az
stringlengths 3
1.15k
| lez
stringlengths 3
1.45k
| ru
stringlengths 3
1.28k
⌀ | source
stringclasses 3
values |
|---|---|---|---|
Burada torpaq çılpaq süxurların yarıqlarında və onların səthində kiçik ləkələr şəklindədir. | Ина накьв гъвечӀи лекеяр хьиз кьецӀил къванеринни кьваларин винел жеда. | null | qusar |
Bitki aləmi | Флора | null | qusar |
Rayon ərazisinin 70%-ni meşələr və kolluqlar təşkil edir. | Райондин чилерин 70% тамари ва кӀапӀалри кьунва. | null | qusar |
Kuzun və Ləzə ərazisində nadir kol şamı (qarmaqvari şam) bitir. | Тамара мегъуьн, пипин ва гийин тарар генани гзаф гьалтзава. | null | qusar |
Dağ meşələrində şərq palıdına, tozağacına, ağcaqayına, quşarmuduna, ayı fındığına, ardıca rast gəlinir. | Дагъдин тамар рагъэкъечӀдай патан мегъуьн тараралди ва гьакӀни верхьин, чӀуру чуьхвердин, цӀирицӀдин тараралди тафаватлу я. | null | qusar |
Subalp çəmənlikləri hündür boylu sıx bitkilərlə zəngindir. | Дагъларин синер сихдиз акъатнавай векьералди чешнелу жезва. | null | qusar |
Alp çəmənlikləri respublikamızın ən geniş yaylaqlarıdır. | Республикада и яйлахрин тай авач. | null | qusar |
Çay sahilləri boyu uzanan tuqay meşələrində qovaq, qarağac, zirinc, zoğal, çaytikanı, yemişan, meşə üzümü, şərq alması, meşə armudu, əzgil, alça, itburnu, böyürtkən və s. bitir. | Ина шумудни са жуьредин майваяр ава: мертер, чумалар, вацӀун кӀирияр, тамун ципицӀар, чӀуру ичер, чуьхверар, кицикар, чухлумпӀар, хутар, жикӀияр, инияр, мереяр. | null | qusar |
Dağlar, ələlxüsus Şahdağ çiçəklərlə zəngindir. | Дагълара, иллаки Шагь дагъда агъзур жуьредин цуьквер акъатзава. | null | qusar |
Heyvanat aləmi | Фауна | null | qusar |
Rayon ərazisində ən çox rast gəlinən heyvanlar Dağıstan turu, köpgər, ayı, canavar, vaşaq, meşə pişiyi, daşlıq və meşə dələsi, quşlardan ular, tetra quşu, göyərçindir. | Райондихъ гзаф девлетлу фауна авайди ина дегь чӀаварилай гъуьрчехъанвал вилик фини субутзава. | null | qusar |
Yüksək dağ çəmənlərində və qayalıqlarda keçəl kərkəz, Qafqaz uları, Qafqaz tetrası, qaya kərtənkələsi və qonur ilan məskunlaşır. | Адан чилерал гзаф дуьшуьш жезвай гьайванрик дагъдин цӀегь, жанавур, сикӀ, чуьлдин вак, къуьр, тамун кац, цуцӀул акатзава. | null | qusar |
Dağ meşələrində heyvanlardan qonur ayı, meşə pişiyi, canavar, meşə dələsi, meşə siçanı, quşlardan qartal, meşə bülbülü, ağacdələn, uzunquyruq arıquşu, qaratoyuq, tetra quşu, sərçə yaşayır. | Кьакьан дагъдин векьин чкайра ва кьуталра къушарикай лекь, свал, улар, Къафкъаздин тетра, дагъдин тамара лекь, тамун билбил, кӀекӀе, нуькӀ, чӀулав нуькӀ гьалтзава. | null | qusar |
Dağətəyi kolluqlarda tur, qaban, dovşan, vaşaq, vəhşi pişik, kərtənkələ, çöl gürzəsi, sağsağan, sarıköynək, ağacdələn, göyərçin, sərçə geniş yayılmışdır. | Дагъдин ценера авай кӀапӀалра гьайванрикай къуьрери, вакӀари, машахри, гьакӀни кӀекӀе, лиф, кӀвалин нуькӀ, керекул, хъипи нуькӀ хьтин къушари бине кутунва. | null | qusar |
Düzənliklərdə quşlardan sığırçın, boz kəklik, göyərçin, sürünənlərdən tısbağa, kərtənkələ, ilan, çöl siçanı məskən salmışdır. | Дуьзенлухра чӀулав нуькӀ, къвед, лиф, кьвал алай къиб, кашу, гъуьлягъ, чуьлдин кьиф гьалтда. | null | qusar |
Çaylar | ВацӀар | null | qusar |
Qusar rayonunun ərazisində respublikamızın iri şəhərlərini şirin su ilə təmin edən çoxlu bulaqlar qaynayır. | КцӀара чи республикадин чӀехи шегьерар хъвадай целди таъминарзавай булахар гзаф ава. | null | qusar |
Dağlıq zonada mineral sular, çay vadilərində isə içməli yeraltı sular çoxdur. | Дагълух чкайра хъвадай, вацӀарин патарив грунтдин ятар бул я. | null | qusar |
Qusar maili düzənliyi artezian sularının bolluğu ilə səciyyələnir. | КцӀар дуьзенлух артезиандин цин булвилелди тафаватлу я. | null | qusar |
Rayonda müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan isti sular və qaynar mineral bulaqlar çağlayır. | Районда жуьреба-жуьре начагъвилериз чара ийидай чими ятар ва минералриз элкъвенвай ргар ятар ава. | null | qusar |
Relyefin dərin qatları neftlə zəngindir. | Чилин кӀан нафтӀадик какахьзавай уьцӀуь цин игьтиятралди бул я. | null | qusar |
300 metrdən yüksəkdə buz bağlamış qrunt suları və buzlar, dağ tundrası zonasında isə bataqlıqlar əmələ gətirmiş qrunt suları mövcuddur. | 3000 метрдилай кьакьанра давди кьунвай грунтдин ятар ва муркӀар, дагъдин тундрадин зонада лагьайтӀа, уьленар арадиз гъизвай грунтдин ятар ава. | null | qusar |
Rayonun ərazisindən Samur, Qusarçay, Sudurçay, Qənərçay, Tahircalçay, Ukurçay axır. | Райондин чилерай Самур, КцӀар вацӀ, СтӀур вацӀ, Гъенер вацӀ, ТӀигьиржал вацӀ, КӀур вацӀ авахьзава. | null | qusar |
Samur çayı | Самур вацӀ | null | qusar |
Başlanğıcını Dağıstan ərazisindəki Kitin dağından (3600 m) götürür, Xəzər dənizinə tökülür. | Ада Дагъустандин Китин дагъдай (3600 м) кьил къачунва ва Каспи гьуьлуьз авахьзава. | null | qusar |
Qusar ərazisində Tahircal çayı (34 km) və Ukur çayı (28 km) ilə qovuşur. | КцӀарин чилерал адак ТӀигьиржал вацӀни (34 км) КӀур вацӀ (28 км) какахьзава. | null | qusar |
İlin isti aylarında yağış, qar və buzlaq sularından səviyyəsi qalxır və daşqınlar əmələ gətirir. | Чими варцара марф, жив, цӀрай муркӀар себеб яз алахьзава, селлер арадиз гъизва. | null | qusar |
Qelesuvar dağı yaxınlığından Abşeron yarımadasına kimi uzunluğu 271 km olan Samur-Abşeron kanalı çəkilmişdir. | КӀеле Сувар дагъдин патавай Абшерондиз вичин яргъивал 271 км тир Самур-Абшерон къанал акъуднава. | null | qusar |
Qusarçay | КцӀар вацӀ | null | qusar |
Başlanğıcını Bazardüzü, Şahdağ, Bazaryurd və Tufan buzlaqlarından axan sulardan alır və Xəzərə tökülür. | Базардуьзуь дагъдай кьил къачунвай и вацӀ Базардуьзуьдин, Базарюртдин ва Шагь дагъдин живедини муркӀари кьунвай кукӀушрай авахьзавай гъвечӀи хилерикай арадиз атанва, Каспи гьуьлуьз авахьзава. | null | qusar |
Sağ qolu Yatuq kam (13 km), sol qolu Arazan kam (8 km) çaylarıdır. | КцӀар вацӀун эрчӀи хел Ятух кӀам (13 км), чапла хел Аразан кӀам я (8 км). | null | qusar |
Bu iki çayın birləşməsindən Şahnabat çayı əmələ gəlmişdir. | И кьве хел галкӀана Шагьнабат вацӀ арадиз гъанва. | null | qusar |
Suyunun müəyyən hissəsi Cağar-Cibir və Samur-Abşeron kanallarına axıdılır. | Цин са пай ЧӀакӀар-Чпир ва СамурАбшерон къаналриз авахьзава. | null | qusar |
Ukurçay | КӀур вацӀ | null | qusar |
Samurun sağ qoludur, uzunluğu 28 km, hövzəsinin sahəsi 121 km2-dir. | Самурдин эрчӀи хел тир адан яргъивал 28 км, бассейн 121 км2 я. | null | qusar |
Mənbəyini 2020 m yüksəklikdən alır. | ВацӀу 2020 м кьван кьакьандай кьил къачузва. | null | qusar |
Yağış, qar, qismən də yeraltı sulardan yaranıb. | Марфарикай, живерикай, гьакӀни чиликай хкатзавай ятарикай арадиз атанва. | null | qusar |
İki çökəkdə yaranmış bu göl Baş Qafqazın suayrıcında, Tufançayın mənbəyindən 4 km şimalda yerləşir. | Кьве чӀехи чухурда арадиз атанвай и вир ТӀурфан вацӀун кефер пата, адавай 4 км-дин мензилда ава. | null | qusar |
Dörd tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş göl buzlaq mənşəli olub qar sularından əmələ gəlib. | Кьуд патахъай дагълари элкъуьрна кьунвай и вир булахрин ятари арадиз гъанва. | null | qusar |
Bol sulu dövrdə onun ərazisi genişlənərək 4 hektara çatır. | Ятар гзаф хьайи вахтунда ада 4 гектардин чка кьада. | null | qusar |
Dərinliyi 6 metrdir. | Деринвал 6 метр я. | null | qusar |
Şixmizə gölü Əcəxür kəndi ərazisində bulaq sularından əmələ gəlmiş göldür. | Шихмизе ЭчӀехуьре чил авахьунин нетижада булахрин ятарикай арадиз атанвай вир я. | null | qusar |
Onun sahəsi 1 km2, dərinliyi 3 metrdir. | 1 км2 кьван чка кьунвай адан деринвал 3 метр я. | null | qusar |
Dörd tərəfdən bitkilərlə əhatə olunmuş gölün səthi qışda buz qatı ilə örtülür. | Набататри элкъуьрна юкьва тунвай и вир хъуьтӀуьз муркӀади кьада. | null | qusar |
Süni göllərə Qalacıq, Bənövşə, Köhnə Xudat, İmamqulukənd gölləri aiddir. | Мисал яз ЦӀуру Худат, Манкъулидхуьр, Къалажух хуьрерин вирер ва "Беневша" вир къалуриз жеда. | null | qusar |
Rayon mərkəzində yaradılmış Bənövşə gölünün sahəsi 6 hektar, dərinliyi 12 metrdir. | "Беневша" вир райондин меркезда 6 гектар чкада эгъуьннава, адан деринвал 12 метр я. | null | qusar |
Şahdağ möcüzələri | Шагь Дагъдин аламатар | null | qusar |
Allahlar dağı | Гъуцар сув | null | qusar |
Azərbaycanın fiziki xəritəsində Şahdağın gözəllikləri ilə müqayisə oluna bilən ikinci dağ yoxdur. | Азербайжанда Шагь дагъдин иервилерив гекъигиз жедай кьвед лагьай чка авач. | null | qusar |
Bəzi tədqiqatçılar Qusar rayonu ərazisindəki Şahdağ, Şah yaylağı, Şahyurdu, Şahdüzü, Şahbulaq, Şahnabat kimi yer adlarını Şah Abbasın adı ilə bağlayırlar. | Бязи алимри Шагь дагъ, Шагь яйлах, Шагь юрт, Шагь тӀул, Шагьдин булах, Шагьнабат вацӀ хьтин оронимар ва гидронимар Шагь Аббасан тӀварцӀихъ галаз алакъалу тирди къейд ийизва. | null | qusar |
Guya Şah Abbas 1620-ci ildə özünün Cənubi Dağıstana hərbi yürüşü zamanı Yan silsilənin uca dağını Şah dağı, çadır qurduğu yaylağı Şah yaylağı və sair adlandırmışdır. | Абуру лугьузвайвал, 1620-йисуз Кьибле Дагъустандал вегьей Ирандин шагь Аббаса чи патан виридалайни кьакьан дагъдиз Шагь дагъ, вичин яракьлуйри пуна ягъай яйлахдиз Шагьдин яйлах тӀварар ганай. | null | qusar |
Lakin bu fikir həqiqətə uyğun deyildir. | Ингье им гьакъикъатдив кьадай фикир туш. | null | qusar |
Əsrlər boyu bu ərazidə yaşayan insanlar bu möhtəşəm təbiət abidəsinə ad qoymaya bilməzdilər. | Агъзур йисара ина яшамиш хьайи инсанри икьван иер макандиз тӀвар тагун мумкин тушир. | null | qusar |
Çox güman ki, ucalığına, əlçatmazlığına, mənzərələrinin gözəlliyinə görə bir zamanlar ona "dağların şahı" mənasını verən "Şahdağ" adı verilmişdir. | Гьавиляй адал "дагъларин шагь" мана гузвай Шагь дагъ тӀвар илитӀнай жеди. | null | qusar |
Uzaq keçmişdə ləzgilər Şahdağı "Allahlar dağı" adlandırmışlar. | Дегь чӀавара лезгийри 30-далай гзаф гъуцариз икрам ийизвай. | null | qusar |
Bunun tarixi çoxallahlılıq dövrünə gedib çıxır. | Гъуцар фад-фад дагълариз илифдай кьван. | null | qusar |
Bir çox qədim xalqlar kimi ləzgilər də dağların müqəddəsliyinə inanırdılar və əmin idilər ki, onlar ilahi varlıq tərəfindən yaradılıblar. | Агъадихъ галайбур лезгийри генани мукьувай икрамдай дагълар тир: Шагь дагъ, Шалбуз дагъ, ТӀурфан дагъ, Базардуьзуь дагъ, Китин дагъ, Питан дагъ, Сарфун дагъ, Кьелегъ дагъ, Жалгъан дагъ, Яру дагъ, Нисен дагъ, Вахчаг дагъ, КичӀен дагъ. | null | qusar |
Samur çayının bir tərəfində yaşayan ləzgilər üçün Şahdağ, o biri tərəfində sakin olan ləzgilər üçün isə Şalbuzdağ Ğutsarin suv Allahlar dağı hesab olunurdu. | Кьве дагъдал гьакӀни Гъуцар сув тӀвар ала: Шагь дагьдални Шалбуз дагъдал. | null | qusar |
Xalq arasında belə bir inanc var ki, 7 dəfə Şahdağın və ya Şalbuzdağın zirvəsinə qalxmaq bir dəfə Məkkəyə getməyə bərabərdir. | И рекьин четинвални тӀебиатдин басрухар фикирда кьуна иридра а дагъларал акьахун Меккедиз финиф барабар я лугьуда. | null | qusar |
Ləzgilər Tufan, Bazardüzü, Kitin, Pitan, Sarfun, Keleh, Calğan, Yaru, Nisen, Vaxçaq, Kiçen dağlarına da sitayiş ediblər. | Дегь чӀавара и дагъларин кукӀушрал акьахна, гъуцаривай чпин тӀалабунар ийидай лезгийри. | null | qusar |
Şahdağ şəlalələri | Шагь дагъдин чарчарар | null | qusar |
Respublikamızın ən gözəl və gur sulu şəlalələri Şahdağ massivində çağlayır. | Чи республикадин виридалайни иер, кьакьан ва гурлу чарчарар Шагь дагъда дуьшуьш жезва. | null | qusar |
Onların sayı 12-dir. | Ина 12 чарчар ава. | null | qusar |
Bu şəlalələr aşağıdakılardır: Gurgur, Kabaş, Tanurqan, Tanqu, Lavur, Latsar, Tsar, Çar, Qoşa şəlalə, Kvankil, Tsırıq, Tsiriq. | Абур агъадихъ галайбур я: Гургур, Кабаш, Танурган, Тангу, Лавур, Лацар, ЦӀар, Чар, Кьве чарчар, Къванкьил, Цырыгъ, Цириг. | null | qusar |
Qar sularından əmələ gələrək, sıldırımlı yamaclarda birləşən, gurultu ilə dərələrə tökülən bu şəlalələrdən ən böyüyünün adı Gurgurdur. | ЦӀразвай живерикай арадиз атана, кьакьанра сад садак акахьна авахьзавай и чарчаррин виридалайни чӀехидан тӀвар Гургур я. | null | qusar |
O, Kabaş dağındadır, 400-500 metr hündürlükdən axır. | Ам Кабашда ава, 400-500 метр кьван кьакьандай авахьзава. | null | qusar |
Şahdağ şəlalələri qışda donub buz bağlayanda da onların gözəlliyindən doymaq olmur. | Шагь дагъдин чарчарар хъуьтӀуьз муркӀади кьурлани, абурулай вил алудиз жедач. | null | qusar |
Rəssamın yaratdığı əsər kimi gözəl və təkrarsız olan bu şəlalələr gəlinin başındakı ağ duvağa bənzəyir. | Гъилив чӀугунвай эсер хьиз иер тир и чарчарар сусан кьилел алай лацу дуьгуьрдиз ухшар я. | null | qusar |
Qoşa şəlalə | Кьве чарчар | null | qusar |
Ləzə dərəsində çoxlu şəlalələr çağlayır. | Лацарин дереда цӀудалай гзаф чарчарар ава. | null | qusar |
Qoşa şəlalə ilə bağlı ləzəlilər belə bir rəvayət danışırlar. | Кьве чарчардикай лацувийри ихьтин кьиса рахада. | null | qusar |
Bir çoban bir qıza vurulur. | Са жегьилдиз са руш кӀанз хьана. | null | qusar |
Qız da ürəyini ona verir. | Рушан рикӀни гададал ацукьнавай. | null | qusar |
Lakin onun dövlətli valideynləri kasıb çobanla qohum olmaq istəmirlər. | Ингье адан диде-бубадиз чубандихъ галаз ваъ, паб кьена, кӀвале са кӀапӀал аялар амай кьуьзуь, девлетлу са касдихъ галаз къавум жез кӀанзавай. | null | qusar |
Qızı dövləti başından aşan bir dul kişiyə nişanlayırlar. | Свас тухудай йифиз гадади руш гваз катна. | null | qusar |
Cavanların yalvarışlarına əhəmiyyət verməyib, toy hazırlığına başlayırlar. | Идакай хабар кьур кьуьзуь чамран мукьвакьилибур балкӀанрал алаз абурун геле гьатда. | null | qusar |
Lakin bu xəbər Ləzəyə tez yayılır. | Дагъдин синел абуруз рушни гада аквада. | null | qusar |
Sevgililər dağın başına çatanda arxalarınca çapan atlılar onları dövrəyə alırlar. | Ксари элкъуьрна юкьва турла жегьилри чеб кьвалалай вегьида. | null | qusar |
Onları təqib edən atlılar heyrətdən donurlar: qızla oğlanın özlərini atdığı yerdə, çılpaq qayaların başında iki şəlalə yaranmışdı. | Абур аватай дередиз килигай чамран итимар пагь атӀана амукьда: рушакайни гададикай кьве чарчар хьанвай. | null | qusar |
Onların köpüklü suları gurultu qopararaq, iki gəncin nakam sevgisindən söhbət açır. | Абурун каф алай къайи ятари кьве жегьилдин бахтсуз муьгьуьббатдикай ара датӀана манияр лугьузва. | null | qusar |
"Şah yaylağı" | "Шагь яйлах" | null | qusar |
Qafqazın ən gözəl guşələrindən biri hesab olunan "Şah yaylağı" Şah dağının cənubunda, 2800-3000 m hündürlükdədir. | Шагь дагъдин кьибле пата, 2800-3000 м кьакьанвиле экӀя хьанвай и яйлахра гуьлуьшан йикъар гзаф, чӀимел йикъар тӀимил жеда. | null | qusar |
Bu alp və subalp çəmənliklərinə günəş işığı çox, yağıntı isə az düşdüyündən, aşağıda sıx duman olduğu, yağış yağdığı halda, yuxarıda aydın və günəşli hava olur. | Гьавиляй кӀамара цифер, марфар хьайила, кукӀушра рагъ хъуьреда. | null | qusar |
Buranın "Alp xalıları"nda otların və çiçəklərin hündürlüyü iki metrə çatır. | Инин "Сувун халичаяр" лугьудай яйлахра векьеринни цуькверин кьакьанвал 2 метрдив агакьда. | null | qusar |
Bu yaylaqlar əvəzsiz otlaq sahələridir. | И яйлахар тай авачир векьин чкаяр я. | null | qusar |
Şahnabat çayının yuxarı axını iki nəhəng dağ silsiləsinin arasındadır. | Шагьнабат вацӀун кьил кьве зурба дагъдин арада ава. | null | qusar |
Şahyurda yaxın yerdə, Şahnabat çayının gur axan yerində təbiət möcüzə yaradıb. | Шагьюртдиз мукьва, вацӀун гурлу чкада тӀебиатдин аламатди инсан гьейранарда. | null | qusar |
Şahnabatın iki sahilindəki nəhəng, sıldırım qayalar birləşərək, qol-boyun olmuş, təbii körpü yaratmışdır. | Шагьнабатдин кьве пата хкаж хьанвай зурба кьвалар вацӀун винел сад садак галкӀана, муькъвез элкъвенва. | null | qusar |
Körpünün altından axan dəli çayın gurultusu insanın canına qorxu salır. | Гургур къачуна авахьзавай гьайбатлу вацӀун дили ятари инсандин чандик кичӀ кутада. | null | qusar |
Həmin körpü haqqında belə bir əfsanə danışırlar. | Идахъ авсиятда халкьди ихьтин кьиса туькӀуьрнава. | null | qusar |
Kasan kəndində bir-birini sevən iki gənc yaşayırmış. | Касан хуьре ашукь хьанвай са рушни са гада авай кьван. | null | qusar |
Oğlan kasıb, qız isə dövlətli olduğu üçün valideynləri onların izdivacına razılıq vermir. | Гада кесиб лежбер, руш девлетлудан руш тирвиляй абурун диде-бубайри кӀанибур садсадавай къакъуднай. | null | qusar |
Bir-birinə qoşulub Şahdağa tərəf qaçan sevgililər Şahnabat çayının yuxarı axınına çatanda dəhşətə gəlirlər. | Чара атӀай жегьилар хуьряй катна Шагь дагъ галайнихъ фенай. | null | qusar |
Burada yol bitirdi: çayın hər iki sahilində nəhəng qayalar ucalırdı. | Инал рехъ куьтягь хьанвай: вацӀун кьве кьерни зурба кьвалар тир. | null | qusar |
Arxadan onları təqib edən atlılar gəlirdi. | КӀанибур балкӀанрал алаз муькъвелай элячӀнай. | null | qusar |
Yaxınlaşan atlılar bu möcüzədən heyrətə gəlib sevgililəri təqib etməkdən əl çəkirlər. | И аламат вилералди акур атлуяр лагьайтӀа, пашман хьана кьулухъ элкъвенай. | null | qusar |
O vaxtdan körpünün adı "Sevgililər körpüsü" qalır. | Гьа чӀавалай муькъвел "КӀанибурун муьгъ" тӀвар илитӀнай. | null | qusar |
İndiyə kimi həmin körpüdən at üstündə keçmək hünər sayılır. | Къедалди адалай балкӀандал алаз алатун гьунардай кьада. | null | qusar |
Ləzə kanyonu | Лацарин кӀам | null | qusar |
700-800 metr dərinlikdə yerləşən bu kanyon dörd tərəfdən dağlarla əhatə olunmuşdur. | 700-800 метрдин деринвиле экӀя хьанвай и кӀам дагълари элкъуьрна юкьва тунва. | null | qusar |