Datasets:

mabidan
/

ganjoor

Dataset card Viewer Files Files and versions Community

Split (1)

train · 119k rows

id int64 1.12k 1,000k	poem stringlengths 1 1.26k	poet stringclasses 203 values	cat stringlengths 2 112	text stringlengths 7 109k ⌀
1,847	بخش ۱۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوروی زمین گشت خورشید فام سخن گوی بندوی برشد ببام ببهرام گفت ای جهاندیده مرد برانگه که برخاست از دشت گرد چو خسرو شما را بدید او برفت سوی روم با لشکر خویش تفت کنون گر تو پران شوی چون عقاب وگر برتر آری سر از آفتاب نبیند کسی شاه را جز بروم که اکنون کهن شد بران مرز وبوم کنون گر دهیدم به جان زینهار بیایم بر پهلوان سوار بگویم سخن هرچ پرسد زمن ز کمی و بیشی آن انجمن وگرنه بپوشم سلیح نبرد به جنگ اندر آیم بکردار گرد چو بهرام بشنید زو این سخن دل مرد برنا شد از غم کهن به یاران چنین گفت کاکنون چه سود اگر من برآرم ز بندوی دود همان به که او را برپهلوان برم هم برین گونه روشن روان بگوید بدو هرچ داند ز شاه اگر سر دهد گر ستاند کلاه به بندوی گفت ای بد چاره‌جوی تو این داوریها ببهرام گوی فرود آمد از بام بندوی شیر همی‌راند با نامدار دلیر چوبشنید بهرام کامد سپاه سوی روم شد خسرو کینه خواه زپور سیاوش بر آشفت سخت بدو گفت کای بدرگ شوربخت نه کار تو بود اینک فرمودمت همی بی‌هنر خیره بستودمت جهانجوی بندوی را پیش خواند همی خشم بهرام با او براند بدو گفت کای بدتن بدکنش فریبنده مرد از در سرزنش سپاه مرا خیره بفریفتی زبد گوهر خویش نشکیفتی تو با خسرو شوم گشتی یکی جهاندیده‌ای کردی از کودکی کنون آمدی با دلی پر سخن که من نو کنم روزگار کهن بدو گفت بندوی کای سرفراز زمن راستی جوی و تندی مساز بدان کان شهنشاه خویش منست بزرگیش ورادیش پیش منست فداکردمش جان وبایست کرد تو گر مهتری گرد کژی مگرد بدو گفت بهرام من زین گناه که کردی نخواهمت کردن تباه ولیکن تو هم کشته بر دست اوی شوی زود و خوانی مرا راست گوی نهادند بر پای بندوی بند ببهرام دادش ز بهر گزند همی‌بود تا خور شد اندر نهفت بیامد پر اندیشه دل بخفت
1,848	بخش ۱۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو خورشید خنجر کشید از نیام پدید آمد آن مطرف زردفام فرستاد و گردنکشان را بخواند برتخت شاهی به زانو نشاند بهرجای کرسی زرین نهاد چوشاهان پیروز بنشست شاد چنین گفت زان پس به بانگ بلند که هرکس که هست ازشما ارجمند ز شاهان ز ضحاک بتر کسی نیامد پدیدار بجویی بسی که از بهر شاهی پدر را بکشت وزان کشتن ایرانش آمد بمشت دگر خسرو آن مرد بیداد و شوم پدر را بکشت آنگهی شد بروم کنون ناپدیدست اندر جهان یکی نامداری ز تخت مهان که زیبا بود بخشش و بخت را کلاه و کمر بستن وتخت را که دارید که اکنون ببندد میان بجا آورد رسم و راه کیان بدارندهٔ آفتاب بلند که باشم شما را بدین یارمند شنیدند گردنکشان این سخن که آن نامور مهتر افکند بن نپیچید کس دل ز گفتار راست یکی پیرتر بود بر پای خاست کجا نام او بود شهران گراز گوی پیرسر مهتری دیریاز چنین گفت کای نامدار بلند توی در جهان تابوی سودمند بدی گر نبودی جز از ساوه شاه که آمد بدین مرز ما با سپاه ز آزادگان بندگان خواست کرد کجا در جهانش نبد هم نبرد ز گیتی بمردی تو بستی میان که آن رنج بگذشت ز ایرانیان سپه چاربار از یلان صدهزار همه گرد و شایستهٔ کارزار بیک چوبه تیر تو گشتند باز برآسود ایران ز گرم و گداز کنون تخت ایران سزاوار تست برین برگوا بخت بیدارتست کسی کو بپیچد ز فرمان ما وگر دور ماند ز پیمان ما بفرمانش آریم اگر چه گوست و گر داستان را همه خسروست بگفت این و بنشست بر جای خویش خراسان سپهبد بیامد به پیش چنین گفت کاین پیر دانش پژوه که چندین سخن گفت پیش گروه بگویم که او از چه گفت این سخن جهانجوی و داننده مرد کهن که این نیکویها ز تو یاد کرد دل انجمن زین سخن شاد کرد ولیکن یکی داستانست نغز اگر بشنود مردم پاک مغز که زر دشت گوید باستا و زند که هرکس که از کردگاربلند بپیچد بیک سال پندش دهید همان مایهٔ سودمندش دهید سرسال اگر بازناید به راه ببایدش کشتن بفرمان شاه چو بر دادگر شاه دشمن شود سرش زود باید که بی‌تن شود خراسان بگفت این و لب راببست بیامد بجایی که بودش نشست ازان پس فرخ زاد برپای خاست ازان انجمن سر برآورد راست چنین گفت کای مهتر سودمند سخن گفتن داد به گر پسند اگر داد بهتر بود کس مباد که باشد به گفتار بی‌داد شاد ببهرام گوید که نوشه بدی جهان را بدیدار توشه بدی اگر ناپسندست گفتار ما بدین نیست پیروزگر یارما انوشه بدی شاد تاجاودان زتو دور دست و زبان بدان بگفت این و بنشست مرد دلیر خزروان خسرو بیامد چو شیر بدو گفت اکنون که چندین سخن سراینده برنا و مرد کهن سرانجام اگر راه جویی بداد هیونی برافگن بکردار باد ممان دیر تا خسرو سرفراز بکوبد بنزد تو راه دراز ز کار گذشته به پوزش گرای سوی تخت گستاخ مگذار پای که تا زنده باشد جهاندار شاه نباشد سپهبد سزاوار گاه وگر بیم داری ز خسرو به دل پی از پارس وز طیسفون برگسل بشهر خراسان تن آسان بزی که آسانی و مهتری را سزی به پوزش یک اندر دگر نامه ساز مگر خسرو آید برای تو باز نه برداشت خسرو پی از جای خویش کجا زاد فرخ نهد پای پیش سخن گفت پس زاد فرخ بداد که‌ای نامداران فرخ نژاد شنیدم سخن گفتن مهتران که هستند ز ایران گزیده سران نخستین سخن گفتن بنده وار که تا پهلوانی شود شهریار خردمند نپسندد این گفت وگوی کزان کم شود مرد راآب روی خراسان سخن برمنش وار گفت نگویم که آن با خرد بود جفت فرخ زاد بفزود گفتار تند دل مردم پرخرد کرد کند چهارم خزروان سالاربود که گفتار او با خرد یاربود که تا آفرید این جهان کردگار پدید آمد این گردش روزگار ز ضحاک تازی نخست اندرآی که بیدادگر بود و ناپاک رای که جمشید برتر منش را بکشت به بیداد بگرفت گیتی بمشت پر از درد دیدم دل پارسا که اندر جهان دیو بد پادشا دگر آنک بد گوهر افراسیاب ز توران بدانگونه بگذاشت آب بزاری سر نوذر نامدار بشمشیر ببرید و برگشت کار سدیگر سکندر که آمد ز روم به ایران و ویران شد این مرز وبوم چو دارای شمشیر زن را بکشت خور و خواب ایرانیان شد درشت چهارم چو ناپاک دل خوشنواز که گم کرد زین بوم و بر نام و ناز چو پیروز شاهی بلند اختری جهاندار وز نامداران سری بکشتند هیتالیان ناگهان نگون شد سرتخت شاه جهان کس اندر جهان این شگفتی ندید که اکنون بنوی به ایران رسید که بگریخت شاهی چوخسرو زگاه سوی دشمنان شد ز دست سپاه بگفت این و بنشست گریان بدرد ز گفتار او گشت بهرام زرد جهاندیده سنباد برپای جست میان بسته وتیغ هندی بدست چنین گفت کاین نامور پهلوان بزرگست و با داد و روشن روان کنون تاکسی از نژادکیان بیاید ببندد کمر بر میان هم آن به که این برنشیند بتخت که گردست و جنگاور و نیک بخت سرجنگیان کاین سخنها شنید بزد دست و تیغ از میان برکشید چنین گفت کز تخم شاهان زنی اگر باز یابیم در بر زنی ببرم سرش را بشمشیر تیز زجانش برآرم دم رستخیز نمانم که کس تاجداری کند میان سواران سورای کند چوبشنید با بوی گرد ارمنی که سالار ناپاک کرد آن منی کشیدند شمشیر و برخاستند یکی نو سخن دیگر آراستند که بهرام شاهست و ماکهتریم سر دشمنان را بپی بسپریم کشیده چو بهرام شمشیر دید خردمندی و راستی برگزید چنین گفت کانکو ز جای نشست برآید بیازد به شمشیر دست ببرم هم اندر زمان دست اوی هشیوار گردد سرت مست اوی بگفت این و از پیش آزادگان بیامد سوی گلشن شادگان پراگنده گشت آن بزرگ انجمن همه رخ پر آژنگ و دل پرشکن
1,849	بخش ۱۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوپیدا شد آن چادر قیرگون درفشان شد اختر بچرخ اندرون چو آواز دارندهٔ پاس خاست قلم خواست بهرام و قرطاس خواست بیامد دبیر خردمند و راد دوات و قلم پیش دانا نهاد بدو گفت عهدی ز ایرانیان بباید نوشتن برین پرنیان که بهرام شاهست و پیروزبخت سزاوار تاج است و زیبای تخت نجوید جز از راستی درجهان چه در آشکار و چه اندر نهان نوشته شد آن شمع برداشتند شب تیره باندیشه بگذاشتند چو پنهان شد آن چادر لاژورد جهان شد ز دیدار خورشید زرد بیامد یکی مرد پیروزبخت نهاد اندر ایوان بهرام تخت برفتند ایوان شاهی چو عاج بیاویختند از برگاه تاج برتخت زرین یکی زیرگاه نهادند و پس برگشادند راه نشست از بر تخت بهرامشاه به سر برنهاد آن کیانی کلاه دبیرش بیاورد عهد کیان نوشته بران پربها پرنیان گوایی نوشتند یکسر مهان که بهرام شد شهریار جهان بران نامه چون نام کردند یاد بروبر یکی مهر زرین نهاد چنین گفت کاین پادشاهی مراست بدین بر شما پاک یزدان گواست چنین هم بماناد سالی هزار که از تخمهٔ من بود شهریار پسر بر پسر هم چنین ارجمند بماناد با تاج و تخت بلند بذر مه اندر بد و روز هور که از شیر پر دخته شد پشت گور چنین گفت زان پس بایرانیان که برخاست پرخاش و کین از میان کسی کوبرین نیست همداستان اگر کژ باشید اگر راستان به ایران مباشید بیش از سه روز چهارم چو از چرخ گیتی فروز بر آید همه نزد خسرو شوید برین بوم و بر بیش ازین مغنوید نه از دل برو خواندند آفرین که پردخته از تو مبادا زمین هرآنکس که با شاه پیوسته بود بران پادشاهی دلش خسته بود برفتند زان بوم تا مرز روم پراگنده گشتند ز آباد بوم
1,850	بخش ۱۵	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	همی‌بود بندوی بسته چو یوز به زندان بهرام هفتاد روز نگهبان بندوی بهرام بود کزان بند او نیک ناکام بود ورا نیز بندوی بفریفتی ببند اندر از چاره نشکیفتی که از شاه ایران مشو ناامید اگر تیره شد روز گردد سپید اگرچه شود بخت او دیرساز شود بخت پیروز با خوشنواز جهان آفرین برتن کیقباد ببخشید و گیتی بدو باز داد نماند به بهرام هم تاج وتخت چه اندیشد این مردم نیک بخت ز دهقان نژاد ایچ مردم مباد که خیره دهد خویشتن رابباد بانگشت بشمر کنون تا دوماه که از روم بینی به ایران سپاه بدین تاج و تخت آتش اندرزنند همه ز یورش بر سرش بشکنند بدو گفت بهرام گر شهریار مرا داد خواهد به جان زینهار زپند توآرایش جان کنم همه هرچ گویی توفرمان کنم یکی سخت سوگند خواهم بماه به آذرگشسپ و بتخت و کلاه که گر خسرو آید برین مرز وبوم سپاه آرد از پیش قیصر ز روم به خواهی مرا زو به جان زینهار نگیری تو این کار دشوار خوار ازو بر تن من نیاید زیان نگردد به گفتار ایرانیان بگفت این و پس دفتر زند خواست به سوگند بندوی رابند خواست چو بندوی بگرفت استا و زند چنین گفت کز کردگار بلند مبیناد بندوی جز درد ورنج مباد ایمن اندر سرای سپنج که آنگه که خسرو بیاید زجای ببینم من او را نشینم ز پای مگر کو به نزد تو انگشتری فرستد همان افسر مهتری چوبشنید بهرام سوگند او بدید آن دل پاک و پیوند او بدو گفت کاکنون همه راز خویش بگویم بر افرازم آواز خویش بسازم یکی دام چوبینه را بچاره فراز آورم کینه را به زهراب شمشیر در بزمگاه بکوشش توانمش کردن تباه بدریای آب اندرون نم نماند که بهرام را شاه بایست خواند بدو گفت بندوی کای کاردان خردمند و بیدار و بسیاردان بدین زودی اندر جهاندار شاه بیاید نشیند برین پیشگاه تودانی که من هرچ گویم بدوی نپیچد ز گفتار این بنده روی بخواهم گناهی که رفت از تو پیش ببخشد به گفتار من تاج خویش اگر خود برآنی که گویی همی به دل رای کژی نجویی همی ز بند این دو پای من آزاد کن نخستین ز خسرو برین یادکن گشاده شود زین سخن راز تو بگوش آیدش روشن آواز تو چو بشنید بهرام شد تازه روی هم اندر زمان بند برداشت زوی چو روشن شد آن چادر مشک رنگ سپیده بدو اندر آویخت چنگ ببندوی گفت ارث دلم نشکند چو چوبینه امروز چوگان زند سگالیده‌ام دوش با پنج یار که از تارک او برآرمم دمار چوشد روز بهرام چوبینه روی به میدان نهاد و بچوگان و گوی فرستاده آمد ز بهرام زود به نزدیک پور سیاوش چودود زره خواست و پوشید زیرقبای ز درگاه باسپ اندر آورد پای زنی بود بهرام یل را نه پاک که بهرام را خواستی زیر خاک به دل دوست بهرام چوبینه بود که از شوی جانش پر از کینه بود فرستاد نزدیک بهرام کس که تن را نگه دار و فریاد رس که بهرام پوشید پنهان زره برافگند بند زره را گره ندانم که در دل چه دارد ز بد تو زو خویشتن دور داری سزد چو بشنید چو بینه گفتار زن که با او همی‌گفت چوگان مزن هرآنکس که رفتی به میدان اوی چو نزدیک گشتی بچوگان و گوی زدی دست بر پشت اونرم نرم سخن گفتن خوب و آواز گرم چنین تا به پور سیاوش رسید زره در برش آشکارا بدید بدو گفت ای بتر از خار گز به میدان که پوشد زره زیر خز بگفت این و شمشیر کین برکشید سراپای او پاک بر هم درید چوبندوی زان کشتن آگاه شد برو تابش روز کوتاه شد بپوشید پس جوشن و برنشست میان یلی لرزلرزان ببست ابا چند تن رفت لرزان به راه گریزان شد از بیم بهرامشاه گرفت او ازان شهر راه گریز بدان تا نبینند ازو رستخیز به منزل رسیدند و بفزود خیل گرفتند تازان ره اردبیل زمیدان چو بهرام بیرون کشید همی دامن ازخشم در خون کشید ازان پس بفرمود مهر وی را که باشد نگهدار بندوی را ببهرام گفتند کای شهریار دلت را ببندوی رنجه مدار که اوچون ازین کشتن آگاه شد همانا که با باد همراه شد پشیمان شد از کشتن یار خویش کزان تیره دانست بازار خویش چنین گفت کنکس که دشمن ز دوست نداند مبادا ورا مغز و پوست یکی خفته بر تیغ دندان پیل یکی ایمن از موج دریای نیل دگر آنک بر پادشا شد دلیر چهارم که بگرفت بازوی شیر ببخشای برجان این هر چهار کزیشان بپیچد سر روزگار دگر هرک جنباند او کوه را بران یارگر خواهد انبوه را تن خویشتن را بدان رنجه داشت وزان رنج تن باد در پنجه داشت بکشتی ویران گذشتن برآب به آید که بر کارکردن شتاب اگر چشمه خواهی که بینی بچشم شوی خیره زو بازگردی بخشم کسی راکجا کور بد رهنمون بماند به راه دراز اندرون هرآنکس که گیرد بدست اژدها شد او کشته و اژدها زو رها وگر آزمون را کسی خورد زهر ازان خوردنش درد و مرگست بهر نکشتیم بندوی را از نخست ز دستم رها شد در چاره جست برین کرده خویش باید گریست ببینیم تا رای یزدان بچیست وزان روی بندوی و اندک سپاه چوباد دمان بر گرفتند راه همی‌برد هرکس که بد بردنی به راهی که موسیل بود ارمنی بیابان بی‌راه و جای دده سراپرده‌ای دید جایی زده نگه کرد موسیل بود ارمنی هم آب روان یافت هم خوردنی جهان جوی بندوی تنها برفت سوی خیمه‌ها روی بنهاد تفت چو مو سیل را دید بردش نماز بگفتند با او زمانی دراز بدو گفت موسیل زایدر مرو که آگاهی آید تو را نوبنو که در روم آباد خسرو چه کرد همی آشتی نو کند گر نبرد چو بشنید بندوی آنجا بماند وزان دشت یاران خود رابخواند
1,851	بخش ۱۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	همی‌تاخت خسرو به پیش اندرون نه آب وگیا بود و نه رهنمون عنان را بدان باره کرده یله همی‌راند ناکام تا به اهله پذیره شدندش بزرگان شهر کسی را که از مردمی بود بهر چو خسرو به نزدیک ایشان رسید بران شهر لشکر فرود آورید همان چون فرود آمد اندر زمان نوندی بیامد ز ایران دمان ز بهرام چوبین یکی نامه داشت همان نامه پوشیده در جامه داشت نوشته سوی مهتری باهله که گرلشکر آید مکنشان یله سپاه من اینک پس اندر دمان بشهر تو آید زمان تا زمان چو مهتر برانگونه برنامه دید هم اندر زمان پیش خسرو دوید چوخسرو نگه کرد و نامه بخواند ز کار جهان در شگفتی بماند بترسید که آید پس او سپاه بران نامه بر تنگدل گشت شاه ازان شهر هم در زمان برنشست میان کیی تاختن را ببست همی‌تاخت تا پیش آب فرات ندید اندرو هیچ جای نبات شده گرسنه مرد پیر وجوان یکی بیشه دیدند و آب روان چوخسرو به پیش اندرون بیشه دید سپه را بران سبزه اندر کشید شده گرسنه مرد ناهاروسست کمان را بزه کرد نخچیر جست ندیدند چیزی بجایی دوان درخت و گیا بود و آب روان پدید آمد اندر زمان کاروان شتر بود و پیش اندرون ساروان چو آن ساربان روی خسرو بدید بدان نامدار آفرین گسترید بدو گفت خسرو که نام توچیست کجا رفت خواهی و کام تو چیست بدو گفت من قیس بن حارثم ز آزادگان عرب وارثم ز مصر آمدم با یکی کاروان برین کاروان بر منم ساروان به آب فراتست بنگاه من از انجا بدین بیشه بد راه من بدو گفت خسروکه از خوردنی چه داری هم از چیز گستردنی که ما ماندگانیم و هم گرسنه نه توشست ما را نه بار و بنه بدو گفت تازی که ایدر بایست مرا با تو چیز و تن جان یکیست چو بر شاه تازی بگسترد مهر بیاورد فربه یکی ماده سهر بکشتند و آتش بر افروختند ترو خشک هیزم همی‌سوختند بر آتش پراگند چندی کباب بخوردن گرفتند یاران شتاب گرفتند واژ آنک بد دین پژوه بخوردن شتابید دیگر گروه بخوردند بی‌نان فراوان کباب بیاراست هر مهتری جای خواب زمانی بخفتند و برخاستند یکی آفرین نو آراستند بدان دادگر کو جهان آفرید توانایی و ناتوان آفرید ازان پس به یاران چنین گفت شاه که هرکس که او بیش دارد گناه به پیش من آنکس گرامی ترست وزان کهتران نیز نامی ترست هرآنکس کجا بیش دارد بدی بگشت از من و از ره بخردی بما بیش باید که دارد امید سراسر به نیکی دهیدش نوید گرفتند یاران برو آفرین که ای پاک دل خسرو پاک دین بپرسید زان مرد تازی که راه کدامست و من چون شوم با سپاه بدو گفت هفتاد فرسنگ بیش شما را بیابان و کوهست پیش چودستور باشی من ازگوشت و آب به راه آورم گر نسازی شتاب بدو گفت خسرو جزین نیست رای که با توشه باشیم و با رهنمای هیونی بر افگند تازی به راه بدان تا برد راه پیش سپاه همی‌تاخت اندر بیابان و کوه پر از رنج و تیمار با آن گروه یکی کاروان نیز دیگر به راه پدید آمد از دور پیش سپاه یکی مرد بازارگان مایه دار بیامد هم آنگه بر شهریار بدو گفت شاه از کجایی بگوی کجا رفت خواهی چنین پوی پوی بدو گفت کز خرهٔ اردشیر یکی مرد بازارگانم دبیر بدو گفت نامت چه کرد آنک زاد چنین داد پاسخ که مهران ستاد ازو توشه جست آن زمان شهریار بدو گفت سالار کای نامدار خورش هست چندانک اندازه نیست اگر چهره بازارگان تازه نیست بدو گفت خسرو که مهمان به راه بیابی فزونی شود دستگاه سر بار بگشاد بازارگان درمگان به آمد ز دینارگان خورش بر دو بنشست خود بر زمین همی‌خواند بر شهریار آفرین چونان خورده شد مرد مهمان پرست بیامد گرفت آبدستان بدست چو از دور خراد بر زین بدید ز جایی که بد پیش خسرو دوید ز بازارگان بستد آن آب گرم بدن تا ندارد جهاندار شرم پس آن مرد بازارگان پر شتاب می‌آورد برسان روشن گلاب دگر باره خراد بر زین ز راه ازو بستد آن جام و شد نزد شاه پرستش پرستنده را داشت سود بران برتری برتریها فزود ازان پس ببازارگان گفت شاه که اکنون سپه را کدامست راه نشست تو در خره اردشیر کجا باشد ای مرد مهمان‌پذیر بدو گفت کای شاه با داد ورای ز بازارگانان منم پاک رای نشانش یکایک به خسرو بگفت همه رازها برگشاد از نهفت بفرمود تا نام برنا و ده نویسد نویسندهٔ روزبه ببازارگان گفت پدرود باش خرد را به دل تار و هم پود باش
1,852	بخش ۱۷	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو بگذشت لشکر بران تازه بوم بتندی همی‌راند تا مرز روم چنین تا بیامد بران شارستان که قیصر ورا خواندی کارستان چواز دور ترسا بدید آن سپاه برفتند پویان به آبی راه و راه بدان باره اندر کشیدند رخت در شارستان را ببستند سخت فروماند زان شاه گیتی فروز به بیرون بماندند لشکر سه روز فرستاد روز چهارم کسی که نزدیک ما نیست لشکر بسی خورشها فرستید و یاری کنید چه برما همی کامگاری کنید به نزدیک ایشان سخن خوار بود سپاهش همه سست و ناهار بود هم آنگه برآمد یکی تیره ابر بغرید برسان جنگی هژبر وز ابر اندران شارستان باد خاست بهر بر زنی بانگ و فریاد خاست چونیمی ز تیره شب اندر کشید ز باره یکی بهره شد ناپدید همه شارستان ماند اندر شگفت به یزدان سقف پوزش اندر گرفت بهر بر زنی بر علف ساختند سه پیر سکوبا برون تاختند ز چیزی که بود اندران تازه بوم همان جامه هایی که خیزد ز روم ببردند بالا به نزدیک شاه که پیدا شد ای شاه برما گناه چو خسرو جوان بود و برتر منش بدیشان نکرد از بدی سرزنش بدان شارستان دریکی کاخ بود که بالاش با ابر گستاخ بود فراوان بدو اندرون برده بود همان جای قیصر برآورده بود ز دشت اندرآمد بدانجا گذشت فراوان بدان شارستان دربگشت همه رومیان آفرین خواندند بپا اندرش گوهر افشاندند چو آباد جایی به چنگ آمدش برآسود و چندی درنگ آمدش به قیصر یکی نامه بنوشت شاه ازان باد وباران وابر سیاه وزان شارستان سوی مانوی راند که آن را جهاندار مانوی خواند زما نوییان هرک بیدار بود خردمند و راد و جهاندار بود سکوبا و رهبان سوی شهریار برفتند با هدیه و با نثار همی‌رفت با شاه چندی سخن ز باران و آن شارستان کهن همی‌گفت هرکس که ما بنده‌ایم به گفتار خسرو سر افگنده‌ایم
1,853	بخش ۱۸	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ببود اندر آن شهر خسرو سه روز چهارم چو بفروخت گیتی فروز بابر اندر آورد برنده تیغ جهانجوی شد سوی راه وریغ که اوریغ بد نام آن شارستان بدو در چلیپا و بیمارستان ببی راه پیدا یکی دیر بود جهانجوی آواز راهب شنود به نزدیک دیر آمد آواز داد که کردار تو جز پرستش مباد گر از دیر دیرینه آیی فرود زنیکی دهش باد برتو درود هم آنگاه راهب چو آوا شنید فرود آمد از دیر و او را بدید بدو گفت خسرو تویی بی‌گمان زتخت پدرگشته نا شادمان زدست یکی بدکنش بنده‌ای پلیدی منی فش پرستنده‌ای چوگفتار راهب بی‌اندازه شد دل خسرو از مهر او تازه شد ز گفتار او در شگفتی بماند برو بر جهان آفرین رابخواند ز پشت صلیبی بیازید دست بپرسیدن مرد یزدان پرست پرستنده چون دید بردش نماز سخن گفت با او زمانی دراز یکی آزمون را بدو گفت شاه که من کهتری‌ام ز ایران سپاه پیامی همی نزد قیصر برم چو پاسخ دهد سوی مهتر برم گرین رفتن من همایون بود نگه کن که فرجام من چون بود بدو گفت راهب که چونین مگوی توشاهی مکن خویشتن شاه جوی چو دیدمت گفتم سراسر سخن مرا هر زمان آزمایش مکن نباید دروغ ایچ دردین تو نه کژی برین راه و آیین تو بسی رنج دیدی و آویختی سرانجام زین بنده بگریختی ز گفتار او ماند خسرو شگفت چو شرم آمدش پوزش اندر گرفت بدو گفت راهب که پوزش مکن بپرس از من از بودنیها سخن بدین آمدن شاد و گستاخ باش جهان را یکی بارور شاخ باش که یزدان تو را بی‌نیازی دهد بلند اخترت سرفرازی دهد ز قیصر بیابی سلیح و سپاه یکی دختری از در تاج و گاه چو با بندگان کار زارت بود جهاندار بیدار یارت بود سرانجام بگریزد آن بد نژاد فراوان کند روز نیکیش یاد وزان رزم جایی فتد دور دست بسازد بران بوم جای نشست چو دوری گزیند ز فرمان تو بریزند خونش به پیمان تو بدو گفت خسرو جزین خود مباد که کردی تو ای پیرداننده یاد چوگویی بدین چند باشد درنگ که آید مرا پادشاهی بچنگ چنین داد پاسخ که ده با دو ماه برین برگذرد بازیابی کلاه اگر بر سر آید ده وپنج روز تو گردی شهنشاه گیتی فروز بپرسید خسرو کزین انجمن که کوشد به رنج و به آزار تن چنین داد پاسخ که بستام نام گوی برمنش باشد و شادکام دگر آنک خوانی و را خال خویش بدو تازه دانی مه و سال خویش بپرهیز زان مرد ناسودمند که باشدت زو درد و رنج و گزند بر آشفت خسرو به بستام گفت که با من سخن برگشا از نهفت تو را مادرت نام گستهم کرد تو گویی که بستامم اندر نبرد به راهب چنین گفت کینست خال به خون بود با مادر من همال بدو گفت راهب که آری همین ز گستهم بینی بسی رنج و کین بدو گفت خسرو که ای رای زن ازان پس چه گویی چه خواهد بدن بدو گفت راهب که مندیش زین کزان پس نبینی جز از آفرین نیاید بروی تو دیگر بدی مگر سخت کاری بود ایزدی بر آشوبد این سرکش آرام تو ازان پس نباشد به جز کام تو اگر چند بد گردد این بدگمان همانش بدست تو باشد زمان بدو گفت گستهم کای شهریار دلت را بدین هیچ رنجه مدار به پاکیزه یزدان که ماه آفرید جهان را بسان تو شاه آفرید به آذرگشسپ و به خورشید و ماه به جان و سر نامبردار شاه به گفتار ترسا نگر نگروی سخن گفتن ناسزا نشنوی مرا ایمنی ده ز گفتار اوی چوسوگند خوردم بهانه مجوی که هرگز نسازم بدی درنهان براندیش از کردگار جهان بدو گفت خسرو که از ترسگار نیاید سخن گفت نابکار ز تو نیز هرگز ندیدم بدی نیازی به کژی و نابخردی ولیکن ز کار سپهر بلند نباشد شگفت ار شوی پر گزند چو بایسته کاری بود ایزدی بیکسو شود دانش و بخردی به راهب چنین گفت پس شهریار که شاداب دل باش و به روزگار وزان دیر چون برق رخشان زمیغ بیامد سوی شارستان و ریغ پذیره شدندش بزرگان شهر کسی را که از مردمی بود بهر
1,854	بخش ۱۹	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوآمد بران شارستان شهریار سوار آمد از قیصر نامدار که چیزی کزین مرز باید بخواه مدار آرزو را ز شاهان نگاه که هرچند این پادشاهی مراست تو را با تن خویش داریم راست بران شارستان ایمن و شاد باش ز هر بد که اندیشی آزاد باش همه روم یکسر تو را کهترند اگر چند گردنکش و مهترند تو را تا نسازم سلیح و سپاه نجویم خور و خواب و آرام گاه چو بشنید خسرو بدان شاد گشت روانش از اندیشه آزاد گشت بفرمود گستهم و بالوی را همان اندیان جهانجوی را بخراد برزین وشاپور شیر چنین گفت پس شهریار دلیر که اسپان چو روشن شود زین کنید ببالای آن زین زرین کنید بپوشید زربفت چینی قبای همه یک دلانید و پاکیزه رای ازین شارستان سوی قیصر شوید بگویید و گفتار او بشنوید خردمند باشید وروشن روان نیوشنده و چرب و شیرین زبان گر ای دون که قیصر به میدان شود کمان خواهد ار نی به چوگان شود بکوشید با مرد خسروپرست بدان تا شما را نیاید شکست سواری بداند کز ایران برند دلیری و نیرو ز شیران برند بخراد برزین بفرمود شاه که چینی حریرآر و مشک سیاه به قیصر یکی نامه باید نوشت چو خورشید تابان بخرم بهشت سخنهای کوتاه و معنی بسی که آن یاد گیرد دل هر کسی که نزدیک او فیلسوفان بوند بدان کوش تا یاوه‌ای نشنوند چونامه بخواند زبان برگشای به گفتار با تو ندارند پای ببالوی گفت آنچ قیصر ز من گشاید زبان بر سرانجمن ز فرمان و سوگند و پیمان و عهد تو اندر سخن یاد کن همچو شهد بدان انجمن تو زبان منی بهر نیک و بد ترجمان منی به چیزی که برما نیاید شکست بکوشید و با آن بسایید دست تو پیمان گفتار من در پذیر سخن هرچ گفتم همه یادگیر شنیدند آواز فرخ جوان جهاندیده گردان روشن روان همه خواندند آفرین سر به سر که جز تو مبادا کسی تاجور به نزدیک قیصر نهادند روی بزرگان روشن دل و راست گوی چو بشنید قیصر کز ایران مهان فرستادهٔ شهریار جهان رسیدند نزدیک ایوان ز راه پذیره فرستاد چندی سپاه بیاراست کاخی به دیبای روم همه پیکرش گوهر و زر بوم نشست از بر نامور تخت عاج به سر برنهاد آن دل افروز تاج بفرمود تا پرده برداشتند ز دهلیزشان تیز بگذاشتند گرانمایه گستهم بد پیشرو پس او چوبالوی و شاپور گو چو خراد برزین و گرد اندیان همه تاج بر سر کمر برمیان رسیدند نزدیک قیصر فراز چو دیدند بردند پیشش نماز همه یک زبان آفرین خواندند بران تخت زر گوهر افشاندند نخستین بپرسید قیصر ز شاه از ایران وز لشکر و رنج راه چو بشنید خراد به رزین برفت برتخت با نامهٔ شاه تفت بفرمان آن نامور شهریار نهادند کرسی زرین چهار نشست این سه پرمایهٔ نیک رای همی‌بود خراد برزین بپای بفرمود قیصر که بر زیرگاه نشیند کسی کو بپیمود راه چنین گفت خراد برزین که شاه مرا در بزرگی ندادست راه که در پیش قیصر بیارم نشست چنین نامهٔ شاه ایران بدست مگر بندگی را پسند آیمت به پیغام او سودمند آیمت بدو گفت قیصر که بگشای راز چه گفت آن خردمند گردن فراز نخست آفرین بر جهاندار کرد جهان را بدان آفرین خوارکرد که اویست برتر زهر برتری توانا و داننده از هر دری بفرمان او گردد این آسمان کجا برترست از مکان و زمان سپهر و ستاره همه کرده‌اند بدین چرخ گردان برآورده‌اند چو از خاک مرجانور بنده کرد نخستین کیومرث را زنده کرد چنان تا بشاه آفریدون رسید کزان سرفرازان و را برگزید پدید آمد آن تخمهٔ اندرجهان ببود آشکار آنچ بودی نهان همی‌رو چنین تا سر کی قباد که تاج بزرگی به سر برنهاد نیامد بدین دوده هرگز بدی نگه داشتندی ره ایزدی کنون بنده‌ای ناسزاوار وگست بیامد بتخت کیان برنشست همی‌داد خواهم ز بیدادگر نه افسر نه تخت و کلاه و کمر هرآنکس که او برنشیند بتخت خرد باید و نامداری و بخت شناسد که این تخت و این فرهی کرا بود و دیهیم شاهنشهی مرا اندرین کار یاری کنید برین بی‌وفا کامگاری کنید که پوینده گشتیم گرد جهان بشرم آمدیم از کهان ومهان چوقیصر بران سان سخنها شنید برخساره شد چون گل شنبلید گل شنبلیدش پر از ژاله شد زبان و روانش پر ازناله شد چوآن نامه برخواند بفزود درد شد آن تخت برچشم او لاژورد بخراد بر زین جهاندار گفت که این نیست برمرد دانا نهفت مرا خسرو از خویش و پیوند بیش ز جان سخن گوی دارمش پیش سلیح است و هم گنج و هم لشکرست شما را ببین تا چه اندر خورست اگر دیده خواهی ندارم دریغ که دیده به از گنج دینار و تیغ
1,855	بخش ۲۰	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	دبیر جهاندیده را پیش خواند بران پیشگاه بزرگی نشاند بفرمود تا نامه پاسخ نوشت بیاراست چون مرغزار بهشت ز بس بند و پیوند و نیکو سخن ازان روز تا روزگار کهن چوگشت از نوشتن نویسنده سیر نگه کرد قیصر سواری دلیر سخن گوی و روشن دل و یادگیر خردمند و گویا و گرد و دبیر بدو گفت رو پیش خسرو بگوی که ای شاه بینا دل و راه جوی مرا هم سلیحست و هم زر به گنج نیاورد باید کسی را به رنج وگر نیستیمان ز هر کشوری درم خواستیمی ز هر مهتری بدان تا تواز روم با کام خویش به ایران گذشتی به آرام خویش مباش اندرین بوم تیره روان چنین است کردار چرخ روان که گاهی پناهست و گاهی گزند گهی با زیانیم و گه سودمند کنون تا سلیح و سپاه و درم فراز آورم تو نباشی دژم بر خسرو آمد فرستاده مرد سخنهای قیصر همه یاد کرد
1,856	بخش ۲۱	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ز بیگانه قیصر به پرداخت جای پر اندیشه بنشست با رهنمای به موبد چنین گفت کای دادخواه ز گیتی گرفتست ما را پناه بسازیم تا او بنیرو شود وزان کهتر بد بی‌آهوشود به قیصر چنین گفت پس رهنمای که از فیلسوفان پاکیزه رای بباید تنی چند بیداردل که بندند با ما بدین کار دل فرستاد کس قیصر نامدار برفتند زان فیلسوفان چهار جوانان و پیران رومی نژاد سخنهای دیرینه کردند یاد که ما تا سکندر بشد زین جهان ز ایرانیانیم خسته نهان ز بس غارت و جنگ و آویختن همان بی‌گنه خیره خون ریختن کنون پاک یزدان ز کردار بد به پیش اندر آوردشان کار بد یکی خامشی برگزین از میان چوشد کندرو بخت ساسانیان اگر خسرو آن خسروانی کلاه بدست آورد سر بر آرد بماه هم اندر زمان باژ خواهد ز روم بپا اندر آرد همه مرز وبوم گرین درخورد با خرد یاد دار سخنهای ایرانیان باد دار ازیشان چوبشنید قیصر سخن یکی دیگر اندیشه افگند بن سواری فرستاد نزدیک شاه یکی نامه بنوشت و بنمود راه ز گفتار بیدار دانندگان سخنهای دیرینه خوانندگان چو آمد به نزدیک خسرو سوار بگفت آنچ بشنید با نامدار همان نامهٔ قیصر او را سپرد سخنهای قیصر برو برشمرد چو خسرو بدید آن دلش تنگ شد رخانش ز اندیشه بی‌رنگ شد چنین داد پاسخ که گر زین سخن که پیش آمد از روزگار کهن همی بر دل این یاد باید گرفت همه رنجها باد باید گرفت گرفتیم و گشتیم زین مرز باز شما را مبادا به ایران نیاز نگه کن کنون نا نیاکان ما گزیده جهاندار و پاکان ما به بیداد کردند جنگ ار بداد نگر تا ز پیران که دارد بیاد سزد گر بپرسد ز دانای روم که این بد ز زاغ آمدست ار زبوم که هرکس که در رزم شد سرفراز همی ز آفریننده شد بی‌نیاز نیاکان ما نامداران بدند به گیتی درون کامگاران بدند نبرداشتند از کسی سرکشی بلندی و تندی و بی‌دانشی کنون این سخنها نیارد بها که باشد سراندر دم اژدها یکی سوی قیصر بر از من درود بگویش که گفتار بی‌تار و پود بزرگان نیارند پیش خرد به فرجام هم نیک و بد بگذرد ازین پس نه آرام جویم نه خواب مگر برکشم دامن از تیره آب چو رومی نیابیم فریادرس به نزدیک خاقان فرستیم کس سخن هرچ گفتم همه خیره شد که آب روان از بنه تیره شد فرستادگانم چوآیند باز بدین شارستان در نمانم دراز به ایرانیان گفت فرمان کنید دل خویش را زین سخن مشکنید که یزدان پیروزگر یار ماست جوانمردی و مردمی کارماست گرفت این سخن بردل خویش خوار فرستاد نامه بدست تخوار برین گونه برنامه‌ای برنوشت ز هرگونه‌ای اندر و خوب و زشت بیامد ز نزدیک خسرو سوار چنین تا در قیصر نامدار
1,857	بخش ۲۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوقیصر نگه کرد و نامه بخواند ز هر گونه اندیشه بر دل براند ازان پس بدستور پرمایه گفت که این راز را بازخواه از نهفت نگه کن خسرو بدین کار زار شود شاد اگر پیچد از روزگار گرای دون که گویی که پیروز نیست ازان پس و را نیز نوروز نیست بمانیم تا سوی خاقان شود چو بیمار شد نزد درمان شود ور ای دون که پیروزگر باشد اوی بشاهی بسان پدر باشد اوی همان به کز ایدر شود با سپاه گرکینه در دل ندارد نگاه چو بشنید دستور دانا سخن به فرمود تا زیجهای کهن ببردند مردان اخترشناس سخن راند تا ماند از شب سه پاس سرانجام مرد ستاره شمر به قیصر چنین گفت کای تاجور نگه کردم این زیجهای کهن کز اختر فلاطون فگندست بن نه بس دیر شاهی به خسرو رسد ز شاهنشهی گردش نو رسد برین گونه تا سال بر سی وهشت برو گرد تیره نیارد گذشت چوبشنید قیصر به دستور گفت که بیرون شد این آرزوی از نهفت چه گوییم و این را چه پاسخ دهیم بیا تا برین رای فرخ نهیم گران مایه دستور گفت این سخن که در آسمان اختر افگند بن به مردی و دانش کجا داشت کس جهان داورت باد فریاد رس چو خسرو سوی مرز خاقان شود ورا یاد خواهد تن آسان شود چولشکر ز جای دگر سازد اوی ز کین تو هرگز نپردازد اوی نگه کن کنون تو که داناتری بدین آرزوها تواناتری چنین گفت قیصر که اکنون سپاه فرستیم ناچار با پیل وگاه سخن چند گویم همان به که گنج کنم خوار تا دور مانم ز رنج
1,858	بخش ۲۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	هم آنگه یکی نامه بنوشت زود بران آفرین آفرین بر فزود که با موبد یکدل و پاک رای ز دیم از بد و نیک ناباک رای ز هرگونه‌ای داستانها زدیم بران رای پیشینه باز آمدیم کنون رای و گفتارها شد ببن گشادم در گنجهای کهن به قسطنیه در فراوان سپاه ندارم که دارند کشور نگاه سخنها ز هرگونه آراستیم ز هر کشوری لشکری خواستیم یکایک چوآیند هم در زمان فرستیم نزدیک تو بی گمان همه مولش و رای چندین زدن برین نیشتر کام شیر آژدن ازان بد که کردارهای کهن همی یاد کرد آنک داند سخن که هنگام شاپور شاه اردشیر دل مرد برناشد از رنج سیر ز بس غارت و کشتن و تاختن به بیداد برکینها ساختن کزو بگذری هرمز و کی قباد که از داد یزدان نکردند یاد نیای تو آن شاه نوشین روان که از داد او پیر سر شد جوان همه روم ازو شد سراسر خراب چناچون که ایران ز افراسیاب ازین مرز ما سی و نه شارستان از ایرانیان شد همه خارستان ز خون سران دشت شد آبگیر زن و کودکانشان ببردند اسیر اگر مرد رومی به دل کین گرفت نباید که آید تو را آن شگفت خود آزردنی نیست در دین ما مبادا بدی کردن آیین ما ندیدیم چیزی که از راستی همان دوری از کژی و کاستی ستمدیدگان را همه خواندم وزین در فراوان سخن راندم به افسون دل مردمان پاک شد همه زهر گیرنده تریاک شد بدان برنهادم کزین درسخن نگوید کس از روزگار کهن به چیزی که گویی تو فرمان کنم روان را به پیمان گروگان کنم شما را زبان داد باید همان که بر ما نباشد کسی بدگمان بگویی که تا من بوم شهریار نگیرم چنین رنجها سست وخوار نخواهم من از رومیان باژ نیز نه بفروشم این رنجها را بچیز دگر هرچ دارید زان مرز و بوم از ایران کسی نسپرد مرز روم بدین آرزو نیز بیشی کنید بسازید با ما و خویشی کنید شما را هر آنگه که کاری بود وگر ناسزا کارزاری بود همه دوستدار و برادر شویم بود نیز گاهی که کهتر شویم چو گردید زین شهر ما بی‌نیاز به دل‌تان همه کینه آید فراز ز تور و ز سلم اندر آمد سخن ازان بیهوده روزگار کهن یکی عهد باید کنون استوار سزاوار مهری برو یادگار کزین باره از کین ایرج سخن نرانیم و از روزگار کهن ازین پس یکی باشد ایران و روم جدایی نجوییم زین مرز و بوم پس پردهٔ ما یکی دخترست که از مهتران برخرد بهترست بخواهید بر پاکی دین ما چنانچون بود رسم و آیین ما بدان تا چو فرزند قیصر نژاد بود کین ایرج نیارد بیاد از آشوب وز جنگ روی زمین بیاساید و راه جوید بدین کنون چون بچشم خرد بنگری مراین را به جز راستی نشمری بماند ز پیوند پیمان ما ز یزدان چنین است فرمان ما ز هنگام پیروز تا خوشنواز همانا که بگذشت سال دراز که سرها بدادند هر دو بباد جهاندار پیمان شکن خود مباد مسیح پیمبر چنین کرد یاد که پیچد خرد چون به پیچی زداد بسی چاره کرد اندران خوشنواز که پیروز را سر نیاید به گاز چو پیروز با او درشتی نمود بدید اندران جایگه تیره دود شد آن لشکر و تخت شاهی بباد بپیچد و شد شاه را سر زداد تو برنایی و نوز نادیده کار چو خواهی که بر یابی از روزگار مکن یاری مرد پیمان شکن که پیمان شکن کس نیرزد کفن بدان شاه نفرین کند تاج و گاه که پیمان شکن باشد و کینه خواه کنون نامهٔ من سراسر بخوان گر انگشتها چرب داری مخوان سخنها نگه دار و پاسخ نویس همه خوبی اندیش و فرخ نویس نخواهم که این راز داند دبیر تو باشی نویسندهٔ تیز و یر چو برخوانم این پاسخ نامه را ببینم دل مرد خود کامه را همانا سلیح و سپاه و درم فرستیم تا دل نداری دژم هرآنکس که برتو گرامی ترست وگر نزد تو نیز نامی ترست ابا آنک زو کینه داری به دل به مردی ز دل کینه‌ها برگسل گناهش بی‌زدان دارنده بخش مکن روز بر دشمن و دوست دخش چو خواهی که داردت پیروزبخت جهاندار و با لشکر و تاج و تخت زچیزکسان دست کوتاه دار روان را سوی راستی راه دار چو عنوان آن نامه برگشت خشک برو برنهادند مهری زمشک بران مهر بنهاد قیصر نگین فرستاده را داد وکرد آفرین
1,859	بخش ۲۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو آن نامه نزدیک خسرو رسید زپیوستن آگاهی نو رسید به ایرانیان گفت کامروز مهر دگرگونه گردد همی برسپهر زقیصر یک نامه آمد بلند سخن گفتنش سر به سر سودمند همی راه جوید که دیرینه کین ببرد ز روم و ز ایران زمین چنین یافت پاسخ زایرانیان که هرگز نه برخاست کین ازمیان چواین راست گردد بهنگام تو نویسند برتاجها نام تو چوایشان بران گونه دیدند رای بپردخت خسرو زبیگانه جای دوات و قلم خواست وچینی حریر بفرمود تا پیش او شد دبیر یکی نامه بنوشت بر پهلوی برآیین شاهان خط خسروی که پذرفت خسرو زیزدان پاک ز گردنده خورشید تا تیره خاک که تا او بود شاه در پیشگاه ورا باشد ایران و گنج و سپاه نخواهد ز دارندگان باژ روم نه لشکر فرستد بران مرز وبوم هران شارستانی کزان مرز بود اگر چند بیکار و بی‌ارز بود بقیصر سپارد همه یک بیک ازین پس نوشته فرستیم و چک همان نیز دختر کزان مادرست که پاکست وپیوستهٔ قیصرست بهمداستان پدرخواستیم بدین خواستن دل بیاراستیم هران کس که در بارگاه تواند ازایران و اندر پناه تواند چوگستهم و شاپور و چون اندیان چو خراد بر زین زتخم کیان چو لشکر فرستی بدیشان سپار خرد یافته دختر نامدار بخویشی چنانم کنون باتو من چو از پیش بود آن بزرگ انجمن نخستین کیومرث با جمشید کزو بود گیتی ببیم وامید دگر هرچ هستند ایرج نژاد که آیین و فر فریدون نهاد بدین همنشان تا قباد بزرگ که از داد او خویش بدمیش وگرگ همه کینه برداشتیم از میان یکی گشت رومی و ایرانیان ز قیصر پذیرفتم آن دخترش که از دختران باشد او افسرش ازین بر نگردم که گفتم یکی ز کردار بسیار تا اندکی تو چیزی که گفتی درنگی مساز که بودن درین شارستان شد دراز چو کرد این سخن‌ها برین گونه یاد نوشته بخورشید خراد داد سپهبد چو باد اندر آمد زجای باسپ کمیت اندر آورد پای همی‌تاخت تا پیش قیصر چوباد سخنهای خسرو بدو کرد یاد چو قیصر ازان نامه بگسست بند بدید آن سخنهای شاه بلند بفرمود تا هر که دانا بدند به گفتارها بر توانا بدند به نزدیک قیصر شدند انجمن بپرسید زیشان همه تن بتن که اکنون مر این را چه درمان کنیم ابا شاه ایران چه پیمان کنیم بدین نامه ما بی‌بهانه شدیم همی روم و ایران یگانه شدیم بزرگان فرزانه برخاستند زبان را به پاسخ بیاراستند که ما کهترانیم و قیصر تویی جهاندار با تخت و افسر تویی نگه کن کنون رای و فرمان تو راست ز ما گر بخواهی تن و جان تو راست چو بشنید قیصر گرفت آفرین بدان نامداران با رای و دین همی‌بود تاشمع گردان سپهر دگرگونه ترشد به آیین و چهر
1,860	بخش ۲۵	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو خورشید گردنده بی‌رنگ شد ستاره به برج شباهنگ شد به فرمود قیصر به نیرنگ ساز که پیش آرد اندیشه‌های دراز بسازید جای شگفتی طلسم که کس بازنشناسد او را به جسم نشسته زنی خوب برتخت ناز پراز شرم با جامه‌های طراز ازین روی و زان رو پرستندگان پس پشت و پیش اندرش بندگان نشسته بران تخت بی گفت وگوی بگریان زنی ماند آن خوب روی زمان تا زمان دست برآفتی سرشکی ز مژگان بینداختی هرآنکس که دیدی مر او را ز دور زنی یافتی شیفته پر ز نور که بگریستی بر مسیحا بزار دو رخ زرد و مژگان چو ابر بهار طلسم بزرگان چو آمد بجای بر قیصر آمد یکی رهنمای ز دانا چو بشنید قیصر برفت به پیش طلسم آمد آنگاه تفت ازان جادویی در شگفتی بماند فرستاد و گستهم را پیش خواند بگستهم گفت ای گو نامدار یکی دختری داشتم چون نگار ببالید و آمدش هنگام شوی یکی خویش بد مرو را نامجوی به راه مسیحا بدو دادمش ز بی‌دانشی روی بگشادمش فرستادم او رابخان جوان سوی آسمان شد روان جوان کنون او نشستست با سوک و درد شده روز روشن برو لاژورد نه پندم پذیرد نه گوید سخن جهان نو از رنج او شد کهن یکی رنج بردار و او راببین سخنهای دانندگان برگزین جوانی و از گوهر پهلوان مگر با تو او برگشاید زبان بدو گفت گستهم کایدون کنم مگر از دلش رنج بیرون کنم بنزد طلسم آمد آن نامدار گشاده دل و بر سخن کامگار چوآمد به نزدیک تختش فراز طلسم از بر تخت بردش نماز گرانمایه گستهم بنشست خوار سخن گفت با دختر سوکوار دلاور نخست اندر آمد بپند سخنها که او را بدی سودمند بدو گفت کای دخت قیصر نژاد خردمند نخروشد از کار داد رهانیست از مرگ پران عقاب چه در بیشه شیر و چه ماهی در آب همه باد بد گفتن پهلوان که زن بی‌زبان بود و تن بی‌روان به انگشت خود هر زمانی سرشک بینداختی پیش گویا پزشک چوگستهم ازو در شگفتی بماند فرستاد قیصر کس او را بخواند چه دیدی بدوگفت از دخترم کزو تیره گردد همی افسرم بدو گفت بسیار دادمش پند نبد پند من پیش او کاربند دگر روز قیصر به بالوی گفت که امروز با اندیان باش جفت همان نیز شاپور مهتر نژاد کند جان ما رابدین دخت شاد شوی پیش این دختر سوکوار سخن گویی ازنامور شهریار مگر پاسخی یابی از دخترم کزو آتش آید همی برسرم مگر بشنود پند و اندرزتان بداند سرماهی وارزتان برآنم که امروز پاسخ دهد چوپاسخ به آواز فرخ دهد شود رسته زین انده سوکوار که خوناب بارد همی برکنار برفت آن گرامی سه آزادمرد سخن گوی وهریک بننگ نبرد ازیشان کسی روی پاسخ ندید زن بی‌زبان خامشی برگزید ازان چاره نزدیک قیصر شدند ببیچارگی نزد داور شدند که هرچند گفتیم ودادیم پند نبد پند ما مر ورا سودمند چنین گفت قیصر که بد روزگار که ما سوکواریم زین سوکوار ازان نامداران چو چاره نیافت سوی رای خراد بر زین شتاف بدو گفت کای نامدار دبیر گزین سر تخمهٔ اردشیر یکی سوی این دختر اندر شوی مگر یک ره آواز او بشنوی فرستاد با او یکی استوار ز ایوان به نزدیک آن سوکوار چوخراد بر زین بیامد برش نگه کرد روی و سر و افسرش همی‌بود پیشش زمانی دراز طلسم فریبنده بردش نماز بسی گفت و زن هیچ پاسخ نداد پراندیشه شد مرد مهتر نژاد سراپای زن راهمی‌بنگرید پرستندگان را بر او بدید همی‌گفت گر زن زغم بیهش است پرستنده باری چرا خامش است اگر خود سرشکست در چشم اوی سزیدی اگر کم شدی خشم اوی به پیش برش بر چکاند همی چپ وراست جنبش نداند همی سرشکش که انداخت یک جای رفت نه جنبان شدش دست ونه پای رفت اگرخود درین کالبد جان بدی جز از دست جاییش جنبان بدی سرشکش سوی دیگر انداختی وگر دست جای دگر آختی نبینم همی جنبش جان و جسم نباشد جز از فیلسوفی طلسم بر قیصر آمد بخندید وگفت که این ماه رخ را خرد نیست جفت طلسمست کاین رومیان ساختند که بالوی و گستهم نشناختند بایرانیان بربخندی همی وگر چشم ما را ببندی همی چواین بشنود شاه خندان شود گشاده رخ و سیم دندان شود
1,861	بخش ۲۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	بدو گفت قیصر که جاوید زی که دستور شاهنشهان را سزی یکی خانه دارم در ایوان شگفت کزین برتو را ندازه نتوان گرفت یکی اسب و مردی بروبر سوار کز انجا شگفتی شود هوشیار چوبینی ندانی که این بند چیست طلسمست گر کردهٔ ایزدیست چو خراد برزین شنید این سخن بیامد بران جایگاه کهن بدیدش یکی جای کرده بلند سوار ایستاده درو ارجمند کجا چشم بیننده چونان ندید بدان سان توگفتی خدای آفرید بدید ایستاده معلق سوار بیامد بر قیصر نامدار چنین گفت کز آهنست آن سوار همه خانه از گوهر شاهوار که دانا و را مغنیاطیس خواند که رومیش بر اسپ هندی نشاند هرآنکس که او دفتر هندوان بخواند شود شاد و روشن روان بپرسید قیصر که هندی زراه همی تا کجا برکشد پایگاه زدین پرستندگان بر چیند همه بت پرستند گر خود کیند چنین گفت خراد برزین که راه بهند اندرون گاو شاهست و ماه به یزدان نگروند و گردان سپهر ندارد کسی برتن خویش مهر ز خورشید گردنده بر بگذرند چوما را ز دانندگان نشمرند هرآنکس که او آتشی بر فروخت شد اندر میان خویشتن را بسوخت یکی آتشی داند اندر هوا به فرمان یزدان فرمان روا که دانای هندوش خواند اثیر سخنهای نعز آورد دلپذیر چنین گفت که آتش به آتش رسید گناهش ز کردار شد ناپدید ازان ناگزیر آتش افروختن همان راستی خواند این سوختن همان گفت وگوی شما نیست راست برین بر روان مسیحا گواست نبینی که عیسی مریم چه گفت بدانگه که بگشاد راز ازنهفت که پیراهنت گر ستاند کسی می‌آویز با او به تندی بسی وگر بر زند کف به رخسار تو شود تیره زان زخم دیدار تو مزن هم چنان تابه ماندت نام خردمند رانام بهتر ز کام بسو تام را بس کن از خوردنی مجو ار نباشدت گستردنی بدین سر بدی راببد مشمرید بی‌آزار ازین تیرگی بگذرید شما را هوا بر خرد شاه گشت دل از آز بسیار بیراه گشت که ایوانهاتان بکیوان رسید شماری که شد گنجتان را کلید ابا گنجتان نیز چندان سپاه زره‌های رومی و رومی کلاه بهر جای بیداد لشکر کشید ز آسودگی تیغها برکشید همی چشمه گردد بیابان ز خون مسیحا نبود اندرین رهنمون یکی بینوا مرد درویش بود که نانش ز رنج‌تن خویش بود جز از ترف و شیرش نبودی خورش فزونیش رخبین بدی پرورش چو آورد مرد جهودش بمشت چوبی یار وبیچاره دیدش بکشت همان کشته رانیز بردار کرد بران دار بر مرو را خوار کرد چو روشن روان گشت و دانش‌پذیر سخن گوی و داننده و یادگیر به پیغمبری نیز هنگام یافت ببر نایی از زیرکی کام یافت تو گویی که فرزند یزدان بد اوی بران دار برگشته خندان بد اوی بخندد برین بر خردمند مرد تو گر بخردی گرد این فن مگرد که هست او ز فرزند و زن بی‌نیاز به نزدیک او آشکارست راز چه پیچی ز دین کیومرثی هم از راه و آیین طهمورثی که گویند دارا ی گیهان یکیست جز از بندگی کردنت رای نیست جهاندار دهقان یزدان پرست چوبر واژه برسم بگیرد بدست نشاید چشیدن یکی قطره آب گر از تشنگی آب بیند بخواب به یزدان پناهند به روز نبرد نخواهد به جنگ اندرون آب سرد همان قبله شان برترین گوهرست که از آب و خاک و هوا برترست نباشند شاهان ما دین فروش بفرمان دارنده دارند گوش بدینار وگوهر نباشند شاد نجویند نام و نشان جز بداد ببخشیدن کاخهای بلند دگر شاد کردن دل مستمند سدیگر کسی کو به روز نبرد بپوشد رخ شید گردان بگرد بروبوم دارد زدشمن نگاه جزین را نخواهد خردمند شاه جزاز راستی هرک جوید زدین بروباد نفرین بی‌آفرین چو بشنید قیصر پسند آمدش سخنهای او سودمند آمدش بدو گفت آن کو جهان آفرید تو را نامدار مهان آفرید سخنهای پاک ازتو باید شنید تو داری در رازها را کلید کسی راکزین گونه کهتربود سرش ز افسر ماه برتر بود درم خواست از گنج و دینار خواست یکی افسری نامبردار خواست بدو داد و بسیارکرد آفرین که آباد باد ازتوایران زمین
1,862	بخش ۲۷	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	وزان پس چو دانست کامد سپاه جهان شد ز گرد سواران سیاه گزین کرد زان رومیان صدهزار همه نامدار ازدرکارزار سلیح و درم خواست واسپان جنگ سرآمد برو روزگار درنگ یکی دخترش بود مریم بنام خردمند و با سنگ و با رای وکام بخسرو فرستاد به آیین دین همی‌خواست ازکردگار آفرین بپذرفت دخترش گستهم گرد به آیین نیکو بخسرو سپرد وزان پس بیاورد چندان جهیز کزان کند شد بارگیهای تیز ز زرینه و گوهر شاهوار ز یاقوت وز جامهٔ زرنگار ز گستردنیها و دیبای روم به زر پیکر و از بریشمش بوم همان یاره و طوق با گوشوار سه تاج گرانمایه گوهرنگار عماری بیاراست زرین چهار جلیلش پر ازگوهر شاهوا ر چهل مهد دیگر بد از آبنوس ز گوهر درفشان چو چشم خروس ازان پس پرستنده ماه روی زایوان برفتند با رنگ وبوی خردمند و بیدار پانصد غلام بیامد بزرین وسیمین ستام ز رومی همان نیز خادم چهل پری چهره و شهره ودلگسل وزان فیلسوفان رومی چهار خردمند و با دانش ونامدار بدیشان بگفت آنچ بایست گفت همان نیز با مریم اندرنهفت از آرام وز کام و بایستگی همان بخشش و خورد و شایستگی پس از خواسته کرد رومی شمار فزون بد ز سیصد هزاران هزار فرستاد هر کس که بد بردرش ز گوهر نگار افسری بر سرش مهان را همان اسپ و دینار داد ز شایسته هر چیز بسیار داد چنین گفت کای زیردستان شاه سزد گر بر آرید گردن بماه ز گستهم شایسته‌تر در جهان نخیزد کسی از میان مهان چوشاپور مهتر کرانجی بود که اندر سخنها میانجی بود یک راز دارست بالوی نیز که نفروشد آزادگان را بچیز چوخراد برزین نبیند کسی اگر چند ماند بگیتی بسی بران آفریدش خدای جهان که تا آشکارا شود زو نهان چو خورشید تابنده او بی‌بدیست همه کار و کردار او ایزدیست همه یاد کرد این به نامه درون برفتند با دانش و رهنمون ستاره شمر پیش با رهنمای که تارفتنش کی به آید ز جای به جنبید قیصر به بهرام روز به نیک اختر و فال گیتی فروز دو منزل همی‌رفت قیصر به راه سدیگر بیامد به پیش سیاه به فرمود تا مریم آمد به پیش سخن گفت با او ز اندازه بیش بدو گفت دامن ز ایرانیان نگه دار و مگشای بند ازمیان برهنه نباید که خسرو تو را ببیند که کاری رسد نو تو را بگفت این و بدرود کردش به مهر که یار تو بادا برفتن سپهر نیا طوس جنگی برادرش بود بدان جنگ سالار لشکرش بود بدو گفت مریم به خون خویش تست بران برنهادم که هم کیش تست سپردم تو را دختر وخواسته سپاهی برین گونه آراسته نیاطوس یکسر پذیرفت از وی بگفت و گریان بپیچید روی همی‌رفت لشکر به راه وریغ نیا طوس در پیش با گرز وتیغ چو بشنید خسروکه آمد سپاه ازان شارستان برد لشکر به راه چو آمد پدیدار گرد سران درفش سواران جوشن وران همی‌رفت لشکر بکردار گرد سواران بیدار و مردان مرد دل خسرو از لشکر نامدار بخندید چون گل بوقت بهار دل روشن راد راتیز کرد مران باره را پاشنه خیز کرد نیاطوس را دید و در برگرفت بپرسیدن آزادی اندرگرفت ز قیصر که برداشت زانگونه رنج ابا رنج دیگر تهی کرد گنج وزانجای سوی عماری کشید بپرده درون روی مریم بدید بپرسید و بر دست او بوس داد ز دیدار آن خوب رخ گشت شاد بیاورد لشکر به پرده سرای نهفته یکی ماه را ساخت جای سخن گفت و بنشست بااوسه روز چهارم چو بفروخت گیتی فروز گزیده سرایی بیاراستند نیاطوس را پیش اوخواستند ابا سرگس و کوت جنگی بهم سران سپه را همه بیش و کم بدیشان چنین گفت کاکنون سران کدامند و مردان جنگاوران نیاطوس بگزید هفتاد مرد که آورد گیرند روز نبرد که زیر درفشش برفتی هزار گزیده سواران خنجر گزار چو خسرو بدید آن گزیده سپاه سواران گردنکش ورزمخواه همی‌خواند بر کردگار آفرین که چرخ آفرید و زمان و زمین همان بر نیاطوس وبر لشکرش چه برنامور قیصر وکشورش بدان مهتران گفت اگر کردگار مرا یارباشد گه کارزار توانایی خویش پیداکنم زمین رابکوکب ثریاکنم نباشد جزاندیشهٔ دوستان فلک یارومهر ردان بوستان
1,863	بخش ۲۸	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	بهشتم بیاراست خورشید چهر سپه را بکردار گردان سپهر ز درگاه برخاست آوای کوس هواشد زگرد سپاه آبنوس سپاهی گزین کرد زآزادگان بیام سوی آذرابادگان دو هفته برآمد بفرمان شاه بلشکر گه آمد دمادم سپاه سرا پردهٔ شاه بردشت دوک چنان لشکری گشن وراهی سه دوک نیاطوس را داد لشکر همه بدو گفت مهتر تویی بررمه وزان جایگه با سواران گرد عنان بارهٔ تیزتگ راسپرد سوی راه چیچست بنهاد روی همی‌راند شادان دل وراه جوی بجایی که موسیل بود ارمنی که کردی میان بزرگان منی به لشکر گهش یار بندوی بود که بندوی خال جهانجوی بود برفت این دوگرد ازمیان سپاه ز لشکر نگه کرد خسرو به راه به گستهم گفت آن دلاور دومرد چنین اسپ تازان به دشت نبرد برو سوی ایشان ببین تاکیند برین گونه تازان زبهر چیند چنین گفت گستهم کای شهریار برانم که آن مرد ابلق سوار برادرم بندوی کنداورست همان یارش ازلشکری دیگرست چنین گفت خسرو بگستهم شیر که این کی بود ای سوار دلیر کجاکار بندوی باشد درشت مگر پاک یزدان بود یاروپشت اگر زنده خواهی به زندان بود وگر کشته بردار میدان بود بدو گفت گستهم شاها درست بدان سونگه کن که اوخال تست گرآید به نزدیک وباشد جزاوی ز گستهم گوینده جز جان مجوی هم آنگه رسیدند نزدیک شاه پیاده شدند اندران سایه گاه چو رفتند نزدیک خسرو فراز ستودند و بردند پیشش نماز بپرسید خسرو به بندوی گفت که گفتم تو راخاک یابم نهفت به خسرو بگفت آنچ بر وی رسید همان مردمی کو ز بهرام دید وزان چاره جستن دران روزگار وزان پوشش جامهٔ شهریار همی‌گفت وخسرو فراوان گریست ازان پس بدو گفت کاین مردکیست بدو گفت کای شاه خورشید چهر تو مو سیل را چون نپرسی زمهر که تا تو ز ایران شدستی بروم نخفتست هرگز بباد بوم سراپرده ودشت جای وی است نه خرگاه وخیمه سرای وی است فراوان سپاهست بااوبهم سلیح بزرگی وگنج درم کنون تا تو رفتی برین راه بود نیازش ببرگشتن شاه بود جهاندار خسرو به موسیل گفت که رنج تو کی ماند اندرنهفت بکوشیم تا روز توبه شود همان نامت از مهتران مه شد بدو گفت موسیل کای شهریار بمن بریکی تازه کن روزگار که آیم ببوسم رکیب تو را ستایش کنم فر و زیب تو را بدو گفت خسرو که با رنج تو درفشان کنم زین سخن گنج تو برون کرد یک پای خویش از رکیب شد آن مرد بیدار دل ناشکیب ببوسید پای و رکیب ورا همی خیره گشت از نهیب ورا چو بیکار شد مرد خسروپرست جهانجوی فرمود تا بر نشست وزان دشت بی بر انگیخت اسپ همی‌تاخت تا پیش آذر گشسپ نوان اندر آمد به آتشکده دلش بود یکسر بدرد آژده بشد هیربد زند و استا بدست به پیش جهاندار یزدان پرست گشاد از میان شاه زرین کمر بر آتش بر آگند چندی گهر نیایش کنان پیش آذر بگشت بنالید وز هیربد برگذشت همی‌گفت کای داور داد وپاک سردشمنان اندر آور بخاک تودانی که برداد نالم همی همه راه نیکی سگالم همی تومپسند بیداد بیدادگر بگفت این و بر بست زرین کمر سوی دشت دوک اندر آورد روی همی‌شد خلیده دل و راه‌جوی چو آمد به لشکر گه خویش باز همان تیره گشت آن شب دیریاز فرستاد بیدار کارآگهان که تا باز جویند کارجهان چو آگاه شد لشکر نیمروز که آمد ز ره شاه گیتی فروز همه کوس بستند بر پشت پیل زمین شد به کردار دریای نیل ازان آگهی سر به سر نو شدند بیاری به نزدیک خسرو شدند
1,864	بخش ۲۹	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوآمد به بهرام زین آگهی که تازه شد آن فر شاهنشهی همانگه ز لشکر یکی نامجوی نگه کرد با دانش و آب روی کجا نام او بود دانا پناه که بهرام را او بدی نیک خواه دبیر سرافراز را پیش خواند سخنهای بایسته چندی براند بفرمود تا نامه‌های بزرگ نویسد بران مهتران سترگ بگستهم و گردوی و بندوی گرد که از مهتران نام گردی ببرد چو شاپور و چون اندیان سوار هرآنکس که بود از یلان نامدار سرنامه گفت از جهان آفرین همی‌خواهم اندر نهان آفرین چوبیدار گردید یکسر ز خواب نگیرید بر بد ازین سان شتاب که تا درجهان تخم ساسانیان پدید آمد اندر کنار و میان ازیشان نرفتست جزبرتری بگرد جهان گشتن و داوری نخست از سر بابکان اردشیر که اندر جهان تازه شد داروگیر زمانه ز شمشیر او تیره گشت سر نامداران همه خیره گشت نخستین سخن گویم از اردوان ازان نامداران روشن روان شنیدی که بر نامور سوفزای چه آمد ز پیروز ناپاک رای رها کردن ازبند پای قباد وزان مهتران دادن او را بباد قباد بد اندیش نیرو گرفت هنرها بشست از دل آهو گرفت چنان نامور نیک دل را بکشت برو شد دل نامداران درشت کسی کو نشاید به پیوند خویش هوا بر گزیند ز فرزند خویش به بیگانگان هم نشاید بنیز نجوید کسی عاج از چوب شیز بساسانیان تا ندارید امید مجویید یاقوت از سرخ بید چواین نامه آرند نزد شما که فرخنده باد او رمزد شما به نزدیک من جایتان روشنست برو آستی هم ز پیراهنست بیک جای مان بود آرام و خواب اگر تیره بد گر بلند آفتاب چو آیید یکسر به نزدیک من شود روشن این جان تاریک من نیندیشم از روم وز شاهشان بپای اندر آرم سر و گاهشان نهادند برنامه‌ها مهر اوی بیامد فرستاده راه جوی بکردار بازارگانان برفت بدرگاه خسرو خرامید تفت یکی کاروانی ز هرگونه چیز ابا نامه‌ها هدیه‌ها داشت نیز بدید آن بزرگی و چندان سپاه که گفتی مگر بر زمین نیست راه به دل گفت با این چنین شهریار نخواهد ز بهرام یل زینهار یکی مرد بی‌دشمنم پارسی همان بار دارم شتروار سی چراخویشتن کرد باید هلاک بلندی پدیدار گشت ازمغاک شوم نامه نزدیک خسروبرم به نزدیک او هدیهٔ نوبرم باندیشه آمد به نزدیک شاه ابا هدیه و نامه ونیک خواه درم برد و با نامه‌ها هدیه برد سخنهاش برشاه گیتی شمرد جهاندار چون نامه‌ها را بخواند مر او را بکرسی زرین نشاند بدو گفت کای مرد بسیاردان تو بهرام را نزد من خوار دان کنون ز آنچ کردی رسیدی بکام فزون‌تر مجو اندرین کار نام بفرمود تا نزد او شد دبیر مران پاسخ نامه را ناگزیر نوشت اندران نامه‌های دراز که این مهتر گرد گردن فراز همه نامه‌های تو برخواندیم فرستاده را پیش بنشاندیم به گفتار بیکار با خسرویم به دل با تو همچون بهار نویم چولشکر بیاری بدین مرز وبوم که اندیشد از گرز مردان روم همه پاک شمشیرها برکشیم به جنگ اندورن رومیان را کشیم چو خسرو ببیند سپاه تو را همان مردی و پایگاه تو را دلش زود بیکار ولرزان شود زپیشت چو روبه گریزان شود بدان نامه‌ها مهر بنهاد شاه ببرد ان پسندیدهٔ نیک خواه بدو گفت شاه ای خردمند مرد برش گنج یابی ازین کارکرد مرو را گهر داد و دینار داد گرانمایه یاقوت بسیار داد بدو گفت کاین نزد چوبینه بر شنیده سخنها برو بر شمر
1,865	بخش ۳۰	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	بیامد به نزدیک چوبینه مرد شنیده سخنها همه یادکرد چو مرد جهانجوی نامه بخواند هوارا بخواند وخرد را براند ازان نامه‌ها ساز رفتن گرفت بماندند ایرانیان درشگفت برفتند پیران به نزدیک اوی چودیدند کردار تاریک اوی همی‌گفت هرکس کز ایدر مرو زرفتن کهن گردد این روز نو اگر خسرو آید به ایران زمین نبینی مگر گرز و شمشیر کین برین تخت شاهی مخور زینهار همی‌خیره بفریبدت روزگار نیامد سخنها برو کارگر بفرمود تا رفت لشکر بدر همی‌تاخت تا آذر آبادگان سپاهی دلاور ز آزادگان سپاه اندر آمد بتنگ سپاه ببستند بر مور و بر پشه راه چنین گفت پس مهتر کینه خواه که من کرد خواهم به لشکر نگاه ببینم که رومی سواران کیند سپاهی کدامند و گردان کیند همه برنشستند گردان براسپ یلان سینه و مهتر ایزد گشسپ بدیدار آن لشکر کینه خواه گرانمایگان برگرفتند راه چولشکر بدیدند باز آمدند به نزدیک مهتر فراز آمدند که این بی کرانه یکی لشکرند ز اندیشه ما همی‌بگذرند وزان روی رومی سواران شاه برفتند پویان بدان بارگاه ببستند بر پیش خسرو میان که ما جنگ جوییم زایرانیان بدان کار همداستان گشت شاه کزو آرزو خواست رومی سپاه
1,866	بخش ۳۱	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوخورشید برزد سراز تیره کوه خروشی برآمد زهر دو گروه که گفتی زمین گشت گردان سپهر گر از تیغها تیره شد روی مهر بیاراسته میمن و میسره زمین کوه گشت آهنین یکسره از آواز اسپان و بانگ سپاه بیابان همی‌جست بر کوه راه چو بهرام جنگی بدان بنگرید یکی خنجر آبگون برکشید نیامد به دل‌ش اندرون ترس وبیم دل شیر دربیشه شد بد و نیم به ایرانیان گفت صف برکشید همه کشور دوک لشکر کشید همی‌گشت گرد سپه یک تنه که دارد نگه میسره ومیمنه یلان سینه را گفت برقلبگاه همی‌باش تا پیش روی سپاه که از لشکر امروز جنگی منم بگاه گریزش درنگی منم نگه کرد خسرو بدان رزمگاه جهان دید یکسر زلشکر سیاه رخ شید تابان چوکام هژبر همی تیغ بارید گفتی ز ابر نیاطوس و بندوی و گستهم وشاه ببالا گذشتند زان رزمگاه نشستند بر کوه دوک آن سران نهاده دو دیده بفرمانبران ازان کوه لشکر همی‌دید شاه چپ وراست و قلب و جناح سپاه چوبرخاست آواز کوس از دو روی برفتند مردان پر خاشجوی تو گفتی زمین کوه آهن شدست سپهر ا زبر خاک دشمن شدست چو خسرو بران گونه پیکار دید فلک تار دید و زمین قار دید به یزدان همی‌گفت برپهلوی که از برتو ران پاک وبرتر توی که برگردد امروز از رزم شاد که داند چنین جز تو ای پاک وراد کرابخت خواهد شدن کندرو سر نیزه که شود خار و خو دل و جان خسرو پراندیشه بود جهان پیش چشمش یکی بیشه بود که بگسست کوت ازمیان سپاه ز آهن بکردار کوهی سیاه بیامد دمان تامیان گروه چو نزدیک ترشد بران برز کوه به خسرو چنین گفت کای سرفراز نگه کن بدان بنده دیوساز که بااو برزم اندر آویختی چواو کامران شد تو بگریختی ببین از چپ لشکر ودست راست که تا از میان دلیران کجاست کنون تا بیاموزمش کارزار ببیند دل و رزم مردان کار چو بشنید خسرو زکوت این سخن دلش گشت پردرد و کین کهن کجا گفت کز بنده بگریختی سلیح سواران فروریختی ورا زان سخن هیچ پاسخ نداد دلش گشت پرخون و سر پر ز باد چنین گفت پس کوت را شهریار که روپیش آن مرد ابلق سوار چوبیند تو را پیشت آید به جنگ تومگریز تا لب نخایی زننگ چوبشنید کوت این سخن بازگشت چنان شد که با باد انباز گشت همی‌رفت جوشان ونیزه بدست به آوردگه رفت چون پیل مست چو نزدیک شد خواست بهرام را برافراخت زانگونه زونام را یلان سینه بهرام را بانگ کرد که بیدارباش ای سوار نبرد که آمد یکی دیو چون پیل مست کمندی بفتراک و نیزه بدست چو بهرام بشنید تیغ از نیام برآهخت چون باد و برگفت نام چوخسرو چنان دید برپای خاست ازان کوه‌سر سر برآورد راست نهاده بکوت و به بهرام چشم دو دیده پر از آب و دل پر ز خشم چو رومی به نیزه درآمد زجای جهانجوی بر جای بفشارد پای چو نیزه نیامد برو کارگر بر وی اندر آورد جنگی سپر یکی تیغ زد بر سر و گردنش که تاسینه ببرید تیره تنش چو آواز تیغش به خسرو رسید بخندید کان زخم بهرام دید نیاطوس جنگی بتابید چشم ازان خندهٔ خسرو آمد بخشم به خسرو چنین گفت کای نامدار نه نیکو بود خنده درکارزار تو رانیست از روم جز کیمیا دلت خیره بینم بکین نیا چو کوت هزاره به ایران و روم نبینند هرگز به آباد بوم بخندی کنون زانک اوکشته شد چنان دان که بخت تو برگشته شد بدو گفت خسرو من از کشتنش نخندم همی وز بریده تنش چنان دان که هرکس که دارد فسوس همو یابد از چرخ گردنده کوس مرا گفت کز بنده بگریختی نبودت هنر تا نیاویختی ازان بنده بگریختن نیست ننگ که زخمش بدین سان بود روز جنگ وزان روی بهرام آواز داد که‌ای نامداران فرخ نژاد یلان سینه و رام و ایزد گسسپ مرین کشته را بست باید بر اسپ فرستید ز ایدر به لشکر گهش بدان تابریده ببیند شهش تن کوت رازود برپشت زین بتنگی ببستند مردان کین دوان اسپ با مرد گردن فراز همی‌شد به لشکر گه خویش باز دل خسرو ازکوت شد دردمند گشادند زان کشته بند کمند بران زخم او بر پراگند مشک بفرمود پس تا بکردند خشک به کرباس بر دوختش همچنان زره دربر و تنگ بسته میان به نزدیک قیصر فرستاد باز که شمشیر این بندهٔ دیوساز برین گونه برد همی روز جنگ ازو گر هزیمت شدم نیست ننگ همه رو میان دلشکسته شدند به دل پاک بی‌جنگ خسته شدند همی‌ریخت بطریق خونین سرشک همی رخ پر از آب و دل پر ز رشک بیامد ز گردنکشان ده هزار همه جاثلیقان گرد و سوار یکی حمله بردند زان سان که کوه بدرید ز آواز رومی گروه چکاچک برخاست و بانگ سران همان زخم شمشیر و گرز گران توگفتی که دریا بجوشد همی سپهر روان بر خروشد همی ز بس کشته اندر میان سپاه بماندند بر جای بربسته راه ازان رومیان کشته شد لشکری هرآنکس که بود از دلیران سری دل خسرو از درد ایشان بخست تن خسته زندگان راببست همه کشتگان رابهم برفکند تلی گشت برسان کوه بلند همی‌خواندندیش بهرام چید ببرید خسرو ز رومی امید همی‌گفت اگر نیز رومی دو بار کند همی برین گونه بر کارزار جهان را تو بی‌لشکر روم دان همان تیغ پولاد را موم دان به سرگس چنین گفت پس شهریار که فردا مبر جنگیان را به کار تو فردا بیاسای تا من سپاه بیارم ز ایرانیان کینه خواه بایرانیان گفت فردا به جنگ شما را بباید شدن بی‌درنگ همه ویژه گفتند کایدون کنیم که کوه و بیابان پر از خون کنیم
1,867	بخش ۳۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو بر زد ز دریا درفش سپید ستاره شد از تیرگی ناامید تبیره زنان از دو پرده سرای برفتند با پیل و باکرنای خروش آمد و نالهٔ گاودم هم از کوههٔ پیل رویینه خم تو گفتی بجنبد همی دشت وراغ شده روی خورشید چون پر زاغ چو ایرانیان برکشیدند صف همه نیزه و تیغ هندی بکف زمین سر به سر گفتی ازجوشنست ستاره ز نوک سنان روشنست چو خسرو بیاراست بر قلبگاه همه دل گرفتند یکسر سپاه ورامیمنه دار گردوی بود که گرد ودلیر وجهانجوی بود بدست چپش نامدار ارمنی ابا جوشن وتیغ آهرمنی مبارز چوشاپور وچون اندیان بران جنگ بر تنگ بسته میان همی‌بود گستهم بردست شاه که دارد مر او را ز دشمن نگاه چوبهرام یل رومیان راندید درنگی شد وخامشی برگزید بفرمود تاکوس برپشت پیل ببستند وشد گرد لشکر چونیل نشست ازبرپشت پیل سپید هم آوردش ازبخت شد ناامید همی‌راند آن پیل تامیمنه بشاپور گفت ای بد بدتنه نه پیمانت این بد به نامه درون که پیش من آیی بدین دشت خون نه این باشد آیین پرمایگان همی تن بکشتن دهی رایگان بدو گفت شاپور کای دیوفش سرخویش دربندگی کرده کش ازین نامه کی بود نام ونشان که گویی کنون پیش گردنکشان گرانمایه خسرو بشاپور گفت من آن نامه با رای او بود جفت به نامه توپاداش یابی زمن هم ازنامداران این انجمن چوهنگام باشد بگویم تو را زاندیشه بد بشویم تو را چوبهرام آواز خسرو شنید باندیشه آن جادوی را بدید برآشفت وزان کار تنگ آمدش چوارغنده شد رای جنگ آمدش جفا پیشه برپیل تنها برفت سوی قلب خسرو خرامید تفت چوخسرو چنان دید با اندیان چین گفت کای نره شیر ژیان برین پیل برتیرباران کنید کمان را چوابر بهاران کنید از ایرانیان آنک بد روزبه کمان برنهادند یکسر بزه زپیکان چنان گشت خرطوم پیل توگفتی شد از خستگی پیل نیل هم آنگاه بهرام بالای خواست یکی مغفر خسرو آرای خواست همان تیرباران گرفتند باز برآشفت بهرام گردن فراز پیاده شد آن مرد پرخاشخر زره دامنش رابزد برکمر سپر برسرآورد وشمشیر تیر برآورد زان جنگیان رستخیز پیاده زبهرام بگریختند کمانهای چاچی فروریختند یکی باره بردند هم درزمان سپهبد نشست از بر اودمان خروشان همی‌تاخت تا قلبگاه بجایی کجا شاه بد بی‌سپاه همه قلبگه پاک برهم درید درفش جهاندار شد ناپدید وزان جایگه شد سوی میسره پس پشتش آزادگان یکسره نگهبان آن دست گردوی بود که مردی دلیر وجهانجوی بود برادر چوروی برادر بدید کمان را بزه کرد واندرکشید دوخونی بران سان برآویختند که گفتی بهمشان برآمیختند بدین سان زمانی برآمد دراز همی یک زدیگر نگشتند باز بدو گفت بهرام کای بی‌پدر به خون برادر چه بندی کمر بدو گفت گردوی کای پیسه گرگ تونشنیدی آن داستان بزرگ که هرکو برادر بود دوست به چو دشمن بود بی پی و پوست به تو هم دشمن و بد تن و ریمنی جهان آفرین را به دل دشمنی به پیش برادر برادر به جنگ نیاید اگر باشدش نام و ننگ چوبشنید بهرام زو بازگشت برآشفت و با او دژم ساز گشت همی‌راند گردوی نا نزد شاه ز آهن شده روی جنگی سیاه برو آفرین کرد خسرو به مهر که پاداش بادت ز گردان سپهر فرستاده خسرو به شاپور کس که موسیل راباش فریادرس بکوشید تا پشت پشت آورید مگر بخت روشن به مشت آورید به گستهم گفت آن زمان شهریار که گر هیچ رومی کند کارزار چو بهرام جنگی شکسته شود وگر نیز در جنگ خسته شود همه رومیان سر به گردون برند سخنها ز اندازه بیرون برند نخواهم که رومی بود سرفراز به ما برکنند اندرین جنگ ناز بدیدم هنرهای رومی همه بسان رمه روزگار دمه هم آن به که من با سپاه اندکی ز چوبینه آورد خواهم یکی نخواهم درین کار یاری ز کس امیدم به یزدان فریادرس بدو گفت گستهم کای شهریار به شیرین روانت مخور زینهار چو رایت چنین است مردان کین بخواه و مکن تیره روی زمین بدو گفت خسرو که اینست روی که گفتی ز لشکر کنون یار جوی گزین کرد گستهم ز ایران سوار ده و چار گردنکش نامدار نخستین ازین جنگیان نام خویش نوشت و بیاورد و بنهاد پیش دگر گرد شاپور با اندیان چو بند وی و گردوی پشت کیان چو آذرگشسپ و دگر شیر ذیل چو زنگوی گستاخ با شیر و پیل تخواره که در جنگ غمخواره بود یلان سینه را زشت پتیاره بود فرخ زاد و چون خسرو سرفراز چو اشتاد پیروز دشمن گداز چو فرخنده خورشید با اور مزد که دشمن بدی پیش ایشان فرزد چومردان گزین کرد ز ایران دو هفت ز لشکر بیک سو خرامید تفت چنین گفت خسرو بدین مهتران که ای سرفرازن و فرمانبران همه پشت را سوی یزدان کنید دل خویش را شاد و خندان کنید جز از خواست یزدان نباشد سخن چنین بود تا بود چرخ کهن برزم اندرون کشته بهتر بود که در خانه‌ات بنده مهتر بود نگهدار من بود باید به جنگ بهنگام جنبش نسازم درنگ همه هم زبان آفرین خواندند ورا شهریار زمین خواندند بکردند پیمان که از شهریار کسی برنگردد ازین کارزار سپهدار بشنید و آرام یافت خوش آمدش وز مهتران کام یافت سپه رابه بهرام فرخ سپرد همی‌رفت با چارده مرد گرد هم آنگه خروش آمد از دیده‌گاه به بهرام گفتند کامد سپاه جهان جوی بیدار دل برنشست کمندی به فتراک و تیغی بدست ز بالا چو آن مایه مردم بدید تنی چند زان جنگیان برگزید یلان سینه راگفت کاین بد نژاد به جنگ اندرون دادمردی بداد که من دانم کنون جزو نیست این که یارد چمیدن برین دشت کین برین مایه مردم به جنگ آمدست وگر پیش کام نهنگ آمدست فزون نیست با او سرافراز بیست ازیشان کسی را ندانم که کیست اگر پیشم آید جهان را بسم اگر بر نیایم ازو ناکسم به ایزد گشسپ ویلان سینه گفت که مردان ندارند مردی نهفت نباید که ما بیش باشیم چار به خسرو مرا کس نیاید به کار یکی بد کجا نام او جان فروز که تیره شبان برگزیدی به روز سپه را بدو داد و خود پیش رفت همی تاخت با این سه بیدار تفت چو بهرام را دید خسرو ز راه به ایرانیان گفت کامد سپاه کنون هیچ دل را مدارید تنگ که آمد مرا روزگار درنگ من و گرز و چوبینه بدنشان شما رزم سازید با سرکشان شما چارده یار و ایشان سه تن مبادا که بینید هرگز شکن نیاطوس با لشکر رومیان ببستند ناچار یکسر میان برفتند زان رزمگه سوی کوه که دیدار بودی بهر دو گروه همی‌گفت هرکس که پر مایه شاه چرا جان فروشد ز بهر کلاه بماند بدین دشت چندین سوار شود خیره تنها سوی کارزار همه دست برآسمان داشتند که او را همه کشته پنداشتند چو بهرام جنگی برانگیخت اسپ یلان سینه و گرد ایزد گشسپ بدیدند یاران خسروهمه شد او گرگ و آن نامداران رمه بماند آنگهی شاه ز آویختن وزان شورش و باره انگیختن جهاندار ناکام برگاشت اسپ پس اندر همی‌رفت ایزدگشسپ چوگستهم وبندوی وگردوی ماند گوتاجور نام یزدان بخواند بگستهم گفت آن زمان شهریار که تنگ اندرآمد بد روزگار چه بایست این بیهده رستخیز بدیدند پشت من اندر گریز بدو گفت گستهم کامد سوار توتنهاشدی چون کنی کارزار نگه کرد خسرو پس پشت خویش ازان چار بهرام را دید پیش همی‌داشت تن رازدشمن نگاه ببرید برگستوان سیاه ازوبازماندند هردوسوار پس پشت اودشمن کینه دار به پیش اندر آمد یکی غار تنگ سه جنگی پس اندر بسان پلنگ بن غارهم بسته آمد زکوه بماند آن جهاندار دور ازگروه فرود آمد از اسپ فرخ جوان پیاده بران کوه برشد دوان پیاده شد وراه اوبسته شد دل نامداران ازو خسته شد نه جای درنگ ونه جای گریز پس اندر همی‌رفت بهرام تیز بخسرو چنین گفت کای پرفریب به پیش فراز توآمد نشیب برمن چراتاختی هوش خویش نهاده برین گونه بردوش خویش چوشد زان نشان کار برشاه تنگ پس پشت شمشیر و در پیش سنگ به یزدان چنین گفت کای کردگار توی برتر از گردش روزگار بدین جای بیچارگی دست گیر تو باشی ننالم به کیوان و تیر هم آنگه چو از کوه برشد خروش پدید آمد از راه فرخ سروش همه جامه‌اش سبز و خنگی به زیر ز دیدار او گشت خسرو دلیر چو نزدیک شد دست خسرو گرفت ز یزدان پاک این نباشد شگفت چواز پیش بدخواه برداشتش به آسانی آورد و بگذاشتش بدو گفت خسرو که نام تو چیست همی‌گفت چندی و چندی گریست فرشته بدو گفت نامم سروش چو ایمن شدی دور باش از خروش کزین پس شوی بر جهان پادشا نباید که باشی جز از پارسا بدین زودی اندر بشاهی رسی بدین سالیان بگذرد هشت و سی بگفت این سخن نیز و شد ناپدید کس اندر جهان این شگفتی ندید چو آن دید بهرام خیره بماند جهان آفرین را فراوان بخواند همی‌گفت تا جنگ مردم بود مبادا که مردی ز من گم بود برآنم که جنگم کنون با پریست برین تخت تیره بباید گریست نیاطوس زان روی بر کوهسار همی‌خواست از دادگر زینهار خراشید مریم دو رخسار خویش ز تیمار جفت جهاندار خویش سپه بود برکوه و هامون وراغ دل رومیان زو پر از درد و داغ نیاطوس چون روی خسرو ندید عماری زرین به یکسو کشید بمریم چنین گفت کاندر نشین که ترسم که شد شاه ایران زمین هم آنگاه خسرو بران روی کوه پدید آمد از راه دور از گروه همه لشکر نامور شاد شد دل مریم از درد آزاد شد چوآمد به مریم بگفت آنچ دید وزان کوه خارا سر اندر کشید چنین گفت کای ماه قیصر نژاد مرا داور دادگر داد داد نه از کاهلی بدنه از بد دلی که در جنگ بد دل کند کاهلی بدان غار بی‌راه در ماندم به دل آفریننده را خواندم نهان داشت دارنده کارجهان برین بنده گشت آشکارا نهان فریدون فرخ ندید این به خواب نه تورو نه سلم و نه افراسیاب که امروز من دیدم ای سرکشان ز پیروزی و شهریاری نشان بدیشان بگفت آن کجا دید شاه از آن پس به فرمود تا آن سپاه همه جنگ را تاختن نوکنند برزم اندرون یاد خسرو کنند وزان روی بهرام شد پر ز درد پشیمان شده زان همه کارکرد
1,868	بخش ۳۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	هم آنگه ز کوه اندر آمد سپاه جهان شد ز گرد سواران سیاه وزان روی بهرام لشکر براند به روز اندرون روشنایی نماند همی‌گفت هرکس که راند سپاه خرد باید و مردی و دستگاه دلیران که دیدند خشت مرا همان پهلوانی سرشت مرا مرا برگزیدند بر خسروان به خاک افگنم نام نوشین روان ز لشکر بر شاه شد خیره خیر کمان را بزه کرد و یک چوبه تیر بزد ناگهان بر کمرگاه شاه بکژ اندر آویخت پیکان به راه یکی بنده چون زخم پیکان بدید بیامد ز دیباش بیرون کشید سبک شهریار اندر آمد دمان به بهرام چوبینهٔ بد نشان بزد نیزه‌ای بر کمربند اوی زره بود نگسست پیوند اوی سنان سر نیزه شد به دونیم دل مرد بی‌راه شد پر ز بیم چو بشکست نیزه بر آشفت شاه بزد تیغ بر مغفر کینه خواه سراسر همه تیغ برهم شکست بدان پیکر مغفر اندر نشست همی آفرین کرد هرکس که دید هم آنکس که آواز آهن شنید گرانمایگان از پس اندر شدند چنان لشکری را بهم بر زدند خرامید بندوی نزدیک شاه که‌ای تاج تو برتو راز چرخ ماه یکی لشکرست این چومور وملخ گرفته بیابان همه ریگ و شخ نه والا بود خیره خون ریختن نه این شاه با بنده آویختن هر آنکس که خواهد ز ما زینهار به از کشته یا خسته در کارزار بدو گفت خسرو که هرگز گناه بپیچید برو من نیم کینه خواه همه پاک در زینهار منند به تاج اندرون گوشوار منند برآمد هم آنگه شب از تیره کوه سپه بازگشتند هر دو گروه چوآمد غوپاسبان و جرس ز لشکر نبد خفته بسیار کس جهان جوی بندوی ز آنجا برفت میان دو لشکر خرامید تفت ز لشکر نگه کرد کنداوری خوش آواز و گویا منا دیگری بفرمود تا بارگی برنشست به بیدار کردن میان را ببست چنین تا میان دولشکر براند کزو تا بدشمن فراوان نماند خروشی برآورد کای بندگان گنه کرده و بخت جویندگان هران کز شما او گنهکارتر به جنگ اندرون نامبردارتر به یزدانش بخشید شاه جهان گناهی‌که کرد آشکار و نهان به تیره شبان چون برآمد خروش نهادند هرکس به آواز گوش همه نامداران بهرامیان برفتن ببستند یک سر میان چو برزد سر از کوه گیتی فروز زمین را به ملحم بیاراست روز همه دشت بی‌مرد و خرگاه بود که بهرام زان شب نه آگاه بود بدان خیمه‌ها در ندیدند کس جز از ویژه یاران بهرام و بس چو بهرام زان لشکر آگاه گشت بیامد بران خیمه‌ها برگذشت به یاران چنین گفت کاکنون گریز به آید ز آرام با رستخیز شتر خواست از ساروان سه هزار هیو نان کفک افگن و نامدار ز چیزی که در گنج بد بردنی ز گستردنیها و از خوردنی ز زرین و سیمین وز تخت عاج همان یاره و طوق زرین وتاج همه بار کردند و خود برنشست میان از پی بازگشتن ببست
1,869	بخش ۳۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو خورشید روشن بیاراست گاه طلایه بیامد ز نزدیک شاه به پرده سرای اندرون کس ندید همان خیمه بر پای بر بس ندید طلایه بیامد بگفت این به شاه دل شاه شد تنگ زان رزمخواه گزین کرد زان جنگیان سه هزار زره دار و برگستوان ور سوار به نستود فرمود تا برنشست میان یلی تاختن را ببست همی‌راند نستود دل پر ز درد نبد مرد بهرام روز نبرد همان نیز بهرام با لشکرش نبود ایمن از راه وز کشورش همی‌راند بی‌راه دل پر ز بیم همی‌برد با خویشتن زر و سیم یلان سینه و گرد ایزد گشسپ ز یک سوی لشکر همی‌راند اسپ به بی‌راه لشکر همی‌راندند سخنهای شاهان همی‌خواندند پدید آمد از دور یک پاره ده کجا ده نبود از در مرد مه همی‌راند بهرام پیش اندرون پشیمان شده دل پر از درد و خون چو از تشنگی خشک شدشان دهن بیامد به خان یکی پیرزن زبان را به چربی بیاراستند وزان پیرزن آب و نان خواستند زن پیر گفتار ایشان شنید یکی کهنه غربیل پیش آورید برو بر به گسترده یک پاره مشک نهاده به غربیل بر نان کشک یلان سینه برسم به بهرام داد نیامد همی در غم از واژ یاد گرفتند واژ و بخوردند نان نظاره بدان نامداران زنان چو کشکین بخوردند می خواستند زبانها به زمزم بیاراستند زن پیر گفت ار میت آرزوست میست و یکی نیز کهنه که دوست بریدم کدو را که نوبد سرش یکی جام کردم نهادم برش بدو گفت بهرام چون می بود ازان خوبتر جامها کی بود زن پیر رفت و بیاورد جام ازان جام بهرام شد شادکام یکی جام پر بر کفش برنهاد بدان تا شود پیرزن نیز شاد بدو گفت کای مام با فرهی ز کار جهان چیستت آگهی بدو پیرزن گفت چندان سخن شنیدم کزان گشت مغزم کهن ز شهر آمد امروز بسیار کس همی جنگ چوبینه گویند و بس که شد لشکر او به نزدیک شاه سپهبد گریزان به شد بی‌سپاه بدو گفت بهرام کای پاک زن مرا اندرین داستانی بزن که این از خرد بود بهرام را وگر برگزید از هوا کام را بدو پیرزن گفت کای شهره مرد چرا دیو چشم تو را تیره کرد ندانی که بهرام پور گشسپ چوبا پور هرمز بر انگیزد اسپ بخندد برو هرک دارد خرد کس اورا ز گردنکشان نشمرد بدو گفت بهرام گر آرزوی چنین کرد گو می‌خوران در کدوی برین گونه غربیل بر نان جو همی‌دار در پیش تا جو درو بران هم خورش یک شب آرام یافت همی کام دل جست و ناکام یافت چو خورشید برچرخ بگشاد راز سپهدار جنگی بزد طبل باز بیاورد چندانک بودش سپاه گرانمایگان برگرفتند راه بره بر یکی نیستان بود نو بسی اندرو مردم نی‌درو چو از دور دیدند بهرام را چنان لشکرگشن و خودکام را به بهرام گفتند انوشه بدی ز راه نیستان چرا آمدی که بی‌مر سپاهست پیش اندرون همه جنگ را دست شسته به خون چنین گفت بهرام کایدر سوار نباشد جز از لشکر شهریار فرود آمدند اندران نیستان همه جنگ را تنگ بسته میان شنیدم که چون ما ز پرده سرای بسی چیدن راه کردیم رای جهاندار بگزید نستود را جهان جوی بی‌تار و بی‌پود را ابا سه هزار از سواران مرد کجا پای دارند روز نبرد بدان تا بیاید پس ما دمان چو بینم مر او را سرآرم زمان همه اسپ را تنگها برکشید همه گرد این بیشه لشکر کشید سواران سبک برکشیدند تنگ گرفتند شمشیر هندی به چنگ همه نیستان آتش اندر زدند سپه را یکایک بهم بر زدند نیستان سراسر شد افروخته یکی کشته و دیگری سوخته چونستود را دید بهرام گرد عنان بارهٔ تیزتگ را سپرد ز زین برگرفتش به خم کمند بیاورد و کردش هم آنگه ببند همی‌خواست نستود زو زینهار همی‌گفت کای نامور شهریار چرا ریخت خواهی همی خون من ببخشای بر بخت و ارون من مکش مر مرا تا دوان پیش تو بیایم بوم زار درویش تو بدو گفت بهرام من چون تو مرد نخواهم که باشد به دشت نبرد نبرم سرت را که ننگ آیدم که چون تو سواری به جنگ آیدم چو یابی رهایی ز دستم بپوی ز من هرچ دیدی به خسرو بگوی چو بشنید نستود روی زمین ببوسید و بسیار کرد آفرین وزان بیشه بهرام شد تابری ابا او دلیران فرخنده پی ببود و برآسود و ز آنجا برفت به نزدیک خاقان خرامید تفت
1,870	بخش ۳۵	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ازین سوی خسرو بران رزمگاه بیامد که بهرام بد با سپاه همه رزمگاهش به تاراج داد سپه را همه بدره و تاج داد یکی بارهٔ تیز رو برنشست میان را ز بهر پرستش ببست به پیش اندر آمد یکی خارستان پیاده ببود اندران کارستان به غلتید در پیش یزدان به خاک همی‌گفت کای داور داد و پاک پی دشمن از بوم برداشتی همه کار ز اندیشه بگذاشتی پرستنده و ناسزا بنده‌ام به فرمان و رایت سرافگنده‌ام وزان جایگه شد به پرده سرای بیامد به نزدیک او رهنمای بفرمود تا پیش او شد دبیر نوشتند زو نامه‌ای برحریر ز چیزی که رفت اندران رزمگاه به قیصر نوشت اندران نامه شاه نخست آفرین کرد بر دادگر کزو دید مردی و بخت و هنر دگر گفت کز کردگار جهان همه نیکوی دیدم اندر نهان به آذرگشسپ آمدم با سپاه دوان پیش بازآمدم کینه خواه بدان گونه تنگ اندر آمد به جنگ که بر من ببد کار پیکار تنگ چو یزدان پاکش نبد دستگیر بمرد آن دم آتش و دار و گیر چوبیچاره‌تر گشت و لشکر نماند گریزان به شبگیر ز آنجا براند همه لشکرش را بهم بر زدیم به لشکر گهش آتش اندرزدیم به فرمان یزدان پیروزگر ببندم برو نیز راه گذر نهادند برنامه بر مهرشاه فرستادگان بر گرفتند راه فرستاده با نامه شهریار بشد تا بر قیصر نامدار چو آن نامه برخواند قیصر ز تخت فرود آمد آن مرد بیداربخت به یزدان چنین گفت کای رهنمای همیشه توی جاودانه بجای تو پیروز کردی مر آن بنده را کشنده توی مرد افگنده را فراوان به درویش دینار داد همان خوردنیهای بسیار داد مر آن نامه را نیز پاسخ نوشت بسان درختی به باغ بهشت سرنامه کرد از جهاندار یاد خداوند پیروزی و فرو داد خداوند ماه و خداوند هور خداونت پیل و خداوند مور بزرگی و نیک اختری زو شناس وزو دار تا زنده باشی سپاس جز از داد و خوبی مکن در جهان چه در آشکار و چه اندر نهان یکی تاج کز قیصران یادگار همی‌داشتی تا کی آید به کار همان خسروی طوق با گوشوار صدوشست تا جامهٔ زرنگار دگر سی شتر بار دینار بود همان در و یاقوت بسیار بود صلیبی فرستاد گوهر نگار یکی تخت پرگوهر شاهوار یکی سبز خفتان به زر بافته بسی شوشه زر برو تافته ازان فیلسوفان رومی چهار برفتند با هدیه وبا نثار چو زان کارها شد به شاه آگهی ز قیصر شدش کاربا فرهی پذیره فرستاد خسرو سوار گرانمایگان گرامی هزار بزرگان به نزدیک خسرو شدند همه پاک با هدیه نو شدند چو خسرو نگه کرد و نامه بخواند ازان خواسته در شگفتی بماند به دستور فرمود پس شهریار که آن جامهٔ روم گوهر نگار نه آیین پرمایه دهقان بود کجا جامهٔ جاثلیقان بود چو بر جامهٔ ما چلیپا بود نشست اندر آیین ترسا بود وگر خود نپوشم بیازارد اوی همانا دگرگونه پندارد اوی وگر پوشم این نامداران همه بگویند کاین شهریار رمه مگر کز پی چیز ترسا شدست که اندر میان چلیپا شدست به خسرو چنین گفت پس رهنمای که دین نیست شاها به پوشش بپای تو بردین زر دشت پیغمبری اگر چند پیوسته قیصری بپوشید پس جامهٔ شهریار بیاویخت آن تاج گوهرنگار برفتند رومی و ایرانیان ز هر گونه مردم اندر میان کسی کش خرد بود چون جامه دید بدانست کور ای قیصر گزید دگر گفت کاین شهریار جهان همانا که ترسا شد اندر نهان
1,871	بخش ۳۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	دگر روز خسرو بیاراست گاه به سر برنهاد آن کیانی کلاه نهادند در گلشن سور خوان چنین گفت پس رومیان را بخوان بیامد نیاطوس با رومیان نشستند با فیلسوفان بخوان چو خسرو فرود آمد از تخت بار ابا جامهٔ روم گوهر نگار خرامید خندان و برخوان نشست بشد نیز بند وی برسم بدست جهاندار بگرفت و از نهان به زمزم همی رای زد با مهان نیاطوس کان دید بنداخت نان از آشفتگی باز پس شد ز خوان همی‌گفت و ازو چلیپا بهم ز قیصر بود بر مسیحا ستم چو بندوی دید آن بزد پشت دست بخوان بر به روی چلیپا پرست غمی گشت زان کار خسرو چودید بر خساره شد چون گل شنبلید به گستهم گفت این گو بی‌خرد نباید که بی‌داوری می‌خورد ورا با نیاطوس رومی چه کار تن خویش را کرد امروز خوار نیاطوس زان جایگه برنشست به لشکرگه خویش شد نیم مست بپوشید رومی زره رزم را ز بهر تبه کردن بزم را سواران رومی همه جنگ جوی به درگاه خسرو نهادند روی هم آنگه ز لشکر سواری چو باد به خسرو فرستاد رومی نژاد که بندوی ناکس چرا پشت دست زند بر رخ مرد یزدان‌پرست گر او را فرستی به نزدیک من و گرنه ببین شورش انجمن ز من بیش پیچی کنون کز رهی که جوید همی تخت شاهنشهی چو بشنید خسرو برآشفت و گفت که کس دین یزدان نیارد نهفت کیومرث و جمشید تا کی قباد کسی از مسیحا نکردند یاد مبادا که دین نیاکان خویش گزیده سرافراز و پاکان خویش گذارم بدین مسیحا شوم نگیرم بخوان واژ و ترسا شوم تو تنها همی کژگیری شمار هنر دیدم از رومیان روز کار به خسرو چنین گفت مریم که من بپا آورم جنگ این انجمن به من ده سرافراز بندوی را که تا رومیان از پی روی را ببینند و باز آرمش تن درست کسی بیهوده جنگ هرگز نجست فرستاد بندوی را شهریار به نزد نیاطوس با ده سوار همان نیز مریم زن هوشمند که بودی همیشه لبانش بپند بدو گفت رو با برادر پدر بگو ای بداندیش پرخاشخر ندیدی که با شاه قیصر چه گفت ز بهر بزرگی ورا بود جفت ز پیوند خویشی و از خواسته ز مردان وز گنج آراسته تو پیوند خویشی همی‌برکنی همان فر قیصر ز من بفگنی ز قیصر شنیدی که خسرو ز دین بگردد چو آید به ایران زمین مگو ایچ گفتار نا دلپذیر تو بندوی را سر به آغوش گیر ندانی که دهقان ز دین کهن نپیچد چرا خام گویی سخن مده رنج و کردار قیصر بباد بمان تا به باشیم یک چند شاد بکین پدر من جگر خسته‌ام کمر بر میان سوک را بسته‌ام دل او سراسر پر از کین اوست زبانش پر از رنج و تیماراوست که او از پی واژ شد زشت گوی تو از بی‌خرد هوشمندی مجوی چو مریم برفت این سخنها بگفت نیاطوس بشنید و کینه نهفت هم از کار بندوی دل کرد نرم کجا داشت از روی بندوی شرم بیامد به نزدیک خسرو چو گرد دل خویش خوش کرد زان گفته مرد نیاطوس گفت ای جهاندیده شاه خردمندی از مست رومی مخواه توبس کن بدین نیاکان خویش خردمند مردم نگردد ز کیش برین گونه چون شد سخنها دراز به لشکر گه آمد نیاطوس باز
1,872	بخش ۳۷	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	بخراد برزین بفرمود شاه که رو عرض گه ساز ودیوان بخواه همه لشکر رومیان عرض کن هر آنکس که هستند نوگر کهن درمشان بده رومیان را زگنج بدادن نباید که بینند رنج کسی کو به خلعت سزاوار بود کجا روز جنگ از در کار بود بفرمود تا خلعت آراستند ز در اسپ پرمایگان خواستند نیاطوس را داد چندان گهر چه اسپ و پرستار و زرین کمر کز اندازه هدیه برتر گذاشت سرش را ز پر مایگان برفراشت هر آن شهرکز روم بستد قباد چه هرمز چه کسری فرخ نژاد نیاطوس را داد و بنوشت عهد بران جام حنظل پراگند شهد برفتند پس رومیان سوی روم بدان مرز آباد و آباد بوم دگر هفته برداشت با ده سوار که بودند بینا دل و نامدار ز لشکر گه آمد به آذرگشسپ به گنبد نگه کرد و بگذاشت اسپ پیاده همی‌رفت و دیده پر آب به زردی دو رخساره چون آفتاب چو از دربه نزدیک آتش رسید شد از آب دیده رخش ناپدید دو هفته همی‌خواند استا وزند همی‌گشت بر گرد آذر نژند بهشتم بیامد ز آتشکده چو نزدیک شد روزگار سده به آتش بداد آنچ پذیرفته بود سخن هرچ پیش ردان گفته بود ز زرین و سیمین گوهرنگار ز دینار وز گوهر شاهوار به درویش بخشید گنج درم نماند اندران بوم و برکس دژم وزان جایگه شد با ندیو شهر که بردارد از روز شادیش بهر کجا کشور شورستان بود مرز کسی خاک او راندانست ارز به ایوان که نوشین روان کرده بود بسی روزگار اندر آن برده بود گرانمایه کاخی بیاراستند همان تخت زرین به پیراستند بیامد به تخت پدر برنشست جهاندار پیروز یزدان پرست بفرمود تا پیش او شد دبیر همان راهبر موبد تیزویر نوشتند منشور ایرانیان برسم بزرگان و فرخ مهان بدان کار بندوی بد کدخدای جهاندیده و راد و فرخنده‌رای خراسان سراسر به گستهم داد بفرمود تا نو کند رسم وداد بهرکار دستور بد بر ز مهر دبیری جهاندیده و خوب چهر چو بر کام او گشت گردنده چرخ ببخشید داراب گرد و صطرخ به منشور برمهر زرین نهاد یکی درکف رام برزین نهاد بفرمود تا نزد شاپور برد پرستنده و خلعت او را سپرد دگر مهر خسرو سوی اندیان بفرمود بردن برسم کیان دگر کشوری را بگردوی داد بران نامه بر مهر زرین نهاد ببالوی داد آن زمان شهر چاچ فرستاد منشور با تخت عاج کلید در گنجها بر شمرد سراسر بپور تخواره سپرد بفرمود تا هر که مهتر بدند به فرمان خراد برزین شدند به گیتی رونده بود کام او به منشورها بر بود نام او ز لشکر هر آنکس که هنگام کار بماندند با نامور شهریار همی خلعت خسروی دادشان به شاهی به مرزی فرستادشان همی‌گشت گویا منادیگری خوش آواز و بیدار دل مهتری که ای زیردستان شاه جهان مخوانید جز آفرین در نهان مجویید کین و مریزید خون مباشید بر کار بد رهنمون گر از زیردستان بنالد کسی گر از لشکری رنج یابد بسی نیابد ستمگاره جز دار جای همان رنج و آتش بدیگر سرای همه پادشاهند برگنج خویش کسی راکه گرد آمد از رنج خویش خورید و دهید آنک دارید چیز همان کز شماهست درویش نیز چو باید خورش بامداد پگاه سه من می بیابد ز گنجور شاه به پیمان که خواند بران آفرین که کوشد که آباد دارد زمین گر ایدون که زین سان بود پادشا به از دانشومند ناپارسا
1,873	بخش ۳۸	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	مرا سال بگذشت برشست و پنج نه نیکو بود گر بیازم به گنج مگر بهره بر گیرم از پند خویش بر اندیشم از مرگ فرزند خویش مرا بود نوبت برفت آن جوان ز دردش منم چون تن بی‌روان شتابم همی تا مگر یابمش چویابم به بیغاره بشتابمش که نوبت مرا به بی‌کام من چرا رفتی و بردی آرام من ز بدها تو بودی مرا دستگیر چرا چاره جستی ز همراه پیر مگر همرهان جوان یافتی که از پیش من تیز بشتافتی جوان را چو شد سال برسی و هفت نه بر آرزو یافت گیتی برفت همی‌بود همواره با من درشت برآشفت و یکباره بنمود پشت برفت و غم و رنجش ایدر بماند دل و دیدهٔ من به خون درنشاند کنون او سوی روشنایی رسید پدر را همی جای خواهد گزید برآمد چنین روزگار دراز کزان همرهان کس نگشتند باز همانا مرا چشم دارد همی ز دیر آمدن خشم دارد همی ورا سال سی بد مرا شصت و هفت نپرسید زین پیر و تنها برفت وی اندر شتاب و من اندر درنگ ز کردارها تا چه آید به چنگ روان تو دارنده روشن کناد خرد پیش جان تو جوشن کناد همی‌خواهم از کردگار جهان ز روزی ده آشکار و نهان که یکسر ببخشد گناه مرا درخشان کند تیره گاه مرا
1,874	بخش ۳۹	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	کنون داستانهای دیرینه گوی سخنهای بهرام چوبینه گوی که چون او سوی شهر ترکان رسید به نزد دلیر و بزرگان رسید ز گردان بیدار دل ده هزار پذیره شدندش گزیده سوار پسر با برادرش پیش اندرون ابا هر یکی موبدی رهنمون چو آمد بر تخت خاقان فراز برو آفرین کرد و بردش نماز چو خاقان ورا دید برپای جست ببوسید و بسترد رویش بدست بپرسید بسیارش از رنج راه ز کار و ز پیکار شاه و سپاه هم ایزد گشسپ و یلان سینه را بپرسید و خراد برزینه را چو بهرام برتخت سیمین نشست گرفت آن زمان دست خاقان بدست بدو گفت کای مهتر بافرین سپهدار ترکان و سالار چین تو دانی که از شهریار جهان نباشد کسی ایمن اندر نهان بر آساید از گنج و بگزایدش تن آسان کند رنج بفزایدش گر ایدون که اندر پذیری مرا بهرنیک و بد دست‌گیری مرا بدین مرز بی‌یار یار توام بهر نیک و بد غمگسار توام وگر هیچ رنج آیدت بگذرم زمین را سراسر بپی بسپرم گر ایدون که باشی تو همداستان از ایدر شوم تا به هندوستان بدو گفت خاقان که ای سرفراز بدین روز هرگز مبادت نیاز بدارم تو را همچو پیوند خویش چه پیوند برتر ز فرزند خویش همه بوم با من بدین یاورند اگر کهترانند اگر مهترند تو را بر سران سرفرازی دهم هم از مهتران بی‌نیازی دهم بدین نیز بهرام سوگند خواست زیان بود بر جان او بند خواست بدو گفت خاقان به برتر خدای که هست او مرا و تو را رهنمای که تا زنده‌ام ویژه یار توام بهر نیک و بد غمگسار توام ازان پس دو ایوان بیاراستند زهر گونه‌ای جامه‌ها خواستند پرستنده و پوشش و خوردنی ز چیزی که بایست گستردنی ز سیمین و زرین که آید به کار ز دینار وز گوهر شاهوار فرستاد خاقان به نزدیک اوی درخشنده شد جان تاریک اوی به چوگان و مجلس به دشت شکار نرفتی مگر کو بدی غمگسار برین گونه بر بود خاقان چین همی‌خواند بهرام را آفرین یکی نامبردار بد یار اوی برزم اندرون دست بردار اوی ازو مه به گوهر مقاتوره نام که خاقان ازو یافتی نام و کام به شبگیر نزدیک خاقان شدی دولب را به انگشت خود بر زدی بران سان که کهتر کند آفرین بران نامبردار سالار چین هم آنگه زدینار بردی هزار ز گنج جهاندیده نامدار همی‌دید بهرام یک چندگاه به خاقان همی‌کرد خیره نگاه بخندید یک روز گفت ای بلند توی بر مهان جهان ارجمند بهر بامدادی بهنگام بار چنین مرد دینار خواهد هزار ببخشش گرین بیستگانی بود همه بهر او زرکانی بود بدو گفت خاقان که آیین ما چنین است و افروزش دین ما که از ما هر آنکس که جنگی ترست به هنگام سختی درنگی ترست چو خواهد فزونی نداریم باز ز مردان رزم آور جنگ ساز فزونی مر او راست برما کنون بدینار خوانیم بر وی فسون چو زو بازگیرم بجوشد سپاه ز لشکر شود روز روشن سیاه جهانجوی گفت ای سر انجمن تو کردی و را خیره بر خویشتن چو باشد جهاندار بیدار و گرد عنان را به کهتر نباید سپرد اگر زو رهانم تو را شایدت وگر ویژه آزرم او بایدت بدو گفت خاقان که فرمان تو راست بدین آرزو رای و پیمان تو راست مرا گر توانی رهانید ازوی سرآورده باشی همه گفت و گوی بدو گفت بهرام که اکنون پگاه چو آید مقاتوره دینار خواه مخند و بر و هیچ مگشای چشم مده پاسخ و گر دهی جز به خشم گذشت آن شب و بامداد پگاه بیامد مقاتوره نزدیک شاه جهاندار خاقان بدو ننگرید نه گفتار آن ترک جنگی شنید ز خاقان مقاتوره آمد بخشم یکایک برآشفت و بگشاد چشم بخاقان چین گفت کای نامدار چرا گشتم امروز پیش تو خوار همانا که این مهتر پارسی که آمد بدین مرز با یار سی بکوشد همی تا بپیچی ز داد سپاه تو را داد خواهد بباد بدو گفت بهرام که ای جنگوی چرا تیزگشتی بدین گفت وگوی چو خاقان برد راه و فرمان من خرد را نپیچد ز پیمان من نمانم که آیی تو هر بامداد تن آسان دهی گنج او را به باد بران نه که هستی تو سیصد سوار به رزم اندرون شیرجویی شکار نیرزد که هر بامداد پگاه به خروار دینار خواهی ز شاه مقاتوره بشنید گفتار اوی سرش گشت پرکین ز آزار اوی بخشم و به تندی بیازید چنگ ز ترکش برآورد تیر خدنگ به بهرام گفت این نشان منست برزم اندرون ترجمان منست چو فردا بیایی بدین بارگاه همی‌دار پیکان ما را نگاه چو بشنید بهرام شد تیز چنگ یکی تیر پولاد پیکان خدنگ بدو داد و گفتا که این یادگار بدار و ببین تا کی آید به کار مقاتوره از پیش خاقان برفت بیامد سوی خرگه خویش تفت
1,875	بخش ۴۰	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوشب دامن تیره اندر کشید سپیده ز کوه سیه بر دمید مقاتوره پوشید خفتان جنگ بیامد یکی تیغ توری به چنگ چو بهرام بشنید بالای خواست یکی جوشن خسرو آرای خواست گزیدند جایی که هرگز پلنگ بر آن شاخ بی‌آب ننهاد چنگ چو خاقان شنید این سخن برنشست برفتند ترکان خسرو پرست بدان کار تا زین دو شیر دمان کرا پیشتر خواهد آمد زمان مقاتوره چون شد به دشت نبرد ز هامون به ابر اندر آورد گرد به بهرام گردنکش آواز داد که اکنون ز مردی چه داری بیاد تو تازی بدین جنگ بر پیشدست و گر شیردل ترک خاقان پرست بدو گفت بهرام پیشی تو کن کجا پی تو افگنده‌ای این سخن مقاتوره کرد از جهاندار یاد دو زاغ کمان را به زه برنهاد زه و تیر بگرفت شادان بدست چو شد غرق پیکانش بگشاد شست بزد بر کمربند مرد سوار نسفت آهن از آهن آبدار زمانی همی‌بود بهرام دیر که تاشد مقاتوره از رزم سیر مقاتوره پنداشت کو شد تباه خروشید و برگشت زان رزمگاه بدو گفت برهام کای جنگجوی نکشتی مرا سوی خرگه مپوی تو گفتی سخن باش و پاسخ شنو اگر بشنوی زنده مانی برو گزین کرد جوشن گذاری خدنگ که آهن شدی پیش او نرم و سنگ بزد بر میان سوار دلیر سپهبد شد از رزم و دینار سیر مقاتوره چون جنگ را برنشست برادر دو پایش بزین بر ببست بروی اندر آمد دو دیده پرآب همان زین توری شدش جای خواب به خاقان چنین گفت کای کامجوی همی گورکن خواهد آن نامجوی بدو گفت خاقان که بهتر ببین کجا زنده خفتست بر پشت زین بدو گفت بهرام کای برمنش هم اکنون به خاک اندر آید تنش تن دشمن تو چنین خفته باد که او خفت بر اسپ توری نژاد سواری فرستاد خاقان دلیر به نزدیک آن نامبردار شیر ورا بسته و کشته دیدند خوار بر آسوده از گردش روزگار بخندید خاقان به دل در نهان شگفت آمدش زان سوار جهان پر اندیشه بد تا بایوان رسید کلاهش ز شادی به کیوان رسید سلیح و درم خواست و اسپ ورهی همان تاج و هم تخت شاهنشهی ز دینار وز گوهر شاهوار ز هرگونه‌ای آلت کار زار فرستاده از پیش خاقان ببرد به گنجور بهرام جنگی سپرد
1,876	بخش ۴۱	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو چندی برآمد برین روزگار شب و روز آسایش آموزگار چنان بد که در کوه چین آن زمان دد و دام بودی فزون از گمان ددی بود مهتر ز اسپی بتن فروهشته چون مشک گیسو رسن به تن زرد و گوش و دهانش سیاه ندیدی کس او را مگر گرمگاه دو چنگش به کردار چنگ هژبر خروشش همی‌برگذشتی ز ابر همی سنگ را درکشیدی به دم شده روز ازو بر بزرگان دژم ورا شیر کپی همی‌خواندند ز رنجش همه بوم در ماندند یکی دختری داشت خاتون چوماه اگر ماه دارد دو زلف سیاه دو لب سرخ و بینی چو تیغ قلم دو بیجاده خندان و نرگس دژم بران دخت لرزان بدی مام وباب اگر تافتی بر سرش آفتاب چنان بد که روزی پیاده به دشت همی گرد آن مرغزاران بگشت جهاندار خاقان ز بهر شکار بدشتی دگر بود زان مرغزار همان نیز خاتون به کاخ اندورن همی رای زد با یکی رهنمون چو آن شیر کپی ز کوهش بدید فرود آمد او را به دم درکشید بیک دم شد او از جهان در نهان سرآمد بران خوب چهره جهان چو خاقان شنید آن سیه کرد روی همان مادرش نیر بر کند موی ز دردش همه ساله گریان بدند چو بر آتش تیز بریان بدند همی چاره جستند زان اژدها که تا چین کی آید ز چنگش رها چو بهرام جنگ مقاتوره کرد وزان مرد جنگی برآورد گرد همی‌رفت خاتون بدیدار اوی بهر کس همی‌گفت کردار اوی چنان بد که یک روز دیدش سوار از ایران همان نیز صد نامدار پیاده فراوان به پیش اندرون همی‌راند بهرام با رهنمون بپرسید خاتون که این مرد کیست که با برز و با فرهٔ ایزدیست بدو گفت کهتر که دوری ز کام که بهرام یل راندانی بنام به ایران یکی چند گه شاه بود سرتاج او برتر از ماه بود بزرگانش خوانند بهرام گرد که از خسروان نام مردی ببرد کنون تا بیامد ز ایران بچین بلرزد همی زیر اسپش زمین خداوند خواند همی مهترش همی تاج شاهی نهد بر سرش بدو گفت خاتون که با فر اوی سزد گر بنازیم در پر اوی یکی آرزو زو بخواهم درست چو خاقان نگردد بدان کارسست بخواهد مگر ز اژدها کین من برو بشنود درد و نفرین من بدو گفت کهتر گر این داستان بخواند برو مهتر راستان تو از شیر کپی نیابی نشان مگر کشته و گرگ پایش کشان چو خاتون شنید این سخن شاد شد ز تیمار آن دختر آزاد شد همی‌تاخت تا پیش خاقان رسید یکایک بگفت آنچ دید وشنید بدو گفت خاقان که عاری بود بجایی که چون من سواری بود همی شیر کپی خورد دخترم بگوییم و ننگی شود گوهرم ندانند کان اژدهای دژم همی کوه آهن رباید به دم اگر دختر شاه نامی بود همان شاه را جان گرامی بود بدو گفت خاتون که من کین خویش بخواهم ز بهر جهان بین خویش اگر ننگ باشد وگر نام من بگویم برآید مگر کام من برآمد برین نیز روز دراز نهانی ز هرکس همی‌داشت راز چنان بد که خاقان یکی سور کرد جهان را بران سور پر نور کرد فرستاد بهرام یل رابخواند چو آمدش برتخت زرین نشاند چو خاتون پس پرده آوا شنید بشد تیز و بهرام یل را بدید فراوانش بستود وکرد آفرین که آباد بادا بتو ترک و چین یکی آرزو خواهم از شهریار که باشد بران آرزو کامگار بدو گفت بهرام فرمان تو راست برین آرزو کام و پیمان تو راست بدو گفت خاتون کز ایدر نه دور یکی مرغزارست زیبای سور جوانان چین اندران مرغزار یکی جشن سازند گاه بهار ازان بیشه پرتاب یک تیروار یکی کوه بینی سیه‌تر ز قار بران کوه خارا یکی اژدهاست که این کشور چین ازو در بلاست یکی شیر کپیش خواند همی دگر نیز نامش نداند همی یکی دخترم بد ز خاقان چین که خورشید کردی برو آفرین از ایوان بشد نزد آن جشنگاه که خاقان به نخچیر بد با سپاه بیامد ز کوه اژدهای دژم کشید آن بهار مرا او بدم کنون هر بهاری بران مرغزار چنان هم بیاید ز بهر شکار برین شهر ما را جوانی نماند همان نامور پهلوانی نماند شدند از پی شیرکپی هلاک برانگیخت از بوم آباد خاک سواران چینی ومردان کار بسی تاختند اندران کوهسار چو از دور بینند چنگال اوی برو پشت و گوش و سر و یال اوی بغرد بدرد دل مرد جنگ مر او را چه شیر و چه پیل و نهنگ کس اندر نیارد شدن پیش اوی چوگیرد شمار کم و بیش اوی بدو گفت بهرام فردا پگاه بیایم ببینم من این جشنگاه به نیروی یزدان که او داد زور بلند آفرینندهٔ ماه وهور بپردازم از اژدها جشنگاه چو شبگیر ما را نمایند راه
1,877	بخش ۴۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو پیدا شد ازآسمان گرد ماه شب تیره بفشاند گرد سیاه پراکنده گشتند و مستان شدند وز آنجای هرکس به ایوان شدند چو پیداشد آن فرخورشید زرد به پیچید زلف شب لاژورد قژ آگند پوشید بهرام گرد گرامی تنش را به یزدان سپرد کمند و کمان برد و شش چوبه تیر یکی نیزه دو شاخ نخچیرگیر چوآمد به نزدیک آن برزکوه بفرمود تا بازگردد گروه بران شیر کپی چو نزدیک شد تو گفتی برو کوه تاریک شد میان اندارن کوه خارا ببست بخم کمند از بر زین نشست کمان را بمالید وبر زه نهاد ز یزدان نیکی دهش کرد باد چو بر اژدها برشدی موی‌تر نبودی برو تیر کس کارگر شد آن شیر کپی به چشمه درون به غلتید و برخاست و آمد برون بغرید و بر زد بران سنگ دست همی آتش از کوه خارا بجست کمان را بمالید بهرام گرد به تیر از هوا روشنایی ببرد خدنگی بینداخت شیر دلیر برشیر کپی شد از جنگ سیر دگر تیر بهرام زد بر سرش فرو ریخت چون آب خون ازبرش سیوم تیر و چارم بزد بر دهانش که بردوخت برهم دهان و زبانش به پنجم بزد تیر بر چنگ اوی همی‌دید نیروی و آهنگ اوی بهشتم میانش گشاد از کمند بجست از بر کوهسار بلند بزد نیزه‌ای بر میان دده که شد سنگ خارا به خون آژده وزان پس بشمشیر یازید مرد تن اژدها را به دونیم کرد سر از تن جدا کند و بفگند خوار ازان پس فرود آمد از کوهسار ازان بیشه خاقان و خاتون برفت دمان و دنان تا برکوه تفت خروشی برآمد ز گردان چین کز آواز گفتی بلرزد زمین به بهرام برآفرین خواندند بسی گوهر و زر برافشاندند چو خاتون بشد دست او بوس داد برفتند گردان فرخ نژاد همه هم زبان آفرین خواندند ورا شاه ایران زمین خواندند گرفتش سپهدار چین در کنار وزان پس ورا خواندی شهریار چو خاقان چینی به ایوان رسید فرستاده‌ای مهربان برگزید فرستاد ده بدره گنجی درم همان بدره و برده از بیش و کم که رو پیش بهرام جنگی بگوی که نزدیک ما یافتی آب روی پس پردهٔ ما یکی دخترست که بر تارک اختران افسرست کنون گر بخواهی ز من دخترم سپارم بتو لشکر و کشورم بدو گفت بهرام کاری رواست جهاندار بر بندگان پادشاست به بهرام داد آن زمان دخترش به فرمان او شد همه کشورش بفرمود تا پیش او شد دبیر نوشتند منشور نو بر حریر بدو گفت هرکس کز ایران سرست ببخشش نگر تا کرا در خورست بر آیین چین خلعت آراستند فراوان کلاه و کمر خواستند جزاز داد و خورد شکارش نبود غم گردش روزگارش نبود بزرگان چینی و گردنکشان ز بهرام یل داشتندی نشان همه چین همی‌گفت ما بنده‌ایم ز بهر تو اندر جهان زنده‌ایم همی‌خورد بهرام و بخشید چیز برو بر بسی آفرین بود نیز
1,878	بخش ۴۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چنین تا خبرها به ایران رسید بر پادشاه دلیران رسید که بهرام را پادشاهی و گنج ازان تو بیش است نابرده رنج پراز درد و غم شد ز تیمار اوی دلش گشت پیچان ز کردار اوی همی رای زد با بزرگان بهم بسی گفت و انداخت از بیش و کم شب تیره فرمود تا شد دبیر سرخامه را کرد پیکان تیر به خاقان چینی یکی نامه کرد تو گفتی که از خنجرش خامه کرد نخست آفرین کرد بر کردگار توانا و دانا و به روزگار برازندهٔ هور و کیوان و ماه نشاننده شاه بر پیش گاه گزایندهٔ هرکه جوید بدی فزایندهٔ دانش ایزدی ز نادانی و دانش وراستی ز کمی و کژی و از کاستی بیابی چو گویی که یزدان یکیست ورا یار وهمتا و انباز نیست بیابد هر آنکس که نیکی بجست مباد آنک او دست بد را بشست یکی بنده بد شاه را ناسپاس نه مهتر شناس و نه یزدان شناس یکی خرد و بیکار و بی‌نام بود پدر بر کشیدش که هنگام بود نهان نیست کردار او در جهان میان کهان و میان مهان کس او را نپذیرفت کش مایه بود وگر در خرد برترین پایه بود بنزد تو آمد بپذرفتیش چو پر مایگان دست بگرفتیش کس این راه برگیرد از راستان ؟ نیم من بدین کار هم داستان چو این نامه آرند نزدیک تو پر اندیشه کن رای تاریک تو گر آن بنده را پای کرده ببند فرستی بر ما شوی سودمند وگر نه فرستم ز ایران سپاه به توران کنم روز روشن سیاه چوآن نامه نزدیک خاقان رسید بران گونه گفتار خسرو شنید فرستاده را گفت فردا پگاه چو آیی بدر پاسخ نامه خواه فرستاده آمد دلی پر شتاب نبد زان سپس جای آرام و خواب همی‌بود تا شمع رخشان بدید به درگاه خاقان چینی دوید بیاورد خاقان هم آنگه دبیر ابا خامه و مشک و چینی حریر به پاسخ نوشت آفرین نهان ز من بنده بر کردگار جهان دگر گفت کان نامه برخواندم فرستاده را پیش بنشاندم توبا بندگان گوی زین سان سخن نزیبد از آن خاندان کهن که مه را ندارند یکسر به مه نه که را شناسند بر جای که همه چین و توران سراسر مراست به هیتال بر نیز فرمان رواست نیم تا بدم مرد پیمان شکن تو با من چنین داستانها مزن چو من دست بهرام گیرم بدست وزان پس به مهر اندرم آرم شکست نخواند مرا داور از آب پاک جز از پاک ایزد مرا نیست باک تو را گر بزرگی بیفزایدی خرد بیشتر زین بدی شایدی بران نامه بر مهر بنهاد و گفت که با باد باید که باشید جفت فرستاده آمد به نزدیک شاه به یک ماه کمتر بپیمود راه چو برخواند آن نامه را شهریار بپیچید و ترسان شد از روزگار فرستاد و ایرانیان را بخواند سخن های خاقان سراسر براند همان نامه بنمود و برخواندند بزرگان به اندیشه درماندند چنین یافت پاسخ ز ایرانیان که ای فر و آوند تاج کیان چنین کارها بر دل آسان مگیر یکی رای زن با خردمند پیر به نامه چنین کار آسان مکن مکن تیره این فر و شمع کهن گزین کن از ایران یکی مرد پیر خردمند و زیبا و گرد و دبیر کز ایدر به نزدیک خاقان شود سخن گوید و راه او بشنود بگوید که بهرام روز نخست که بود و پس از پهلوانی چه جست همی تا کار او گشت راست خداوند را زان سپس بنده خواست چو نیکو گردد به یک ماه‌کار تمامی بسالی برد روزگار چو بهرام داماد خاقان بود ازو بد سرودن نه آسان بود به خوبی سخن گفت باید بسی نهانی نباید که داند کسی
1,879	بخش ۴۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ازان پس چو بشنید بهرام گرد کز ایران به خاقان کسی نامه برد بیامد دمان پیش خاقان چین بدو گفت کای مهتر به آفرین شنیدم که آن ریمن بد هنر همی نامه سازد یک اندر دگر سپاهی دلاور ز چین برگزین بدان تا تو را گردد ایران زمین بگیرم به شمشیر ایران و روم تو راشاه خوانم بران مرز و بوم بنام تو بر پاسبانان به شب به ایران و توران گشایند لب ببرم سر خسرو بی‌هنر که مه پای بادا ازیشان مه سر چون من کهتری را ببندم میان ز بن برکنم تخم ساسانیان چو بشنید خاقان پر اندیشه شد ورا در دل اندیشه چون بیشه شد بخواند آنکس‌ان را که بودند پیر سخنگوی و داننده و یادگیر بدیشان بگفت آنچ بهرام گفت همه رازها برگشاد از نهفت چنین یافت پاسخ ز فرزانگان ز خویشان نزدیک و بیگانگان که این کارخوارست و دشوارنیز که بر تخم ساسان پرآمد قفیز ولیکن چو بهرم راند سپاه نماید خردمند را رای و راه به ایران بسی دوستدارش بود چو خاقان یکی خویش و یارش بود برآید ببخت تو این کار زود سخنهای بهرام باید شنود چو بشنید بهرام دل تازه شد بخندید و بر دیگر اندازه شد بران برنهادند یکسر گوان که بگزید باید دو مردجوان که زیبد بران هر دو بر مهتری همان رنج کش باید و لشکری به چین مهتری بود حسنوی نام دگر سرکشی بود ز نگوی نام فرستاد خاقان یلان رابخواند به دیوان دینار دادن نشاند چنین گفت مهتر بدین هر دو مرد که هشیار باشید روز نبرد همیشه به بهرام دارید چشم چه هنگام شادی چه هنگام خشم گذرهای جیحون بدارید پاک ز جیحون به گردون برآرید خاک سپاهی دلاور بدیشان سپرد همه نامداران و شیران گرد برآمد ز درگاه بهرام کوس رخ خورشد از گرد چون آبنوس ز چین روی یکسر به ایران نهاد به روز سفندار مذ بامداد
1,880	بخش ۴۵	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو آگاهی آمد به شاه بزرگ که از بیشه بیرون خرامید گرگ سپاهی بیاورد بهرام گرد که از آسمان روشنایی ببرد بخراد بر زین چنین گفت شاه که بگزین برین کار بر چارماه یکی سوی خاقان بی‌مایه پوی سخن هرچ دانی که باید بگوی به ایران و نیران تو داناتری همان بر زبان بر تواناتری در گنج بگشاد و چندان گهر بیاورد شمشیر و زرین کمر که خراد برزین بران خیره ماند همی در نهان نام یزدان بخواند چو باهدیه‌ها راه چین بر گرفت به جیحون یکی راه دیگر گرفت چو نزدیک درگاه خاقان رسید نگه کرد و گوینده‌ای برگزید بدان تا بگوید که از نزد شاه فرستاده آمد بدین بارگاه چو بشنید خاقان بیاراست گاه بفرمود تا برگشادند راه فرستاده آمد به تنگی فراز زبان کرد کوتاه و بردش نماز بدو گفت هرگه که فرمان دهی بگفتن زبان بر گشاید رهی بدو گفت خاقان به شیرین زبان دل مردم پیر گردد جوان بگو آن سخنها که سود اندروست سخن گفت مغزست و ناگفته پوست چو خراد بر زین شنید آن سخن بیاد آمدش کینهای کهن نخست آفرین کرد بر کردگار توانا دانندهٔ روزگار که چرخ و مکان و زمان آفرید توانایی و ناتوان آفرید همان چرخ گردندهٔ بی ستون چرا نه به فرمان او در نه چون بدان آفرین کو جهان آفرید بلند آسمان و زمین گسترید توانا و دانا و دارنده اوست سپهر و زمین رانگارنده اوست به چرخ اندرون آفتاب آفرید شب و روز و آرام و خواب آفرید توانایی اوراست ما بنده‌ایم همه راستیهاش گوینده‌ایم یکی را دهد تاج و تخت بلند یکی را کند بنده و مستمند نه با اینش مهر و نه با آنش کین نداند کس این جز جهان آفرین که یک سر همه خاک را زاده‌ایم به بیچاره تن مرگ را داده‌ایم نخست اندر آیم ز جم برین جهاندار طهمورث بافرین چنین هم برو تاسر کی قباد همان نامداران که داریم یاد برین هم نشان تا به اسفندیار چو کیخسرو و رستم نامدار ز گیتی یکی دخمه شان بود بهر چشیدند بر جای تریاک زهر کنون شاه ایران بتن خویش تست همه شاد و غمگین به کم بیش تست به هنگام شاهان با آفرین پدر مادرش بود خاقان چین بدین روز پیوند ما تازه گشت همه کار بر دیگر اندازه گشت ز پیروز گر آفرین بر تو باد سرنامداران زمین تو باد همی‌گفت و خاقان بدو داده گوش چنین گفت کای مرد دانش فروش به ایران اگر نیز چون توکسست ستاینده آسمان او بسست بران گاه جایی بپرداختش به نزدیکی خویش به نشاختش به فرمان او هدیه‌ها پیش برد یکایک به گنج‌ور او برشمرد بدو گفت خاقان که بی‌خواسته مبادی تو اندر جهان کاسته گر از من پذیرفت خواهی تو چیز بگو تا پذیرم من آن چیز نیز وگر نه ز هدیه تو روشن‌تری بدانندگان جهان افسری یکی جای خرم بپرداختند ز هر گونه‌ای جامه‌ها ساختند بخوان و شکار و ببزم و به می به نزدیک خاقان بدی نیک پی همی‌جست و روزیش جایی بیافت به مردی به گفتارش اندر شتافت همی‌گفت بهرام بدگوهرست از آهر من بد کنش بدترست فروشد جهاندیدگان را به چیز که آن چیز گفتن نیرزد پشیز ورا هرمز تاجور برکشید بارجش ز خورشید برتر کشید ندانست کس در جهان نام اوی ز گیتی بر آمد همه کام اوی اگر با تو بسیار خوبی کند به فرجام پیمان تو بشکند چنان هم که با شاه ایران شکست نه خسرو پرست و نه یزدان پرست گر او را فرستی به نزدیک شاه سر شاه ایران بر آری به ماه ازان پس همه چین و ایران تو راست نشستن گه آنجا کنی کت هواست چو خاقان شنید این سخن خیره شد دو چشمش ز گفتار او تیره شد بدو گفت زین سان سخنها مگوی که تیره کنی نزد ما آب روی نیم من بداندیش و پیمان شکن که پیمان شکن خاک یابد کفن چو بشنید خراد برزین سخن بدانست کان کار او شد کهن که بهرام دادش به ایران امید سخن گفتن من شود باد و بید چو امید خاقان بدو تیره گشت به بیچارگی سوی خاتون گذشت همی‌جست تاکیست نزدیک اوی که روشن کند جان تاریک اوی یکی کد خدایی بدست آمدش همان نیز با او نشست آمدش سخنهای خسرو بدو یاد کرد دل مرد بی‌تن بدان شاد کرد بدو گفت خاتون مرا دستگیر بود تا شوم بر درش بر دبیر چنین گفت با چاره گر کدخدای کزو آرزوها نیاید بجای که بهرام چوبینه داماد اوست و زویست بهرام را مغز وپوست تو مردی دبیری یکی چاره ساز وزین نیز بر باد مگشای راز چو خراد برزین شنید این سخن نه سر دید پیمان او را نه بن یکی ترک بد پیر نامش قلون که ترکان ورا داشتندی زبون همه پوستین بود پوشیدنش ز کشک و ز ارزن بدی خوردنش کسی را فرستاد و او را بخواند بران نامور جایگاهش نشاند مر او را درم داد و دینار داد همان پوشش و خورد بسیار داد چو بر خوان نشستی ورا خواندی بر نامدارانش بنشاندی پراندیشه بد مرد بسیاردان شکیبا دل و زیرک و کاردان وزان روی با کدخدای سرای ز خاتون چینی همی‌گفت رای همان پیش خاقان به روز و به شب چو رفتی همی‌داشتی بسته لب چنین گفت با مهتر آن مرد پیر که چون تو سرافراز مردی دبیر اگر در پزشکیت بهره بدی وگر نامت از دور شهره بدی یکی تاج نو بودیی بر سرش به ویژه که بیمار شد دخترش بدو گفت کاین دانشم نیز هست چو گویی بسایم برین کاردست بشد پیش خاتون دوان کد خدای که دانا پزشکی نوآمد به جای بدو گفت شادان زی و نوش خور بیارش مخار اندرین کارسر بیامد بخراد برزین بگفت که این راز باید که داری نهفت برو پیش او نام خود را مگوی پزشکی کن از خویشتن تازه‌روی به نزدیک خاتون شد آن چاره‌گر تبه دید بیمار او را جگر بفرمود تا آب نار آورند همان ترهٔ جویبار آورند کجا تره گر کاسنی خواندش تبش خواست کز مغز بنشاندش به فرمان یزدان چوشد هفت روز شد آن دخت چون ماه‌گیتی فروز بیاورد دینار خاتون ز گنج یکی بدره و تای زربفت پنج بدو گفت کاین ناسزاوار چیز بگیر و بخواه آنچ بایدت نیز چنین داد پاسخ که این را بدار بخواهم هر آنگه که آید به کار
1,881	بخش ۴۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	وزان روی بهرام شد تا به مرو بیاراست لشکر چو پر تذرو کس آمد به خاقان که از ترک و چین ممان‌تا کس آید به ایران زمین که آگاهی ما به خسرو برند ورا زان سخن هدیهٔ نو برند منادیگری کرد خاقان چین که بی‌مهر ماکس به ایران زمین شود تامیانش کنم بدو نیم به یزدان که نفروشم او را به سیم همی‌بود خراد برزین سه ماه همی‌داشت این رازها را نگاه به تنگی دل اندر قلون را بخواند بران نامور جایگاهش نشاند بدو گفت روزی که کس در جهان ندارد دلی کش نباشد نهان تو نان جو و ارزن و پوستین فراوان به جستی ز هردر به چین کنون خوردنیهات نان و بره همان پوششت جامه‌های سره چنان بود یک چند و اکنون چنین چه نفرین شنیدی و چه آفرین کنون روزگار تو بر سرگذشت بسی روز و شب دیدی و کوه و دشت یکی کار دارم تو را بیمناک اگرتخت یابی اگر تیره خاک ستانم یکی مهر خاقان چین چنان رو که اندر نوردی زمین به نزدیک بهرام باید شدن به مروت فراوان بباید بدن بپوشی همان پوستین سیاه یکی کارد بستان و بنورد راه نگه دار از آن ماه بهرام روز برو تا در مرو گیتی فروز وی آن روز را شوم دارد به فال نگه داشتیم بسیار سال نخواهد که انبوه باشد برش به دیبای چینی بپوشد سرش چنین گوی کز دخت خاقان پیام رسانم برین مهتر شادکام همان کارد در آستین برهنه همی‌دار تا خواندت یک تنه چو نزدیک چوبینه آیی فراز چنین گوی کان دختر سرفراز مرا گفت چون راز گویی بگوش سخنها ز بیگانه مردم بپوش چو گوید چه رازست با من بگوی تو بشتاب و نزدیک بهرام پوی بزن کارد و نافش سراسر بدر وزان پس بجه گر بیابی گذر هر آنکس که آواز او بشنود ز پیش سهبد به آخر دود یکی سوی فرش و یکی سوی گنج نیاید ز کشتن بروی تو رنج وگر خود کشندت جهاندیده‌ای همه نیک و بدها پسندیده‌ای همانا بتو کس نپردازدی که با تو بدانگه بدی سازدی گر ایدون که یابی زکشتن رها جهان را خریدی و دادی بها تو را شاه پرویز شهری دهد همان از جهان نیز بهری دهد چنین گفت با مرد دانا قلون که اکنون بباید یکی رهنمون همانا مرا سال بر صد رسید به بیچارگی چند خواهم کشید فدای تو بادا تن و جان من به بیچارگی بر جهانبان من چو بشنید خراد برزین دوید ازان خانه تا پیش خاتون رسید بدو گفت کامد گه آرزوی بگویم تو را ای زن نیک خوی ببند اندرند این دو کسهای من سزد گرگشاده کنی پای من یکی مهر بستان ز خاقان مرا چنان دان که بخشیده‌ای جان مرا بدو گفت خاتون که خفتست مست مگر گل نهم از نگینش بدست ز خراد برزین گل مهر خواست به بالین مست آمد از حجره راست گل اندر زمان برنگینش نهاد بیامد بران مرد جوینده داد بدو آفرین کرد مرد دبیر بیامد سپرد آن بدین مرد پیر
1,882	بخش ۴۷	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	قلون بستد آن مهر و تازان چو غرو بیامد ز شهر کشان تا به مرو همی‌بود تا روز بهرام شد که بهرام را آن نه پدارم شد به خانه درون بود با یک رهی نهاده برش نار و سیب و بهی قلون رفت تنها بدرگاه اوی به دربان چنین گفت کای نامجوی من از دخت خاقان فرستاده‌ام نه جنگی کسی‌ام نه آزاده‌ام یکی راز گفت آن زن پارسا بدان تا بگویم بدین پادشا ز مهر ورا از در بستن است همان نیز بیمار و آبستن است گر آگه کنی تا رسانم پیام بدین تاجور مهتر نیک نام بشد پرده دار گرامی دوان چنین تا در خانه پهلوان چنین گفت کامد یکی بدنشان فرستاده و پوستینی کشان همی‌گوید از دخت خاقان پیام رسانم بدین مهتر شادکام چنین گفت بهرام کورا بگوی که هم زان در خانه بنمای روی بیامد قلون تا به نزدیک در بکاف در خانه بنهاد سر چو دیدش یکی پیر بد سست و زار بدو گفت گرنامه داری بیار قلون گفت شاها پیامست و بس نخواهم که گویم سخن پیش کس ورا گفت زود اندر آی و بگوی بگوشم نهانی بهانه مجوی قلون رفت با کارد در آستی پدیدار شد کژی و کاستی همی‌رفت تا راز گوید بگوش بزد دشنه وز خانه برشد خروش چو بهرام گفت آه مردم ز راه برفتند پویان به نزدیک شاه چنین گفت کاین را بگیرید زود بپرسید زو تا که راهش نمود برفتند هرکس که بد در سرای مران پیر سر را شکستند پای همه کهتران زو بر آشوفتند به سیلی و مشتش بسی کوفتند همی‌خورد سیلی و نگشاد لب هم از نیمهٔ روز تا نیم شب چنین تا شکسته شدش دست و پای فکندندش اندر میان سرای به نزدیک بهرام بازآمدند جگر خسته و پرگداز آمدند همی‌رفت خون ازتن خسته مرد لبان پر ز باد و رخان لاژورد بیامد هم اندر زمان خواهرش همه موی برکند پاک از سرش نهاد آن سر خسته را بر کنار همی‌کرد با خویشتن کار زار همی‌گفت زار ای سوار دلیر کزو بیشه بگذاشتی نره شیر که برد این ستون جهان را ز جا براندیشهٔ بد که بد رهنما الا ای سوار سپهبد تنا جهانگیر و ناباک و شیر اوژنا نه خسرو پرست و نه ایزدپرست تن پیل‌وار سپهبد که خست الا ای برآورده کوه بلند ز دریای خوشاب بیخت که کند که کند این چنین سبز سرو سهی که افگند خوار این کلاه مهی که آگند ناگاه دریا به خاک که افگند کوه روان در مغاک غریبیم و تنها و بی دوستدار بشهر کسان در بماندیم خوار همی‌گفتم ای خسرو انجمن که شاخ وفا را تو از بن مکن که از تخم ساسان اگر دختری بماند به سر برنهد افسری همه شهر ایرانش فرمان برند ازان تخمهٔ هرگز به دل نگذرند سپهدار نشنید پند مرا سخن گفتن سودمند مرا برین کرده‌ها بر پشیمان بری گنهکار جان پیش یزدان بری بد آمد بدین خاندان بزرگ همه میش گشتیم و دشمن چو گرک چو آن خسته بشنید گفتار او بدید آن دل و رای هشیار او به ناخن رخان خسته و کنده موی پر از خون دل و دیده پر آب روی به زاری و سستی زبان برگشاد چنین گفت کای خواهر پاک وراد ز پند تو کمی نبد هیچ چیز ولیکن مرا خود پر آمد قفیز همی پند بر من نبد کارگر ز هر گونه چون دیو بد راه بر نبد خسروی برتر از جمشید کزو بود گیتی به بیم وامید کجا شد به گفتار دیوان ز شاه جهان کرد بر خویشتن بر سیاه همان نیز بیدار کاوس کی جهاندار نیک اختر و نیک پی تبه شد به گفتار دیو پلید شنیدی بدیها که او را رسید همان به آسمان شد که گردان سپهر ببیند پراگندن ماه و مهر مرا نیز هم دیو بی‌راه کرد ز خوبی همان دست کوتاه کرد پشیمانم از هرچ کردم ز بد کنون گر ببخشد ز یزدان سزد نوشته برین گونه بد بر سرم غم کرده های کهن چون خورم ز تارک کنون آب برتر گذشت غم و شادمانی همه باد گشت نوشته چنین بود وبود آنچ بود نوشته نکاهد نه هرگز فزود همان پند تویادگارمنست سخنهای توگوشوارمنست سرآمد کنون کار بیداد و داد سخنهات برمن مکن نیزیاد شماروی راسوی یزدان کنید همه پشت بربخت خندان کنید زبدها جهاندارتان یاربس مگویید زاندوه وشادی بکس نبودم بگیتی جزین نیز بهر سرآمد کنون رفتنی‌ام ز دهر یلان سینه راگفت یکسر سپاه سپردم تو رابخت بیدارخواه نگه کن بدین خواهرپاک تن زگیتی بس اومرتو رارای زن مباشید یک تن زدیگر جدا جدایی مبادا میان شما برین بوم دشمن ممانید دیر که رفتیم وگشتیم ازگاه سیر همه یکسره پیش خسرو شوید بگویید و گفتار او بشنوید گر آموزش آید شما راز شاه جز او رامخوانید خورشید و ماه مرا دخمه در شهرایران کنید بری کاخ بهرام ویران کنید بسی رنج دیدم ز خاقان چین ندیدم که یک روز کرد آفرین نه این بود زان رنج پاداش من که دیوی فرستد بپرخاش من ولیکن همانا که او این سخن اگر بشنود سر نداند ز بن نبود این جز از کار ایرانیان همی دیو بد رهنمون درمیان بفرمود پس تا بیامد دبیر نویسد یکی نامه‌ای بر حریر بگوید بخاقان که بهرام رفت به زاری و خواری و بی‌کام رفت تو این ماندگان راز من یاددار ز رنج و بد دشمن آزاد دار که من با تو هرگز نکردم بدی همی راستی جستم و بخردی بسی پندها خواند بر خواهرش ببر در گرفت آن گرامی سرش دهن بر بنا گوش خواهر نهاد دو چشمش پر از خون شد و جان بداد برو هر کسی زار بگریستند به درد دل اندر همی‌زیستند همی خون خروشید خواهر ز درد سخنهای او یک به یک یاد کرد ز تیمار او شد دلش به دونیم یکی تنگ تابوت کردش ز سیم به دیبا بیاراست جنگی تنش قصب کرد در زیر پیراهنش همی‌ریخت کافور گرد اندرش بدین گونه برتا نهان شد سرش چنین است کار سرای سپنج چودانی که ایدر نمانی مرنج
1,883	بخش ۴۸	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو بشنید خاقان که بهرام را چه آمد بروی از پی نام را چوآن نامه نزدیک خاقان رسید شد از درد گریان هران کان شنید از آن آگهی شد دلش پر ز درد دو دیده پر از خون و رخ لاژورد ازان کار او در شگفتی بماند جهاندیدگان را همه پیش خواند بگفت آنک بهرام یل را رسید بشد زار و گریان هران کوشنید همه چین برو زار و گریان شدند ابی آتش تیز بریان شدند یکایک همه کار او را بساخت نگه کرد کاین بدبریشان که تاخت قلون را به توران دو فرزند بود ز هر گونه‌ای خویش و پیوند بود چو دانسته شد آتشی بر فروخت سرای و همه بر زن او بسوخت دو فرزند او را بر آتش نهاد همه چیز او را به تاراج داد ازان پس چو نوبت به خاتون رسید ز پرده به گیسوش بیرون کشید به ایوان کشید آن همه گنج اوی نکرد ایچ یاد از در رنج اوی فرستاد هرسو هیونان مست نیامدش خراد بر زین بدست همه هرچ در چین و را بنده بود به پوشیدشان جامه‌های کبود بیک چند با سوک بهرام بود که خاقان ازان کار بدنام بود
1,884	بخش ۴۹	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چوخراد بر زین به خسرو رسید بگفت آن کجا کرد و دید و شنید دل شاه پرویز ازان شاد شد کزان بد گهر دشمن آزاد شد به درویش بخشید چندی درم ز پوشیدنیها و از بیش وکم بهر پادشاهی و خودکامه‌ای نوشتند بر پهلوی نامه‌ای که دارای دارنده یزدان چه کرد ز دشمن چگونه برآورد گرد به قیصر یکی نامه بنوشت شاه چناچون بود درخور پیشگاه به یک هفته مجلس بیاراستند بهر بر زنی رود و می‌خواستند به آتشکده هم فرستاد چیز بران موبدان خلعت افگند نیز بخراد برزین چنین گفت شاه که زیبد تو راگر دهم تاج و گاه دهانش پر از گوهر شاهوار بیاگند و دینار چون صد هزار همی‌ریخت گنجور در پای اوی برین گونه تا تنگ شد جای اوی بدو گفت هرکس که پیچد ز راه شود روز روشن برو بر سیاه چو بهرام باشد به دشت نبرد کزو ترک پیرش برآورد گرد همه موبدان خواندند آفرین که بی تو مبیناد کهتر زمین چو بهرام باد آنک با مهر تو نخواهد که رخشان بود چهر تو
1,885	بخش ۵۰	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ازآن پس چو خاقان به پردخت دل ز خون شد همه کشور چین چوگل چنین گفت یک روز کز مرد سست نیاید مگر کار نا تندرست بدان نامداری که بهرام بود مرا زو همه رامش و کام بود کنون من ز کسهای آن نامدار چرا بازماندم چنین سست و خوار نکوهش کند هرک این بشنود ازین پس به سوگند من نگرود نخوردم غم خرد فرزند اوی نه اندیشهٔ خویش و پیوند اوی چو با ما به فرزند پیوسته شد به مهر و خرد جان او شسته شد بفرمود تا شد برادرش پیش سخن گفت با او ز اندازه بیش که کسهای بهرام یل را ببین فراوان برایشان بخواند آفرین بگو آنک من خود جگر خسته‌ام بدین سوک تا زنده‌ام بسته‌ام به خون روی کشور بشستم ز کین همه شهر نفرین بدو آفرین بدین درد هر چند کین آورم وگر آسمان بر زمین آورم ز فرمان یزدان کسی نگذرد چنین داند آنکس که دارد خرد که او را زمانه بران گونه بود همه تنبل دیو وارونه بود بران زینهارم که گفتم سخن بران عهد و پیمان نهادیم بن سوی گردیه نامه‌ای بد جدا که ای پاکدامن زن پارسا همه راستی و همه مردمی سرشتت فزونی و دور از کمی ز کار تو اندیشه کردم دراز نشسته خرد با دل من براز به از تو ندیدم کسی کدخدای بیارای ایوان ما را به رای بدارم تو را همچوجان و تنم بکوشم که پیمان تو نشکنم وزان پس بدین شهر فرمان تراست گروگان کنم دل بدانچت هواست کنون هرکه داری همه گرد کن به پیش خردمند گوی این سخن ازین پس ببین تاچه آیدت رای به روشن روانت خرد رهنمای خرد را بران مردمان شاه کن مرا زآن سگالیده آگاه کن همی‌رفت برسان قمری ز سرو بیامد برادرش تازان به مرو جهانجوی با نامور رام شد به نزدیک کسهای بهرام شد بگفت آنچ خاقان بدو گفته بود که از کین آن کشته آشفته بود ازان پس چنین گفت کای بخردان پسندیده و کار دیده ردان شما را بدین مزد بسیار باد ورا داور دادگر یار باد یکی ناگهان مرگ بود آن نه خرد که کس در جهان ز آن گمانی نبرد پس آن نامه پنهان به خواهرش داد سخنهای خاقان همه کرد یاد ز پیوند وز پند و نیکوسخن چه از نو چه از روزگار کهن ز پاکی و از پارسایی زن که هم غمگسارست و هم رای زن جوان گفت و آن پاکدامن شنید ز گفتار او خامشی برگزید وزان پس چو برخواند آن نامه را سخنهای خاقان خود کامه را خرد را چو با دانش انباز کرد به دل پاسخ نامه را ساز کرد بدو گفت کاین نامه برخواندم خرد رابر خویش بنشاندم چنان کرد خاقان که شاهان کنند جهاندیده و پیشگاهان کنند بد و باد روشن جهان بین من که چونین بجوید همی کین من دل او ز تیمار خسته مباد امید جهان زو گسسته مباد مباد ایچ گیتی ز خاقان تهی بدو شاد بادا کلاه مهی کنون چون نشستیم با یکدگر بخوانیم نامه همه سر به سر بدان کو بزرگست و دارد خرد یکایک بدین آرزو بنگرد کنون دوده را سر به سر شیونست نه هنگامهٔ این سخن گفتنست چو سوک چنان مهتر آید به سر ز فرمان خاقان نباشد گذر مرا خود به ایران شدن روی نیست زن پاک را به ز تو شوی نیست اگر من بدین زودی آیم به راه چه گوید مرا آن خردمند شاه خردمند بی‌شرم خواند مرا چو خاقان بی آزرم داند مرا بدین سوک چون بگذرد چار ماه سواری فرستم به نزدیک شاه همه بشنوم هرچ باید شنید بگویندگان تا چه آید پدید بگویم یکایک به نامه درون چو آید به نزدیک او رهنمون تو اکنون از ایدر به شادی خرام به خاقان بگو آنچ دادم پیام فراوان فرستاده را هدیه داد جهاندیده از مرو برگشت شاد
1,886	بخش ۵۱	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	وزان پس جوان و خردمند زن به آرام بنشست با رای زن چنین گفت کامد یکی نو سخن که جاوید بر دل نگردد کهن جهاندار خاقان بیاراستست سخنها ز هر گونه پیراستست ازو نیست آهو بزرگست شاه دلیر و خداوند توران سپاه ولیکن چو با ترک ایرانیان بکوشد که خویشی بود در میان ز پیوند وز بند آن روزگار غم و رنج بیند به فرجام کار نگر تا سیاوش از افراسیاب چه برخورد جز تابش آفتاب سر خویش داد از نخستین بباد جوانی که چون او ز مادر نزاد همان نیز پور سیاوش چه کرد ز توران و ایران برآورد گرد بسازید تا ما ز ترکان نهان به ایران بریم این سخن ناگهان به گردوی من نامه‌ای کرده‌ام هم از پیش تیمار این خورده‌ام که بر شاه پیدا کند کار ما بگوید ز رنج و ز تیمار ما به نیروی یزدان چنو بشنود بدین چرب گفتار من بگرود بدو گفت هرکس که بانو توی به ایران و چین پشت و بازو توی نجنباندت کوه آهن ز جای یلان را به مردی تویی رهنمای ز مرد خردمند بیدارتر ز دستور داننده هشیارتر همه کهترانیم و فرمان تو راست برین آرزو رای و پیمان تو راست چو بشنید زیشان عرض رابخواند درم داد و او را به دیوان نشاند بیامد سپه سر به سر بنگرید هزار و صد و شست یل برگزید کزان هر سواری بهنگام کار نبر گاشتندی سر از ده سوار درم داد و آمد سوی خانه باز چنین گفت با لشکر رزمساز که هرکس که دید او دوال رکیب نپیچد دل اندر فراز ونشیب نترسد ز انبوه مردم کشان گر از ابر باشد برو سرفشان به توران غریبیم و بی پشت و یار میان بزرگان چنین سست و خوار همی‌رفت خواهم چو تیره شود سر دشمن از خواب خیره شود شما دل به رفتن مدارید تنگ که از چینیان لشکر آید به جنگ که خود بی‌گمان از پس من سران بیایند با گرزهای گران همه جان یکایک به کف برنهید اگر لشکر آید دمید و دهید وگر بر چنین رویتان نیست رای از ایدر مجنبید یک تن زجای به آواز گفتند ما کهتریم ز رای و ز فرمان تو نگذریم برین برنهادند و برخاستند همه جنگ چین را بیاراستند یلان سینه و مهر و ایزد گشسپ نشستند با نامداران بر اسپ همی‌گفت هرکس که مردن به نام به از زنده و چینیان شادکام هم آنگه سوی کاروان برگذشت شترخواست تاپیش او شد ز دشت گزین کرد زان اشتران سه هزار بدان تا بنه برنهادند و بار چو شب تیره شد گردیه برنشست چو گردی سرافراز و گرزی بدست برافگند پر مایه بر گستوان ابا جوشن و تیغ و ترگ گوان همی‌راند چون باد لشکر به راه به رخشنده روز و شبان سیاه
1,887	بخش ۵۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ز لشکر بسی زینهاری شدند به نزدیک خاقان به زاری شدند برادر بیامد به نزدیک اوی که ای نامور مهتر جنگ جوی سپاه دلاور به ایران کشید بسی زینهاری بر ما رسید ازین ننگ تا جاودان بر درت بخندد همی لشکر و کشورت سپهدار چین کان سخنها شنید شد از خشم رنگ رخش ناپدید بدو گفت بشتاب و برکش سپاه نگه کن که لشکر کجا شد به راه بریشان رسی هیچ تندی مکن نخستین فراز آر شیرین سخن ازیشان نداند کسی راه ما مگر بشکنی پشت بدخواه ما به خوبی سخن گوی و بنوازشان به مردانگی سر بر افرازشان وگر هیچ سازد کسی با تو جنگ تو مردی کن و دور باش از درنگ ازیشان یکی گورستان کن به مرو که گردد زمین همچو پر تذرو بیامد سپهدار با شش هزار گزیده ز ترکان جنگی سوار به روز چهارم بریشان رسید زن شیر دل چون سپه را بدید ازیشان به دل بر نکرد ایچ یاد زلشکر سوی ساربان شد چوباد یکایک بنه از پس پشت کرد بیامد نگه کرد جای نبرد سلیح برادر به پوشید زن نشست از بر باره گام زن دو لشکر برابر کشیدند صف همه جانها برنهاده به کف به پیش سپاه اندر آمد تبرگ که خاقان ورا خواندی پیر گرگ به ایرانیان گفت کان پاک زن مگر نیست با این بزرگ انجمن بشد گردیه با سلیح گران میان بسته برسان جنگاوران دلاور تبرگش ندانست باز بزد پاشنه شد بر او فراز چنین گفت کان خواهرکشته شاه کجا جویمش در میان سپاه که با او مرا هست چندی سخن چه از نو چه از روزگار کهن بدو گردیه گفت اینک منم که بر شیر درنده اسپ افگنم چو بشنید آواز او را تبرگ بران اسپ جنگی چو شیر سترگ شگفت آمدش گفت خاقان چین تو را کرد زین پادشاهی گزین بدان تا تو باشی و را یادگار ز بهرام شیر آن گزیده سوار همی‌گفت پاداش آن نیکوی بجای آورم چون سخن بشنوی مرا گفت بشتاب و او را بگوی که گرز آنک گفتم ندیدی تو روی چنان ان که این خود نگفتم ز بن مگر نیز باز آمدم زان سخن ازین مرز رفتن مرا روی نیست مکن آرزو گر تو را شوی نیست سخنها برین گونه پیوند کن وگر پند نپذیردت بند کن همان را که او را بدان داشتست سخنها ز اندازه بگذاشتست بدو گردیه گفت کز رزمگاه به یکسو شویم از میان سپاه سخن هرچ گفتی تو پاسخ دهم تو را اندرین رای فرخ نهم ز پیش سپاه اندر آمد تبرگ بیامد بر نامدار سترگ چو تنها بدیدش زن چاره جوی از آن مغفر تیره بگشاد روی بدو گفت بهرام را دیده‌ای سواری و رزمش پسندیده ای مرا بود هم مادر و هم پدر کنون روزگار وی آمد به سر کنون من تو را آزمایش کنم یکی سوی رزمت نمایش کنم اگر از در شوی یابی بگوی همانا مرا خود پسندست شوی بگفت این وزان پس برانگیخت اسپ پس او همی‌تاخت ایزد گشسپ یکی نیزه زد بر کمربند اوی که بگسست خفتان و پیوند اوی یلان سینه با آن گزیده سپاه برانگیخت اسپ اندر آن رزمگاه همه لشکر چین بهم بر شکست بس کشت و افگند و چندی بخست دو فرسنگ لشکر همی‌شد ز پس بر اسپان نماندند بسیار کس سراسر همه دشت شد رود خون یکی بی‌سر و دیگری سرنگون
1,888	بخش ۵۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو پیروز شد سوی ایران کشید بر شهریار دلیران کشید به روز چهارم به آموی شد ندیدی زنی کو جهانجوی شد به آموی یک چند بنشست و بود به دلش اندرون داوریها فزود یکی نامه سوی برادر بدرد نوشت و زهر کارش آگاه کرد نخستین سخن گفت بهرام گرد به تیمار و درد برادر بمرد تو را و مرا مزد بسیار باد روان وی از ما بی‌آزار باد دگر گفت با شهریار بلند بگوی آنچ از من شنیدی ز پند پس ما بیامد سپاهی گران همه نامداران جنگاوران برآن گونه برگاشتمشان ز رزم که نه رزم بینند زان پس نه بزم بسی نامور مهتران با منند نبادی که آید بریشان گزند نشستم به آموی تا پاسخم بیارد مگر اختر فرخم
1,889	بخش ۵۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ازآن پس به آرام بنشست شاه چو برخاست بهرام جنگی ز راه ندید از بزرگان کسی کینه جوی که با او بروی اندر آورد روی به دستور پاکیزه یک روز گفت که اندیشه تا کی بود در نهفت کشندهٔ پدر هر زمان پیش من همی‌بگذرد چون بود خویش من چوروشن روانم پر از خون بود همی پادشاهی کنم چون بود نهادند خوان و می چند خورد هم آن روز بندوی رابند کرد ازان پس چنین گفت با رهنما که او را هم‌اکنون ببردست وپا بریدند هم در زمان او بمرد پر از خون روانش به خسرو سپرد
1,890	بخش ۵۵	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	وزان پس بسوی خراسان کسی گسی کرد و اندرز دادش بسی بدو گفت با کس مجنبان زبان از ایدر برو تا در مرزبان به گستهم گو ایچ گونه مپا چو این نامه من بخوانی بیا فرستاده چون در خراسان رسید به درگاه مرد تن آسان رسید بگفت آنچ فرمان پرویز بود که شاه جوان بود و خونریز بود چو گستهم بشنید لشکر براند پراگنده لشکر همه باز خواند چنین تا به شهر بزرگان رسید ز ساری و آمل به گرگان رسید شنید آنک شد شاه ایران درشت برادرش را او به مستی بکشت چوبشنید دستش به دندان بکند فرود آمد از پشت اسپ سمند همه جامهٔ پهلوی کرد چاک خروشان به سر بر همی‌ریخت خاک بدانست کو را جهاندار شاه به کین پدر کرد خواهد تباه خروشان ازان جایگه بازگشت تو گفتی که با باد انباز گشت سپاه پراگنده کرد انجمن همی‌تاخت تا بیشه نارون چو نزدیکی کوه آمل رسید سپه را بدان بیشه اندر کشید همی‌برد بر هر سوی تاختن بدان تاختن بود کین آختن به هر سو که بیکار مردم بدند به نانی همی بندهٔ او شدند به جایی کجا لشکر شاه بود که گستهم زان لشکر آگاه بود همی بر سرانشان فرود آمدی سپه رایکایک بهم برزدی وزان پس چو گردوی شد نزد شاه بگفت آن کجا خواهرش با سپاه بدان مرزبانان خاقان چه کرد که در مرو زیشان برآورد گرد وزان روی گستهم بشنید نیز که بهرام یل را پر آمد قفیز همان گردیه با سپاه بزرگ برفت از بر نامدار سترگ پس او سپاهی بیامد بکین چه کرد او بدان نامداران چین پذیره شدن را سپه برنشاند ازان جایگه نیز لشکر براند چو آگاه شد گردیه رفت پیش از آموی با نامدران خویش چو گستهم دید آن سپه را ز راه بر انگیخت اسپ از میان سپاه بیامد بر گردیه پر ز درد فراوان ز بهرام تیمار خورد همان درد بندوی او رابگفت همی به آستین خون مژگان برفت یلان سینه را دید و ایزد گشسپ فرود آمد از دور گریان زاسپ بگفت آنک بندوی را شهریار تبه کرد و بد شد مرا روزگار تو گفتی نه از خواهرش زاده بود نه از بهر او تن به خون داده بود به تارک مر او را روا داشتی روان پیش خاکش فدا داشتی نخستین ز تن دست و پایش برید بران سان که از گوهر او سزید شما را بدو چیست اکنون امید کجا همچو هنگام با دست و بید ابا همگنانتان بتر زان کند به شهر اندرون گوشت ارزان کند چو از دور بیند یلان سینه را بر آشوبد و نو کند کینه را که سالار بودی تو بهرام را ازو یافتی در جهان کام را ازو هرکه داندش پرهیز به گلوی و را خنجر تیز به گر ای دون که باشید با من بهم ز نیم اندرین رای بر بیش و کم پذیرفت ازو هر که بشنید پند همی‌جست هر کس ز راه گزند زبان تیز با گردیه بر گشاد همی‌کرد کردار بهرام یاد ز گفتار او گردیه گشت سست شداندیشه‌ها بر دلش بر درست ببودند یکسر به نزدیک اوی درخشان شد آن رای تاریک اوی یلان سینه راگفت کاین زن بشوی چه گوید بجوید بدین آب روی چنین داد پاسخ که تا گویمش به گفتار بسیار دل جویمش یلان سینه با گردیه گفت زن به گیتی تو را دیده‌ام رای زن ز خاقان کرانه گزیدی سزید که رای تو آزادگان را گزید چه گویی ز گستهم یل خال شاه توانگر سپهبد یلی با سپاه بدو گفت شویی کز ایران بود ازو تخمهٔ ما نه ویران بود یلان سینه او را بگستهم داد دلاور گوی بود فرخ نژاد همی‌داشتش چون یکی تازه سیب که اندر بلندی ندیدی نشیب سپاهی که از نزد خسرو شدی برو روزگار کهن نو شدی هر آنگه که دیدی شکست سپاه کمان را بر افراشتی تا به ماه
1,891	بخش ۵۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چنین تا برآمد برین چندگاه ز گستهم پر درد شد جان شاه برآشفت روزی به گردوی گفت که گستهم با گردیه گشت جفت سوی او شدند آن بزرگ انجمن برانم که او بودشان رای زن از آمل کس آمد ز کارآگهان همه فاش کرد آنچ بودی نهان همی‌گفت زین گونه تا تیره گشت ز گفتار چشم یلان خیره گشت چو سازدندگان شمع ومی‌خواستند همه کاخ ا ورا بیاراستند ز بیگانه مردم بپردخت جای نشست از بر تخت با رهنمای همان نیز گردوی و خسرو بهم همی‌رفت از گردیه بیش و کم بدو گفت ز ایدر فراوان سپاه به آمل فرستاده‌ام کینه خواه همه خسته وکشته بازآمدند پرازناله وبا گداز آمدند کنون اندرین رای ما را یکیست که از رای ما تاج و تخت اندکیست چو بهرام چوبینه گم کرد راه همیشه بدی گردیه نیک خواه کنون چاره‌ای هست نزدیک من مگو این سخن بر سر انجمن سوی گردیه نامه باید نوشت چو جویی پر از می بباغ بهشت که با تو همی دوستداری کنم بهر جای و هر کار یاری کنم برآمد برین روزگاری دراز زبان بر دلم هیچ نگشاد راز کنون روزگار سخن گفتن است که گردوی ما رابجای تنست نگر تا چگونه کنی چاره‌ای کزان گم شود زشت پتیاره‌ای که گستهم را زیر سنگ‌آوری دل وخانهٔ ما به چنگ آوری چو این کرده باشی سپاه تو را همان در جهان نیک خواه تو را مر آن را که خواهی دهم کشوری بگردد بر آن کشور اندر سری توآیی به مشکوی زرین من سرآورده باشی همه کین من برین برخورم سخت سوگند نیز فزایم برین بندها بند نیز اگر پیچم این دل ز سوگند من مبادا ز من شاد پیوند من بدو گفت گردوی نوشه بدی چو ناهید در برج خوشه بدی تو دانی که من جان و فرزند خویش برو بوم آباد و پیوند خویش بجای سر تو ندارم به چیز گرین چیزها ارجمندست نیز بدین کس فرستم به نزدیک اوی درفشان کنم جان تاریک اوی یکی رقعه خواهم برو مهر شاه همان خط او چون درخشنده ماه به خواره فرستم زن خویش را کنم دور زین در بد اندیش را که چونین سخن نیست جز کارزن به ویژه زنی کو بود رای زن برین نیز هر چون همی‌بنگرم پیام تو باید بر خواهرم بر آید بکام تو این کار زود برین بیش و کم بر نباید فزود چو بشنید خسرو بران شاد شد همه رنجها بر دلش باد شد هم آنگه ز گنجور قرطاس خواست ز مشک سیه سوده انقاس خواست یکی نامه بنوشت چون بوستان گل بوستان چون رخ دوستان پر از عهد و پیوند و سوگندها ز هر گونه‌ای لابد و پندها چو برگشت عنوان آن نامه خشک نهادند مهری برو بر ز مشک نگینی برو نام پرویز شاه نهادند بر مهر مشک سیاه یکی نامه بنوشت گردوی نیز بگفت اندرو پند و بسیار چیز سرنامه گفت آنک بهرام کرد همه دوده و بوم بدنام کرد که بخشایش آراد یزدان بروی مبادا پشیمان ازان گفت وگوی هرآنکس که جانش ندارد خرد کم و بیشی کارها ننگرد گر او رفت ما از پس اورویم بداد خدای جهان بگرویم چو جفت من آید به نزدیک تو درخشان کند جان تاریک تو ز گفتار او هیچ گونه مگرد چو گردی شود بخت را روی زرد نهاد آن خط خسرو اندر میان بپیچید برنامه بر پرنیان زن چاره گر بستد آن نامه را شنید آن سخنهای خود کامه را همی‌تاخت تا بیشهٔ نارون فرستادهٔ زن به نزدیک زن ازو گردیه شد چو خرم بهار همان رخ پر از بوی و رنگ و نگار زبهرام چندی سخن راندند همی آب مژگان بر افشاندند پس آن نامهٔ شوی با خط شاه نهانی بدو داد و بنمود راه چو آن شیر زن نامهٔ شاه دید تو گفتی بر وی زمین ماه دید بخندید و گفت این سخن رابه رنج ندارد کسی کش بود یار پنج بخواند آن خط شاه بر پنج تن نهان داشت زان نامدار انجمن چو بگشاد لب زود پیمان ببست گرفت آن زمان دست او را بدست همان پنج تن را بر خویش خواند به نزدیکی خوابگه برنشاند چو شب تیره شد روشنایی بکشت لب شوی بگرفت ناگه بمشت ازان مردمان نیز یار آمدند به بالین آن نامدار آمدند بکوشید بسیار با مرد مست سر انجام گویا زبانش ببست سپهبد به تاریکی اندر بمرد شب و روز روشن به خسرو سپرد بشهر اندرون بانگ و فریاد خاست بهر بر زنی آتش وباد خاست چو آواز بشنید ناباک زن بخفتان رومی بپوشید تن شب تیره ایرانیان رابخواند سخنهای آن کشته چندی براند پس آن نامهٔ شاه بنمودشان دلیری و تندی بی‌فزودشان همه سرکشان آفرین خواندند بران نامه برگوهر افشاندند
1,892	بخش ۵۷	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	دوان و قلم خواست ناباک زن ز هرگونه انداخت با رای زن یکی نامه بنوشت نزدیک شاه ز بدخواه وز مردم نیک خواه سر نامه کرد آفرین از نخست بر آنکس که او کینه از دل بشست دگر گفت کاری که فرمود شاه بر آمد بکام دل نیک خواه پراگنده گشت آن سپاه سترگ به بخت جهاندار شاه بزرگ ازین پس کنون تا چه فرمان دهی چه آویزی از گوشوار رهی چو آن نامه نزدیک خسرو رسید از آن زن و را شادی نو رسید فرستاده‌ای خواست شیرین سخن که داند همه داستان کهن یکی نامه برسان ارژنگ چین نوشتند و کردند چند آفرین گرانمایه زن را به درگاه خواند به نامه و را افسر ماه خواند فرستاده آمد بر زن چوگرد سخنهای خسرو بدو یادکرد زن شیر زان نامهٔ شهریار چو رخشنده گل شد به وقت بهار سپه را به در خواند و روزی بداد چو شد روز روشن بنه برنهاد چو آمد به نزدیکی شهریار سپاهی پذیره شدش بی‌شمار زره چون بدرگاه شد بار یافت دل تاجور پر ز تیمار یافت بیاورد زان پس نثاری گران هر آنکس که بودند با اوسران همان گنج و آن خواسته پیش برد یکایک به گنج‌ور اوبرشمرد ز دینار وز گوهر شاهوار کس آن را ندانست کردن شمار ز دیبای زر بفت و تاج و کمر همان تخت زرین و زرین سپر نگه کرد خسرو بران زاد سرو برخ چون بهار و برفتن تذرو به رخساره روز و به گیسو چو شب همی در بارد تو گویی ز لب ورا در شبستان فرستاد شاه ز هر کس فزون شد و را پایگاه فرستاد نزد برادرش کس همان نزد دستور فریادرس بر آیین آن دین مر او رابخواست بپذرفت با جان همی‌داشت راست بیارانش بر خلعت افگند نیز درم داد و دینار و هرگونه چیز
1,893	بخش ۵۸	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	دو هفته برآمد بدو گفت شاه به خورشید و ماه و به تخت و کلاه که برگویی آن جنگ خاقانیان ببندی کمر همچنان بر میان بدو گفت شاها انوشه بدی روان را به دیدار توشه بدی بفرمای تا اسپ و زین آورند کمان و کمند و کمین آورند همان نیزه و خود و خفتان جنگ یکی ترکش آگنده تیر خدنگ پرستنده‌ای را بفرمود شاه که درباغ گلشن بیارای گاه برفتند بیدار دل بندگان ز ترک و ز رومی پرستندگان ز خوبان رومی هزار و دویست تو گفتی به باغ اندرون راه نیست چو خورشید شیرین به پیش اندرون خرامان به بالای سیمین ستون بشد گردیه تا به نزدیک شاه زره خواست از ترک و رومی کلاه بیامد خرامان ز جای نشست کمر بر میان بست و نیزه بدست بشاه جهان گفت دستور باش یکی چشم بگشا ز بد دور باش بدان پر هنر زن بفرمود شاه زن آمد به نزدیک اسپ سیاه بن نیزه را بر زمین برنهاد ز بالا بزین اندرآمد چوباد به باغ اندر آورد گاهی گرفت چپ وراست بیگانه راهی گرفت همی هر زمان باره برگاشتی وز ابر سیه نعره برداشتی بدو گفت هنگ‌ام جنگ تبرگ بدین گونه بودم چوغر نده گرگ چنین گفت شیرین که ای شهریار بدشمن دهی آلت کار زار تو با جامه پاک بر تخت زر ورا هر زمان برتو باشد گذر بخنده به شیرین چنین گفت شاه کزین زن جز از دوستداری مخواه همی‌تاخت گرد اندرش گردیه برآورد گاهی برش گردیه بدو مانده بد خسرو اندر شگفت بدان برز و بالا و آن یال و کفت چنین گفت با گردیه شهریار که بی‌عیبی از گردش روزگار کنون تا ببینم که با جام می یکی سست باشی اگر سخت پی بگرد جهان چار سالار من که هستند بر جان نگهبان من ابا هریکی زان ده و دو هزار ز ایران بپای اند جنگی سوار چنین هم به مشکوی زرین من چه در خانهٔ گوهر آگین من پرستار باشد ده و دو هزار همه پاک با طوق و با گوشوار ازان پس نگهدار ایشان توی که با رنج و تیمار خویشان توی نخواهم که گویند زیشان سخن جز از تو اگر نو بود گر کهن شنید آن سخن گردیه شاد شد ز بیغارهٔ دشمن آزاد شد همی‌رفت روی زمین را بروی همی آفرین خواند بر فر اوی
1,894	بخش ۵۹	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	برآمد برین روزگاری دراز نبد گردیه را به چیزی نیاز چنین می همی‌خورد با بخردان بزرگان و رزم آزموده ردان بدان مجلس اندر یکی جام بود نوشته برو نام بهرام بود بفرمود تا جام بنداختند وزان هرکسی دل بپرداختند گرفتند نفرین به بهرام بر بران جام و آرندهٔ جام بر چنین گفت که اکنون بر بوم ری به کوبند پیلان جنگی بپی همه مردم از شهر بیرون کنند همه ری بپی دشت و هامون کنند گرانمایه دستور با شهریار چنین گفت کای از کیان یادگار نگه کن که شهری بزرگست ری نشاید که کوبند پیلان بپی که یزدان دران کار همداستان نباشد نه هم بر زمین راستان به دستور گفت آن زمان شهریار که بد گوهری باید و نابکار که یک چند باشد بری مرزبان یکی مرد بی دانش و بد زبان بدو گفت بهمن که گر شهریار بخواهد نشان چنین نابکار بجوییم و این را بجا آوریم نباید که بی‌رهنما آوریم چنین گفت خسرو که بسیارگوی نژند اختری بایدم سرخ موی تنش سرخ و بینی کژ وروی زشت همان دوزخی روی دور از بهشت یکی مرد بدنام و رخساره زرد بد اندیش و کوتاه دل پر ز درد همان بد دل و سفله و بی‌فروغ سرش پر ز کین و زبان پر دروغ دو چشمش کژ و سبز و دندان بزرگ بران اندرون کژ رود همچو گرگ همه موبدان مانده زو در شگفت که تا یاد خسرو چنین چون گرفت همی‌جست هرکس بگرد جهان ز شهر کسان از کهان و مهان چنان بد که روزی یکی نزد شاه بیامد کزین گونه مردی به راه بدیدم بیارم به فرمان کی بدان تا فرستدش خسرو به ری بفرمود تا نزد او آورند وز آنگونه بازی بکو آورند ببردند زین گونه مردی برش بخندید زو کشور و لشکرش بدو گفت خسرو ز کردار بد چه داری بیاد ای بد بی‌خرد چنین گفت با شاه کز کار بد نیاسایم و نیست با من خرد سخن هرچ گویی دگرگون کنم تن و جان مردم پر از خون کنم سرمایهٔ من دروغست و بس سوی راستی نیستم دست رس بدو گفت خسرو که بد اخترت نوشته مبادا جزین بر سرت به دیوان نوشتند منشور ری ز زشتی بزرگی شد آن شوم پی سپاه پراگنده او را سپرد برفت از درو نام زشتی ببرد چوآمد بری مرد ناتندرست دل و دیده از شرم یزدان بشست بفرمود تا ناودانهای بام بکندند و او شد بران شادکام وزان پس همه گربکان رابکشت دل کد خدایان ازو شد درشت به هرسو همی‌رفت با رهنمای منادیگری پیش او بر بپای همی‌گفت گر ناودانی بجای ببینی و گر گربه‌ای در سرای بدان بوم وبر آتش اندر زنم ز برشان همی سنگ بر سرزنم همی‌جست جایی که بد یک درم خداوند او را فگندی به غم همه خانه از موش بگذاشتند دل از بوم آباد برداشتند چو باران بدی ناودانی نبود به شهر اندرون پاسبانی نبود ازان زشت بد کامهٔ شوم پی که آمد ز درگاه خسرو بری شد آن شهر آباد یکسر خراب به سر بر همی‌تافتی آفتاب همه شهر یکسر پر از داغ و درد کس اندر جهان یاد ایشان نکرد
1,895	بخش ۶۰	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چنین تا بیامد مه فرودین بیاراست گلبرگ روی زمین جهان از نم ابر پر ژاله شد همه کوه وهامون پراز لاله شد بزرگان به بازی به باغ آمدند همه میش و آهو به راغ آمدند چو خسرو گشاده در باغ دید همه چشمهٔ باغ پر ماغ دید بفرمود تا دردمیدند بوق بیاورد پس جامهای خلوق نشستند بر سبزه می خواستند به شادی زبان را بیاراستند بیاورد پس گردیه گربکی که پیدا نبد گربه از کودکی بر اسپی نشانده ستامی بزر به زر اندرون چند گونه گهر فروهشته از گوش او گوشوار به ناخن بر از لاله کرده نگار بدیده چوقار و به رخ چون بهار چو می‌خواره بد چشم او پر خمار همی‌تاخت چون کودکی گرد باغ فروهشته از باره زرین جناغ لب شاه ایران پر از خنده شد همه کهتران خنده را بنده شد ابا گردیه گفت کز آرزوی چه باید بگو ای زن خوب روی زن چاره گر برد پیشش نماز بدو گفت کای شاه گردن فراز بمن بخش ری را خرد یاد کن دل غمگنان از غم آزاد کن ز ری مردک شوم رابازخوان ورا مرد بد کیش و بد ساز دان همی گربه از خانه بیرون کند دگر ناودان یک به یک بشکند بخندید خسرو ز گفتار زن بدو گفت کای ماه لشکرشکن ز ری باز خوان آن بد اندیش را چو آهرمن آن مرد بد کیش را فرستاد کس زشت رخ رابخواند همان خشم بهرام با او براند بکشتند او را به زاری و درد کجا بد بد اندیش و بیکار مرد هممی هر زمانش فزون بود بخت ازان تاجور خسروانی درخت
1,896	بخش ۶۱	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ازان پس چو گسترده شد دست شاه سراسر جهان شد ورا نیک خواه همه تاجدارانش کهتر شدند همه کهتران زو توانگر شدند گزین کرد از ایران چل و هشت هزار جهاندیده گردان و جنگی سوار در گنج های کهن برگشاد که بنهاد پیروز و فرخ قباد جهان را ببخشید بر چار بهر یکایک همه نامزد کرد شهر از آن نامداران ده و دو هزار گزین کرد ز ایران و نیران سوار فرستاد خسرو سوی مرز روم نگهبان آن فرخ آزاد بوم بدان تا ز روم اندر ایران سپاه نیاید که کشور شود زو تباه مگر هرکسی برکند مرز خویش بداند سر مایه و ارز خویش هم از نامداران ده و دو هزار سواران هشیار خنجرگزار بدان تا سوی زابلستان شوند ز بوم سیه در گلستان شوند بدیشان چنین گفت هرکو ز راه بگردد ندارد زبان را نگاه به خوبی مر او را به راه آورید کزین بگذرد بند و چاه آورید به هرسو فرستید کارآگهان بدان تا نماند سخن در نهان طلایه بباید به روز و شبان مخسپید در خیمه بی‌پاسبان ز لشکر ده و دو هزار دگر دلاور سواران پرخاشخر بخواند و بسی هدیه‌ها دادشان به راه الانان فرستادشان بدیشان سپرد آن در باختر بدان تا نیاید ز دشمن گذر بدان سرکشان گفت بیدار بید همه در پناه جهاندار بید ده ودو هزار دگر برگزید ز مردان جنگی چنان چون سزید به سوی خراسان فرستادشان بسی پند و اندرزها دادشان که از مرز هیتال تا مرزچین نباید که کس پی نهد بر زمین مگر به آگهی و بفرمان ما روان بسته دارد به پیمان ما بهر کشوری گنج آگنده هست که کس را نباید شدن دوردست چو باید بخواهید و خرم بوید خردمند باشید و بی غم بوید در گنج بگشاد و چندی درم که بودی ز هرمز برو بر رقم بیاورد و گریان به درویش داد چو درویش پیوسته بد بیش داد از آنکس که او یار بندوی بود به نزدیک گستهم و زنگوی بود که بودند یازان به خون پدر ز تنهای ایشان جدا کرد سر چو از کین و نفرین به پردخت شاه بدانش یکی دیگر آورد راه از آن پس شب و روز گردنده دهر نشست و ببخشید بر چار بهر از آن چار یک بهر موبد نهاد که دارد سخنهای نیکو بیاد ز کار سپاه و ز کار جهان به گفتی به شاه آشکار و نهان چو در پادشاهی به دیدی شکست ز لشکر گر از مردم زیر دست سبک دامن داد بر تافتی گذشته بجستی و دریافتی دگر بهر شادی و رامشگران نشسته به آرام با مهتران نبودی نه اندیشه کردی ز بد چنان کز ره نامداران سزد سیم بهره گاه نیایش بدی جهان آفرین را ستایش بدی چهارم شمار سپهر بلند همی بر گرفتی چه و چون و چند ستاره شمر پیش او بر بپای که بودی به دانش ورا رهنمای وزین بهره نیمی شب دیر یاز نشستی همی با بتان طراز همان نیز یک ماه بر چار بهر ببخشید تا شاد باشد ز دهر یکی بهره میدان چوگان و تیر یکی نامور پیش او یادگیر دگر بهره زو کوه و دشت شکار ازان تازه گشتی ورا روزگار هر آنگه که گشتی ز نخچیر باز به رخشنده روز و شب دیر یاز هر آنکس که بودی و را پیش گاه ببستی به شهر اندر آیین و راه دگر بهره شطرنج بودی و نرد سخن گفت از روزگار نبرد سه دیگر هر آنکس که داننده بود فزایندهٔ چیز و خواننده بود به نوبت و را پیش بنشاندی سخنهای دیرینه برخواندی چهارم فرستادگان را ز راه همی‌خواندندی به نزدیک شاه نوشتی همه پاسخ نامه باز بدادی بدان مرد گردن فراز فرستاده با خلعت و کام خویش ز در بازگشتی به آرام خویش همه روز منشور هر کشوری نوشتی سپردی بهر مهتری چو بودی سر سال نو فرودین که رخشان شدی در دل از هور دین نهادی یکی گنج خسرو نهان که نشناختی کهتری در جهان
1,897	بخش ۶۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو بر پادشاهیش شد پنج‌سال به گیتی نبودش سراسر همال ششم سال زان دخت قیصر چو ماه یکی پورش آمد همانند شاه نبود آن زمان رسم بانگ نماز به گوش چنان پروریده بناز یکی نام گفتی مر او را پدر نهانی دگر آشکارا دگر نهانی به گفتی بگوش اندرون همی‌خواندی آشکارا برون بگوش اندرون خواند خسرو قباد همی‌گفت شیر وی فرخ نژاد چو شب کودک آمد گذشته سه پاس بیامد بر خسرو اخترشناس از اخترشناسان بپرسید شاه که هرکس که دارند اختر نگاه بدیدی که فرجام این کار چیست ز زیچ اختر این جهاندار چیست چنین داد پاسخ ستاره شمر که بر چرخ گردان نیابی گذر ازین کودک آشوب گیرد زمین نخواند سپاهت برو آفرین هم از راه یزدان بگردد به نیز ازین بیشتر چون سراییم چیز دل شاه غمگین شد از کارشان وزان ناسزاوار گفتارشان چنین گفت با مرد داننده شاه که نیکو کنید اندر اختر نگاه نگر تا نگردد زبانتان برین به پیش بزرگان ایران زمین همی‌داشت آن اختران را نگاه نهاده بران بسته بر مهر شاه پر اندیشه بد زان سخن شهریار بران هفته کس را ندادند بار ز نخچیر و از می به یکسو کشید بدان چندگه روی کس را ندید همه مهتران سوی موبد شدند ز هر گونه‌ای داستانها زدند بدان تا چه بد نامور شاه را که بربست بر کهتران راه را چو بشنید موبد بشد نزد شاه بدو داد یکسر پیام سپاه چنین داد پاسخ ورا شهریار که من تنگ دل گشتم از روزگار ز گفتار این مرد اخترشناس ز گردون گردان شدم ناسپاس به گنجور گفت آن یکی پرنیان بیاور یکی رقعه اندر میان بیاورد گنجور و موبد بدید دلش تنگ شد خامشی برگزید ازان پس بدو گفت یزدان بس است کجا برتر از دانش هر کس است گر ایدون که ناچار گردان سپهر دگرگون نماید به جوینده چهر به تیمار کی باز گردد ز بد چنین گفته از دانشی کی سزد جز از شادمانیت هرگز مباد ز گفتار ایشان مکن هیچ یاد ز موبد چو بشنید خسرو سخن بخندید و کاری نو افگند بن دبیر پسندیده را خواند پیش سخن گفت با او ز اندازه بیش
1,898	بخش ۶۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	به قیصر یکی نامه فرمود شاه که برنه سزاوار شاهی کلاه که مریم پسر زاد زیبا یکی که هرگز ندیدی چنو کودکی نشاید مگر دانش و تخت را وگر در هنر بخشش و بخت را چو من شادمانم تو شادان بزی که شاهی و گردنکشی را سزی چو آن نامه نزدیک قیصر رسید نگه کرد و توقیع پرویز دید بفرمود تا گاو دم بر درش دمیدند و پر بانگ شد کشورش ببستند آیین به بی‌راه و راه پر آواز شیر وی پرویز شاه برآمد هم آواز رامشگران همه شهر روم از کران تا کران بدرگاه بردند چندی صلیب نسیم گلان آمد و بوی طیب بیک هفته زین گونه با رود و می ببودند شادان ز شیروی کی بهشتم بفرمود تا کاروان بیامد بدرگاه با ساروان صد اشتر ز گنج درم بار کرد چو پنجه شتر بار دینار کرد ز دیبای زربفت رومی دویست که گفتی ز زر جامه با رزیکیست چهل خوان زرین پایه بسد چنان کز در شهر یاران سزد همان چند زرین و سیمین دده بگوهر بر و چشمشان آژده بمریم فرستاد چندی گهر یکی نره طاوس کرده بزر چه از جامهٔ نرم رومی حریر ز در و زبرجد یکی آبگیر همان باژ کشور که تا چار بار ز دینار رومی هزاران هزار فرستاد چون مرد رومی چهل کجا هر چهل بود بیدار دل گوی پیش رو نام او خانگی که همتا نبودش به فرزانگی همی‌شد برین گونه با ساروان شتربار دینار ده کاروان چوآگاهی آمد به پرویز شاه که پیغمبر قیصر آمد ز راه به فرخ بفرمود تا برنشست یکی مرزبان بود خسروپرست که سالار او بود بر نیمروز گرانمایه گردی و گیتی فروز برفتند با او سواران شاه به سر برنهادند زرین کلاه چو از دور دید آن سپه خانگی به پیش اندر آمد به بیگانگی چنین تا به نزدیک شاه آمدند بران نامور پیشگاه آمدند چو دیدند زیبا رخ شاه را بران گونه آراسته‌گاه را نهادند همواره سر بر زمین برو بر همی‌خواندند آفرین بمالید پس خانگی رخ بخاک همی‌گفت کای داور داد وپاک ز پیروزگر آفرین بر تو باد مبادی همیشه مگر شاه و راد بزرگانش از جای برخاستند به نزدیک شه جایش آراستند چنین گفت پس شاه را خانگی که چون تو که باشد به فرزانگی ز خورشید بر چرخ تابنده‌تر ز جان سخنگوی پاینده‌تر مبادا جهان بی‌چنین شهریار برومند بادا برو روزگار مبیناد کس روز بی‌کام تو نوشته بخورشید بر نام تو جهان بی سر و افسر تو مباد بر و بوم بی لشکر تو مباد ز قیصر درود و ز ما آفرین برین نامور شهریار زمین کسی کو درین سایهٔ شاه شاد نباشد ورا روشنایی مباد ابا هدیه و باژ روم آمدم برین نامبردار بوم آمدم برفتیم با فیلسوفان بهم بران تا نباشد کس از ما دژم ز قیصر پذیرد مگر باژ و چیز که با باژ و چیز آفرینست نیز بخندید از آن پر هنر مرد شاه نهادند زرین یکی پیشگاه فرستاد پس چیزها سوی گنج بدو گفت چندین نبایست رنج بخراد بر زین چنین گفت شاه که این نامه برخوان به پیش سپاه به عنوان نگه کرد مرد دبیر که گوینده‌ای بود و هم یادگیر چنین گفت کاین نامه سوی مهست جهاندار پرویز یزدان پرست جهاندار و بیدار و پدرام شهر که یزدانش تاج و خرد داد بهر جهاندار فرزند هرمزد شاه که زیبای تاج است و زیبای گاه ز قیصر پدر مادر شیر نام که پاینده بادا بدو نام و کام ابا فر و با برز و پیروز باد همه روزگارانش نوروز باد به ایران و تورانش بر دست رس به شاهی مباداش انباز کس همیشه به دل شاد و روشن روان همیشه خرد پیر و دولت جوان گران مایه شاهی کیومرثی همان پور هوشنگ طهمورثی پدر بر پدر و پسر بر پسر مبادا که این گوهر آید به سر برین پاک یزدان کند آفرین بزرگان ملک و بزرگان دین نه چون تو خزان و نه چون تو بهار نه چون تو بایوان چین بر نگار همه مردمی و همه راستی مبیناد جانت بد کاستی به ایران و توران و هندوستان همان ترک تا روم و جا دوستان تو را داد یزدان به پاکی نژاد کسی چون تو از پاک مادر نزاد فریدون چو ایران بایرج سپرد ز روم و ز چین نام مردی ببرد برو آفرین کرد روز نخست دلش را ز کژی و تاری بشست همه بی نیازی و نیک اختری بزرگی و مردی و افسونگری تو گویی که یزدان شما را سپرد وزان دیگران نام مردی ببرد هنر پرور و راد و بخشنده گنج ازین تخمهٔ هرگز نبد کس به رنج نهادند بر دشمنان باژ و ساو بد اندیشتان بارکش همچو گاو ز هنگام کسری نوشین روان که بادا همیشه روانش جوان که از ژرف دریا برآورد پی بران گونه دیوار بیدار کی ز ترکان همه بیشهٔ نارون بشستند وبی رنج گشت انجمن ز دشمن برستند چندی جهان برو آفرین از کهان و مهان ز تازی و هندی و ایرانیان ببستند پیشش کمر بر میان روا رو چنین تا به مرز خزر ز ارمینیه تا در باختر ز هیتال و ترک و سمرقند و چاچ بزرگان با فر و اورند وتاج همه کهتران شما بوده‌اند برین بندگی بر گوا بوده‌اند که شاهان ز تخم فریدون بدند دگر یکسر از داد بیرون بدند بدین خویشی اکنون که من کرده‌ام بزرگی به دانش برآورده‌ام بدان گونه شادم که تشنه بر آب وگر سبزهٔ تیره بر آفتاب جهاندار بیدار فرخ کناد مرا اندرین روز پاسخ کناد یکی آرزو خواهم از شهریار کجا آن سخن نزد او هست خوار که دار مسیحا به گنج شماست چو بینید دانید گفتار راست برآمد برین سالیان دراز سزد گر فرستد بما شاه باز بدین آرزو شهریار جهان ببخشاید از ما کهان و مهان ز گیتی برو بر کنند آفرین که بی تو مبادا زمان و زمین بدان من ز خسرو پذیرم سپاس نیایش کنم روز و شب در سه پاس همان هدیه و باژ و ساوی که من فرستم به نزدیک آن انجمن پذیرد پذیرم سپاسی بدان مبیناد چشم تو روی بدان شود فرخ این جشن و آیین ما درخشان شود در جهان دین ما همان روزهٔ پاک یکشنبدی ز هر در پرستندهٔ ایزدی برو سوکواران بمالند روی بروبر فراوان بسایند موی شود آن زمان بر دل ما درست که از کینه دلها بخواهیم شست که بود از گه آفریدون فراز که با تور و سلم اندر آمد براز شود کشور آسوده از تاختن به هر گوشه‌ای کینه ها ساختن زن و کودک رومیان برده‌اند دل ما ز هر گونه آزرده‌اند برین خویشی ما جهان رام گشت همه کار بیهوده پدرام گشت درود جهان آفرین بر تو باد همان آفرین زمین بر تو باد چو آن نامهٔ قیصر آمد ببن جهاندار بشنید چندان سخن ازان نامه شد شاه خرم نهان برو تازه شد روزگار مهان بسی آفرین کرد برخانگی بدو گفت بس کن ز بیگانگی گرانمایه را جایگه ساختند دو ایوان فرخ بپرداختند ببردند چیزی که بایست برد به نزدیک آن مرد بیدار گرد بیامد بدید آن گزین جایگاه وزان پس همی‌بود نزدیک شاه بخوان و نبید و شکار و نشست همی‌بود با شاه مهتر پرست برین گونه یک ماه نزدیک شاه همی‌بود شادان دل و نیک خواه
1,899	بخش ۶۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چویک ماه شد نامه پاسخ نوشت سخنهای با مغز و فرخ نوشت سرنامه گفت آفرین مهان بران باد کو باد دارد جهان بد و نیک بیند ز یزدان پاک وزو دارد اندر جهان بیم و باک کند آفرین بر خداوند مهر کزین گونه بر پای دارد سپهر نخست آنک کردی ستایش مرا به نامه نمودی نیایش مرا بدانستم و شاد گشتم بدان سخن گفتن تاجور بخردان پذیرفتم آن نامور گنج تو نخواهم که چندان بود رنج تو ازیرا جهاندار یزدان پاک برآورد بوم تو را بر سماک ز هند و ز سقلاب و چین و خزر چنین ارجمند آمد آن بوم و بر چه مردی چه دانش چه پرهیز و دین ز یزدان شما را رسید آفرین چو کار آمدم پیش یارم بدی بهر دانشی غمگسارم بدی چنان شاد گشتم ز پیوند تو بدین پر هنر پاک فرزند تو که کهتر نباشد به فرزند خویش ببوم و بر و پاک پیوند خویش همه مهتران پشت برگاشتند مرا در جهان خوار بگذاشتند تو تنها بجای پدر بودیم همان از پدر بیشتر بودیم تو را همچنان دارم اکنون که شاه پدر بیند آزاده و نیک خواه دگر هرچ گفتی ز شیروی من ازان پاک تن پشت و نیروی من بدانستم و آفرین خواندم بران دین تو را پاک دین خواندم دگر هرچ گفتی ز پاکیزه دین ز یکشنبدی روزهٔ به آفرین همه خواند بر ما یکایک دبیر سخنهای بایسته و دلپذیر بما بر ز دین کهن ننگ نیست به گیتی به از دین هوشنگ نیست همه داد و نیکی و شرمست و مهر نگه کردن اندر شمار سپهر به هستی یزدان نیوشان ترم همیشه سوی داد کوشان ترم ندانیم انباز و پیوند و جفت نگردد نهان و نگردد نهفت در اندیشهٔ دل نگنجد خدای به هستی همو باشدت رهنمای دگر کت ز دار مسیحا سخن بیاد آمد از روزگار کهن مدان دین که باشد به خوبی بپای بدان دین نباشد خرد رهنمای کسی را که خوانی همی سوگوار که کردند پیغمبرش را بدار که گوید که فرزند یزدان بد اوی بران دار بر کشته خندان بد اوی چو پور پدر رفت سوی پدر تو اندوه این چوب پوده مخور ز قیصر چو بیهوده آمد سخن بخندد برین کار مرد کهن همان دار عیسی نیرزد به رنج که شاهان نهادند آن را به گنج از ایران چو چوبی فرستم بروم بخندد بما بر همه مرز و بوم به موبد نباید که ترسا شدم گر از بهر مریم سکوبا شدم دگر آرزو هرچ باید بخواه شمار سوی ما گشادست راه پسندیدم آن هدیه های تو نیز کجا رنج بردی ز هر گونه چیز به شیروی بخشیدم این برده رنج پی افگندم او را یکی تازه گنج ز روم و ز ایران پر اندیشه‌ام شب تیره اندیشه شد پیشه‌ام بترسم که شیروی گردد بلند رساند به روم و به ایران گزند نخست اندر آید ز سلم بزرگ ز اسکندر آن کینه دار سترگ ز کین نو آیین و کین کهن مگر در جهان تازه گردد سخن سخنها که پرسیدم از دخترت چنان دان که او تازه کرد افسرت بدین مسیحا بکوشد همی سخنهای ما کم نیوشد همی به آرام شادست و پیروزبخت بدین خسروانی نو آیین درخت همیشه جهاندار یار تو باد سر اختر اندر کنار تو باد نهادند بر نامه بر مهر شاه همی‌داشت خراد برزین نگاه گشادند زان پس در گنج باز کجا گرد کرد او به روز دراز نخستین صد و شست پنداوسی که پنداوسی خواندش پارسی به گوهر بیاگنده هر یک چو سنگ نهادند بر هر یکی مهر تنگ بران هر یکی دانه ها صد هزار بها بود بر دفتر شهریار بیاورد سیصد شتر سرخ موی سیه چشم و آراسته راه جوی مران هر یکی را درم دو هزار بها داده بد نامور شهریار ز دیبای چینی صد و چل هزار ازان چند زربفت گوهرنگار دگر پانصد در خوشاب بود که هر دانه‌ای قطرهٔ آب بود صد و شست یاقوت چون ناردان پسندیدهٔ مردم کاردان ز هندی و چینی و از بربری ز مصری و از جامهٔ پهلوی ز چیزی که خیزد ز هر کشوری که چونان نبد در جهان دیگری فرستاد سیصد شتروار بار از ایران بر قیصر نامدار یکی خلعت افگند بر خانگی فزون‌تر ز خویشی و بیگانگی همان جامه و تخت و اسب و ستام ز پوشیدنیها که بردیم نام بدینسان چنین صد شتر بارکرد از آن ده شتربار دینار کرد ببخشید بر فیلسوفان درم ز دینار و هرگونه‌ای بیش وکم برفتند شادان ازان مرز وبوم به نزدیک قیصر ز ایران بروم همه مهتران خواندند آفرین بران پر هنر شهریار زمین کنون داستان کهن نو کنیم سخنهای شیرین و خسرو کنیم
1,900	بخش ۶۵ - گفتار اندر داستان خسرو و شیرین	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	کهن گشته این نامهٔ باستان ز گفتار و کردار آن راستان همی نوکنم گفته‌ها زین سخن ز گفتار بیدار مرد کهن بود بیست شش بار بیور هزار سخنهای شایسته و غمگسار نبیند کسی نامهٔ پارسی نوشته به ابیات صدبار سی اگر بازجویی درو بیت بد همانا که کم باشد از پانصد چنین شهریاری و بخشنده‌ای به گیتی ز شاهان درخشنده‌ای نکرد اندرین داستانها نگاه ز بدگوی و بخت بد آمد گناه حسد کرد بدگوی در کار من تبه شد بر شاه بازار من چو سالار شاه این سخنهای نغز بخواند ببیند به پاکیزه نغز ز گنجش من ایدر شوم شادمان کزو دور بادا بد بدگمان وزان پس کند یاد بر شهریار مگر تخم رنج من آید ببار که جاوید باد افسر و تخت اوی ز خورشید تابنده‌تر بخت اوی چنین گفت داننده دهقان پیر که دانش بود مرد را دستگیر غم و شادمانی بباید کشید ز هر شور و تلخی بباید چشید جوانان داننده و باگهر نگیرند بی آزمایش هنر چو پرویز ناباک بود و جوان پدر زنده و پور چون پهلوان ورا در زمین دوست شیرین بدی برو بر چو روشن جهان بین بدی پسندش نبودی جزو در جهان ز خوبان وز دختران مهان ز شیرین جدا بود یک روزگار بدان گه که بد در جهان شهریار بگرد جهان در بی‌آرام بود که کارش همه رزم بهرام بود چو خسرو به پردخت چندی به مهر شب و روز گریان بدی خوب‌چهر
1,901	بخش ۶۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چنان بد که یک روز پرویز شاه همی آرزو کرد نخچیرگاه بیاراست برسان شاهنشهان که بودند از او پیشتر در جهان چو بالای سیصد به زرین ستام ببردند با خسرو نیک نام هزار و صد و شست خسرو پرست پیاده همی‌رفت ژوپین بدست هزار و چهل چوب و شمشیر داشت که دیبای در بر زره زیر داشت پس اندر بدی پانصد بازدار هم از واشه و چرغ و شاهین کار ازان پس برفتند سیصد سوار پس بازداران با یوزدار به زنجیر هفتاد شیروپلنگ به دیبای چین اندرون بسته تنگ پلنگان و شیران آموخته به زنجیر زرین دهن دوخته قلاده بزر بسته صد بود سگ که دردشت آهو گرفتی بتگ پس اندر ز رامشگران دوهزار همه ساخته رود روز شکار به زیر اندرون هریکی اشتری به سر برنهاده ز زر افسری ز کرسی و خرگاه و پرده سرای همان خیمه و آخر چارپای شتر بود پیش اندرون پانصد همه کرده آن بزم را نامزد ز شاهان برنای سیصد سوار همی‌راند با نامور شهریار ابا یاره و طوق و زرین کمر بهر مهره‌ای در نشانده گهر دوصد برده تامجمر افروختند برو عود و عنبر همی‌سوختند دوصد مرد برنای فرمانبران ابا هریکی نرگس و زعفران همه پیش بردند تا باد بوی چو آید ز هر سو رساند بدوی همه پیش آنکس که با بوی خوش همی‌رفت با مشک صد آبکش که تا ناورد ناگهان گرد باد نشاند بران شاه فرخ نژاد چو بشنید شیرین که آمد سپاه به پیش سپاه آن جهاندار شاه یکی زرد پیراهن مشک بوی بپوشید و گلنارگون کرد روی یکی از برش سرخ دیبای روم همه پیکرش گوهر و زر بوم به سر برنهاد افسر خسروی نگارش همه پیکر پهلوای از ایوان خسرو برآمد ببام به روز جوانی نبد شادکام همی‌بود تاخسرو آنجا رسید سرشکش ز مژگان برخ برچکید چو روی ورا دید برپای خاست به پرویز بنمود بالای راست زبان کرد گویا بشیرین سخن همی‌گفت زان روزگار کهن به نرگس گل و ارغوان را بشست که بیمار بد نرگس وگل درست بدان آبداری و آن نیکوی زبان تیز بگشاد برپهلوی که تهما هژبرا سپهبد تنا خجسته کیا گرد شیراوژنا کجا آن همه مهر و خونین سرشک که دیدار شیرین بد او را پزشک کجا آن همه روز کردن به شب دل و دیده گریان و خندان دو لب کجا آن همه بند و پیوندما کجا آن همه عهد و سوگند ما همی‌گفت وز دیده خوناب زرد همی‌ریخت برجامهٔ لاژورد به چشم اندر آورد زو خسرو آب به زردی رخش گشت چون آفتاب فرستاد بالای زرین ستام ز رومی چهل خادم نیک نام که او را به مشکوی زرین برند سوی خانهٔ گوهر آگین برند ازان جایگه شد به دشت شکار ابا باده ورود و با میگسار چو از کوه وز دشت برداشت بهر همی‌رفت شادی کنان سوی شهر ببستند آذین بشهر و به راه که شاه آمد از دشت نخچیرگاه ز نالیدن بوق و بانگ سرود هوا گشت ز آواز بی‌تار و پود چنان خسروی برز و شاخ بلند ز دشت اندر آمد به کاخ بلند ز مشکوی شیرین بیامد برش ببوسید پای و زمین و برش به موبد چنین گفت شاه آن زمان که بر ما مبر جز به نیکی گمان مرین خوب رخ را به خسرو دهید جهان را بدین مژدهٔ نو دهید مر او را به آیین پیشی بخواست که آن رسم و آیین بد آنگاه راست
1,902	بخش ۶۷	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	چو آگاهی آمد ز خسرو به راه به نزد بزرگان و نزد سپاه که شیرین به مشکوی خسرو شدست کهن بود کار جهان نوشدست همه شهر زان کار غمگین شدند پر اندیشه و درد و نفرین شدند نرفتند نزدیک خسرو سه روز چهارم چو بفروخت گیتی فروز فرستاد خسرو مهان را بخواند بگاه گران مایگان برنشاند بدیشان چنین گفت کاین روز چند ندیدم شما را شدم مستمند بیازردم از بهر آزارتان پراندیشه گشتم ز تیمارتان همی‌گفت و پاسخ نداد ایچ‌کس ز گفتن زبانها ببستند بس هرآنکس که او داشت آزار و خشم یکایک به موبد نمودند چشم چو موبد چنان دید برپای خاست به خسرو چنین گفت کای راد وراست به روز جوانی شدی شهریار بسی نیک و بد دیدی از روزگار شنیدی بسی نیک و بد در جهان ز کار بزرگان و کار مهان کنون تخمهٔ مهتر آلوده شد بزرگی ازین تخمهٔ پالوده شد پدر پاک و مادر بود بی‌هنر چنان دان که پاکی نیاید ببر ز کژی نجوید کسی راستی که از راستی برکنی کاستی دل ما غمی شد ز دیو سترگ که شد یار با شهریار بزرگ به ایران اگر زن نبودی جزین که خسرو بدو خواندی آفرین نبودی چو شیرین به مشکوی او بهر جای روشن بدی روی او نیاکانت آن دانشی راستان نکردند یاد از چنین داستان چوگشت آن سخنهای موبد دراز شهنشاه پاسخ نداد ایچ‌باز چنین گفت موبد که فردا پگاه بیاییم یکسر بدین بارگاه مگر پاسخ شاه یابیم باز که امروزمان شد سخنها دراز دگر روز شبگیر برخاستند همه بندگی را بیاراستند یکی گفت موبد ندانست گفت دگر گفت کان با خرد بود جفت سیوم گفت که امروز پاسخ دهد سزد زو که آواز فرخ نهد همه موبدان برگرفتند راه خرامان برفتند نزدیک شاه بزرگان گزیدند جای نشست بیامد یکی مرد تشتی بدست چو خورشید رخشنده پالوده گشت یکایک بران مهتران برگذشت بتشت اندرون ریختش خون گرم چو نزدیک شد تشت بنهاد نرم از آن تشت هرکس بپیچید روی همه انجمن گشت پر گفت و گوی همی‌کرد هر کس به خسرو نگاه همه انجمن خیره از بیم شاه به ایرانیان گفت کاین خون کیست نهاده بتشت اندر از بهر چیست بدو گفت موبد که خون پلید کزو دشمنش گشت هرکش بدید چوموبد چنین گفت برداشتش همه دست بردست بگذاشتش ز خون تشت پر مایه کردند پاک ببستند روشن به آب و به خاک چو روشن شد و پاک تشت پلید بکرد آنک او شسته بد پرنبید بمی بر پراگند مشک وگلاب شد آن تشت بی‌رنگ چون آفتاب ز شیرین بران تشت بد رهنمون که آغاز چون بود و فرجام چون به موبد چنین گفت خسرو که تشت همانا بد این گر دگرگونه گشت بدو گفت موبد که نوشه بدی پدیدار شد نیکوی از بدی بفرمان ز دوزخ توکردی بهشت همان خوب کردی تو کردار زشت چنین گفت خسرو که شیرین بشهر چنان بد که آن بی‌منش تشت زهر کنون تشت می شد به مشکوی ما برین گونه پربو شد ازبوی ما ز من گشت بدنام شیرین نخست ز پرمایگان نامداری نجست همه مهتران خواندند آفرین که بی‌تاج وتختت مبادا زمین بهی آن فزاید که تو به کنی مه آن شد بگیتی که تومه کنی که هم شاه وهم موبد وهم ردی مگر بر زمین سایهٔ ایزدی
1,903	بخش ۶۸	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	ازان پس فزون شد بزرگی شاه که خورشید شد آن کجا بود ماه همه روز با دخت قیصر بدی همو بر شبستانش مهتر بدی ز مریم همی‌بود شیرین بدرد همیشه ز رشکش دو رخساره زرد به فرجام شیرین ورا زهر داد شد آن نامور دخت قیصرنژاد ازان چاره آگه نبد هیچ‌کس که او داشت آن راز تنها و بس چو سالی برآمد که مریم بمرد شبستان زرین به شیرین سپرد چو شیرویه را سال شد بر دو هشت به بالا زسی سالگان برگذشت بیاورد فرزانگان را پدر بدان تا شود نامور پر هنر همی‌داشت موبد مر او را نگاه شب و روز شادان به فرمان شاه چنان بد که یک روز موبد ز تخت بیامد به نزدیک آن نیک بخت چو آمد به نزدیک شیرویه باز همیشه به بازیش بودی نیاز یکی دفتری دید پیش اندرش نوشته کلیله بران دفترش بدست چپ آن جوان سترگ بریده یکی خشک چنگال گرگ سروی سر گاومیشی براست همی این بران بر زدی چونک خواست غمی شد دل موبد از کاراوی ز بازی و بیهوده کردار اوی به فالش بد آمد هم آن چنگ گرگ شخ گاو و رای جوان سترگ ز کار زمانه غمی گشت سخت ازان برمنش کودک شور بخت کجا طالع زادنش دیده بود ز دستور وگنجور بشنیده بود سوی موبد موبد آمد بگفت که بازیست باآن گرانمایه جفت بشد زود موبد بگفت آن به شاه همی‌داشت خسرو مر او را نگاه ز فرزند رنگ رخش زرد شد ز کار زمانه پراز درد شد ز گفتار مرد ستاره شمر دلش بود پر درد و پیچان جگر همی‌گفت تا کردگار سپهر چگونه نماید بدین کرده چهر چو بر پادشاهیش بیست وسه سال گذر کرد شیرویه به فراخت یال بیازرد زو شهریار بزرگ که کودک جوان بود و گشته سترگ پر از درد شد جان خندان اوی وز ایوان او کرد زندان اوی هم آن را که پیوستهٔ اوبدند گه رای جستن براو شدند بسی دیگر از مهتر و کهتران که بودند با او ببندگران همی‌برگرفتند زیشان شمار که پرسه فزون آمد از سه هزار همه کاخها رایک اندر دگر برید آنک بد شاه را کارگر ز پوشیدنیها و از خوردنی ز بخشیدنی هم ز گستردنی به ایوانهاشان بیاراستند پرستنده و بندگان خواستند همان می‌فرستاد و رامشگران همه کاخ دینار بد بی‌کران به هنگامشان رامش و خورد بود نگهبان ایشان چهل مرد بود
1,904	بخش ۶۹	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	کنون داستان گوی در داستان ازان یک دل ویک زبان راستان ز تختی که خوانی ورا طاق دیس که بنهاد پرویز دراسپریس سرمایهٔ آن ز ضحاک بود که ناپارسا بود و ناپاک بود بگاهی که رفت آفریدون گرد وزان تا زیان نام مردی ببرد یکی مرد بد در دماوند کوه که شاهش جدا داشتی ازگروه کجا جهن بر زین بدی نام اوی رسیده بهر کشوری کام اوی یکی نامور شاه را تخت ساخت گهر گرد بر گرد او در نشاخت که شاه آفریدون بدوشاد بود که آن تخت پرمایه آزاد بود درم داد مر جهن را سی‌هزار یکی تاج زرین و دو گوشوار همان عهد ساری و آمل نوشت که بد مرز منشور او چون بهشت بدانگه که ایران به ایرج رسید کزان نامداران وی آمد پدید جهاندار شاه آفریدون سه چیز بران پادشاهی برافزود نیز یکی تخت و آن گرزهٔ گاوسار که ماندست زو در جهان یادگار سدیگر کجا هفت چشمه گهر همی‌خواندی نام او دادگر چو ایرج بشد زو بماند این سه چیز همان شاد بد زو منوچهر نیز هر آنکس که او تاج شاهی به سود بران تخت چیزی همی‌برفزود چو آمد به کیخسرو نیک بخت فراوان بیفزود بالای تخت برین هم نشان تا به لهراسپ شد وزو همچنان تا به گشتاسپ شد چو گشتاسپ آن تخت رادید گفت که کار بزرگان نشاید نهفت به جاماسپ گفت ای گرانمایه مرد فزونی چه داری به دین کارکرد یکایک ببین تا چه خواهی فزود پس از مرگ ما راکه خواهد ستود چو جا ماسپ آن تخت رابنگرید بدید از در گنج دانش کلید برو بر شمار سپهر بلند همی‌کرد پیدا چه و چون وچند ز کیوان همه نقشها تا به ماه بران تخت کرد او به فرمان شاه چنین تابگاه سکندر رسید ز شاهان هر آنکس که آن گاه دید همی‌برفزودی برو چند چیز ز زر و ز سیم و ز عاج و ز شیز مر آن را سکندر همه پاره کرد ز بی دانشی کار یکباره کرد بسی از بزرگان نهان داشتند همی دست بر دست بگذاشتند بدین گونه بد تا سر اردشیر کجا گشته بد نام آن تخت پیر ازان تخت جایی نشانی نیافت بران آرزو سوی دیگر شتاف بمرد او و آن تخت ازو بازماند ازان پس که کام بزرگی براند بدین گونه بد تا به پرویزشاه رسید آن گرامی سزاوار گاه ز هر کشوری مهتران رابخواند وزان تخت چندی سخنها براند ازیشان فراوان شکسته بیافت به شادی سوی گرد کردن شتافت بیاورد پس تخت شاه اردشیر ز ایران هر آنکس که بد تیزویر بهم بر زدند آن سزاوار تخت به هنگام آن شاه پیروزبخت ورا درگر آمد ز روم و ز چین ز مکران و بغداد و ایران زمین هزار و صد و بیست استاد بود که کردار آن تختشان یادبود که او را بنا شاه گشتاسپ کرد برای و به تدبیر جاماسپ کرد ابا هریکی مرد شاگرد سی ز رومی و بغدادی و پارسی نفرمود تا یک زمان دم زدند بدو سال تا تخت برهم زدند چوبر پای کردند تخت بلند درخشنده شد روی بخت بلند برش بود بالای صد شاه رش چو هفتاد رش برنهی ازبرش صد و بیست رش نیز پهناش بود که پهناش کمتر ز بالاش بود بلندیش پنجاه و صد شاه رش چنان بد که بر ابر سودی سرش همان شاه رش هر رشی زو سه رش کزان سر بدیدی بن کشورش بسی روز در ماه هر بامداد یکی فرش بودی به دیگر نهاد همان تخت به دوازده لخت بود جهانی سراسر همه تخت بود بروبش زرین صد و چل هزار ز پیروزه بر زر کرده نگار همه نقرهٔ خام بد میخ بش یکی صد به مثقال با شست و شش چو اندر بره خور نهادی چراغ پسش دشت بودی و در پیش باغ چوخورشید درشیرگشتی درشت مرآن تخت را سوی او بود پشت چو هنگامهٔ تیر ماه آمدی گه میوه و جشنگاه آمدی سوی میوه و باغ بودیش روی بدان تا بیابد زهرمیوه بوی زمستان که بودی گه باد و نم بر آن تخت برکس نبودی دژم همه طاقها بود بسته ازار ز خز و سمور از در شهریار همان گوی زرین و سیمین هزار بر آتش همی‌تافتی جامه‌دار به مثقال ازان هریکی پانصد کز آتش شدی سرخ همچون بسد یکی نیمه زو اندر آتش بدی دگر پیش گردان سرکش بدی شمار ستاره ده و دو و هفت همان ماه تابان ببرجی که رفت چه زو ایستاده چه مانده بجا بدیدی به چشم سر اخترگرا ز شب نیز دیدی که چندی گذشت سپهر از بر خاک بر چند گشت ازان تختها چند زرین بدی چه مایه ز زر گوهر آگین بدی شمارش ندانست کردن کسی اگر چند بودیش دانش بسی هرآن گوهری کش بهاخوار بود کمابیش هفتاد دینار بود بسی نیز بگذشت بر هفتصد همی‌گیر زین گونه از نیک و بد بسی سرخ گوگرد بد کش بها ندانست کس مایه و منتها که روشن بدی در شب تیره چهر چوناهید رخشان شدی بر سپهر دو تخت از بر تخت پرمایه بود ز گوهر بسی مایه بر مایه بود کهین تخت را نام بد میش سار سر میش بودی برو بر نگار مهین تخت راخواندی لاژورد که هرگز نبودی برو باد و گرد سه دیگر سراسر ز پیروزه بود بدو هر که دیدیش دلسوزه بود ازین تابدان پایه بودی چهار همه پایه زرین و گوهرنگار هرآنکس که دهقان بد و زیردست ورا میش سر بود جای نشست سواران ناباک روز نبرد شدندی بران گنبد لاژورد به پیروزه بر جای دستور بود که از کدخداییش رنجور بود چو بر تخت پیروزه بودی نشست خردمند بودی و مهترپرست چو رفتی به دستوری رهنمای مگر یافتی نزد پرویز جای یکی جامه افکنده بد زربفت برش بود وبالاش پنجاه و هفت بگوهر همه ریشه‌ها بافته زبر شوشهٔ زر برو تافته بدو کرده پیدانشان سپهر چو بهرام و کیوان و چون ماه و مهر ز کیوان و تیر و ز گردنده ماه پدیدار کرده ز هر دستگاه هم از هفت کشور برو بر نشان ز دهقان و از رزم گردنکشان برو بر نشان چل و هشت شاه پدیدار کرده سر تاج و گاه برو بافته تاج شاهنشهان چنان جامه هرگز نبد درجهان به چین دریکی مرد بد بی‌همال همی‌بافت آن جامه راهفت سال سرسال نو هرمز فرودین بیامد بر شاه ایران زمین ببرد آن کیی فرش نزدیک شاه گران مایگان برگرفتند راه بگسترد روز نو آن جامه را ز شادی جداکرد خودکامه را بران جامه بر مجلس آراستند نوازندهٔ رود و می خواستند همی آفرین خواند سرکش به رود شهنشاه را داد چندی درود بزرگان برو گوهر افشاندند که فرش بزرگش همی‌خواندند
1,905	بخش ۷۰	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	همی هر زمان شاه برتر گذشت چوشد سال شاهیش بر بیست و هشت کسی را نشد بر درش کار بد ز درگاه آگاه شد باربد بدو گفت هر کس که شاه جهان گزیدست رامشگری در نهان اگر با تو او را برابر کند تو را بر سر سرکش افسر کند چو بشنید مرد آن بجوشیدش آز وگر چه نبودش به چیزی نیاز ز کشور بشد تا به درگاه شاه همی‌کرد رامشگران را نگاه چوبشنید سرکش دلش تیره شد به زخم سرود اندرو خیره شد بیامد به درگاه سالار بار درم کرد و دینار چندی نثار بدو گفت رامشگری بر درست که از من به سال و هنربرترست نباید که در پیش خسرو شود که ما کهنه گشتیم و او نو شود ز سرکش چو بشنید دربان شاه ز رامشگر ساده بربست راه چو رفتی به نزدیک او باربد همش کار بد بود و هم بار بد ندادی ورا بار سالار بار نه نیزش بدی مردمی خواستار چو نومید برگشت زان بارگاه ابا بربط آمد سوی باغ شاه کجا باغبان بود مردوی نام شد از دیدنش باربد شادکام بدان باغ رفتی به نوروز شاه دو هفته ببودی بدان جشنگاه سبک باربد نزد مردوی شد هم آن روز با مرد همبوی شد چنین گفت با باغبان باربد که گویی تو جانی و من کالبد کنون آرزو خواهم از تو یکی کجاهست نزدیک تو اندکی چو آید بدین باغ شاه جهان مرا راه ده تاببینم نهان که تاچون بود شاه را جشنگاه ببینم نهفته یکی روی شاه بدو گفت مرد وی کایدون کنم ز مغز تو اندیشه بیرون کنم چو خسرو همی‌خواست کاید بباغ دل میزبان شد چو روشن چراغ بر باربد شد بگفت آنک شاه همی‌رفت خواهد بران جشنگاه همه جامه را باربد سبز کرد همان بربط و رود ننگ و نبرد بشد تابجایی که خسرو شدی بهاران نشستن گهی نو شدی یکی سرو بد سبز و برگش گشن ورا شاخ چون رزمگاه پشن بران سرو شد بربط اندر کنار زمانی همی‌بود تا شهریار ز ایوان بیامد بدان جشنگاه بیاراست پیروزگر جای شاه بیامد پری چهرهٔ میگسار یکی جام بر کف بر شهریار جهاندار بستد ز کودک نبید بلور از می سرخ شد ناپدید بدانگه که خورشید برگشت زرد همی‌بود تاگشت شب لاژورد زننده بران سرو برداشت رود همان ساخته پهلوانی سرود یکی نغز دستان بزد بر درخت کزان خیره شد مرد بیداربخت سرودی به آواز خوش برکشید که اکنون تو خوانیش داد آفرید بماندند یک مجلس اندر شگفت همی هرکسی رای دیگر گرفت بدان نامداران بفرمود شاه که جویند سرتاسر آن جشنگاه فراوان بجستند و باز آمدند به نزدیک خسرو فراز آمدند جهاندیده آنگه ره اندر گرفت که از بخت شاه این نباشد شگفت که گردد گل سبز را مشگرش که جاوید بادا سر و افسرش بیاورد جامی دگر میگسار چو از خوب رخ بستد آن شهریار زننده دگرگون بیاراست رود برآورد ناگاه دیگر سرود که پیکار گردش همی‌خواندند چنین نام ز آواز او راندند چو آن دانشی گفت و خسرو شنید به آواز او جام می در کشید بفرمود کاین رابجای آورید همه باغ یک سر به پای آورید بجستند بسیار هر سوی باغ ببردند زیر درختان چراغ ندیدند چیزی جز از بید و سرو خرامان به زیر گل اندر تذرو شهنشاه پس جام دیگر بخواست بر آواز سربرآورد راست برآمد دگر باره بانگ سرود همان ساخته کرده آواز رود همی سبز در سبز خوانی کنون برین گونه سازند مکر و فسون چوبشنید پرویز برپای خاست به آواز او بر یکی جام خواست که بود اندر آن جام یک من نبید به یکدم می روشن اندر کشید چنین گفت کاین گر فرشته بدی ز مشک و زعنبر سرشته بدی وگر دیو بودی نگفتی سرود همان نیز نشناختی زخم رود بجویید درباغ تا این کجاست همه باغ و گلشن چپ و دست راست دهان و برش پر ز گوهر کنم برین رود سازانش مهتر کنم چو بشنید رامشگر آواز اوی همان خوب گفتار دمساز اوی فرود آمد از شاخ سرو سهی همی‌رفت با رامش و فرهی بیامد بمالید برخاک روی بدو گفت خسرو چه مردی بگوی بدو گفت شاهایکی بنده‌ام به آواز تو در جهان زنده‌ام سراسر بگفت آنچ بود از بنه که رفت اندر آن یک دل و یک تنه بدیدار او شاد شد شهریار بسان گلستان به ماه بهار به سرکش چنین گفت کای بد هنر تو چون حنظلی باربد چون شکر چرا دور کردی تو او را ز من دریغ آمدت او درین انجمن به آواز او شاد می درکشید همان جام یاقوت بر سرکشید برین گونه تا سرسوی خواب کرد دهانش پر از در خوشاب کرد ببد باربد شاه رامشگران یکی نامدارای شد از مهتران سر آمد کنون قصهٔ باربد مبادا که باشد تو را یار بد
1,906	بخش ۷۱	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	از ایوان خسرو کنون داستان بگویم که پیش آمد از راستان جهان بر کهان و مهان بگذرد خردمند مردم چرا غم خورد بسی مهتر و کهتر از من گذشت نخواهم من از خواب بیدار گشت همانا که شد سال بر شست و شش نه نیکو بود مردم پیرکش چو این نامور نامه آید به بن ز من روی کشور شود پر سخن از آن پس نمیرم که من زنده‌ام که تخم سخن من پراگنده‌ام هر آن کس که دارد هش و رای و دین پس از مرگ بر من کند آفرین کنون از مداین سخن نو کنم صفتهای ایوان خسرو کنم چنین گفت روشن دل پارسی که بگذاشت با کام دل چارسی که خسرو فرستاد کسها به روم به هند و به چین و به آباد بوم برفتند کاری گران سه هزار ز هر کشوری آنک بد نامدار از ایشان هر آن کس که استاد بود ز خشت و ز گچ بر دلش یاد بود چو صد مرد بیرون شد از رومیان ز ایران و اهواز وز هر میان از ایشان دلاور گزیدند سی از آن سی دو رومی و دو پارسی بر خسرو آمد جهاندیده مرد بر او کار و زخم بنا یاد کرد گرانمایه رومی که بد هندسی به گفتار بگذشت از پارسی بدو گفت شاه این ز من در پذیر سخن هرچ گویم ز من یاد گیر یکی جای خواهم که فرزند من همان تا دو صدسال پیوند من نشیند بدو در نگردد خراب ز باران وز برف وز آفتاب مهندس بپذیرفت ایوان شاه بدو گفت من دارم این دستگاه فرو برد بنیاد ده شاه رش همان شاه رش پنج کرده برش ز سنگ و ز گچ بود بنیاد کار چنین باید آن کو دهد داد کار چودیوار ایوانش آمد به جای بیامد به پیش جهان کد خدای که گر شاه بیند یکی کاردان گذشته برو سال و بسیاردان فرستد تنی صد بدین بارگاه پسندیده با موبد نیک خواه بدو داد زان گونه مردم که خواست برفتند و دیدند دیوار راست بریشم بیاورد تا انجمن بتابند باریک تابی رسن ز بالای آن تا به داده رسن به پیموده در پیش آن انجمن رسن سوی گنج شهنشاه برد ابا مهر گنجور او را سپرد وزان پس بیامد به ایوان شاه که دیوار ایوان برآمد به ماه چو فرمان دهد خسرو زود یاب نگیرم برین کار کردن شتاب چهل روز تا کار بنشیندم ز کاری گران شاه بگزیندم چو هنگامهٔ زخم ایوان بود بلندی ایوان چو کیوان بود بدان زخم خشمت نباید نمود مرا نیز رنجی نباید فزود بدو گفت خسرو که چندین زمان چرا خواهی از من توای بدگمان نباید که داری ازین دست باز به آزرم بودن بیامد نیاز بفرمود تا سی هزارش درم بدادند تا او نباشد دژم بدانست کاری گر راست گوی که عیب آورد مرد دانا بروی که گیرد بران زخم ایوان شتاب اگر بشکند کم کند نان و آب شب آمد بشد کارگر ناپدید چنان شد کزان پس کس او را ندید چو بشنید خسرو که فرعان گریخت بگوینده بر خشم فرعان بریخت چنین گفت کان را که دانش نبود چرا پیش ما در فزونی نمود بفرمود تا کار او بنگرند همه رومیان را به زندان برند دگر گفت کاری گران آورید گچ و خشت و سنگ گران آورید بجستند هرکس که دیوار دید ز بوم و بر شاه شد ناپدید به بیچارگی دست ازان بازداشت همی گوش و دل سوی اهواز داشت کزان شهر کاری گر آید کسی نماند چنان کار بی بر بسی همی‌جست استاد آن تا سه سال ندیدند کاریگری بی‌همال بسی یاد کردند زان کارجوی به سال چهارم پدید آمد اوی یکی مرد بیدار با فرهی به خسرو رسانید زو آگهی هم آنگاه رومی بیامد چو گرد بدو گفت شاه‌ای گنهکار مرد بگو تا چه بود اندرین پوزشت چه گفتی که پیش آمد آموزشت چنین گفت رومی که گر شهریار فرستد مرا با یکی استوار بگویم بدان کاردان پوزشم به پوزش بجا آید افروزشم فرستاد و رفتند ز ایوان شاه گران مایه استاد با نیک خواه همی‌برد دانای رومی رسن همان مرد را نیز با خویشتن به پیمود بالای کار و برش کم آمد ز کار از رسن هفت رش رسن باز بردند نزدیک شاه بگفت آنک با او بیامد به راه چنین گفت رومی که ار زخم کار برآورد می بر سر ای شهریار نه دیوار ماندی نه طاق ونه کار نه من ماندمی بر در شهریار بدانست خسرو که او راست گفت کسی راستی را نیارد نهفت رها کرد هر کو به زندان بدند بد اندیش گر بی‌گزندان بدند مر او را یکی بدره دینار داد به زندانیان چیز بسیار داد بران کار شد روزگار دراز به کردار آن شاه را بد نیاز چوشد هفت سال آمد ایوان بجای پسندیدهٔ خسرو پاک رای مر او را بسی آب داد و زمین درم داد و دینار و کرد آفرین همی‌کرد هرکس به ایوان نگاه به نوروز رفتی بدان جایگاه کس اندر جهان زخم چونین ندید نه از کاردانان پیشین شنید یکی حلقه زرین بدی ریخته ازان چرخ کار اندر آویخته فروهشته زو سرخ زنجیر زر به هر مهره‌ای در نشانده گهر چو رفتی شهنشاه بر تخت عاج بیاویختندی ز زنجیر تاج به نوروز چون برنشستی به تخت به نزدیک او موبد نیک بخت فروتر ز موبد مهان را بدی بزرگان و روزی دهان را بدی به زیر مهان جای بازاریان بیاراستندی همه کاریان فرومایه‌تر جای درویش بود کجا خوردش ازکوشش خویش بود فروتر بریده بسی دست و پای بسی کشته افگنده در زیرجای ز ایوان ازان پس خروش آمدی کز آوازها دل به جوش آمدی که ای زیردستان شاه جهان مباشید تیره دل و بدگمان هر آنکس که او سوی بالا نگاه کند گردد اندیشه او تباه ز تخت کیان دورتر بنگرید هر آنکس که کهتر بود بشمرید وزان پس تن کشتگان را به راه کزان بگذری کرد باید نگاه وزان پس گنهگار و گر بیگناه نماندی کسی نیز دربند شاه به ارزانیان جامه‌ها داد نیز ز دیبا و دینار و هرگونه چیز هرآنکس که درویش بودی به شهر که او را نبودی ز نوروز بهر به درگاه ایوانش بنشاندند در مهای گنجی بر افشاندند پر از بیم بودی گنهکار از وی شده مردم خفته بیدار از وی منادیگری دیگر اندر سرای برفتی گه بازگشتن به جای که ای نامور پر هنر سرکشان ز بیشی چه جویید چندین نشان به کار اندر اندیشه باید نخست بدان تا شود ایمن و تن درست سگالید هر کار و زان پس کنید دل مردم کم سخن مشکنید بر انداخت باید پس آنگه برید سخنهای داننده باید شنید ببینید تا از شما ریز کیست که بر جان بدبخت باید گریست هرآنکس که او راه دارد نگاه بخسپد برین گاه ایمن ز شاه دگر هرک یازد به چیز کسان بود چشم ما سوی آنکس رسان
1,907	بخش ۷۲	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	کنون از بزرگی خسرو سخن بگویم کنم تازه روز کهن بران سان بزرگی کس اندر جهان ندارد بیاد از کهان و مهان هر آنکس که او دفتر شاه خواند ز گیتیش دامن بباید فشاند سزد گر بگویم یکی داستان که باشد خردمند هم داستان مبادا که گستاخ باشی به دهر که از پای زهرش فزونست زهر مساایچ با آز و با کینه دست ز منزل مکن جایگاه نشست سرای سپنجست با راه و رو تو گردی کهن دیگر آرند نو یکی اندر آید دگر بگذرد زمانی به منزل چمد گر چرد چو برخیزد آواز طبل رحیل به خاک اندر آید سر مور وپیل ز پرویز چون داستانی شگفت ز من بشنوی یاد باید گرفت که چندی سزاواری دستگاه بزرگی و اورنگ و فر و سپاه کزان بیشتر نشنوی در جهان اگر چند پرسی ز دانا مهان ز توران وز هند وز چین و روم ز هرکشوری کان بد آباد بوم همی باژ بردند نزدیک شاه به رخشنده روز و شبان سیاه غلام و پرستنده از هر دری ز در و ز یاقوت و هر گوهری ز دینار و گنجش کرانه نبود چنو خسرو اندر زمانه نبود ز شاهین وز باز و پران عقاب ز شیر و پلنگ و نهنگ اندر آب همه برگزیدند پیمان اوی چو خورشید روشن بدی جان اوی نخستین که بنهاد گنج عروس ز چین و ز برطاس وز روم و روس دگر گنج پر در خوشاب بود که بالاش یک تیر پرتاب بود که خضرا نهادند نامش ردان همان تازیان نامور بخردان دگر گنج باد آورش خواندند شمارش بکردند و در ماندند دگر آنک نامش همی‌بشنوی تو گویی همه دیبهٔ خسروی دگر نامور گنج افراسیاب که کس را نبودی به خشکی و آب دگر گنج کش خواندی سوخته کزان گنج بد کشور افروخته دگر آنک بد شادورد بزرگ که گویند رامشگران سترگ به زر سرخ گوهر برو بافته به زر اندرون رشته‌ها تافته ز رامشگران سرکش و باربد که هرگز نگشتی به آواز بد به مشکوی زرین ده و دوهزار کنیزک به کردار خرم بهار دگر پیل بد دو هزار و دویست که گفتی ازان بر زمین جای نیست فغستان چینی و پیل و سپاه که بر زین زرین بدی سال و ماه دگر اسب جنگی ده و شش هزار دو صد بارگی کان نبد در شمار ده و دو هزار اشتر بارکش عماری کش وگام زن شست وشش که هرگز کس اندر جهان آن ندید نه از پیر سر کاردانان شنید چنویی به دست یکی پیشکار تبه شد تو تیمار و تنگی مدار تو بی رنجی از کارها برگزین چو خواهی که یابی بداد آفرین که نیک و بد اندر جهان بگذرد زمانه دم ما همی‌بشمرد اگر تخت یابی اگر تاج و گنج وگر چند پوینده باشی به رنج سرانجام جای تو خاکست و خشت جز از تخم نیکی نبایدت کشت
1,908	بخش ۷۳	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	بدان نامور تخت و جای مهی بزرگی و دیهیم شاهنشهی جهاندار هم داستانی نکرد از ایران و توران برآورد گرد چو آن دادگر شاه بیداد گشت ز بیدادی کهتران شادگشت بیامد فرخ زاد آزرمگان دژم روی با زیردستان ژکان ز هرکس همی خواسته بستدی همی این بران آن برین بر زدی به نفرین شد آن آفرینهای پیش که چون گرگ بیدادگر گشت میش بیاراست بر خویشتن رنج نو نکرد آرزو جز همه گنج نو چو بی‌آب و بی‌نان و بی تن شدند ز ایران سوی شهر دشمن شدند هر آنکس کزان بتری یافت بهر همی دود نفرین برآمد ز شهر یکی بی‌هنر بود نامش گراز کزو یافتی خواب و آرام و ناز که بودی همیشه نگهبان روم یکی دیو سر بود بیداد و شوم چو شد شاه با داد بیدادگر از ایران نخست او بپیچید سر دگر زاد فرخ که نامی بدی به نزدیک خسرو گرامی بدی نیارست کس رفت نزدیک شاه همه زاد فرخ بدی بار خواه شهنشاه را چون پرآمد قفیز دل زاد فرخ تبه گشت نیز یکی گشت با سالخورده گراز ز کشور به کشور به پیوست راز گراز سپهبد یکی نامه کرد به قیصر و را نیز بدکامه کرد بدو گفت برخیز و ایران بگیر نخستین من آیم تو را دستگیر چو آن نامه برخواند قیصر سپاه فراز آورید از در رزمگاه بیاورد لشکر هم آنگه ز روم بیامد سوی مرز آباد بوم چو آگاه شد زان سخن شهریار همی‌داشت آن کار دشوار خوار بدانست کان هست کار گراز که گفته ست با قیصر رزمساز بدان کش همی‌خواند و او چاره‌جست همی‌داشت آن نامور شاه سست ز پرویز ترسان بد آن بدنشان ز درگاه او هم ز گردنکشان شهنشاه بنشست با مهتران هر آنکس که بودند ز ایران سران ز اندیشه پاک دل رابشست فراوان زهر گونه‌ای چاره جست چو اندیشه روشن آمد فراز یکی نامه بنوشت نزد گراز که از تو پسندیدم این کارکرد ستودم تو را نزد مردان مرد ز کردارها برفزودی فریب سر قیصر آوردی اندر نشیب چواین نامه آرند نزدیک تو پراندیشه کن رای تاریک تو همی‌باش تا من بجنبم زجای تو با لشکر خویش بگذار پای چو زین روی و زان روی باشد سپاه شود در سخن رای قیصر تباه به ایران و را دستگیر آوریم همه رومیان را اسیر آوریم ز درگه یکی چاره گر برگزید سخن دان و گویا چناچون سزید بدو گفت کاین نامه اندر نهان همی بر بکردار کارآگهان چنان کن که رومیت بیند کسی بره بر سخن پرسد از تو بسی بگیرد تو را نزد قیصر برد گرت نزد سالار لشکر برد بپرسد تو را کز کجایی مگوی بگویش که من کهتری چاره‌جوی به پیمودم این رنج راه دراز یکی نامه دارم بسوی گراز تواین نامه بربند بردست راست گر ایدون که بستاند از تو رواست برون آمد از پیش خسرو نوند به بازو مر آن نامه را کرد بند بیامد چو نزدیک قیصر رسید یکی مرد بطریق او را بدید سوی قیصرش برد سر پر ز گرد دو رخ زرد و لبها شده لاژورد بدو گفت قیصر که خسرو کجاست ببایدت گفتن بما راه راست ازو خیره شد کهتر چاره جوی ز بیمش بپاسخ دژم کرد روی بجویید گفت این بلاجوی را بداندیش و بدکام و بدگوی را بجستند و آن نامه از دست اوی گشاد آنک دانا بد و راه جوی ازان مرز دانا سری را بجست که آن پهلوانی بخواند درست چو آن نامه برخواند مرد دبیر رخ نامور شد به کردار قیر به دل گفت کاین بد کمین گر از دلیر آمدستم به دامش فراز شهنشاه و لشکر چو سیصد هزار کس از پیل جنگش نداند شمار مرا خواست افگند در دام اوی که تاریک بادا سرانجام اوی و زان جایگه لشکر اندر کشید شد آن آرزو بر دلش ناپدید چو آگاهی آمد به سوی گراز که آن نامور شد سوی روم باز دلش گشت پر درد و رخساره زرد سواری گزید ازدلیران مرد یکی نامه بنوشت با باد و دم که بر من چرا گشت قیصر دژم از ایران چرا بازگشتی بگوی مرا کردی اندر جهان چاره‌جوی شهنشاه داند که من کردم این دلش گردد از من پر از درد وکین چو قیصر نگه کرد و آن نامه دید ز لشکر گرانمایه‌ای برگزید فرستاد تازان به نزد گراز کزان ایزدت کرده‌بد بی نیاز که ویران کنی تاج و گاه مرا به آتش بسوزی سپاه مرا کز آن نامه جز گنج دادن بباد نیامد مرا از تو ای بد نژاد مرا خواستی تا به خسرو دهی که هرگز مبادت بهی و مهی به ایران نخواهند بیگانه‌ای نه قیصر نژادی نه فرزانه‌ای به قیصر بسی کرد پوزش گراز به کوشش نیامد بدامش فراز گزین کرد خسرو پس آزاده‌ای سخن گوی و دانا فرستاده‌ای یکی نامه بنوشت سوی گراز که‌ای بی بها ریمن دیو ساز تو را چند خوانم برین بارگاه همی دورمانی ز فرمان و راه کنون آن سپاهی که نزد تواند بسال و به ماه اورمزد تواند به رای و به دل ویژه با قیصرند نهانی به اندیشه دیگرند برما فرست آنک پیچیده‌اند همه سرکشی رابسیچیده‌اند چواین نامه آمد بنزد گراز پر اندیشه شد کهتر دیوساز گزین کرد زان نامداران سوار از ایران و نیران ده و دو هزار بدان مهتران گفت یک دل شوید سخن گفتن هرکسی مشنوید بباشید یک چند زین روی آب مگیرید یک سر به رفتن شتاب چو هم پشت باشید با همرهان یکی کوه کندن ز بن بر توان سپه رفت تا خرهٔ اردشیر هر آنکس که بودند برنا و پیر کشیدند لشکر بران رودبار بدان تا چه فرمان دهد شهریار چو آگاه شد خسرو از کارشان نبود آرزومند دیدارشان بفرمود تا زاد فرخ برفت به نزدیک آن لشکر شاه تفت چنین بود پیغام نزد سپاه که از پیش بودی مرا نیک خواه چرا راه دادی که قیصر ز روم بیاورد لشکر بدین مرز و بوم که بود آنک از راه یزدان بگشت ز راه و ز پیمان ما برگذشت چو پیغام خسرو شنید آن سپاه شد از بیم رخسار ایشان سیاه کس آن راز پیدا نیارست کرد بماندند با درد و رخساره زرد پیمبر یکی بد به دل با گراز همی‌داشت از آب وز باد راز بیامد نهانی به نزدیکشان برافروخت جانهای تاریکشان مترسید گفت ای بزرگان که شاه ندید از شما آشکارا گناه مباشید جز یک دل و یک زبان مگویید کز ما که شد بدگمان وگر شد همه زیر یک چادریم به مردی همه یاد هم دیگریم همان چون شنیدند آواز اوی بدانست هر مهتری راز اوی مهان یکسر از جای برخاستند بران هم نشان پاسخ آراستند بر شاه شد زاد فرخ چو گرد سخنهای ایشان همه یاد کرد بدو گفت رو پیش ایشان بگوی که اندر شما کیست آزار جوی که بفریفتش قیصر شوم بخت به گنج و سلیح و به تاج و به تخت که نزدیک ما او گنهکار شد هم از تاج و اورنگ بیزار شد فرستید یک سر بدین بارگاه کسی راکه بودست زین سرگناه بشد زاد فرخ بگفت این سخن رخ لشکر نو ز غم شد کهن نیارست لب را گشود ایچ کس پر از درد و خامش بماندند و بس سبک زاد فرخ زبان برگشاد همی‌کرد گفتار ناخوب یاد کزین سان سپاهی دلیر و جوان نبینم کس اندر میان ناتوان شما را چرا بیم باشد ز شاه به گیتی پراگنده دارد سپاه بزرگی نبینم به درگاه اوی که روشن کند اختر و ماه اوی شما خوار دارید گفتار من مترسید یک سر ز آزار من به دشنام لب را گشایید باز چه بر من چه بر شاه گردن فراز هر آنکس که بشنید زو این سخن بدانست کان تخت نوشد کهن همه یکسر از جای برخاستند به دشنام لبها بیاراستند بشد زاد فرخ به خسرو بگفت که لشکر همه یار گشتند و جفت مرا بیم جانست اگر نیز شاه فرستد به پیغام نزد سپاه بدانست خسرو که آن کژگوی همی آب و خون اندر آرد به جوی ز بیم برادرش چیزی نگفت همی‌داشت آن راستی در نهفت که پیچیده بد رستم از شهریار بجایی خود و تیغ زن ده هزار دل زاده فرخ نگه داشت نیز سپه را همه روی برگاشت نیز
1,909	بخش ۷۴	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	بدانست هم زادفرخ که شاه ز لشکر همه زو شناسد گناه چو آمد برون آن بد اندیش شاه نیارست شد نیز در پیشگاه بدر بر همی‌بود تا هرکسی همی‌کرد زان آزمایش بسی همی‌ساخت همواره تا آن سپاه بپیچید یکسر ز فرمان شاه همی‌راند با هر کسی داستان شدند اندر آن کار همداستان که شاهی دگر برنشیند به تخت کزین دور شد فرو آیین و بخت بر زادفرخ یکی پیر بود که برکارها کردن آژیر بود چنین گفت با زادفرخ که شاه همی از تو بیند گناه سپاه کنون تا یکی شهریاری پدید نیاری فزون زین نباید چخید که این بوم آباد ویران شود از اندوه ایران چو نیران شود نگه کرد باید به فرزند اوی کدامست با شرم و بی‌گفت و گوی ورا شاد بر تخت باید نشاند بران تاج دینار باید فشاند چو شیروی بیدار مهتر پسر به زندان بود کس نباید دگر همی رای زد زین نشان هرکسی برین روز و شب برنیامد بسی که برخاست گرد سپاه تخوار همه کارها زو گرفتند خوار پذیره شدش زادفرخ به راه فراوان برفتند با او سپاه رسیدند پس یک بدیگر فراز سخن رفت چند آشکارا و راز همان زاد فرخ زبان برگشاد بدی های خسرو همه کرد یاد همی‌گفت لشکر به مردی و رای همی‌کرد خواهند شاهی بپای سپهبد چنین داد پاسخ بدوی که من نیستم چامهٔ گفت وگوی اگر با سپاه اندر آیم به جنگ کنم بر بدان جهان جای تنگ گرامی بد این شهریار جوان به نزد کنارنگ و هم پهلوان چو روز چنان مرد کرد او سیاه مبادا که بیند کسی تاج و گاه نژند آن زمان شد که بیداد شد به بیدادگر بندگان شاد شد سخنهاش چون زاد فرخ شنید مر او را ز ایرانیان برگزید بدو گفت کاکنون به زندان شویم به نزدیک آن مستمندان شویم بیاریم بی‌باک شیروی را جوان و دلیر جهانجوی را سپهبد نگهبان زندان اوست کزو داشتی بیشتر مغز و پوست ابا شش هزار آزموده سوار همی‌دارد آن بستگان را به زار چنین گفت با زاد فرخ تخوار که کار سپهبد گرفتیم خوار گرین بخت پرویز گردد جوان نماند به ایران یکی پهلوان مگر دار دارند گر چاه وبند نماند به ایران کسی بی‌گزند بگفت این و از جای برکند اسپ همی‌تاخت برسان آذر گشسپ سپاه اندر آورد یکسر به جنگ سپهبد پذیره شدش بی درنگ سر لشکر نامور گشته شد سپهبد به جنگ اندرون کشته شد پراگنده شد لشکر شهریار سیه گشت روز و تبه گشت کار به زندان تنگ اندر آمد تخوار بدان چاره با جامهٔ کارزار به شیروی گردنکش آواز داد سبک پاسخش نامور باز داد بدانست شیروی کان سرفراز بدانگه به زندان چرا شد فراز چو روی تخوار او فروزان بدید از اندوه چندان دلش بردمید بدو گفت گریان که خسرو کجاست رها کردن مانه کار شماست چنین گفت با شاه‌زاده تخوار که گر مردمی کام شیران مخوار اگر تو بدین کار همداستان نباشی تو کم گیر زین راستان یکی کم بود شاید از شانزده برادر بماند تو را پانزده بشایند هرکس به شاهنشهی بدیشان بود شاد تخت مهی فروماند شیروی گریان بجای ازان خانهٔ تنگ بگذارد پای
1,910	بخش ۷۵	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	همان زاد فرخ بدرگاه بر همی‌بود و کس را ندادی گذر که آگه شدی زان سخن شهریار به درگاه بر بود چون پرده دار چو پژمرده شد چادر آفتاب همی‌ساخت هر مهتری جای خواب بفرمود تا پاسبانان شهر هر آنکس که از مهتری داشت بهر برفتند یکسر سوی بارگاه بدان جای شادی و آرام شاه بدیشان چنین گفت کامشب خروش دگرگونه‌تر کرد باید ز دوش همه پاسبانان بنام قباد همی‌کرد باید بهر پاس یاد چنین داد پاسخ که ای دون کنم ز سر نام پرویز بیرون کنم چو شب چادر قیرگون کرد نو ز شهر و ز بازار برخاست غو همه پاسبانان بنام قباد چو آواز دادند کردند یاد شب تیره شاه جهان خفته بود چو شیرین به بالینش بر جفته بود چو آواز آن پاسبانان شنید غمی گشت و زیشان دلش بردمید بدو گفت شاها چه شاید بدن برین داستانی بباید زدن از آواز او شاه بیدار شد دلش زان سخن پر ز آزار شد به شیرین چنین گفت کای ماه روی چه داری بخواب اندرون گفت وگوی بدو گفت شیرین که بگشای گوش خروشیدن پاسبانان نیوش چو خسرو بدان گونه آوا شنید به رخساره شد چون گل شنبلید چنین گفت کز شب گذشته سه پاس بیابید گفتار اخترشناس که این بد گهر تا ز مادر بزاد نهانی و را نام کردم قباد به آواز شیرویه گفتم همی دگر نامش اندر نهفتم همی ورا نام شیروی بد آشکار قبادش همی‌خواند این پیشکار شب تیره باید شدن سوی چین وگر سوی ما چین و مکران زمین بریشان به افسون بگیریم راه ز فغفور چینی بخواهم سپاه ازان کاخترش به آسمان تیره بود سخنهای او بر زمین خیره بود شب تیره افسون نیامد به کار همی‌آمدش کار دشوار خوار به شیرین چنین گفت که آمد زمان بر افسون ما چیره شد بدگمان بدو گفت شیرین که نوشه بدی همیشه ز تو دور دست بدی بدانش کنون چارهٔ خویش ساز مبادا که آید به دشمن نیاز چو روشن شود دشمن چاره جوی نهد بی‌گمان سوی این کاخ روی هم آنگه زره خواست از گنج شاه دو شمشیر هندی و رومی کلاه همان ترکش تیرو زرین سپر یکی بندهٔ گرد و پرخاشخر شب تیره‌گون اندر آمد به باغ بدان گه که برخیزد ازخواب زاغ به باغ بزرگ اندر از بس درخت نبد شاه را در چمن جای تخت بیاویخت از شاخ زرین سپر بجایی کزو دور بودی گذر نشست از برنرگس و زعفران یکی تیغ در زیر زانو گران چو خورشید برزد سنان از فراز سوی کاخ شد دشمن دیو ساز یکایک بگشتند گرد سرای تهی بد ز شاه سرافراز جای به تاراج دادند گنج ورا نکرد ایچ کس یاد رنج ورا همه باز گشتنددیده پرآب گرفته ز کار زمانه شتاب چه جوییم ازین گنبد تیزگرد که هرگز نیاساید از کارکرد یک را همی تاج شاهی دهد یکی رابه دریا به ماهی دهد یکی را برهنه سر و پای و سفت نه آرام و خورد و نه جای نهفت یکی را دهد نوشه و شهد و شیر بپوشد به دیبا و خز و حریر سرانجام هردو به خاک اندرند به تاریک دام هلاک اندرند اگر خود نزادی خردمند مرد نبودی ورا روز ننگ و نبرد ندیدی جهان از بنه به بدی اگر که بدی مرد اگر مه بدی کنون رنج در کار خسرو بریم بخواننده آگاهی نوبریم
1,911	بخش ۷۶	فردوسی	پادشاهی خسرو پرویز	همی‌بود خسرو بران مرغزار درخت بلند ازبرش سایه دار چو بگذشت نیمی ز روز دراز بنان آمد آن پادشا رانیاز به باغ اندرون بد یکی پایکار که نشناختی چهرهٔ شهریار پرستنده راگفت خورشید فش که شاخی گهر زین کمر بازکش بران شاخ برمهرهٔ زر پنج ز هرگونه مهره بسی برده رنج چنین گفت با باغبان شهریار که این مهره‌ها تا کت آید به کار به بازار شو بهره‌ای گوشت خر دگر نان و بی‌راه جایی گذر مرآن گوهران را بها سی هزار درم بد کسی را که بودی به کار سوی نانبا شد سبک باغبان بدان شاخ زرین ازو خواست نان بدو نانوا گفت کاین رابها ندانم نیارمت کردن رها ببردند هر دو به گوهر فروش که این را بها کن بدانش بکوش چو داننده آن مهره‌ها رابدید بدو گفت کاین را که یارد خرید چنین شاخ در گنج خسرو بدی برین گونه هر سال صد نوبدی تو این گوهران از که دزدیده‌ای گر از بنده خفته ببریده‌ای سوی زاد فرخ شدند آن سه مرد ابا گوهر و زر و با کارکرد چو آن گوهران زاد فرخ بدید سوی شهریار نو اندر کشید به شیروی بنمود زان سان گهر بریده یکی شاخ زرین کمر چنین گفت شیروی با باغبان که گر زین خداوند گوهر نشان نگویی هم اکنون ببرم سرت همان را که او باشد از گوهرت بدو گفت شاها به باغ اندرست زره پوش مردی کمانی بدست ببالا چو سرو و به رخ چون بهار بهر چیز مانندهٔ شهریار سراسر همه باغ زو روشنست چو خورشید تابنده در جوشنست فروهشته از شاخ زرین سپر یکی بنده در پیش او با کمر برید این چنین شاخ گوهر ازوی مراداد و گفتا کز ایدر بپوی ز بازار نان آور و نان خورش هم اکنون برفتم چو باد از برش بدانست شیروی کو خسروست که دیدار او در زمانه نوست ز درگاه رفتند سیصد سوار چو باد دمان تا لب جویبار چو خسرو ز دور آن سپه را بدید به پژمرد و شمشیر کین برکشید چو روی شهنشاه دید آن سپاه همه باز گشتند گریان ز راه یکایک بر زاد فرخ شدند بسی هر کسی داستانی زدند که ما بندگانیم و او خسروست بدان شاه روز بد اکنون نوست نیارد برو زد کسی باد سرد چه در باغ باشد چه اندر نبرد بشد زاد فرخ به نزدیک شاه ز درگاه او برد چندی سپاه چو نزدیک او رفت تنها ببود فراوان سخن گفت و خسرو شنود بدو گفت اگر شاه بارم دهد برین کرده‌ها زینهارم دهد بیایم بگویم سخن هرچ هست وگرنه بپویم به سوی نشست بدو گفت خسرو چه گفتی بگوی نه انده گساری نه پیکارجوی چنین گفت پس مرد گویا به شاه که در کار هشیارتر کن نگاه بران نه که کشتی تو جنگی هزار سرانجام سیرآیی از کارزار همه شهر ایران تو را دشمنند به پیکار تو یک دل و یک تنند بپا تا چه خواهد نمودن سپهر مگر کینها بازگردد به مهر بدو گفت خسرو که آری رواست همه بیمم از مردم ناسزاست که پیش من آیند و خواری کنند برم بر مگر کامگاری کنند چو بشنید از زاد فرخ سخن دلش بد شد از روزگار کهن که او را ستاره شمر گفته بود ز گفتار ایشان برآشفته بود که مرگ توباشد میان دو کوه بدست یکی بنده دور از گروه یکی کوه زرین یکی کوه سیم نشسته تو اندر میان دل به بیم ز بر آسمان تو زرین بود زمین آهنین بخت پرکین بود کنون این زره چون زمین منست سپر آسمان زرین منست دو کوه این دو گنج نهاده به باغ کزین گنجها بد دلم چون چراغ همانا سرآمد کنون روز من کجا اختر گیتی افروز من کجا آن همه کام و آرام من که بر تاجها بر بدی نام من ببردند پیلی به نزدیک اوی پر از درد شد جان تاریک اوی بران کوههٔ پیل بنشست شاه ز باغش بیاورد لشکر به راه چنین گفت زان پیل بر پهلوی که ای گنج اگر دشمن خسروی مکن دوستی نیز با دشمنم که امروز در دست آهرمنم به سختی نبودیم فریادرس نهان باش و منمای رویت بکس به دستور فرمود زان پس قباد کزو هیچ بر بد مکن نیز یاد بگو تا سوی طیسفونش برند بدان خانهٔ رهنمونش برند بباشد به آرام ما روز چند نباید نماید کس او را گزند برو بر موکل کنند استوار گلینوش را با سواری هزار چو گردنده گردون به سر بر بگشت شد آن شاه را سال بر سی و هشت کجا ماه آذر بدی روز دی گه آتش و مرغ بریان و می قباد آمد و تاج بر سر نهاد به آرام بر تخت بنشست شاد ز ایران بر و کرد بیعت سپاه درم داد یک ساله از گنج شاه نبد پادشاهیش جز هفت ماه تو خواهیش ناچیز خوان خواه شاه چنین است رسم سرای جفا نباید کزو چشم داری وفا
1,912	بخش ۱	فردوسی	پادشاهی شیرویه	چو شیروی بنشست برتخت ناز به سر برنهاد آن کیی تاج آز برفتند گوینده ایرانیان برو خواندند آفرین کیان همی‌گفت هریک به بانگ بلند که ای پر هنر خسرو ارجمند چنان هم که یزدان تو را داد تاج نشستی به آرام بر تخت عاج بماناد گیتی به فرزند تو چنین هم به خویشان و پیوند تو چنین داد پاسخ بدیشان قباد که همواره پیروز باشید و شاد نباشیم تا جاودان بدکنش چه نیکو بود داد باخوش منش جهان را بداریم با ایمنی ببریم کردار آهرمنی ز بایسته‌تر کار پیشی مرا که افزون بود فرو خویشی مرا پیامی فرستم به نزد پدر بگویم بدو این سخن در به در ز ناخوب کاری که او را ندست برین گونه کاری به پیش آمدست به یزدان کند پوزش او از گناه گراینده گردد به آیین و راه بپردازم آن گه به کار جهان بکوشم به داد آشکار و نهان به جای نکوکار نیکی کنیم دل مرد درویش رانشکنیم دوتن بایدم راد و نیکوسخن کجا یاد دارم ز کار کهن بدان انجمن گفت کاین کارکیست ز ایرانیان پاک و بیدار کیست نمودند گردان سراسر به چشم دو استاد را گر نگیرند خشم بدانست شیروی کایرانیان که را برگزینند پاک از میان چو اشتاد و خراد برزین پیر دو دانا و گوینده و یادگیر بدیشان چنین گفت کای بخردان جهاندیده و کارکرده ردان مدارید کار جهان را به رنج که از رنج یابد سرافراز گنج دو داننده بی‌کام برخاستند پر از آب مژگان بیاراستند چو خراد بر زین و اشتاگشسپ به فرمان نشستند هر دو بر اسپ بدیشان چنین گفت کز دل کنون بباید گرفتن ره طیسفون پیامی رسانید نزد پدر سخن یادگیری همه در بدر بگویی که ما را نبد این گناه نه ایرانیان را بد این دستگاه که بادا فرهٔ ایزدی یافتی چو از نیکوی روی بر تافتی یکی آنک ناباک خون پدر نریزد ز تن پاک زاده پسر نباشد همان نیز هم داستان که پیشش کسی گوید این داستان دگر آنک گیتی پر از گنج تست رسیده به هر کشوری رنج تست نبودی بدین نیز هم داستان پر از درد کردی دل راستان سدیگر که چندان دلیر و سوار که بود اندر ایران همه نامدار نبودند شادان ز فرزند خویش ز بوم و بر و پاک پیوند خویش یکی سوی چین بد یکی سوی روم پراگنده گشته به هر مرز و بوم دگر آنک قیصر بجای تو کرد ز هر گونه از تو چه تیمار خورد سپه داد و دختر تو را داد نیز همان گنج و با گنج بسیار چیز همی‌خواست دار مسیحا به روم بدان تا شود خرم آباد بوم به گنج تو از دار عیسی چه سود که قیصر به خوبی همی شاد بود ز بیچارگان خواسته بستدی ز نفرین به روی تو آمد بدی ز یزدان شناس آنچ آمدت پیش بر اندیش زان زشت کردار خویش بدان بد که کردی بهانه منم سخن را نخست آستانه منم به یزدان که از من نبد این گناه نجستم که ویران شود گاه شاه کنون پوزش این همه بازجوی بدین نامداران ایران بگوی ز هر بد که کردی به یزدان گرای کجا هست بر نیکوی رهنمای مگر مر تو را او بود دستگیر بدین رنجهایی که بودت گزیر دگر آنک فرزند بودت دو هشت شب و روز ایشان به زندان گذشت به در بر کسی ایمن از تو نخفت ز بیم تو بگذاشتندی نهفت چو بشنید پیغام او این دو مرد برفتند دلها پر از داغ و درد برین گونه تا کشور طیسفون همه دیده پرآب و دل پر ز خون نشسته بدر بر گلینوش بود که گفتی زمین زو پر از جوش بود همه لشکرش یک سر آراسته کشیده همه تیغ و پیراسته ابا جوشن و خود بسته میان همان تازی اسپان ببر گستوان به جنگ اندرون گرز پولاد داشت همه دل پر از آتش و باد داشت چو خراد برزین و اشتاگشسپ فرود آمدند این دو دانا از اسپ گلینوش بر پای جست آن زمان ز دیدار ایشان ببد شادمان بجایی که بایست بنشاندشان همی مهتر نامور خواندشان سخن گوی خراد برزین نخست زبان را به آب دلیری بشست گلینوش را گفت فرخ قباد به آرام تاج کیان برنهاد به ایران و توران و روم آگهیست که شیروی بر تخت شاهنشهیست تواین جوشن و خود و گبر و کمان چه داری همی کیستت بد گمان گلینوش گفت ای جهاندیده مرد به کام تو بادا همه کارکرد که تیمار بردی ز نازک تنم کجا آهنین بود پیراهنم برین مهر بر آفرین خوانمت سزایی که گوهر برافشانمت نباشد به جز خوب گفتار تو که خورشید بادا نگهدار تو به کاری کجا آمدستی بگوی پس آنگه سخنهای من بازجوی چنین داد پاسخ که فرخ قباد به خسرو مرا چند پیغام داد اگر باز خواهی بگویم همه پیام جهاندار شاه رمه گلینوش گفت این گرانمایه مرد که داند سخنها همه یاد کرد ز لیکن مرا شاه ایران قباد بسی اندرین پند و اندرز داد که همداستانی مکن روز و شب که کس پیش خسرو گشاید دو لب مگر آنک گفتار او بشنوی اگرپارسی گوید ار پهلوی چنین گفت اشتاد کای شادکام من اندر نهانی ندارم پیام پیامیست کان تیغ بار آورد سر سرکشان در کنار آورد تو اکنون ز خسرو برین بارخواه بدان تا بگویم پیامش ز شاه گلینوش بشنید و بر پای جست همه بندها رابهم برشکست بر شاه شد دست کرده بکش چنا چون بباید پرستار فش بدو گفت شاها انوشه بدی مبادا دل تو نژند از بدی چو اشتاد و خراد به رزین به شاه پیام آوریدند زان بارگاه بخندید خسرو به آواز گفت که این رای تو با خرد نیست جفت گرو شهریارست پس من کیم درین تنگ زندان ز بهر چیم که از من همی بار بایدت خواست اگر کژ گویی اگر راه راست بیامد گلینوش نزد گوان بگفت این سخن گفتن پهلوان کنون دست کرده بکش در شوید بگویید و گفتار او بشنوید دو مرد خردمند و پاکیزه‌گوی به دستار چینی بپوشید روی چو دیدند بردند پیشش نماز ببودند هر دو زمانی دراز جهاندار بر شاد و رد بزرگ نوشته همه پیکرش میش و گرگ همان زر و گوهر برو بافته سراسر یک اندر دگر تافته نهالیش در زیر دیبای زرد پس پشت او مسند لاژورد بهی تناور گرفته بدست دژم خفته بر جایگاه نشست چودید آن دو مرد گرانمایه را به دانایی اندر سرمایه را از آن خفتگی خویشتن کرد راست جهان آفریننده را یار خواست به بالین نهاد آن گرامی بهی بدان تا بپرسید ز هر دو رهی بهی زان دو بالش به نرمی بگشت بی‌آزار گردان ز مرقد گذشت بدین گونه تا شاد ورد مهین همی‌گشت تاشد به روی زمین به پویید اشتاد و آن برگرفت به مالیدش از خاک و بر سر گرفت جهاندار از اشتاد برگاشت روی بدان تا ندید از بهی رنگ و بوی بهی رانهادند بر شاد ورد همی‌بود برپای پیش این دو مرد پر اندیشه شد نامدار از بهی ندید اندر و هیچ فال بهی همانگه سوی آسمان کرد روی چنین گفت کای داور راست گوی که برگیرد آن راکه تو افگنی که پیوندد آن را که تو بشکنی چو از دوده‌ام بخت روشن بگشت غم آورد چون روشنایی گذشت به اشتاد گفت آنچ داری پیام ازان بی منش کودک زشت کام وزان بد سگالان که بی‌دانشند ز بی دانشی ویژه بی رامش‌اند همان زان سپاه پراگندگان پر اندیشه و تیره دل بندگان بخواهد شدن بخت زین دودمان نماند درین تخمهٔ کس شادمان سوی ناسزایان شود تاج وتخت تبه گردد این خسروانی درخت نماند بزرگی به فرزند من نه بر دوده و خویش و پیوند من همه دوستان ویژه دشمن شوند بدین دوده بد گوی و بد تن شوند نهان آشکارا به کرد این بهی که بی توشود تخت شاهی تهی سخن هرچ بشنیدی اکنون بگوی پیامش مرا کمتر از آب جوی گشادند گویا زبان این دو مرد برآورد پیچان یکی باد سرد
1,913	بخش ۲	فردوسی	پادشاهی شیرویه	بدان نامور گفت پاسخ شنو یکایک ببر سوی سالار نو به گویش که زشت کسان را مجوی جز آن را که برتابی از ننگ روی سخن هرچ گفتی نه گفتارتست مماناد گویا زبانت درست مگو آنچ بدخواه تو بشنود ز گفتار بیهوده شادان شود بدان گاه چندان نداری خرد که مغزت بدانش خرد پرورد به گفتار بی‌بر چو نیرو کنی روان و خرد را پر آهو کنی کسی کو گنهکار خواند تو را از آن پس جهاندار خواند تو را نباید که یابد بر تو نشست بگیرد کم و بیش چیزی بدست میندیش زین پس برین سان پیام که دشمن شود بر تو بر شادکام به یزدان مرا کار پیراستست نهاده بران گیتی‌ام خواستست بدین جستن عیبهای دروغ به نزد بزرگان نگیری فروغ بیارم کنون پاسخ این همه بدان تا بگویید پیش رمه پس از مرگ من یادگاری بود سخن گفتن راست یاری بود چو پیدا کنم بر تو انبوه رنج بدانی که از رنج ماخاست گنج نخستین که گفتی ز هرمز سخن به بیهوده از آرزوی کهن ز گفتار بدگوی ما را پدر برآشفت و شد کار زیر و زبر از اندیشه او چو آگه شدیم از ایران شب تیره بی ره شدیم هما راه جستیم و بگریختیم به دام بلا بر نیاویختیم از اندیشهٔ او گناهم نبود جز از جستن او شاه را هم نبود شنیدم که بر شاه من بد رسید ز بردع برفتم چو گوش آن شنید گنهکار بهرام خود با سپاه بیاراست در پیش من رزمگاه ازو نیز بگریختم روز جنگ بدان تا نیایم من او را به چنگ ازان پس دگر باره باز آمدم دلاور به جنگ‌ش فراز آمدم نه پرخاش بهرام یکباره بود جهانی بران جنگ نظاره بود به فرمان یزدان نیکی فزای که اویست بر نیک و بد رهنمای چو ایران و توران به آرام گشت همه کار بهرام ناکام گشت چو از جنگ چوبینه پرداختم نخستین بکین پدر تاختم چو بند وی و گستهم خالان بدند به هر کشوری بی‌همالان بدند فدا کرده جان را همی پیش من به دل هم زبان و به تن خویش من چو خون پدر بود و درد جگر نکردیم سستی به خون پدر بریدیم بند وی را دست و پای کجا کرد بر شاه تاریک جای چو گستهم شد در جهان ناپدید ز گیتی یکی گوشه‌ای برگزید به فرمان ما ناگهان کشته شد سر و رای خونخوارگان گشته شد دگر آنک گفتی تو از کار خویش از آن تنگ زندان و بازار خویش بد آن تا ز فرزند من کار بد نیاید کزان بر سرش بد رسد به زندان نبد بر شما تنگ و بند همان زخم خواری و بیم گزند بدان روزتان خوار نگذاشتم همه گنج پیش شما داشتم بر آیین شاهان پیشین بدیم نه بی‌کار و بر دیگر آیین بدیم ز نخچیر و ز گوی و رامشگران ز کاری که اندر خور مهتران شمارا به چیزی نبودی نیاز ز دینار وز گوهر و یوز و باز یکی کاخ بد کرده زندانش نام همی زیستی اندرو شادکام همان نیز گفتار اخترشناس که ما را همی از تو دادی هراس که از تو بد آید بدین سان که هست نینداختم اخترت را زدست وزان پس نهادیم مهری بر وی به شیرین سپردیم زان گفت و گوی چو شاهیم شد سال بر سی و شش میان چنان روزگاران خوش تو داری بیاد این سخن بی‌گمان اگر چند بگذشت بر ما زمان مرا نامه آمد ز هندوستان بدم من بدان نیز همداستان ز رای برین نزد مانامه بود گهر بود و هر گونه‌ای جامه بود یکی تیغ هندی و پیل سپید جزین هرچ بودم به گیتی امید ابا تیغ دیبای زربفت پنج ز هر گونه‌ای اندرو برده رنج سوی تو یکی نامه بد بر پرند نوشته چو من دیدم از خط هند بخواندم یکی مرد هندی دبیر سخن‌گوی و داننده و یادگیر چوآن نامه را او به من بر بخواند پر از آب دیده همی‌سرفشاند بدان نامه در بد که شادان بزی که با تاج زر خسروی را سزی که چون ماه آذر بد و روز دی جهان را تو باشی جهاندار کی شده پادشاهی پدر سی و هشت ستاره برین گونه خواهد گذشت درخشان شود روزگار بهی که تاج بزرگی به سر برنهی مرا آن زمان این سخن بد درست ز دل مهربانی نبایست شست من آگاه بودم که از بخت تو ز کار درخشیدن تخت تو نباشد مرا بهره جز درد و رنج تو را گردد این تخت شاهی وگنج ز بخشایش و دین و پیوند و مهر نکردم دژم هیچ‌زان نامه چهر به شیرین سپردم چو برخواندم ز هر گونه اندیشه‌ها را ندم بر اوست با اختر تو بهم نداند کسی زان سخن بیش و کم گر ایدون که خواهی که بینی به خواه اگر خود کنی بیش و کم را نگاه برانم که بینی پشیمان شوی وزین کرده‌ها سوی درمان شوی دگر آنک گفتی ز زندان و بند گر آمد ز ما برکسی برگزند چنین بود تا بود کارجهان بزرگان و شاهان و رای مهان اگر تو ندانی به موبد بگوی کند زین سخن مر تو را تازه روی که هرکس که او دشمن ایزدست ورا در جهان زندگانی بدست به زندان ما ویژه دیوان بدند که نیکان ازیشان غریوان بدند چو ما را نبد پیشه خون ریختن بدان کار تنگ اندر آویختن بدان را به زندان همی‌داشتم گزند کسان خوار نگذاشتم بسی گفت هرکس که آن دشمنند ز تخم بدانند و آهرمنند چو اندیشه ایزدی داشتیم سخنها همی‌خوار بگذاشتیم کنون من شنیدم که کردی رها مر آن را که بُد بتر از اژدها ازین بد گنهکار ایزد شدی به گفتار و کردارها بد شدی چو مهتر شدی کار هشیار کن ندانی تو داننده را یار کن مبخشای بر هر که رنجست زوی اگر چند امید گنجست زوی بر آنکس کزو در جهان جزگزند نبینی مر او را چه کمتر ز بند دگر آنک از خواسته گفته‌ای خردمندی و رای بنهفته‌ای ز کس مانجستیم جز باژ و ساو هر آنکس که او داشت با باژ تاو ز یزدان پذیرفتم آن تاج و تخت فراوان کشیدم ازان رنج سخت جهان آفرین داور داد وراست همی روزگاری دگرگونه خواست نیم دژمنش نیز درخواست او فزونی نجوییم درکاست او بجستیم خشنودی دادگر ز بخشش ندیدم بکوشش گذر چو پرسد ز من کردگار جهان بگویم بدو آشکار و نهان بپرسد که او از توداناترست بهر نیک و بد بر تواناترست همین پرگناهان که پیش تواند نه تیماردار و نه خویش تواند ز من هرچ گویند زین پس همان شوند این گره بر تو بر بد گمان همه بندهٔ سیم و زرند و بس کسی را نباشند فریادرس ازیشان تو را دل پر آسایش است گناه مرا جای پالایش است نگنجد تو را این سخن در خرد نه زین بد که گفتی کسی برخورد ولیکن من از بهر خود کامه را که برخواند آن پهلوی نامه را همان در جهان یادگاری بود خردمند را غمگساری بود پس از ما هر آنکس که گفتار ما بخوانند دانند بازار ما ز برطاس وز چین سپه راندیم سپهبد بهر جای بنشاندیم ببردیم بر دشمنان تاختن نیارست کس گردن افراختن چو دشمن ز گیتی پراگنده شد همه گنج ما یک سر آگنده شد همه بوم شد نزد ما کارگر ز دریا کشیدند چندان گهر که ملاح گشت از کشیدن ستوه مرا بود هامون و دریا و کوه چو گنج درم ها پراگنده شد ز دینار نو بدره آگنده شد ز یاقوت وز گوهر شاهوار همان آلت و جامهٔ زرنگار چو دیهیم ما بیست وشش ساله گشت ز هر گوهری گنجها ماله گشت درم را یکی میخ نو ساختم سوی شادی و مهتری آختم بدان سال تا باژ جستم شمار چوشد باژ دینار بر صد هزار پراگنده افگند پنداوسی همه چرم پنداوسی پارسی به هر بدره‌ای در ده و دو هزار پراگنده دینار بد شاهوار جز از باژ و دینار هندوستان جز از کشور روم و جادوستان جز از باژ وز ساو هر کشوری ز هر نامداری و هر مهتری جز از رسم و آیین نوروز و مهر از اسپان وز بندهٔ خوب چهر جز از جوشن و خود و گوپال و تیغ ز ما این نبودی کسی را دریغ جز از مشک و کافور و خز و سمور سیاه و سپید و ز کیمال بور هران کس که ما را بدی زیردست چنین باژها بر هیونان مست همی‌تاختند به درگاه ما نپیچید گردن کس از راه ما ز هر در فراوان کشیدیم رنج بدان تا بیا گند زین گونه گنج دگر گنج خضرا و گنج عروس کجا داشتیم از پی روز بوس فراوان ز نامش سخن راندیم سرانجام باد آورش خواندیم چنین بیست و شش سال تا سی و هشت به جز به آرزو چرخ بر ما نگشت همه مهتران خود تن آسان بدند بد اندیش یک سر هراسان بدند همان چون شنیدم ز فرمان تو جهان را بد آمد ز پیمان تو نماند کس اندر جهان رامشی نباید گزیدن به جز خامشی همی‌کرد خواهی جهان پرگزند پراز درد کاری و ناسودمند همان پرگزندان که نزد تواند که تیره شبان اور مزد تواند همی‌داد خواهند تختت بباد بدان تا نباشی به گیتی تو شاد چو بودی خردمند نزدیک تو که روشن شدی جان تاریک تو به دادن نبودی کسی رازیان که گنجی رسیدی به ارزانیان ایا پور کم روز و اندک خرد روانت ز اندیشه رامش برد چنان دان که این گنج من پشت تست زمانه کنون پاک در مشت تست هم آرایش پادشاهی بود جهان بی‌درم در تباهی بود شود بی‌درم شاه بیدادگر تهی دست را نیست هوش و هنر به بخشش نباشد ورا دستگاه بزرگان فسوسیش خوانند شاه ار ایدون که از تو به دشمن رسد همی بت بدست برهمن رسد ز یزدان پرستنده بیزار گشت ورا نام و آواز تو خوار گشت چو بی‌گنج باشی نپاید سپاه تو را زیردستان نخوانند شاه سگ آن به که خواهندهٔ نان بود چو سیرش کنی دشمن جان بود دگر آنک گفتی ز کار سپاه که در بوم هاشان نشاندم به راه ز بی‌دانشی این نیاید پسند ندانی همی راه سود از گزند چنین است پاسخ که از رنج من فراز آمد این نامور گنج من ز بیگانگان شهرها بستدم همه دشمنان را به هم بر زدم بدان تا به آرام برتخت ناز نشینیم بی‌رنج و گرم و گداز سواران پراگنده کردم به مرز پدید آمد اکنون ز ناارز ارز چو از هر سوی بازخوانی سپاه گشاده ببیند بد اندیش راه که ایران چوباغیست خرم بهار شکفته همیشه گل کامگار پراز نرگس و نار و سیب و بهی چو پالیز گردد ز مردم تهی سپرغم یکایک ز بن برکنند همه شاخ نار و بهی بشکنند سپاه و سلیحست دیوار اوی به پرچینش بر نیزه‌ها خار اوی اگر بفگنی خیره دیوار باغ چه باغ و چه دشت و چه دریاچه راغ نگر تا تو دیوار او نفگنی دل و پشت ایرانیان نشکنی کزان پس بود غارت و تاختن خروش سواران و کین آختن زن و کودک و بوم ایرانیان به اندیشهٔ بد منه در میان چو سالی چنین بر تو بر بگذرد خردمند خواند تو را بی‌خرد من ای دون شنیدم کجا تو مهی همه مردم ناسزا را دهی چنان دان که نوشین روان قباد به اندرز این کرد در نامه یاد که هرکو سلیحش به دشمن دهد همی خویشتن رابه کشتن دهد که چون بازخواهد کش آید به کار بداندیش با او کند کارزار دگر آنک دادی ز قیصر پیام مرا خواندی دودل و خویش کام سخنها نه از یادگار تو بود که گفتار آموزگار تو بود وفا کردن او و از ما جفا تو خود کی شناسی جفا از وفا بدان پاسخش ای بد کم خرد نگویم جزین نیز که اندر خورد تو دعوی کنی هم تو باشی گوا چنین مرد بخرد ندارد روا چو قیصر ز گرد بلا رخ بشست به مردی چو پرویز داماد جست هر آنکس که گیتی ببد نسپرد به مغز اندرون باشد او را خرد بدانم که بهرام بسته میان ابا او یکی گشته ایرانیان به رومی سپاهی نشاید شکست نساید روان ریگ با کوه دست بدان رزم یزدان مرا یاربود سپاه جهان نزد من خوار بود شنیدند ایرانیان آنچ بود تو را نیز زیشان بباید شنود مرا نیز چیزی که بایست کرد به جای نیاطوس روز نبرد ز خوبی و از مردمی کرده‌ام به پاداش او روز بشمرده‌ام بگوید تو را زاد فرخ همین جهان را به چشم جوانی مبین گشسپ آنک بد نیز گنجور ما همان موبد پاک دستور ما که از گنج ما بدره بد صد هزار که دادم بدان رومیان یادگار نیاطوس را مهره دادم هزار ز یاقوت سرخ از در گوشوار کجا سنگ هر مهره‌ای بد هزار ز مثقال گنجی چو کردم شمار همان در خوشاب بگزیده صد درو مرد دانا ندید ایچ بد که هرحقه‌ای را چو پنجه هزار بدادی درم مرد گوهر شمار صد اسپ گرانمایه پنجه به زین همه کرده از آخر ما گزین دگر ویژه با جل دیبه بدند که در دشت با باد همره بدند به نزدیک قیصر فرستادم این پس از خواسته خواندمش آفرین ز دار مسیحا که گفتی سخن به گنج اندر افگنده چوبی کهن نبد زان مرا هیچ سود و زیان ز ترسا شنیدی تو آواز آن شگفت آمدم زانک چون قیصری سر افراز مردی و نام آوری همه گرد بر گرد او بخردان همش فیلسوفان و هم موبدان که یزدان چرا خواند آن کشته را گرین خشک چوب وتبه گشته را گر آن دار بیکار یزدان بدی سر مایهٔ اورمزد آن بدی برفتی خود از گنج ما ناگهان مسیحا شد او نیستی در جهان دگر آنک گفتی که پوزش بگوی کنون توبه کن راه یزدان بجوی ورا پاسخ آن بد که ریزنده باد زبان و دل و دست و پای قباد مرا تاج یزدان به سر برنهاد پذیرفتم و بودم از تاج شاد به یزدان سپردیم چون باز خواست ندانم زبان در دهانت چراست به یزدان بگویم نه با کودکی که نشناسد او بد ز نیک اندکی همه کار یزدان پسندیده‌ام همان شور و تلخی بسی دیده‌ام مرا بود شاهی سی و هشت سال کس از شهر یاران نبودم همال کسی کاین جهان داد دیگر دهد نه بر من سپاسی همی‌برنهد برین پادشاهی کنم آفرین که آباد بادا به دانا زمین چو یزدان بود یار و فریادرس نیازد به نفرین ما هیچ‌کس بدان کودک زشت و نادان بگوی که ما را کنون تیره گشت آبروی که پدرود بادی تو تا جاودان سر و کار ما باد با بخردان شما ای گرامی فرستادگان سخن گوی و پر مایه آزادگان ز من هر دو پدرود باشید نیز سخن جز شنیده مگویید چیز کنم آفرین بر جهان سر به سر که او را ندیدم مگر برگذر بمیرد کسی کو ز مادر بزاد ز کیخسرو آغاز تا کیقباد چو هوشنگ و طهمورث و جمشید کزیشان بدی جای بیم وامید که دیو و دد و دام فرمانش برد چو روشن سرآمد برفت و بمرد فریدون فرخ که او از جهان بدی دور کرد آشکار و نهان ز بد دست ضحاک تازی ببست به مردی زچنگ زمانه نجست چو آرش که بردی به فرسنگ تیر چو پیروزگر قارن شیرگیر قباد آنک آمد ز البرز کوه به مردی جهاندار شد با گروه که از آبگینه همی خانه کرد وزان خانه گیتی پر افسانه کرد همه در خوشاب بد پیکرش ز یاقوت رخشنده بودی درش سیاوش همان نامدار هژیر که کشتش به روز جوانی دبیر کجا گنگ دژ کرد جایی به رنج وزان رنج برده ندید ایچ گنج کجا رستم زال و اسفندیار کزیشان سخن ماندمان یادگار چو گودرز و هفتاد پور گزین سواران میدان و شیران کین چو گشتاسپ شاهی که دین بهی پذیرفت و زو تازه شد فرهی چو جاماسپ کاندر شمار سپهر فروزنده‌تر بد ز گردنده مهر شدند آن بزرگان و دانندگان سواران جنگی و مردانگان که اندر هنر این ازان به بدی به سال آن یکی از دگر مه بدی بپرداختند این جهان فراخ بماندند میدان و ایوان و کاخ ز شاهان مرا نیز همتا نبود اگر سال را چند بالا نبود جهان را سپردم به نیک و به بد نه آن را که روزی به من بد رسد بسی راه دشوار بگذاشتیم بسی دشمن از پیش برداشتیم همه بومها پر ز گنج منست کجا آب و خاکست رنج منست چو زین گونه بر من سرآید جهان همی تیره گردد امید مهان نماند به فرزند من نیز تخت بگردد ز تخت و سرآیدش بخت فرشته بیاید یکی جان ستان بگویم بدو جانم آسان ستان گذشتن چو بر چینود پل بود به زیر پی اندر همه گل بود به توبه دل راست روشن کنیم بی‌آزاری خویش جوشن کنیم درستست گفتار فرزانگان جهاندیده و پاک دانندگان که چون بخت بیدار گیرد نشیب ز هر گونه‌ای دید باید نهیب چو روز بهی بر کسی بگذرد اگر باز خواند ندارد خرد پیام من اینست سوی جهان به نزد کهان و به نزد مهان شما نیز پدرود باشید و شاد ز من نیز بر بد مگیرید یاد چو اشتاد و خراد برزین گو شنیدند پیغام آن پیش رو به پیکان دل هر دو دانا بخست به سر بر زدند آن زمان هر دو دست ز گفتار هر دو پشیمان شدند به رخسارگان بر تپنچه زدند ببر بر همه جامشان چاک بود سر هر دو دانا پر از خاک بود برفتند گریان ز پیشش به در پر از درد جان و پراندوه سر به نزدیک شیرویه رفت این دو مرد پر آژنگ رخسار و دل پر ز درد یکایک بدادند پیغام شاه به شیروی بی‌مغز و بی‌دستگاه
1,914	بخش ۳	فردوسی	پادشاهی شیرویه	چوبشنید شیروی بگریست سخت دلش گشت ترسان ازان تاج وتخت چوازپیش برخاستند آن گروه که او راهمی‌داشتندی ستوه به گفتار زشت و به خون پدر جوان را همی‌سوختندی جگر فرود آمد از تخت شاهی قباد دودست گرامی به سر برنهاد ز مژگان همی بر برش خون چکید چو آگاهی او به دشمن رسید چوبرزد سرازتیره کوه آفتاب بد اندیش را سر بر آمد ز خواب برفتند یکسر سوی بارگاه چو بشنید بنشست برگاه شاه برفتند گردنکشان پیش او ز گردان بیگانه و خویش او نشستند با روی کرده دژم زبانش نجنبید بر بیش و کم بدانست کایشان بدانسان دژم نشسته چرایند بادرد وغم بدیشان چنین گفت کان شهریار کجا باشد از پشت پروردگار که غمگین نباشد به درد پدر نخوانمش جز بد تن و بد گهر نباید که دارد بدو کس امید که او پوده‌تر باشد از پوده بید چنین یافت پاسخ زمرد گناه که هرکس که گوید پرستم دو شاه تو او رابه دل نا هشیوار خوان وگر ارجمندی بود خوار خوان چنین داد شیروی پاسخ که شاه چو بی گنج باشد نیرزد سپاه سخن خوب رانیم یک ماه نیز ز راه درشتی نگوییم چیز مگر شاد باشیم ز اندرز او که گنجست سرتاسر این مرز او چو پاسخ شنیدند برخاستند سوی خانه‌ها رفتن آراستند به خوالیگران شاه شیروی گفت که چیزی ز خسرو نباید نهفت به پیشش همه خوان زرین نهید خورشها بر و چرب و شیرین نهید برنده همی‌برد و خسرو نخورد ز چیزی که دیدی بخوان گرم و سرد همه خوردش از دست شیرین بدی که شیرین بخوردنش غمگین بدی
1,915	بخش ۴	فردوسی	پادشاهی شیرویه	کنون شیون باربد گوش دار سر مهتران را به آغوش دار چو آگاه شد بار بد زانک شاه بپرداخت بیداد و بی‌کام گاه ز جهرم بیامد سوی طیسفون پر از آب مژگان و دل پر ز خون بیامد بدان خانه او را بدید شده لعل رخسار او شنبلید زمانی همی‌بود در پیش شاه خروشان بیامد سوی بارگاه همی پهلوانی برو مویه کرد دو رخساره زرد و دلی پر ز درد چنان بد که زاریش بشنید شاه همان کس کجا داشت او را نگاه نگهبان که بودند گریان شدند چو بر آتش مهر بریان شدند همی‌گفت الا یا ر دا خسروا بزرگا سترگا تناور گوا کجات آن بزرگی و آن دستگاه کجات آن همه فر و تخت و کلاه کجات آن همه برز و بالا و تاج کجات آن همه یاره و تخت عاج کجات آن همه مردی و زور و فر جهان را همی‌داشتی زیر پر کجا آن شبستان و رامشگران کجا آن بر و بارگاه سران کجا افسر و کاویانی درفش کجا آن همه تیغهای بنفش کجا آن دلیران جنگ آوران کجا آن رد و موبد و مهتران کجا آن همه بزم وساز شکار کجا آن خرامیدن کارزار کجا آن غلامان زرین کمر کجا آن همه رای وآیین وفر کجا آن سرافراز جان و سپار که با تخت زر بود و با گوشوار کجا آن همه لشکر و بوم و بر کجا آن سرافرازی و تخت زر کجا آن سر خود و زرین زره ز گوهر فگنده گره بر گره کجا اسپ شبدیز و زرین رکیب که زیر تو اندر بدی ناشکیب کجا آن سواران زرین ستام که دشمن بدی تیغشان را نیام کجا آن همه رازوان بخردی کجا آن همه فره ایزدی کجا آن همه بخشش روز بزم کجا آن همه کوشش روز رزم کجا آن همه راهوار استران عماری زرین و فرمانبران هیونان و بالا وپیل سپید همه گشته از جان تو ناامید کجاآن سخنها به شیرین زبان کجا آن دل و رای و روشن روان ز هر چیز تنها چرا ماندی ز دفتر چنین روز کی خواندی مبادا که گستاخ باشی به دهر که زهرش فزون آمد از پای زهر پسر خواستی تابود یار و پشت کنون از پسر رنجت آمد به مشت ز فرزند شاهان به نیرو شوند ز رنج زمانه بی آهو شوند شهنشاه را چونک نیرو بکاست چو بالای فرزند او گشت راست هر آنکس که او کار خسرو شنود به گیتی نبایدش گستاخ بود همه بوم ایران تو ویران شمر کنام پلنگان و شیران شمر سر تخم ساسانیان بود شاه که چون اونبیند دگر تاج و گاه شد این تخمهٔ ویران و ایران همان برآمد همه کامهٔ بدگمان فزون زین نباشد کسی را سپاه ز لشکر که آمدش فریادخواه گزند آمد از پاسبان بزرگ کنون اندر آید سوی رخنه گرگ نباشد سپاه تو هم پایدار چو برخیزد از چار سو کار زار روان تو را دادگر یار باد سر بد سگالان نگونسار باد به یزدان و نام تو ای شهریار به نوروز و مهر و بخرم بهار که گر دست من زین سپس نیز رود بساید مبادا به من بر درود بسوزم همه آلت خویش را بدان تا نبینم بداندیش را ببرید هر چارانگشت خویش بریده همی‌داشت در مشت خویش چو در خانه شد آتشی بر فروخت همه آلت خویش یکسر بسوخت
1,916	بخش ۵	فردوسی	پادشاهی شیرویه	هر آنکس که بد کرد با شهریار شب و روز ترسان بد از روزگار چو شیروی ترسنده و خام بود همان تخت پیش اندرش دام بود بدانست اختر شمر هرک دید که روز بزرگان نخواهد رسید برفتند هرکس که بد کرده بود بدان کار تاب اندر آورده بود ز درگاه یکسر به نزد قباد از آن کار بیداد کردند یاد که یک بار گفتیم و این دیگرست تو را خود جزین داوری درسرست نشسته به یک شهر بی بر دو شاه یکی گاه دارد یکی زیرگاه چو خویشی فزاید پدر با پسر همه بندگان راببرند سر نییم اندرین کار همداستان مزن زین سپس پیش ما داستان بترسید شیروی و ترسنده بود که در چنگ ایشان یکی بنده بود چنین داد پاسخ که سرسوی دام نیارد مگر مردم زشت نام شما را سوی خانه باید شدن بران آرزو رای باید زدن به جویید تا کیست اندر جهان که این رنج بر ما سرآرد نهان کشنده همی‌جست بدخواه شاه بدان تا کنندش نهانی تباه کس اندر جهان زهرهٔ آن نداشت زمردی همان بهرهٔ آن نداشت که خون چنان خسروی ریختی همی‌کوه در گردن آویختی ز هر سو همی‌جست بدخواه شاه چنین تا بدیدند مردی به راه دو چشمش کبود و در خساره زرد تنی خشک و پر موی و رخ لاژورد پر از خاک پای و شکم گرسنه تن مرد بیدادگر برهنه ندانست کس نام او در جهان میان کهان و میان مهان بر زاد فرخ شد این مرد زشت که هرگز مبیناد خرم بهشت بدو گفت کاین رزم کارمنست چو سیرم کنی این شکار منست بدو گفت روگر توانی بکن وزین بیش مگشای لب بر سخن یکی کیسه دینار دادم تو را چو فرزند او یار دادم تو را یکی خنجری تیز دادش چوآب بیامد کشنده سبک پرشتاب چو آن بدکنش رفت نزدیک شاه ورا دیده پابند در پیش گاه به لرزید خسرو چو او را بدید سرشکش ز مژگان به رخ برچکید بدو گفت کای زشت نام تو چیست که زاینده را بر تو باید گریست مرا مهر هرمزد خوانند گفت غریبم بدین شهر بی‌یار و جفت چنین گفت خسرو که آمد زمان بدست فرومایهٔ بدگمان به مردم نماند همی‌چهراو به گیتی نجوید کسی مهر او یکی ریدکی پیش او بد بپای بریدک چنین گفت کای رهنمای بروتشت آب آر و مشک و عبیر یکی پاک ترجامهٔ دلپذیر پرستنده بشنید آواز اوی ندانست کودک همی راز اوی ز پیشش بیامد پرستار خرد یکی تشت زرین بر شاه برد ابا جامه و آبدستان وآب همی‌کرد خسرو ببردن شتاب چو برسم بدید اندر آمد بواژ نه گاه سخن بود و گفتار ژاژ چو آن جامه‌ها را بپوشید شاه به زمزم همی توبه کرد از گناه یکی چادر نو به سر در کشید بدان تا رخ جان ستان راندید بشد مهر هرمزد خنجر بدست در خانهٔ پادشا راببست سبک رفت و جامه ازو در کشید جگرگاه شاه جهان بر درید بپیچید و بر زد یکی سرد باد به زاری بران جامه بر جان بداد برین گونه گردد جهان جهان همی راز خویش از تو دارد نهان سخن سنج بی‌رنج گر مرد لاف نبیند ز کردار او جز گزاف اگر گنج داری و گر گرم ورنج نمانی همی در سرای سپنج بی‌آزاری و راستی برگزین چو خواهی که یابی به داد آفرین چو آگاهی آمد به بازار و راه که خسرو بران گونه برشد تباه همه بدگمانان به زندان شدند به ایوان آن مستمندان شدند گرامی ده و پنج فرزند بود به ایوان شاه آنک دربند بود به زندان بکشتندشان بی‌گناه بدانگه که برگشته شد بخت شاه جهاندار چیزی نیارست گفت همی‌داشت آن انده اندر نهفت چو بشنید شیرویه چندی گریست از آن پس نگهبان فرستاد بیست بدان تا زن و کودکانشان نگاه بدارد پس از مرگ آن کشته شاه شد آن پادشاهی و چندان سپاه بزرگی و مردی و آن دستگاه که کس را ز شاهنشهان آن نبود نه از نامداران پیشین شنود یکی گشت با آنک نانی فراخ نیابد نبیند برو بوم و کاخ خردمند گوید نیارد بها هر آنکس که ایمن شد از اژدها جهان رامخوان جز دلاور نهنگ بخاید به دندان چو گیرد به چنگ سرآمد کنون کار پرویز شاه شد آن نامور تخت و گنج و سپاه
1,917	بخش ۶	فردوسی	پادشاهی شیرویه	چو آوردم این روز خسرو ببن ز شیروی و شیرین گشایم سخن چو پنجاه و سه روز بگذشت زین که شد کشته آن شاه با آفرین به شیرین فرستاد شیروی کس که ای نره جادوی بی‌دست رس همه جادویی دانی و بدخویی به ایران گنکار ترکس تویی به تنبل همی‌داشتی شاه را به چاره فرود آوری ماه را بترس ای گنهکار و نزد من آی به ایوان چنین شاد و ایمن مپای برآشفت شیرین ز پیغام او وزان پرگنه زشت دشنام او چنین گفت کنکس که خون پدر بریزد مباداش بالا وبر نبینم من آن بدکنش راز دور نه هنگام ماتم نه هنگام سور دبیری بیاورد انده بری همان ساخته پهلوی دفتری بدان مرد داننده اندرز کرد همه خواسته پیش او ارز کرد همی‌داشت لختی به صندوق زهر که زهرش نبایست جستن به شهر همی‌داشت آن زهر با خویشتن همی‌دوخت سرو چمن را کفن فرستاد پاسخ به شیروی باز که ای تاجور شاه گردن فراز سخنها که گفتی تو برگست و باد دل و جان آن بدکنش پست باد کجا در جهان جادویی جز بنام شنو دست و بو دست زان شادکام وگر شاه ازین رسم و اندازه بود که رای وی از جادوی تازه بود که جادو بدی کس به مشکوی شاه به دیده به دیدی همان روی شاه مرا از پی فرخی داشتی که شبگیر چون چشم بگماشتی ز مشکوی زرین مرا خواستی به دیدار من جان بیاراستی ز گفتار چونین سخن شرم دار چه بندی سخن کژ بر شهریار ز دادار نیکی دهش یاد کن به پیش کس اندر مگو این سخن ببردند پاسخ به نزدیک شاه بر آشفت شیروی زان بیگناه چنین گفت کز آمدن چاره نیست چو تو در زمانه سخن خواره نیست چو بشنید شیرین پراز درد شد بپیچید و رنگ رخش زرد شد چنین داد پاسخ که نزد تو من نیایم مگر با یکی انجمن که باشند پیش تو دانندگان جهاندیده و چیز خوانندگان فرستاد شیروی پنجاه مرد بیاورد داننده و سالخورد وزان پس بشیرین فرستاد کس که برخیز و پیش آی و گفتار بس چو شیرین شنید آن کبود و سیاه بپوشید و آمد به نزدیک شاه بشد تیز تا گلشن شادگان که با جای گوینده آزادگان نشست از پس پرده‌ای پادشا چناچون بود مردم پارسا به نزدیک او کس فرستاد شاه که از سوک خسرو برآمد دو ماه کنون جفت من باش تا برخوری بدان تا سوی کهتری ننگری بدارم تو را هم بسان پدر وزان نیز نامی‌تر و خوب‌تر بدو گفت شیرین که دادم نخست بده وانگهی جان من پیش تست وزان پس نیاسایم از پاسخت ز فرمان و رای و دل فرخت بدان گشت شیروی همداستان که برگوید آن خوب رخ داستان زن مهتر از پرده آواز داد که ای شاه پیروز بادی و شاد تو گفتی که من بد تن و جادوام ز پا کی و از راستی یک سوام بدو گفت که شیرویه بود این چنین ز تیزی جوانان نگیرند کین چنین گفت شیرین به آزادگان که بودند در گلشن شادگان چه دیدید ازمن شما از بدی ز تاری و کژی و نابخردی بسی سال بانوی ایران بدم بهر کار پشت دلیران بدم نجستم همیشه جز از راستی ز من دور بد کژی وکاستی بسی کس به گفتار من شهر یافت ز هر گونه‌ای از جهان بهر یافت به ایران که دید از بنه سایه‌ام وگر سایهٔ تاج و پیرایه‌ام بگوید هر آنکس که دید و شنید همه کار ازین پاسخ آمد پدید بزرگان که بودند در پیش شاه ز شیرین به خوبی نمودند راه که چون او زنی نیست اندر جهان چه در آشکار و چه اندر نهان چنین گفت شیرین که ای مهتران جهان گشته و کار دیده سران بسه چیز باشد زنان رابهی که باشند زیبای گاه مهی یکی آنک باشرم و باخواستست که جفتش بدو خانه آراستست دگرآنک فرخ پسر زاید او ز شوی خجسته بیفزاید او سه دیگر که بالا و رویش بود به پوشیدگی نیز مویش بود بدان گه که من جفت خسرو بدم به پیوستگی در جهان نو بدم چو بی‌کام و بی‌دل بیامد ز روم نشستن نبود اندرین مرز و بوم از آن پس بران کامگاری رسید که کس در جهان آن ندید و شنید وزو نیز فرزند بودم چهار بدیشان چنان شاد بد شهریار چو نستود و چون شهریار و فرود چو مردان شه آن تاج چرخ کبود ز جم و فریدون چو ایشان نزاد زبانم مباد ار بپیچم ز داد بگفت این و بگشاد چادر ز روی همه روی ماه و همه پشت موی سه دیگر چنین است رویم که هست یکی گر دروغست بنمای دست مرا از هنر موی بد در نهان که آن راندیدی کس اندر جهان نمودم همه پیشت این جادویی نه از تنبل و مکر وز بدخویی نه کس موی من پیش ازین دیده بود نه از مهتران نیز بشنیده بود ز دیدار پیران فرو ماندند خیو زیر لبها برافشاندند چو شیروی رخسار شیرین بدید روان نهانش ز تن برپرید ورا گفت جز تو نباید کسم چو تو جفت یابم به ایران بسم زن خوب رخ پاسخش داد باز که از شاه ایران نیم بی‌نیاز سه حاجت بخواهم چو فرمان دهی که بر تو بماناد شاهنشهی بدو گفت شیروی جانم توراست دگر آرزو هرچ خواهی رواست بدو گفت شیرین که هر خواسته که بودم بدین کشور آراسته ازین پس یکایک سپاری به من همه پیش این نامور انجمن بدین نامه اندر نهی خط خویش که بیزارم از چیز او کم و بیش بکرد آنچ فرمود شیروی زود زن از آرزوها چو پاسخ شنود به راه آمد از گلشن شادگان ز پیش بزرگان و آزادگان به خانه شد و بنده آزاد کرد بدان خواسته بنده را شاد کرد دگر هرچ بودش به درویش داد بدان کو ورا خویش بد بیش داد ببخشید چندی به آتشکده چه برجای و روز و جشن سده دگر بر کنامی که ویران شدست رباطی که آرام شیران بدست به مزد جهاندار خسرو بداد به نیکی روان ورا کرد شاد بیامد بدان باغ و بگشاد روی نشست از بر خاک بی‌رنگ و بوی همه بندگان را بر خویش خواند مران هر یکی رابه خوبی نشاند چنین گفت زان پس به بانگ بلند که هرکس که هست از شما ارجمند همه گوش دارید گفتار من نبیند کسی نیز دیدار من مگویید یک سر جز از راستی نیاید ز دانندگان کاستی که زان پس که من نزد خسرو شدم به مشکوی زرین او نوشدم سر بانوان بودم و فر شاه از آن پس چو پیدا شد از من گناه نباید سخن هیچ گفتن بروی چه روی آید اندر زنی چاره جوی همه یکسر از جای برخاستند زبانها به پاسخ بیاراستند که ای نامور بانوی بانوان سخن‌گوی و دانا و روشن روان به یزدان که هرگز تو راکس ندید نه نیز از پس پرده آوا شنید همانا ز هنگام هوشنگ باز چو تو نیز ننشست بر تخت ناز همه خادمان و پرستندگان جهانجوی و بیدار دل بندگان به آواز گفتند کای سرفراز ستوده به چین و به روم و طراز که یارد سخن گفتن از تو به بد بدی کردن از روی تو کی سزد چنین گفت شیرین که این بدکنش که چرخ بلندش کند سرزنش پدر را بکشت از پی تاج و تخت کزین پس مبیناد شادی و بخت مگر مرگ را پیش دیوار کرد که جان پدر را به تن خوار کرد پیامی فرستاد نزدیک من که تاریک شد جان باریک من بدان گفتم این بد که من زنده‌ام جهان آفرین را پرستنده‌ام پدیدار کردم همه راه خویش پراز درد بودم ز بدخواه خویش پس از مرگ من بر سر انجمن زبانش مگر بد سراید ز من ز گفتار او ویژه گریان شدند هم از درد پرویز بریان شدند برفتند گویندگان نزد شاه شنیده به گفتند زان بی‌گناه بپرسید شیروی کای نیک خوی سه دیگر چه چیز آمدت آرزوی فرستاد شیرین به شیروی کس که اکنون یکی آرزو ماند و بس گشایم در دخمهٔ شاه باز به دیدار او آمدستم نیاز چنین گفت شیروی کاین هم رواست بدیدار آن مهتر او پادشاست نگهبان در دخمه را باز کرد زن پارسا مویه آغاز کرد بشد چهر بر چهر خسرو نهاد گذشته سخنها برو کرد یاد هم آنگه زهر هلاهل بخورد ز شیرین روانش برآورد گرد نشسته بر شاه پوشیده روی به تن بریکی جامه کافور بوی به دیوار پشتش نهاد و بمرد بمرد و ز گیتی نشانش ببرد چو بشنید شیروی بیمار گشت ز دیدار او پر ز تیمار گشت بفرمود تا دخمه دیگر کنند ز مشک وز کافورش افسر کنند در دخمهٔ شاه کرد استوار برین بر نیامد بسی روزگار که شیروی را زهر دادند نیز جهان را ز شاهان پرآمد قفیز به شومی بزاد و به شومی بمرد همان تخت شاهی پسر را سپرد کسی پادشاهی کند هفت ماه بهشتم ز کافور یابد کلاه به گیتی بهی بهتر از گاه نیست بدی بتر از عمر کوتاه نیست کنون پادشاهی شاه اردشیر بگویم که پیش آمدم ناگزیر
1,918	بخش ۱	فردوسی	پادشاهی اردشیر شیروی	چو بنشست بر تخت شاه اردشیر از ایران برفتند برنا و پیر بسی نامداران گشته کهن بدان تا چگونه سرآید سخن زبان برگشاد اردشیر جوان چنین گفت کای کار دیده گوان هر آنکس که برگاه شاهی نشست گشاده زبان باد و یزدان پرست بر آیین شاهان پیشین رویم همان از پس فره و دین رویم ز یزدان نیکی دهش یاد باد همه کار و کردار ما داد باد پرستندگان راهمه برکشیم ستمگارگان را به خون درکشیم بسی کس به گفتارش آرام یافت از آرام او هرکسی کام یافت به پیروز خسرو سپردم سپاه که از داد شادست و شادان ز شاه به ایران چو باشد چنو پهلوان بمانید شادان و روشن روان
1,919	بخش ۲	فردوسی	پادشاهی اردشیر شیروی	پس آگاهی آمد به نزد گراز که زو بود خسرو به گرم و گداز فرستاد گوینده‌ای را ز روم که در خاک شد تاج شیروی شوم که جانش به دوزخ گرفتار باد سر دخمهٔ او نگون سار باد که دانست هرگز که سرو بلند به باغ از گیا یافت خواهد گزند چو خسرو که چشم و دل روزگار نبیند چنو نیز یک شهریار چو شیروی را شهریاری دهد همه شهر ایران به خواری دهد چنو رفت شد تاجدار اردشیر بدو شادمان جان برنا و پیر مرا گر ز ایران رسد هیچ بهر نخواهم که بر وی رسد باد شهر نبودم من آگه که پرویز شاه به گفتار آن بدتنان شد تباه بیایم کنون با سپاهی گران ز روم و ز ایران گزیده سران ببینیم تا کیست این کدخدای که باشد پسندش بدین گونه رای چنان برکنم بیخ او را ز بن کزان پس نراند ز شاهی سخن نوندی برافگند پویان به راه به نزدیک پیران ایران سپاه دگرگونه آهنگ بدکامه کرد به پیروز خسرو یکی نامه کرد که شد تیره این تخت ساسانیان جهانجوی باید که بندد میان توانی مگر چاره‌ای ساختن ز هرگونه اندیشه انداختن بجویی بسی یار برنا و پیر جهان را بپردازی از اردشیر ازان پس بیابی همه کام خویش شوی ایمن و شاد زارام خویش گر ایدون که این راز بیرون دهی همی خنجر کینه را خون دهی من از روم چندان سپاه آورم که گیتی به چشمت سیاه آورم به ژرفی نگه‌دار گفتار من مبادا که خوار آیدت کار من چو پیروز خسرو چنان نامه دید همه پیش و پس رای خودکامه دید دل روشن نامور شد تباه که تا چون کند بد بدان زادشاه ورا خواندی هر زمان اردشیر که گوینده مردی بد و یادگیر برآسای دستور بودی ورا همان نیز گنجور بودی ورا بیامد شبی تیره گون بار یافت می روشن و چرب گفتار یافت نشسته به ایوان خویش اردشیر تنی چند با او ز برنا و پیر چو پیروز خسرو بیامد برش تو گفتی ز گردون برآمد سرش بفرمود تا برکشیدند رود شد ایوان پر از بانگ رود و سرود چو نیمی شب تیره اندرکشید سپهبد می یک منی در کشید شده مست یاران شاه اردشیر نماند ایچ رامشگر و یادگیر بد اندیش یاران او را براند جز از شاه و پیروز خسرو نماند جفا پیشه از پیش خانه بجست لب شاه بگرفت ناگه به دست همی‌داشت تا شد تباه اردشیر همه کاخ شد پر ز شمشیر و تیر همه یار پیروز خسرو شدند اگر نو جهانجوی اگر گو بدند هیونی برافگند نزد گراز یکی نامه‌ای نیز با آن دراز فرستاده چون شد به نزدیک او چو خورشید شد جان تاریک اوی بیاورد زان بوم چندان سپاه که بر مور و بر پشه بر بست راه همی‌تاخت چون باد تا طیسفون سپاهش همه دست شسته به خون ز لشکر نیارست دم زد کسی نبد خود دران شهر مردم بسی
1,920	پادشاهی فرایین	فردوسی	پادشاهی فرایین	فرایین چو تاج کیان برنهاد همی‌گفت چیزی که آمدش یاد همی‌گفت شاهی کنم یک زمان نشینم برین تخت بر شادمان به از بندگی توختن شست سال برآورده رنج و فرو برده یال پس از من پسر بر نشیند بگاه نهد بر سر آن خسروانی کلاه نهانی بدو گفت مهتر پسر که اکنون به گیتی توی تاجور مباش ایمن و گنج را چاره کن جهان بان شدی کار یکباره کن چو از تخمهٔ شهریاران کسی بیاید نمانی تو ایدر بسی وزان پس چنین گفت کهتر پسر که اکنون به گیتی توی تاجور سزاوار شاهی سپاهست و گنج چو با گنج باشی نمانی به رنج فریدون که بد آبتینش پدر مر او را که بد پیش او تاجور جهان را بسه پور فرخنده داد که اندر جهان او بد از داد شاد به مرد و به گنج این جهان را بدار نزاید ز مادر کسی شهریار ورا خوش نیامد بدین سان سخن به مهتر پسر گفت خامی مکن عرض را به دیوان شاهی نشاند سپه را سراسر به درگاه خواند شب تیره تا روز دینار داد بسی خلعت ناسزاوار داد به دو هفته از گنج شاه اردشیر نماند از بهایی یکی پر تیر هر آنگه که رفتی به می سوی باغ نبردی جز از شمع عنبر چراغ همان تشت زرین و سیمین بدی چو زرین بدی گوهر آگین بدی چو هشتاد در پیش و هشتاد پس پس شمع یاران فریادرس همه شب بدی خوردن آیین اوی دل مهتران پرشد ازکین اوی شب تیره همواره گردان بدی به پالیزها گر به میدان بدی نماندش به ایران یکی دوستدار شکست اندر آمد به آموزگار فرایین همان ناجوانمرد گشت ابی داد و بی‌بخشش و خورد گشت همی زر بر چشم بر دوختی جهان را به دینار بفروختی همی‌ریخت خون سر بی‌گناه از آن پس برآشفت به روی سپاه به دشنام لبها بیاراستند جهانی همه مرگ او خواستند شب تیره هر مزد شهران گراز سخنها همی‌گفت چندان به راز گزیده سواری ز شهر صطخر که آن مهتران را بدو بود فخر به ایرانیان گفت کای مهتران شد این روزگار فرایین گران همی‌دارد او مهتران را سبک چرا شد چنین مغز و دلتان تنگ همه دیده‌ها زو شده پر سرشک جگر پر ز خون شد بباید پزشک چنین داد پاسخ مرا او را سپاه که چون کس نماند از در پیشگاه نه کس را همی‌آید از رشک یاد که پردازدی دل به دین بد نژاد بدیشان چنین گفت شهران گراز که این کار ایرانیان شد دراز گر ایدون که بر من نسازید بد کنید آنک از داد و گردی سزد هم اکنون به نیروی یزدان پاک مر او را ز باره در آرم به خاک چنین یافت پاسخ ز ایرانیان که بر تو مبادا که آید زیان همه لشکر امروز یار توایم گرت زین بد آید حصار توایم چو بشنید ز ایشان ز ترکش نخست یکی تیر پولاد پیکان بجست برانگیخت از جای اسپ سیاه همی‌داشت لشکر مر او را نگاه کمان رابه بازو همی‌درکشید گهی در بروگاه بر سرکشید به شورش‌گری تیر بازه ببست چو شد غرفه پیکانش بگشاد شست بزد تیر ناگاه بر پشت اوی بیفتاد تازانه از مشت اوی همه تیرتا پر در خون گذشت سرآهن ازناف بیرون گذشت ز باره در افتاد سرسرنگون روان گشت زان زخم او جوی خون بپیچید و برزد یکی باد سرد به زاری بران خاک دل پر ز درد سپه تیغها بر کشیدند پاک برآمد شب تیره از دشت خاک همه شب همی خنجر انداختند یکی از دگر باز نشناختند همی این از آن بستد و آن ازین یکی یافت نفرین دگر آفرین پراگنده گشت آن سپاه بزرگ چومیشان بد دل که بینند گرگ فراوان بماندند بی شهریار نیامد کسی تاج را خواستار بجستند فرزند شاهان بسی ندیدند زان نامداران کسی
1,921	پادشاهی پوران دخت	فردوسی	پادشاهی پوران دخت	یکی دختری بود پوران بنام چو زن شاه شد کارها گشت خام بران تخت شاهیش بنشاندند بزرگان برو گوهر افشاندند چنین گفت پس دخت پوران که من نخواهم پراگندن انجمن کسی راکه درویش باشد ز گنج توانگر کنم تانماند به رنج مبادا ز گیتی کسی مستمند که از درد او بر من آید گزند ز کشور کنم دور بدخواه را بر آیین شاهان کنم گاه را نشانی ز پیروز خسرو بجست بیاورد ناگاه مردی درست خبر چون به نزدیک پوران رسید ز لشکر بسی نامور برگزید ببردند پیروز راپیش اوی بدو گفت کای بد تن کینه جوی ز کاری که کردی بیابی جزا چنانچون بود در خور ناسزا مکافات یابی ز کرده کنون برانم ز گردن تو را جوی خون ز آخر هم آنگه یکی کره خواست به زین اندرون نوز نابوده راست ببستش بران باره بر همچوسنگ فگنده به گردن درون پالهنگ چنان کرهٔ تیز نادیده زین به میدان کشید آن خداوند کین سواران به میدان فرستاد چند به فتراک بر گرد کرده کمند که تا کره او را همی‌تاختی زمان تا زمانش بینداختی زدی هر زمان خویشتن بر زمین بران کره بربود چند آفرین چنین تا برو بر بدرید چرم همی‌رفت خون از برش نرم نرم سرانجام جانش به خواری به داد چرا جویی از کار بیداد داد همی‌داشت این زن جهان را به مهر نجست از بر خاک باد سپهر چو شش ماه بگذشت بر کار اوی ببد ناگهان کژ پرگار اوی به یک هفته بیمار گشت و بمرد ابا خویشتن نام نیکی ببرد چنین است آیین چرخ روان توانا بهرکار و ما ناتوان
1,922	پادشاهی آزرم دخت	فردوسی	پادشاهی آزرم دخت	یکی دخت دیگر بد آزرم نام ز تاج بزرگان رسیده به کام بیامد به تخت کیان برنشست گرفت این جهان جهان رابه دست نخستین چنین گفت کای بخردان جهان گشته و کار کرده ردان همه کار بر داد و آیین کنیم کزین پس همه خشت بالین کنیم هر آنکس که باشد مرا دوستدار چنانم مر او را چو پروردگار کس کو ز پیمان من بگذرد بپیچید ز آیین و راه خرد به خواری تنش را برآرم بدار ز دهقان و تازی و رومی شمار همی‌بود بر تخت بر چار ماه به پنجم شکست اندر آمد به گاه از آزرم گیتی بی‌آزرم گشت پی اختر رفتنش نرم گشت شد اونیز و آن تخت بی‌شاه ماند به کام دل مرد بدخواه ماند همه کار گردنده چرخ این بود ز پروردهٔ خویش پرکین بود
1,923	پادشاهی فرخ زاد	فردوسی	پادشاهی فرخ زاد	ز جهرم فرخ زاد راخواندند بران تخت شاهیش بنشاندند چو برتخت بنشست و کرد آفرین ز نیکی دهش بر جهان آفرین منم گفت فرزند شاهنشهان نخواهم جز از ایمنی در جهان ز گیتی هرآنکس که جوید گزند چو من شاه باشم نگردد بلند هر آنکس که جوید به دل راستی نیارد به کار اندرون کاستی بدارمش چون جان پاک ارجمند نجویم ابر بی‌گزندان گزند چو یک ماه بگذشت بر تخت اوی بخاک اندر آمد سر و بخت اوی همین بودش از روز و آرام بهر یکی بنده در می برآمیخت زهر بخورد و یکی هفته زان پس بزیست هرآنکس که بشنید بروی گریست همی پادشاهی به پایان رسید ز هر سو همی دشمن آمد پدید چنین است کردار گردنده دهر نگه کن کزو چند یابی تو بهر بخور هرچ داری به فردا مپای که فردا مگر دیگر آیدش رای ستاند ز تو دیگری را دهد جهان خوانیش بی‌گمان بر جهد بخور هرچ داری فزونی بده تو رنجیده‌ای بهر دشمن منه هرآنگه که روز تو اندر گذشت نهاده همه باد گردد به دشت
1,924	بخش ۱	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چو بگذشت زو شاه شد یزدگرد به ماه سفندار مذ روز ارد چه گفت آن سخنگوی مرد دلیر چو از گردش روز برگشت سیر که باری نزادی مرا مادرم نگشتی سپهر بلند از برم به پرگار تنگ و میان دو گوی چه گویم جز از خامشی نیست روی نه روز بزرگی نه روز نیاز نماند همی برکسی بر دراز زمانه زمانیست چون بنگری ندارد کسی آلت داوری به یارای خوان و به پیمای جام ز تیمار گیتی مبر هیچ نام اگر چرخ گردان کشد زین تو سرانجام خاکست بالین تو دلت را به تیمار چندین مبند بس ایمن مشو بر سپهر بلند که با پیل و با شیربازی کند چنان دان که از بی‌نیازی کند تو بیجان شوی او بماند دراز درازست گفتار چندین مناز تو از آفریدون فزونتر نه ای چو پرویز باتخت و افسر نه ای به ژرفی نگه کن که با یزدگرد چه کرد این برافراخته هفت گرد چو بر خسروی گاه بنشست شاد کلاه بزرگی به سر برنهاد چنین گفت کز دور چرخ روان منم پاک فرزند نوشین روان پدر بر پدر پادشاهی مراست خور و خوشه و برج ماهی مراست بزرگی دهم هر که کهتر بود نیازارم آن راکه مهتر بود نجویم بزرگی و فرزانگی همان رزم و تندی و مردانگی که برکس نماند همی زور و بخت نه گنج و نه دیهیم شاهی نه تخت همی نام جاوید باید نه کام بینداز کام و برافراز نام برین گونه تا سال شد بر دو هشت همی ماه و خورشید بر سر گذشت
1,925	بخش ۲	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	عمر سعد وقاس را با سپاه فرستاد تا جنگ جوید ز شاه چو آگاه شد زان سخن یزگرد ز هر سو سپاه اندر آورد گرد بفرمود تا پور هرمزد راه به پیماید و بر کشد با سپاه که رستم بدش نام و بیدار بود خردمند و گرد و جهاندار بود ستاره شمر بود و بسیار هوش به گفتارش موبد نهاده دو گوش برفت و گرانمایگان راببرد هر آنکس که بودند بیدار و گرد برین گونه تا ماه بگذشت سی همی رزم جستند در قادسی بسی کشته شد لشکر از هر دو سوی سپه یک ز دیگر نه برگاشت روی بدانست رستم شمار سپهر ستاره شمر بود و با داد و مهر همی‌گفت کاین رزم را روی نیست ره آب شاهان بدین جوی نیست بیاورد صلاب و اختر گرفت ز روز بلا دست بر سر گرفت یکی نامه سوی برادر به درد نوشت و سخنها همه یاد کرد نخست آفرین کرد بر کردگار کزو دید نیک و بد روزگار دگر گفت کز گردش آسمان پژوهنده مردم شود بدگمان گنهکارتر در زمانه منم ازی را گرفتار آهرمنم که این خانه از پادشاهی تهیست نه هنگام پیروزی و فرهیست ز چارم همی‌بنگرد آفتاب کزین جنگ ما را بد آید شتاب ز بهرام و زهره‌ست ما را گزند نشاید گذشتن ز چرخ بلند همان تیر و کیوان برابر شدست عطارد به برج دو پیکر شدست چنین است و کاری بزرگست پیش همی سیر گردد دل از جان خویش همه بودنیها ببینم همی وزان خامشی برگزینم همی بر ایرانیان زار و گریان شدم ز ساسانیان نیز بریان شدم دریغ این سر و تاج و این داد و تخت دریغ این بزرگی و این فر و بخت کزین پس شکست آید از تازیان ستاره نگردد مگر بر زیان برین سالیان چار صد بگذرد کزین تخمهٔ گیتی کسی نشمرد ازیشان فرستاده آمد به من سخن رفت هر گونه بر انجمن که از قادسی تا لب جویبار زمین را ببخشیم با شهریار وزان سو یکی برگشاییم راه به شهری کجاهست بازارگاه بدان تا خریم و فروشیم چیز ازین پس فزونی نجوییم نیز پذیریم ما ساو و باژ گران نجوییم دیهیم کند او ران شهنشاه رانیز فرمان بریم گر از ما بخواهد گروگان بریم چنین است گفتار و کردار نیست جز از گردش کژ پرگار نیست برین نیز جنگی بود هر زمان که کشته شود صد هژبر دمان بزرگان که بامن به جنگ اندرند به گفتار ایشان همی‌ننگرند چو میروی طبری و چون ارمنی به جنگ‌اند با کیش آهرمنی چو کلبوی سوری و این مهتران که گوپال دارند و گرز گران همی سر فرازند که ایشان کیند به ایران و مازنداران برچیند اگرمرز و راهست اگر نیک و بد به گرز و به شمشیر باید ستد بکوشیم و مردی به کار آوریم به ریشان جهان تنگ و تار آوریم نداند کسی راز گردان سپهر دگر گونه‌تر گشت برما به مهر چو نامه بخوانی خرد را مران بپرداز و بر ساز با مهتران همه گردکن خواسته هرچ هست پرستنده و جامهٔ برنشست همی تاز تا آذر آبادگان به جای بزرگان و آزادگان همی دون گله هرچ داری زاسپ ببر سوی گنجور آذرگشسپ ز زابلستان گر ز ایران سپاه هرآنکس که آیند زنهار خواه بدار و به پوش و بیارای مهر نگه کن بدین گردگردان سپهر ازو شادمانی و زو در نهیب زمانی فرازست و روزی نشیب سخن هرچ گفتم به مادر بگوی نبیند همانا مرانیز روی درودش ده ازما و بسیار پند بدان تا نباشد به گیتی نژند گراز من بد آگاهی آرد کسی مباش اندرین کار غمگین بسی چنان دان که اندر سرای سپنج کسی کو نهد گنج با دست رنج چوگاه آیدش زین جهان بگذرد از آن رنج او دیگری برخورد همیشه به یزدان پرستان گرای بپرداز دل زین سپنجی سرای که آمد به تنگ اندرون روزگار نبیند مرا زین سپس شهریار تو با هر که از دودهٔ ما بود اگر پیر اگر مرد برنا بود همه پیش یزدان نیایش کنید شب تیره او را ستایش کنید بکوشید و بخشنده باشید نیز ز خوردن به فردا ممانید چیز که من با سپاهی به سختی درم به رنج و غم و شوربختی درم رهایی نیابم سرانجام ازین خوشا باد نوشین ایران زمین چو گیتی شود تنگ بر شهریار تو گنج و تن و جان گرامی مدار کزین تخمهٔ نامدار ارجمند نماندست جز شهریار بلند ز کوشش مکن هیچ سستی به کار به گیتی جزو نیستمان یادگار ز ساسانیان یادگار اوست بس کزین پس نبینند زین تخمهٔ کس دریغ این سر و تاج و این مهر و داد که خواهدشد این تخت شاهی بباد تو پدرود باش و بی‌آزار باش ز بهر تن شه به تیمار باش گراو رابد آید تو شو پیش اوی به شمشیر بسپار پرخاشجوی چو با تخت منبر برابر کنند همه نام بوبکر و عمر کنند تبه گردد این رنجهای دراز نشیبی درازست پیش فراز نه تخت و نه دیهیم بینی نه شهر ز اختر همه تازیان راست بهر چو روز اندر آید به روز دراز شود ناسزا شاه گردن فراز بپوشد ازیشان گروهی سیاه ز دیبا نهند از بر سر کلاه نه تخت ونه تاج و نه زرینه کفش نه گوهر نه افسر نه بر سر درفش به رنج یکی دیگری بر خورد به داد و به بخشش همی‌ننگرد شب آید یکی چشمه رخشان کند نهفته کسی را خروشان کند ستانندهٔ روزشان دیگرست کمر بر میان و کله بر سرست ز پیمان بگردند وز راستی گرامی شود کژی و کاستی پیاده شود مردم جنگجوی سوار آنک لاف آرد و گفت وگوی کشاورز جنگی شود بی‌هنر نژاد و هنر کمتر آید ببر رباید همی این ازآن آن ازین ز نفرین ندانند باز آفرین نهان بدتر از آشکارا شود دل شاهشان سنگ خارا شود بداندیش گردد پدر بر پسر پسر بر پدر هم چنین چاره‌گر شود بندهٔ بی‌هنر شهریار نژاد و بزرگی نیاید به کار به گیتی کسی رانماند وفا روان و زبانها شود پر جفا از ایران وز ترک وز تازیان نژادی پدید آید اندر میان نه دهقان نه ترک و نه تازی بود سخنها به کردار بازی بود همه گنجها زیر دامن نهند بمیرند و کوشش به دشمن دهند بود دانشومند و زاهد به نام بکوشد ازین تا که آید به کام چنان فاش گردد غم و رنج و شور که شادی به هنگام بهرام گور نه جشن ونه رامش نه کوشش نه کام همه چارهٔ ورزش و ساز دام پدر با پسر کین سیم آورد خورش کشک و پوشش گلیم آورد زیان کسان از پی سود خویش بجویند و دین اندر آرند پیش نباشد بهار و زمستان پدید نیارند هنگام رامش نبید چو بسیار ازین داستان بگذرد کسی سوی آزادگی ننگرد بریزند خون ازپی خواسته شود روزگار مهان کاسته دل من پر از خون شد و روی زرد دهن خشک و لبها شده لاژورد که تامن شدم پهلوان از میان چنین تیره شد بخت ساسانیان چنین بی‌وفا گشت گردان سپهر دژم گشت و ز ما ببرید مهر مرا تیز پیکان آهن گذار همی بر برهنه نیاید به کار همان تیغ کز گردن پیل و شیر نگشتی به آورد زان زخم سیر نبرد همی پوست بر تازیان ز دانش زیان آمدم بر زیان مرا کاشکی این خرد نیستی گر اندیشه نیک و بد نیستی بزرگان که در قادسی بامنند درشتند و بر تازیان دشمنند گمانند کاین بیش بیرون شود ز دشمن زمین رود جیحون شود ز راز سپهری کس آگاه نیست ندانند کاین رنج کوتاه نیست چو برتخمه‌ای بگذرد روزگار چه سود آید از رنج و ز کارزار تو را ای برادر تن آباد باد دل شاه ایران به تو شاد باد که این قادسی گورگاه منست کفن جوشن و خون کلاه منست چنین است راز سپهر بلند تو دل را به درد من اندر مبند دو دیده زشاه جهان برمدار فدی کن تن خویش در کارزار که زود آید این روز آهرمنی چو گردون گردان کند دشمنی چو نامه به مهر اندر آورد گفت که پوینده با آفرین باد جفت که این نامه نزد برادر برد بگوید جزین هرچ اندر خورد
1,926	بخش ۳	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	فرستادهٔ نیز چون برق و رعد فرستاد تازان به نزدیک سعد یکی نامه‌ای بر حریر سپید نویسنده بنوشت تابان چوشید به عنوان بر از پور هرمزد شاه جهان پهلوان رستم نیک خواه سوی سعد و قاص جوینده جنگ جهان کرده بر خویشتن تار و تنگ سرنامه گفت از جهاندار پاک بباید که باشیم با بیم و باک کزویست بر پای گردان سپهر همه پادشاهیش دادست و مهر ازو باد بر شهریار آفرین که زیبای تاجست و تخت و نگین که دارد به فر اهرمن راببند خداوند شمشیر و تاج بلند به پیش آمد این ناپسندیده کار به بیهوده این رنج و این کارزار به من بازگوی آنک شاه تو کیست چه مردی و آیین و راه تو چیست به نزد که جویی همی دستگاه برهنه سپهبد برهنه سپاه بنانی تو سیری و هم گرسنه نه پیل و نه تخت و نه بارو بنه به ایران تو را زندگانی بس است که تاج و نگین بهر دیگر کس است که با پیل و گنجست و با فروجاه پدر بر پدر نامبردار شاه به دیدار او بر فلک ماه نیست به بالای او بر زمین شاه نیست هر آن گه که در بزم خندان شود گشاده لب و سیم دندان شود به بخشد بهای سر تازیان که بر گنج او زان نیاید زیان سگ و یوز و بازش ده و دو هزار که با زنگ و زرند و با گوشوار به سالی هم دشت نیزه وران نیابند خورد از کران تا کران که او را به باید به یوز و به سگ که در دشت نخچیر گیرد به تگ سگ و یوز او بیشتر زان خورد که شاه آن به چیزی همی‌نشمرد شما را به دیده درون شرم نیست ز راه خرد مهر و آزرم نیست بدان چهره و زاد و آن مهر و خوی چنین تاج و تخت آمدت آرزوی جهان گر بر اندازه جویی همی سخن بر گزافه نگویی همی سخن گوی مردی بر مافرست جهاندیده و گرد و زیبافرست بدان تا بگوید که رای تو چیست به تخت کیان رهنمای تو کیست سواری فرستیم نزدیک شاه بخواهیم ازو هرچ خواهی بخواه تو جنگ چنان پادشاهی مجوی که فرجام کارانده آید بروی نبیره جهاندار نوشین روان که با داد او پیرگردد جوان پدر بر پدر شاه و خود شهریار زمانه ندارد چنو یادگار جهانی مکن پر ز نفرین خویش مشو بد گمان اندر آیین خویش به تخت کیان تا نباشد نژاد نجوید خداوند فرهنگ و داد نگه کن بدین نامهٔ پندمند مکن چشم و گوش و خرد را ببند چو نامه به مهر اندر آمد به داد به پیروز شاپور فرخ نژاد بر سعد وقاص شد پهلوان از ایران بزرگان روشن روان همه غرقه در جوشن و سیم و زر سپرهای زرین و زرین کمر
1,927	بخش ۴	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چو بشنید سعد آن گرانمایه مرد پذیره شدش با سپاهی چو گرد فرود آوریدندش اندر زمان بپرسید سعد از تن پهلوان هم از شاه و دستور و ز لشکرش ز سالار بیدار و ز کشورش ردا زیر پیروز بفگند و گفت که ما نیزه و تیغ داریم جفت ز دیبا نگویند مردان مرد ز رز و ز سیم و ز خواب و ز خورد گرانمایه پیروزنامه به داد سخنهای رستم همی‌کرد یاد سخنهاش بشنید و نامه بخواند دران گفتن نامه خیره بماند بتازی یکی نامه پاسخ نوشت پدیدار کرد اندرو خوب و زشت ز جنی سخن گفت وز آدمی ز گفتار پیغمبر هاشمی ز توحید و قرآن و وعد و وعید ز تأیید و ز رسمهای جدید ز قطران و ز آتش و ز مهریر ز فردوس وز حور وز جوی شیر ز کافور منشور و ماء معین درخت بهشت و می و انگبین اگر شاه بپذیرد این دین راست دو عالم به شاهی و شادی وراست همان تاج دارد همان گوشوار همه ساله با بوی و رنگ و نگار شفیع از گناهش محمد بود تنش چون گلاب مصعد بود بکاری که پاداش یابی بهشت نباید به باغ بلا کینه کشت تن یزدگرد و جهان فراخ چنین باغ و میدان و ایوان وکاخ همه تخت گاه و همه جشن و سور نخرم به دیدار یک موی حور دو چشم تو اندر سرای سپنج چنین خیره شد از پی تاج و گنج بس ایمن شدستی برین تخت عاج بدین یوز و باز و بدین مهر و تاج جهانی کجا شربتی آب سرد نیرزد دلت را چه داری به درد هرآنکس که پیش من آید به جنگ نبیند به جز دوزخ و گور تنگ بهشتست اگر بگروی جای تو نگر تا چه باشد کنون رای تو به قرطاس مهر عرب برنهاد درود محمد همی‌کرد یاد چو شعبه مغیره بگفت آن زمان که آید بر رستم پهلوان ز ایران یکی نامداری ز راه بیامد بر پهلوان سپاه که آمد فرستاده‌ای پیروسست نه اسپ و سلیح و نه چشمی درست یکی تیغ باریک بر گردنش پدید آمده چاک پیراهنش چورستم به گفتار او بنگرید ز دیبا سراپردهٔ برکشید ز زربفت چینی کشیدند نخ سپاه اندر آمد چو مور و ملخ نهادند زرین یکی زیرگاه نشست از برش پهلوان سپاه بر او از ایرانیان شست مرد سواران و مردان روز نبرد به زر بافته جامه‌های بنفش بپا اندرون کرده زرینه کفش همه طوق داران با گوشوار سرا پرده آراسته شاهوار چو شعبه به بالای پرده سرای بیامد بران جامه ننهاد پای همی‌رفت برخاک برخوار خوار ز شمشیر کرده یکی دستوار نشست از بر خاک و کس را ندید سوی پهلوان سپه ننگرید بدو گفت رستم که جان شاددار بدانش روان و تن آباد دار بدو گفت شعبه که ای نیک نام اگر دین پذیری شوم شادکام بپیچید رستم ز گفتار اوی بروهاش پرچین شد و زرد روی ازو نامه بستد بخواننده داد سخنها برو کرد خواننده یاد چنین داد پاسخ که او رابگوی که نه شهریاری نه دیهیم جوی ندیده سرنیزه‌ات بخت را دلت آرزو کرد مر تخت را سخن نزد دانندگان خوارنیست تو را اندرین کار دیدار نیست اگر سعد با تاج ساسان بدی مرا رزم او کردن آسان بدی ولیکن بدان کاخترت بی‌وفاست چه گوییم کامروز روز بلاست تو را گر محمد بود پیش رو بدین کهن گویم از دین نو همان کژ پرگار این گوژپشت بخواهد همی‌بود با ما درشت تو اکنون بدین خرمی بازگرد که جای سخن نیست روز نبرد بگویش که در جنگ مردن بنام به اززنده دشمن بدو شادکام
1,928	بخش ۵	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	بفرمود تابرکشیدند نای سپاه اندر آمد چو دریا ز جای برآمد یکی ابر و برشد خروش همی کر شد مردم تیزگوش سنانهای الماس در تیره گرد چو آتش پس پردهٔ لاژورد همی نیزه بر مغفر آبدار نیامد به زخم اندرون پایدار سه روز اندر آن جایگه جنگ بود سر آدمی سم اسپان به سود شد ازتشنگی دست گردان ز کار هم اسپ گرانمایه از کارزار لب رستم از تشنگی شد چو خاک دهن خشک و گویا زبان چاک چاک چو بریان و گریان شدند از نبرد گل تر به خوردن گرفت اسپ و مرد خروشی بر آمد به کردار رعد ازین روی رستم وزان روی سعد برفتند هر دو ز قلب سپاه بیکسو کشیدند ز آوردگاه چو از لشکر آن هر دو تنها شدند به زیر یکی سرو بالا شدند همی‌تاختند اندر آوردگاه دو سالار هر دو به دل کینه خواه خروشی برآمد ز رستم چو رعد یکی تیغ زد بر سر اسپ سعد چواسپ نبرد اندرآمد به سر جدا شد ازو سعد پرخاشخر بر آهیخت رستم یکی تیغ تیز بدان تا نماید به دو رستخیز همی‌خواست از تن سرش رابرید ز گرد سپه این مران را ندید فرود آمد از پشت زین پلنگ به زد بر کمر بر سر پالهنگ بپوشید دیدار رستم ز گرد بشد سعد پویان به جای نبرد یکی تیغ زد بر سر ترگ اوی که خون اندر آمد ز تارک بروی چو دیدار رستم ز خون تیره شد جهانجوی تازی بدو چیره شد دگر تیغ زد بربر و گردنش به خاک اندر افگند جنگی تنش سپاه از دو رویه خودآگاه نه کسی را سوی پهلوان راه نه همی‌جست مر پهلوان را سپاه برفتند تا پیش آوردگاه بدیدندش از دور پر خون و خاک سرا پای کردن به شمشیر چاک هزیمت گرفتند ایرانیان بسی نامور کشته شد در میان بسی تشنه بر زین بمردند نیز پر آمد ز شاهان جهان را قفیز سوی شاه ایران بیامد سپاه شب تیره و روز تازان به راه به بغداد بود آن زمان یزدگرد که او را سپاه اندآورد گرد
1,929	بخش ۶	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	فرخ زاد هرمزد با آب چشم به اروند رود اندر آمد بخشم به کرخ اندر آمد یکی حمله برد که از نیزه داران نماند ایچ گرد هم آنگه ز بغداد بیرون شدند سوی رزم جستن به هامون شدند چو برخاست گرد نبرد از میان شکست اندر آمد به ایرانیان فرخ زاد برگشت و شد نزد شاه پر از گرد با آلت رزمگاه فرود آمد از باره بردش نماز دو دیده پر از خون و دل پرگداز بدو گفت چندین چه مولی همی که گاه کیی را بشولی همی ز تخم کیان کس جز از تو نماند که با تاج بر تخت شاید نشاند توی یک تن و دشمنان صد هزار میان جهان چون کنی کار زار برو تا سوی بیشهٔ نارون جهانی شود بر تو بر انجمن وزان جایگاه چون فریدون برو جوانی یکی کار بر ساز نو فرخ زاد گفت و جهانبان شنید یکی دیگر اندیشه آمد پدید دگر روز برگاه بنشست شاه به سر برنهاد آن کیانی کلاه یکی انجمن کرد با بخردان بزرگان و بیدار دل موبدان چه بینید گفت اندرین داستان چه دارید یاد از گه باستان فرخ زاد گوید که با انجمن گذر کن سوی بیشهٔ نارون به آمل پرستندگان تواند به ساری همه بندگان تواند چولشکر فراوان شود بازگرد به مردم توان ساخت ننگ و نبرد شما را پسند آید این گفت و گوی به آواز گفتند کاین نیست روی شهنشاه گفت این سخن درخورست مرا در دل اندیشهٔ دیگرست بزرگان ایران و چندین سپاه بر و بوم آباد و تخت و کلاه سر خویش گیرم بمانم بجای بزرگی نباشد نه مردی ورای مرا جنگ دشمن به آید ز ننگ یکی داستان زد برین بر پلنگ که خیره به بدخواه منمای پشت چو پیش آیدت روزگاری درشت چنان هم که کهتر به فرمان شاه بد و نیک باید که دارد نگاه جهاندار باید که او را به رنج نماند بجای وشود سوی گنج بزرگان برو خواندند آفرین که اینست آیین شاهان دین نگه کن کنون تا چه فرمان دهی چه خواهی و با ما چه پیمان نهی مهان را چنین پاسخ آورد شاه کز اندیشه گردد دل من تباه همانا که سوی خراسان شویم ز پیکار دشمن تن آسان شویم کزان سو فراوان مرا لشکرست همه پهلوانان کنداورست بزرگان و ترکان خاقان چین بیایند و بر ما کنند آفرین بران دوستی نیز بیشی کنیم که با دخت فغفور خویشی کنیم بیاری بیاید سپاهی گران بزرگان و ترکان جنگاوران کنارنگ مروست ماهوی نیز ابا لشکر و پیل و هر گونه چیز کجاپیشکارشبانان ماست برآوردهٔ دشتبانان ماست ورا بر کشیدم که گوینده بود همان رزم را نیز جوینده بود چو بی‌ارز رانام دادیم و ارز کنارنگی و پیل و مردان و مرز اگر چند بی‌مایه و بی‌تنست برآوردهٔ بارگاه منست ز موبد شنیدستم این داستان که برخواند از گفتهٔ باستان که پرهیز از آن کن که بد کرده‌ای که او را به بیهوده آزرده‌ای بدان دار اومید کو را به مهر سر از نیستی بردی اندر سپهر فرخ زاد برهم بزد هر دودست بدو گفت کای شاه یزدان پرست به بد گوهران بر بس ایمن مشو که این را یکی داستانست نو که هر چند بر گوهر افسون کنی به کوشی کزو رنگ بیرون کنی چو پروردگارش چنان آفرید تو بر بند یزدان نیابی کلید ازیشان نبرند رنگ و نژاد تو را جز بزرگی و شاهی مباد بدو گفت شاه‌ای هژبر ژیان ازین آزمایش ندارد زیان ببود آن شب و بامداد پگاه گرانمایگان برگرفتند راه ز بغداد راه خراسان گرفت هم رنجها بر دل آسان گرفت بزرگان ایران همه پر ز درد برفتند با شاه آزاد مرد برو بر همی‌خواندند آفرین که بی تو مبادا زمان و زمین خروشی برآمد ز لشکر به زار ز تیمار وز رفتن شهریار ازیشان هر آنکس که دهقان بدند وگر خویش و پیوند خاقان بدند خروشان بر شهریار آمدند همه دیده چون جویبار آمدند که ما را دل از بوم و آرامگاه چگونه بود شاد بی روی شاه همه بوم آباد و فرزند وگنج بمانیم و با تو گزینیم رنج زمانه نخواهیم بی‌تخت تو مبادا که پیچان شود بخت تو همه با توآییم تا روزگار چه بازی کند دردم کارزار ز خاقانیان آنک بد چرب گوی به خاک سیه برنهادند روی که ما بوم آباد بگذاشتیم جهان در پناه تو پنداشتیم کنون داغ دل نزد خاقان شویم ز تازی سوی مرز دهقان شویم شهنشاه مژگان پر از آب کرد چنین گفت با نامداران بدرد که یکسر به یزدان نیایش کنید ستایش ورا در فزایش کنید مگر باز بینم شما رایکی شود تیزی تازیان اندکی همه پاک پروردگار منید همان از پدر یادگار منید نخواهم که آید شما را گزند مباشید با من ببد یارمند ببینیم تا گرد گردان سپهر ازین سوکنون برکه گردد به مهر شماساز گیرید با پای او گذر نیست با گردش و رای او وزان پس به بازارگانان چین چنین گفت کاکنون به ایران زمین مباشید یک چند کز تازیان بدین سود جستن سرآید زیان ازو باز گشتند با درد و جوش ز تیمار با ناله و با خروش فرخ زاد هرمزد لشکر براند ز ایران جهاندیدگان را بخواند همی‌رفت با ناله و درد شاه سپهبد به پیش اندرون با سپاه چو منزل به منزل بیامد بری بر آسود یک چند با رود و می ز ری سوی گرگان بیامد چو باد همی‌بود یک چند نا شاد و شاد ز گرگان بیامد سوی راه بست پر آژنگ رخسار و دل نادرست
1,930	بخش ۷	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	دبیر جهاندیده راپیش خواند دل آگنده بودش همه برفشاند جهاندار چون کرد آهنگ مرو به ماهوی سوری کنارنگ مرو یکی نامه بنوشت با درد و خشم پر از آرزو دل پر از آب چشم نخست آفرین کرد بر کردگار خداوند دانا و پروردگار خداوند گردنده بهرام وهور خداوند پیل و خداوند مور کند چون بخواهد ز ناچیز چیز که آموزگارش نباید به نیز بگفت آنک ما را چه آمد بروی وزین پادشاهی بشد رنگ و بوی ز رستم کجا کشته شد روز جنگ ز تیمار بر ما جهان گشت تنگ بدست یکی سعد وقاص نام نه بوم و نژاد و نه دانش نه کام کنون تا در طیسفون لشکرست همین زاغ پیسه به پیش اندرست تو با لشکرت رزم را سازکن سپه را برین برهم آواز کن من اینک پس نامه برسان باد بیایم به نزد تو ای پاک وراد فرستادهٔ دیگر از انجمن گزین کرد بینا دل و رای زن
1,931	بخش ۸	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	یکی نامه بنوشت دیگر بطوس پر از خون دل و روی چون سندروس نخست آفرین کرد بر دادگر کزو دید نیرو و بخت و هنر خداوند پیروزی و فرهی خداوند دیهیم شاهنشهی پی پشه تا پر و چنگ عقاب به خشکی چو پیل و نهنگ اندر آب ز پیمان و فرمان او نگذرد دم خویش بی رای او نشمرد ز شاه جهان یزدگرد بزرگ پدر نامور شهریار سترگ سپهدار یزدان پیروزگر نگهبان جنبده و بوم و بر ز تخم بزرگان یزدان شناس که از تاج دارند از اختر سپاس کزیشان شد آباد روی زمین فروزندهٔ تاج و تخت و نگین سوی مرزبانان با گنج و گاه که با فرو برزند و با داد و راه شمیران و رویین دژ و رابه کوه کلات از دگر دست و دیگر گروه نگهبان ما باد پروردگار شما بی‌گزند از بد روزگار مبادا گزند سپهر بلند مه پیکار آهرمن پرگزند همانا شنیدند گردنکشان خنیده شد اندر جهان این نشان که بر کارزای و مرد نژاد دل ما پر آزرم و مهرست و داد به ویژه نژاد شما را که رنج فزونست نزدیک شاهان ز گنج چو بهرام چوبینه آمد پدید ز فرمان دیهیم ما سرکشید شما را دل از شهرهای فراخ به پیچید وز باغ و میدان و کاخ برین باستان راع و کوه بلند کده ساختید از نهیب گزند گر ای دون که نیرو دهد کردگار به کام دل ما شود روزگار ز پاداش نیکی فزایش کنیم برین پیش دستی نیایش کنیم همانا که آمد شما را خبر که ما را چه آمد ز اختر به سر ازین مارخوار اهرمن چهرگان ز دانایی و شرم بی بهرگان نه گنج و نه نام و نه تخت و نژاد همی‌داد خواهند گیتی بباد بسی گنج و گوهر پراگنده شد بسی سر به خاک اندر آگنده شد چنین گشت پرگار چرخ بلند که آید بدین پادشاهی گزند ازین زاغ ساران بی‌آب و رنگ نه هوش و نه دانش نه نام و نه ننگ که نوشین روان دیده بود این به خواب کزین تخت به پراگند رنگ و آب چنان دید کز تازیان صد هزار هیونان مست و گسسته مهار گذر یافتندی به اروند رود نماندی برین بوم بر تار و پود به ایران و بابل نه کشت و درود به چرخ زحل برشدی تیره دود هم آتش به مردی به آتشکده شدی تیره نوروز و جشن سده از ایوان شاه جهان کنگره فتادی به میدان او یکسره کنون خواب راپاسخ آمد پدید ز ما بخت گردن بخواهد کشید شود خوار هرکس که هست ارجمند فرومایه را بخت گردد بلند پراگنده گردد بدی در جهان گزند آشکارا و خوبی نهان بهر کشوری در ستمگاره‌ای پدید آید و زشت پتیاره‌ای نشان شب تیره آمد پدید همی روشنایی بخواهد پرید کنون ما به دستوری رهنمای همه پهلوانان پاکیزه رای به سوی خراسان نهادیم روی بر مرزبانان دیهیم جوی ببینیم تا گردش روزگار چه گوید بدین رای نا استوار پس اکنون ز بهر کنارنگ طوس بدین سو کشیدیم پیلان وکوس فرخ زاد با ما ز یک پوستست به پیوستگی نیز هم دوستست بالتونیه‌ست او کنون رزمجوی سوی جنگ دشمن نهادست روی کنون کشمگان پور آن رزمخواه بر ما بیامد بدین بارگاه بگفت آنچ آمد ز شایستگی هم ازبندگی هم ز بایستگی شیندیم زین مرزها هرچ گفت بلندی و پستی و غار و نهفت دژ گنبدین کوه تا خرمنه دگر لاژوردین ز بهر بنه ز هر گونه بنمود آن دل گسل ز خوبی نمود آنچ بودش به دل وزین جایگه شد بهر جای کس پژوهنده شد کارها پیش وپس چنین لشکری گشن ما را که هست برین تنگ دژها نشاید نشست نشستیم و گفتنیم با رای زن همه پهلوانان شدند انجمن ز هر گونه گفتیم و انداختیم سر انجام یکسر برین ساختیم که از تاج و ز تخت و مهر و نگین همان جامهٔ روم و کشمیر و چین ز پر مایه چیزی که آمد بدست ز روم و ز طایف همه هرچ هست همان هرچه از ماپراگند نیست گر از پوشش است ار ز افگند نیست ز زرینه و جامهٔ نابرید ز چیزی که آن رانشاید کشید هم از خوردنیها ز هر گونه ساز که ما را بیاید برو بر نیاز ز گاوان گردون کشان چل هزار که رنج آورد تا که آید به کار به خروار زان پس ده و دو هزار به خوشه درون گندم آرد ببار همان ارزن و پسته و ناردان بیارد یکی موبدی کاردان شتروار زین هریکی ده هزار هیونان بختی بیارند بار همان گاو گردون هزار از نمک بیارند تا بر چه گردد فلک ز خرما هزار و ز شکر هزار بود سخته و راست کرده شمار ده و دو هزار انگبین کندره بدژها کشند آن همه یکسره نمک خورده سرپوست چون چل هزار بیارند آن راکه آید به کار شتروار سیصد ز زربفت شاه بیارند بر بارها تا دو ماه بیاید یکی موبدی با گروه ز گاه شمیران و از را به کوه به دیدار پیران و فرهنگیان بزرگان که‌اند از کنارنگیان به دو روز نامه به دژها نهند یکی نامه گنجور ما را دهند دگر خود بدارند با خویشتن بزرگان که باشند زان انجمن همانا بران راغ و کوه بلند ز ترک و ز تازی نیاید گزند شما را بدین روزگار سترگ یکی دست باشد بر ما بزرگ هنرمند گوینده دستور ما بفرماید اکنون به گنج‌ور ما که هرکس این را ندارد به رنج فرستد ورا پارسی جامه پنج یکی خوب سربند پیکر به زر بیابند فرجام زین کار بر بدین روزگار تباه و دژم بیابد ز گنجور ما چل درم به سنگ کسی کو بود زیردست یکی زین درمها گر اید بدست از آن شست بر سر شش و چاردانگ بیارد نبشته بخواند به بانگ بیک روی برنام یزدان پاک کزویست امید و زو ترس وباک دگر پیکرش افسر و چهر ما زمین بارور گشته از مهر ما به نوروز و مهر آن هم آراستست دو جشن بزرگست و با خواستست درود جهان بر کم آزار مرد کسی کو ز دیهیم ما یاد کرد بلند اختری نامجویی سوار بیامد به کف نامهٔ شهریار
1,932	بخش ۹	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	وزان جایگه برکشیدند کوس ز بست و نشاپور شد تا به طوس خبر یافت ماهوی سوری ز شاه که تا مرز طوس اندر آمد سپاه پذیره شدش با سپاه گران همه نیزه داران جوشن وران چو پیداشد آن فر و اورند شاه درفش بزرگی و چندان سپاه پیاده شد از باره ماهوی زود بران کهتری بندگیها فزود همی‌رفت نرم از بر خاک گرم دو دیده پر از آب کرده ز شرم زمین را ببوسید و بردش نماز همی‌بود پیشش زمانی دراز فرخ زاد چون روی ماهوی دید سپاهی بران سان رده برکشید ز ماهوی سوری دلش گشت شاد برو بر بسی پندها کرد یاد که این شاه را از نژادکیان سپردم تو را تا ببندی میان نباید که بادی برو بر جهد وگر خود سپاسی برو برنهد مرا رفت باید همی سوی ری ندانم که کی بینم این تاج کی که چون من فراوان به آوردگاه شد از جنگ آن نیزه‌داران تباه چو رستم سواری به گیتی نبود نه گوش خردمند هرگز شنود بدست یکی زاغ سرکشته شد به من بر چنین روز برگشته شد که یزدان ورا جای نیکان دهاد سیه زاغ را درد پیکان دهاد بدو گفت ماهوی کای پهلوان مرا شاه چشمست و روشن روان پذیرفتم این زینهار تو را سپهر تو را شهریار تو را فرخ زاد هرمزد زان جایگاه سوی ری بیامد به فرمان شاه برین نیز بگذشت چندی سپهر جداشد ز مغز بد اندیش مهر شبان را همی تخت کرد آرزوی دگرگونه‌تر شد به آیین و خوی تن خویش یک چند بیمار کرد پرستیدن شاه دشوار کرد
1,933	بخش ۱۰	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	یکی پهلوان بود گسترده کام نژادش ز طرخان و بیژن بنام نشستش به شهر سمرقند بود بران مرز چندیش پیوند بود چو ماهوی بدبخت خودکامه شد ازو نزد بیژن یکی نامه شد که ای پهلوان زادهٔ بی‌گزند یکی رزم پیش آمدت سودمند که شاه جهان با سپاه ای درست ابا تاج و گاهست و با افسرست گرآیی سر و تاج و گاهش تو راست همان گنج و چتر سیاهش تو راست چو بیژن نگه کرد و آن نامه دید جهان پیش ماهوی خودکامه دید به دستور گفت ای سر راستان چه داری بیاد اندرین داستان به یاری ماهوی گر من سپاه برانم شود کارم ایدر تباه به من برکند شاه چینی فسوس مرا بی‌منش خواند و چاپلوس وگرنه کنم گوید از بیم کرد همی‌ترسد از روز ننگ و نبرد چنین داد دستور پاسخ بدوی که ای شیر دل مرد پرخاشجوی از ایدر تو را ننگ باشد شدن به یاری ماهوی و باز آمدن به برسام فرمای تا با سپاه بیاری شود سوی آن رزمگاه به گفتار سوری شوی سوی جنگ سبکسار خواند تار مرد سنگ چنین گفت بیژن که اینست رای مرا خود نجنبید باید ز جای به برسام فرمود تا ده هزار نبرده سواران خنجرگزار به مرو اندرون ساز جنگ آورد مگر گنج ایران به چنگ آورد سپاه از بخارا چو پران تذرو بیامد به یک هفته تا شهر مرو شب تیره هنگام بانگ خروس از آن مرز برخاست آواز کوس جهاندار زین خود نه آگاه بود که ماهوی سوریش بدخواه بود به شبگیر گاه سپیده دمان سواری سوی خسرو آمد دوان که ماهوی گوید که آمد سپاه ز ترکان کنون برچه رایست شاه سپهدار خانست و فغفور چین سپاهش همی بر نتابد زمین بر آشفت و جوشن بپوشید شاه شد از گرد گیتی سراسر سیاه چو نیروی پرخاش ترکان بدید بزد دست و تیغ از میان برکشید به پیش سپاه اندر آمد چو پیل زمین شد به کردار دریای نیل چو بر لشکر ترک بر حمله برد پس پشت او در نماند ایچ گرد همه پشت بر تاجور گاشتند میان سوارانش بگذاشتند چو برگشت ماهوی شاه جهان بدانست نیرنگ او در نهان چنین بود ماهوی را رای و راه که او ماند اندر میان سپاه شهنشاه در جنگ شد ناشکیب همی‌زد به تیغ و به پای و رکیب فراوان از آن نامداران بشکت چو بیچاره‌تر گشت بنمود پشت ز ترکان بسی بود در پشت اوی یکی کابلی تیغ در مشت اوی همی‌تاخت جوشان چو از ابر برق یکی آسیا بد برآن آب زرق فرود آمد از باره شاه جهان ز بدخواه در آسیا شد نهان سواران بجستن نهادند روی همه زرق ازو شد پر از گفت و گوی ازو بازماند اسپ زرین ستام همان گرز و شمشیر زرین نیام بجستنش ترکان خروشان شدند از آن باره و ساز جوشان شدند نهان گشته در خانهٔ آسیا نشست از بر خشک لختی گیا چنین است رسم سرای فریب فرازش بلند و نشیبش نشیب بدانگه که بیدار بد بخت اوی بگردون کشیدی فلک تخت اوی کنون آسیابی بیامدش بهر ز نوشش فراوان فزون بود زهر چه بندی دل اندر سرای فسوس که هزمان به گوش آید آواز کوس خروشی برآید که بربند رخت نبینی به جز دخمهٔ گور تخت دهان ناچریده دودیده پرآب همی‌بود تا برکشید آفتاب گشاد آسیابان در آسیا به پشت اندرون بار و لختی گیا فرومایه‌ای بود خسرو به نام نه تخت و نه گنج و نه تاج و نه کام خور خویش زان آسیا ساختی به کاری جزین خود نپرداختی گوی دید برسان سرو بلند نشسته بران سنگ چون مستمند یکی افسری خسروی بر سرش درفشان ز دیبای چینی برش به پیکر یکی کفش زرین بپای ز خوشاب و زر آستین قبای نگه کرد خسرو بدو خیره ماند بدان خیرگی نام یزدان بخواند بدو گفت کای شاه خورشید روی برین آسیا چون رسیدی تو گوی چه جای نشستت بود آسیا پر از گندم و خاک و چندی گیا چه مردی به دین فر و این برز و چهر که چون تو نبیند همانا سپهر از ایرانیانم بدو گفت شاه هزیمت گرفتم ز توران سپاه بدو آسیابان به تشویر گفت که جز تنگ دستی مرانیست جفت اگر نان کشکینت آید به کار ورین ناسزا ترهٔ جویبار بیارم جزین نیز چیزی که هست خروشان بود مردم تنگ دست به سه روز شاه جهان را ز رزم نبود ایچ پردازش خوان و بزم بدو گفت شاه آنچ داری بیار خورش نیز با برسم آید به کار سبک مرد بی مایه چبین نهاد برو تره و نان کشکین نهاد ببرسم شتابید و آمد به راه به جایی که بود اندران واژگاه بر مهتر زرق شد بی‌گذار که برسم کند زو یکی خواستار بهر سو فرستاد ماهوی کس ز گیتی همی شاه را جست و بس از آن آسیابان بپرسید مه که برسم کرا خواهی ای روزبه بدو گفت خسرو که در آسیا نشستست کنداوری برگیا به بالا به کردار سرو سهی به دید را خورشید با فرهی دو ابرو کمان و دو نرگس دژم دهن پر ز باد ابروان پر زخم ببرسم همی واژ خواهد گرفت سزد گر بمانی ازو در شگفت یکی کهنه چبین نهادم به پیش برو نان کشکین سزاوار خویش بدو گفت مهترکز ایدر بپوی چنین هم به ماهوی سوری بگوی نباید که آن بد نژاد پلید چو این بشنود گوهر آرد پدید سبک مهتر او را بمردی سپرد جهان دیده را پیش ماهوی برد بپرسید ماهوی زین چاره جوی که برسم کرا خواستی راست گوی چنین داد پاسخ ورا ترسکار که من بار کردم همی خواستار در آسیا را گشادم به خشم چنان دان که خورشید دیدم به چشم دو نرگس چونر آهو اندر هراس دو دیده چو از شب گذشته سه پاس چو خورشید گشتست زو آسیا خورش نان خشک و نشستش گیا هر آنکس که او فر یزدان ندید ازین آسیابان بباید شنید پر از گوهر نابسود افسرش ز دیبای چینی فروزان برش بهاریست گویی در اردیبهشت به بالای او سرو دهقان نکشت
1,934	بخش ۱۱	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چو ماهوی دل را برآورد گرد بدانست کو نیست جز یزدگرد بدو گفت بشتاب زین انجمن هم اکنون جدا کن سرش را ز تن و گرنه هم اکنون ببرم سرت نمانم کسی زنده از گوهرت شنیدند ازو این سخن مهتران بزرگان بیدار و کنداوران همه انجمن گشت ازو پر ز خشم زبان پر ز گفتار و پر آب چشم بکی موبدی بود رادوی نام به جان و خرد برنهادی لگام به ماهوی گفت ای بد اندیش مرد چرا دیو چشم تو را تیره کرد چنان دان که شاهی و پیغمبری دو گوهر بود در یک انگشتری ازین دو یکی را همی‌بشکنی روان و خرد را به پا افگنی نگر تا چه گویی بپرهیز ازین مشو بد گمان با جهان آفرین نخستین ازو بر تو آید گزند به فرزند مانی یکی کشتمند که بارش کبست آید و برگ خون به زودی سرخویش بینی نگون همی دین یزدان شود زو تباه همان برتو نفرین کند تاج و گاه برهنه شود درجهان زشت تو پسر بدرود بی‌گمان کشت تو یکی دین‌وری بود یزدان پرست که هرگز نبردی به بد کار دست که هرمزد خراد بدنام او بدین اندرون بود آرام او به ماهوی گفت ای ستمگاره مرد چنین از ره پاک یزدان مگرد همی تیره بینم دل و هوش تو همی خار بینم در آغوش تو تنومند و بی‌مغز و جان نزار همی دود ز آتش کنی خواستار تو را زین جهان سرزنش بینم آز ببر گشتنت گرم و رنج گداز کنون زندگانیت ناخوش بود چو رفتی نشستت در آتش بود نشست او و شهروی بر پای خاست به ماهوی گفت این دلیری چراست شهنشاه را کارزار آمدی ز خان و ز فغفور یار آمدی ازین تخمهٔ بی‌کس بسی یافتند که هرگز بکشتنش نشتافتند توگر بنده‌ای خون شاهان مریز که نفرین بود بر تو تا رستخیز بگفت این و بنشست گریان به درد پر از خون دل و مژه پر آب زرد چو بنشست گریان بشد مهرنوش پر از درد با ناله و با خروش به ماهوی گفت ای بد بد نژاد که نه رای فرجام دانی نه داد ز خون کیان شرم دارد نهنگ اگر کشته بیند ندرد پلنگ ایا بتر از دد به مهر و به خوی همی گاه شاه آیدت آرزوی چو بر دست ضحاک جم کشته شد چه مایه سپهر از برش گشته شد چو ضحاک بگرفت روی زمین پدید آمد اندر جهان آبتین بزاد آفریدون فرخ نژاد جهان را یکی دیگر آمد نهاد شنیدی که ضحاک بیدادگر چه آورد از آن خویشتن را به سر برو سال بگذشت مانا هزار به فرجام کار آمدش خواستار و دیگر که تور آن سرافراز مرد کجا آز ایران ورا رنجه کرد همان ایرج پاک دین را بکشت برو گردش آسمان شد درشت منوچهر زان تخمهٔ آمد پدید شد آن بند بد را سراسر کلید سه دیگر سیاوش ز تخم کیان کمر بست بی‌آرزو در میان به گفتار گرسیوز افراسیاب ببرد از روان و خرد شرم و آب جهاندار کیخسرو از پشت اوی بیامد جهان کرد پر گفت و گوی نیا را به خنجر به دو نیم کرد سرکینه جویان پر از بیم کرد چهارم سخن کین ارجاسپ بود که ریزنده خون لهراسپ بود چو اسفندیار اندر آمد به جنگ ز کینه ندادش زمانی درنگ به پنجم سخن کین هرمزد شاه چو پرویز را گشن شد دستگاه به بندوی و گستهم کرد آنچ کرد نیاساید این چرخ گردان ز گرد چو دستش شد او جان ایشان ببرد در کینه را خوار نتوان شمرد تو را زود یاد آید این روزگار بپیچی ز اندیشهٔ نابکار تو زین هرچ کاری پسر بدرود زمانه زمانی همی‌نغنود به پرهیز زین گنج آراسته وزین مردری تاج و این خواسته همی سر بپیچی به فرمان دیو ببری همی راه گیهان خدیو به چیزی که بر تو نزیبد همی ندانی که دیوت فریبد همی به آتش نهال دلت را مسوز مکن تیره این تاج گیتی فروز سپاه پراگنده را گرد کن وزین سان که گفتی مگردان سخن ازیدر به پوزش بر شاه رو چو بینی ورا بندگی ساز نو وزان جایگه جنگ لشکر بسیچ ز رای و ز پوزش میاسای هیچ کزین بدنشان دو گیتی شوی چو گفتار دانندگان نشنوی چو کاری که امروز بایدت کرد به فردا رسد زو برآرند گرد همی یزدگرد شهنشاه را بتر خواهی ازترک بدخواه را که در جنگ شیرست برگاه شاه درخشان به کردار تابنده ماه یکی یادگاری ز ساسانیان که چون او نبندد کمر بر میان پدر بر پدر داد و دانش‌پذیر ز نوشین روان شاه تا اردشیر بود اردشیرش به هشتم پدر جهاندار ساسان با داد و فر که یزدانش تاج کیان برنهاد همه شهریارانش فرخ نژاد چو تو بود مهتر به کشور بسی نکرد اینچنین رای هرگز کسی چو بهرام چوبین که سیصد هزار عناندار و برگستوانور سوار به یک تیر او پشت برگاشتند بدو دشت پیکار بگذاشتند چواز رای شاهان سرش سیر گشت سر دولت روشنش زیر گشت فرآیین که تخت بزرگی بجست نبودش سزا دست بد را بشست بران گونه برکشته شد زار و خوار گزافه بپرداز زین روزگار بترس از خدای جهان آفرین که تخت آفریدست و تاج و نگین تن خویش بر خیره رسوا مکن که بر تو سر آرند زود این سخن هر آنکس که با تو نگوید درست چنان دان که او دشمن جان تست تو بیماری اکنون و ما چون پزشک پزشک خروشان به خونین سرشک تو از بندهٔ بندگان کمتری به اندیشهٔ دل مکن مهتری همی کینه با پاک یزدان نهی ز راه خرد جوی تخت مهی شبان زاده را دل پر از تخت بود ورا پند آن موبدان سخت بود چنین بود تا بود و این تازه نیست که کار زمانه بر اندازه نیست یکی رابرآرد به چرخ بلند یکی را کند خوار و زار و نژند نه پیوند با آن نه با اینش کین که دانست راز جهان آفرین همه موبدان تا جهان شد سیاه بر آیین خورشید بنشست ماه به گفتند زین گونه با کینه جوی نبد سوی یک موی زان گفت وگوی چوشب تیره شد گفت با موبدان شمارا بباید شد ای بخردان من امشب بگردانم این با پسر زهر گونه‌ای دانش آرم ببر ز لشگر بخوانیم داننده بیست بدان تا بدین بر نباید گریست برفتند دانندگان از برش بیامد یکی موبد از لشکرش چو بنشست ماهوی با راستان چه بینید گفت اندرین داستان اگر زنده ماند تن یزدگرد ز هر سو برو لشکر آیند گرد برهنه شد این راز من در جهان شنیدند یکسر کهان و مهان بیاید مرا از بدش جان به سر نه تن ماند ایدر نه بوم و نه بر چنین داد پاسخ خردمند مرد که این خود نخستین نبایست کرد اگر شاه ایران شود دشمنت ازو بد رسد بی‌گمان برتنت وگر خون او را بریزی بدست که کین خواه او در جهان ایزدست چپ و راست رنجست و اندوه و درد نگه کن کنون تا چه بایدت کرد پسر گفت کای باب فرخنده رای چو دشمن کنی زو بپرداز جای سپاه آید او را ز ما چین و چین به ما بر شود تنگ روی زمین تو این را چنین خردکاری مدان چوچیره شدی کام مردان بران گر از دامن او درفشی کنند تو را با سپاه از بنه برکنند
1,935	بخش ۱۲	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چو بشنید ماهوی بیدادگر سخن‌ها کجا گفت او را پسر چنین گفت با آسیابان که خیز سواران ببر خون دشمن بریز چو بشنید از او آسیابان سخن نه سر دید از آن کار پیدا نه بن شبانگاه نیران خرداد ماه سوی آسیا رفت نزدیک شاه ز درگاه ماهوی چون شد برون دو دیده پر از آب، دل پر ز خون سواران فرستاد ماهوی زود پس آسیابان به کردار دود بفرمود تا تاج و آن گوشوار همان مهر و آن جامهٔ شاه‌وار نباید که یک‌سر پر از خون کنند ز تن جامهٔ شاه بیرون کنند بشد آسیابان دو دیده پر آب به زردی دو رخساره چون آفتاب همی گفت کای روشن کردگار تویی برتر از گردش روزگار تو زین ناپسندیده فرمان او هم اکنون بپیچان تن و جان او بر شاه شد دل پر از شرم و باک رخانش پر آب و دهانش چو خاک به نزدیک تنگ اندر آمد به هوش چنان چون کسی راز گوید به گوش یکی دشنه زد بر تهیگاه شاه رهاشد به زخم اندر از شاه آه به خاک اندر آمد سر و افسرش همان نان کشکین به پیش اندرش اگر راه یابد کسی زین جهان بباشد، ندارد خرد در نهان ز پرورده سیر آید این هفت گرد شود کشته بر بی‌گنه یزدگرد بر این گونه بر تاجداری بمرد که از لشکر او سواری نبرد خرد نیست با گرد گردان سپهر نه پیدا بود رنج و خشمش ز مهر همان به که گیتی نبینی به چشم نداری ز کردار او مهر و خشم سواران ماهوی شوریده بخت بدیدند کآن خسروانی درخت ز تخت و ز آوردگه آرمید بشد هر کسی روی او را بدید گشادند بند قبای بنفش همان افسر و طوق و زرّینه کفش فگنده تن شاه ایران به خاک پر از خون و پهلو به شمشیر چاک ز پیش شهنشاه برخاستند زبان را به نفرین بیاراستند که ماهوی را باد تن همچنین پر از خون فگنده به روی زمین به نزدیک ماهوی رفتند زود ابا یاره و گوهر نابسود به ماهوی گفتند کآن شهریار بر آمد ز آرام و از کارزار بفرمود کو را به هنگام خواب از آن آسیا افگنند اندر آب بشد تیز بد مهر دو پیشکار کشیدند پر خون تن شهریار کجا ارج آن کشته نشناختند به گرداب زرق اندر انداختند چو شب روز شد مردم آمد پدید دو مرد گرانمایه آنجا رسید از آن سوگواران پرهیزگار بیامد یکی بر لب جویبار تن او برهنه بدید اندر آب بشورید و آمد هم اندر شتاب چنین تا در خانه راهب رسید بدان سوگواران بگفت آن چه دید که شاه زمانه به غرق اندرست برهنه به گرداب زرق اندرست برفتند زان سوگواران بسی سکوبا و رهبان ز هر در کسی خروشی بر آمد ز راهب به درد که ای تاجور شاه آزاد مرد چنین گفت راهب که این کس ندید نه پیش از مسیح این سخن کس شنید که بر شهریاری زند بنده‌ای یکی بد نژادی و افگنده‌ای بپرورد تا بر تنش بد رسد از این بهر ماهوی نفرین سزد دریغ آن سر و تاج و بالای تو دریغ آن دل و دانش و رای تو دریغ آن سر تخمهٔ اردشیر دریغ این جوان و سوار هژیر تنومند بودی خرد با روان ببردی خبر زین به نوشین‌روان که در آسیا ماه روی تو را جهاندار و دیهیم جوی تو را به دشنه جگرگاه بشکافتند برهنه به آب اندر انداختند سکوبا از آن سوگواران چهار برهنه شدند اندران جویبار گشاده تن شهریار جوان نبیره‌ی جهاندار نوشین‌روان به خشکی کشیدند زان آبگیر بسی مویه کردند برنا و پیر به باغ اندرون دخمه‌ای ساختند سرش را به ابر اندر افراختند سر زخم آن دشنه کردند خشک به دبق و به قیر و به کافور و مشک بیاراستندش به دیبای زرد قصب زیر و دستی زبر لاژورد می و مشک و کافور و چندی گلاب سکوبا بیندود بر جای خواب چه گفت آن گرانمایه دهقان مرو که بنهفت بالای آن زاد سرو که بخشش ز کوشش بود در نهان که خشنود بیرون شود زین جهان دگر گفت اگر چند خندان بود چنان دان که از دردمندان بود که از چرخ گردان پذیرد فریب که او را نماید فراز و شیب دگر گفت کآن را تو دانا مخوان که تن را پرستد نه راه روان همی‌خواسته جوید و نام بد بترسد روانش ز فرجام بد دگر گفت اگر شاه لب را ببست نبیند همی تاج و تخت نشست نه مهر و پرستندهٔ بارگاه نه افسر نه کشور نه تاج و کلاه دگر گفت کز خوب گفتار اوی ستایش ندارم سزاوار اوی همی سرو کشت او به باغ بهشت ببیند روانش درختی که کشت دگر گفت یزدان روانت ببرد تنت را بدین سوگواران سپرد روان تو را سودمند این بود تن بد کنش را گزند این بود کنون در بهشت است بازار شاه به دوزخ کند جان بدخواه راه دگر گفت کای شاه دانش پذیر که با شهریاری و با اردشیر درودی همان بر که کشتی به باغ درفشان شد آن خسروانی چراغ دگر گفت کای شهریار جوان بخفتی و بیدار بودت روان لبت خامش و جان به چندین گله برفت و تنت ماند ایدر یله تو بیکاری و جان به کار اندر است تن بد سگالت به بار اندر است بگوید روان گر زبان بسته شد بیاسود جان گر تنت خسته شد اگر دست بیکار گشت از عنان روانت به چنگ اندر آرد سنان دگر گفت کای نامبردار نو تو رفتی و کردار شد پیش رو تو را در بهشت است تخت این بس است زمین بلا بهر دیگر کس است دگر گفت کآن کس که او چون تو کشت ببیند کنون روزگار درشت سقف گفت ما بندگان تویم نیایش کن پاک جان تویم که این دخمه پر لاله باغ تو باد کفن دشت شادی و راغ تو باد بگفتند و تابوت برداشتند ز هامون سوی دخمه بگذاشتند بر آن خوابگه رفت ناکام شاه سر آمد بر او رنج و تخت و کلاه
1,936	بخش ۱۳	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چنین دادخوانیم بر یزدگرد وگرکینه خوانیم ازین هفت گرد اگر خود نداند همی کین و داد مرا فیلسوف ایچ پاسخ نداد وگر گفت دینی همه بسته گفت بماند همی پاسخ اندر نهفت اگر هیچ گنجست ای نیک رای بیارای و دل را به فردا مپای که گیتی همی بر تو بر بگذرد زمانه دم ما همی‌بشمرد در خوردنت چیره کن برنهاد اگر خود بمانی دهد آنک داد مرا دخل و خرج ار برابر بدی زمانه مرا چون برادر بدی تگرگ آمدی امسال برسان مرگ مرا مرگ بهتر بدی از تگرگ در هیزم و گندم و گوسفند ببست این برآورده چرخ بلند می‌آور که از روزمان بس نماند چنین تا بود و برکس نماند
1,937	بخش ۱۴	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	کس آمد به ماهوی سوری بگفت که شاه جهان گشت با خاک جفت سکوبا و قسیس و رهبان روم همه سوگواران آن مرز و بوم برفتند با مویه برنا و پیر تن شاه بردند زان آبگیر یکی دخمه کردند او رابه باغ بلند و بزرگیش برتر ز راغ چنین گفت ماهوی بدبخت و شوم که ایران نبد پیش از این خویش روم فرستاد تا هر که آن دخمه کرد هم آنکس کزان کار تیمار خورد بکشتند و تاراج کردند مرز چنین بود ماهوی را کام و ارز ازان پس بگرد جهان بنگرید ز تخم بزرگان کسی را ندید همان تاج با او بد و مهر شاه شبان زاده را آرزو کردگاه همه رازدارانش را پیش خواند سخن هرچ بودش به دل در براند به دستور گفت ای جهاندیده مرد فراز آمد آن روز ننگ و نبرد نه گنجست بامن نه نام و نژاد همی‌داد خواهم سرخود بباد بر انگشتری یزدگردست نام به شمشیر بر من نگردند رام همه شهر ایران ورا بنده بود اگر خویش بد ار پراگنده بود نخواند مرا مرد داننده شاه نه بر مهرم آرام گیرد سپاه جزین بود چاره مرا در نهان چرا ریختم خون شاه جهان همه شب ز اندیشه پر خون بدم جهاندار داند که من چون بدم بدو رای زن گفت که اکنون گذشت ازین کار گیتی پر آواز گشت کنون بازجویی همی کارخویش که بگسستی آن رشتهٔ تار خویش کنون او بدخمه درون خاک شد روان ورا زهر تریاک شد جهاندیدگان را همه گرد کن زبان تیز گردان به شیرین سخن چنین گوی کاین تاج انگشتری مرا شاه داد از پی مهتری چو دانست کامد ز ترکان سپاه چوشب تیره‌تر شد مرا خواند شاه مرا گفت چون خاست باد نبرد که داند به گیتی که برکیست گرد تواین تاج و انگشتری را بدار بود روز کین تاجت آید به کار مرانیست چیزی جزین در جهان همانا که هست این ز تازی نهان تو زین پس به دشمن مده گاه من نگه دار هم زین نشان راه من من این تاج میراث دارم ز شاه به فرمان او بر نشینم به گاه بدین چاره ده بند بد را فروغ که داند که این راستست از دروغ چوبشنید ماهوی گفتا که زه تو دستوری و بر تو بر نیست مه همه مهتران را ز لشکر بخواند وزین گونه چندین سخنها براند بدانست لشکر که این نیست راست به شوخی ورا سر بریدن سزاست یکی پهلوان گفت کاین کار تست سخن گر درستست گر نادرست چوبشنید بر تخت شاهی نشست به افسون خراسانش آمد بدست ببخشید روی زمین بر مهان منم گفت با مهر شاه جهان جهان را سراسر به بخشش گرفت ستاره نظاره برو ای شگفت به مهتر پسر داد بلخ و هری فرستاد بر هر سوی لشکری بد اندیشگان را همه برکشید بدانسان که از گوهر او سزید بدان را بهرجای سالار کرد خردمند را سرنگونسارکرد چو زیراندر آمد سر راستی پدید آمد از هر سوی کاستی چولشکر فراوان شد و خواسته دل مرد بی تن شد آراسته سپه را درم داد و آباد کرد سر دوده خویش پرباد کرد به آموی شد پهلو پیش رو ابا لشکری جنگ سازان نو طلایه به پیش سپاه اندرون جهان دیده‌ای نام او گرستون به شهر بخارا نهادند روی چنان ساخته لشکری جنگجوی بدو گفت ما را سمرقند و چاچ بباید گرفتن بدین مهر و تاج به فرمان شاه جهان یزدگرد که سالار بد او بر این هفت گرد ز بیژن بخواهم به شمشیر کین کزو تیره شد بخت ایران زمین
1,938	بخش ۱۵	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چنین تا به بیژن رسید آگهی که ماهوی بگرفت تخت مهی بهر سوی فرستاد مهر و نگین همی رام گردد برو بر زمین کنون سوی جیحون نهادست روی به پرخاش با لشکری جنگجوی بپرسید بیژن که تاجش که داد بروکرد گوینده آن کاریاد بدو گفت برسام کای شهریار چو من بردم از چاچ چندان سوار بیاوردم از مرو چندان بنه بشد یزدگرد از میان یک تنه تو را گفته بد تخت زرین اوی همان یارهٔ گوهر آگین اوی همان گنج و تاجش فرستم به چاج تو را باید اندر جهان تخت عاج به مرو اندرون رزم کردم سه روز چهارم چو بفروخت گیتی فروز شدم تنگدل رزم کردم درشت جفا پیشه ماهوی بنمود پشت چو ماهوی گنج خداوند خویش بیاورد بی‌رنج و بنهاد پیش چوآگنده شد مرد بی‌تن به چیز مرا خود تو گفتی ندیدست نیز به مرو اندرون بود لشکر دوماه به خوبی نکرد ایچ برمانگاه بکشت او خداوند را در نهان چنان پادشاهی بزرگ جهان سواری که گفتی میان سپاه همی‌برگذارد سر از چرخ ماه ز ترکان کسی پیش گرزش نرفت همی زو دل نامداران بگفت چو او کشته شد پادشاهی گرفت بدین گونه ناپارسایی گرفت طلایه همی‌گوید آمد سپاه نباید که بر ما بگیرند راه چو بدخواه جنگی به بالین رسید نباید تو را با سپاه آرمید چنین گل به پالیز شاهان مباد چو باشد نیاید ز پالیز یاد چو بشنید بیژن سپه گرد کرد ز ترکان سواران روز نبرد ز قجقار باشی بیامد دمان نجست ایچ‌گونه بره بر زمان چونزدیک شهر بخارا رسید همه دشت نخشب سپه گسترید به یاران چنین گفت که اکنون شتاب مدارید تا او بدین روی آب به پیکار ما پیش آرد سپاه مگر باز خواهیم زوکین شاه ازان پس بپرسید کز نامدار که ماند ایچ فرزند کاید به کار جهاندار شه را برادر به دست پسر گر نبود ایچ دختر به دست که او را بیاریم و یاری دهیم به ماهوی بر کامگاری دهیم بدو گفت به رسام کای شهریار سرآمد برین تخمهٔ بر روزگار بران شهرها تازیان راست دست که نه شاه ماند نه یزدان پرست چو بشنید بیژن سپه برگرفت ز کار جهان دست بر سرگرفت طلایه بیامد که آمد سپاه به پیکند سازد همی رزمگاه سپاهی بکشتی برآمد ز آب که از گرد پیدا نبود آفتاب سپهدار بیژن به پیش سپاه بیامد که سازد همی رزمگاه چو ماهوی سوری سپه را بدید تو گفتی که جانش ز تن برپرید ز بس جوشن و خود و زرین سپر ز بس نیزه و گر ز وچاچی تبر غمی شد برابر صفی برکشید هوا نیلگون شد زمین ناپدید
1,939	بخش ۱۶	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چو بیژن سپه را همه راست کرد به ایرانیان برکمین خواست کرد بدانست ماهوی و از قلبگاه خروشان برفت ازمیان سپاه نگه کرد بیژن درفشش بدید بدانست کو جست خواهد گزید به برسام فرمود کز قلبگاه به یکسو گذار آنک داری سپاه نباید که ماهوی سوری ز جنگ بترسد به جیحون کشد بی‌درنگ به تیزی ازو چشم خود برمدار که با او دگرگونه سازیم کار چو برسام چینی درفشش بدید سپه را ز لشکر به یکسو کشید همی‌تاخت تاپیش ریگ فرب پر آژنگ رخ پر ز دشنام لب مر او را بریگ فرب دربیافت رکابش گران کرد و اندر شتافت چو نزدیک ماهو برابر به بود نزد خنجر او را دلیری نمود کمربند بگرفت و او را ز زین برآورد و آسان بزد بر زمین فرود آمد و دست او را ببست به پیش اندر افگند و خود برنشست همانگه رسیدند یاران اوی همه دشت ازو شد پر از گفت و گوی ببرسام گفتند کاین را مبر بباید زدن گردنش راتبر چنین داد پاسخ که این راه نیست نه زین تاختن بیژن آگاه نیست همانگه به بیژن رسید آگهی که آمد بدست آن نهانی رهی جهانجوی ماهوی شوریده هش پر آزار و بی‌دین خداوندکش چو بشنید بیژن از آن شادشد ببالید وز اندیشه آزاد شد شراعی زدند از بر ریگ نرم همی‌رفت ماهوی چون باد گرم گنهکار چون روی بیژن بدید خرد شد ز مغز سرش ناپدید شد از بیم همچون تن بی‌روان به سر بر پراگند ریگ روان بدو گفت بیژن که ای بدنژاد که چون تو پرستار کس را مباد چرا کشتی آن دادگر شاه را خداوند پیروزی و گاه را پدر بر پدر شاه و خود شهریار ز نوشین روان در جهان یادگار چنین داد پاسخ که از بدکنش نیاید مگر کشتن و سرزنش بدین بد کنون گردن من بزن بینداز در پیش این انجمن بترسید کش پوست بیرون کشد تنش رابدان کینه در خون کشد نهانش بدانست مرد دلیر به پاسخ زمانی همی‌بود دیر چنین داد پاسخ که ای دون کنم که کین از دل خویش بیرون کنم بدین مردی و دانش و رای و خوی هم تاج وتخت آمدت آرزوی به شمشیر دستش ببرید و گفت که این دست را در بدی نیست جفت چو دستش ببرید گفتا دو پا ببرید تا ماند ایدر بجا بفرمود تا گوش و بینیش پست بریدند و خود بارگی برنشست بفرمود کاین را برین ریگ گرم بدارید تا خوابش آید ز شرم منادیگری گرد لشکر بگشت به درگاه هرخیمه‌ای برگذشت که ای بندگان خداوند کش مشورید بیهوده هرجای هش چو ماهوی باد آنکه بر جان شاه نبخشود هرگز مبیناد گاه سه پور جوانش به لشکر بدند همان هر سه با تخت و افسر بدند همان جایگه آتشی بر فروخت پدر را و هر سه پسر را بسوخت از آن تخمهٔ کس در زمانه نماند وگر ماند هرکو بدیدش براند بزرگان بر آن دوده نفرین کنند سرازکشتن شاه پرکین کنند که نفرین برو باد و هرگز مباد که او را نه نفرین فرستد بداد کنون زین سپس دور عمر بود چو دین آورد تخت منبر بود
1,940	بخش ۱۷	فردوسی	پادشاهی یزدگرد	چو بگذشت سال ازبرم شست و پنج فزون کردم اندیشهٔ درد و رنج به تاریخ شاهان نیاز آمدم به پیش اختر دیرساز آمدم بزرگان و با دانش آزادگان نبشتند یکسر همه رایگان نشسته نظاره من از دورشان تو گفتی بدم پیش مزدورشان جز احسنت از ایشان نبد بهره‌ام بکفت اندر احسنتشان زهره‌ام سربدره‌های کهن بسته شد وزان بند روشن دلم خسته شد ازین نامور نامداران شهر علی دیلمی بود کوراست بهر که همواره کارش بخوبی روان به نزد بزرگان روشن روان حسین قتیب است از آزادگان که ازمن نخواهد سخن رایگان ازویم خور و پوشش و سیم و زر وزو یافتم جنبش و پای و پر نیم آگه از اصل و فرع خراج همی‌غلتم اندر میان دواج جهاندار اگر نیستی تنگ دست مرا بر سرگاه بودی نشست چو سال اندر آمد به هفتاد ویک همی زیر بیت اندر آرم فلک همی گاه محمود آباد باد سرش سبز باد و دلش شاد باد چنانش ستایم که اندر جهان سخن باشد از آشکار ونهان مرا از بزرگان ستایش بود ستایش ورا در فزایش بود که جاوید باد آن خردمند مرد همیشه به کام دلش کارکرد همش رای و هم دانش وهم نسب چراغ عجم آفتاب عرب سرآمد کنون قصهٔ یزدگرد به ماه سفندار مد روز ارد ز هجرت شده پنج هشتادبار به نام جهانداور کردگار چواین نامور نامه آمد ببن ز من روی کشور شود پرسخن از آن پس نمیرم که من زنده‌ام که تخم سخن من پراگنده‌ام هر آنکس که دارد هش و رای و دین پس از مرگ بر من کند آفرین
2,051	رباعی شمارهٔ ۱	حافظ	رباعیات	جز نقش تو در نظر نیامد ما را جز کوی تو رهگذر نیامد ما را خواب ارچه خوش آمد همه را در عهدت حقا که به چشم در نیامد ما را
2,052	رباعی شمارهٔ ۲	حافظ	رباعیات	بر گیر شراب طرب‌انگیز و بیا پنهان ز رقیب سفله بستیز و بیا مشنو سخن خصم که بنشین و مرو بشنو ز من این نکته که برخیز و بیا
2,053	رباعی شمارهٔ ۳	حافظ	رباعیات	گفتم که لبت، گفت لبم آب حیات گفتم دهنت، گفت زهی حب نبات گفتم سخن تو، گفت حافظ گفتا شادی همه لطیفه گویان صلوات
2,054	رباعی شمارهٔ ۴	حافظ	رباعیات	ماهی که قدش به سرو می‌ماند راست آیینه به دست و روی خود می‌آراست دستارچه‌ای پیشکشش کردم گفت وصلم طلبی زهی خیالی که توراست
2,055	رباعی شمارهٔ ۵	حافظ	رباعیات	من باکمر تو در میان کردم دست پنداشتمش که در میان چیزی هست پیداست از آن میان چو بربست کمر تا من ز کمر چه طرف خواهم بربست
2,056	رباعی شمارهٔ ۶	حافظ	رباعیات	تو بدری و خورشید تو را بنده شده‌ست تا بندهٔ تو شده‌ست تابنده شده‌ست زان روی که از شعاع نور رخ تو خورشید منیر و ماه تابنده شده‌ست