Datasets:
Svngoku
/
kisi-kongo-book

Dataset card Viewer Files Community
text
stringlengths
2
2.99k
Mu nkokela mosi mu ntangu a moko, na Nkumbi wa vova kwa Ntietie, e nkazi mono mpasi ngina zawu mu ntima. Nkento yi zolanga e mpe zeye toma ku nzola, kiadi ki mosi Vo nkanikinu mosi wuna muna ku nsompa, e toko ka fwete loz' e nkandi muna zulu ya luta vana ntandu nsanda s'ani kondwa kwa viakana Wawu mono bonso zeye, ki lendi vumbuka ngatu telama ye loz'e nkandi yoyo ko nana nzolele nkento Ntietie wa vutula: yambula twa leka, e mbazi tu zaya mambu mengi, Nzambi se ka tusonga keti vo dilendakana ovo ka wawu ko_ Ba yenda konso bulu ye fulu kiani. Lumbu kia landa, mu mene mene, na Nkumbi wa yuvula Ntietie mavimpi e? bosi wa yuvula keti vo bakidi ngindu mu nsamu tulele miawu mia longo? Ntietie Vo yi wawu, mono se ya teza sadisa nate nkandi mu zulu ye sotola yo ku nim'a nsanda vata dia se dia nkent' 0 zolele. Tumin'e lumbu kwa ba zitu baku vo ba ven e mvutu se twenda. yani lukaya. ndioyo.
Nkumbi wa yangalala, wa yenda mu lomba lumbu kwa ba tata ye nkazi za nkento ani. Mu mvutuk' a Nkumbi wa songa mvutu za ma ko ye nzadi kwa Ntietie. Ntietie wa lomba kwa Nkumbi mu kwenda kina kia nsona mu tala fulu ki lozelw'e nkandi mpasi vo ba kubama mu sund'e nkanu a longo Iwa nkento ndioyo. Lumbu vava kia fwana, kia nsona, ba yenda, ba Iwaka va Ntietie wa zieta zi nzo zi finamen'e nsanda vwandilwang' e mambu ye wakanana ye Nkumbi fulu ka kwenda kala ye nkandi ka sotolaBa kanana ye wizana mu ma wonsono_ Mu lumbu kia ma kananu; kia Nkenge, bayenda ye malavu; ba kota kuna lumbu; ba tambulwa mu zola ye ngemba kansi 0 tata mfumu lumbu wa vova vo: nkanu ngeye mosi se wa zenga wo, vo lenda lenda loz'e nkandi. Ba dia, ba nwa mu kiese, ntangu a loza nkandi va ya fwana, Nkumbi wa bak'e nkandi, bosi wa vova kwa bazitu vo ntangu yi fwene mu lozele nkandi kuna nim'a nzo yi finamen'e nsanda, Nzitu wa tambulwila ndomb'a Nkumbi. Ba zietoka kunim' a nzo ye Ntietie. E kolo Nkumbi ka baluka ku nim a nzO, wa ki vanin'e nkandi kwa Ntietie; wa tilumuka yawu kuna nsanda ye sotola yo vana fulu kia makananu kwa se dia mwan'a nkento. Nkandi vava ya sotoka vana nkat' a se dia nkento dia ndumba wa kaza mu nding'a vo: mwan' ame guta sompele, kadi e nkandi yi lutidi nsand eto Ndonga ya wonso ya yimbila ye kembela vo dia ludi e mwan'0 sompele, Nkumbi lendele loze nkandi muna zulu lut'e nsanda. Muna zunga kia wonso basivika diambu dia Nkumbi lendele somp'e nkento wa lembakana bulu ya mpila fulu, wa singa singa ngolo
45
mu Nkumbi wa nate nkaz' ani muna vata diawu, wa Iwaka ye vutula matondo mu zola ye ngangu za Ntietie. Ka va luta ngonde za yingi ko; Ntietie wa mona nkento ka fwete sompa, kiadi diaka vo mu ku nsompa,e toko di kunzola, ka fwete tambulwila vita koboka ye leka ka vita kala kuna nsi nkela yi ziamina se yo VO mwana wawu VO yi wa ntete muna wuta diawu. Nkanikinu wowo wa vengomonanga matoko ma yingi mu tina ziama mu zola nkento. Ntietie vava ka mokenena wo kwa Nkumbi, wa vewa kwikizi vo ka dia bala kwani mu kota mu ziami kimoyo vo se zolele nkento aku; mono se ya sadisa; nzeye mpila wa nsadisila mu wame nkento. Ntietie wa yuvula Nkumbi: nki a mpila ka ku nsadisila mu vayika mu ziami? Nkumbi vo dia fioti kwani: vo se 0 nzitu fwidi; se beza kutu zayisa. Va tu kwenda se twa zaya lumbu ka ziama ye vena ka ziama E mono se ya tala kina ba yantik' e tim'e nkala; mono mpe ngyantikidi e tim'e nwa wu kwenda ye muna wulu di ziamin'e nzitu eto. Vo ba manisi e tima, mono ntubwidi e ntupa ye vena koko kia wulu. Ngeye nkazi, kina kulumuka muna wulu; fwete kwenda diati, wenda sietokingi, wendanga kuna koko kia wulu kina yi kusonga. Mu zika e ntoto wawu kwenda sotokingi ngeye wendanga kuna koko ye vena kota muna nwa, widi wo e? Ku lendi fwa Ntietie wa vutula vo ntondele; ka vena diambu ko, se ya mokena ye se dia nkento ndioyo. Vava kwa kia, wa yenda kuna vata dia se dia nkento ye mokena mu sompa mwan' ani mu zola ye vanga mena bazolele mu lolo. mpila. singa ngudi ndioyo, kimoyo ko, singa singa ko, longo
Se wa yuvula Ntietie ngeye zolele vita muna ziami lumbu yi fwa yovo ki fwe mwan' ame? Ntietie wa tambulwila. Se dia mwan'a nkento wa sia lumbu kia longo: muna kia mpangala luiza bong'e nkento eno. singa ngudi
Mu ndwak' a Ntietie kuna belo muna kiese ye mayangi wa samuna kwa Nkumbi ye nkento ani vo mambu ma tomene, kia mpangala tu kwenda ku nata keza lambila. E nkazi se ngeye kak'e wawu vo mfwila mu wulu dia nzitu: ngeye. Nkumbi wa vutula Vo ve, ka dilenda kani ko, ngina vava Ba kubamanga mu mena ma sompelwanga vava kia fwan'e lumbu kia mpangala ba yenda, Ntietie wa yuvulwilwa vena ntend'a nkongolo vo: zolele kibeni wa vita kuna nsi a mvumbi a se evo ngudi a nkento zolele sompa e? Ntietie muna wu nkabu ye nzengo a ntima wa vutula vo: nzolele. Ndonga ya kaza vo: tala zowa dia nuni, se di fwa mu kuma kia nkento_ A wonsono a mana tina ngeye finuni nuni se fwa kwaku mpamba. , e se ye se mbuta za wantu, fioti fi sidi se ba fwa kwau. longo, ngudi
Se dia mwan a nkento wa vova diaka kwa ndonga: lutomene wa mbe? Eno kulu lumbangi za mona meso mu nsilu miami mitwa viok'e vava, mono se yi van'e mwan'ame mu vuvu kia sia vo kina yi fwa evo nkaz' ame ka konso ndion'0 vita va ntandu a nzitu ka ziama muna wulu di mosi. Lwenda mawu ye lunda mo, kina ma fwa,
46
vangama ka lusiviki moko, ka ma kala ma mpa wunu makubamene ye wizana. 0 mwan' ame wele mu ntalu a ziama kimoyo mpaka nkatu; wawu nze? Yi mene tu wizanene: lwenda kia mbote. ko;
Ntietie wa nat'e nkento andi mu kiese ye luyangalalu; mu zola ye vuvu kia ngangu ye malongi ma Nkumbi. Mvula za fioti kaka za vioka, a nkento Ntietie wa ku nsuka wa fwa Ndonga mu zunga kia wonso ba mona mpasi mukuma kia Ntietie se ziama ki moyo. Ndonga ya kala ku mambu ma luziku lolo mu mona Ntietie se ziama kimoyo. Ntangu tima ziami vava ya fwana; Ntietie wa yenda ye Nkumbi mu mona fulu ye wizana vena ka kotela muna nwa ye ntumpa ka vayikila. Ziami kia timwa; bosi Nkumbi wa vanga mena ba wizana ye Ntietie. Nkento wa kivondanga ye dilu,wawu vo yakala ka fwete ziama kimoyo ku mosi ye ani wa fwa. Kuna ziami Ntietie wa kanana ye nkento mu mpovo ezi: <Ngyele fila mama, se ngiza twa sas'e bana ye lunda tata> Wa kulumuka muna ziami bosi nzitu ani wa kulumunwa ndonga ya toma dila Ntietie ka mu ngudi a nkento wa fwa ko Ntietie wa kwikila ye vanga mpila ka wizanena ye Nkumbi. Mu lunganes'e nsilu, Ntietie wa ziama ye nzitu ani mu wulu di mosi mu song'e zola mu nkento ani ngudi yela singa ngudi
E kolo ba vutulang'e ntoto; Ntietie wa yend'a sietokingi kuna nwa wa tima Nkumbi, wa yenda tomboki ye kun'a ntumpa, kuna nsuk'a nzikilu wa vayika ye watilumuka; ndonga ya susumuka mu mona Ntietie 0 zieme se vayikidi; ntoto ka wa katuka ko muna ziami kia nzitu, dia sivikwa kwa wantu wonsono. Diambu diodio dia toma mwangana mu zunga, dia vovelwa mu fulu ya wonsono, kiadi mu vutuka mu nzo, nkento ka yangalela diaka yakala longo lwa fwa kadi nkento wa monanga wonga wa ye yakala dia ziama ye vayika diaka mu ye ena kinu ziama ko. Nsamu wa vwandilwa muna vumu ye kanda dia nkento, kuna nsuka nzengo ya bakama ya vutul' e nkento kuna nzo Ntietie Ma vata ma zunga mena ma kele vena nzikilu nkento ba tumiswa ye samunwinwa nzengo a kanda mu vutul'e nkento mu nzo a Ntietie ka nele vo nkento wa mu wonga wa zinga ye Ntietie wa ziam'e kimoyo mu zola nkento andi. ko, zinga zinga ngudi dilanga 7
Nkangu a zunga wa toma yangalala ye vutula matondo kwa mfumu a kanda mu nzengo ngangu ba bakidi mu zitis' e nkanikinu ye nsiku mia siwa mu nsompelo lolo. E mfumu za zunga za sola ndona za makento mu sala mokena ye nkento mpasi vo ka katul'e wonga, ka lenvoka mu vutuka mu nzo a tata Ntietie wa nkaz' andi. Zi mfumu za siamisa ndona za makento mu kwikidisa nkento VO mu kisi nsi eto e nsilu mfuka. Wawu Vo dia wizananga muna luyantiku Iwa dizi vangama; wowo kaka wu difwete kadila; nengwa ka lenvoka, ka vutuki muna nzo a Ntietie. longo longo, yani
47
Mu nona kiaki mu vovelo mambu ma yingi ma lenda kufikilwa mu 'eyi: mpil
1. ~Zola va kati kwa Nkumbi ye Ntietie kwa ba sadisa mu lenda sompa ba kento mu katuka mu kimpumpa. 3. _E ngwizani ye luzolo mu ki sadisa yi tuku dia ngolo ye wu nkabu mu tonda ye tambulwila nsilu mia milenda vonda ye vidisa moyo, kansi vuvu ye kwikizi mu ngangu ye wumbangu mu ki sadisa wa kalanga mu ngindu ye mavanga mawu. mpasi 2. ~ Zola kwa kotesa nsadiziani mu awu ye ku a vana ndungidi mu mfundu ye ntiakalakani a kelenge zawu. 4 ~Dia toma sikidiswa ye monekeswa mu songela vo e nsilu yi mfuka kwa esi nsi yayi: vo tambulwila fwete vanga dina tambulwidi; yi kuma mvovo ye ma vanga ma fwete landana ku mosi. ~1.0 Ntietie yi nkwa tambulwila ye vanga dina ka tambulwidi kana nkutu vo dia yovo dia vonza muna moyo andi. Yi sia vo wa futanga mfuka za nsilu miandi. 5.0 mpasi 5.9 Ntietie ye nkento ba songa nswaswani za ntindu evo mpila zola kwa wantu a zinganga mu nza. ani 5.0 _ 2 E nkento ka sompa, kiadi vo e diambu dia mbote kwa kansi mpasi dia vanga kwa wa nkaka wa tondanga; ovo se mpasi di lenda twasa kwa yandi wa vengomokanga. Di songele vo e ndion'enkento nkundi a dia ye nwa; mu ntangu mpasi ka nkundi ko. E kuma mu ntangu yakala; Ntietie ka vayika muna nziami, nga dia kiese kwa yani, nga ka fwete vana lusadisu mu vava nlongo ye futwa mu katula mabibi ma zitu dia ntoto ye nkel'a andi ya ntesama va ntandu vava ka vita muna nziami. Wa vitisa tinisa moyo andi wa kala wa vienga ka mu sadisa yakala wa kala wa yoya ye fienga dia mu nsi a ntoto ka yukulukila zingila ko. Wa kota mo mu songa zola mu wawu nengwa se wa nsia va fulu kia tebwa nana ka fwa ko yani ngudi yandi yani
Kiadi nona ku nsuk'ani ki sisidi kiuvu kwa ntangi mu zaya ngeye ku nki ndambu wuna? Ya nkundi dia ye nwa mu ntangu kiese? Vo wu nkundi mu ntangu mpasi?
Mu zingu kia konso vangwa kia moyo mu kalanga ye mambu ma yingi. Tuka bulu ye wantu kalanga ye nsatu za dia, za nwa maza, fulu ya luvuvamu mu lundila moyo andi. Kwa wantu va kotanga nsatu za salu; za longoka ye zaya zunga ya nkaka ya nsi. Mambu momo ma natanga vangwa mu zieta evo kangala. Kangala
48
yi telama vena fulu kalanga ye kwenda ku fulu kia nkaka. Vangu diodio dia kangala yovo zieta di vangwanga kwa wantu ye kwa bulu mu vava lungisa mena ma sosanga ma kondelo vena ka kalanga. zingu
E si kongo mu nsasilu za matoko ye ndumba muna mavata ye zunga yawu ba swaswanesang'e nkangala za wantu mu kunku Nkangal' a mbote ye nkangal' a mbi yovo nkangal' a singama ye nkangal'a <tekama) yole.
Muna ma vata mwa zingilanga ndong'a wantu; mu ndonga yoyo mwakalanga mpe evo ntindu miole mia wantu: a mbote ye a mbi, a singama ye a tekama: E mbote muntu ka ya kala evo ka yi tadidi mu vonga kwa mpolo evo luse Iwandi ko Ka swika kwa ntel'andi ko ngatu vonga kwa nitu ani. E wete wa muntu Wu monekanga mu mpova; nsadilu ye zingu kiandi va meso ma mu belo evo mu vata 0 muntu mbote nkwa ngemba, nsadisi, mu nzodi buka, nkwa nkenda ye nlongi a kaka mu mena kazeye. Ka nkwa kisana nlembami, nkwa walakazi ye nsadi, ka zingilanga ngatu dila mu kiufuta kia ko. Nkwa ziku ye luzitu mu wantu ye mvwilu Wa sakalala va ndonga ye nzodi longoka mena ka zeye ko. mpila nkangu ko, ngani ngani.
0 muntu mbi ka ndiona wun e mpolo tekama; nzunu ye nwa wa wole meno ko. Ka ndiona wa vanguka ko. 0 muntu a mbi yi muntu wa nkwa lulendo, ntiamfu; nkwa mvezo; ndion'0 kimonanga vo ka fwananene ye muntu ko. Ka simakananga diambu ko, nkwa ngolo; kana nkutu va ntadisi a zi mfumu ,yandi ka ki banzilanga vo sundidi. Muna vata; zani ngangu; ngolo ye yima e yani yingi. Nkwa luvunu, lenda kala mwivi ye nkwa matingu; ka zolanga kula kia wantu nkaka ko. yandi
Wawu VO leke muna zi nzo za ma se ye zawu bakalanga ye nsatu nsakana ye longoka mena balembi zaya evo mona muna zi nzo za finamena ye nzo awu Wawu vo ka bazaya nswaswani a fu ya mbote ye ya mbi ko, se evo wunikinanga mpila moko ya wana basakananga. Kansi a ma se ye a zayanga fu ya esi .vata ovo fu ya z'a kundi a mwana ka ya mbote ko, muna lembi tekek'e mwana, wa kanikinwanga mu lembi kota mu kula kia mwana ndiona wa ngudi nkwa fu ya mbi. Ovo mwana ndioy'0 siminu mu lembi kala mu kula kia wan' a ngudi a mbi, se ka widi se ye ba nkatula nswa mu kangala mosi kondwa kwa se evo ngudi. Wana batiniswanga mu finamena muntu 0 zayakene vo wa tekama, wa mbi. 0 muntu mbi wa vengomokwanga tuka kwa zi mbuta ye a leke mu lembi sambulwisa mavanga ma mbi kwa bantu. ngudi ngudi ngudi ngudi, ko, ngudi yani
Mu nkangalelo muntu 0 toma longokanga mambu mayingi ma mbote ye ma mbi; di kalanga nzengo a nkangadi mu sola mena ka longoka. E si nsi eto a kangalanga mu kati a nsi kondwa nkanda ngatu konso dimbu kia luyalu. Mu nzietelo ka dia kala mfunu mu nzimbu ngatu madia mayingi mu nzila ko. Wawu vo fu ya mbi ka ya kala
49
ya yingi ko, muntu wa zieta ye vuvu kia tambula lusadisu mu nzila mu yi ko ye nzadi ye kuna ka Iwakila mu zunga ye mu vata ka kanini kwenda. Ngindu za ki sadisa za yalang' e nkangu a kongo. 0 nkongo wa zaya nzala ye mpasi za muntu 0 sisidi nzo ye mavwa mandi mu kwenda tala nsamu ku vata dia nkaka. Muntu ndioyo wuna mu nzietelo evo mu nkangalu wuna ye nzala dia ye nwa maza, yikuma vo zi mbuta za wantu a longang'e a leke mu sadisanga konso muntu ndiona ba mwene wizidi mu vata; ovo wuba kayisi, ba fwete zola zaya: nani kena, yi sia vo zina diani, vata ka tuka ye vava zaya kwe ka twa kwenda. Mu ntangu yoyo ka mokeneswanga, ka fwete vewa ntafuna (nguba ,madioko yovo mankondo) ye maza mu vundila mu vata diodio.
leke mu vata wawu VO siswanga mu kiyekwa kia mbut' a muntu evo kia ndon' a nkento yi natang'e nsamu kwa mbuta ye nkangadi ndioyo mu mokena ye mbuta wanukini mu vata. Ndioyo mbut'a muntu mu mokena ye nzenza wa lombang'e mvil a nkangadi evo mu nduti a nzila. Ovo se nkwa luvila Iwa esi vata ye kanda diodio; 0 mbut' a muntu ka lendi ku ngyambula kenda 'e yoyo ko, kondwa dia lulungu. Di vovele vo nzenz'awu a kanda evo nko ye nzadi, se ka fwete talwa mu ntadilu ya mpil' a nkaka. Mu fu ye zingu kia mpil'e yoyo; wantu a toma vwizana ye ku kizitisa mu nzietelo ye zaya nkenda za nkwen'0 kangele, sisidi e nzo ye ma vwa wawu se fwa nzala ye vwina se kena diawu, dia siwa va fulu kia diambu di bwilwanga kwa wantu wonsono kangalanga. Yi nta a tanga kingana kia sia vo: nzo ka natwa; vumu ka sadi. Yi sia vo konso muntu kangalanga, 0 vayikanga mu nzo ani kansi e vumu ki vavang'e madia ye maza kwenda ka kwendanga kiawu,ka ki salanga ko. Lenda nata nkuta yovo nkatu; lenda kala ye nzimbu mu sumbila madia evo nkatu, 0 nkangadi ka monanga mpasi za yingi ko. Ka mu sungula ko VO se nkwa luvila lwa nene, Iwa zayakana vo Iwa nsansi wantu, konso kwa mbut'a muntu 0 zeye lo ka fwete mon'e mpasi za tadidila nzenza ka widi VO wa mwisi luvila sompananga, gutaziananga ye sasanananga. Dia nsoni ye luvwezo kwa vata ye kanda di zingilanga mo. yani yawu mpil
Ovo se di vangamene mu nkondwa ya mpila sia vo ka va kele mbuta ko muna vata, nkangadi wa sisanga mvovo kwa wana mu vata diodio, ka fwete samuna nkumbu andi, vata ka tukidi ye vata ka twa kwenda. Yi bosi ka kanikin'e lumbu ka singa kwiza luta mu mvutukilu andi ku vata ka zingilanga. Dia kalanga dia mpasi mu kota ye vayika mu vata ye luta mo mwa kondwa muntu. Bosi dia kalanga dia muna vata mu wa vo mbut a muntu na ngandi 0 viokele; sidi kanikina lumbu ka vutuka, ka lembi wana esi kanda dia mbut' a muntu ndiona ka sala tumin'e mambu. Zi mbuta ka za sonekanga ko, kansi tuka mu kileke wantu sasilwanga mu toma sungamena ye zayidila mpova ye nsamu mia mokenenwanga evo mia tumwanga _ zingu kia ntangu yina kia vangamenanga mu vova ye wizana, nkangu kanda dia wonsono dia tumamenanga ye wila mfumu kanda; mbut a muntu. 0 mbuta yi mpasi
50
ntwadisi a indende. Luzitu Iwa kalanga va fulu kia ntete mu mwisi E tumama mu vanga salu ye luzolo Iwa zi mbuta mu vata dia wonso dia kalanga va fulu kia zole mu luzingu Iwa muntu. kongo.
Zayaziana tuka muna vumu ye mu luvila Iwa kanda, dia toma sadisanga mu Jembi vangana mbi evo lembi sompana mpangi ye mpangi; dia siwanga va fulu kia tatu.
Salu, wumbangu, leka ntambu ye vuwa ya siwanga va fulu kia ya mu lunde kanda; ma ko ye nzadi Tuka muna ki leke 0 mwisi kongo wa sasilwanga mu zola longoka salu muna wumbangu mpasi vo mu zingu kiandi nleke ka zaya vanga yani kibeni luzolo Iwa nsatu za zingu kiandi, za kanda ye za mä ko ye nzadi za sompela mu kanda diawu. Yi sia nleke vo se ka kubikilu ko mu kileke kiani, mu ki mbuta se dia kala dia mpasi mu vanga mambu ka yukulukila mu ki leke kiani ko. Mu kiandi se ka vanganga mambu ma nsoni mu kanda; ma mpasi kwa zi mpangi ye nsanga za makento ka zi lendi monekena luzitu ko mun'a sompelwa wawu dina vo e mbut'awu ka zeye nata kiani molo; ka lendanga lekwa ka lenda sadisila kanda diani ko. Muntu a mpila yoyo ka kelenge mfunu ko muna kanda; ovo se mwisi kanda wa nsadi 0 nete nkanu wu fwete futilwa muntu, 0 molo yi wa yendang'e nsi mbi mu kul'e kanda wawu vo kena mfunu ko. ndioyo VO, zingu zingu ko,
Mu tandu kia zi nkaka mu ka mwa vovelwanga beni diambu dia wivi ko mu kuma kia kia kala kia mbote, kia kintwadi ye nsadiziani. Mu zingu kia mpil'e yoyo, mwisi wa zinganga mvula za yingi, wa tekola ye mona tumvulu twani bosi ka kwiza fwa. Di vovele vo 0 mwisi wa siang'0 muntu mu zingu kia luzitu; kia zola ye kia kubama. Mwisi wa nwaninanga moyo a muntu ye zitisa Wo. Yi mu kuma kiokio ba lundanga fu ya toma vumu kiani mpasi vo ka toma ka mu ku mvonda nzala ko. Vena nkutu ye zunga mu ya kala ye nswa vo nkangadi o Iweke mu tini kina ma via evo mpatu ye mwene nzal a dia, ka lenda vuza konso mbongo mu dia kansi ka lendi vanga funda ko. Yi sia vo lenda ningama evo nkutu vwanda muna nteto nzila dia ye kina ka wene muna kana vo mfumu a via wizi ku ngwana; ka lendi ku mvwa mambu ngatu ku baka ki mwivi ko; wawu vo ka venge ntete ngatu funda kansi nzala ka vondele evo ka katwidi. kongo zingu Kongo Kongo Kongo lunga lunga zinga; Kongo via, ko,
Ki muntu kia mpil'e yayi kia mfunu; kia mbundanu vuvu, kia mana vila mu kota mu fu ya ki nzenza, ya nsita ye ya yinkita; ya vambanesa zi mvila ye makanda ma nene ma kele mu Mu komenenwa; mwisi nsi wa tambulwila mambu ma mpa, ma kinzenza, ka ma nsimba ngatu ku nsadisa mu lunda lusansu, fu ye kadilu kia kisi ko. Mwisi wa longoka ye WU longokanga ndinga za ngani ye vilakan'e ani <kikongoy mu kuma kia Kongo. Kongo Kongo nding'
51
nkot' a nzenza ye luyalu Iwau, mwisi Kongo wa soba kadilu mu mawonsono: ndilu; nduinu; wa mana, mbengani ya kota, zingu kia muntu kia kufama. Dia kituka dia mpasi mu mona mbut'a mwisi Kongo siwanga ku mwini mu mene ye vutulwa mu nzo muna nkokela kw'a tekelo ye tumvulu. Mu ngiz' a mindele; nzo za yantik'e kangamena mu makumba, kadi e nkongo wa kituka se mwivi, mvondi wantu, nduvu a malavu; mu nte a zumba, mavangu momo ma kelenge ma ngemi, ma mbi ye ma nsiku kwa esi Kongo. wungudi
muntu wa vovang'e luvunu; mwivi, 0 nduvu malavu; molo ye nkwa mpovo ka za singama ko; kwa mwisi kongo ka singama ko. 0 malavu ka ma nwinungu ntangu ye lumbu ya wonsono ngatu vo vewa kwa wantu wonsono, mu lembi ku ba tekek'e zayi. ko,
Mu nsobelo ye mbaluka za mambu mu kongo, za makanda za yantika kuluka, wantu yantika zingila vumu vumu mpila yina ba wutukila; yi sia VO landila nkak' a nkento wa wuta e zi ZoZO ye an'awu ba fwete kala lukufi ye mpangi zawu z'akala: za nkazi. E zin' e za nkazi yi zi talang'e vumu ye nkangu wa wonsono muna wungudi wawu kaka. ngenda ngudi ngudi ngudi ngudi
Muna nkangalelo, e ana wonso wutuka mu mpangi za makento wonso a mpangi a fwete zietanga tuka vata dina a wutukila mu kwenda tala awu wa nkaka ye mona mpangi zawu za wutuka mu ndioyo. Ngudi za nkazi mpe a lenda kwenda zietedi mu mavata ma sompela nsanga evo mpangi zawu z' a kento mu zaya mpila mavimpi mawu. Dia tutu nkazi mu kwenda zietela kuna kwa sompela nsang' a nkento, kansi e an'a lenda kwendanga konso wuna a zolele mu toma longoka lusansu Iwa kanda diawu kuna nzo nkazi. Vava tu zolele vovela mbumba mosi; mwisi kongo wa zitisanga menga ye mvwilu ngani. Nsiku mu vana ngangu kwa mwan a wizi zieti mu vata yo vo mu nzo eno. Kindoki evo ngangu za mpimpa; mu vana z0 kwa mwana yo vo mwan'a nkazi va fwete kala ngwizani tuka se dia mwana ye esi kanda. Vo ka wawu ko; nkanu wu fwete funda yi mu kum'e kiokio konso mwan'0 kwenda kangadi ku kanda ka fwete yadilwa nkuwu. Kenda ngyend'a mbote, ka vutuka mpe mvutuk'a mbote, nkal'a mbote a dia ma dia ma kuluka ye nwa maza ma lek'0 mu vumu. Ndungu za kanda Iwizi dia, ka zi lunzi. Ovo momo ma vangamene bosi se alenda dia evo nwa maza mu vata diodio. ngudi ngudi ngudi ngudi ngani
Fuka ya mpile yoyo ya vangwangawa mu tanina moyo ye tinisa mu ana ezidi ku kanda. Fuka yoyo ya vananga wunkabu mu dia ye nwa, kadi va silu makangilu ka vena muntu fwete vanga mbi mu ana wowo ko. Wawu vo nkanu ko ye nzadi wizi ko. mpasi ngani
52.
Mu Kisi Kongo mwa kabulwang' ana mu kunku ya nene Wawu vo mu nza ya wonsono dizayakene vo mwana fwete wutukila mu kimvuka kia se ye ngudi yi sia VO mu Iwa yakala ye nkento. 0 mwana lenda kala mwan'a ku Iwa kanda yovo wa kama kia mbizi ye malavu. Muna vata vena ye mambu ma lenda vovwa kwa mwan'a kanda; ka ma lendi vovwa kwa mwan'a kama ko. Kadi 0 mwan'a kanda mwisi kanda; lenda vewa nkutu ngangu za mpimpa ka nkanu ko, kadi ngangu za kanda, e mwana wa kanda. Kansi 0 mwan a kama ka lendi vewa ngangu za mpimpa ko; nkanu nene. Lenda longeswa salu ye wumbangu ka sadila mu tomesa zingu kiani; kia ma se ye kanda diani, kansi 0 se diani ka lendi songa mambu ma mpimpa kwa mwan' a kama ko. yole longo longo
Mu mpila ya nkaka mwana lenda bokelelwa vo mwan' a vumu ndion'0 tukidi mu mpangi a nkento, mwan a nkazi evo ntekelo a nkento. Ovo mwan'0 wutukidi mu mpangi yakala evo mwan a nkazi a yakala yovo mpe ntekelo yakala, 0 se ka fwete ku ntelela vo mwan'a nima 0 mwan'a nima ka mwisi kanda mwana mpe muntu kanda dia nkaka, wa swaswana ye mwan a vumu. ko, yani
Kwa mwisi kongo 0 mwana, muntu nkento ye kanda diani yi mu kuma kiokio ba toma vanga nswa ye lendo kia ngolo kwa mwan'a nkazi, ka kwa mwana ko. Kadi muna kisi Kongo, 0 mwan a nkazi yi muntu andi a nkazi a kanda. Kansi VO yi mwan'a kama, kwa mwisi Kongo; ndiona nkombo a ntwadi nsinga mi miole e kolo kina vo 0 mwan'a kanda, nkombo nsinga mosi, ka vavilwangwa fwandu ye muntu ko. E nzengo ya kanda wawu vo tuka se ye ngudi esi kanda dimosi, mu konso diambu dia mwan a wuta esi kanda k'a lendi kwenda fulu ye muntu nkaka ko. Ovo kanda di bindamene mu mfuka yi fwete futilwa muntu; dia kalanga dia fioti mu vana mwan a kanda kansi ka mu mwan a kama ko ,0 teka vavilwanga malavu enda vana kwa se diani, mu kuma kia menga m' ani se ma bungulwa mu kule kanda di bindamene . ngani
Nsadilu za mpil'e yayi za natang' e nkulu za Kongo mu vanga makangilu evo nsilu mia toma tala kanda ditoma lundang'e menga ye toma sans' e nkangu wufwete kwiza sadis'e kanda. Ovo mu kanda mu koteso menga ma mbi, ma nati nkanu; ma mvondi mia wantu; ka dilendi sompeswa diaka mwan' a nkento kwa kala vo se ka wuta diaka nkuna wa yina wa mbi muna kanda wana mpasi. ko, mpil e
Kwa mwisi Kongo mwan a nkazi nkento, vina kia mbongo kanda,ki fwete toma tatwa ka kia fwila. Kadi yi kwiza vang'e kanda, vo yi mwan a nkazi yakala, nsadi a kanda dia muna wutis'e nkento kasinga vewa wa kanda ngani
53
ditoma wizananga ye diawu. Muna kati kwa kanda diani, 0 mwan a nkazi yi landi kia a nkazi muna vovel'e kanda ye sadisa mbandu a tandu kiani. E nswaswani y'ana ya toma kala mu makanda ma lembi toma wizananga mu kuma kia kindoki ye mpandu. ngudi ngolo
Ovo se longo lufwidi ana a filwanga evo yendanga ye ngudi awu kuna kanda diawu. Kadi, landila zi mbuta, 0 Nzambi wa kubika muna vangwa vava nza tu monanga: ngumbe a nkento tilumukanga ye ana. Bosi nsusu nkento butamenang'e maki yi kangalanga mpe ye ana. yani
Dia nkaka dia vovelwanga vo: nsusu evo bulu kia nkento kaka kia tweleswanga mu bake nluta mia mawuta mani. Kwa wantu mpila mosi ye bulu, mwan' a nkento kaka 0 kalanga ye vumu kia wutila, ki zayakananga kwa nza ye zulu VO lukawu kena, kina ka kulumuna mpe nza ye zulu fwete zaya Vo ngwa kulumwini, mwan'a nkento yovo mwan' a yakala. E si kanda toma yangalala vo se mwan a nkento wutukidi ,yi sia vo vumu ki komamene va kanda. Kwa se dia mwana malavu mani ye nzimbu a yi nluta miani. ngudi ngandi ngandi longo7
Nana nswaswani ye mpambudi mpile yoyo, 0 se dia mwana wa vewang e fulu kia ntete wawu VO yakal'0 sompang'e nkento. Yandi mpe siang'e mwana muna vumu kia nkento. Se wa siwanga va fulu kia ntete kadi muna ntumbul' a mwana, vitisanga ta-ta-ta dia yindulwilwanga Vo tata ka bokelanga; ka ngudi ko. Yi bosi vo mwan'ovitisi vova mu ngudi, wa yikilwanga vo baba, ka lendi toma vova ko. Mambu momo yi matoma kala ma nene mu tula se ye muna fulu yawu: ntete se yimbuta bosi muna nzo ye mu tumina muna ana. Kana nkutu fwidi, nkete ka ziam'0 se ka vam'e nzila, bosi ba kwenda ku nzika. ngudi ngudi
Cordeiro Ernestro NZAKUNDOMBA mwisi ki kunda mananga, wakunda men e mpemba ye mpata, muntu vo na nanga nangin'e Kongo ye Iwezi. wa
Wa wutukila kuna vete, Maquela do Zombo. Wutwa kwa mwan a Nkombo ye ngwa Suzana Luleko.
susu mwini zodi tanga KISI KONGO kadi Vo ndong'eto ya asoneki yantika yoya mu soneka nding' a esi Kongo; a engi a longoka; k'azeye vova ngatu soneka kikongo ko. 0 lombele kwa wantu enà ye nzayilu a nding'eto sadisa mu tombola fu ya vova ye soneka yo mpasi vo ya lembi vila mu nza. ndinga
54
Konso muntu monanga nsoni ye wonga mu vova a nsi ani, mvilwa bosi ka kizitisanga ngatu zitisa lusansu Iwa nsi ani ko. 0 yalwanga ye tuminwa kwa ye fu ya nsi ka vwidi ko: 0 zinganga muna nsi ka lendi tona ki mvwama kia lusansu lwa nsi ani kibeni ko. Yi kuma mbote mu zola vova soneka ye nding'eto. nding' ndinga
Antu engi, mbuta ye leke a toma ki yuvulanga: kuma ye nsas' e si VO zolele vova mambu mu nkutakani fwete teka 'e nkuwu? Yani nkuwu nki? Nlele; teva vo Iwandu? Nki yi kuma ka yi monekenanga ko e? kongo yal€
Nki ki yikilwangwe nkumbu NKUWU? E nkuwu: nsiku; yovo nkanikinu mi vitiswangwa mpasi vo vena va kutaken'e nzole maakangalva ye ka va vangami ngatu vovelwa diambu di vayikisa nzonza ye nkindu ko E nkuwu vo yi yadilu; ena ezidi mu ntim'a mbote a toma yangalalanga; kadi vO a nwaninu e mioyo. E antu ntima mia mambu ma mbi; kana nkutu a kele ku makasi se ka ma lendi vayikila mu ngolo ye kondwa wonga ko. Mu kufik'e nsas' a nkuwu, di vovele vo: NKANIKINU.
Mu Kisi VO va mambu yovo va lukutakanu va yadilu nkuwu, bosi muntu a tekama mavangu zonzele vo, di vovelwanga VO nkuwu yalwidi sia vO nkanikinu a lembi yo. Yi vanga mavanga ma mbi takukidi wo, 0 kondele wo Juzitu, ovwezele nkuwu ye mbuta za wonsono zi vwende vena fulu kona kisi nsi eto muntu mpile yina siwanga va fulu kia mu ndembi Muna sanswa, mu nkondw'a luzitu ye ka fwete tumbwa vena meso ma bosi mpe mu lumbu ka kala mu mambu ndonga ka yi yangalala mu kwenda songa ngindu za ku nsadisa mu manisa mambu kena mawu ko wawu ka zayakene vo mvwanzi: 0 muntu ndion'0 yalulang'e nkuwu ka fwete tumbwa vena ndonga mu ki ntwadi tuka esiki se ye kanda diani mu ngwizani ye esi kanda dina dia vwandis'e mambu mena ka yalulwile nkuwu. Kongo nkangu, singa
E ngyalulw'a nkuwu diambu dia vonza muna muntu, kadi diambu di tadilwanga mu mpila zole ye mpe mu ntangu zole.
Mu mpil a ntete, muntu yalwidi nkuwu nani? Mwan'a guta, mwan' a kanda? Mwisi kanda vo nko ye nzadi? Ntungi vo mu ntungila? Diambu di fwete toma talwa; keti vo malavu yovo tuminwa? Ovo se dizayaken' e tuku dia muntu, bosi a vav'e zay'e kuma ka yalulwidi e nkuwu. Ovo ma mene talwa muna nkululw'a ntima ye ziku kia wonsono, kuna nima mbuta a fwete vwanda mu baka nzengo _ ndioyo yani
55
E mpil a zole vo muntu wa toma zayakana vo yi fu yani, wa teka voveswa vena ndonga; wa tumbwa kala mpe vena ndonga ka sobanga ko, di vovelwanga vo: wu ka kala; ndembi longa; nwa mi suka; yovo bolola nlambi. 0 muntu ndioyo se Iweke mu nkumbu zoZO, 0 katulwanga mu nlong'a ki muntu tuka kwa ma se ye ku kanda kadi mvwanzi, mu nkondw'a luzitu. Yi sia vo ka siwangwa vuvu kwa ma se m'ani ko; kuna kanda mpe diawu di mosi. Ka sidi ye ndambu kenda tinina ko, se ndiang'a yangila ngoma.
Kwa nuntu yalwidi nkuwu; diambu diani di talwangwa ntete vena ka yalulwidi yo; mu kieses'e ki se ye kanda diani mu mena ma vang' e mwan' awu ye kwa esi kanda mena ma veng'0 wa ngwawu. E mpovo ZOZO za va ndonga ka zi manisanga nsamu ko yi sasila kaka ye toma siamisa mbi yi vengo kwa ndioy'0 yalwidi e nkuwu vena ven' e mfumu ye nganga; va vwende nkazi ye ndona. E ntala nsamu yoyo ya va ndonga yi vangamanga mu mwini vena fulu ki yalulwilw' nkuwu mu van'e ki yekwa kia kondw'e kanda diodio e luzitu; yi bosi esi kanda di vwidi muntu yalwidi nkuwu nw'e maza ye kwende ku fulu mu toma fimp'e nsamu muntu ndioy'0 yalwidi nkuwu. E nzengo yi lenda kufama landila ngwizani yina tuka kanda divwidi e mambu ye kanda dia muntu kondelo luzitu va fulu kia mambu mawu Yi lenda kala mpe ya vevoka VO e ki se kia muntu ndioyo kina ye ngwizani mbote ye esi kanda di vwandisi e mambu ka kondelo e luzitu. Nzengo yi lenda kala mpe ya nzaki ye ya nkufi vo muna kand'e diodio yi ntete muntu awu 0 yalwidi e nkuwu va mambu mawu.
Kuna fulu kwenda; tuka se dia wut'e mwana ndioyo yalwidi nkuwu; kanda diani ye ma ko ye nzadi a toma wizananga ye a ki kulanga muna mambu:. E ku fulu; a fwete toma tala nsamu ye mbi ani di lenda nata tuka mu kanda diani 0 nkanu ye muna kanda ka kondel'e luzitu. A fwete tala mpe a nsangu zi mwangana mu zunga mu kadilu kia muntu mpil'e yoyo vena ntend'a nkongolo. 0 vo se tadidi tezo kia mbi ye tezo kia nsoni; a mbuta mu nwanin'e mvila; luzitu ye wungudi wa gutuka ye leloka muna vutuk' e va ntanda; a bongang' e tumbu kia muntu ndioyo mu ngan e yi: NLEKE BWEKE NSUKI, E TUMBU KW'A MBUTA. E landakana lenda vova vo: E LAU MUNTU KU MVWANGA. Bosi na kala ye lau kiaku ku ko. Eno kulu lun' e vava ka lunzenza ko, luzeye wuna tu wutukidi; wuna wuzingidi a nkulu zeto ye zeno. 0 zevo muna mena ma vangamen'e vava tu vovele vo: NSONI MU MESO KALA VO MU MALU NGA KA TULENDI TELAMA KO. Nsoni nana, kansi lutadi kuna twa tuka; wuna twa sompanenanga; twa wutanena ye mpila tu zingilanga: ka twa fundananga ko ngatu vo a:zana nsiku, yi dina vo nlenvo tu lombele, boko boko vena wuna ngeye mfunu na Mp:"zu a nsaku vo kwa na Mpanzu se kondelo luzitu vena mambu mani. A fivete lomba nlenvo ye vingila mvutu za na Mpanzu a nsaku. nati mpil vondi ngani
56
Kuna nima,o na Mpanzu nsaku ka fwete lomb'e fulu mu kwenda fimp'e nsamu mu zaya keti VO muna tezo kia kondwa kwa luzitu mpile yoyo ndoloki yi lenda tondwa vo ka wawu ko_ Mu telama se ka lenda vova vO: yuvula Kalemba keti VO mbulu dia kwani. Yi sia VO wele yuvule kanda ye ma ko ye nzadi keti vo dia mbote vo ka wawu ko mu tond'e nlenvo ka lombelo vena ndonga. E ndonga yina kuna fulu; a fwete lomb'e mbumba yikele kuna fulu kia ena a vwidi e muntu yalwidi e nkuwu_ Mu buka kia ma ko ye nzadi a kele kuna fulu a fwete sola mpovi mosi ku a van'e ngangu zina zikele kuna fulu nga enda. 0 VO manisi, na ka sisa diambu; lombanga mu mpovo za sia vo; kielenge mono mosi ngatu diambu nsisidi: Iwa koma Konso muntu zayididi diambu di vovelongo kuna, ka dina di vovwa ko, vewanga nzila mu vova mpasi mu lukisa ena bak'e nzengo mu tonda yevo lembi tonda. Mu van e malongi mu mbakilu nzengo va tewanga ngana nze yi yayi: NZO A NKWENO, LUVUNGA DIADIA. Yi sia VO vana zi tunga nzo yi bakukidi kansi ka toma baka tunga kansi ka bangula nzo ko. 0 vo muna mpovo a mbuta a yantikidi mu ngana yoyo, mambu ka ma kwenda ku vakula nkalu ndoloki ko. Kansi Vo yantikila mu ngan'a sia vo: E KESA YE KAMBIKA KUNA NTU A NKWENO, LUFITA. Yovo: E DIA NTETE SUSA, E DIA ZOLE LUKANU. Ngatu vo: E YINKODIA YOLE KUMA NTU A NKWENO MAKANI. E ngan'e zozo zi vovele vo e kadilu yoyo ya nkulu; ka yi fwene manisinwa mu ndoloki ko. 0 VO se mene wa ngindu za ndonga, esi kanda diawu a fwete toma yindula dina dia mbote dilenda tondwa ye dina di fwete vakulwilw'e nkalu. Vo di wizana VO tonde ndoloki, vena fulu muna mwini, nsamu wulenda mana vena ntenda nkongolo. Yi bosi 0 mfumu a kanda di vwidi e nati nkanu ka kanikinwa ka toma sasilang'e mambu kwa matoko ka sansanga mu zitis'e makanda ye mambu ma ngani, ye telw'e mpenza vo: wu nkayi; ntambu a kulu fwidi, divulukidi. Bosi toma dio zaya vo ku nima tu tadidi mu e ndoloki aku. Tuk'e mu wunu wadia nsilu wa sila vena, kuki kumbi lau ko. Zaya wo VO e diodio tosi dia ntete, ntoto di nwini: wawu vo ka twa sisilwa woko: tu tondele. Iwa ngyele ko, singa ngindu ko; yovo tond'
Yi bosi vena vawu; a ma ko ye nzadi vutulanga matondo kwa ndambu zawu zole ye vana malongi VO mambu ma mpil'e yoyo ka ma monekidiaka ko mu vata ye zunga kieto. Tu kadi mu zingu ye malongi ma tu sisil'a mbuta zeto mpasi
VO e muntu ndioyo yalwidi e nkuwu mu kanda dia teka vanga mbi ya mosi mu diodio e kanda ka mu kolo kia nda mbeni kuna fulu mambu mena, nana ma vioka ma fwete vovelwa mu ngan'a sia vo: DIA NKULU KA DI VOVWA KO, ZEVO DIA MPA KA DIKADI KO. Yovo: E MPUTA NKULU MFISI KU MBUNDUMUNANGA Di lenda vovelwa diaka vo: E VATA KWA YINGI YI BUNDUMUNE MBONZI A WOLA E VO ngana kuna fulu se mu nzile yayi se zina, disongele vo mambu ma nkulu ma futumukini, ye yikaneswa mpila ko,
57
ye momo ma mpa ma lumbu kia wunu. Mu mpil'e yoyo e fulu ki zingilanga mu toma fimpa nzila mu kwenda ven'e mvovo kwa kanda di sumukinu:. Vo a teka lomba ndoloki mpamba, 0 wawu fwete nata nkalu malavu yi sia vo mbamba mu tongek'e nsingu za kanda dia na Mpanzu a nsaku, mu toma dodokele mu mpovo ezi Vo A LEKE A KANGI A NDUNGU, A KOVOLWESI A MBUTA. Boko boko diaku wa lenvoka, wa tuloloka.
E si ki Mpanzu a nsaku mpe a fwete vutuk'e ku fulu mu banza keti vo dia mbote mu loloka diak'e nkondwa luzitu yoyo ? 0 vo se esi kanda ka di a yangidiki ko, a fwete bangama ye lomba nsiku a malavu. Va fulu kiokio di landang'e vonga kwa diambu ye tezaneswa mu nsusu; nkombo yovo ngulu mu katul'e nsoni mu nkuwu ba yalwidi. Vo dilenda wizanena mu tezo yoyo, nsiku wu futiswangwa mu fulu kiokio muna mwini e diambu di mene_
Kansi mu ntadilu a nsamu vo wu monekene vo wa bala mu kuma kia ndandani za nsamu yingi, ya futilwa mu ndoloki, malavu, nsusu ye bulu ya malu maya mambu mana, mambu ka ma mananga ko, nzengo se nsilu, vo mambu ma esi kimpanzu a nsaku kand'e diodio ka endingi diaka ko. E nsilu woWO wu fwete kala wa fwanana ye kanda diodio vwizanen'e nkanu mia ngyalulw' a nkuwu vena mambu Na se va kele lumbu kia mambu ma esi kanda dia nkaka; bosi ele bulangana ye vanga nzonza evo konso kwa mpil'a ntantani kaka, e nsamu se ka wu talwa diaka va ndonga ye mu mwini kaka wu fwete luta mu mpimpa muna ma seka mu mokenenang'e zi mbuta. Mu mpile yayi diambu di kitukanga se dia toma bala kadi se di lenda nata mia wantu. A nkaka a lenda ntangu za nda ye vovelwa vo mvumbi zi batumbidi. ko, mioyo yela
Nzenza ye matoko ma yingi ma toma ki yuvulanga ye sivik'e kuma a kongo a zitisilang'e nkuwu. Kwa mwisi vo va mambu kele vwanda, mu nzo ka vwende, va lufwa yovo va va dia ye nwa,vo ka nkuwu ko, ka dia mbote ko. Kadi kena ye konso ntanini ko ye ka vwilu mfunu ko; kadi ka yandelo ko. Kwa Nkongo longwa mu kisi nsi, ka lendi dia ngatu nwa kima ko ye mpe ka lendi vo vwanda ye kuna nsuka mu kondwa kwa nkuwu kongo, ngani longo, yadilu ko,
E Nkongo vo kenda kota mu nzo a kinzenza; mu vata dia ki nzenza yovo mpe ku tini kia kinzenza wawu ka manis'e van'e mbote za moko, wawu ka vwanda kaka, ka fwete yadilw'e nkuwu: Ya ndwak'a mbote, ka dia kia mungwa ye nwa maza ma kuluka; ka vova diambu di wa mfumu ye nganga. Va nga wiza Vo ma ngonge za malu nga wizila mu vutuka, mbote ma kala ma nsi za tambi. Vimpi kakatu kumunanga ki mbevo.
58
Kuna nsuk'a nkuwu, nzenza bosi ka kote nkuwu muna vutukil'e za mbala nga yo: Vo tumiswa ka tumisu kuna nsuk'a nkum bosikkl anpove e sia VO: NTEDI A MBILA WA LUKA, E NIAMBULWIDI A MBILA ZOWA: mu lomb'e mvovo ka tumisinu lenda vova mpe vo: MBIL' A KU LUMBU VO KA YA DIA KO, YA MAMBU. Ndiona wu ntumisi bosi ka yantik' e vova mena ka ntumisini. 0 vo ya dia, 0 sunzulwilu e ma dia ye kuna matukidi, kuma mezidi. 0 VO malavu mpe wawu vo ka ma mu seka ka fwete song'e ku matukidi kuma ye mezidi, bosi se ka dia ngatu vo nwa kina ka veno. yani yala ko,
E ngyalu nkuwu yi kwikizi kia sia vo kala ye vuvu kia sia vo: kala kwaku kia mbote va fulu kiokio, dia ye nwa kwani yina veno; ka yi vanga mbi mu vumu ko. Mu kala va konso kwa ki yadilu nkuwu, muntu 0 kalanga wa toma siama ye luvuvamu Iwa wonso vo ka lendi sa kondwa luzitu ko ye mpe yani ka lendi konda muntu Juzitu ko Va fualu e kiokio va telwang'e ngana vo: NTETE A MBASA, ZITA YE ZITAZIANA Di vovele VO ye en a yadidi nkuwu yeto tu kotele yo; tu fwete yo zitisila ku mosi. Eto twa luzitisa; eno mpe Iwa tu zitisa. fongo
Dia mpasi ye tutu mu mavata ma esi Kongo yovo nkutu muna esi yenda die loso mu nsi ye nsi mu yalul' e nkuwu ovo a yadildi yo vena fulu a vwende mu lunde lusansu, a nkwa luzitu muna fuka ye kadilu ya kisi 0 wawu mu kufika ,muna zingu kia NKONGO, e nkuwu yi diambu di lundang' e luzingu, mavimpi ye mioyo mia wantu muna mavata ye muna makanda mawu. Kadi nkuwu yi nsiku wa yantikilwanga mambu mu konso kwa mu tambula nzenza mu nzO, mu vata yovO nkutu mu vumu yovo mu kanda. 0 mwisi wawu ka zitisang' e moyo muntu, muna toma ku ntanina muna fulu dia ya ye nwa, muna fulu ya tela mambu ma kiese ye ma kiadi se va fwete vitiswa kak'e makangilu: NKUWU. Muna tinis'e mbi ye mavwanga ma yi mpumbulu ye mi nkolwa malavu. Kongo Kongo. fongo, Kongo
Muna manisa, NKUWU yi nsilu yovo nsiku wa sisa zi nkulu zeto mu nwanin'e mavimpi ye zingu ya zi mbuta, ma se ye ana muna kanda. Mu nwanina ma ko ye nzadi, ntungi ye nzenza tu vwende zawu va fulu ki mosi: va belo; mu vata ye mu zunga kia nsi. mioyo, leke,
59
mwisi nsi eto kongo mu zunga ki Africa, 0 toma kufikanga mvovo miani muna NGANA E ngana yi mvovo mia nkufi mu sunzul'e ngindu za viengaswa; za fimpwa ye za tondwa muna kufi kw'a wonsono: 0 nkongo muna ntona ye zayi wandi wa kotisa ngana muna yinzonzi ye moko ya wonso. Yi kuma muna zunga ya kongo konso vata ye muna konso belo mwa kalanga ye fulu ya tadila mambu: ma seka; yi banga; mbombe evo kioto ye mbazi a nkanu. yani
Mu nzo ye fulu yoyo mwa viokelanga moko ye nsamu mia yingi mia kitukanga se yinsamu ye malongi kwa esi belo, vata ye nkangu. Yi momo mwa longokelwang'e ngana. Yantikila mu sia vo: 0 mwan nkayi mu minga, 0 mwan'a muntu mu ngana Di vovele vo: mu long' a mwan'a nkayi, tina; Iwa nsongel'e takuk'e minga. Vo se mwan a muntu lufwete ku nlong'e te ngana. Tu lenda vova diaka vo mavuta ndia muna lumbu kia tima. Di lenda balulwa vo konso diambu ye ntangu ani, kadi vo ku timini mavuta ko, ku lendi mo vula ko wa dia. Ye vena ma timwa, ma vulwa evo yokwa bosi ma kituka se ndia.
Mu nding'eto a kikongo muna ye ngana za yingi muna ngana za yinzengo, ngana za ngwidi;, ngana za mvwezo; ngana za kisakidika.
Konso muntu wuna VO kimpovi, muna kimvwala kiani 0 kotesanga ngana landila nsamu wuna wutwa lutila. Ovo se yidilu vo; muna mvutu a lenda ta ngana vo: wa dia ka kamwangwa laka ko. Yi sia vo a tondele yo e Va kalanga mpe ye ntangu vo muntu silu ku ntuala ka tomene zaya landanesa ngana ko lenda vengomoka ye vova ngana yi lenda kotesa ntatani mu nsamu_ Mu diodio muntu muna siwa va kimpovi ka fwete toma fimpwa ye bundw'e vuvu muna ngangu; muna ntona ye kimvwala kiani. E ngana zi zeye toma kufik'e mpovo ye zi zeye mpe balumun'e nsamu mu mbote ovo se yi tomene koteswa mu nzil ani. Vo se ka wau ko; e nsamu wu fwete beba ye tekama. nguidi nguidi. nguidi
61
Konso kwa mpil'a nsamu, wa lufwa; wa yovo mpe mfundu wutadidi nzonzi a zi nganga za mvwala tanga ngana za mpila mu mpila mu kufika yovo mu tomesa yovo mpe mu zola teza wu mbakuzi wa ndambu a twa fundana yau. Vo ndambu yina se ka ya toma luka ye lungalala ko, yi lenda tambulwila mu kingana telelo mu ku a teza wu mbakuzi wau mu nsamu a twa tala. longo
E ngangu za wantu zi zonzanga muna vova ye vutula, zi talananga muna yi ngana ya zi mvwala zi siwangwa ku ntwal'a mambu. Muna kisi nsi wau vo malongi mu fulu ya mambu ma vaninungu; konso lumbu kisilu vo kia tala nsamu wubwidi mu vata evo mpe va tini kia nsi wantu zolanga kwenda longoka mu zaya weyi ma lutila. Nani kala mpovi mu nsamu wowo; nki a mpila ka tadila wo ye nki a nzengo ka vana kuna nsuka. Mu lusansu lwa nsi eto e diambu di bwididi muntu wunu, di lenda bwila muntu wa nkaka muna lumbu yi landa yi a telang'e ngana vo: NSIE MALAVU BUIDI KU BA MU MENE MENE, VEN'E NGANGU KWA ENA A MATE MA BA MU NKOKELA. Di vovele vo: e nsamu mina mi bwidi mu Ntoni wunu milukisi a nkaka mpasi vo ka mi a bwidi ko wau VO a widi wuna ka vanga muna Iwaka ku lufundisu vena meso ma ndonga. A vova diaka vo: TEKA DIO MONA, BOSI LUKA, yi sia Vo: diambu vo mwene yi sia VO zedio e mbi ye mbot'ani bosi se wakala ye ngangu mu tina dio ovo kinu mona dio ko ngatu wa ku lendi dio mbi ye mbot'ani ko. Ngan'a nkaka 'diaka: KOK'A NKOKELE, E KOKELA KWA MWENE KIO KO E? kum dio, dio, zayila
E ngana ZOZO zi susumunanga muntu mu kala wa lungalala mu mena ka monanga muna meso mandi mpasi vo ka moni mpasi ko kuna ntuala.
Mu mambu mengi mena mo, wau vo e wantu ki natanga mu zola toma zinga kia mbote. Kansi mu kuma kia nswaswani mbakisa; nzayilu; za nitu ye za salu mpovo mpe zi swaswananga nze yi ndendelo ye wete wa ndose E nswaswani yoyo yi lenda tundidika muntu ye yi lenda vevola muntu ye ku mvweza muna yi ngana kaka. Mu mvwezelo tanga ngana nze yi zazi: <KANA KA NTI KO E MAKAYA MVWE.> Di lenda vovelwa mpil'eyi: E ZOWA KA KEVANGA KO. Vo se ka zolele ta ngana ko. Ovo se muntu a vwezoka <mputuy se kondelo luzitu kwa ngang'a mvwala, mu fwema lenda mu toma ku nsakanena ye sasila ki mputu kiani lenda ku mvovesa vo; ngeye muntu va wuna e LEKELA MIAYA, E SIKAMENA MFUNI mu songa vo nzala ka nanginanga ka lendanga kia dia mu lekela ye mu sikamena ko wau vo mu nkondwa kwani. Mu swaswanesa ntindu miole mia wantu; a velela ye a mvindu yo vo a sadi ye mputu va lenda tewa ngana vo: EMA KWANZA NITU, E MANKONDO NDIMBA. Di songele vo sala kubikilwa. Mu nswaswani kaka va lenda vovelwa mu vweza muntu wa nitu za fioti, wa nkufi ngatu vo nkwa ndenda za fioti; mu ku mvovela ye ku nwanina va lenda tewa ngan' a sia Vo: E VONGA KA NGWOLE KO, E KEVA; MPE zingu ngolo ngolo
62
KA NDAMBU KO. Na muntu wutwa vunwa kwa mpangi ani muntu, mu ku nlukisa se fwete telwa ngan a sia vo: E NKUTU A ZOWA, NKUMBU MOSI YI SIWANG'E KOKO. Yi sia vo, 0 muntu ntangu mosi ka lenda tambulwila vunwa. Mu mpil'a nkaka di lenda vovelwa yi: VO A TUMBA VO NW'AKU YE MBELEKA, NGE VWIDI WO KOKANGA WO. Wau vo luvwezo mu nza ngolo luna, mu ki sobanesa va kati kwa ena a toma ye ena yiva <a mbi mu ndosey kansi muna ngindu ye nsadilu a singama. A nkwa ngindu ye ntona a ku nwaninanga mu ngan'eyi: BI WA NSUSU MU LUSALA. A sasidilanga ngana yayi mu nzil'eyi ya vova, zidi kia mbi yovo e nlele miani mia mvindu kansi e ngindu ye mavangu ma mbote. Kadi va kalanga ye nsusu e nsala za mbi kansi vo se vondelo, ka vuzw'e nsala zi monekanga vo za mbi, ka mana tetwa ye lambwa muna wumbangu wa nlambi a toma longoka, nzongi nsusu wa mbote kaka wu kalanga ye bi wa nsala vilakanwa wa vilakanwanga. 0 nsusu a nsala za mbi vo ka vondwa, vava ka vuzw e nsala e nkand'ani wa mbote kaka ye wa vielela wu monekenanga. Yi mu kuma kiokio a mbuta a sisila ngana yoyo. mpile
Mu mengi mena mo, tu lenda landa nkundi ye sia vuvu vo tu lenda baka lusadisu kwa vo se ka wau ka tu nata mu nzil a mfuilu mi vonda ngindu twa kubika, na se tu yuvuilu keti vo weyi kaka, toma-ma toma? Vo wu dimonekenanga nze se ku mfuilu tu kwendanga, mu mvutu tu lenda ta ngana Vo: YA BANZE LOMBOLOKA NTI A YE KAMA, KINGA KUDIKILA MVINDU KWANI. Di zolele sasila vo muntu wa kala wa vielela e kolo ka zietelenge ye ndioyo ko; mu kangala wau se bebele, 0 bakidi mfuilu; yov'o kulukidi e luzitu muna meso ma wantu nzaya wau VO mpila muntu ka kangalanga tekama, wa vila ye mbebesi. 0 wa monekenenge wa mbote yi se moneka watoma beba lutila tomene zayakana vo wa tekama ntama Vava ngana yayi tu zolele songa vo muna kangala, muntu fwete toma tala keti vo yiva se ka yiva vo toma se ka toma? Ku ntwala singa kwenda vo ku nim'0 vutuka mu kangala evo sala ntwadi ye ndioyo muntu, mu lembi kibanza kuna ntwala Mu mena ma monekanga vo: E KIBANZA KA KOKANGA LOWA KO YOVO E KIBANZA KA VITANGA KO. E nsasa vo konso muntu ka toma banzanga ye toma fimpa diambu ka vova ngatu vanga ko, kuna nima ka fwete ki yindula <kibanza)_ Yi kuma di vovelwanga vo: 0 kibanza kunima kaka ka kwiza Iwakanga ka vitanga ko. Lwa dia kweno, Iwa mokena bosi se ka kwiza; vava lusie moko ku ntu e ntangu yi viokelenge, ma vova ma mene vovokanga: vo ma nkanu; zena ma wakenenge yimene. Vo ma vanga se sinsu kaka yi moneka; vo yi ma vangu ma viokelenge ntama_ zingu yani ko, yani yani wa yani ndioyo singa
63
1. Ku nienga nkil' a mbwa nga kiame ki na ko e? 3. Eyi katule nlele ka mona nsoni yi tala yi mon'e nsoni? ko, 2. Kilozi ko tadi ko nga maki ya lozela ko e? 4 E die nkayi yi yeloke vo tin'e nkayi yi yeloka? 6. Kwenda kwenda tala ku nima, ka kizowa ko ngangu za kwendela. 5. Va ki dia ko e nwa wa bwaka, va yi die ngazi weyi yi kala e? ngazi 7.Dia kwa ntinu;, e nwa. yokw'e 8. Nzala nzala ka volesa ko. visa, 9. Sumba ntu a nkombo; vanga vila dia mbwa. 10. Ndiang'a nkufi vo veza yo, lele va mbazi. 12. Twendi nze ka tulwaka ko, tu leki nze ka tu kielwa ko. 11. Tetwa ka yi tetwa, bulwa ka yi bulwa weyi yi zaya kenena yina yina muna kati e? Mpila mosi ye. 13. E na tumisa tembwa e mankondo wa sie nsi kinwa_ 14. Na zole nsafu a lomba, bwa ye lutayi. 16. Vo ntulu wa yela, vo kovola tawulanga; vo minanga e ntulu vimba. 15. Si e malu mu nkoko; e ntundulu ka yi dianga ko. 17.E koko vo ku lenda, e nwa ka dianga kia mbi ko. 18. Kutu wa nkufi e dina kwa nda wa kwani. 19. Nkangalu a toko; fwanan' e mbundu. 20. Na seva nkweno, ku bondoki ko. 21. 0 nge mbombo, nki ki dia nwa 0 vilwa? 23. Ma ta nsa mbwadi va koko, konso muntu ka viengoziola ye wani 22. Mpovele ku mpundu; nga nani wa kondw'e mbundwe? 24. Nkindu a zandu, atu ye fulu diau. 26.b) E Ntietie; dilani e ngwaku. Yani ntu wu tuk'e ki nsanga yi wa talwanga. 25. a) Ntietie minini nkandi, kuna wu vayikila ku ka tadidi e tezo. 27. Vo tale sekwa, wa tale maza. 28. Nzenza tele ntangu mu vata; yi dia nkatula kuna ka tuka.
65
29. E nkaz' a tata keti we ken'e? E ma lavu va ntu va mena! 30. Mwan'a mbwa nete vangala kia ntu muntu, kina ka kola ma nene ka nata. Yani vangala kia ntu a muntu kia fioti? 32. Ngola wa zola va za ki lele. 31. Mbwa nimbanga va ziku; lumbu ya mazandu ka tanganga. 33. E mpaka ye mbuta, matula_ 34. Vana ven e ntongo; 0 vaka ka lendi kula ko. 35. Kuna kwa yenda ko, e zulu dia bwa. 36. Ena vuna vioka, vo lek0 tungunukini. 37. Wutila va zandu ku natwa nsangu a wonSO a kele vo nsanga z'aku e? ko, 38. Ntulu a nkweno ka ya sikilwanga ngoma ko, nwa nkweno ka wu sikilwa mu mpiozi ko. 40. 0 matu kan' olevele; ka lendi Iut'0 ntu ko. 39. 0 mwan' a nsa mu minga,, vo yi mwan'a muntu mu ngana. 41. E mbwanzi yi kwendanga ye mvumbi, ki moyo. 42. Nzo ka natwa, vumu ka siswa 43. Sia ntu a nkweno mu kinzu, vo ka wu fwanamo ko waku wu mo. vinga 44. Nzo kwa leka ko, ku zeye yi tatikanga mo ko. 45. Koko mazi, koko nkula ka vena koko nkulula ko. 46. A kwa malak' e nsanga nkatu; a kwa nsang malaka nkatu 47. 0 Mankengele ka leva ko, e nsi ka yi fwa mbazi ko. 48. E nkele nkodo e mbizi mbulu. 49. 0 mbaka vena ka manikinanga, va ka manunuinanga. 51. Ka lu dididi mavoke ko, e ku mavoke ku tu kwenda. 50. Nsumbi a ngazi wa luka, e nsompi a zowa. longo
66 .
Muna lusansu Iwa esi kongo; muna mbokena zina tu lende tuka ki mwana zi ku tu songanga ziku kia sia Vo mwisi kongo tuka mu ntangu kolo mundele kena keza mu nsi eto ko, a zaya; a sadila ye zitisa Nzambi.
Va fulu ya mokenena; mu mambu ma kanda, vo mpaka se zina vo, mu lenda manisa ye kwikila vo ludi ka twa vova wa vangiswanga sisu kia viokesel'e nlembo vena laka ye zangul'e koko muna zulu bosi ka vova vo: NZAMBI muntu muna ntangu e yina ya diambu; VO zangwidi koko kuna zulu ye vov'e nkumbu Nzambi di songele Vo ludi ka ' vovele, ka fwete kwikilwa. Ka fwete kwikilwa kadi muna tandu kin'e luvunu ka Iwa tomene sadilwanga beni ko. E dia zole, nkumbu Nzambi ka ya vovelongo mpamba ko. E nkangu a kisi kongo wonga wa mwenenge mu vunina mu nkumbu Nzambi, kadi a toma dio zaya vo konso kwa diambu di vangamene yovo di vovelo dia lwaka vana meso ma Nzambi. Lukwikilu lolo muna Nzambi Iwa sadisanga mu lund'e nsi muna luvuvamu, kondwa luvunu, wivi ye zumba.