ўзим ёқтирган, ўзимга яқин олган инсонларимга меҳримни доим улашаман, улардан ҳам шуни кутаман. Бу мен яхши кўрган энг яхши хислат. Айниқса, севган инсонингни тиззасига бош қўйиб, у сочларингни силаётган маҳал уйқуга кетиш ёки уни қучганча дераза олдида қаҳва ичиб, ташқарида ёғаётган ёмғирни кузатиб ўтириш-жаннатга тушиш билан баробар.
: Кенгфеъллик
: Менимча, ижод қилаётганимда ўзимни бахтли ҳис қиламан. Ижод менга таскин беради, бу дунёнинг ташвишларини унуттиради, руҳимни тетиклаштиради.
: Ёзаётганда, фарзандимни эркалаётганда.
: Ўзимнинг ўрнимда қолишни истардим. Ҳар ким шундай йўл тутиши керак, наздимда. Кимнингдир ўрнида бўлиб қолишни исташ- бу ожизлик. Ўша биз кумир деб билган ёки ҳавас қилган инсондек бўлишни орзу қилишдан олдин, балки унда йўқ нарсалар бизда бордир деб мулоҳаза юритишимиз лозим. Ишонаманки, шунда унда йўқ нарсалар бизда топилади.
: Ўзимнинг ўрнимда!
: Менинг дўстларим кўп эмас. «Дўстимда» деб айта қолай. Уни инжиқликларимни, характеримнинг паст-баландини кўтаришини истардим. Шунингдек, меҳримга яраша меҳр беришини. Қолгани муҳим эмас.
М.Аббосова: Шокирлик, тақводорлик, поклик, ҳамдардлик, ҳамқувончлик.
: Худбинлик – энг катта нуқсоним. Бу ҳол ўзимга ҳам ёқмайди. Лекин, худбинман. Нима қилай? Ўзгарадиган ёшдан ўтганман.
Дангасалик.
: Оқ рангни яхши кўраман. Унда беғуборлик бор. Оқ рангдаги нарсаларга қарасам кўнглим ғуборлардан фориғ бўлаётгандек туюлади.
: Бинафшаранг.
: Орхидея гулини ёқтираман. У қараган одамни тушкунликдан чиқараркан.
: Бинафша.
: Фламинголарни ёқтираман. Уларни четдан жонли кузатиш насиб қилса, бу дунёда жаннатнинг бир бўлагини кўргандек бўлардим.
: Қалдирғоч
: Аслида мен севиб ўқийдиган ёзувчилар жуда ҳам кўп. Ўттизтача чиқади санасам. Лекин, улардан бирини барибир танлашимга тўғри келса, Лев Толстойни танлардим.
: Габриэл Гарсиа Маркес.
: Яқинда Халина Посвятовская, Фуруғ Фарруҳзод, Суҳроб Сипеҳрий, Фернандо Песоаларнинг ижодлари билан танишдим. Бродскийни аслиятда ҳатм қилдим. Уларнинг барчасини яхши кўриб ўқидим худди Гейне ёки Ахматовани севиб ўқигандек.
: Бобораҳим Машраб.
: Вақт машинасини яратишни истардим. Шунда ўн тўққизинчи асрнинг иккинчи ярмидаги Европага кетардим. Йигирма биринчи асрдан том маънода зерикдим.
Рассомлик, айтганча, бастакорлик ҳам.
: Дераза олдида, креслода ўтириб, бир ўзим ҳовлидаги оппоқ бўлиб гуллаган ўрик дарахтини томоша қилганча ўлишни орзу қиламан.
: Жилмайиб.
: Индивидуал онг доим ижтимоий онгдан бир поғона баландда туриши керак.
Ҳаётдан маъно қидиравермай, ҳаётга маъно бағишла.
: Карантин сабаб қониқарли.
: Илон пўст ташлагандек, янгиланаётган ҳолатдаман қандайдир. | 2020-07-17 | http://nodirabegim.uz/archives/2599 |
Сайтимизда ушбу лойиҳанинг галдаги иштирокчилари — шоира
ҳамда ёзувчи
бўлади. Марҳамат, Пруст анкетасидаги саволларга берилган жавобларни ўқишингиз мумкин.
: Инсонга хос учта нуқсонни ёмон кўраман ва таниган-билганларимда бу нуқсонлар борлигини сезсам, бундай кишилардан узоқлашишга ҳаракат қиламан. Улар: иккиюзламачилик, ўз мақсадига етиш учун ҳар қандай пасткашликдан қайтмаслик одати ва ёлғончилик.
: Мунофиқлик! Халққа қилингани эса энг даҳшатлиси (кечирилмаслиги керак)!
: Парижда.
Қишлоқда. Усиз яшашни тасаввур ҳам қила олмайман. Гоҳида қорин дардидан бўлак мақсади йўқ одамлардан тўйиб кетсам-да, ичикиб интиламан. Қайда бўлмайлик ундамиз! Тошкент ҳам мен учун азиз шаҳар. Бу ерда онам туғилган, унинг қадим ва нурли кўчаларида болалиги, ёшлиги ўтган (меники ҳам ўтмоқда), шунинг учун доим муқаддас биламан. Яна қай манзилларда ризқ теришимизни Аллоҳ билувчидир!
: Албатта, бундай лаҳзалар кўп бўлган. Улардан бири, илк шеърим газетада чиққан пайт бўлса керак. Ўшанда саккизинчи синфда ўқирдим. Туман газетасига илк бор чиққандим ўшанда.
.
: Ёзиб тугатган он бирор “иш”ни. Ва уни Ватанга дахлдор билсам, арзитсам азиз ўқувчиларга, шу катта миллатга. Нафи текса, куч берса, руҳ берса ёзганинг ва буни маълум сониялар давомида бўлса-да ўзинг “тан олсанг”! Бахт, ҳа… бахт.
: Юқорида айтганим нуқсонларни ва хиёнатдан бошқасини кечиришим аниқ.
: Кўчирмачиларни. Улар руҳий касалдир. Адабиётда ўғрилик билан шуғулланиш учун (бугун), албатта, жиннихонадан қочган ва уни ҳеч ким қидирмаган бўлиши керак.
: “Анна Каренина” асари бош қаҳрамони Анна.
: Миллий адабиётда – Зеби (“Кеча ва Кундуз” Чўлпон). Кумуш бизда энг машҳур аёл персонаж, аммо Қодирий уни идеаллаштириб юборган, бироз ясамалик, бўрттириш бор. Зеби эса мазлум, Кумуш аслзода. Гарчи Чўлпон Зеби руҳиятини тўлиқ очиб бермаган бўлса-да (шоир у). Айбга буюрмангу, Зебининг дутор чалишини бир бор эшитгим келади. Жаҳон адабиётида – Маслова (“Тирилиш” Толстой). Ҳа, ўша фоҳиша! У Анна Каренинадан фарқли равишда мазлум. Аннада ўзи сезмайдиган туғилган ва тарбия топган муҳитидан юққан кибр бор (барибир уни севмай ўқиш жуда қийин), Масловада эса ғариблик. У ғўр қалб билан кўнгил қўйган ва булғанган, сўнг яна… Худди бахт ва муҳаббат унга катта келган либосдай. Ҳаётда Аннага ўхшаган қизни (аёлни) севиб қолиш осон (қаҳрамонлик эмас), Масловалар эса гўзаллигининг бадалини тўлашга маҳкум! Аннанинг бардоши охиргача боришга етмайди, Маслова эса яшайди, нақадар даҳшатли кечмасин ҳаёт чидайверади. Тирикларга доим қийин, синовли кунларидан омон ўтиш, ўтиш ва яшаш! (Аммо тан олиш керак Анна гўзал қалб эгаси!)
: Бу севимли персонажим ҳам Толстой асари қаҳрамони. Унинг “Тирилиш” асаридаги Дмитрий Нехлюдов образини жудаям яхши кўраман. Инсон – хом сут эмган банда, шу сабабли хато ва камчиликлардан холи эмас. Нехлюдов ҳам ёшлигида кечирилмас хатога йўл қўйган. Аммо, асар давомида ўз қилмишининг оқибатларини жуда яхши англаб етади ва буни тузатиш учун ҳаракат қилади. Бу ҳаракати туфайли у инсоннинг яшашдан мақсади нима эканлигини, инсонлар туйғулари ва уларнинг тақдири билан ўйнашиш мумкин эмаслигини, ҳар бир инсон Улуғ Мусаввирнинг шоҳ асари ва уни ўзгартириш яъни, тақдирига аралашиш катта гуноҳ эканлигини тушунади. Шу англам баробарида Нехлюдов инсонлик даражасидан улуғлашади, авлиёлашади. Балки, шу сабабли у мен учун энг севимли персонажга айлангандир.
: Миллий адабиётда: Деҳқонқул (“Отамдан қолган далалар”). Деҳқонқул бу биз. Демократик деҳқонқуллар тўдаси. Ота-бобосини унутган ва бунга парво ҳам қилмайдиган авлодлар. Жаҳон адабиётида: Гамлет! Мунофиқлик ва хиёнатга қарши курашмоқ. “Ўлиш ё қолиш – шудир масала”.
: Тўмарис, Алишер Навоий, Бибихоним, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Нодирабегим… эҳҳе, бу рўйхатни узоқ давом эттиришим мумкин.
: Улуғларга тўла тарих, аммо келажакда, замонада уларни кўришга кўз ўтмаётганга ўхшайди ёки йўқ. Қаҳрамонлар фақат тарихда яшайдими ё? Темур Малик, Амир Темур, Нажмиддин Кубро, Румий, Навоий, Жанна Дарк, Ганди, Толстой, Фитрат, Чўлпон ва б.қ (уларнинг сони жуда кўп).
: Онам.
: Онам ва адабиётчи опам (биз уни болаликда шундай чақирардик)! Аллоҳ уларнинг умрини узоқ қилсин!
: Клод Моне ва Ван Гог. Улардан бирини танлаб айтолмайман, чунки, ҳар иккисининг ижоди бирдек менга ёқади, кўзимни қувонтиради.
: Иван Айвазовский.
: Улар жуда кўп, менимча. Чунки, куйсиз, мусиқасиз ҳаётни тасаввур қилолмайман. Бастакорлар ичида Шопен, Моцарт каби классиклар бирга Эннио Мориконе (афсуски, яқинда дунёдан ўтди), мусиқачилар ичида Лео Рожасни, ўзбек бастакорлари ичида эса Султонали Раҳматов куйларини тинглашни яхши кўраман.
: Шопен. Унинг симфониялари бетакрор. Тиниқ, нозик ва юксак дид билан яратилган. “Валс”ини тингласангиз, тер каби барча ўй-ташвишлар секин-аста тўкилиб, баҳор гулининг бир япроғи каби енгиллашасиз, ҳаприқасиз, ҳаётга тўласиз! Суронга ботган дунёда нажот учун мусиқа борлиги инсониятнинг омади. Ғурбатга ботганингда Шопен ўзининг сеҳрли ва нозик қўлини беғараз тутади. Римский Корсаковнинг ҳам мухлисиман, ёшликдан! Унда кенглик, улуғворлик ва оҳангларни фавқулодда ўйнатиш қобилияти бор. Чуқур, чуқур таъсир этади сизга бари… Композиторлар ҳам ёзувчи. Мусиқада ҳеч бир сўз бўлмаса-да бир роман мутолаа қилгандай “бойийсан”. Корсаков уммон ва унинг теранлиги, улуғворлик ва мардликни мадҳ этади. Сен бу тор ҳаётингдан кенгликка чиқасану, туман ичра номаълум томонга сузиб бораётганинг билсанг-да, энди озодлигингни англайсан ва чексиз шодланасан! Оҳ, бу қандай улуғ туйғу.
: Мард, танти, бир сўзли ва жасур.
: Вафоли бўлиши керак. Ватанга, дўстга, оилага ва албатта, эркак деган номга!
: Ички олами гўзал, ибо-ҳаёли ва шак-шубҳасиз ақлли.
: Чиройли бўлиш керак, албатта. Улардан ортиқча яна битта нарсани талаб қилиш мумкин, сал камроқ гапиришни ва кўпроқ ўқишни! Хотинида ўқишга хоҳиш яшай туриб имкон бермайдиган (ҳеч бўлмаса уйида қўлига китоб бериб, шароит яратиб қўймаган) эрлар жоҳил ва мутаассибдирлар. Улар миллат оналарини оммавий саводсиз қилиб ташламоқда. Улар ўз фарзанди ва Ватанининг келажагига хиёнат этмоқдалар.
: Ростгўйлик.
: Самимий бўлиш!
: Ёзиш ва китоб мутолааси пайтида. Қолаверса, кўпинча ошхонада, ўзим севган таомни тайёрлаш чоғида ҳам буни ҳис қиламан.
: Ёзувчини фақат ёзиш, ҳақиқатни ёзишгина қутқаради. Бўлмаса ўзини ҳароб қилади. Бировга фойдаси тегмай ўлаётган ўсмирдай эзилади. Ёзиш – ҳаётдир.
: Ҳеч кимнинг. Ҳар бир инсон ўз ўрнида яратилган ва ўзига юклатилган вазифани лозим даражада бажариб дунёдан ўтиши лозим, деб ўйлайман.
: Қурилиш вазирининг. Қишлоғимиз йўллари жуда бузуқ. Тез ёрдамнинг шалдироқ араваси шайтон сўқмоқларида ўрмалаб марказга боргунича куни етмаганлар ўляпти, ойи тўлмаган хотинлар туғяпти! Мен ишонаманки, тўксон фоиз қишлоқда шу аҳвол. Шундай бўла туриб баландпарвоз Сity ларни нимага қуришяпти, ким учун? Ҳукумат раҳбарлари уялмайдими юпун ва ҳароб аҳволда яшаётган қишлоқ одамларининг кўзига қарашдан? Тасуввур этинг, ота зўрға нафас оляпти, машина ҳар силкинганида эса у оғриқдан ихраб юборади, боши томга тегади, сен эса ботаётган қуёшга ёшли кўзларинг билан қараб “порлоқ истиқбол”ни ўйлайсан! Бундай носоз йўлда Тез ёрдам фақат ажалнигина тезлаштириб беради. Шундай қилиб, қишлоқ одамлари қурилаёган Янги Ўзбекистонга бузуқ ва хароб йўлдан бормоқдадур!
: Дўстларимда бўлишини хоҳлаган хислатларим озми-кўпми уларда бор, менимча. Бўлмаса, дўстлашмасдим.
: Самимийлик, мардлик ва садоқат. Бундай дўстликнинг ажри катта бўлгани учун ҳам яқинларимга шуни тилайман!
: Ишонувчан ва соддалигим. Шу туфайли кўп панд еганман.
Кўп ўйланиб, ҳаракатсиз қолиш ва нафсни тийиш.
Бинафшаранг.
: Жигарранг.
: Қип-қизил атиргул.
: Атиргул.
: Кабутар
: Қалдирғоч. Улар полапонларини асрайман деб шифтга сирғалиб, инигача борган учта илонни ўлдирганман, иккита мушукни уйдан бадарға қилганман. Қалдирғоч одамзотнинг қадим дўсти (Нуҳ кемасидан) ва жуда чиройли, айниқса, қаноти ва кўзлари! (Лекин ҳозиргилари жуда сергап бўлиб кетишган).
: Лев Толстой.
: Толстой, Булгаков, Кортасар, Ҳемингуэй ва б.қ Барча ёзувчиликка садоқат кўрсатганларни улуғ санайман!
: Усмон Азим.
: Чўлпон.
: Йўқ, ҳозирча.
Ғайритабиийликни билмадиму ҳар ҳолда рассом бўлиб қолишни жуда истардим. Аммо ҳеч ўхшамайди.
: Аввало узоқ умр кўришим керак. Чунки, ҳаётда мўлжаллаган ишларим жуда ҳам кўп. Шундай қилиб, кўнглимга туккан асарларни ёзиб бўлгач, дунё бўйлаб саёҳат қилиб бўлгач, бахтли оила даврасида, сокин куз кунларидан бирида, деразадан тўкилаётган қуёш нурларига чўмилганча дунёни тарк этишни хоҳлайман.
: Ёлвораман, ўз рангимда, тусимни ўзгартирмай. Ёшликдаги маслагимга хиёнат этмай яшаганимни англаган ҳолда. Хиёнат қилмай Ватанга, дўстга, оилага ва албатта, иймон билан!
: Орзулар мақсадларга, мақсадлар ҳаракатларга айланмас экан, ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас.
: Бироз тушкунман айни пайтда.
: Мўтадил. Аммо вирусдан зарар топаётган ва очликка маҳкум бўлаётганларни ўйласам юрагим эзилади. Адабиётнинг шу пайт қўли тор туюлади, сўнг ундай эмас, деб таскин излайман. Йўқ, адабиётнинг қўли узун, фақат унга ёпиқ кўксимизни очсак бўлди. Аллоҳим офият берсин бутун дунёга! Адабиёт шифоси бўлсин башариятнинг! | 2020-07-19 | http://nodirabegim.uz/archives/2619 |
: Умримизнинг жуда қисқалиги. Юришни, гапиришни, атрофни ўргангунимизча қанча вақт исроф бўлган-а?! Бу ёғида ҳам ҳеч қанча вақт йўқ.
: Одамларнинг кўнгилдан йироқлашиб, роботлашиб бораётгани… Баъзида, онам болалик пайтларини гапириб берса ҳавасларим кепкетади.
: Ҳамма жойда яшай оламан. Кўпроқ жаннат ёқади.
Денгиз ё дарё бўйида.
: Ҳамма биринчи воқеалар: туғилишим, кўришим, севишим, қийналишим, афсусланишим, кечиришим, кетишим, қайтишим, ўлишим.
: Эээнг кўпи — шеър ёзиб бўлгандаги завқ.
: Имло хатоларидан бошқасини деб ҳазиллашаман.
Қасддан қилинмаган хатоларни. Кечираман, лекин ўша одам билан қайта гаплашмасликка ҳаракат қиламан.
: Билмай қилинган ва чин дилдан пушаймон бўлинганини.
: Бойсунлик Барчин опа.
: Ҳалича йўқ.
: «Самарқанд осмонида юлдузлар»даги Амир Темур.
: Авлиё Сергей.
: Амир Темур, Жалолиддин Мангуберди, Паҳлавон Маҳмуд, Саъдий Шерозий.
: Жалолиддин Мангуберди, Юнус Эмро.
: Онам.
: Бувим.
: Акмал Нур, Рафаэл Слекенов.
: Архип Куинджи, Акмал Нур.
: Нозима Ҳабибуллаева, ўзиниям, ижодиниям севаман.
: Бетховен, Римский- Корсаков, Астор Пиатзолла.
: Муҳаммад с.а.в сўзларига амал қилувчи бўлиши керак.
: Мақомига муносиб: чинаккам суянч, мард, солиҳ ва юксак тафаккурли.
: Илмли, фаросатли, гўзал, самимий.
: Ақлли, дид — фаросатли, оилапарвар.
: Қатъийлик.
Самимийлик.
: Ёзаётганим, ўқиётганимда.
: Янги асар чалишни ўрганаётганим ва янги пишириқ таёрлаётганимда.
: Ўз ўрним ёқади.
: Келажагимнинг.
: Бағрикенг, камтар, бир сўзли, дангал, жиддий.
: Ростгўйлик ва бирдамлик.
: Кўп ухлайман. Ҳаёт эса оз.
Ишонувчанлик.
Қора. Байроқ учун бўлса, мовий.
Мовий, оқ, пушти.
: Қора шаҳзода. Ўзиям жиддий гул-да!
: Орхидея ва атиргул.
: Кабутар, оригинал қуш.
: Оққуш ва кабутар.
Лев Толстой.
: Толстой, Нодар Думбадзе ва С. Моэм.
: Пушкин.
: Лорка ва Шавкат Раҳмон.
: Даврлар оша яшаш истеъдоди бормикан? Шахсан гаплашадиган одамларим бор.
Учиш (қанийди!).
: Ўлаётганимни билиб ўқишни. Калима қайтариб, ҳаётдан рози бўлиб, танҳо…
: Жойнамоз устида
Ҳаммасини бир кўриш керак.
: Бу кунлар ҳам ўтар, кетар.
Ҳаммасини бир-бир варақлаб чиқяпман. Бир нима устида узоқ қолиб кетиш ёқмайди. Бир ой бой, бир ой қашшоқ, бир ой ғайратли, бир ой дангаса бўлгим бор. Зерикишни ёмон кўраман. Сув дегани қайнаб ё оқиб туриши керак. Тозароқ бўлади.
: Мўътадил. Ижодий энергия бор, фақат дангасалик қиляпман. | 2020-07-21 | http://nodirabegim.uz/archives/2628 |
: Фурқат, дўстим, ўзбек адабиёти шаклланиш тарихига назар ташласам, ҳар битта авлоднинг етишиб чиқиши учун ўрта ҳисобда ўн йил керак бўлганини кўраман. Масалан, Чўлпон билан Ғафур Ғуломлар ўртасида ўн йил, Ғафур Ғулом билан Мирмухсинлар орасида ўн йил, Одил Ёқубов, Ҳоишимовлар орасида ўн йил… Лекин ажабланарлиси, сиз ва мен мансуб бўлган бугунги адабий авлоднинг шаклланиши учун ўттиз-қирқ йил керак бўлаяпти. Бунинг сабаби нималарда деб ўйлайсиз?
: Сиз ва мен мансуб авлод деганингизда тўқсонинчи йилдан кейин туғилган авлодни тушундим. Ва мен сиз каби фикрламаган бўлардим. Ўзбек адабиётида ҳар ўн йилликларга мансуб авлодлар етишиб чиққан ва чиқяпти. Тўғри, уларнинг адади кам. Аммо эътибор қаратиш керак бўлган муҳим бир жиҳат бор. Яъни, адабиётнинг ривожланиши албатта, сиёсий-иқтисодий омиллар билан чамбарчас боғлиқ. Масалан, биздан олдинги авлод. Уларда ҳам ўз сўзини айтган, айтаётган ижодкорлар бор. Лекин уларнинг айни ижод қилиши керак бўлган вақти турмуш ташвишлари билан ўтди, ўтяпти. Чунки улар “ўтиш даври” деган бир замонда яшашдики, унда энг муҳими ижод қилиш эмас, қорин тўйғазиш эди. Шу каби сиз ва мен мансуб авлод ҳам худди шу ўзандан ҳали чиқиб кета олгани йўқ. Ҳаммамизнинг асосий ниятимиз ижод бўлгани ҳолда ҳаёт учун “курашяпмиз”. Тўғри, бу худди баҳонадек туюлиши мумкин. Лекин бор гап. Масалан, ўзбек адабиётига катта шов-шув билан кириб келган 70-йиллар авлодининг иқтисодий-ижтимоий имкониятлари айни вақтдаги бизнинг худди шу имкониятларимиздан каттароқ бўлган. Масалан, уйидан чиқмай ижод қилишни ким истамайди дейсиз?! Бунинг учун албатта, ижодкорнинг иқтисодий ҳолати ҳавас қиларли даражада бўлиши керак. Ана шунда албатта мукаммал асарлар яратилади. Негаки, кўнгил хотиржам, келажакка ишонч бор бўлади. Ҳар ой ижарама-ижара кўчиб юрувчи бугунги кун ёш ижодкори, яъни менинг фикрим шулар.
.: Бу ҳақида қандай латифалар тўқилган бўлмасин, энг кўп китоб ўқийдиган инсонлар ижодкорларнинг орасида бўлади, барибир. Бироқ китобхонлик деган тушунча бўлак, китобийлик деган тушунча бўлак. Сиз ижодкорнинг китобийлиги деганда нималарни тушунасиз? Биз тенгқур ижодкорлар бироз китобий эмасмикан?..
.: Китобни ижодкорлар кўп ўқийди деган фикрингизга унча қўшилмайман. Умуман ижод қилмайдиганлар орасида ҳам китобсиз туролмайдиган инсонлар кўп бўлади. Айнан мисол келтирсам, икки тоғам бор, иккисининг ҳам касби ижоддан жуда узоқ. Аммо эсимни танибмани, уларнинг қўлидан китоб тушмайди. Худди шу каби бир амаким ҳам бор, у киши ҳам китоб жинниси. Китоб ўқимаса ухламайди. Энди ижодкорнинг кўп ўқишига келсак, нияти, орзуси керак бўлса “нони” шу китобдан бўлганидан кейин албатта кўп ўқиши керак-да. Бу биринчи гапингизга эди. Китобийлик. Бу менга жуда қадрдон ибора. Энам (онам) менга доим “Шу ҳамма ишингни китобий қилишинг шартми?” дейдилар. Бу ўринда Энам назарда тутган нарса бошқа. Яъни мен ҳамма нарсани айтилганидек, ўз ўрнида бажаришни яхши кўраман. Масалан, оқ бўёқнинг ўрнига ҳаворанг бўёқ ҳам бўлаверади дейишса, мен бунга қўшилмайман. Мен ижодкорнинг китобийлиги деганда нимани тушунаман! Ижодкор ўз дунёсига эга инсон бўлади. У ўз дунёсида яшайди, ўйлайди, фикрлайди. Муҳими унга ҳаммани ҳам киритавермайди. Назаримда бу китобийлик тушунчасидан фарқ қилади. Аммо яқинроқ тушунча. Мен мана шундай тушунаман. Биз тенгқур ижодкорларнинг китобий эканликларини сезмаган эканман. Қай бирини кўрсам бирор юмуш билан шошиб кетаётган бўлади. Ижодкор истаганидек бўлиши керак назаримда: хоҳ китобий, хоҳ бошқа.
.: Фурқат, гапимни хоҳ киноя ўрнида қабул қилинг, хоҳ жиддий – бугунги кун қаҳрамонлари блогерлар саналаяпти. Яқинда бир хонанда аёл ижтимоий муаммоларимизга бағишланган клип ишлаб ўша қаҳрамонларнинг – блогерларнинг эътиборини тортганидан ҳам хабарингиз бўлса керак. Шундай қилиб, блогерлар томонидан хитоблар, хештеглар ҳам пайдо бўла бошлади: Яша Лола! Маладес Лола! Ўша хитобу-хайқириқларнинг орасида эса “Сен қачон уйғонасан, Адабиёт!”, “Адабиёт қачон ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда ўз ролини бажаради?!” қабилидагилари ҳам бор. Бир тарафдан блогерларнинг айтгани тўғри. Бугунги кунда ёзилаётган адабий асарларимизнинг ижтимоий юки анчагина енгил, тан олиш керак. Лекин иккинчи тарафдан… Ижтимоий муаммо ҳақидаги ушбу сўроқнинг ўзи анчайин муаммоли-да! Масалан сиз, адабиёт муаммони ҳал қилиши керак, деб ўйлайсизми? Унда адабиёт билан журналистиканинг фарқи қаерда қолади?!
: Ўзингиз ҳам блогерларнинг айтгани қисман тўғри деяпсиз. Адабиёт фейсбук, телеграмм ёки бир сайт эмаски “фалон қишлоқда газ ёки электр тўки йўқ, шуни мутасаддилар ҳал қилиб бериши керак, бўлмаса жойингни бўшат” деб тўғридан-тўғри айтадиган. Адабиётнинг ўз ўрни бор, босадиган ўз тоши бор. Блогерлар айни вақтдаги масалани олиб чиқади. Масала ҳал бўлса бўлди, бўлмаса кейинги актуал масалани ёритиб кетаверади. Муаммо ҳал бўлгач унитилади. Кейинги, кейинги масалалар туғилаверади. Яъни илдизи билан қўпориб ташлолмайди. Бу учун блогерни айблаб бўлмайди. Улар ҳам қўлидан келганча ҳаракат қилади. Ортиғини эмас. Бадиий асар эса нафақат бугунги куннинг балки келажакнинг ҳам муаммоларини ҳал қилади. Раҳматли адибимиз Шукур Холмирзаевнинг 90-йилдан кейин ёзилган ҳикояларини, устоз Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Лолазор” асарларини эсланг. Уларда кўтарилган масалалар айни кунларимиз учун ҳам долзарблигини йўқотмаган. Холмирзаев қаламга олган: тадбиркорнинг зиёлидан “устун” кўрилиши, М.М.Дўст “чизиб кўрсатган” маддоҳликлар, хўжакўрсинликлар, дабдабабозликлар бугунги кун учун ҳам ечилмаган масала. “Бугунги кунда ёзилаётган адабий асарларимизнинг ижтимоий юки анчагина енгил, тан олиш керак” деяпсиз. Тўғри, кўп асарлар сиз айтгандек. Лекин бу ҳаммаси дегани эмас. Айни даврдаги оғриқ масалаларни ҳам кўтариб чиққан асарлар талайгина. Масалан, устоз Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхоннинг “Қиёмат” асари, устоз Эркин Аъзамнинг “Арбоб Қулов Парижга боради” асари ва тенгдошларимиз ёзаётган бир неча асарлар бугунги кунимизга ростакамига ойна тутган. Журналистика билан адабиётнинг фарқи, мен юқорида блогерларга қандай таъриф берган бўлсам, журналистнинг ҳам вазифаси худди шундай. Фақат журналистда масъулият каттароқ бўлади. Чунки унинг муқим бир иш жойи бўлади, шу сабаб уни “қўрқитиш” осонроқ бўлади.
: Хабарингиз бор, қишлоқда яшаб ижод қиламан. Ҳаётим давомида Тошкентга икки марта борганман холос, унда ҳам хуш-бехуш, соғлиқ масаласида… Шу сабаб, интирнет менинг пойтахтдаги адабий муҳит билан боғланишимда воситачи бўлди. Айнан интернет сабабли ижод оламида яхши дўстлар, суҳбатдошлар, устозлар орттирдим, қоралаганларимни ўқирманларга етказа олдим. Аммо минг афсуски, нима бўлганда ҳам ўзимга шунча яхшиликлар қилган интернетни севиб қола олмадим! Аксинча, ростини айтаман, ҳамиша ундан нафратландим! Интернет менинг наздимда одамларни қиёфасизликка, фикрсизликка чорлаётган малъун бўлиб қолаверди. Янаям аниқроғи, у охир оқибат инсонларда қиёфасизлик ва фикрсизликни авж олдиради, деган ҳавотирда яшаяпман. Билмадим, балки бу ичида ўзи учун олам яратиб олган бир ижодкорнинг биқиқ тасаввури махсулидир… Сиз-чи? Сиз ижодкорларнинг интирнет олами фаолларига айланишига, умуман интернет масаласига қандай қарайсиз?
: Интернет масаласи. Албатта, ҳар бир одам замон билан ҳамнафас яшаши керак. Шу каби ижодкорлар ҳам. Аммо ҳамма нарсанинг меъёри бўлгани яхши. Ижодкорнинг интернет оламида фаол бўлгани дуруст, аммо бундан у ижодкор сифатида ютқазади. Чунки интернет ўзига тариф берилгани каби ўргимчак тўри каби нарса. Ўн дақиқага кириб соатлаб қолиб кетиш мумкин. Шу жиҳатдан олганда агар ижодкор, нафақат ижодкор, балки бошқалар ҳам интернетдан фойдали мақсадларда фойдаланса албатта ўзи ютади.
Байрам Али, энди сизга
саволим. Адиб шахс бўлиши керак, дейишган улуғларимиз. Яъни у ҳар қандай таъмадан, мақтов у эътирофлардан
устун туриши керак. Бугунги кундаги ижодкорларда шу “шахс”лик сезиляптими?
: Адабиётимиз дарғаларидан бирининг бу гапи аслида бутун олам ёзувчилари учун дастур-ул амал бўлиши керак, десак муболаға бўлмайди. Аммо раҳматли Шукур Холмирзаев бу гапи билан фақат таъмагирликни, эътирофга ўчликни қоралаган десак, мана шу хато бўларди. Ёзувчи бу гапи билан аслида энг аввало маънавий қиёфанинг барқарорлигини, адиб деганнинг салобати, давр ёки жамият устидан ўз айтар сўзи бўлиши кераклигини ҳам кўзда тутган, назаримда. Саволингизга келсак, ҳа, мен хурмат қилган бир нечта ижодкорлар орасида ўшандай шахс бўлишга интилиш бор, яққол сезилади. Аммо бу борада шундан ортиқ бир нарса деёлмайман.
.:Байрам Али, Ижодкорга устоз қанчалик зарур? (ўзи ёзувчига нима учун устоз керак?) Ижодкор ўзига устоз деб билган инсоннинг таъсир доирасидан чиқолмай қолмайдими, сизнингча?
: Дунёдаги ҳамма нарсанинг тагида илм ётибди, дўстим. Озми, кўпми, барибир шундай! Шу жумладан, ёзувчиликнинг ҳам… Бас, шундай экан, ҳар битта бошловчи ёзувчи учун ёзувчилик илмининг мураккабликларидан бохабар қиладиган бир устоз, бир раҳнамо барибир керак бўлади. Лекин ижоднинг бошқа касбларда бўладиган устоз-шогирдчиликдан битта фарқи шундаки, ўша устознинг ўлик ё тирик бўлиши у қадар аҳамиятли эмас. Ижодкор устоз тутса, устознинг таъсирига муқаррар берилади, деган фикрингизга эса, унча қўшилолмаган бўлардим. Аслида, менинг назаримда ўзига хослик ярата олмаган, шаклланиб улгурмаган ҳарқанай ёзувчи – тақлидчидир! Кимгадир эргашмаётган, лекин тузукроқ ёзолмаётган ёзувчи ҳам тақлидчи! Бундай тақлидчиликдан чиқиб кетиши, шаклланиши учун эса абатта ижодкор кўп ўқиши, кўплаб адиблар услубини ўзида бирлаштира олиши керак. Биз яхши билган, ўзига хос деб атайдиган ёзувчиларнинг деярли ҳаммаси, айнан мана шунақа йўл билан адабиёт майдонида ўрнини топган десам, хато бўлмайди. Қисқаси, тақлидчилик ёки тақлидчиликдан чиқиб кетиш сиз кўзда тутган биргина устоз-шогирдчилик масаласи билан боғлиқ эмас.
.: “Ижод исёндир” деган эди Камю. Сиз ўзбек адабиётида мана шу параметрни кузатганмисиз ё айни вақтда кузатяпсизми? Масалан, фақат яхшилик, севги ва дўстлик кабилар ҳақида асар ёзилсаю, аммо унда бир “исён” сезилмаса… бунга қандай қарайсиз?
.: Мундай олганда, Камю тўғри айтган экан. Ижод, бу, албатта қайсидир жиҳатлари билан исён… Бир адибнинг ўт олган ўрмонни ўчириш учун тумшуқчасида сув олиб кетаётган чумчуқ ҳақида масали бор. Ўша масалда вахший ҳайвонлар чумчуқнинг устидан кулиб “Э, нодон! Шу бир томчи сувинг билан каттакон аланга сўниб қолармиди?”, деса чумчуқ “Нима қилай, қўлимдан келганини қилаяпман”, деб жавоб беради. Мен негадир ижодкор характерини ўша чумчуққа ўхшатаман. У қўлидан бир иш келаяптими, йўқми, масалдаги чумчуқ каби ўз имконияти даражасида дунёни озгина тузатишга, инсониятга хос бўлган иллатларга оз бўлса-да барҳам беришга ҳаракат қилаверади. Ўзбек адабиётида бўладими ё жаҳон адабиётида, ёки асар дўстлик ҳақида ёзиладими, севги ҳақидами, умуман у миттими асар бўладими, муҳташам асарми, аслида мен ҳар битта адабий асарнинг тагида шу интилиш, шу исён ётибди, деб ўйлайман. Ким буни қай даражада уддалаётгани эса, энди тамоман бўлак мавзу.
.: Сизнингча, ижодкорнинг буюртма асосида ёзган асарини ижод маҳсули дейиш қанчалар тўғри бўлади? Ахир ижодкорлик илоҳий нарса. Уни ёзишим керак деб режалаб ёзиш ёки буни ёз, деб буюртма беришса ёзиш ғалати эмасми? Ижод ғишт териш ёки мебел ясаш эмаску, айтганларидек ёзиб бериб.
.: Шундайликка, албатта шундай. Аслида табиати жиҳатидан бошқаларга нисбатан қайсарроқ саналгувчи ижодкор зотининг ҳеч бириям буюртма асосида асар ёзишни орзу қилмаса керак. Шунга қарамай нега буюртма асарлар ёзилаяпти? Мана шу саволнинг жавоби, сизнинг ҳам саволингизга жавоб бўла олса керак. Мен бугунги замонамиз зайлини ҳис этган бир вазиятда, буюртма асарлар ёзаётган адибларни буткул қоралашга ҳам ва айни пайтда уларни буткул оқлашга ҳам виждоним йўл қўймайди, Фурқат! Нима дей?! Бас, улар ҳақидаги хулосам ушбу: асарнинг буюртмага кўра, ё буюртмасиз ёзилгани эмас, мен учун қандай ёзилгани, адабиётга, санъатга қай даражада хизмат қила олаётгани муҳим. | 2020-03-13 | http://nodirabegim.uz/archives/1899 |
: Адабиёт мағрур нозанинга ўхшайди, назаримда. Эътиборга муҳтожмас-у, мудом эътиборталаб. Овозини баралла қўйиб газеталар, журналлар, радиолар ўшқиради: юртимизда олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, адабиёт ва қалам аҳлига яратилаётган имкониятла-ар…! Адиб ё шоир учун ҳозирланиши лозим бўлган шароит қандай бўлиши керак сизнинг назарингизда? Шовқинли давра, урҳога тўла саҳна уларга ёрдам берадими ёки акси?
: Дунёни тўкис кўриш орзусидаги хаёлпарастлар, деб биламан шоирларни (умуман ижодкорларни). Дунё эса ҳеч қачон тўкис бўлмайди, у аслан бир кам яралган. Мана шу камликка қониқмаслик изтироби уни тинимсиз ёзишга ундайди. Бунга замон измидаги шароиту шароитсизликнинг деярли алоқаси йўқ. Агар кимдир ёзмагини шуларга алоқадор деб билдими, демак унинг ботинида адабиёт учун куч берадиган изтироб илдизларининг борлиги гумон. Улар шунчаки, кўпнинг кўзи учун ижодкор кулоҳини кийиб олган артистдир. Ижодкор учун шароит—қоғоз ва қалам, ундан ортиғи эмас. Аммо ижодкорни ҳам қолганлар каби биологик организм эканлигини инобатга олса, қарич билан ўлчанадиган яшов мезонлари учун шароит керак. Шовқинли давраю урҳоли саҳналар ўзингиз учун қайсидир маънода керак бўлиши мумкин, аммо сиз ёзадиган шеър учун эмас.
: Шоир ўз даврининг виждони бўлиши керак дейилади. Виждонлар эса курашнинг турли услубларига таянади. Қайсидир шоир қаламни найзадек чархлаб адолатсизликнинг нақ юрагини мўлжалласа, қайсидири қаламнинг пати орқали ғашини келтирганларнинг қитиқ патига тегади. Яна бири четда туриб абадий ўзгармас туйғуларнинг, гулларнинг, қушларнинг, баъзида эса қуённинг суратини чизиб ўтиради. Умуман олганда, давр виждонларининг асосий эътибори қаерга қаратилиши лозим деб ўйлайсиз?
: Рауф Парфини биласиз, замон ва сиёсатга мухолиф шоир эди. Ундан сўрашибди, агар М. Солиҳ президентликка сайланиб қолганида нима қилардингиз деб. Шунда шоир унга ҳам мухолиф бўлардим деган экан. Шоир эътибори—тўкисликка интилишда, бу ҳар қандай давр чегараларини бузиб ўтадиган мезон. Менимча, муддао ниманинг “суратини чизиш”да эмас, нима мақсадда чизишда. Сизнинг бирорта шеърингизга кимдир: “реалликни ёзибсан, шундоқ бугунги кунимизнинг сурати чизилибди, ҳақиқатни очиб ташлабсан”, деса, бу баҳони қандай қабул қилган бўлардингиз?.. Мен шеърни, умуман олганда санъатни реалликдан анча баландда туриши керак деб ҳисоблайман. Агар у одамлар орасига кириб, нимадир учун курашишни бошладими, шу ондан бошлаб қуролга айланади, санъатник мақомини йўқотади. Демоқчи бўлганим, шеър реал ҳаёт чегарасидан баландда туриши ва одамларни ўзи томон чорлаши шарт. Унга ўқувчининг етиб бориши муҳим эмас, мана шу чорловга талпиниш, оралиқдаги босиб ўтиладиган йўл муҳим. Бу йўлни босиб ўтишга ўқирманни ундаш учун эса, хоҳласангиз гулнинг, хоҳласангиз тиғнинг суратини чизинг, буёғи истеъдод масаласи…
: Ёшлар ва кекса авлод вакиллари… Яқин орада бу жумла жуда кўп ишлатиладиган бўлди. Менга ер ҳали ҳам ўз ўқи атрофида айланаётганга ўхшаб туйилади ёки ростан шундайми? Вақтида устозларидан босиб-босиб ижод сирларини, адабиёт асрорини олган авлод чархпалак бизга келганда бахиллик қилаётгандек туйилади. Бугун талашиб-тортишаётганимиз “эркин шеър бизга керакми”, “-измларнинг таъми қандай”, “нега ғазалга қайтмаяпмиз” қабилидаги саволлар аллақачон катта авлод томонидан чайналиб, бу борада маълум келишув ва хулосаларга келинган. Биз кўрилган қисмларни қайта-қайта кўраверсак, унда сериал қачон тугайди?
Бу саволларга жавобнинг топилиши ҳам, топилмаслиги ҳам кўп катта ўзгаришлар ясамаса керак. Тасаввур қилинг, бир дарё бор, номи изтироб. Дарё Одам Ато тўккан кўзёшдан бошланган, адоғи қаергачалигини билмаймиз. Шоирлар белигича сувга кириб, кўнглини хўрак қилганча, дарёга қармоқ ташлаб ўтирибди. Энди қармоққа нима илинар экан? Албатта ато қилгани. Устоз деб билганингиз бу ерда қармоқни қандай ушлашни ўргатар, аввалдан нима тутишни ўргатолмайди-ку? Яна ўргатиши мумкин—хўрак қилиб кўнгилни эмас, қармоққа бошни ё ошқозонни илишни… Тутганингиз эса хўракка яраша бўлади. Асл моҳият дарё, қармоқ ва хўрак бўлар экан, чалғитувчи ўйлардан нима наф?.. Қармоққа илинадиган нарсани эса шоир эмас, шеърнинг ўзи белгилайди.
: Празидент қарори чиқди: “Китоб ўқиган “Спарк”минади!” Китоб мазасини билган-у, билмаган ёппасига ёпишди. Муносиблар ютуқли бўлди. Ҳар ҳолда китоб ўқиганнинг обрўйи бироз қайтди. Тахлам-тахлам саҳифалар чанги томон бурунлар қайтди мукофот илинжида. Ҳаммаси яхши кетаётганди. Аммо “бақ” этиб мамлакат бизнесменлари сайраб қолдику: “Бакалашка қопқоқ йиққан “Спарк” минади! Ўйинимда ютган “Спарк” минади! Томдан ташлаган “Спарк” минади!” Хуллас, аҳоли “Спарк” миниш учун китоб унчалик зарурмаслигини тушунди. Жаҳли чиқади кишининг. Қайси тегирмонга сув қуйишининг фарқи йўқ, муҳими арпамизни янчиб олсак, унимизни ҳалолласак бас. Ёки бошқа мисол. Том-томлаб асар ёзган, таржима боғларига эга устоз қайсидир луқмаси туфайли пастак ҳужрасидан осмонга термулиб ётган замонда маддоҳона икки қатор алжираши орқали “осмон-осмон”, “омон-омон” бўлаётганлар адабиётнинг ёш ихлосмандлари онгу шуурига “вирус” бахшида этишини қандай бартараф этса бўлади деб ўйлайсиз?
Гоҳида ўйлаб қоласан киши: “қопқоқ остидан бахт излаётган” халқ учун адабиёт керакми? Яна бир гап бор: санъат ҳеч қачон омманики бўлмаган, у доим тор доира мутахассислари, хослар мулки бўлиб қолаверган. Булар анча баҳсли масала. Сиз айтган ишлар киши кўнглида бир мунча илиқлик ҳам уйғотади албатта, ҳар қалай китобхонликка оммовий тус бериш, ўқирманларни рағбатлантириш яхши иш. Аммо асрлар давомида руҳи ўлдирилиб, ўзлигидан маҳрум қилиниб, уйғонганининг кўзига мил тортилиб келинган халқ давомчиларидан ҳалилар катта натижа кутиш ҳам ўринсиздек туйилади баъзан. Ижод ўта индивидуал ходиса эканлигини ҳисобга олса, ҳозирча фақат ёзиш керак. Ёзиш керакки, шеърингиз кўришдан маҳрум таналарнинг, ҳеч йўқса, қулоғига ноладек сингиб эшик бор томон чорласин. Адабиёт фидойиси пастак ҳужрадаю маддоҳлар от устидалиги масаласига келсак, айбдорлик юкини кўпроқ тузумда кўраман. Ҳанузгача бизда адабиётга сиёсий тус бериб келиняпти, ҳанузгача адабиётни саройнинг қошу қовоғига қаратиш билан андармон. Маддоҳлар эса, қўпол қилиб айтганда, булбулнинг сайрашини ҳам тепанинг раҳнамолигига боғлайверади… Сарой ва халқ ўртасида турувчи “кўприклар” эса, синишидан қўрқибми, фақат шу маддоҳларни сарой томон элтаверади. Тузум адабиётга, умуман ижоднинг барча шаклига сиёсатнинг юкини ортишдан тўхтамас экан, сиз айтган бошқа муаммоларнинг ечими ҳам ҳали вери топилмаса керагоов… | 2020-03-21 | http://nodirabegim.uz/archives/1930 |