Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

5502

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%A8%20%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE

अर्जुन मल्होत्रा

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः अर्जुन् मल्होत्रा भारतीय-उद्योगपतयः चित्रं योजनीयम्‎ सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः

5503

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%20%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A4%BE

देवांग मेहता

देवांग मेहता (आगस्ट् १० १९६२ - अप्रैल् १२ २००१) एषः न्यास्काम् नायकः आसीत्। भारतीय साफ़्ट्वेर् उध्यमस्य प्रगति एतस्य कारणात् इति कथ्यते। ब्यक्तिः सर्वे अपूर्णलेखाः गुजरातराज्यस्य व्यक्तयः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

5505

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%98%E0%A4%A8%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%BE

घनश्याम दास बिडला

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः Rs 2.80 Billion BITS Pilani Hyderabad Campus Foundation Laid AP CM Readies BITS Pilani Hyderabad Campus Milestone for BITS Pilani Hyderabad Chief Minister AP Lays the BITS Pilani Hyderabad Campus Foundation BITS Pilani Makes the Right Move at the Right Time People who shaped India In the Shadow of the Mahatma by Ghanshyam Das Birla भारतीय-उद्योगपतयः चित्रं योजनीयम्‎ सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5507

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%20%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9

सोहराब पिरोजशाह

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची स्टब्स् भारतसम्बद्धाः न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः उद्योगपतयः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

5508

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%20%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%20%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C

सोहराब पिरोजशाह गोदरेज

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः Godrej Corporate Website भारतीय-उद्योगपतयः चित्रं योजनीयम्‎ सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5509

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%AC%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C

जमनालाल बजाज

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः Jamnalal Bajaj Foundation official website भारतीय-उद्योगपतयः चित्रं योजनीयम् भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5510

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83

नारायणमूर्तिः

नारायणमूर्तिः (N. R. Narayana Murthy) (नागवार रामराव् नारायणमूर्तिः) इन्फोसिस्नामिकायाः भारतीय-सूचनातन्त्रज्ञानसंस्थायाः संस्थापकः । मैसूरुनगरे विद्यमानम् इन्फोसिस्प्रशिक्श्हणकेन्द्रं विश्वस्य अत्यन्तं सम्पन्मूलयुक्तेषु केन्द्रेषु अन्यतमं वर्तते । श्रेष्ठः उद्यमी नारायणमूर्तिः अत्युत्तमः सूचनातन्त्रज्ञानोद्यमी, आदर्शभारतीयश्च । विंशतिः वर्षाणि यावत् तस्याः संस्थायाः मुख्यकार्यनिर्वाहकाधिकारिरूपेण कार्यम् अकरोत् । तेनैव विश्वस्य सूचनातन्त्रज्ञानभूपटे भारतस्य नाम अमरं जातम् । अयं बहूनाम् उद्यमसंस्थानाम् उन्नतविद्यासंस्थानाञ्च निर्वाहकमण्डल्याः सदस्यः वर्तते । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Profile at Infosys N. R. Narayana Murthy Collected news and commentary at The Times of India भारतीय-उद्योगपतयः भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5511

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%8D%20%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0

एस् एल् किर्लोस्कर

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची सर्वे अपूर्णलेखाः महाराष्ट्रराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5512

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF

सुब्रत राय

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची "" भारतीय-उद्योगपतयः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5513

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%A6%20%E0%A4%96%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A4%BE

विनोद खोसला

भारतीय उद्योगपति। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः भारतीय-उद्योगपतयः भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5514

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%B0%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

सबीर भाटिया

भारतीय उद्योगपति। "" भारतीय-उद्योगपतयः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयोद्योगपतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5516

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%81%20%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87

मधु सप्रे

भारतीय रूपदर्शिनी। भारतीय-रूपदर्शिन्यः महाराष्ट्रराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया जीवतव्यक्तयः १९७१ जननम्

5517

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B7%20%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE

मनीष मल्होत्रा

मनीष मल्होत्रा भारतीय सौन्दर्यउद्योग। महाराष्ट्रराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९६६ जननम्

5518

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%20%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8

मिलिन्द सोमान

भारतीय सौन्दर्यउद्योग। संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया हिन्दीचलच्चित्राभिनेतारः सजीवव्यक्तयः १९६५ जननम्

5520

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%20%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%B2

रोहित बहल

रोहित बहल भारतीय रूपदर्शी । संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः कलाविदः चित्रं योजनीयम् १९६१ जननम्

5521

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2

इकबाल

भारतीय लेखकः। "" भारतीयलेखकाः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ न प्राप्तः भाषानुबन्धः स्टब्स् भारतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः

5522

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%A3%E0%A4%83

कल्हणः

भारतीय लेखकः। अनेन काश्‍मीरस्‍य इतिहास: लिखित: । एतस्‍य ऐतिहासिककाव्‍यस्‍य नामधेयं राजतरङ्गिणी इति । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Dhar, K. N. Kalhana - The Chronicler. Retrieved on November 15, 2008. Rajatarangini by Kalhana संस्कृतकवयः चित्रं योजनीयम्‎ संस्कृतलेखकसम्बद्धाः स्टब्स् सारमञ्जूषा योजनीया‎ सर्वे अपूर्णलेखाः द्वादशशताब्द्याः कवयः

5523

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83

प्रेमचन्दः

मुंशी-प्रेमचन्दः (जुलायि 31, 1880 – अक्टू. 8, 1936) तु आधुनिकहिन्दी-उर्दु-साहित्ययोः प्रख्यातः लेखकः आसीत्। स तु भारते व्यापकतया एव विंशतितमस्य शताब्दस्य हिन्दी-उर्दुयोः अग्र्यः लेखकः गण्यते। अयं ह्येकः उपन्यासलेखकः, कथालेखकः, नाटककारश्चासीत्। अस्य तु उपन्याससम्राट् इत्यभिधानं प्रसिद्धम्। जीवनम् प्रेमचन्दस्तु जुलायिमासस्य 31 तमायां 1880 तमे क्रि.वर्षे वाराणसीनिकटे लमहीनाम्नि ग्रामे अजायत। अस्य पिता मुंशी-अजायबलालः प्रेषविभागे लिपिक आसीत्। तस्य पितरौ तस्य धनपतराय (अर्थात् धनस्य स्वामी) इति नामकरणमकुरुताम्। तस्य पितृव्यः सम्पन्नः भूपतिः कश्चित् महाबीराख्यः तं नवाब् इति नाम अददत्। अयं खलु प्रेमचन्दस्य प्रथमतया चितः साहित्यिकाभिधानमभूत्। तस्य प्रारम्भिकी शिक्षा स्थानीये एकस्मिन् मदरसा इति पाठशालायां अभवत्। तत्र स उर्दुभाषां पठितवान्। प्रेमचन्दस्य पितरौ तस्याल्पायुषि एव परलोकं गतवन्तौ। साहित्यिक-कृतयः प्रेमचन्दः त्रिशताधिकानि लघुकथाः लिखितवान् अपि च चतुर्दश उपन्यासाः रचितवान्। बहवस्तस्य निबन्धाः, पत्राणि, नाटकानि अनुवादाश्च सन्ति। प्रेमचन्दस्य बह्वः कृतयः आङ्ग्लभाषायां रूसीयभाषायां च अनूदिताः सन्ति। तस्य अन्तिम उपन्यासः गोदान इत्ययं हिन्दीभाषायाः उत्कृष्टतमः उपन्यासः परिगण्यते। तस्य प्रमुखपात्रः होरी इत्ययं दरिद्रकृषकः। स तु उत्कण्ठितः एकां धेनुमवाप्तुम्। यस्मात् सा ग्रामीणे भारते सम्पत्त्याः प्रतिष्ठायाश्च प्रतिमानम्। कफ़न् इत्यस्मिन् एकः अकिञ्चनजनः तस्य मृतायाः भार्यायाः अन्तिमसंस्कारं कर्तुं धनं एकत्रीकरोति, परन्तु तद्धनं भोजनपानयोः व्यययति। ग्रन्थाः कफन (लघु कथा) गोदान सेवासदन निर्मला कर्मभूमि मनोरमा प्रेमाश्रम गबन मानसरोवर रंगभूमि सन्दर्भाः बाह्यसम्पर्कतन्तुः Premchand's novels as Free PDFs at www.hindustanbooks.com Premchand's complete work in Gadya Kosh Collection of Stories in PDF Format – IIT Kanpur Initiative Premchand Ghar mein , a biography by Premchand's wife Shiva Rani Devi (in Hindi) भारतीयलेखकाः विषयः वर्धनीयः

5524

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE

अमृता प्रीतम

अमृता प्रीतम् (३१ आगस्ट् १९१९-३१ अक्टोबर् २००५) भारतीया लेखिका कवयित्री च या पञ्जाबीभाषया हिन्दीभाषया च अलिखत् । पञ्जाबीभाषायाः इयं प्रथमा महिला उपन्यासरचयित्री, कवयित्री, प्रबन्धरकयित्री, २० शतकस्य प्रमुखा कवयित्री इति च परिगण्यते । षड्-दशकानाम् अस्याः वृत्तिजीवने तया शताधिकानि पुस्तकानि लिखितानि । काव्यं, जीवनचरितं, काल्पनिककथानकं, प्रबन्धाः, पञ्जाबीजानपदगीतसङ्ग्रहः, आत्मचरितञ्च अन्यतमानि सन्ति । एतेषु बहूनि पुस्तकानि अन्याभिः भारतीयभाषाभिः वैदेशिकभाषाभिश्च अनूक्तानि सन्ति । भारतीया लेखिका । पञ्जाबराज्यस्य व्यक्तयः महिला-लेखाभियानम् २०१५ पञ्जाबराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5525

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE%20%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AC

मिर्जा गालिब

भारतीयः लेखकः। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Complete Mirza Ghalib Shayari Collection Research Based Segregation of Ghalib's Poetry into Love and Sad Poetry Ballimaran.com Haveli of Mirza Ghalib, Chandni Chowk, Delhi Ghalib Institute, New Delhi A Visit to Mirza Ghalib's Haveli in Ballimara, Old Delhi Ghalib in Love Loharu Family Now available Mirza Galib's Qoutes on Mehfileshayari.in भारतीयलेखकाः अन्यभाषासाहित्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5526

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%20%E0%A4%95%E0%A5%87%20%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A5%8D

आर के नारायणन्

आर के नारायणन् अस्य पूर्णनाम रासिपुरम् कृष्णस्वामी अय्यर् नारायणस्वामी एषः एकः भारतीयः आङ्ग्लभाषालेखकः आसीत्। एतस्य बहवः रचनाः तदीयस्य काल्पनिकपुरस्य 'माल्गुडि' इत्येतस्य स्थलस्य पृष्ठभूमिकायुक्ताः सन्ति। तेषु 'स्वामि अन्ड् फ़्रेन्ड्स्', 'द इङ्ग्लिष् टीचर्', 'द ब्याचलर् आफ़् आर्ट्स्' इत्यादयः कृतयः प्रमुखाः सन्ति । बाह्यसम्पर्कतन्तुः आर् के नारायणन् भारतीयलेखकाः स्टब्स् भारतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः

5527

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0%20%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%20%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A5%80

मनोहर श्याम जोशी

आङ्ग्लविकिपीडियातः अनूदितम् मनोहरश्यामजोशी (1933–2006) हिन्दीभाषायाः कश्चित् लेखकः, पत्रकारः, पटकथालेखकश्चासीत्। तस्य महत्तमा ख्यातिः भारतीयदूरदृश्यतन्त्रे प्रथमस्य धारावाहिकस्य हम् लोग् (वयं लोकाः/जनाः) इत्यस्य लेखनात् विद्यते। अन्यास्तस्य कृतयश्च- बुनियाद् (अर्थात् भवनाधारः), कक्काजी कहिन् (कक्का इत्ययं निगदति), उपन्यासेषु क्याप् इति साहित्याकादमीपुरस्कारजयी च। जीवनम् मनोहरश्यामजोशी 9 तमायां अगस्तमासे 1933 क्रि.वर्षे राजस्थाने अजमेरनगरे जातः। स तु कस्यचित् ख्यातस्य शिक्षाशास्त्रिणः सङ्गीतविदः पुत्रः आसीत्। सः अल्मोडानगरस्य कुमायुनिब्राह्मणपरिवारस्य सदस्यः आसीत्। सः 2006 तमे क्रिस्तवर्षे मार्चमासे भारतस्य दिल्लीनगरे दिवङ्गतः, तदा सः 73 वर्षीयः आसीत्। तस्य निधने तु भारतस्य प्रधानमन्त्री मनमोहनसिंहस्तु तं सद्यः कालस्य सर्वप्रभावशालिलेखकत्वेन प्रभाविसमालोचकत्वेन च स्मृतवान्। . सन्दर्भाः बाह्यसम्पर्कतनुः Obituary at Outlook India Kasap by Manohar Shyam Joshi भारतीयलेखकाः राजस्थानराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम्

5528

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%B6%E0%A4%BF%20%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D

शशि तरूर्

भारतीय लेखकः। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Shashi Tharoor at United Nations Shashi Tharoor collected news and commentary at The Times of India भारतीयलेखकाः भारतीयराजनेतृसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5530

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A0

विक्रम सेठ

भारतीय लेखकः। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Vikram Seth fan website Literary Encyclopedia biography Emory biography Contemporary Writers Biography 1999 BBC audio interview with Vikram Seth "Poetic License" by Cynthia Haven, "Stanford Magazine," May/June 1999 video interview with Vikram Seth 1990 BOMB Magazine interview with Vikram Seth by Ameena Meer भारतीयलेखकाः पश्चिमवङ्गराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5531

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B0%20%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A5%8D

अदूर गोपालकृष्णन्

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची External links Official website of Adoor Official Website of Information and Public Relation Department of Kerala Adoor's oeuvre on Rediff Collection of photos of Adoor Profile of Adoor on Weblokam Profile at 'Cinema of Malayalam' 'The Road to Modern Times', Naalu Pennungal and the cinema of Adoor Gopalakrishnan, Mint Lounge 8 September 2007, by Arjun Razdan Further reading गोपालकृष्णन्, अदूर चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः अन्यभाषायां सारमञ्जूषा

5532

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%20%E0%A4%9A%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%BE

गुरिन्दर चड्डा

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची चड्डा, गुरिन्दर चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5533

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C

मणिरत्‍नम्‌

मणिरत्‍नम्‌ भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची रत्‍नम्‌, मणि चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5534

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%9C%20%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E2%80%8C

मनोज श्‍यामलन्‌

मनोज श्‍यामलन्‌ भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची श्‍यामलन्‌, मनोज चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5536

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80

राजकुमार सन्तोषी

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची संतोषी, राजकुमार चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5537

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE

रामगोपाल वर्मा

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची वर्मा, रामगोपाल चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5538

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%88%20%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%87

सई परांजपे

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची परांजपे, सई चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5540

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%B0%20%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0

शेखर कपूर

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची कपूर, शेखर चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९४५ जननम्

5541

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%20%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A4%B2

श्याम बेनेगल

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची बेनेगल, श्याम चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5542

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%20%E0%A4%98%E0%A4%88

सुभाष घई

भारतीय दिग्दर्शकः। भारतीय-सूची घई, सुभाष चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5543

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%20%E0%A4%9D%E0%A4%BE

प्रकाश झा

संस्कृत भारती कानपुर प्रांत प्रांत संघटन मंत्री प्रकाश झा महोदय कानपुर प्रांत संघटन मंत्री वर्तते। झा, प्रकाश चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5544

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%B6%20%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE

यश चोपरा

भारतीय दिग्दर्शकः। हिन्दीचलनचित्ररङ्गस्य प्रेमकाव्यस्य साम्राट् इति ख्यातः निदेशकः निर्मापकः श्रीयश चोप्रा सोमवासरे स्वस्य ८०तमे वयसि दिवङ्गतः अभवत् । भारतीय-सूची चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् चोपड़ा, यश सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5546

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B9%E0%A5%80%20%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BE

जूही चावला

हिन्दीचलच्चित्राभिनेत्र्यः चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया जीवतव्यक्तयः १९६७ जननम्

5547

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%20%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0

राज कपूर

भारतीयचित्ररङ्गे हिन्दि भाषायाः श्रेष्ठः नायकनतह् आसीत् | भारतीय-सूची राजकपूर चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९२४ जननम्

5548

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%9C%20%E0%A4%AC%E0%A4%A1%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE

सूरज बडजात्या

भारतीय सूत्रधारः। भारतीय-सूची बड़जात्या, सूरज चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९६५ जननम्

5549

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B2%20%E0%A4%A6%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4

सुनील दत्त

भारतीय सूत्रधारः। भारतीय-सूची दत्त, सुनील चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९२९ जननम्

5550

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%B6%20%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0

यश जौहर

यशजोहर (६ सितम्बर १९२९ – २६ जून २००४) भारतीय चलचित्रनिर्माता धर्मप्रोडक्शन्स् इत्यस्य संस्थापकः च आसीत्। तस्य चलच्चित्रेषु विलासपूर्णाः सेट् दृश्यन्ते स्म, प्रायः "विदेशीय" स्थानेषु सेट् भवन्ति स्म, भारतीयपरम्पराः पारिवारिकमूल्यानि च समाविष्टानि आसन्। सः करणजोहरस्य पिता अस्ति, यः अधुना स्वयं प्रसिद्धः चलच्चित्रनिर्माता अस्ति। व्यक्तिगतजीवने जोहरस्य जन्म पञ्जाबस्य अमृतसरनगरे १९२९ तमे वर्षे सितम्बरमासस्य ६ दिनाङ्के पञ्जाबीहिन्दुपरिवारे अभवत्। तस्य विवाहः चलच्चित्रनिर्मातृणां बी. सः २००४ तमे वर्षे जूनमासस्य २६ दिनाङ्के मुम्बईनगरे ७४ वर्षीयः वक्षःस्थलस्य संक्रमणेन मृतः, यद्यपि सः कर्करोगेण सह अपि युद्धं कुर्वन् आसीत्। तस्य मृत्योः अनन्तरं तस्य पुत्रः धर्मप्रोडक्शन्स् इत्यस्य कार्यभारं स्वीकृतवान्। उल्लेख जौहर, यश चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5551

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%20%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9

खुशवन्त सिंह

भारतीय पत्रकारः। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः Essay on Khushwant Singh on Literary Encyclopedia Interview with Khushwant Singh Biography: Khushwant Singh Published works at Amazon Published works at Google Books आङ्ग्लपत्रिकासम्पादकाः अन्यभाषासाहित्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5552

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AE%20%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A4%B0

एम जे अकबर

भारतीय पत्रकारः। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः Sunday Guardian M. J. Akbar's Blog M. J. Akbar's Book reviews M. J. Akbar Fan Mails M J Akbar's Blog on The Times of India M. J. Akbar's Column in Khaleej Times A review of M. J. Akbar's book Byline PostGlobal Panelist Launch of Fratelli De Sangue in Rome Video on AIR at the Launch of Italian Book in Rome Video of discussion with M.J. Akbar at Asia Society, 3/25/2009 आङ्ग्लपत्रिकासम्पादकाः अन्यभाषासाहित्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5553

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%20%E0%A4%B6%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%80

अरुण शौरी

अरुण शौरी (जननम् १९४१ नवेम्बर् २) भारतीयपत्रकर्ता, लेखकः, राजनीतिज्ञश्च । सः विश्ववित्तकोशे अर्थशास्त्रज्ञत्वेन कार्यम् अकरोत् (१९६८-७२, १९७५-७७) । भारतस्य योजनायोगस्य मार्गदर्शकत्वेन, इण्डियन् एक्स्प्रेस्-टैम्स् आफ् इण्डिया-पत्रिकयोः सम्पादकत्वेन, भारतसर्वकारस्य मन्त्रीत्वेन च कार्यं निरवहत् । १९८४ तमे वर्षे तेन रामन् मेग्सेसे प्रशस्तिः प्राप्ता । बाल्यजीवनम् अरुण शौरी जलन्धरे जन्म प्राप्नोत् । तदा तत्र ब्रिटिश्-आधिपत्यम् आसीत् । सः बरखम्बनगरस्थे माडर्न्-शालायां, सैण्ट् स्टीफन्-विद्यालये च शिक्षणं प्राप्नोत् । अर्थशास्त्रे विद्यावारिधिः तेन अमेरिकादेशस्य मेक्स्वेल्-स्कूल्-आफ्-सिराकूस्-विश्वविद्यालयतः प्राप्ता । जीवनयात्रा इण्डियन् एक्स्प्रेस्-पत्रिकायाः प्रधानसम्पादकः सन् शौरी १९७९ तमे वर्षे सर्वकारस्य भ्रष्टाचारम् अनावृतवान् । तस्मात् उन्नतस्थाने विद्यमानानां बहूनां जनानां भ्रष्टाचारः सर्वैः ज्ञातः । १९८१ तमे वर्षे तदानीन्तनस्य महारष्ट्रस्य मुख्यमन्त्रिणः विरुद्धम् अभियोगम् अस्थापयत् । राज्यस्य वाणिज्यव्यवहारतः तेन सम्पाद्यमानः कोटिशः धनराशिः इन्दिरा गान्धेः नाम्ना कृतायाः वैयक्तिकविश्वस्तमण्डल्याः कृते गच्छति स्म । एतस्मात् कारणात् मुख्यमन्त्रिणा त्यागपत्रं दातव्यम् अभवत् । इन्दिरागान्ध्या काङ्ग्रेस्पक्षेण च महत् अवमाननम् अनुभूतम् । तस्य कारणतः एव इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-मुम्बैकार्यालये सुदीर्घः कर्मकर-कलहः सञ्जातः । कनिष्ठवेतनं द्विगुणितं कुर्यात् इति आग्रहं कुर्वद्भिः कर्मकरैः कर्मन्यासः कृतः । ततः सर्वकारेण कष्टम् अनुभूतम् । विविधैः समूहैः इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-विरुद्धम् अभियोगाः प्रस्तुताः । अन्ते सर्वकारस्य आग्रहस्य कारणतः पत्रिकायाः स्वामिना रामनाथगोयेङ्कावर्येण शौरी प्रेषितः । १९८२ तः १९८६ पर्यन्तं तेन विविधाभ्यः पत्रिकाभ्यः लिखितम् । १९८६ तमे वर्षे सः टैम्स् आफ् इण्डिया पत्रिकायाः प्रधानसम्पादकत्वेन नियुक्तः जातः । किन्तु १९८७ तमे वर्षे गोयेङ्का पुनः तम् इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-पत्रिकां प्रति स्व्यकरोत् । तदा शौरी तदानीन्तनस्य प्रधानमन्त्रिणः बोफोर्स्-भुषुण्डि-क्रयणस्य भ्रष्टाचारविषयस्य इतिवृत्तं प्राकटयत् । तस्मात् सः अग्रिमे निर्वाचने अपजयं प्राप्नोत् । १९८८ तमे वर्षे सर्वकारस्य विरुद्धं पत्रिकास्वातन्त्र्यविषये तस्य नेतृत्वे इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-संस्थया यत् कृतं तस्य अनुमोदनं सर्वाभिः पत्रिकाभिः कृतम् । कदाचित् इण्डीयन्-एक्स्प्रेस्-पत्रिकायाः विरुद्धं त्रिशताधिकाः अभियोगाः सर्वकारेण प्रस्तुताः आसन् । १९९० वर्षपर्यन्तं सर्वकारस्य भ्रष्टाचारविरोधः तेन कृतः । तदनन्तरकाले तेन लेखनकार्याय अधिकम् अवधानं प्रदत्तम् । त्रिंशदधिकासु पत्रिकासु नियतरूपेण स्तम्भलेखनं तेन लिख्यते स्म । शौरी भारतीयजनतापक्षस्य सदस्यः । सः राज्यसभायाः सदस्यः । अटल्बिहारिवाजपेयिवर्यस्य शासनावधौ तेन विविधानि दायित्वानि निरूढानि । तेन सर्वैः महान् आदरः प्राप्तः । २००७ तमे वर्षे राष्ट्रपतिस्थानाय प्रतिभापाटील न नियोक्तव्या इति विरोधं कृतवत्सु प्रमुखः एषः । प्रतिभा महिला सहकारि वित्तकोशद्वारा तया कृताः अक्रमाः तेन प्रदर्शिताः । तस्याः भ्रातुः जि एन् पाटीलस्य मारणे अपि तस्याः पात्रमस्ति इत्यपि तेन आरोपितम् । वैयक्तिकजीवनम् तस्य पत्नी अनिता । पुत्रः आदित्यः । साहित्यकृषिः अरुण शौरी २६ पुस्तकानि अलिखत् । तस्य लेखनानि संशोधितानि चिन्तनयोग्यानि च भवन्ति । तस्याः लेखनात् तेन बहुसंख्याकाः अभिमानिनः प्राप्ताः । राष्ट्रे अन्ताराष्ट्रे च तेन बहु सम्माननं प्राप्तम् । तेषु पद्मभूषणं, मेग्ससेप्रशस्तिः, ददभाई नवरोजिप्रशस्तिः, आस्टर्प्रशस्तिः, के एस् हेगडेप्रशस्तिः, वर्षस्य अन्ताराष्ट्रियसम्पादकप्रशस्तिः, प्रकाशनस्वातन्त्र्यप्रशस्तिः च अन्यतमा । ग्रन्थर्णम् Does He Know a Mother's Heart? We Must Have No Price Are We Deceiving Ourselves Again Where Will All This Take Us The Parliamentary System Courts and their Judgements: Premises, Prerequisites, Consequences Eminent Historians: Their Technology, Their Line, Their Fraud Falling Over Backwards: An essay against Reservations and against Judicial populism Governance and the sclerosis that has set in Harvesting Our Souls Hinduism: Essence and Consequence Indian Controversies Individuals, Institutions, Processes : How One may Strengthen the Other in India Today Institutions in the Janata Phase Missionaries in India Arun Shourie and his Christian critics Mrs Gandhi's Second Reign Only Fatherland : Communists, 'Quit India,' and the Soviet Union Religion in Politics A Secular Agenda Symptoms of Fascism These Lethal, Inexorable Laws: Rajiv, His Men and His Regime The State As Charade: V.P. Singh, Chandra Shekhar and the Rest Will the Iron Fence Save a Tree Hollowed by Termites? Worshiping False Gods The World of Fatwas Co-author: with Sita Ram Goel, Harsh Narain, Jay Dubashi and Ram Swarup, Hindu Temples - What Happened to Them Vol. I, (A Preliminary Survey) (1990, ISBN 81-85990-49-2) with Sita Ram Goel, Koenraad Elst, Ram Swarup, Freedom of expression - Secular Theocracy Versus Liberal Democracy, Voice of India (1998). with Arun Jaitley, Swapan Dasgupta, Rama J Jois, Harsh Narain-The Ayodhya Reference:Suprema Court judgment and commentaries, Voice of India(1994) बाह्यशृङ्खला Image source A short collection of Shourie excerpts Interview with Karan Thapar for CNN IBN on the issue of the nuclear deal Interview with Karan Thapar for CNN IBN on the issue of reservations Interview at rediff.com भारतीय-सूची " हिन्दीपत्रिकासम्पादकाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ चित्रं योजनीयम्

5554

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B6%20%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80

अमरीश पुरी

भारतीय-सूची पुरी, अमरीश चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९३२ जननम्

5555

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B0%20%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8

आमिर खान

आमिर् खान् इति प्रसिद्धः आमिर् हुसैन् खान् १९६५ तमे वर्षे मार्च्-मासस्य १४ दिनाङ्के जन्म लब्धवान्। सः हिन्दि चित्राध्योगे एकं महनीयं स्थानं अलन्करोति। परिवारः सः बान्द्रा होली चिकित्सालये जन्मलब्धवान्। भारतीय चलचित्रमाद्यमे शतब्दानां क्रुते तस्य परिवारः विशिष्टं स्थानानि अलन्करोति । तस्य पिता ताहिर् हुसैन् एक्ं चलचित्र निर्देशकः। तस्य मातुलः नसिर् हुसैन् एकं निर्मापकः महान् नटः च आसीत्। तस्य भ्राताः फ़ैसल खान्, फ़रहात खान्, निखात खान् च आसीत्। सः भारतीय स्वातन्त्र आन्दोलनस्य नायकः अब्दुल कलाम् अज़ाद् महोदयस्य परिवारात् आगतः अस्ति। भारतस्य माजि राष्ट्र्पती डा. ज़ाकिर् हुसैन् च एतत् परिवारस्य अंगः भवति। चलच्चित्रक्षेत्रे कार्याणि आमिर् खानस्य प्रथम चलचित्रं "यादों की बारात्" इति आसीत्। एतत् चलचित्रस्य निर्मापकः तस्य मातुलः आसीत्। एतत् चलचित्रे सः बालतारः आसीत्। खान् तस्य उद्योगस्य आरम्बं "होली" (१९८४) इति चलचित्रे क्रुतवान्। तस्य प्रथमं मुख्य कथापात्रः "कयामत् से कयामत् तक्" इति चलचित्रे आसीत्। एतत् चलचित्रस्य निर्देशकः मन्सूर् खान् आसीत्। एतत् कथापात्रः आमिर् खान् इति नटस्य उद्योगे एकं अनिविशिश्टं पदस्य आरम्बः आसीत्। सः "राक्" इति चलचित्रस्य क्रुते राश्ट्रीय पुरस्कारं प्राप्तवान्। एतत् पर्यन्तं सः "दिल्", "दिल् है की मान्ता नेही", जो जीता वही सिकन्दर्" आदीनि चलचित्रे अभिनय पात्रं प्रदर्शितवान्। सः एकं वर्शे द्वे त्रीणि चलचित्रे एवं अभिनयं क्रुतवान्। १९९६ तमे वर्षे "राजा हिन्दुस्तनि" इति अतिप्रसिध्द्ं एकमेव चलचित्रे अभिनयं क्रुतवान्। एतत् चलचित्रे तस्य नाटिका पात्रः करिष्मा कपूर् क्रुतः। एतत् चलचित्रस्य क्रुते सः "बेस्ट आक्टर्" पुरस्कारः प्राप्तवान्। एतत् १९९० तमे वर्शेस्य त्रुतीय मुख्य चलचित्रं आसीत्। १९९७ तमे वर्षे अजय देवगन्, जूहि चावला, इति सह नटो सहित "इष्क्" चलचित्रे उत्तम अभिनयं क्रुतः। परश्वः वर्षे "गुलाम्" चलचित्र अभिनयं अकरोत्। सः १९९९ तमे वर्षे "सर्फ़रोष" इति चलचित्रं जान् मेथ्य़ु माथन नाम निर्देशकस्य अहितुम् प्रथम चलचित्रं क्रुतः। तथा एकं उत्तम चलचित्रः। २००१ तमे वर्शे सः लगान् एव चित्रे अभिदर्शयन्ति स्म। इदं चित्रम् एक व्यापारिकः अर्थसिद्धिं तथा अनेक नोमिनेशन्स् दत्त्वा अपि "बेस्ट विदेशिक भाशा चित्रम्" अन्तस् ७४त् अकेडेमि पुरस्कारः भवन्ति स्म। सः अनेकाः राश्ट्रिय चित्रः पुरस्कार, भारतियः पुरस्कारः जितः। सः तस्याः द्वितिय फ़िल्म् फ़ैर् पुरस्कारः अभि बेस्ट् अभिनेतः अथवा कलाकारः विजयन्ति स्म अथवा जितः। लगान् एक एव चित्रम् अभि कथं ब्रिटीशर्स् तस्याः लगान् अथवा शुल्कः प्राप्नोति अन्तस् भारतिय ग्रामेद्वार, तथा, कथं ग्रामे जनाः ब्रिटीशर्स् अग्रे विजयं प्राप्नोति।इदं चित्रस्य निर्देशकः आशुतो्श् गवारिकर् अस्ति । लगानस्य अर्थसिद्धिम् अनन्तरं "दिल् चाह्ता है" इति चित्रम् तत्रे वर्शे बहु यशसः प्राप्नोति, इदं चित्रस्य निर्देशकः फ़र्हान् अख्ह्तर् भवन्ति स्म । अमिर् खानः लगान्, दिल् चाह्ता है इति चित्रायूः क्रुतवान् । लगान् कलारसिकेशु सद्किर्तम् स्विक्रुतिस्म् । द्वौ चित्रौ बोक्स् ओफ़िस् हिट् अपि अभवत् । २००५ तमे वर्शे सः केतन् मेह्ता निर्देशितः "मंगल् पाण्डे" इति नाम चित्रे आगतः, एतत् चित्रे तस्याः पात्रः अग्रणी भवन्ति । दिल् चाह्ता है इति चित्रं त्रयः मित्रायाः जीवनोपरि कथां भवति । तदनन्तरं सः "रंग् दे बसन्ति" इति देश भक्ति चलन्चित्रम् क्रुतवान् । तथापि बहु उत्तेजिताम् अभवत् । इदम् चित्रः २००६ तमे वर्शे आगतः । इत्यसय निर्देशकः राकेश् ओम् प्रकाश् मेहरा अस्ति । एतद् चित्रं अनेकाः पुरसकाराः जितः । अमिर् खानः "फ़िलम् फ़ेर्" क्रिटिक्स् अवार्ड अपि बेस्ट् कलाकारः अपि अलभत् । एतत् चलनचित्रं बाफ़्टा पदवि मिलितम् अभवत् । इदं चित्रम् बहु अभिख्यानः भवति तथा "ओस्कर्" पुरस्कारे प्रविश्यन्ति । अग्रे २००६ तमे वर्शे "फ़ना" इति चलनचित्रे अभिदर्शयन्ति । द्वौ चित्रौ तत्रे वर्शे बहु चरितार्थ अभवत् । फ़ना इति चित्रस्य निर्देशकः कुणाल् कोहलि अस्ति/भवति । २००७ तमे वर्शे "तारे ज़मीन् पर्" इति चलनचित्रं सः निर्देशितः तथा अपि तस्याः प्रथमं निर्मापकः चित्रम् अभवत् । तत् एक "डिस्लेक्सिक्" बल्कस्य कथां वदति खानस्य प्रवीणाम् एकः अध्यापक रूपेण अपि दर्शयन्ति । तदनन्तरं *२००८ तमे वर्शे सः "घजिनी" नाम चित्रे सः अभिदर्शयन्ति । घजिनी इति चलचित्रे तस्य १५ फ़िलम् फ़ेर् बेस्ट् अभिनेत्रु नोमिनेशन् अलभत् । इदं चित्रम् व्यापारिकः अर्थसिद्धिं तथा तत्रे वर्शे एक उच्च स्थान चित्रम् अभवत । तदनन्तरं *२००९ तमे वर्शे "३ इडियट्स्" इति हास्य चलचित्रं सः क्रुतवान् । एतदपि बहु प्रसिदम् अभवत् । अनेकानेकं पादकाः तथा "बेस्ट् फ़िलम्" अपि "बेस्ट् निर्मापकः" पुरस्कारः जितः । सः २०१२ तमे वर्शे "तलाश्" तथा २०१३ वर्शे "धूम् ३" चित्रम् अपि नटितवान् । दूरदर्शनकार्यक्रमः सः "सत्यमेव जयते" इति कार्यक्रमे प्रधान पात्रं अवहरत् । ६ मै २०१२, एतस्य कार्यक्रमः दूरदर्शने प्रथमं प्रदर्शितवान् । इदं कार्यक्रमः आन्गला तथा अनेक सर्व भारतीय भाशाः आरवन्ति स्म । तस्य कार्यक्रमः बहु प्रसिद्धं भवति, अतः तस्मै उत्त्ममं नाम अस्ति । सः कोट्यान्तरे रूप्यकाणि एक धारवाहि पारितोशिकं लभति । अतः सः यशसैः अर्जितवन्तः, भारतीय दूरदर्शन क्शेत्रे । इदं कार्यक्रमः अनेकानेक सामाजिक कश्टस्य चर्चां प्रदर्शितवान् (Dowry, Female foeticide, child sexual abuse इत्यादयः ) । सः तस्य श्रमाय बहु प्रशंसा जितः । पुरस्काराः खान् एक भारतीय चित्रस्य अभिनेतः, निर्मापकः तथा निर्देशकः भवति । सः "मिस्टर् पर्फ़ेक्शनिस्ट्" एवम् इति अर्हयति । सः अनेक पुरसकारः, अनेके क्शेत्रे जितः । सिविल्य्न् पुरस्कारः - पद्मश्रि पुरस्कारः २०१० तमे वर्शे - भारतीयस्य त्रुतीय मुख्य सिविल्य्न् पदवि अथवा गौरव रूपेण दत्ता अस्ति । गौरव डोक्टरेट् २०१३ तमे वर्शे- मौलाना आजाद् राश्ट्रिय उर्दु विश्वविध्यालयः क्शेत्रे- तत्र हिन्दि चित्रस्य अतुल्य योगदान् तथा मनोरन्जनः उध्यमः क्रुतः । राश्ट्रिय पुरस्कारः - २००१ तथा २००८ तमे वर्शे बेस्ट् चित्रम् अपि "लगान्" तथा "तारे ज़मीन् पर्" प्रापितः अस्ति । आईफ़ा पुरस्कारः - २००२ तमे वर्शे अपि "बेस्ट् अभिनेतः" तथा "बेस्ट् चित्रे" पुरस्कार प्रापितः अस्ति । फ़िलम् फ़ेर् पुरस्कारः - "बेस्ट् अभिनेतः" अपि "लगान्" तथा "राजा हिन्दुस्तानि", "बेस्ट् मेल् अभिनेतः" प्रथमं चित्रम् अपि "कयामत् से कयामत् तक्", "बेस्ट् चित्रम्" अपि "लगान्" तथा "तारे ज़मीन् पर्" । अप्सरा पुरस्कारः - २००९ तमे वर्शे "बेस्ट् निर्देशकः" तथा "बेस्ट् चित्रम्" अपि "तारे ज़मीन् पर्" प्रापितः अस्ति । स्क्रिन् पुरस्कारः - "बेस्ट् अभिनेतः" अपि "राजा हिन्दुस्तानि", "बेस्ट् चित्रम्" अपि "लगान्" तथा "बेस्ट् निर्देशकः" अपि "तारे ज़मीन् पर्" । गोल्लपुडि श्रिनिवास् पुरस्कारः - "बेस्ट् प्रथमं निर्देशकः" अपि "तारे ज़मीन् पर्" । दीनानाथ् मन्गेश्कर् पुरस्कारः - २००८ तमे वर्शे अपि भारतीय चलनचित्रस्य अतुल्य योगदानः पुरस्कारः प्रापितः अस्ति । हिन्दीचलच्चित्राभिनेतारः‎ जीवतव्यक्तयः १९६५ जननम्

5556

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%AF%20%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%97%E0%A4%A8

अजय देवगन

भारतीय अभिनेता। भारतीय-सूची External links देवगण, अजय चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः अन्यभाषायां सारमञ्जूषा १९६९ जननम्

5557

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AF%20%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE

अक्षय खन्ना

भारतीयः अभिनेता। भारतीय-सूची अक्षयखन्ना चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया जीवतव्यक्तयः १९७५ जननम्

5558

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B2%20%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%B0

अमोल पालेकर

भारतीय अभिनेता। भारतीय-सूची पालेकर, अमोल चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९४४ जननम्

5559

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B2%20%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0

अनिल कपूर

अनिलकपूरः भारतीय-अभिनेता अस्ति। सः अनेकेषु बालिवुड्(हिन्दी भाषा), हालिवुड्(आंग्ल भाषा) चलनचित्रेषु च अभिनयम् अकरोत् । २००९ वर्षे चित्रितस्य स्लम्डाग् मिलियनेर् चित्रस्य अकाडमी प्रशस्तिं प्राप्तवान् अस्ति। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्काः Anil Kapoor Filmography चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् कपूर, अनिल् सर्वे अपूर्णलेखाः अन्यभाषायां सारमञ्जूषा जीवतव्यक्तयः १९५६ जननम्

5560

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AE%20%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%B0

अनुपम खेर

अनुपम् खेरः एक भारतीय अभिनेतः भारतीय चलचित्र विद्यालयाण्याः कार्यदर्शी च अस्ति। सः द्वि राष्टीय चलचित्र पुरस्कारम् अष्ट फलिम्फैर् पुरस्कारनान् प्राप्तवान् अस्ति।सः बहुभाष्येषु ५०० चलचित्रेषु बहु नाटकेषु अभिनय कृतवान् अस्ति। सः शृष्ट्ः अभिनेत पुरस्कारम् " सारान्ष्" नाम चलचित्राय् प्रप्तावान्। सः ५ चलचित्रेषु शृष्टः हस्याभिनेतः पात्रे तापमानम् प्रप्तः अस्ति। तः- राम् लखन् (१९८९), लम्हे (१९९१), खेल् (१९९२), दर् (१९९३), दिल्वाले दुल्हनिय ले जायेङे (१९९५)। स्: अन्तर्र राष्ट्रिय चलचित्रेषु अपि अभिनयम् कृतवान् अस्ति। तानि-बेन्द् इत् लिके बेक्खाम् (२००२), लुस्त्, कौतिओन् (२००७), सिल्वेर् लिनिङ्स् प्लय्बोओक् (२०१३)। सः बाफ़्त नाम पुरस्कारस्य नामनिर्देषकः आसीत्। सः सि बि एफ़् सि, एन् एस् डि इत्यादि क्षेत्रेषु कार्यादिषः आसीत्। सः पद्म्भूषन् पदमभुषनणयो: प्रप्तवान् अस्ति। आरम्भक जीवित: खेरः १९९५ वर्षे मार्च् मासे ७ दिने शिम्ल नगरे कश्मीरपण्टित कुले जातवान्। तस्य पिता विकर्मिकः आसीत्। सः डि ए वि विद्यालयायाम् शिम्ला नगरे पठीतवान् आसीत्। चरित: खेर् प्रप्रयमतः १९८२ तमे वर्षे 'आगमन्' इति हिन्दी चलचित्रे अभिनयम् कृतवान्। स: 'से न सम्थिङ् टु अनुपम् अन्कल्', 'सवाल् दस्स् करोर् का', 'लीड् इन्दिया', 'दि अनुपम् खेर् षो' इति दूरदर्शितन्याम् बौदार्थ प्रदर्शनम् कृतवान्। सः हास्य विदूषकप्रतिनायकयोः पात्रः अभिनयम् कर्म चलचित्रे कृतवान्। सः शारुखानस्य सह दर्(१९९३), समाना दीवाना(१९९५), दिलवाले दुल्हनिय ले जायेङे(१९९५), चाहत्(१९९६), कुच् कुच् होता हे(१९९८), मोहबत्ते(२०००), वीर् ज़ारा(२००४), जब् तक् हे जान्(२०१२) चित्रेषु अभिनीतवान्। सः 'ओम् जै जग्दीश्' नामदेयस्य चित्रनिर्मानकः आसीत्। सः चित्रनिर्मानकाभिनीतयोः पात्रम् 'मैने गान्धि को नहि मारा' इति चलचित्र कृतवान्। सः कराचि अन्तर् देशीय फिलिम् फैस्तिवल् नाम उत्सवे 'शृष्टः अभिनीत: इति पुरस्कारम् प्राप्तवान्। तस्य जीवनचरितम् नाटकरूपे स्वयम् विलिख्य तस्मिन् चित्रे अभिनयम् कृतवान्। तस्य नाम 'कुच् भि हो सक्ता हे'। २००७ तमे वर्षे अनुपम् खेर् करोल् बाघ् प्रोदक्शन्स् नाम चलचित्र उत्पादनशाला प्रारब्धम् कृतवान्। तस्याः प्रथमः चलचित्रम् 'तेरे सङ्' आसीत्। सः मराठी भाषायाम्, पाञ्चाबि भाषायाम् चलचित्रेषु अभिनीतवान्। वैयक्तिक जीवित: तस्य पत्नि किरण् खेर् चन्दिगर् प्रदेशात् राज्यसभायाः सदस्यः आसीत्। उल्लेक: भारतीय-सूची खेर, अनुपम चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् १९५५ जननम्

5561

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AA%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0

दिलीप कुमार

भारतीयः अभिनेता। भारतीय-सूची कुमार, दिलीप चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९२२ जननम्

5562

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%20%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D

कमल् हासन्

भारतीय अभिनेता। भारतीय-सूची हसन, कमल चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया जीवतव्यक्तयः १९५४ जननम्

5563

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%9C%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0

मनोज कुमार

मनोजकुमारः भारतीयः अभिनेता। महोदयस्य जन्मनाम हरिकिशन-गिरि-गोस्वामी। इमानि अपि पश्यन्तु मनोज कुमार, मनोज चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९३७ जननम्

5564

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%A8%20%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9

नसीरुद्दीन शाह

भारतीय अभिनेता। भारतीय-सूची शाह, नसीरुद्दीन चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ १९५० जननम्

5565

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%AE%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6

ओम प्रकाश

thumb|right|250px|'ओम प्रकाश' सम्बद्धाः लेखाः भारतम् चलच्चित्रजगत् अमिताभ बच्चन कटरीना कैफ अनुष्का शर्मा भारतीय अभिनेता। भारतीय-सूची प्रकाश, ओम चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९१९ जननम्

5567

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8

नूतन

भारतीय अभिनेत्री। भारतीय-सूची हिन्दीचलच्चित्राभिनेत्र्यः चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९९१ मरणम् १९३६ जननम्

5568

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4

माधुरी दीक्षित

क्रि.श.२००० तमे काले ख्यातनामा भारतीया चलच्चित्रस्य अभिनेत्री। हिन्दीचलच्चित्राभिनेत्र्यः चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ जीवतव्यक्तयः १९६७ जननम्

5569

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE

मधुबाला

भारतीय अभिनेत्री। भारतीय-सूची हिन्दीचलच्चित्राभिनेत्र्यः‎ चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया १९३३ जननम् १९६९ मरणम्

5570

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%9C%E0%A4%A6%20%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8

अमजद अली खान

भारतीय सङ्गीतकारः। भारतीय-सूची खान, अमज़द अली चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5571

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B0%20%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%A8

जाकिर हुसैन

डा. जाकिर हुसैन ( ) (, ) भारतस्य सुयोग्यः, शिक्षाविदः राष्ट्रपतिः (१९६७-१९६९) आसीत् । भारतीयधर्मनिरपेक्षतायाः साक्षी इदम् अस्ति यत्, भारतस्य सर्वोत्कृष्टे स्थाने (राष्ट्रपतिपदे) मुस्लिम-देशभक्ताः अपि आरूढाः भवन्ति । १९४७ तमे वर्षे कृतं धर्माधारितं भारतविभाजनं पाकिस्थानस्य जनकः अभूत् । तथापि भारतस्य धर्मनिरपेक्षतायाः विचाराः शिथिलाः नाभूवन् । एवं भारतस्य स्वतन्त्रतान्दोलनस्य देशभक्तः नेता डा. जाकिर हुसैन राष्ट्रपतित्वेन चितः । डा. सर्वपल्ली राधाकृष्णन्-महाभागः यदा राष्ट्रपतिः आसीत्, तदा डा. जाकिर हुसैन उपराष्ट्रपतिपदारूढः आसीत् । डा. सर्वपल्ली राधाकृष्णन्-महाभागस्य कार्यकाले समाप्ते सति १९६७ तमस्य वर्षस्य ‘मई’-मासस्य नवमे (९) दिनाङ्के राष्ट्रपतिनिर्वाचने डा. जाकिर हुसैन बहुमतेन चितः । १९६७ तमस्य वर्षस्य ‘मई’-मासस्य त्रयोदशे (१३) दिनाङ्के डा. जाकिर हुसैन राष्ट्रपतिपदगौरवरक्षणस्य शपथम् अकरोत् । राष्ट्रपतिभवनप्रवेशसमनन्तरं विशालभवनस्थानि विलासवस्तूनि दृष्ट्वा तस्य मुखात् सहसा निर्गतम्, “एतस्मिन् राजभवने त्यागिवत् जीवनयापनं कुर्वन् स्वदायित्वं निर्वहामि इति प्रार्थनां कुर्वन्तु” । कुटुम्बेतिहासः अष्टादशे(१८)ऽब्दे अफ्गानिस्थानात् भारतम् आगताः केचन पठानपरिवाराः उत्तरप्रदेशराज्यस्य फर्रुखाबादमण्डले स्वनिवासं निश्चितं कृतवन्तः । तेषु केचन विविधजीविकोपार्जनार्थं कृषिं प्रारभन्त । केचन भारतीयसैनिकस्य दायित्वं स्वीकृतवन्तः । गुलाम हुसैन खान भारतस्य सैन्ये कार्यं कुर्वन् आसीत् । १८८८ तमे वर्षे तस्य पुत्रः फिदा हुसैन वाक्कीलस्य कार्यं कर्तुं हैदराबाद-महानगरं गतः । स्वतर्कैः शीघ्रं हि सः हैदराबाद-महानगरस्य प्रतिष्ठितः वाक्कीलः अभवत् । तस्य पत्न्याः नाम आसीत् 'नाजनीन' । तयोः षड् पुत्राः आसन् । तेषु तृतीयः पुत्रः एव अस्माकं तृतीयः राष्ट्रपतिः डा. जाकिर हुसैन । जन्म, बाल्यकाले अनुभूताः क्लेशाः च १८९७ तमस्य वर्षस्य 'फरवरी'-मासस्य अष्टमे (८) दिनाङ्के जाकिर हुसैन जातः । तस्य पिता क्षयरोगग्रस्तः (cancer patient) आसीत् । अतः यदा जाकिर हुसैन नववर्षीयः आसीत्, तदा तस्य पिता परिवारेण सह पुनः उत्तरप्रदेशस्थितं पुरातनगृहं गतवान् । १९०७ तमे वर्षे तस्य पिता दिवङ्गतः । जाकिर हुसैन यदा उच्चविद्यालये पठन् आसीत्, तदा तस्य मातुः, लघुभ्रातुः च 'प्लेग'-रोगेण मृत्युः अभूत् । तस्य मातुः, लघुभ्रातुः च यदा मृत्युः अभूत्, तदा सः परीक्षार्थम् आगरा-महानगरं गतवान् आसीत् । सः तस्य जीवन्यां लिखति, “परीक्षायाः पश्चात् यदा अहं गृहं प्राप्तुं रेलयाने आसम्, तदा अहं ज्ञातवान् 'प्लेग'-रोगस्य प्रसरण(spread)विषये । तस्मिन् दिने रेलस्थानकात् मां नेतुं कोऽपि न आगतवान् । अतः अहं पद्भ्यामेव गृहं प्राप्तवान् । गृहं यदा प्राप्तवान्, तदा मम मातुः मृत्योः ज्ञानमभूत् । मम माता मां प्रमुञ्च्य दूरं, बहु दूरं गतवती । बहु निराशः अहं किङ्कर्तव्यमूढः इतस्तः भ्रमितवान् । परन्तु मम माता दूरद्रष्टृ आसीत् । तस्याः जीवनकाले एव वयं भ्रातरः स्वनिर्भराः आस्म । मम माता वदति स्म, “स्वं कार्यं कुर्वन्तु । पूर्वजानां नाम उज्वलं कुर्वन्तु” इति । तस्याः वचनम् अस्माकं कृते आशीर्वादः आसीत्” । शिक्षणम् मातृपित्रोः निधनानन्तरं तयोः वचनपालनार्थं सः अध्ययनाय अधिकं ध्यानं यच्छति स्म । जाकिर हुसैन यदा हैदराबाद-महानगरे निवसति स्म, तदैव तस्य अध्ययनस्य आरम्भः अभवत् । नववर्षस्य आयुपर्यन्तं हैदराबाद-महानगरे 'मौलवी' तस्य गृहं पाठनाय गच्छति स्म । तस्मात् सः फारसी-उर्दू-अरबी-अङ्ग्रेजी-भाषाः, कुरान-शरीफ च अपठत् । हैदराबाद-महानगरात् स्थानान्तरे सति इटावा-महानगरे स्थितायाम् इस्लाम-पाठाशालायां तस्य प्रवेशः अभूत् । तस्यां पाठशालायाम् इस्लामीसभ्यता-संस्कृत्योः ज्ञानेन सह अङ्ग्रेजी-संस्कृतयोः च शिक्षणं सः प्राप्तवान् । पाठशालायां पठितुं सः छात्रावासे निवसति स्म । छात्रावासस्य नियमानुसारं सः प्रतिदिनं 'नमाज' पठति स्म । इटावा-महानगरे प्राथमिकशिक्षणं समाप्य अलीगढमण्डले स्थिते 'मोहम्मदन ओरियण्टल एङ्ग्लो' (M.O.A.) महाविद्यालये 'इण्टरमीडियेट्' इत्यस्य अध्ययनं प्रारभत सः । प्रारम्भे सः विज्ञानसम्बद्धानां विषयाणां चयनम् अकरोत् । परन्तु कालान्तरे साहित्यिकग्रन्थेषु तस्य रुचिः उद्भूता । अतः सः 'बी.ए.' इत्यस्याध्यनार्थं अलीगढ-महाविद्यालयं गतवान् । तत्र सः अङ्ग्रेजी-दर्शन-अर्थशास्त्राणाम् अध्ययनं प्रारभत । १९१८ तमे वर्षे सः 'बी.ए.' उत्तीर्णं कृतवान् । उत्तमगुणैः उत्तीर्णः सन् 'इकबाल' इति पदवीं प्राप्तवान् सः । ततः सः अर्थशास्त्रविषयम् अधिकृत्य 'एम.ए.' इत्यस्य अध्ययनं प्रारब्धवान् । तदैव न्यायशास्त्रस्य(एल.एल.बी.) अध्ययनमपि सः प्रारब्धवान् आसीत् । १९२० तमे वर्षे सः 'एम.ए.' इत्यस्य अध्ययनं समाप्य अलीगढ-महाविद्यालये एव प्रवक्तुः पदं प्राप्तवान् । अध्यापनेन सह न्यायशास्त्रस्य अध्ययनमपि कुर्वन् आसीत् सः । जाकिर हुसैन निरन्तरम् अध्ययने रतः आसीत् । अध्ययनचक्रं विना तस्य जीवनस्य चक्रं निरर्थकमासीत् । अध्ययनाध्यापनयोः तस्य अधिका रुचिः आसीत् । सः लेखान् अपि लिखति स्म । सः अनुवादं, भाषणं च करोति स्म । तस्य भारतराष्ट्रियविचाराः अलीगढ-महाविद्यालये बहु प्रख्याताः आसन् । आङ्ग्लनेतृत्वस्य विरोधी सः भारतीयसंस्कृतेः प्रबलः पक्षधरः आसीत् । सः अलीगढ-महाविद्यालयस्य शिक्षकः आसीत्, छात्रः अपि आसीत् । अलीगढ-महाविद्यालये यदा सः आसीत्, तदा भारते आङ्ग्लनां विरोधः पूर्णबलेन भवन् आसीत् । १९२० तमे वर्षे महात्मा असहयोगान्दोलनस्य घोषणां कृतवान् आसीत् । मुस्लिमनेतारः अपि 'खिलाफत'-आन्दोलनस्य प्रारम्भं कृतवन्तः आसन् । महात्मनः असहयोगान्दोलनं, यवनानां 'खिलाफत'-आन्दोलनञ्च आङ्ग्लविरोधार्थम् आसीत् । तदा डा. जाकिर हुसैन अलीगढ-महाविद्यालयस्य छात्रसङ्घस्य उपाध्यक्षः आसीत् । द्वयोः आन्देलनयोः एकतायै अलीगढ-महाविद्यालये 'खिलाफत कोङ्ग्रेस'-अधिवेशनम् आसीत् । तस्मिन् अधिवेशने अबुल कलाम आजाद, हकीम अजमल खा, महात्मा च भागम् अगृह्णत् । सर्वे नेतारः छात्रान् उद्दिश्य एकं सारयुक्तं निवेदनम् अकुर्वन्, “भारतस्य स्वतन्त्रतायै छात्राः स्वयोगदानं दद्युः” इति । तत्र महात्मा अवदत्, “एषः एव भारतस्य क्रान्तिकालः अस्ति । भारतीयछात्रैः भारतस्य स्वतन्त्रतायै योगदानं दातव्यमेव । अतः सर्वकारेण चालितानां विद्यालयानां, महाविद्यालयानां च त्यागं कृत्वा भारतीयैकतायाः प्रमाणं सर्वे छात्राः दद्युः इति मे प्रार्थना” । जाकिर हुसैन सर्वेषु विद्यार्थिषु उत्कृष्टः, प्रतिभावान् च आसीत् । अतः अलीगढ-महाविद्यालयस्य आचार्यः जियाउद्दीन जाकिर हुसैन इत्येनं न्यवेदयत्, “त्वं महाविद्यालयं त्यक्त्वा न गच्छसि चेत् अहं त्वां 'डेप्युटि कलेक्टर'-पदाय नियोजयिष्यामि” इति । परन्तु निस्स्वार्थी जाकिर हुसैन देशकल्याणाय महाविद्यालयं त्यक्तवान् एव । सः एतस्याः घटनायाः उल्लेखं स्वजीवन्यां करोति, “जीवनस्य सर्वप्रथमः सः मुख्यनिर्णयः मया स्वेच्छया कृतः आसीत् । तत्पश्चात् अहं मम जीवने तादृशान् निर्णयान् पुनः न कृतवान् । अधुना मम पार्श्वे यत्किमपि अस्ति, तत् तस्य निर्णयस्य बलेनैवास्ति” । सर्वकारेण चालितानां शिक्षणसंस्थानां त्यागं कृत्वा आगतेभ्यः विद्यार्थिभ्यः नवीनस्य राष्ट्रियविश्वविद्यालयस्य आवश्यकता उद्भूता । अतः १९२० तमस्य वर्षस्य 'अक्तूबर'-मासस्य एकविंशति(२१)तमे दिनाङ्के जाकिर हुसैन-द्वारा प्रेरितस्य 'जामिया मिलिया इस्लामिया'-विश्वविद्यालयस्य स्थापना अभवत् । १९२२ तमे वर्षे सः विद्यावारिधिप्राप्त्यर्थं (PhD) जर्मनी-देशम् अगच्छत् । १९२६ तमे वर्षे यदा सः भारतं प्रत्यागच्छत्, तदा 'जामिया मिलिया इस्लामिया'-विश्वविद्यालयः दुस्स्थितौ आसीत् । समाजे चर्चा आसीत् यत्, 'जामिया मिलिया इस्लामिया'-विश्वविद्यालयस्य पिधानं भविष्यति” इति । वैवाहिकजीवनम् जाकिर हुसैन यदा 'इण्टरमीडियेट्' पठन् आसीत्, तदा शाहजहा बैगम इत्यनया सह तस्य विवाहः जातः आसीत् । तयोः द्वे पुत्र्यौ आस्ताम् । तयोः नाम क्रमेण सईदा, साफिया च । तस्य पारिवारिकजीवनं शान्तियुतं, सुखप्रदं च आसीत् । शिक्षणक्षेत्रे योगदानम् १९२७ तमे वर्षे 'जामिया मिलिया इस्लामिया'-विश्वविद्यालयस्य कुलपतेः मृत्यौ सति विश्वविद्यालयस्य पूर्णः कार्यभारः डा. जाकिर हुसैन इत्यस्योपरि आपतितः । विश्वविद्यालयस्य निर्वहणार्थं धनस्याभावः आसीत् । अतः डा. जाकिर हुसैन देहली-महानगरं, हैदराबाद-महानगरं च गत्वा धनिकेभ्यः धनम् अयाचत । यात्रायाः साफल्येन विश्वविद्यालयस्य आर्थिकी स्थितिः सुदृढा अभूत् । डा. जाकिर हुसैन यदा विश्वविद्यालयस्य कुलपतिपदम् अलङ्कृतवान् आसीत्, तदा विश्वविद्यालयः पिहितः भविष्यति इति निश्चितमासीत् । परन्तु एकवंशतिः वर्षपश्चात् यदा विश्वविद्यालयस्य कार्यभारात् डा. जाकिर हुसैन विमुक्तः अभवत्, तदा तस्य विश्वविद्यालयस्य गणना उत्तमविश्वविद्यालयेषु अभवत् । डा. जाकिर हुसैन इत्यस्य काले हिन्दु-मुस्लिमविद्यार्थिनाम् एकतायै अपि विश्वविद्यालयः प्रख्यातः आसीत् । डा. जाकिर हुसैन गान्धि-विचारानुगामी आसीत् । अतः तस्मिन् विश्वविद्यालये महात्मना निर्दिष्टायाः शिक्षणपद्धत्याः अनुसरणं भवति स्म । स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामे योगदानम् महात्मना प्रेरिताय असहयोगान्दोलनाय स्वयोगदानं दत्त्वा स्वतन्त्रतायाः प्रतीकस्य 'जामिया मिलिया इस्लामिया'-विश्वविद्यालयस्य रक्षणं कृत्वा डा. जाकिर हुसैन पूर्णमनसा देशसेवां कृतवान् । ततः सः कोङ्ग्रेस-पक्षे कार्यं कृतवान् । तस्य मुख्यं कार्यम् आसीत् शिक्षणद्वारा क्रान्तिः । शिक्षायाः माध्यमेन देशे जागरूकता कथं भवेत्, देशः स्वतन्त्रः कथं भवेत् इत्येताभ्यां कार्याभ्यां सः परिश्रमम् अकरोत् । स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामकाले डा. जाकिर हुसैन योग्यः शिक्षाविदः विचारकः इति प्रसिद्धः अभवत् । परन्तु कोङ्ग्रेस-मुस्लिमलीग-पक्षयोः यः विभाजनसम्बद्धविवादः आसीत्, तेन डा. जाकिर हुसैन इत्यस्य मनः उद्विग्नं भवति स्म । अतः १९४६ तमे वर्षे 'जामिया मिलिया इस्लामिया'-विश्वविद्यालयस्य रजतजयन्त्याः अवसरे सः मार्मिकं भाषणं कृतवान् आसीत् । तस्मिन् कार्यक्रमे कोङ्ग्रेस-मुस्लिमलीग-पक्षयोः महात्मा-सरदार-जिन्ना-मौलाना आजाद-नेहरू-आदयः सर्वे नेतारः उपस्थिताः आसन् । भाषणसमये सः उक्तवान्, “'खुदा'-र्थे भवन्तः पारस्परिकं मतभेदं विस्मृत्य कार्यं कुर्वन्तु । अस्माकं वर्तमानस्थित्यै कः उत्तरदायी अस्ति, तस्य विचारार्थम् एषः उचितकालः नास्ति । एतस्मिन् काले अस्माभिः निर्णयः कर्तव्यः यत्, वयं सुसभ्यं भविष्यं इच्छामः उत कलहपूर्णं जीवनम् । अतः अहं भवतः सर्वान् प्रार्थयामि, कृपया एकी भूत्वा देशस्य एकतायै चिन्तनं कुर्वन्तु” इति । राजनीतिप्रवेशः महात्मा शिक्षणपद्धत्याः परिवर्तनम् इच्छति स्म । सः न केवलं शिक्षणस्य पद्धत्याः परिवर्तनम् इच्छति स्म, अपि तु विद्यार्थिनां शारीरिक-मानसिक-बौद्धिकविकासमपि । अतः १९३७ तमे वर्षे शिक्षणक्षेत्रे संशोधनाय राष्ट्रियसमितिः रचिता । तस्याः समित्याः अध्यक्षत्वेन डा. जाकिर हुसैन चितः । अतः १९४६ तमे वर्षे यदा अन्तिमसर्वकारस्य मन्त्रिमण्डलस्य रचना अभूत्, तदा नेहरू शिक्षणमन्त्रिपदाय डा. जाकिर हसैन इत्येतस्य नाम प्रस्तापितवान् । परन्तु जाकिर हुसैन राजनीतिप्रवेशाय निषेधमकरोत् । शिक्षणक्षेत्रे एव योगदानस्य इच्छा आसीत् तस्य । अतः सः तस्य प्रस्तावं निराकरोत् । परन्तु १९५७ तमे वर्षे नेहरू इत्यस्य आग्रहेण तेन बिहारराज्यस्य राज्यपालपदम् अलङ्कृतम् । एवं राजनीतिक्षेत्रे तस्य योगदानं प्रारब्धम् । १९६२ तमे वर्षे तस्य कार्यकाले समाप्ते सति सः देहली-महानगरं प्रत्यगच्छत् । तस्मिन् एव वर्षे सः उपराष्ट्रपतित्वेन चितः । डा. जाकिर हुसैन इत्यस्य उपराष्ट्रपतित्वेन दायित्वम् अशान्तमेव आसीत् । १९६२ तमे वर्षे एव चीन-देशेन सह भारतस्य युद्धम् अभूत् । तस्मिन् युद्धे भारतस्य अतिनिम्नपराजयः अभवत् । ततः नेहरू दिवङ्गतः । तस्य निधनानन्तरं लाल बहादूर शास्त्री प्रधानमन्त्री अभूत् । तस्य कार्यकाले पाकिस्थानदेशः भारतस्योपरि आक्रमणमकरोत् । तस्मिन् युद्धे भारतस्य विजयात् हर्षानुभवावसरे लाल बहादूर शास्त्री दिवङ्गतः येन डा. जाकिर हुसैन इत्यस्य हृदयं दुःखे निमज्जितम् । ततः इन्दिरा गान्धि यदा प्रधानमन्त्री अभवत्, तदा तस्य उपराष्ट्रपतिकार्यकालः समाप्तः अभवत् । पञ्चवर्षेषु द्वयोः प्रधानमन्त्रिणोः निधनस्य, युद्धद्वयस्य च साक्षी अभवत् सः । बहु दुष्करस्थित्यामपि सः विनयेन, संयमेन च कार्यम् अकरोत् । तस्य मनसि यत् दुःखम् आसीत्, तेन तस्य कार्यस्योपरि कदापि प्रभावः नाभूत् । राष्ट्रपतित्वेन जाकिर हुसैन डा. सर्वपल्ली राधाकृष्णन्-महाभागः यदा राष्ट्रपतिः आसीत्, तदा डा. जाकिर हुसैन उपराष्ट्रपतिः आसीत् । डा. सर्वपल्ली राधाकृष्णन्-महाभागस्य कार्यकालस्य समाप्त्यनन्तरं १९६७ तमस्य वर्षस्य ‘मई’-मासस्य नवमे (९) दिनाङ्के राष्ट्रपतिनिर्वाचने डा. जाकिर हुसैन बहुमतेन चितः । १९६७ तमस्य वर्षस्य ‘मई’-मासस्य त्रयोदशे (१३) दिनाङ्के डा. जाकिर हुसैन राष्ट्रपतिपदस्य गौरवरक्षणस्य शपथम् अकरोत् । राष्ट्रपतिभवनप्रवेशसमनन्तरं विशालभवनस्थानि विलासवस्तूनि दृष्ट्वा तस्य मुखात् सहसा निर्गतम्, “एतस्मिन् राजभवने त्यागिवत् जीवनयापनं कुर्वन् स्वदायित्वं निर्वहामि इति प्रार्थनां कुर्वन्तु” । डा. जाकिर हुसैन यदा उपराष्ट्रपतिः आसीत्, तदा तु सः बहूनां देशानां प्रवासं कृतवान् आसीत् । परन्तु राष्ट्रपतिकार्यकाले देशद्वयस्यैव प्रवासम् अकरोत् सः । १९६८ तमे वर्षे सः रूस-देशं गतवान् । तस्मिन् एव वर्षे सः नेपाल-देशस्य प्रवासमपि अकरोत् । सः तस्य भाषणे उक्तवान् आसीत्, “मह्यं राष्ट्रपतेः दायित्वं दत्त्वा देशेन शिक्षकस्य सम्माननं कृतमस्ति । अहं सङ्कल्पं कृतवान् आसम् यत्, अहं मम जीवनं शिक्षाक्रान्त्यै यक्ष्यामि इति । अहं मम सार्वजनिकजीवनं गान्धि-चरणाशीर्वादेन प्रारब्धवानासम् । महात्मा एव प्रत्यक्षं, परोक्षञ्च आजीवनं मम मार्गदर्शनम् अकरोत् । सर्वदा अहं सर्वान् गान्धि-मार्गे एव प्रेरयिष्यामि” इति । सम्बद्धाः लेखाः राष्ट्रपतिः महात्मा गान्धी़ पण्डित नेहरु इन्दिरा गान्धी बाह्यानुन्धाः http://www.youtube.com/watch?v=0cpJnCM7tsM http://pastpresidentsofindia.indiapress.org/zakirhusain.html http://www.iloveindia.com/indian-heroes/dr-zakir-hussain.html 3 १८९७ जननम् १९६९ मरणम्

5572

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%B2%20%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%20%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8

राहुल देव बर्मन

भारतीयः सङ्गीतकारः। भारतीय-सूची बर्मन, राहुल देव चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5573

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%20%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%20%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D

ए आर् रहमान्

अल्लाह् रखा रहमान् (اللہ رکھا رحمان - उर्दूभाषा) इत्यस्य भारतीयचलच्चित्रसङ्गीतकोविदस्य जन्म क्रि.श.१९६६तमे वर्षे जनवरिमासस्य षष्ठे दिने अभवत् । अस्य जन्म नाम ए.एस्. दिलीप-कुमारः । सङ्गीतसंयोजकः, ध्वनिमुद्रिकानिर्मापकः, गायकः इति लोके विख्यातः । क्रि.श.१९९०तमे वर्षे स्वरसंयोजनवृत्तिम् आरब्धवान् । एतावति काले अनेन १४वारं फिल्मफेर्-प्रशस्तिः, ११वारं दक्षिणफिल्मफेर्-प्रशस्तिः, ४वारं राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तयः, द्विवारम् आस्कर्-प्रशस्तिः, एका गोल्डन्-ग्लोब्-प्रशस्तिः, च प्राप्ताः । लण्डन् नगरस्य ट्रिनिटि कालेज् आफ् म्यूज़िक् इति महाविद्यालये पाश्चात्यशास्त्रीयसङ्गीतस्य अध्ययनं कृत्वा पदवीं प्राप्तवान् । ततः स्वस्थानं चेन्नैनगरम् आगत्य स्वस्य पञ्चतन् रेकार्ड इन् इति सुव्यवस्थितां ध्वनिशालाम् आरब्धवान् । भारतस्य चलच्चित्रोद्यमः, अन्ताराष्ट्रियचलच्चित्राणि, नाटकरङ्गमन्दिराणि इत्यादिषु सङ्गीतसंयोजनं कृत्वा स्वकौशलं प्रदर्शितवान् । तेन स्वरसंयोजितानि चलच्चित्रगीतानि १५०दशलक्षाधिकानि विक्रीतानि सन्ति । अपि च २००दशलक्षाधिकाः ध्वनिमुद्रिकाः विक्रीताः सन्ति । अतः अयं विश्वप्रसिद्धः स्वरसम्राट् अभवत् । अस्य सङ्गीतस्य वैशिष्ट्यं नाम विद्युन्मानविन्यासस्य सङ्गीतस्वरैः पौर्वात्यशास्त्रीयसङ्गीतस्य मिश्रणम्, विश्वस्तरस्य सङ्गीतप्रकारः, नूतनतन्त्रज्ञानस्य वाद्यपरिकराणि अपि च साम्प्रदायिकवाद्यानां समानसमागमः च । भारतस्य प्रसिद्धा दिनपत्रिका टैम्स् म्यागज़िन् मोझार्ट् आफ् मद्रास् इति प्राशंसत् । तमिळुविमर्शकाः इसै पुयाल् (तमिळु - இசைப் புயல்) इति वर्णितवन्तः । बाल्यं शिक्षा च भारतदेशस्य तमिळुनाडुराज्यस्य राजधानी चेन्नैनगरम् । तत्र सङ्गीतपरम्परायुक्ते धनवति मोदलियार् कुटुम्बे ए.एन्.दिलीपकुमारः अजायत । अस्य पिता आर्.के.शेखरः मलयाळंभाषायाः चलच्चित्राणां सङ्गीतसंयोजकः निर्वाहकः सन् कार्यं करोति स्म । दिलीपस्य नवमे वयसि तस्य पिता दिवङ्गतः । दिलीपकुमारस्य पितुः सङ्गीतवाद्यानां भाटकेन तस्य कुटुम्बनिर्वहणं भवति स्म । अस्य मातुः नाम कस्तूरि इति मतान्तरस्य अनन्तरं करीमा अभवत् । दिलीपः स्वयं अल्लाह रखा रहमान् अभवत् । पौढशिक्षां स्वनगरे एव समाप्य सङ्गीतासक्तः कीबोर्डवादनमपि अभ्यस्य वृत्तिनिरतः अभवत् । तालवाद्यकारः शिवमणि, जान् एण्टोनी, सुरेश पीटर्स, जोजो, राजा, एतैः बाल्यमित्रैः सह मिलित्वा "रूट्स् " इति वाद्यगणम् आरब्धवान् । अपि च अन्येषां वाद्यगोष्ठीषु अपि सङ्गीतविन्यासकाररूपेण कार्यम् अकरोत् । कालक्रमेण रेहमानः नेमेसिस् अवेन्यू इति चेन्नैमूलस्य राक् शैल्याः सङ्गीतवाद्यगणं निर्मितवान् । कीबोर्ड् पियानो, सिन्थसैज़र्, गिटार्, इत्यादिवाद्यानि रहमनः वादयति । सिन्थेसैज़र् इति सङ्गितसंयोजकवाद्यं तु अतिविशिष्टं यन्त्रम् अस्ति । अस्मिन् सङ्गीततन्त्रज्ञानयोः विशिष्टं संयोजनं दृश्यते । अतः अस्मिन् वाद्ययन्त्रे विशेषा रुचिः उत्पन्ना इति रहमानः वदति । मास्टर् धनराज् इत्यस्य गुरोः मार्गदर्शनेन रहमानः स्वस्य जीवने बहुपूर्वमेव प्रशिक्षां प्राप्तवान् । स्वस्य एकादशे वयसि तमिळुनाडुसङ्गीतदिग्गजः इळयराजः इत्यस्य वाद्यगणे कीबोर्ड् वादकत्वेन दशवर्षाणि कार्यम् अकरोत् । रहमानः पितुः वाद्यपरिकरान् भाटकर्थम् इळयराजाय अपि ददाति स्म । दशवर्षेषु एम्.एस्.विश्वनाथन्, रमेश नायिडू, राज-कोटि इत्यादीनां वाद्यगोष्ठीषु कीबोर्डवादनम् अकरोत् । ज़ाकिर् हुसेन्, कन्नकुडि वैद्यनाथन्, एल्.शङ्करः इत्यादिभिः ख्यातसङ्गीतसंयोजकैः सह कार्यम् अकरोत् । एतवति काले एव सङ्गीतव्याजेन विश्वप्रवासम् अपि अकरोत् । ट्रिनिटि सङ्गीतमहाविद्यालयं प्रवेष्टुम् अपि विद्याप्रोत्साहधनं प्राप्तवान् । व्यक्तिजीवनम् रहमानस्य पत्नी सायिरा बानु । एतयोः दम्पत्योः खतीजा, रहीमा, इति पुत्र्यौ, अमीन् इति पुत्रः च सन्ति । पुत्रः अमीनः कपल्स् रिट्रीट् इति चलच्चित्रे नाना इति गानं गीतवान् । पुत्री खतीजा एन्थिरन् चलच्चित्रे पुदिया मनिधा इति गीतं गीतवती । रहमानस्य अग्रजा ए.आर्. रेहानायाः पुत्रः जि.वि.प्रकाशः अपि सङ्गीतसंयोजकः अस्ति । रहमानस्य स्वरसंयोजनस्य "कण्णत्तिल् मुत्तम् इट्टाळ्" इति चलच्चित्रे "विदायि कोडु एङ्गळ् नाडे" इति गीतं गीत्वा गायकवृत्तिम् आरब्धवान् । मळयाळं चलच्चित्रस्य अभिनेता रहमानः अस्य रहमानस्य श्यालः अस्ति । बाल्ये पितुः मरणानन्तरं सङ्कटकालः आगतः इति व्याजेन नास्तिकः अभवत् । तदनन्तरं मातुः इस्लां मतम् अवलम्ब्य मतान्तरम् अपि कृतवान् । टैम्स् इति पत्रिकासन्दर्शने सूफिसम् द्वारा इस्लां मतं स्वीकृतवान् इति अवदत् । तस्य मातरि अतीव भक्तिः । ८१तमे वर्षे अक्याडेमी-प्रशस्तिस्वीकरणावसरे एवम् अवदत् - 'दिवार् इति चलच्चित्रे मेरे पास् माँ है इति वाक्यम् अस्ति । अस्य अर्थः मम हस्ते अन्यत् किमपि नास्ति चेदपि माता अस्ति' इति । पूर्वं नास्तिकः चेदपि क्रमेण रहमानः तमिळुभाषायां स्वस्य पदपुञ्जम् अभ्यासे आनीतवान् । एल्ला पुगळुम् इरैवनिके (अर्थः सर्वप्रशंसाः परमात्मसमर्पिता इति) अनेन वचनेन तस्य प्रसिद्धिः इतोऽपि संवृद्धा । रहमानस्य बाल्ये यदा तस्य पिता मरणशय्यायाम् आसीत् स्वसुः तीव्रम् अनारोग्यम् आसीत् तदा खादिरि इस्लां मतम् आश्रितवान् । इयं मतान्तरप्रक्रिया पञ्चवर्षाणां दीर्घकालिका आसीत् । स्वस्य २३तमे वयसि क्रि.श.१९९८तमे वर्षे दिलीपः रहमानः इति परिवर्तितः। वृत्तिजीवनम् रहमानस्य चलच्चित्रसङ्गीतसंयोजनवृत्तिः क्रि.श. १९९२तमे वर्षे आरब्धः चेदपि क्रि.श.१९७५तमे वर्षे एव कस्यचित् चलच्चित्रस्य ध्वनिमुद्रणे यदा पिता आसीत् तदा ९वर्षीयः रहमानः अकस्मात् पियानो वादितवान् । चलच्चित्रसङ्गीतसंयोजनम् अल्लाह रखा रहमानस्य सङ्गीतवृत्तिः गण्यरूपेण क्रि.श.१९९२तमे वर्षे आरब्धा । तस्मिन् एव समये पञतन् रेकार्ड् इन् इति सङ्गीतध्वनिमुद्रणस्य मिश्रणस्य कार्यशालाम् अस्थापयत् । आरम्भे एषः त्रीणि साक्ष्यचित्राणि, विज्ञापिकाः, भारतीयदूरदर्शनार्थं च लघुसङ्गीतं योजितवान् । क्रि.श.१९९२तमे वर्षे तत्कालीनः प्रसिद्धः चलच्चित्रदिग्दर्शकः मणिरत्नम् रहमानं सन्दृश्य स्वस्य निर्माणस्य "रोजा" इति तमिळुभाषायाः चलच्चित्रस्य सङ्गीतं संयोजयितुं प्रार्थनाम् अकरोत् । स्वस्य प्रथमप्रयत्ने एव यशस्वी अभवत् इत्यतः राष्ट्रस्तरे रहमानेन रजतकमलप्रशस्तिः प्राप्ता । प्रथमचलच्चित्रसङ्गीते एव एतादृशी उपलब्धिः तस्य जीवने महत्तमं परिवर्तनम् आनयत् । उत्तमसङ्गीतसंयोजनेन पुनः त्रिवारम् अनेन रजतकमलप्रशस्तिः प्राप्ता । क्रि.श.१९९७तमे वर्षे "मिन्सार कणवु "(तमिळुभाषायाः) इति चलच्चित्रस्य, क्रि.श.२००२तमे वर्षे "लगन् "(हिन्दीभाषायाः) इति चित्रस्य, क्रि.श.२००३तमे वर्षे कण्णतिल् मुत्तम् इट्टाळ्(तमिळुभाषायाः) चित्रस्य सङ्गीतसंयोजनार्थं रजतकमलप्रशस्तिः प्राप्ता । तस्मिन् काले रोजा चलच्चित्रस्य सङ्गीतस्य विक्रयणम् सर्वाधिकम् अभवत् । अस्य चित्रस्य मूलम् अनूदितावमतयः अपि प्रसिद्धाः अभवन् । अस्य नूतन शैल्याः रागाः चित्रसङ्गीतक्षेत्रे महत् परिवर्तनम् आनयत् । एतदनन्तरं चेन्नै चित्रोद्यमे अनेकानि तमिळुभाषाचित्रसङ्गीतानि संयोज्य यशस्वी अभवत् । चलच्चित्रं विहाय अस्य ध्वनिपथाः वैविध्ययुक्ताः प्रसिद्धाः अभवन् । भारतीयशास्त्रीयशैलीं, पाश्चात्त्यशैलीं, कर्णाटकतमिळुनाडुराज्ययोः जानपदशैलीं च मेलयित्वा जाझ् सङ्गीतम्, रेग्गेसङ्गीतम्, राक् शैलीसङ्गीतयुक्तं विषिष्टानि मनोरञ्जकगीतानि दत्तवान् । अनेन न केवलं तमिळुनादुराज्ये देशे विश्वे च अस्य प्रसिद्धिः प्रसृता अभवत् । रामगोपालवर्मा इति नामकः दक्षिणस्य ख्यातः दिग्दर्शकः हिन्दीभाषायाः " रङ्गीला " इति चलच्चित्रं निर्मितवान् । अस्य चित्रस्य गीतानां स्वरसंयोजनं रहमानेन कारितवान् । तानि सर्वाणि गीतानि अतिप्रसिद्धानि अभवन् । एवम् ए.आर्. राहमानः बालिवुड्रङ्गं (हिन्दीचलच्चित्रलोकः) प्रविष्टवान् । तदन्तरं तस्य क्षेत्रे परावर्त्य न दृष्टवान् । सुभाष घै निदेशनस्य " ताल" इति हिन्दीभाषाचलच्चित्रस्य गीतानां स्वरसंयोजनं कृतवान् । एतानि गीतानि अपि जनप्रियाणि अभवन् । जावेद् अक्तर् गुल्जार् वैरमुत्तु, वालिः इत्यादीनां प्रसिद्धभारतीयकवीनां रचनैः सह स्वरसंयोजनं कृत्वा तेषां प्रशंसामपि प्राप्तवान् । यस्य निदेशकस्य चलच्चित्रस्य सङ्गीतं सयोज्य ख्यातिम् अवाप्नोत् तस्य अग्रिमचित्रेषु अवश्यं सहयोगं दत्तवान् । अनेन अस्य यशसि नैरन्तर्यं रक्षितम् । क्रि.श.२००५तमे वर्षे चेन्नैप्रदेशस्य कोण्डभकम् इति स्थाने एम्.एम्.स्टूदियोस् संस्थापनेन स्वस्य पञ्चतन् रेकार्ड् इन् इति कार्यशलायाः विस्तारं कृतवान् । एतत् एषियाखण्डे एव अत्याधुनिकसौकर्ययुक्तम् अतिबृहत् इति प्रसिद्धम् अभवत् । एवमेव क्रि.श.२००६तमे स्वस्य के.एम्.म्यूसिक् इति नाम्ना सङ्गीतस्य ध्वनिमुद्रणस्य उद्यमम् आरब्धवान् । क्रि.श. २००८ रहमानः प्रथमतया हलिवुड् (अमेरिकादेशस्य चलच्चित्रलोकः) कपल्स् रिट्रीट् इति चलच्चित्रार्थं सङ्गीतं संयोजितवान् । क्रि.श. २००८तमे वर्षे हिन्दीभाषया "स्लम् डाग् मिलेनियर्" चलच्चित्रस्य सङ्गीतसंयोजनार्थं गोल्डन् ग्लोब् प्रशस्तिं, द्वे अकाडेमीप्रशस्ती च प्राप्तवान् । एतादृशवैभवपूर्णां महाप्रशस्तिं प्राप्तवान् प्रथमः भारतीयः ए.आर्.रहमानः । अस्य चित्रस्य जै हो इति गीतं देशविदेशेषु अतीव जनप्रियम् अभवत् । अन्यकृतयः रहमानः न केवलं चलच्चित्रसङ्गीतं न कृतवान् किन्तु अन्यकार्यक्रमार्थम् अपि स्वरसंयोगं कृतवान् । क्रि.श.१९९७तमे वर्षे भारतस्य स्वतन्त्र्यस्य स्वर्णमहोत्सवाङ्गतया रहमानः वन्दे माररम् गीतस्य स्वरसंयोगं कृतवान् । एतत् गीतगुच्छं प्रसिद्धिमपि अवाप्नोत् । एतस्य अनन्तरं भारतस्य अनेकान् विख्यातकलाकारान् मेलयित्वा स्वरसंयोजितं दृश्यसहितं भारतस्य राष्ट्रगीतं जनगणमन प्रसिद्धम् अभवत् । मध्ये अनेकाः वाणिज्यप्रचारस्य विज्ञपिकाः अपि सङ्गीतेन निबद्धाः तेन । जनजागरणस्य लघुगीतानां, क्रीडाप्रतियोगितानं शीर्षगीतानां, दूरदर्शनवाहिनीनाम् अन्तर्जालमाध्यमानाम् आवश्यकतानुगुणं गीतानाम्,साक्ष्यचित्राणां गीतानां, लघुचलच्चित्राणां गीतानां, सङ्गीतं संयोजितवान् । क्रि.श.१९९९तमे वर्षे रहमानमहोदयः नृत्यनिदेशिकया शोभनया, तमिळुनृत्यपटुना प्रभुदेव सुन्दरेण सह च जर्मनीनगरं गत्वा मैकल जाक्सन् इति ख्यातपाश्चात्त्यनाट्यपटुना सह नृत्यप्रदर्शनम् अकरोत् । क्रि.श.२००२तमे वर्षे रहमानः प्रथमवारं "बाम्बे ड्रीम्स्" इति कस्यचित् नाटकस्य सङ्गीतं योजितवान् । फिनल्याण्ड मूलस्य जानपदसङ्गीतगणः "दि लार्ड् आफ् दि रिङ्ग्स्" इति नाटाकार्थं सङ्गीतं संयोजयितुं रहमानस्य सहयोगम् स्वीकृतवान् । क्रि.श. २००४तमे वर्षे व्यानेसा मे अल्बम् कोरियग्राफि निमित्तं रागास् ड्यान्स् इति गीतस्य स्वरसंयोगं कृतवान् । क्रि.श.२००४तमवर्षात् आरभ्य सिङ्गापुरम्, आस्ट्रेलिया, मलेशिया, दुबै, युनैटेड् किङ्ग्डम्, केनडा, अमेरिकासंयुक्तसंस्थानम् इत्यदिषु देशेषु कलारसिकानाम् अनुरोधेन स्वस्य सङ्गीतकलाप्रदर्शनं कृतवान् । करेन् डेविड् इति विदेशीयस्य गीतगुच्छार्थं रहमानः साहाय्यं कुर्वन् अस्ति । क्रि.श. २००६तमे वर्षे मे मासे इण्ट्रोड्यूसिङ्ग् ए.आर्. रहमान् इति नाम्ना सान्द्रमुद्रिकाद्वयस्य लोकार्पणम् अभवत् । अनयोः तमिळुभाषायाः चलच्चित्रगीतानां २५ गीतानि सन्ति । " कनेक्षन्स् " इति नाम्नः अस्य चलच्चित्रेतरं गीतगुच्छं क्रि.श.२००८तमे वर्षे डिसेम्बर् मासे लोकार्पितम् । क्रि.श. २००९तमे वर्षे भारतदेशस्य प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहः अमेरिकासंयुक्तसंस्थानम् सन्दृष्टवान् । तदा तत्रस्थः राष्ट्राध्यक्षः बराक् ओबामः प्रसिद्धे श्वेतभवने औपचारिकं भोजनं व्यवस्थितवान् । तस्मिन् समारोहे रहमानः सङ्गीतकार्यक्रमं प्रदर्शितवान् । , एर्टेल् दूरवाणी सेवासंस्थायाः कृते सङ्गीतसंयोजितं गीतं क्रि.श.२०१०तमे वर्षे नवेम्बरमासस्य १८दिनाङ्के लोकार्पितं प्रसिद्धिं चावप्नोत् । दिनद्वयाभ्यन्तरेण रेडियो (आकाशवाणी) देसीबीट्स् इति आकाशवाणीसंस्थायाः कृते शीर्षिकगीतं दत्तवान् । अपि च अस्य वाहिन्याः प्रधानरूपदर्शी अपि रहमानः एव । क्रि.श. २०१०तमे वर्षे टोयोटा संस्थया भारतीयसञ्चारमार्गानुगुणं निर्मितस्य इतियोस् कार्यानस्य प्रचारार्थं रहमानः किञ्चित् लघुगीतं सङ्गीतेन निबद्धवान् । बह्वसु वाणिज्यविज्ञापिकासु न केवलं सङ्गीतं योजितवान् किन्तु रूपदर्शी भूत्वा तत्र अभिनीतवान् अपि । सङ्गीतस्य शैली प्रभावः च कर्णाटकशास्त्रीयसङ्गीते, पाश्चात्त्यशास्त्रीयसङ्गीते, हिन्दुस्तानिशास्त्रीयसङ्गीते, नुस्रत् फतह अलि खानस्य कव्वालिशैल्यां च रहमानः परिणतः अस्ति । एताभिः सङ्गीतशैलीभिः अन्यसङ्गीतशैलीनां सम्मिश्रणं कृत्वा विभिन्नवाद्यनादान् मेलयित्वा आशुरचनरूपेण रहमानः सङ्गीतं संयोजयितुं समर्थः अस्ति । स्वरमेलविषयाः अस्य सङ्गीतस्य अविभाज्यानि अङ्गानि सन्ति । कदाचित् आवर्तकस्वरगुच्छानि अन्वेति । क्रि.श.१०९८०तमे काले विद्यमानाः अस्य पूर्ववर्तिनः के.वि.महादेवन्, विश्वनाथन् - राममूर्तिः युगलम्, इव रहमनोऽपि एकध्वनिमार्गे वाद्यानि वादयति स्म । क्रमेण एषः स्वस्य शैलीपरिवर्तनं कृतवान् । साम्प्रदायिकवाद्यानि,विद्युन्मानतान्त्रिकवाद्यानि च सम्मेल्य नूतनाविष्कारं कृतवान् । रहमानस्य सङ्गीतशैली अस्य प्रयोगशीलतां सूचयति । प्राचीनायाः समकालीनायाः शैल्याः मिश्रणस्य संवादिरागः वाद्यवृन्दसंयोजनं मानवरवस्य विशिष्टोपयोगः च सङ्गीते प्रभावं जनयन्ति । गुणाः विशालश्रेण्याः गीतानि, रहमानस्य समन्वयस्य शैली इत्यादीनां कारणेन भारतीयश्रोतृवर्गः बहुधा आकृष्टः । रहमानस्य वृत्तेः आरम्भे जागतिकप्रभावस्य प्रसर्णार्थं अनिवासिनः दक्षिणैषियाजना कारणीभूताः सन्ति । चलच्चित्रक्षेत्रे अत्यन्तं नावीन्ययुतस्य सङ्गीतज्ञस्य रहमानस्य अपूर्वा शैली अपारं यशः च चलच्चित्रसङ्गीतस्य पुनर्जन्मकारणम् अभवताम् । विश्वस्य महासङ्गीतज्ञेषु रहमानः अन्यतमः इति सङ्गीतनिर्मापकः रान् फेर् इतिकश्चित् उक्तवान् । हालिवुड् (अमेरिकायाः चलच्चित्रलोकः) चलच्चित्रनिदेशकः आस्ट्रेलियामूलस्य बझ् लुह्रमन् एवम् अवदत् ............. प्रशस्तिपुरस्काराः भारतस्य चलच्चित्रसङ्गीतस्य क्षेत्रे अनुपमां प्रतिभां प्रदर्श्य योगदानं कृतवता रहमानेन नैके पुरस्काराः प्राप्ताः । तेषु क्रि.श.१९९५ क्रि.श.१९९५तमे वर्षे मारिषस् राष्ट्रियप्रशस्तिः, मलेषियन् प्रशस्तिः च प्रधाने । प्रथमवारं वेस्ट् एण्ड् निर्माणस्य चलच्चित्रस्य सङ्गीतं संयोजितवान् इति लारेन्स् ओलिवियर् प्रशस्तेः नामनिदेशनम् अभवत् । स्वस्य सङ्गीते स्वरप्रस्तारेषु नावीन्यं प्रदर्शितवान् इति भारतसर्वकारेण पद्मश्रीप्रशस्तिः, चतुर्वारं राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः च प्रदत्ताः। ६ तमिळुनाडुचलच्चित्रप्रशस्तयः, १४ फिलं फेर् प्रशस्तयः. १२दक्षिणफिल्म फेर् प्रशस्तयः, तस्य यशांसि द्योतयन्ति । जागतिकसङ्गीक्षेत्राय दत्तं योगदानं परिगणय्य क्रि.श.२००६तमे वर्षे स्ट्यण्डर्ड् विश्वविद्यालयस्य गौरवप्रशस्तिः अनेन प्राप्तः । "स्लं डाग् मिलियनेर् " चलच्चित्रस्य सङ्गीतनिदेशनार्थं रहमानाय क्रि.श.२००९तमे वर्षे विमर्शकानां परिग्रहप्रशस्तिः, अत्युत्तमसङ्गीतप्रशस्तिः च प्रदत्ते । अत्युत्तमस्वरप्रस्तारार्थं गोल्डन् ग्लोब् प्रशतिः, अत्युत्तममाधुर्यार्थं बाफ्टा (BAFTA)चलच्चित्रसङ्गीतप्रशस्तिः, अत्युत्तममूलगीतार्थं अक्यादेमीप्रशस्तिः च आस्कर् प्रशस्तिप्राप्तेः अवसरे लब्धाः अन्यपुरस्काराः । मिड्ळ्सेक्स् विश्वविद्यालयतः अलिगड् मुस्लिम् विश्वविद्यालयः च अनेन डक्टरेट् उपाधिः प्राप्ता । तस्य वर्षस्य अन्तिमभागे चेन्नै अण्णाविश्वविद्यालयः अपि अस्मै डाकट्र् उपाधिम् अयच्छत् । अत्युत्तमसङ्गहस्य ध्वनिपथसम्पुटार्थं अपि च कस्यचित् दृश्यमाध्यमस्य कृते लिखितस्य अत्युत्तमगीतार्थं च ग्र्याम्मी प्रशस्तिद्वयम् आगतम् । क्रि.श. २०१०तमे वर्षे रहमानः भारतसर्वकारस्य अत्युन्नता प्रशस्तिः पद्मभुषणेन पुरस्कृतः । रहमानः लण्डन् नगरस्य ट्रिनिटि कालेज् आफ् म्यूज़िक् मध्ये गौरवसदस्यत्वं प्राप्तवान् । समाजसेवा लोकसेवार्थम् अपि रहमानः बहून् कार्यक्रमान् कृतवान् । विश्वारोग्यसङ्घटनस्य (WHO) स्टाप् टीबी पार्ट्नशिप् इति अभियानस्य जागतिकराजदूतत्वेन रहमानस्य नियोजनम् अभवत् । भारते बालान् रक्षतु इति अन्दोलनेन सह अनेकेषु सर्वकारीयकार्यक्रमेषु प्रतिनिधिरूपेण भागं स्वीकृतवान् । क्रि.श.२००४तमे डिसेम्बर् मासे हिन्दूमहासागरस्य सुनामी महापूरे सन्त्रस्थानां सहायधनसङ्गणार्थं बहून् कार्यक्रमान् कृतवान् । मुख्टर् सहोटा इत्यनेन सह डान् एष्यन् गीतस्य "वी क्यान् मेक् इट् बेटर् " इति गानस्य सङ्गीतसंयोजनं रहमानः कृतवान् । रहमानः क्रि.श.२००८तमे वर्षे के.एम्. म्मूज़िक् कन्सर्वेटरी (सङ्गीतशिक्षापोषकसंस्था) संस्थाम् आरब्धवान् । यत्र सङ्गीतविद्याम् अध्येतुम् आसक्ताः गानं, वादनम्, इत्यादीनि श्रव्यमाध्यमेन विषिष्टतन्त्रज्ञानद्वारा प्राप्तुं शक्नुवन्ति । अत्र ध्वनिविन्यासक्षेत्रे बोधनं प्रशिक्षा च दीयते । अस्याः सङ्गीतशालायाः बोधकगणे सुप्रसिद्धयशस्वीसङ्गीतकाराः सन्ति । प्राथमिकस्तरस्य डिप्लोमोपदव्याः च प्रणालि अत्र स्तः । अस्याः कलाशालयाः विद्यां पदवीं प्राप्य बहवः चलच्चित्रे सङ्गीतसंयोजकत्वेन उद्योगिनः अभवन् । चेन्नैनगरे विद्यमानानां निर्गतिकमहिलानां सहायार्थं स्थापितायाः दि ब्यानियन् इति संस्थायाः लघुचित्रस्य सङ्गीतसंयोजनं क्रि.श.२००६तमे वर्षे कृतवान् । तदा क्रि.श. २००८तमे वर्षे दुन्दुभिवाद्यकारेण शिवमणिना सह "जिया से जिया " इति गीतं स्वयं रहमानः रचयित्वा सङ्गीतेन निबद्धवान् । एतत् गीतचित्रं भारतस्य अनेकेषु नगरेषु चित्रीकृतम् अभवत् । चलच्चित्रकार्यावली विशेषावलोकनम् प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली टीकाः उल्लेखाः बाह्यानुबन्धाः ए. आर्. रेहमनस्य अधिकृतम् अन्तर्जालीयस्थानम् ए. आर्. रेहमनः रहमान, ए आर

5574

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%20%E0%A4%A8%E0%A5%88%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B0

ओङ्कार प्रसाद नैय्यर

ओङ्कार प्रसाद नय्यरः ख्यतहिन्दीचलच्चित्रसङ्गीतनिदेशकेषु अन्यतमः । चलच्चित्रजगति ओ.पि.नय्यरः इत्येव प्रसिद्धः । केचनं तं ओपी इत्येव सम्बोद्धयन्ति स्म । मुम्बै चित्ररङ्गस्य अविस्मरणीयगीतं "बाम्बे मेरी जान् " नय्यरस्य महद्योगदानम् । सर्वदा टोपिककञ्चुकेत्यादिभिः पाश्चात्यवेशभूषाभिः अलङ्कृतः हस्तेन चलनयष्टिं गृहित्वा मन्दस्मितः क्षेत्रे अटति स्म । अस्य ८१तमे वयसि एषः क्रि.श. २००७तमे वर्षे जनवरिमासस्य २७दिनाङ्के राणीनख्वि इत्यस्य गृहे अकस्मात् पतितः तत्रैव दिवङ्गतः । बाल्यं शिक्षा च ओम्कारप्रसाद नय्यरस्य जन्म, कदाचित् भारतस्य अविभाज्याङ्गम् इव स्थिते पाकिस्ताने लाहोर् नगरे क्रि.श.१९२६तमे वर्षे जनवरिमासस्य १६दिनाङ्के अभवत् । भारतस्य विभजनानन्तरं सकुटुम्बः भारतस्य अमृतसरनगरम् आगच्छत् । तदानीन्तने काले लाहोरस्य चलच्चित्रक्षेत्रस्य ख्यातः निर्मापकः दल् सुख् पञ्चोली इत्येषः नय्यरस्य स्वरसंयोजकत्वेन प्रथमावकाशं प्रकल्पितवान् । क्रि.श.१९४९तमे वर्षे नय्यरः मुम्बैनगरम् आगच्छत् । इतः पूर्वम् एषः अमृतसरस्य आकाशवाण्याम् उद्योगी आसीत् । हिन्दीचलच्चित्रक्षेत्रे नूतनतरङ्गाः क्रि.श.१९४९तमे वषे "कनीज़् " चलच्चित्रस्य गीतानां स्वरसंयोजनेन अस्य सङ्गीतनिदेशकस्य वृत्ते आरम्भः अभवत् । सामान्यतः सार्धद्विदशकवर्षेषु ६९चलच्चित्राणां सङ्गीतसंयोजनं कृत्वा सङ्गीतरसिकानां मनांसि जितवान् । के.के.कपूर् इति कश्चित् चलच्चित्रवितरकः नटनिर्देशकाय गुरुदत्ताय अस्य परिचयं कारितवान् । तदा गुरुदत्तः स्वजायया सह "आर् पार् " इति चलच्चित्रनिर्माणस्य त्वरायाम् आसीत् । २५वर्षवयस्य दीर्घकृशकाये ओ.पि.नय्यरे गुरुदत्तस्य कार्यविश्वासः नोदितः । किन्तु तस्य पत्नी गीता नय्यरं विश्वस्य कार्यावकाशं कल्पितवती । एतेषां त्रयाणां समवायेन " सि.ऐ.डि.", " आर् पार् ", "मिस्टर् एण्ड् मिसस् ५५ " चलच्चित्राणि लोकार्पितानि । नय्यरस्य कण्ठश्रिया " कहीं पे निगाहे कहीं पे निशानी ", "बूझ् मेरा क्या गांव् रे ", "यह लो मै हारी पिय ", "बाम्बे मेरी जान् " इत्यादीनि चित्रगीतानि प्रसिद्धानि अभवन् । हौरा ब्रिज़् इति चलच्चित्रस्य "मेरा नाम् चिं चीं चू " गीतादत् गीतवती । गीतं प्रसिद्धं च अभवत् । नूतनप्रतिभाः अन्विष्य क्षेत्रे अनीतवान् ओ.पि.नय्यरस्य गृधृदृष्टौ उत्तमाः प्रतिभाः बहुशीघ्रं आगच्छन्ति स्म । अद्यतनप्रख्याननामानि आशा भोंसले, महम्मद रफी इत्यादीन् चलच्चित्ररङ्गे परिचयं कारितवान् इति कीर्तिः अस्य अस्ति । न्यू थियेटर् समवायस्य रायचन्द बोरालाल् सहायेन घोडा गाडी शब्दस्य सङ्गीतं बहुजनप्रियम् अभवत् । अनन्तरदिनेषु भागम्भाग्, मिस्टर् लम्बू, जानिवाकर्, कार्टूनिस्ट् एम्.ए., कल्पना, रागिणि इत्यादिषु चलच्चित्रेषु रागवैभवं लोकाय अर्पितवान् । नया दौर् तदानीन्तनकाले ख्यातं चलच्चित्रम् क्रि.श.१९५४तमे वर्षे बि.आर्. चोपडा लञ्छने निर्मितस्य " नया दौर् " इति चलच्चित्रस्य अनेन रागबद्धगीतानि जनप्रियानि अभवन् । अस्य एतत् कार्यम् अस्य जीवनस्य दिशाम् एव पर्यवर्तयत् । नूतनगायिकायाः आशायाः गानमाधुर्यं जनाकर्षकम् अभवत् । अनया कारणेन लतामङ्गेश्कर् इत्यस्याः कण्ठेन विना अपि चलच्चित्राणि ख्यातानि अभवन् । एतेयोः समवायेन निर्मितानि चलच्चित्राणि जयभेरिम् अनादयन् । " यहि वह् जगाह् है ", " बलम खुलि हवा में " " छोटा सा बालम् ", रातों को चोरी चोरी ", " जले मेरा जियारा " ज़र होल्ले होल्ले चलो मेरा साजना " इत्यादीनि गीतानि अस्य सङ्गीतसंयोजनेन महम्मद रफीमहोदयेन गीतानि प्रसिद्धागानानि । शम्मीकपूरः अस्य सङ्गीतम् अधिकम् ऐच्छत् मध्ये कञ्चित्कालं विश्रान्तः ओ.पि.नय्यरः तत्कालीनस्य श्रेष्ठाभिनेतुः शम्मीकपूरस्य चलच्चित्रानुरूपं सङ्गीतस्वरसंयोजनं कृत्वा विक्रमं साधितवान् । कानिचन उदाहरणानि " तुम्सा नही देखा " , " काश्मीर् की कली ", " दिवाना हुआ बादल् " इत्यादीनि चलच्चित्राणि । अस्य विशेषगुणः इत्युक्ते एषः कमपि महापताकयुक्तं समवायम् अन्विष्य न गतवान् । बि.आर्.चोपडा द्वितियवारं आह्वानं न दत्तवान् । " यह रात् फिर् न आयेगी ", " मेरे सनम् ", " एक् मुसाफिर् एक् हसीना " " बहारे फिर् भी आयेगी " , इत्यादीनां चलच्चित्राणां नय्यरस्वरसंयुक्तानि गीतानि जनरञ्जकानि अभवन् । देवानन्दः अस्य प्रियाभिनेता क्रि.श. १९५९तः ६०तमे काले, राज् कपूरस्य " दो उस्ताद् " , देवानन्दस्य " जाली नोट् " चलच्चित्रयोः सङ्गीतसंयोजनं चित्रलोके तावन्तं प्रभावं नाकरोत् । यदा ख्यातस्य रफीमहोदयस्य उपलभ्यता नासीत् तदा महेन्द्रकपूर् इत्याख्यं गायकेन कार्यं समचालयत् । किशोरकुमारः अपि अनेन सह कार्यं कृतवान् । नय्यरस्य स्थानम् आर्.डि.बर्मन् आक्रान्तवान् २०वर्षाणि भारतस्य हिन्दीभाषाचलच्चित्रजगति अनभिषिक्तः साम्राट् इव स्थित्वा स्वस्य मोघप्रतिभया लोकस्य सङ्गीततृषां तर्पयन् आसीत् आर्.डि.बर्मन् वर्यः । क्रि.श.१९७०तमे तस्मिन् कालखण्डे झञ्झावातः इव हिन्दीचलच्चित्रलोकं प्रविश्य नूतनम् आयामम् आनयत् । क्रि.श.१९९०तमे वर्षे "अन्दाज़् अप्ना अप्ना " इति चलच्चित्रेण पुनः उत्थातुम् अयतत । किन्तु क्रमेण कोणे गतवान् । क्रि.श.१९९२तमे वर्षे "निश्चय्" इति चित्रस्य रागसंयोजनम् अपि ख्याति आनेतुम् असमर्थम् अभवत् । अन्तिमदिनानि क्रि.श. २००७वर्षस्य जनवरिमासस्य २६दिने गणराज्योत्सवस्य समारोहे, मुम्बै नगरस्य मैसूर् असोसियेषन् इत्यस्य वैभवयुते सभाङ्गणे देशसेवासमितिः इति काचित् संस्था ओ.पि.नय्यरः वर्यस्य मधुरगीतानि चर्वितुं " फिर् वहि दिल् लाया हूँ " इति कार्यक्रमम् आयोजयत् । अस्वस्थः चेदपि नय्यरः तत्र आगतवान् । यदा "थण्डी हवा काली घटा " इति गीतं बीना देसायी इत्याख्या गायन्ती अशीत् तदा नय्यरः उत्थाय, गीते विशेषं भवं पूरयित्वा गायतु इति सूचितवान् । तत्र सम्मानितः " मम कोऽपि प्रयत्नः नास्ति नाहं सङ्गीतज्ञः सर्वं भगवतः कृपा " इति स्वप्रश्रयं प्रदर्शितवान् । गृहे मानसिकाशान्तिः दक्षिणभारतस्य तेलुगुभाषायाः नीराजनम् इति चलच्चित्रस्य गीतानां रागं संयोजितवान् । क्रि.श.१९९४तमे वर्षे स्वस्य पुनरेकं कर्यम् अपयशः अवाप्नोत् इति ज्ञात्वा स्वस्य कार्यं समापितवान् । ततः परं प्रतिभाप्रदर्शनकार्यक्रमेषु, दूरदर्शनवाहिनीनां कार्यक्रमेषु च पारितोषिकवितरणं कर्तुम् आह्वानं प्राप्नोति स्म । तस्य पश्चिमे वयसि दुःखयुतं ज्ञात्वा स्वयं बहुखेदम् अनुभावति स्म । स्वस्य मरणवार्तां बन्धुभ्यः न सूचयन्तु इति मित्राणि प्रार्थितवान् आसीत् । चलच्चित्रसङ्गीतासंयोजनम् नय्यरः ६९चलच्चित्राणां गीतानि स्वरसंयोगं कृतवान् । तानि एवं सन्ति । क्रि.श. १९४९ - १ क्रि.श. १९५२ - २ क्रि.श. १९५३ - १ क्रि.श. १९५४ - ३ क्रि.श. १९५५ - ६ क्रि.श. १९५७ - ७ क्रि.श. १९५८ - ९ क्रि.श. १९५९ - १ क्रि.श. १९६० - ४ क्रि.श. १९६१ - २ क्रि.श. १९६३ - १ क्रि.श. १९६४ - १ क्रि.श. १९६५ - १ क्रि.श. १९६६ - ४ क्रि.श. १९६७ - २ क्रि.श. १९६८ - ५ क्रि.श. १९६९ - ೨ क्रि.श. १९७१ -१ क्रि.श. १९७३ - १ क्रि.श. १९७४ -१ क्रि.श. १९७८, क्रि.श.१९७९, क्रि.श.१९८०, क्रि.श.१९९೨, क्रि.श.१९९४, क्रि.श. २००० वर्षेषु एकैकं चलच्चित्रम् । अस्य कानिचन जनप्रियानि चलच्चित्रगीतानि क्रि.श. १९५४ तमेवर्षे जाने काहाँ मेरा , जिगर गया जी, ये लो मैने हारी पिय, आर् पार् । क्रि.श. १९५५ तमेवर्षे बूझ् मेरा क्या गंव् रे क्रि.श. १९५७ तमेवर्षे माङ्ग् के साथ् तुम्हारा, उदे जब् जब् झल्पे तेरी, यह देश् ह् ऐ वीर् जवानों का, नया दौर्, क्रि.श. १९५८तमेवर्षे मेरा नाम चिं चिं चू.. (हौरा ब्रिज़् ) क्रि.श. १९६० तमेवर्षे देखो कसम् से, ( तुम् सा नहि देखा) तुम् सा नहि देखा । क्रि.श. १९६४ तमेवर्षे येह् चान्द स रोशन चहर (काश्मीर की कलि) क्रि.श. १९६८तमेवर्षे आवो हुझूर् तुमको (किस्मत्) क्रि.श. १९७२ तमेवर्षे चैन् से हमको कभी, आप् ने जीने न दिया (प्राण जाये पर् वचन् न जाये) क्रि.श. १९७२ तमेवर्षे, यह् बम्बे मेरी जान् । क्रि.श. १९७२ तमेवर्षे, बहुत् शुकरिया बडि मेहरबानी, (एक् मुसाफिर् एक हसीना) इशारों से इशारों में । एक् परदेशि मेरा दिल् ले गया (फागुन्) चलच्चित्रसङ्गीतनिर्देशकाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

5575

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0

रविशङ्कर

रविशङ्करः भारतीयराष्ट्रियसङ्गीतस्य प्रसिद्धः सितारवादकः आसीत् । सम्पूर्णे विश्वस्मिन् सङ्गीक्षेत्रे रविशङ्करस्य ख्यातिः उत्कृष्टतमा अस्ति । रविशङ्करः विंशतितमायाः शताब्द्याः महत्सङ्गीतज्ञेषु गण्यते । ई. स. १९९९ तमे वर्षे रविशङ्करः भारतस्य सर्वोच्चनागरिकत्वेन भारतरत्नप्रशस्तिः प्राप्ताः । रविशङ्करः भारतीयचलच्चित्रेषु, पाश्चात्यचलच्चित्रेषु च सङ्गीतानि निर्मान्ति स्म । अस्य नाम्नः अग्रे “पण्डित” इति उपाधिः उच्यते । यतः “पण्डितः” इत्युक्ते “विशेषज्ञः(Master)” इति । जन्म, परिवारश्च ई. स. १९२० तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासस्य ७ दिनाङ्के (७ अप्रैल १९२०) रविशङ्करस्य जन्म वाराणस्याम् अभवत् । तस्य परिवारः बङ्गाली आसीत् । तस्य पितुः नाम श्यामशङ्करः आसीत् । सः तत्र अधिवक्ता आसीत् । तस्य मातुः नाम हेमाङ्गिनी च आसीत् । श्यामशङ्करः इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य लण्डन-नगरे अधिवक्तृत्वेन कार्यं कुर्वन् आसीत् । रविशङ्करस्य उदयशङ्करः नामकः अग्रजः आसीत् । उदयशङ्करः प्रसिद्धः नर्तकः अभवत् । रविशङ्करः उदयशङ्करेण सह नृत्यकार्यकमाय विदेशम् अपि गच्छति स्म । शिक्षणम् रविशङ्करस्य आरम्भिकशिक्षणं गृहे एव अभवत् । तस्मिन् समये “उस्ताद अलाउद्दीन खाँ” प्रसिद्धः सङ्गीतकारः आसीत् । रविशङ्करेण अलाउद्दीन खाँ इत्याख्यः गुरुः मानितः । सः अल्लाह रक्खा खाँ, “किशन महाराज”, “उस्ताद अली अकबर” इत्याख्यैः जनैः सह सम्बद्धः आसीत् । अष्टादशवर्षदेशीये तेन नृत्यं त्यक्तं, सितारवादनम् आरब्धञ्च । विवाहः ई. स. १९४१ तमे वर्षे एकविंशतिवर्षस्य वयसि रविशङ्करः “अलाउद्दीन खाँ” इत्याख्यस्य पुत्र्या अन्नपुर्णादेव्या सह विवाहम् अकरोत् । ई. स. १९४१ तमे वर्षे एकः पुत्रः प्राप्तः । तस्य नाम शुभेन्द्रशङ्करः इति प्रदत्तम् । किन्तु किञ्चित्समयान्तरे रविशङ्करेण अन्नपूर्णादेवी त्यक्ता । १९४० तमस्य दशकस्य अन्ते रविशङ्करस्य “कमला शास्त्री” इत्याख्यया नर्तक्या सह प्रेमसम्बन्धः आसीत् । अनन्तरं न्युयॉर्क्-देशस्थया सङ्गीतकार्यक्रमस्य निर्मात्र्या “सुई जोन्स्” इत्याख्यया सह प्रेमसम्बन्धः आसीत् । । ई. स. १९७९ तमे वर्षे “नोरह जोन्स्” इत्याख्यः पुत्रः अजायत् । ई. स. १९८१ तमे वर्षे रविशङ्करेण “कमला शास्त्री” इत्याख्या त्यक्ता । ई. स. १९८६ तमवर्षपर्यन्तं सः “सुई जोन्स्” इत्याख्यया सह निवसितवान् । अनन्तरं ई. स. १९८९ तमे वर्षे तेन “सुकन्या राजन” इत्याख्यया सह विवाहः कृतः । रविशङ्करः सुकन्याम् १९७० तमदशकात् जानाति स्म । रविशङ्करः तां हैदराबाद-नगरस्य चिल्कुर-मन्दिरे मिलितवान् आसीत् । सङ्गीते अभिरूचिः ई. स. १९३९ तमे वर्षे रविशङ्करेण भारते प्रथमवारं कार्यक्रमः आयोजितः । भारतात् बहिः तेन ई. स. १९५४ तमे वर्षे प्रथमवारं तत्कालीने सोवियतसङ्घे कार्यक्रमः कृतः । यूरोपदेशे प्रथमवारम् ई. स. १९५६ तमे वर्षे सः कार्यक्रमः आयोजितवान् । ई. स. १९४४ तमे वर्षे औपचारिकं शिक्षणं प्राप्य सः मुम्बई-नगरं गतवान् । तत्र चलच्चित्रेषु सङ्गीतं प्रदत्तम् आसीत् । १९६० तमस्य दशकस्य मध्ये रविशङ्करेण स्मरणीयाः तिस्रः प्रस्तुतयः प्रदत्ताः । ताः “मॉनटेरी पॉप् फेस्टिवल्”, “कन्सर्ट् फॉर् बाङ्ग्लादेश”, “वुडस्टॉक् फेस्टिवल्” च । ई. स. १९७१ तमे वर्षे “बाङ्ग्लादेश मुक्ति सङ्ग्राम” अभवत् । अतः अस्मिन् सङ्ग्रामे बहवः जनाः बाङ्ग्लादेशात् भारतम् आगतवन्तः । तेषां जनानां साहाय्यार्थं रविशङ्करेण बहून् कार्यक्रमान् कृत्वा धनम् एकीकृतम् । रविशङ्करे भारतीयसङ्गीते अपि बहवः रागाः प्रदत्ताः । तेन भारतीयसङ्गीतं समृद्धम् अभवत् । रविशङ्करेण परमेश्वरी-रागः, कामेश्वरी-रागः, गङ्गेश्वरी-रागः, जोगेश्वरी-रागः, वैरागीतोडी-रागः, कौशिकतोडी-रागः, मोहनकौंस-रागः, रसिया-रागः, मनमञ्जरी-रागः,पञ्चम-रागः इत्यादयः नूतनरागाः निर्मिताः । एतेषु रागेषु वैरागी-रागः, नटभैरव-रागश्च अत्यन्तः लोकप्रियः जातः । सङ्गीतनिर्देशकत्वेन रविशङ्करः रविशङ्करेण भारतदेशे, कनाडा-देशे, यूरोप-देशे तथा अमेरिका-देशे च चलच्चित्रेषु सङ्गीतानि निर्मितानि आसन् । “चार्ली”, “गान्धी”, “अपू त्रिलोगी” एते चलच्चित्राणि प्रसिद्धानि सन्ति । तेभ्यः चलच्चित्रेभ्यःझ् तेन स्वस्य सङ्गीतं प्रदत्तम् । “अपू त्रिलोगी” इत्यस्य चलच्चित्रस्य निर्देशकः सत्यजीत राय इत्याख्यः आसीत् । चलच्चित्रमिदं बङ्गाली-भाषायाम् अस्ति । हिन्दीभाषायाः “अनुराधा” इति नामके चलच्चित्रे अपि रविशङ्करेण एव सङ्गीतं निर्मितम् । “गान्धी” इत्यस्य चलच्चित्रस्य निर्देशकः “रिचर्ड् एटिनबरा” इत्याख्यः आसीत् । तस्मिन् चलच्चित्रे अपि रविशङ्करस्यैव सङ्गीतम् अस्ति । तेन बहुषु पाश्चात्यचलच्चित्रेषु अपि सङ्गीतानि निर्मितानि सन्ति । सम्माननं, पुरस्काराश्च ई. स. १९६२ तमे वर्षे रविशङ्करः सङ्गीतनाटक-अकादमीपुरस्कारः प्राप्तवान् । ई. स. १९६७ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण तस्मै पद्मभूषण-प्रशस्तिः प्रदत्ता । ई. स. १९७५ तमे वर्षे रविशङ्करेण पद्मविभूषण-प्रशस्तिः प्राप्ता । ई. स. १९८७ तमे वर्षे मध्यप्रदेशसर्वकारेण रविशङ्करेण कालिदाससम्मानं प्राप्तम् । ई. स. १९९९ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण सर्वोच्चनागरिकत्वेन रविशङ्कराय भारतरत्नप्रशस्तिः प्रदत्ता आसीत् । रविशङ्करः संयुक्तराष्ट्रसङ्घान्तर्गतानांसङ्गीतज्ञानां कस्याश्चि संस्थायाः सदस्य आसीत् । सः बहून् ग्रेमी-पुरस्कारान् प्राप्तवान् । तेषु पुरस्कारेषु १९६७ तमे वर्षे पुरस्कारद्वयं प्राप्तम् । मृत्युः ई. स. २०१२ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य ६ दिनाङ्के (६ दिसम्बर २०१२) रविशङ्करः अमेरिका-देशस्य “सैन डिएगो” इत्यस्य नगरस्य “स्क्रिप्स् मेमोरियल्” इत्यस्मिन् चिकित्सालये उपचारार्थं नीतः । श्वासोच्छ्वासे सः कष्टमनुभवति स्म । तस्मै श्वसनतन्त्रे पीडा जायते स्म । हृदयपरिवर्तनक्रियायां सत्यां सः मृतङ्गतः । ई. स. २०१२ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य ११ दिनाङ्के (११ दिसम्बर २०१२) सांयकाले सार्धचतुर्वादने (४:३० PM) रविशङ्करस्य मृत्युः अभवत् । यदा तस्य मृत्युः अभवत्, तदा सः ९२ वर्षदेशीयः आसीत् । रविशङ्करस्य निधने सति तत्कालीनेन प्रधानमन्त्रिणा मनमोहनसिंहेन उक्तं यत् – “रविशङ्करः राष्ट्रियसम्पत्तिः आसीत् । रविशङ्करस्य निधनेन सह अस्य युगस्य अपि अन्तः जातः” इति । पुरस्काराः भारतसर्वकारः पण्डितं रविशङ्करं क्रि.श.१९६७ तमे वर्षे पद्मभूषणम् इति उपाधिना क्रि.श.१९९९तमे वर्षे भारतरत्नम् इति उपाधिना सम्मानयत् । अस्य कौटुम्बिकसङ्गीतज्ञाः अन्नपूर्णा देवी, पत्नी शुभेन्द्र शंकर नोराह जोन्स अनूष्का शंकर विशेषावलोकनम् उदयशङ्करः प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली बाह्यानुबन्धाः रविशङ्करस्य आधिकारिकजालपुटम् अस्य आत्मवृत्तान्तः - My music, My life क्रि.श.२०००तमे वर्षे बी.बी.सी. द्वारा निर्मितं गीतगु़च्छम् । रविशङ्करस्य सन्दर्शनम् अस्य ८५तमवर्षस्य जन्मदिनस्य सन्दर्शनम् EMI जीवनम् अस्य सेस्टिना रविशङ्करस्य नित्यनूतनानि वाद्यगीतानि। सङ्गीतवाद्यवादकाः भारतरत्नपुरस्कारभाजः पश्चिमवङ्गस्य पुरस्कारभाजः‎ पश्चिमवङ्गस्य गायकाः‎ १९२० जननम् २०१२ मरणम्

5576

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%A8%20%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A4%BE

जुबीन मेहता

भारतीय सङ्गीतकारः। भारतीय-सूची मेहता, जुबीन चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5577

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A5%87

आशा भोंसले

आशा भोंसले इति अनुपमां भारतीयगायिकां प्रन्तीयभेदेन आषा, आशा भोसले, आशा भोस्ले, इत्यादिभिः नामभिः अभिजानाति । () अस्याः जन्म क्रि.श.१९३३ तमवर्षस्य सेप्टम्बर् मासस्य अष्टमे दिने अजयत । एषा भारतीयबहुभाषाणां ख्याता गायिका अस्ति । मूलभूतरूपेण एषा हिन्दीभाषायाः चलच्चित्रस्य निपथ्यगायिका इति सुप्रसिद्धा अस्ति । अस्य वृत्तिजीवनं क्रि.श.१९४२तमे वर्षे आरब्धम्। तस्याः वृत्तेः एव षष्ट्यब्दम् अभवत् । सामान्यतः १००० हिन्दीचलच्चित्रस्य नेपथ्यगानानि गीतवती । अपि च अनेकानि गीतगुच्छार्थं गीतवती । भरते अन्यदेशेषु च अस्याः अगणिताः गानगोष्ट्यः अभवन् । आशा भोंस्ले अन्यायाः भारतीयनेपथ्यगयिकायाः लता मङ्गेश्कर इत्यस्याः सहोदरी अस्तु । इयम् अस्याः सुमधुरकण्ठस्य कारणेन प्रसिद्धा अभवत् । लतायाः गानेषु चलच्चित्रसङीतम्, गाज़ल्, भजनानि, साम्प्रदायिकभारतीयशास्त्रीयसङ्गीतम्, जानपादगीतानि, कव्वाली, रवीन्द्रगीतानि, नझ्रल्गीतानि, पाप्गीतानि, च गानं भवति । एषा अस्सामीभाषा, हिन्दीभाषा उर्दूभाषा, तेलुगुभाषा, मराठीभाषा, बङ्गालीभाषा, गुजरातीभाषा, पञ्जाबीभाषा, तमिळुभाषा, आङ्ग्लभाषा, रष्यन्भाषा, छेक्भाषा, नेपाळीभाषा, मलैभाषा, मलयाळंभाषा, इत्यादिषु १८भाषासु गीतानि गीतवती । क्रि.श.२००६तमे वर्षे आशा भोंसले अहं सामान्यतः १२०००गीतानि गीतवती इति स्वयम् अवदत् । नैकानि अन्यमूलानि अपि एतत् वचनम् एव प्रमाणीकुर्वन्ति । प्रपञ्चस्य उन्नताभिलेखप्रमाणितम् अन्ताराष्ट्रियसंस्था वर्ड्स् रेकार्ड् अक्यादमी । क्रि.श.२००९तमवर्षः सेप्टेम्बर् मासे आशा भोंसले एव प्रपञ्चे एव अत्यधिकगीतानां गायिका (गानमुद्रणम्) इति उदघोषयत् । जीवनेतिहासः आशा भोंसले मुम्बैप्रान्तस्य नाम अद्यतनस्य महाराष्ट्रराज्यस्य साङ्ग्लीनगरात् बहिः गोर् इति लघुग्रामः अजायत । एषा दीननाथ मङ्गेश्कर् इति सङ्गीतविदुषः पुत्री । एषः रङ्गभूमेः कलावित् । तत्र शास्त्रीयगायकत्वेन सेवां कृतवान् । अस्य कुटुम्बः पूर्वं पुण्यपत्तने (पुणेनगरे) आसीत् । कालक्रमेण कोल्हापुरं गत्वा क्रमेण मुम्बै आगतः । एषा अस्याः सहोदरी लता मङ्गेष्कर् च कुटुम्बनिर्वहणे पितुः सहाय्यं कर्तुं चलच्चित्रार्थं नटनं गीतगनं कर्तुं आरब्धवत्यौ । आशायाः प्रथमचलच्चित्रं यत्र अस्याः गानम् (चला चला नव् बला) अस्ति तत् माझा बल् (क्रि.श.१९४२) इति मराठी चलच्चित्रम् । अस्य गीतस्य रचयिता दत्त दव्जेकर् कृतवान् । सावन् आयाः इति चलच्चित्रे सावन् आया इति गीतगानेन अस्याः हिन्दिभाषाचलच्चित्रं प्रवेशः अभवत् । एषा आशा स्वस्य १६तमे वयसि ३१वर्षस्य गणपत् राव् भोसले इत्यनेन सह प्रधाव्य तेन परिणीता अभवत् । गणपदरावः तु अस्याः सहोदर्याः लतायाः वैयक्तिककार्यदर्शी आसीत् । अतः विवाहः विफलः आभवत् । श्वशुरगृहे अस्याः नितराम् अवमानिता अभवत् । विवाहस्य कतिपयवर्षानन्तरं भोंसले आशा क्रि.श.१९६०तमे वर्षे शङ्काभावेन गणपतिरावेन गृहात् बहिष्कृता । तस्मिन् काले तस्याः उदरे तयोः तृतीयपुत्रः उदरे पुत्रु हस्तयोः आसन् । सा स्वस्याः कुटुम्बनिर्वहणार्थं चलच्चित्रार्थं नेपथ्यगानम् अनुवर्तितवती । तस्मिन् समये गीता दत्, शंषाद् बेगम् लता मङ्गेष्कर् इत्यादयः बृहत्परियोजनायाः चलच्चित्रार्थं गायन्ति स्म । तदा एतैः त्यक्तगीतानि आशा भोंसले स्वीकरोति स्म । अपि च ब्याण्ड् गर्ल्स्, व्याम्प्स् गोष्टिषु गायति स्म अथवा द्वितीयस्तरस्य चलच्चित्रस्य कृते अपि गायाति स्म । क्रि.श.१९५०तमे काले अन्यनेपथ्यगायकानाम् अपेक्षया अधिकगीतानि गीतावती । अस्याः आरम्भिकगीतानां स्वरसंयोजनम् ए.आर्.खुरेशी, सज्जद् हुसेन्, गुलाम् महम्मद इत्यादयः कृतवन्तः । एतेषु अधिकानि गीतानि यशसि विफलानि प्राप्नुवन् । सजद् हुस्सेन् इत्यनेन स्वरसंयोजितस्य दिलिपकुमारेण नटितस्य सङ्ग्दिल् (क्रि.श.१९५२तमे वर्षे) चलच्चित्रार्थम् आशा गानं गीतवती यत् जनप्रशंसाम् आप्नोत् । अस्य परिणामरूपेण क्रि.श.१९५२तमे वर्षे बिमल् राय् भोंसले इत्यस्य निदेशनस्य परिणीता इति चलच्चित्रत्रे गातुम् अवकाशं प्राप्तवती । तदनन्तरं बूट् पालिष् (क्रि.श.१९५४) चलच्चित्रार्थं मोहम्मद रफी महोदयेन सह नन्ने मुन्ने बच्चे गीतवती । एतत् गीतम् अस्याः अनुपमां कीर्तिं आनयत् । क्रि.श.१९५६तमे वर्षे ओ. पि. नैयरः सङ्गीतनिदेशितस्य सि.ऐ.डि. चलच्चित्रस्य नेपथ्यगानस्य अवकाशं प्राप्तवती । अस्याः वृत्तिजीवने एषः सदवसरः महत्तरं परिवर्तनम् आनयत् । क्रि.श. १९५७तमे वर्षे बि.आर्.चोपड महोदयस्य नया दौर् इति चलच्चित्रार्थं साहिर् लुधियान्वी इत्यनेन रचितं माङ्ग् के साथ तुम्हारा इति गीतं स्वीयस्वरसंयोजनेन रफी महोदयेन सह गीतवती । एषा आशा स्वस्य वृत्तिजीवने कृता प्रथमा महोपलब्धिः । अनेन सह साथी हात् बदाना, उदेन् जब् झल्वें तेरी, इत्यादीनि गीतानि तस्यः प्रसिद्धिं आनयन् । जनप्रियाभिनेत्रीणां कृते इदं प्रथमतया गीतानि गीतवती । चलच्चित्रस्य निर्मापकः बि.आर्.चोपडा महोदयः दौर् चित्रस्य यशः स्मरन् अग्रिमचलच्चित्रस्य गीतगानार्थम् अवकाशं प्रकल्पितवान् । अग्रे आशा भोंसले तस्य वक्त् , गुम्राह् , हम्राज़् , आद्मि और् इन्सान् , डूण्ड् इत्यादीनां चलच्चित्राणां गीतानि गीत्वा प्रसिद्धिम् आपन्ना । आषायाः नायरस्य च संश्रयः अनेकेषां मधुरगानानां लोकार्पणस्य हेतुः अभवत् । कालक्रमेण अस्मिन् वर्णरञ्जितक्षेत्रे स्वपादौ प्रत्यस्थापयत् । किन्तु कालान्तरेण क्रि.श. १९७०तमे वर्षे वृत्तिक्षेत्रे उभावपि परस्परं विमुखौ अभवताम् । क्रि.श.१९६६तमे वर्षे आर्.डि.बर्मन् इत्यस्य सङ्गीतनिदेशनस्य प्रथमयशस्वि "तीसरी मञ्झिल् " चलच्चित्रे आशायाः कार्यं जनप्रियम् अभवत् । अस्य सहभागित्वेन क्रि.श.१९७०तमदशके अनेकानि जनप्रियगीतानि चलच्चित्रक्षेत्राय अर्पितानि । कालक्रमेण हेलन् इत्यस्याः नृत्याङ्गनायाः नर्तनार्थं आशा चलच्चित्रगीतानि विविधानां स्वरसंयोजकानां मार्गदर्शने गीतवती । एतेयोः संसर्गितायाः कानिचन गीतानि "पिया तू..(कारावान् चित्रस्य)", ओ हसीना झुल्फोवाली..(तीसरी मंझिल्), "ये मेरा दिल् (डान्) " इत्यादीनि । क्रि.श. १९८०तमे वर्षे उन्मादगायिका(पाप् क्रूनर्) इति स्थिरं गुरुत्वं प्राप्तवती ख्यातया अभिनेत्र्या नटितस्य 'उम्रावो जान् 'इति चलच्चित्रस्य "दिल् चीज़् क्या है", "इन् आकों कि मस्ती के", "ये क्या जग है दोस्तो " "जुस्त् जु जिस्कि थी" इत्यादीनि गीतानि अस्य प्रसिद्धिम् अवरधयत् । गझल् गानं तस्य राष्ट्रियपुरस्कारम् आनयत् । क्रि.श. १९९५तमे वर्षे ६२वर्षवयसः आशा भोंसले रङ्गीला इति चलच्चित्रे उर्मिळा माटोण्डकर् इत्यस्याः कृते नेपथ्यगानं कृतवाती । तत्र "तनहा तन्हा ", "रङ्ग् रङ्ग् रङ्गीलरे " इत्यादीनां विशेषलक्षणयुक्तानां गीतानां गायनेन अस्य कीर्तिशिखरम् इतोऽपि अवर्धत । क्रि.श.२००५तमे वर्षे स्वस्य ७५वर्षे वयसि अस्यः कण्ठमधुर्येण आगतानि "चन्द्रमुखी " इति तमिळुभाषायाः चलच्चित्रस्य गीतानि, खातस्य अभिनेतुः सल्मान् खानस्य "लक्कि " चलच्चित्रस्य गीतानि अत्यधिकतया विक्रीतानि । गानस्य सङ्गीतनिदेशकाः ओ.पि.नय्यर् - अशायाः ओङ्कार प्रसाद नायर् (नय्यर्) इत्यनेन सङ्गीतनिदेशकेन सह साहचर्यं तु बालिवुड् (भारतस्य हिन्दिभाषाचलच्चित्रजगतः इदं नाम) जगति प्रसिद्धः । अयं कश्चित् महान् स्वसंयोजकः आशायाः प्रतिभां संलक्ष्य अवकाशं प्रकल्पितवान् । क्रि.श.१९५२तमे वर्षे चम् चमा चम् गानस्य ध्वनिमुद्रणावसरे ओ.पि.नय्यरः प्रथवमारम् आशायाः सन्दृष्टवान् । क्रि.श.१९५४तमे वर्षे प्रथमावकाशम् आशा नय्यरस्य "माङ्गु" इति चलच्चित्रे प्राप्तवती । तदनन्तरं क्रि.श.१९५६तमे वर्षे पुनः अस्य "सि.ऐ.डि. " चित्रस्य गीतानि गीत्वा वृत्तिजीवने नवं परावर्त्नं प्राप्तवती । अस्य "नया दौर् " इत्यस्मिन् चलच्चित्रानन्तरम् एतयोः युग्मं बहुविश्रुतम् अभवत् । क्रि.श.१९५९तमवर्षे ओ.पि.नय्यरेण सह सभावं वृत्तिपरतया च आत्मानं क्षेत्रे अनुस्थापितवती । खय्याम् - आशायाः प्रतिभाम् अभिज्ञातवन् अन्येकः अयं सङ्गीतनिदेशकः खय्याम् । सः क्रि.श.१९४८तमे वर्षे स्वस्य "बिवि " इति चलच्चित्रे अवकाशं कल्पितवान् । क्रि.श.१९५०तमदशके तस्य "दर्द ", "फिर् सुबह होगी ", "उम्रावो जान् " चलच्चित्रेषु अवकाशं दत्त्वा अस्याः प्रतिभां सम्मानितवान् । रविः- चलच्चित्रगानानां स्वरसंयोजकः रविः, आशा मम अतिप्रियगिकासु अन्यतमा इति वदति स्म । क्रि.श.१९५०तमे वर्षे अस्य "वचन्" इति सर्वप्रथमे चलच्चित्रे आशा गीतवती । "चन्दमाम दूर् के" चलच्चित्रस्य मधुरगीतम् एकेन एव दिनेन भारतस्य युवमातॄणां प्रियम् अभवत् । "घराना", "गृहस्ती", "काजल्", "फूल् औप् पत्थर्" इत्यादिषु चलच्चित्रेषु भजनानि गातुं रविः अवकाशं दत्तवान् । तदानीन्तने काले अन्ये ख्याताः स्वरसंयोजकाः एतां निम्नस्तरस्य गीतानि गातु आह्वयन्ति स्म । आशा भोंस्ले रविः च अनेकानि गीतध्वनिमुद्रणानि कृतवन्तौ । तेषु प्रसिद्धेन गायकेन किशोरकुरारेण सह गीतं "कथ् माने बिल्ली " "तोरा मन् दर्पण्" अतिप्रसिद्धनि अभवन् । अनेन सह कृतनानि चलच्चित्राणि एवं भवति । वख्त, चौदवी का चान्द्, गुम्राह्, बहु बेटी, चैना टौन्, आद्मी और् इन्सान्, डूण्ड्. अम्राज्, काजल् इत्यदीनि । सचिन् देव बर्मन् - अयं बालिवुड् जगतः प्रख्यातेषु स्वरसंयोजकेषु अन्यतमः । एतस्य प्रिया गायिका लता मङ्गेश्कर् किन्तु तया सह केनचित् कारणेन विरसः उप्तन्नः । तस्मिन् काले एस्.डि.बर्मन् महोदयः गीतानि गातुं आशाम् आहूतवान् । अनयोः युग्मम् अनेकानि मधुरगीतानि लोकाय आर्पयत् । यथा.. काला पानि, काला बाज़ान्, इन्सान् जाग् उठा, लाजवन्ति, सुजाता, तीन् देवियाँ, इत्यादीनि चलच्चित्राणि । क्रि.श.१९६२ वर्षे किशोर् कुमारेण, महम्मद रफिना, सहा गीतानि चलच्चित्रगानानि प्रसिद्धानि अभवन् । क्रि.श.१९६२तमे वर्षे बिमल् राय् इत्यस्य बान्दनि चित्रस्य "अब् के बरस्.. " गीतम् एताम् आशां नेपथ्यागायिकाम् अकरोत् । क्रि.श.१९६७तमे वर्षे तनुजा इत्यभिनेत्र्याः अभिनयस्य ज्युवेल् थीफ् चित्रस्य "रात् अकेली है" गानं जनान् उन्मत्तान् अकरोत् । राहुल् देव् बर्मन् - अर्.डि.बर्मन् इत्येव खातः (ए.के.ए.पञ्चम) क्रि.श.१९६६तमे काले प्रसिद्धः चलच्चित्रसङ्गीतज्ञः । पुत्रद्वयस्य मातुः आशायाः सन्दर्शनम् अनेन सह अभवत् । एतयोः युग्मेन "तीसरी मंज़िल् " इति यशस्वि चलच्चित्रम् अभवत् । क्याबरे, राक्, डिस्को, गझल्, भारतीयशास्त्रीयसङ्गीतम् इत्यादीनि गीतानि कृतवन्तौ । क्रि.श.१९७०तमे वर्षे एतेयोः पाश्चिमात्यशैल्याः गीतानि क्रान्तिमेव अकुर्वन् । क्रि.श.१९७१तमे वर्षे हेलन् अभिनीतस्य कारवान् "पिया तू अब् तो आजा ", हरे राम हरे कृष्णा चित्रस्य "दम् मारो दम् ", क्रि.श.१९७२तमे वर्षे लोकार्पितस्य अप्ना देश् इति चित्रस्य " दुनिया में.. क्रि.श.१९७३तमे वर्षे लोकार्पितस्य यादों की बारात् इति चित्रस्य " चुरा लिया है..इत्यादीनि गीतासि प्रचण्डं याशः प्राप्नुवन् । क्रि.श.१९८०तमे दशके पञ्चमस्य आशायाः च सहयोगेन कानिचन चलच्चित्रसङ्गीतानि प्रसिद्धानि अभवन् । तानि यथा इज़ाज़त् चित्रस्य "मेराकुच् सामान्," "खालि हात् शाम् आयी है", "खत्रा खत्रा", सागर् चित्रस्य ओ "मारिया" ख्यातानि अभवन् । तत्रापि अस्याः " मेरा कुच् सामान् " गानस्य राष्ट्रियपुरस्कारः अपि प्राप्तवती । वृत्तिसम्बन्धः प्रीत्या परिवर्तितः बूत्वा तम् अनुरागेण बब्स् इति आव्ययन्ती क्रि.श. १९८०तमे वर्षे तमेव पतिरूपेण प्राप्तवती । आर्.डि.बर्मन् महोदयः कानिचन बङ्गाळिगीतानि अपि गायितवान् । इळयराजः - दक्षिणभारतीयचलच्चित्रस्वरसंयोजकेषु अग्रगण्यः इळयराजः क्रि.श. १९८०तमे वर्षे स्वस्य गीतानि गातुम् आशां प्रार्थयत् । इदं प्रथमतया तमिळुभाषायाः "मून्द्रं पिरायि " इति चलच्चित्रे गीतवती । अस्य चित्रस्य हिन्दीभाषान्तरे अपि एषा गीतानि गीतवती । क्रि.श. १९९०तमवर्षपर्यन्तम् एतयोः युग्मं यशस्विकार्यणि अकरोत् । क्रि.श.१९८७तमे वर्षे लोकार्पितस्य "एङ्ग ऊरु पाटुक्कारन् "इति चित्रस्य शेन्बगामे इति गीतम्, क्रि.श. २०००तमे वर्षे लोकार्पिते कमलहासन् अभिनयस्य इळयराजस्य सङ्गीते "हे राम्" इति चित्रस्य शीर्षिकागीतम्, " जन्मों कि ज्वाला " इति हिन्दीचलच्चित्रे गझल् गायकेनहरिहरन् महोदयेन सह गीतं गानं च प्रसिधानि अभवन् । ए.आर्.रेहमान् - एषः क्रि.श. १९९४तमे वर्षे स्वस्य स्वरसंयोजनस्य रङ्गीला चलच्चित्रे गातुम् आशायै अवकाशं दत्तवान् । अस्य प्रसिद्धानि गीतानि यथा.. " रङ्गीला रे ", "तन्हा तन्हा "इत्यादीनि । अस्य एव स्वरसंयोजनस्य "तक्षक् " चलच्चित्र्स्य "मुझे रङ्ग् दे ", "लगान्" इति चलच्चित्रस्य उदितनारायणेन सह गीतं "राधा कैसे न जले ", "ताल " चित्रस्य " कही आग् लगे ", "दौड् " चलच्चित्रस्य के.जे.येसुदासेन सह गीतं "ओ भंवरे " क्रि.श.१९९९तमे वर्षे लोकार्पितस्य " इरुवर् " इति तमिळुभाषा चित्रस्य "वेनिल्ला वेनिल्ला " गीतं, क्रि.श.२००४तमे वर्षे आगतस्य " मीनक्षी " तमिळुभाषाचित्रस्य " दु्वान् दुवान् " गीतं च सुप्रसिद्धानि अभवन् । जयदेवः - एस्.डि.बर्मन् इति सङ्गीतज्ञस्य सहायकः अयं जयदेवः स्वतन्त्रः भूत्वा स्वरसंयोजनम् आरब्धवान् । तदा एषः आशायै अपि गातुम् आहूतवान् । क्रि.श.१९६१तमे वर्षे "हम् दोनो ", क्रि.श.१९६२तमे वर्षे "मुजे जीने दो ", क्रि.श.१९७१तमे वर्षे "दो बून्द पानी " इत्यादिषु जयदेवस्य चलच्चित्रेषु गीतानि गीतवती । क्रि.श.१९७१तमे वर्षे एतत् युग्मं नकेवलं चलच्चित्रगीतानि अपि च भक्तिगीतानि गझल् गीतानि अपि अकरोत् । जीवनस्य सङ्कटकाले सहयमाचरितवान् जयदेवः इति तस्य विषये आशायः महादरः आसीत् । तस्य मरणानन्तरं तेन कृतार्धकार्यं सम्पूरयन्ती "सुराञ्जली " इति गीतगुच्छं लोकार्पितवती । शङ्कर् जै किशन् - अयं बालिवुड् स्वरसंयोजकः अल्पकालम् अनया आशया सह कर्यम् अकरोत् । क्रि.श.१९६८तमे वर्षे अस्य सङ्गीतसंयोजने "शिकार् " इति चलच्चित्रार्थम् आशा गीतानि गीतवती । अस्मिन् " परदे में रहने दो" इति गीरार्थं द्वितीयवारं फिल्मफेर् पुरस्कारं प्राप्तवती । अन्दाज़् इति चलच्चित्रे ज़िन्दगि एक सफर है सुहाना इति गीतं विशिष्टशैल्या गीतवती प्रसिद्धं चाभवत् । क्रि.श.१९७०तमे वर्षे राजकपूरस्य निर्माणस्य अभिनयस्य च मेरा नाम जोकर् इति चलच्चित्रे गनस्य अवकाशः प्राप्तः । अनु मलिक् - क्रि.श.१९८४तमे वर्षे सोनि महिवाल् इति अस्य प्रथमचलच्चित्रे एव आशा अवकाशं प्राप्तवती । अस्य स्वरसंयोजकस्य संयोजनेन फिल् हाल् इति चलच्चित्रस्य शीर्षिकागीतं, बाज़िगर् चित्र्स्य किताबे बहुत सी... गीतं, या दिन् इति चित्रे जब् दिल् मिले गीतम् च अनया गीतानि सार्वकालिकमधुराणि अभवन् । क्रि.श. १९५०- ६०तमवर्षाणां मध्ये अनुमलिकस्य पितुः संयोजने अपि गीतवती । व्यक्तिगतजीवनम् भोंसले आशायाः गृहं मुम्बै महानगरस्य दक्षिणभगए पेद्दर् इति मार्गे प्रभातकुञ्ज् इति गृहस्तोमे अस्ति । तस्याः त्रीणि अपत्यानि पञ्च पौत्राः सन्ति । ज्येष्ठः पुत्रः हेमन्त भोंसले विमानस्य चालकत्वेन कार्यं कृतवान् । सङ्गीतनिदेशकः अपि भूत्वा कानिचनदिनानि कार्यं कृतवन् । अस्य अनुजा आशायाः पुत्री वर्षा इति नमान्विता दि सण्डे अब्सर्वर्, रेडीप् इति पत्रिकयोः लेखिका रूपेण कार्यं कृतवती । आशायाः कनीयः पुत्रः आनन्द भोंसले चलच्चित्रस्य निर्देशनं शिक्षितवान् । मातुः कार्यदर्शित्वेन सहाय्यम् आचरति । पौत्रः चैतन्यः सङ्गीतक्षेत्रे एव परिश्रमं कुर्वन् अस्ति । इयं पाकनिपुणा अपि अस्ति । भर्तुः भोजनार्थं स्वयं पचति । बालिवुड् प्रमुखाः तस्याः कडायि घोस्ट् अपि च बिर्यानि सर्वदा इच्छन्ति । गोवा शैल्याः पाया करि, सूपः च बालिवुड् ख्यातस्य कपूर् कुटुम्बे जनप्रियपाकः आसीत् । कदाचित् एषा... यदि अहं सङ्गीतस्वरसाम्राज्ञी न अभविष्यत् तदा पाकज्ञा भवामि स्म इति कस्मिंश्चित् दूरदर्शनसन्दर्शने अवदत् । आशा यशस्विनी होटेल् उद्यमिनी अपि अस्ति । अस्याः नाम्नि एव दुबै कुवैत् च देशयोः भोजनालयाः सन्ति । पेशस्विनी श्वेतशाटिकाः आशायै अधिकं रोचते । वज्राभरणानि अपि अस्याः अतीव प्रियाणी । एषा अनुकरणकलावती अपि अस्ति । नूर् जहाँ, लतामङ्गेश्कर् गुलाम् अलि इत्यादीनां कण्ठस्य नुकरणमपि करोति । सद्यः काले गानं होटेल् उद्यमः अपि च आत्मकथनलेखने मग्ना अस्ति । प्रशस्तिपुरस्काराः फिलं फेर् प्रशस्तयः - आश भोंसले १८वारम् अत्युत्तमगायिका इति फिल्म् फेर् पुरस्कारार्थं नामनिदेशनं सप्तवारं पुरस्कारं च प्राप्तवती । एषा स्वस्य प्रथमां प्रशस्तिं क्रि.श.१९६७तमे वर्षे प्राप्तवती । क्रि.श.१९७९तमे वर्षे स्वस्य सहोदर्या लतया स्पर्धितवती । अपि च लतायाः नाम न निदिष्टं भवेत् इति सूचितवती । क्रि.श.१९९७तमे वर्षे "रङ्गीला " चलच्चित्रस्य गानार्थं विशेषा प्रशास्तिः प्राप्ता । क्रि.श.२००१तमे वर्षे आजीवोपलब्धेः कृते फिल्मफेर् प्रशस्तिं प्राप्तवती । फिल्म् फेर् प्रशस्तिभूषितानि गीतानि चित्राणि च । प्राप्तिवर्षः गानम् चलच्चित्रम् क्रि.श.१९६७: "गरीबों कि सुनो " (दस् लाख्) क्रि.श.१९६९: "परदे में रहने दो " (शिकार्) क्रि.श.१९७२: "पिया तू अब् तो आजा" (कारवान्) क्रि.श.१९७३: "दम् मारो दम्" (हरे राम हरे कृष्णा) क्रि.श.१९७४: "होने लगी है रात्" (नैना) क्रि.श.१९७५: "चैन् से हम को कभी " (प्राण जाये पर् वचन् न जाये ) क्रि.श.१९७९: "ये मेरा दिल् " (डान्) अन्यप्रशस्तयः । क्रि.श.१९८७: नैण्टिगेल् आफ् एषिया प्रशस्तिः । यु.के स्थितया इण्डो पाक् असोसियेषन् संस्थया । क्रि.श.१९८९: लता मङ्गेश्कर् प्रशस्तिः । (मध्यप्रदेशस्यसर्वकारेण क्रि.श.१९९७: स्क्रीन् विडियोकान् प्रशस्तिः ।('जानं समाझा करो ' गीतगुच्छार्थम् ।) क्रि.श.१९९७: एम्.टी.वी. प्रशस्तिः। (जानं समाझा करो " गीतगुच्छार्थम् ।). क्रि.श.१९९७: चानल् वि.प्रशस्तिः (जानं समाझा करो " गीतगुच्छार्थम् ।). क्रि.श.१९९७: दयावति मोदि प्रशस्तिः क्रि.श.१९९९: लता मङ्गेश्कर् प्रशस्तिः ।(महाराष्ट्रस्यसर्वकारेण क्रि.श.२०००: सिङ्गर् अफ् दि मिलेनियम् (दुबै) क्रि.श.२०००: झी गोल्ड् बालिवुड् अवार्ड्(तक्षक् चित्रस्यमुझे रङ्ग् दे गीतार्थम्) क्रि.श.२००१: एम्.टी.वी. प्रशस्तिः।( कम्बक्त् इष्क् चित्रार्थम्) क्रि.श.२००२: बिबिसि आजीवनोपलब्धिः (यु के प्रधानमन्त्री टोनि ब्लेर् इत्यस्मात् स्वाकृतम् ।). क्रि.श.२००२: अत्युत्तमा नेपथ्यगायिका इति झी सिने पुरस्कारः (लगान् चित्रस्य राधा कैसे न जले गानार्थम्) क्रि.श.२००२: झी सिनि विशेषपुरस्कारः । क्रि.श.२००२: स्क्रीन् विडियोकान् प्रशस्तिः (लगान् चित्रस्य राधा कैसे न जले गानार्थम्) क्रि.श.२००२: स्यान्सूय् मूवी प्रशस्तिः (लगान् चित्रस्य राधा कैसे न जले गानार्थम्) क्रि.श.२००३: भारतीयचलच्चित्रक्षेत्राय दत्तयोगदार्थं स्वरालयः येसुदासप्रशस्तिः क्रि.श.२००३: फेडरेशन् आफ् इण्दियन् चेम्बर् आफ् कामर्स् एण्ड् इण्डस्ट्री तः लिविंग् लेज़ेण्ड् प्रशस्तिः । क्रि.श.२००५: एम्.टी.वी इम्मीस् , आज् जाने कि जिद् न करोगानार्थम् अत्युत्तमगायिकाप्रशस्तिः । क्रि.श.२००५: सङ्गीतस्य अत्यन्तं सम्पन्नजनः। सम्माननानि । १९९७तमे वर्षे उस्ताद् अलि अब्कर् खान् इत्यनेन सह " लिगेसि " इति गीतगुच्छे गानार्थम् आशायः ग्र्यामी प्रशास्तिं प्राप्तवती । भारतदेशस्य प्रथमा गायिका अभवत् या एतां प्रशस्तिभाजनम् । महाराष्ट्रराज्यस्य सप्तदशमी राज्यप्रशस्तिः प्राप्ता । भारतीयचलच्चित्रजगते प्रदत्तम् अनुपमं योदानं परिगणय्य क्रि.श. २०००तमे वर्षे दादा साहेब फल्के प्रशस्तिः आशायै दता । अमरावती जलगांव विश्वविद्यालययोः डक्टरेट् उपधिना भूषिता आशा भोंसले । कलायाम् अत्यधिकोपलब्ध्यर्थे "दि फ्रीडी मर्क्युरी प्रशस्तिः " प्रदत्ता । बर्मिङ्ग् ह्याम् फिल्म् फेस्टिवल् क्रि.श. २००२तमे वर्षे अस्याः विशेषा गानगोष्ठी अभवत् । भारतस्य सर्वकारेण पद्मविभूषणप्रशस्तिः प्रदत्ता । गतेषु ५०वर्षेषु से एन् एन् वाहिन्याः श्रेष्ठेषु २०गायकेषु अन्यतमा । चलच्चित्रस्य राष्ट्रियप्रशस्तयः । क्रि.श.१९८१: दिल् चीज़् क्या है (उम्रावो जान् ) क्रि.श.१९८६: मेरा कुच् सामान् (इज़ाझत् ) गौरवपुरस्कारः क्रि.श.१९९८ - विशेषा प्रशस्तिः(रङ्गीला) क्रि.श.२००८ - फिलं फेर् आजीवोपलब्धिपुरस्कारः । उल्लेखाः विशेषाध्ययनम् बाह्यानुबन्धाः कथाः प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली चलच्चित्रगायकाः

5578

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE%20%E0%A4%A6%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4

गीता दत्त

भारतीय गायिका। भारतीय-सूची दत्त, गीता संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् १९३० जननम्

5579

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D

नूरजहान्

नूर्जहान् (जीवितकालः - क्रि.श.१९२६तमवर्षतः क्रि.श.२०००पर्यन्तं जीवितकालः) उर्दूहिन्दीभाषयोः चलच्चित्रसङ्गीतस्य प्रसिद्धा गायिका अभिनेत्री च । स्वस्य अतिमधुरकण्ठेन सुन्दराभिनयेन च चत्वरदककालं दर्शकानानं श्रोतॄणां मनस्सु स्थिरा आसीत् । बाल्यं जीवनं च नूरजहान् इत्यस्याः गायिकायाः जन्म क्रि.श. १९२६तमे वर्षे पञ्जाबरज्यस्य कस्मिंश्चित् लघुनगरे मध्यमवर्गस्य कुटुम्बे अभवत् । अस्याः बाल्यस्य नाम अल्लाहवासी इति आसीत् । अस्य अर्थः नूर् जहान् इति अतः एतदेव नाम अभवत् । परिसरस्य सामाजिकाः वदन्ति स्म यत् नवजातायाः अस्याः रोदनं श्रुत्वा अस्याः पितृभगिनी "अस्याः रोदने अपि सङ्गीतस्य लयः अस्ति " इति उक्तवती । अग्रे नेपथ्यगायिका भवतीति तदा एव सर्वे वदन्ति स्म । अस्यः पितरौ चलच्चित्रमन्दिरे कार्यं कुर्वतः स्म । किन्तु तयोः रुचिः सङ्गीते अपि आसीत् । गृहपरिवारस्य सङ्गीतवातवरणस्य कारणेन नूरजहन् अपि सङ्गीतस्य दिशि आकृष्टा । कालान्तरेण एषा गायिका भविष्यामीति स्वप्नं वेतुम् आरब्धवती । अस्याः सङ्गीताभिरुचिं ज्ञात्वा माता अस्मिन् एव मार्गे अग्रे गन्तुं प्रेरणां प्रोत्साहनं च दत्तवती । अपि च अस्याः सङ्गीताभ्यासर्थं गृहे एव व्यवस्थां प्रलपितवती । नूर् जहान् सङ्गीतस्य प्राथमिकीं शिक्षां कज्जनबायी इत्यनया, शास्त्रीयसङ्गीतम् उस्ताद् गुलाम मोहम्मद् इत्यनेन, उस्ताद बडे़ गुलाम अली खान् इत्यनेन च प्राप्तवती । क्रि.श. १९४७तमे वर्षे देशविभनस्य अनन्तरं नूरजहान् पाकिस्तानं गन्तुं निश्चयं कृतवती । अभिनेता दिलीपकुमारः भारते एव स्थातुं सूचितवान् । तदा सा यत्राहं जाता तत्रैव वासामि इति उक्तवती । कालान्तरेण क्रि.श.१९६३तमे वर्षे भारतस्यगानक्षेत्रं त्यक्त्वा प्राकिस्तानं गतवती । क्रि.श.१९८२तमे वर्षे भारतस्य इण्डिया टाकी संस्थायाः शतमानोत्सवसमारोहे भारतम् आगन्तुम् आमन्त्रणं प्राप्तवती । तदा तत्र आगत्य श्रोतॄणां प्रार्थनम् अङ्गीकृत्य " आवाज़् दे कहां है दुनिया मेरी जवां है " इति गीतं प्रस्तुतवती । क्रि.श.१९९२तमे वर्षे एतं सङ्गीप्रपञ्चम् एव त्यक्तवती । क्रि.श.२०००तमवर्षस्य डिसेम्बर् २३दिने हृदयस्तम्भनेन दिवङ्गता । वृत्तिजीवनम् नूर्जहान् गायिकया क्रि.श. १९३०तमे वर्षे इण्डियन् इति पताकायाः अधः निर्मिते हिन्द् के तारे इति चलच्चित्रे गातुम् अवकाशः प्राप्तः । एतदन्तरम् अस्याः परिवारः पञ्जाबतः कोलकोतानगरम् अगच्छत् । तत्र अनया ११मूकचलच्चित्रेषु अभिनेतुम् अवकाशः लब्धः । क्रि.श.१९३१तमे वर्षपर्यन्तं बालकलावित् रूपेण क्षेत्रे परिचिता अभवत् । क्रि.स.१९३२तमे वर्षे प्रदर्शिते " शिशु पुन्न " इति चलच्चित्रे अभिनीतवती । एतत् अस्याः अभिनयवृत्तौ प्रथमं संवादयुक्तं चलच्चित्रम् । एवमेव एषा कोहिनूर् युनैटेड् आर्टिस्ट् इति पताकायाः तले कानिचन चित्राणि कृतवती । कोलकतानगरे एषा प्रसिद्धचलच्चित्रनिर्मातरं पञ्चोलीमहोदयं मिलितवती । पञ्चलीवर्यः एतस्यां भविष्यतः अत्युत्तमाम् अभिनेत्रीं दृष्टवान् । अतः पाञोली स्वस्य नूतने " गुल् ए बकावली " इति चलच्चित्रे अस्याः अवकाशं कल्पितवान् । अस्मिन् चलच्चित्रे नूरजहान् "साला जवानियां माने और् पिञ्जरे दे विच् " इति गीतं गीतवती । समान्यतः त्रीणिवर्षाणि कोलकतानिवासानन्तरं पुनः लाहौर् गतवती । तत्र अस्याः मेलनं प्रसिद्धे सङ्गीतकारेण जीये चिश्ती इत्यनेन अभवत् । एषः वेदिका कार्यक्रमेषु सङ्गीतसंयोजनं करोति स्म । कस्मिंश्चित् वेदिकायाः कार्यक्रमे नूरजहान् परिचयं कारयित्वा गापयितवान् । वर्तनरूपेण सार्धसप्त निष्कान् दत्तवन् यत् तस्मिन् काले महामौल्यम् आसीत् । क्रि.श.१९३९तमे वर्षे निर्मिते " गुल् ए बकावली " इति पञ्चोली सङ्गीतमयचलच्चिस्य सफलतायाः अनन्तरं नूरजहान् चलच्चित्रोद्यमे अचलतया प्रतिष्टापिता । " खान् दान् " इति चलच्चित्रे अस्याः अभिनये चित्रितं " कौन् सी बदली में मेरा चान्द् है आ जा " गीतं लोके बहुविश्रुतम् । एतदनन्तरम् एषा मुम्बै नगरं गतवती । एतन्मध्ये अस्याः विवाहः शौकत् हुसेन् इत्यनेन सहोद्योगिना सह विवाहः अभवत् । नूरजहान् प्रतिनित्यं स्वस्य स्वरेण सह विशिष्टान् प्रयोगान् करोति स्म । एषा स्वरमाधुर्येण गायिकानां नायिका इति सम्बोध्यते स्म । एतस्मिन् अवसरे तस्याः अभिनयगानयुक्तानि "दुहायी,(क्रि.श. १९४३) दोस्त्, बडी माँ,(क्रि.श. १९४४) विलेज् गर्ल् (क्रि.श. १९४५) " इत्यादीनि चलच्चित्राणि सफलानि अभवन् । एतेषु चलच्चित्रेषु अस्याः स्वरस्य इन्द्रजालः श्रोतॄणां चित्तापहरकः अभवत् । मुम्बै चलच्चित्रजगति एतां " मल्लिका ए तरन्नम् " इति कथयन्ति स्म । क्रि.श. १९४५तमे वर्षे अस्याः गीतानाम् " जीनत् " इति अन्यदेकं चलच्चित्रं लोकार्पितम् । अस्य चित्रस्य "आहें न भरी शिकवें ना किए, कुछ भी न जुवां से काम लिया " किञ्चित् कव्वालीगीतं श्रोतॄणां मध्ये अतीव लोकप्रियम् अभवत् । एषा क्रि.श.१९४६तमे वर्षे ख्यातस्य निर्मातानिदेशकस्य महबूब् खानस्य "अनमोल घडी " इति चलच्चित्रे अवकाशं प्राप्तवती । अस्य चित्रस्य महता स्वरसंयोजकेन नौशादेन सङ्गीतबद्धाणि अनया गीतानि "आवाज दे कहां है, आजा मेरी बर्बाद मोहब्बत के सहारे, जवां है मोहब्बत " इति गानानि अद्यापि लोकप्रियानि सन्ति । क्रि.श.१९४७ तमे वर्षे विभजनस्य अनन्तरं पाकिस्तानं गतवती किन्तु स्वस्य चलच्चित्रचीवनं पालितवती एव । सामान्यतः वर्शत्रये पाकिस्तानस्य चलच्चित्रोद्यमे आत्मानं सुस्थापितवती । अग्रे 'चैनवे ' इति चलच्चित्रस्य निर्माणं निदेशनञ्च कृतवती । चित्रोद्यमे एतत् चित्रम् अधिकं धनसङ्ग्रहम् अकरोत् । एतदनन्तरं क्रि.श. १९५२तमे वर्षे प्रदर्शितं चलच्चित्रं " दुपट्टा " ततोऽप्यधिकधनसङ्ग्रहस्य साफल्यम् अवाप्नोत् । अस्मिन् चित्रे नूरजहान् स्वरः एतावान् प्रसिद्धः अभवत् भारते अपि सर्वत्र अनुरणनं भवति स्म । अखिलभारतीयाकाशवाणीतः श्रीलङ्काकाशवाणीपर्यन्तं सर्वत्र अस्याः दुपट्टा गीतानि प्रसारप्रसिद्धिम् आप्नोत् । एतन्मध्ये क्रि.श.१९५३तमे वर्षे गुलनार् , क्रि.श. १९५५तमे वर्षे फतेखान्, क्रि.श. १९५६तमे वर्षे इन्दज़ार्, क्रि.श. १९५८तमे वर्षे अनार्कली, क्रि.श. १९५९तमे वर्षे परदेसिया,कोयल्, क्रि.श. १९६१तमे वर्षे मिर्जा गालिब् इत्यादिषु चलच्चित्रेषु अभिनयं कृत्वा प्रेक्षकानां मनोरञ्जनं कृतवती । विशेषताः - नूरजहान् प्रथमा पाकिस्तानी महिलाचलच्चित्रनिर्मात्री । - एषा न केवलं निर्मात्री किन्तु, गायिका , अभिनेत्री, सङ्गीतसंयोजिका अपि । - इयं हिन्दी, उर्दू, सिन्धी, पञ्जाबी इत्यादिषु भाषासु १०सहस्राधिकगीतानि गीतवती । - क्रि.श. १९५५तमे वर्षे बडी मा इति चलच्चित्रे लता मङ्गेश्कर आशा भोंसले द्वाभ्यां सह अभिनयं कृतवती । - क्रि.श. १९४५ तमे वर्षे एषा दक्षिणैशियायाः प्रथमा महिला यस्याः स्वरेण कव्वालीगीतस्य ध्वनिमुद्रणम् अभावत् । - एषा १२मूकचलच्चित्रेषु अपि अभिनयं कृतवती । पुरस्कारसम्मानानि नूरजहान् मल्लिका ए तरन्नम् सम्माननं प्राप्तवती । एषा क्रि.श.१९६६तमे वर्षे पाकिस्तानसर्वकारस्य तमगा ए इम्तियाज इति पुरस्कारं प्राप्तवती । प्रमुखचलच्चित्राणि विशेषावलोकनम् प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली बाह्यानुबन्धाः नूरजहान् विषये विस्तृतलेखः चलच्चित्रगायकाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5580

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%20%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A4%AE

शमसाद बेगम

भारतीय गायिका। भारतीय-सूची बेग़म, शमसाद चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5581

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%AF%E0%A4%BE

सुरैया

सुरैया जमाल शेख इत्याख्या चलच्चित्रक्षेत्रस्य गायिका आसीत् । सुरैया चलच्चित्रसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5582

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0

हेमन्त कुमार

भारतीय गायक:। अवलोकताम् प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली हिन्दुस्थानिसङ्गीतगायकाः पश्चिमवङ्गस्य गायकाः‎ पश्चिमवङ्गराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5583

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%B0%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0

किशोर कुमार

भारतदेशस्य प्रसिद्धः चलच्चित्रगायकः अभिनेता, गीतरचयिता, चित्रनिर्मापकः,निदेशकः, साहित्यकारः च भूत्वा परगणनीयः यशोवान् जनः । (जीवितकालः क्रि.श.१९२९तमवर्षस्य अगष्ट् मासस्य चतुर्थदिनाङ्कतः क्रि.श. १९८७तमवर्षस्य अक्टोबर् मासस्य त्रयोदशदिनाङ्कः) यशस्वी नेपथ्यगायकः किशोरकुमारः मधुरकण्ठस्य गायकः हिन्दीभाषा, बङ्गालीभाषा, मराठीभाषा, अस्सामीभाषा, गुजरातीभाषा, कन्नडभाषा, भोजपुरीभाषा, मलयाळंभाषा, ओरियाभाषा, इत्यादिभिः भारतीयभाषाभिः सहस्राधिकानि गीतानि गीतवान् । क्रि.श.१९५०तः क्रि.श.१९८०पर्यन्तम् एषः मोहम्मद रफीवर्येण, मूकेशेन च सह प्रधानपुरुषगायकः आसीत् । बाल्यं शिक्षा च किशोरकुमारः (अस्य पूर्वतनं नम अभास् कुमार गाङ्गूली इति । बङ्गालीभाषया - আভাষ কুমার গাঙ্গুলি) ब्रिटिश् शासनकालस्य भारते अद्यतने मध्यप्रदेशराज्ये खाण्ड्वापत्तनस्य बङ्गालीकुटुम्बे जातः । अस्य पिता कुञ्जलाल गङ्गूलि न्यायवादी आसीत् । अस्य माता गौरीदीवी धनिककुटुम्बतः आगता । अभासकुमाराः एतयोः दम्पत्योः अपत्यचतुष्टकनीयः । प्रथमः अशोककुमारः, द्वितीया सतीदेवी, चतुर्थः अनूपकुमारः । किशोरकुरामरः जीवने चत्वारिवारं विवाहं कृतवान् । अमितकुमारः इति अस्य पुत्रः बालिवुड्चित्रे बङ्गालीचलच्चित्रे च गायकः आसीत् । अभियाश्रयगृहवातावरणम् आभासः बाल्यकाले तस्य भ्राता अशोककुमारः हिन्दीचलच्चित्रलोके जनप्रियः अभिनेता आसीत् । कालक्रमेण सहोदरस्य सहाय्येन अनूपकुमारः अपि चित्ररङ्गं प्रविष्टवान् । स्वसहोदराभ्यां सह कालं यापयन् क्रमेण चलच्चित्रसङ्गीते आसक्तिं प्राप्तवान् । किशोरकुमारः गायकाभिनेतुः कुन्दनसैगलस्य अभिमानी आसीत् अपि च तं गुरुः इति भावितवान् । चलच्चित्रोद्योगस्य आरम्भः अग्रजः अशोककुमारः बालिवुड् (हिन्दीचलच्चित्ररङ्गम्) अभिनयक्षेत्रे यदा प्रसिद्धिं प्राप्तवान् तदा गाङ्गूली कुटुम्बः निरन्तरं मुम्बैनगरम् गच्छति स्म । आभसकुमारः स्वस्य नाम किशोरकुमारः इति परिवर्तितवान् । बाम्बे टाकीस् इति संस्थायां वृन्दगायकरूपेण स्वस्य चित्रवृत्तिम् आरब्धवान् यत्र अग्रजः प्रधानभूमिकां निर्वहति स्म । क्रि.श.१९४८तमे वर्षे लोकार्पितं शिकारि इति चलच्चित्रम् अभिनेतृरूपेण अस्य प्रथमं चलच्चित्रम् । सङ्गीतनिदेशकः खेमदन्दः क्रि.श.१९४८तमे वर्षे स्वस्य " जिद्दी " चलच्चित्रे "मर् ने कि दुवायें क्यूं माङ्गु " गीतं गातुम् अवकाशं कल्पितवान् । एतदन्तरं किशोरकुमारः निरन्तरं गानस्य कार्यं प्राप्तवान् । किन्तु एषः तावत्पर्यन्तं चलच्चित्रकार्यं गभीरवृत्तिरूपेण न स्वीकृतवान् । निधनम् किशोरकुमारः क्रि.श. १९८७तमे वर्षे अक्टोबर मासे हृदयवैफल्येन दिवङ्गतः । अस्य प्रमुखचलच्चित्राणि निदेशितचित्राणि प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली चलच्चित्रगायकाः हिन्दीचलच्चित्राभिनेतारः‎ पश्चिमवङ्गस्य गायकाः‎ चित्रं योजनीयम् १९२९ जननम्

5584

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%20%E0%A4%A6%E0%A5%87

मन्ना दे

मन्ना डे प्रसिद्धः गायकः । क्रि.श.१९६०-७०तमकालस्य हिन्दीभाषायाः चलच्चित्राणां गीतानि श्रुणुमः चेत् अवश्यं 'मन्ना डे' वर्यस्य स्मरणं भवति । तस्मिन् काले मुकेशस्य गानस्य शैली भिन्ना मोहम्मदरफिमहोदयस्य गानस्य शैली भिन्ना आसीत् । मन्ना डे वर्यः तु हिन्दुस्तानीसङ्गीतस्य मार्गम् अनुसरन् गायति । "हे भाय् झ्रर देख् के चलो " राजकपूरस्य कालस्य प्रसिद्धं गीतम् । एतत् गीतं मन्ना डे विशिष्टशैल्या गीतवान् । भावपूर्णं गीत्वा राजकपूरस्य पात्रस्य पोषणं समर्थरीत्या अकरोत् । प्रायः अन्यः कोऽपि गायति चेत् एतादृशरीत्या नाभविष्यत् इति जनाभिप्रायः । "पडोसन् चलच्चित्रस्य " 'एक चतुर नार्', आशीर्वाद् चलच्चित्रस्य "पूछो न कैसे", हे मेरे प्यारे वतन, "ये दोस्ती हम नही छोडेङ्गे " इत्यादिभिः मधुरनित्यनूतनगीतैः हिन्दिचित्रगीतरसिकानां मनः सन्तर्पितवान् । अस्य सङ्गीते तीव्रा आसक्तिः अपि च प्रेम । बाल्यदिनेषु मित्रैः सह उत्पीठिकाः विविधलयैः कुट्टयन् नानं कुर्वन् मित्राणि रञ्जयति स्म । स्नाताकाध्ययनावसरे अन्तर्महाविद्यालयस्पर्धासु सततं वर्षत्रयाणि प्रथमपारितोषिकं प्राप्तवान् । मुम्बैनगरस्य बालिवुड् (हिन्दीचलच्चित्रलोकः) मध्ये प्रभावयुताः नटाः, निदेशकाः, सङ्गीतनिदेशाकः च आसन् । तेषु प्रमुखः श्री कृष्णचन्द्र डे, सः मन्ना डे वर्यस्य परिचयं तत्कालीनमेरुसङ्गीतमेरुभ्यः कारितवान् । अनेन 'उस्ताद् दबीर् खन्' 'उस्ताद् अमन् अलि खान्' उस्ताद् अब्दुल् रहमन् खान् ' इत्यादीनां सम्पर्के आगताः । एतैः प्रसिद्धैः गुरुभिः शिक्षितः मन्ना डे स्वस्य कण्ठमाधुर्येन गीतरसिकानां मनांसि जितवान् । हिन्दीचलच्चित्ररङ्गप्रवेशः क्रि.श.१९४२तमे वर्षे मन्ना डे मुम्बैचित्ररङ्गं प्रविष्टवान् । तमन्ना इति चलच्चित्रस्य सङ्गीतसंयोजकः के.सी.डे आसीत् । अस्मिन् चलच्चित्रार्थं गानमेरुः इति प्रसिद्धया सुरैय्या महाभागया सह गीतवान् । तत गीतम् अतीव प्रसिद्धम् अभवत् । मोहाम्मद रफी, किशोरकुमारः इत्यादिभिः प्रसिद्धैः सह गायामि चेत् रोमाञ्चकतया न गायति इति लोकाक्षेपः आसीत् । अहत्य सामान्यतः ३५००गीतानि गीतवान् । बङ्गाळी, मराठी, मलयाळम्, कन्नडम् इत्यादिभाषासु अपि चित्रगीतानि गीतवान् । कौटुम्बिकजीवनम् क्रि.श.१९५६तमे वर्षे डिसेम्बर् मासस्य १८दिनाङ्के केरळमूलस्य सुलोचना इति कन्यां परिणीतवान् । सुखदाम्पत्यस्य फलरूपेण शुरोमा(क्रि.श.१९५६), सुमिता (क्रि.श.१९५८) इति द्वे पुत्र्यौ अभवताम् । प्रहार् इति चलच्चित्रस्य गानं तस्य अन्तिमं कार्यम् । तदा तस्य वयः ९०वर्षाणि । अस्य पश्चिमे वयसि बेङ्गळूरुनगरे वसन् सङ्गीतगोष्ठिषु विरलतया गायन् अस्ति । दादासाहेब फल्केपुरस्कारः प्रबोधाचन्द्र डे महोदयाय क्रि.श.२००७तमवर्षस्य बाबासाहेब फाल्के प्रशस्तिः प्रदत्ता । बहुपूर्वमेव दातव्या प्रशस्तिः तस्य ९०तमे वयसि दत्ता । पद्मश्रीप्रशस्तिः, पद्मभूषणप्रशस्तिः अन्यपुरस्काराः च अनेन पूर्वमेव प्राप्ताः । ५५तमे राष्ट्रियप्रशस्तिप्रदानसमारोहे राष्ट्राध्यक्षा श्रीमती प्रतिभा देविसिङ्ग् पाटील् महाभागा अस्मैः फालके प्रशस्तिम् दत्तवती । अनेन सह बालिवुड् यश् चोपडा इत्यादिभ्यः भारतीयचलच्चित्ररङ्गस्य यशोवद्भ्यः इयं प्रशस्तिः दत्ता । अस्य कण्ठमाधुर्येण प्रसिद्धानि चलच्चित्राणि तमन्ना (क्रि.श. १९४२) रामराज्य (क्रि.श. १९४२) ज्वार् भाट (क्रि.श. १९४४) कविता (क्रि.श. १९४४) महाकवि कालिदास (क्रि.श. १९४४) विक्रमादित्य (क्रि.श. १९४५) प्रभु का घर् (क्रि.श. १९४६) वाल्मीकि (क्रि.श. १९४६) गीत गोविन्द (क्रि.श.१९४७) आवार (क्रि.श.१९५१) दो बीघ झमीन् (क्रि.श.१९५२) हम् दर्द् (क्रि.श.१९५२) परिणीता (क्रि.श.१९५२) चित्राङ्गदा (क्रि.श.१९५२) बूट् पालिश् (क्रि.श.१९५४) श्री ४२० (क्रि.श.१९५५) काबूलिवाला (क्रि.श.१९६१) वक्त् (क्रि.श. १९६५) लव् इन् टोकियो (क्रि.श.१९६६) तीस्री कसम् (क्रि.श.१९६६) प्यार् किये जा (क्रि.श. १९६६) उपकार् (क्रि.श. १९६७) रात् और् दिन् (क्रि.श.१९६७) आम्ने साम्ने (क्रि.श.१९६७) पल्कि नवाब् सिराज् दौल् बून्द् जो बन् गया मोती (क्रि.श.१९६७) पाडोसन् (क्रि.श. १९६८) मेरे हुझूर् (क्रि.श.१९६८) नील् कमल् (क्रि.श. १९६८) 'राम् और् रहीम् (क्रि.श. १९६८) एक् फूल् दो मालि (क्रि.श. १९६९) चन्दा और् बिजली (क्रि.श.१९६९) ज्योति (क्रि.श.१९६९) मेरा नम जोकर् (क्रि.श. १९७०) आनन्द् (क्रि.श. १९७०) जोहर् मेह्मूद् इन् हाङ्ग् काङ्ग् (क्रि.श. १९७१) जाने अञ्जाने (१९७१) लाल् पत्थर् (क्रि.श.१९७१) बुड्डा मिल् गया (क्रि.श.१९७१) पाराय धन् (क्रि.श.१९७१) रेशम् और् शेर् (क्रि.श. १९७१) चेम्मीन् (मलयाळम्) बावर्चि (क्रि.श.१९७२) सीता और् गीता (क्रि.श.१९७२) शोर् (क्रि.श.१९७२) झिन्दगी झिन्दगी (क्रि.श.१९७२) आविष्कार् (क्रि.श.१९७२) दिल् कि राहे (क्रि.श.१९७२) हिन्दुस्तान् कि कसम् (क्रि.श.१९७२) सम्पूर्ण रामायण्(क्रि.श.१९७३) सौदागर् (क्रि.श.१९७३) झञ्जीर् (क्रि.श.१९७२) बबी (क्रि.श.१९७२) रेशम् कि डोरी (क्रि.श.१९७४) शोले (क्रि.श.१९७५) उस् पार्(१९७४) हिमाल से ऊञ्चा (क्रि.श.१९७५) संन्यासी (क्रि.श.१९७५) पोङ्ग पण्डित् (क्रि.श.१९७५) जै सन्तोषि माँ (क्रि.श.१९७५) दास् म्नाम्बति (क्रि.श.१९७६) मेहबूब (क्रि.श.१९७६) अमर अक्बर् अन्थोनि (क्रि.श.१९७७) अनुरोध्(क्रि.श.१९७७) मीनू (क्रि.श.१९७७) मै तुलसी तेरे अङ्गन की (क्रि.श.१९७८) सत्यं शिवं सुन्दरम्(क्रि.श.१९७८) जुर्माना (क्रि.श.१९७८) 'ಅಬ್ದುಲ್ಲಾ’ (क्रि.श.१९८०) चोरोङ्की कारात् क्रान्ति कर्झ् (१९८०) लावारिस् (१९८१) प्रभार् (१९९०) गुरिय (१९९७) उमर् (२००८) प्रशस्तिपुरस्काराः क्रि.श. १९६९ अत्युत्तमनेपत्थगायकः इति राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः । मेरे हुज़ूर् क्रि.श. १९७१ अत्युत्तमनेपत्थगायकः इति राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः । निशि पद्मा अपि च मेरा नाम जोकर् क्रि.श. १९७१ सर्वकारस्य पद्मश्रीप्रशस्तिः क्रि.श. १९७२ अत्युत्तमनेपत्थगायकः इति फिल्म फेर् प्रशस्तिः । चलच्चित्रम् मेरा नाम जोकर् क्रि.श. १९८५ लता मङ्गेशकर् प्रशस्तिः । मध्यप्रदेशसर्वकारः । क्रि.श. १९८८ मैचाले साहित्यो पुरस्कारः । क्रि.श. १९९० श्यामल मित्र प्रशस्तिः । मिथुन् अभिमानीसङ्घः । क्रि.श. १९९१ सङ्गीतस्वर्णचुर् प्रशस्तिः । श्रीक्षेत्र कला प्रकाशिका पुरि । क्रि.श. १९९३ पि.सि.चन्द्र प्रशस्तिः । पि.सि.चन्द्र समूहोद्यमः । क्रि.श. १९९९ कमल देवि रोय् प्रशस्तिः । कमलादेवीसमूहः । क्रि.श. २००१ आनन्दलोकप्रशस्तिः । आनन्दबज़ार् समूहः । क्रि.श. २००२ स्वरालय येसुदासप्रशस्तिः । क्रि.श. २००३ अल्लवुद्दीन् खान् प्रशस्तिः । पश्चिमबङ्गालसर्वकारः । क्रि.श. २००४ नेपथ्यगायकस्य राष्ट्रियप्रशस्तिः । केरळराज्यसर्वकारः । क्रि.श. २००४ हनी डि. प्रशस्तिः । रवीन्द्रभारतीविश्वविद्यालयः । क्रि.श. २००५ आजीवनोपलब्धिपुरस्करः । महाराष्ट्रसर्वकारः । क्रि.श. २००५ पद्मभूषणप्रशस्तिः । भारतसर्वकारः क्रि.श. २००७ प्रथमा अक्षयाप्रशस्तिः । ओडिशासर्वकारः । क्रि.श.२००७ ददासहेबफाल्के प्रशस्तिः । भारतसर्वकारः क्रि.श २००८ हनी डि.साहित्यप्रशस्तिः । जादवपुरविश्वविद्यालयः । क्रि.श २०११ आजीवनोपलब्धिः । फिल्म् फेर् । क्रि.श २०११ बङ्गविभूषणः । पश्चिमबङ्गालसर्वकारः । अन्यभाषासु अस्य जीवनेतिहासः मन्ना डे बहुषु भाषासु स्वजीवनगाथां लिखितवान् । आङ्ग्लभाषया - मेमोरी केम् अलैव् । हिन्दीभाषया - यादें जी उठी । मराठीभाषया - जिबोनेर् जल्स् घोरे । विशेषावलोकनम् प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली टिप्पणी चलच्चित्रगायकाः पश्चिमवङ्गस्य गायकाः‎ पश्चिमवङ्गराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5585

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6%20%E0%A4%B0%E0%A4%AB%E0%A5%80

मोहम्मद रफी

मोहम्मद रफी (हिन्दीभाषा-मोहम्मद रफ़ीمحمد رفیع - उर्दू-भाशषा क्रि.श.१९२४तमवर्षस्य डिसेम्बर-मासस्य २४दिनाङ्कतः क्रि.श. १९८०तमवर्षस्य जुलाई-मासस्य ३१दिनाङ्कतः अस्य जीवनकालः)चत्वरदशकवर्षाणि वृत्तिजीवने स्थितः ख्यातः भारतीयनेपथ्यगायकः । अनेन ५ राष्ट्रियपुरस्कारा: ६ फिल्मफेर-प्रशस्तयः च प्राप्ताः । अस्मै क्रि.श. १९६७तमे वर्षे पद्मश्रीप्रशस्तिः भारतसर्वकारेण दत्ता । स्वस्य ४०वर्षाणां चलच्चित्रसङ्गीतजीवने २६०००चलच्चित्रगीतानि कण्ठदानं कृतवान् । अस्य गानेषु शास्त्रीयसङ्गीततः आरभ्य देशभक्तिगीतपर्यन्तं सन्ति । कवाली, भजनानि, मृदुमधुर प्रेमगीतानि च अस्य कण्ठयुतानि सन्ति । हिन्दीभाषायां उर्दू भाषायां च अस्य प्रभुत्वम् आस्ति अतः एदादृशा उपलब्धिः प्राप्ता । हिन्दी, उर्दू, कोङ्खणि, भोजपुरी, ओरिया, पञ्जाबी, बङ्गाली, मराठी, सिन्धि, कन्नड, गुजरती, तेलुगु, माघि, मैथिली, अस्सामी,इत्यादिषु अनेकासु भाषासु भारतीयभाषाभिः एषः गीतानि गीतवान् । अपि च कानिचन पर्शियन्, स्प्यानिश्, डच् भाषायाः गीतानि अपि ध्वनिमुद्रितानि अभवन् । वृत्त्यारम्भवर्षाणि मोहम्मद रफी तु हज्जी अलि मोहम्मदस्य षष्टः कनीयः पुत्रः । एषः पञ्जाबराज्यस्य (ब्रिटिशानां काले) अमृतसरसमीपस्य कोट्ला सुल्तान सिङ्ग् ग्रामे अजायत । रफेः बाल्ये तं सर्वेपि पिका इति सम्बोधयन्ति स्म । एषः ग्रामे फकीराणां गानानि अनुकृत्य गायति स्म । मोहम्मदस्य पिता क्रि.श. १९३५-३६तमे वर्षे लाहोरप्रदेशं गत्वा न्यवसत् । क्रमेण अस्य कुटुम्बः अपि तत्रैव अगच्छत् ।लाहोरस्य नूर मोहल्ला इति प्रदेशे पुरुषाणां क्षौरालयः अस्य कुटुम्बस्य आसीत्। अस्य जामाता अस्य क्षौरापणस्य स्वामी आसीत् । एषः मोहम्मदस्य सङ्गीतासक्तिम् अभिज्ञाय तस्मिन् क्षेत्रे कृषिं कर्तुं प्रोत्साहितवान् । मोहम्मदः यदा १३वर्षीयः आसीत् तदा प्रथमवारं सर्वत्रिकस्थाने सङ्गीतगोष्ठिं कृतवान् । के.एस्.सैगल् इत्यस्य कार्यक्रमे गातुम् एषः अवकाशं प्राप्तवान् । मोहम्मदः श्यामसुन्दरस्य मार्गदर्शने गुल् बलोच् इति पञ्जाबीभाषाचलच्चित्रार्थं प्रथमवारं नेपथ्यगायकत्वेन "सोनिये नी हीरिये नी " इति गानं गीतवान् । तस्मिन् एव वर्षे लाहोरस्य आकाशवाण्यां गातुं मोहम्मदः आमन्त्रितः क्रि.श. १९४१तमे वर्षे श्यामसुन्दरस्य चलच्चित्रे प्रथमवारं वृत्तिनिष्ठया कार्यं कृत्वा तस्य अग्रिमचित्रे अवकाशं प्राप्य " गावों की गोरी " इति चलच्चित्रत्रे एव ' बाम्बेसमवायस्य ' गानानि अपि गीतवान् । क्रि.श. १९४५तमे वर्षे लैला मज्नू चित्रे लघुभू्मिकामपि निरूढवान् । अत्र तेरा जल्वा इति गानस्य समूहगायकः अभवत् । मुम्बैनिवासः क्रि.श. १९४४तमे वर्षे मोहम्मदः सहोदरैः बाम्बे (ईदानीं मुम्बै) नगरम् आगत्य बेहण्डिबज़ार् प्रदेशे जननिबिडे वाणिज्यप्रदेशे लघुप्रकोष्ठं भाटकेन प्राप्य न्यवसत् । अत्र तन्वीर् नक्विवर्यः केषाञ्चन चलच्चित्रनिर्मापकानां परिचयं मोहम्मदाय कारितवान् । तेषु अबुर् रशीद् कर्दार्, मेहबूब् खान्, अबिनेता निदेशकः नज़ीर् इत्यादयः प्रमुखाः । मोहम्मदः चौपाटि इति प्रदेशे समुद्रम् अभिमुखः भूत्वा सङ्गीताभ्यासं करोति स्म । मुम्बैनगरे अपि श्यामसुन्दरः जि.एम्.दुरानि इति निर्मापकस्य परिचयं कारयित्वा तस्य चलच्चित्रे " अजि दिल् हो काबु मै तो दिलदार् कि ऐसि तैसी " गानं गापितवान् । महात्मनः गान्धिन: मरणानन्तरं हुसन्लाल भगतराम्, राजेन्द्रकृष्णन् इति निर्मापकयोः चलच्चित्रे 'सुनो सुनो ये हुनियावालो, बापूजि की अमर कहानी ’ इति गीगं गीत्वा जनप्रियः अभवत् । भारतस्य तदानीन्तनः प्रधानमन्त्री गीतानि गातुं गृहम् आहूतवान् । क्रि.श. १९४९तमे वर्षे मोहम्मदः सङ्गीतनिदेशकेन नौशादेन सह मिलित्वा अनेकानि सुन्दरगीतानि सङ्गीतलोकाय अर्पितवान् । मोहम्मदरफेः प्रथमगानं नौशादेन सङ्गीतसंयोजितं "हिन्दुस्तान के हम है " इति । क्रि.श. १९४४तमे वर्षे ए.आर्. कर्दार् इत्यस्य "पेहले आप् " चित्रे अपि गीतवान्। क्रि.श. १९४५तमे "गावों की गोरि " चित्रे " अजि दिल् हो काबू मे " इति गानं गीतवान् । मोहम्मदः एतत् एव गानं स्वस्य प्रथमं हिन्दीभाषागीतम् इति परिगणयति । मोहम्मदः चलच्चित्रद्वये अभिनीतवान् । क्रि.श.१९४५तमे वर्षे " तेरे जल्वा जिस् ने देखा " चित्रे समूहगायकानां मध्ये, "लैला मज्नू " इति चित्रे अस्य अभिनयः अस्ति । नौशादस्य अनेकेषु गानेषु समूहगायकरूपेण सहाय्यं कृतवान् । तेषु " मेरे सप्नों की राणी , रूहि रूहि, शहाजान्, इत्यादीनि प्रमुखानि । भारतविभाजनस्य अनन्तरं मोहम्मदः भारते एव स्थातुं निश्चितवान् । अतः कुटुम्बम् भारतम् एव आनीतवान् । मोहम्मदरफी अन्यगायकानां प्रभावलये आगतः । के. एल्. सैगल्, तलत् महमूदः जि.एम्.दुरानि इत्यादीनां शैलीम् अस्य गानेषु पश्यामः । उदाहरणार्थं " हम्को हस्ते देख् जमाना जलता है "" खबर् किसि को नही, वो किधर देखते " इत्यादीनि गीतानि। प्रगतिः प्रसिद्धिः च क्रि.श. १९५०तः १९७०तमवर्षपर्यन्तं मोहम्मदः नेपथ्यतायकः आसीत् । स्वस्य कालस्य अनेकैः स्वरसंयोजकैः सह अन्वयं प्राप्तवान् । तथापि विशेषतः नौशादेन सह विशेषः सम्बन्धः आसीत् । क्रि.श.१९५०-६०तमे काले विद्यमानैः प्रमुखगीतरचकरैः सह उत्तमं बान्धव्यं रक्षितवान् । ओङ्कारप्रसाद नैयरः, शङ्कर-जैकिशन्, एस्.डि.बर्मन् इत्यदिभिः स्वरकोविदैः सह अपि मैत्री आसीत् । नौशादस्य सहवासः मोहम्मदः पितुः प्रशंसापत्रम् आनीय स्वस्य सन्दर्शनं कृतवान् इति स्वयं नौशादः वदति स्म । क्रि.श. १९४४तमे वर्षे नौशादस्य सङ्गीतसंयोजनेन मोहम्मदेन गीतं प्रथम गानं तु पेहले आप इति चित्रस्य " हिन्दुस्तान के हम् है " इति गीतम् । क्रि.श.१९४६तमे काले मोहम्मद रफी आगमनात् पूर्वं नौशादस्य प्रियगायकः तलत् महमूदः आसीत् । ध्वनिमुद्रणावसरे महमूदः धूमपानं करोति इति कुपितः नौशदः "बौजु बावरा " चित्रस्य सर्वगीतानि मोहम्मदेन गापितवान् । क्रि.श. १९४९तमे वर्षे "सुहानी रात् ढल् चुकी " इति गानं बहुप्रसिद्धम् अभवत् । एवं नौशादस्य सहवासः मोहम्मद रफीं प्रमुखं नेपथ्यगायकम् अकरोत् । क्रि.श. १९५२तमे वर्षे 'बैजु बावरा ' " चलच्चित्रस्य ओ दुनिया के रखवाले,तरपत हरि दर्शन को आज् इति गीतानि रफिमहोदयस्य जनप्रियताम् अवर्धयत् नौषादस्य रागसंयोजनेन मोहम्मदः १४९गानानि गीतवान् । आर्.डि.बर्मनस्य साहचर्यम् एस्.डि.बर्मन् महोदयः मोहम्मदस्य कण्ठश्रियं देवानन्दस्य गुरुदत्तस्य च ध्वनेः अनुत्वात् उपयोजितवान् । मोहम्मद रफी महोदयः आर्. डि. बर्मन्वर्यस्य स्वरसंयोगेन क्रि.श. "प्यासा ",(क्रि.श. १९५७)"कागज् के फूल् ", क्रि.श. " तेरे घर के सामने " (क्रि.श. १९६२), " गैड् ", (क्रि.श. १९६५), " आराधना ", (क्रि.श. १९६९), " प्यासा " (क्रि.श. १९६९), अभिमान् (क्रि.श. १९७२) चलच्चित्राणां गीतानि गीतवान् । एस्. डि. बर्मन् अपि नौशादः इव अस्य कौशलस्य सम्पूर्णम् उपयोगं कृतवान् । शङ्कर-जैकिशनयोः निकटवर्तनम् मोहम्मद रफी महोदयस्य शङ्करजैकिशनयोः सङ्गीतयुग्ममध्ये उत्तम बान्धव्यम् आसीत् । एतस्य सङ्गीतयुग्मस्य स्वरसंयोजने मोहम्मदः, शम्मी कपूरस्य, राजेन्द्रकुमारस्य अभिनयार्थं बहूनि गीतानि गीतवान् । अनेन प्राप्तसु ६ फिल्म फेर प्रशस्तिषु प्रशस्तित्रयं शङ्करजैकिशनयुग्मेन स्वरनिबद्धगीतानाम् एव । तेषु " तेरि प्यारी सूरत को ", "बहारो फूल् बरसावो ", " दिल् के झरोके में ", इति गीतानि तत्र अन्तर्गतानि । "या हू चहे कोयि मुझे जङ्गलि कहे ", गीतं सर्वत्र सर्वकालेषु सङ्गीतगोष्ठिषु श्रूयते । अस्य रागसंयोजकः अपि शङ्करजैकिशनयुग्मम् एव । मोहम्मद रफीवर्यः २१६वैयक्तिकगीतैः सहितम् आहत्य २४१ गीतानि शङ्करजैकिशनयुग्मरागसंयोजने गीतवान् । बसन्त बहार , प्रोफेसर् , जङ्ग्ली , सूरज् , ब्रह्मचारी , एन् इवनिङ्ग् इन् प्यारिस् , दिल् तेरा दिवाना , यकीन् , प्रिन्स् , लौ इन् टोकियो , बेटि बेटे , दिल् एक मन्दिर् , दिल् अपना और् प्रीत् पराई , गभान् ज्अब् किसि से होता है '' इत्यादीनि तेषु कानिचन चलच्चित्राणि । रवेः सङ्गः मोहम्मद रफीवर्यः स्वस्य प्रथमां फिल्मफेर् प्रशस्तिं रविना स्वरनिबद्धं " चौदवी का चान्द हो " गीतस्य गानार्थं प्राप्तवान् । क्रि.श. १९६८तमे वर्षे "नील कमल " चलच्चित्रस्य " बाबुल् कि द्वायी लेती जा " गानार्थं राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः अनेन प्राप्ता । अस्य गीतस्य ध्वनिमुद्रणावसरे अस्य नेत्रयोः अश्रूणि अगलन् इति क्रि.श. १९७७तमे वर्षे अस्य बि.बि.सि. सन्दर्शने अयं स्वयम् उक्तवान् । रविवर्यस्य संयोजनेन अनेन गीतानि चित्राणि नाम "चीना टौन " (क्रि.श. १९६२), "काज़ल् " (क्रि.श. १९६५), "दो बदन" (क्रि.श. १९६६) । मदनमोहनस्य सङ्गतिः स्वरसंयोजकः मदनमोहनः अपि मोहम्मदं स्वस्य अतिप्रियः गायकः इति परिगणितवान् । मोहम्मदस्य वैयक्तिकगानं मदनमोहनेन रागनिबद्धे क्रि.श. १९५०तमवर्षस्य " आङ्के " इति चलच्चित्रे " हम् इष्क में बर्बाद हैं बर्बाद् रहेङ्गे " इति गीतम् । अस्य सहयोगेन नेकानि गीतानि लोकार्पितानि । तत्र केचन एवं भवन्ति । "तेरि आङ्खो के सिवा ", " रङ्ग् और् नूर् की बारात् ", "येह् दुनिया ये है मेहफिल्" इत्यादीनि । ओ.पि.नैयरस्य संसर्गः क्रि.श. १९५०-६०तमे काले ओङ्कार प्रसाद नैयरः मोहम्मदरफी च मिलित्वा सङ्गीतनिर्माणम् अकुरुताम् । यदि मोहम्मदः न अभविष्यत् मम उपलब्धयः असाध्याः अभविष्यत् इति नैयरः अवदत् । मोहम्मदरफिना सह नैयरः अनेकानि गीतानि स्वनिबद्धवान् । तेषु " ये है बाम्बे मिरी ज़ाज् " अतीव जनप्रियम् अभवत् । रफी अभिनेतुः गायकस्य किशोरकुमारस्य रागिणी इति चलच्चित्रार्थं "मन् मोरे बावरा "इति गीतं नैयरस्य निदेशेन गीतवान् । पश्चात् किशोरकुमारार्थम् एव " बागी ", "शेहज़ादा ", "शरारत् ", इति चलच्चित्रेषु गीतवान् । नैयरः मोहम्मदः आशा भोंसले च नैयरस्य युगलगीतानि गीतवन्तौ । एतत् युग्मं क्रि.श.१९५०-६०तमे काले " नया दौर् ", " तुम्सा नहि देखा ", "काश्मीर की कली " इत्यादिचित्रार्थं गीतानि अकरोत् । मोहम्मदः नैयरस्य स्वरसंयोजनेन आहत्य १९७तीतानि गीतवान् तेषु ५६वैयक्तिकगीतानि । मोहम्मदरफी "ज्वानिया येह् मस्त् मस्त् " अपि च शीर्षकस्य गानं " यूं तो हमने लाख् हसी देखा है , तुम्सा नहि देखा " इति गीतं " तुम् सा नही देखा " इति चलच्चित्रार्थं गीतवान् । पश्चात् " काश्मीर् के कलि " चित्रार्थं " तारीफ् करू क्या उसकी जिस्ने तुम्हे बनाया" इत्यादीनि गीगानि गीतवान् । . लक्ष्मीकन्तप्यारेलालयोः संसादः लक्ष्मीकान्तप्यारेलाल इति सङ्गीतसंयोजकयुग्मेन सह अपि मोहम्मद रफी कार्यं कृतवान् । ततस्य युग्मस्य " क्रि.श. १९६२तमवर्षस्य प्रथमचलच्चित्रे मोहम्मदः "पारसमणि" मोहम्मदः गीतवान् । पश्चात् एतेषां संश्रयेण क्रि.श. १९६४तमे वर्षे " दोस्ती "चित्रस्य "चाहूंगा मै तुझे सांज् सवेरे " इति गीतम् । एतस्य फिलं फेर् प्रशस्तिः आगता । रफी अस्य युग्मस्य स्वरसंयोजने ३६९गीतानि गीतवान् । तेषु १८६वैयक्तिकगीतानि । क्रि.श.१९५०-७०तमवर्षकाले मोहम्मदरफी अधिकनियोगे विद्यमानः गायकः आसीत् ।हिन्दीभाषायाः चलच्चित्रेषु अनेकेषाम् अभिनेतॄणाम् अभिनये मोहम्मदः गानानि गीतवान् । एषः क्रि.श.१९६५तमे वर्षे भारतसर्वकारस्य अत्युन्नतपुरस्कारं पद्मश्रीप्रशस्तिं प्राप्तवान् । क्रि.श. १९६०तमे वर्षस्य अन्तिमभागे मारिषस् द्वीपदेशं सन्दृश्य आङ्ग्लभाषायाः गीतगुच्छद्वयार्थं गीतवान् । तस्मिन् किञ्चित् "पाप् हिट्स् " इति गीतगुच्छम् । यस्मिन् ध्वनेः आरोहावरोहः विशेषः । एतस्यां कलायाम् अपि रफी प्रसिद्धः । आशा भोसले वर्याया सह युगलगीते "हेल्लो स्वीटी सेवेण्टीन् " इत्यस्मिन् अपि च गितादत्ता इत्यनया सह " ओ चले हो कहां दिल् के आईने मे " इति गीते च कण्ठस्य आरोहावरोहं प्रदर्शितवान् । विवादाः प्रतिफलापेक्षा क्रि.श. १९६२-६३काले रफीमहोदस्य प्रसिद्धिं परिगणय्य रजधनस्य परिमाणां प्रतिशतं पञ्च प्रार्थितवती । किन्तु सङ्गीतनिदेशकाः तत् नाङ्गीकृतवन्तः । यदि चलच्चित्रं गीतानां कारणेन सफलम् भविष्यति तदा प्रतिशतफ्रलं दातुं शक्यते इति निर्णयः अभवत् । कदाचित् चलच्चित्रम् धनार्जने असाफल्यं प्राप्नोति तदा तस्य दायित्वं केवलं निर्मातुः भवति नतु गायकस्य वा स्वरसंयोजकस्य । इति केषाञ्चन अभिप्रायः आसीत् । रफी वदति स्म गायकः गीतं न सृजति । स्वसंयोजकस्य आशयानुगुणं गीतस्य पुनः सृष्टिं करोति । तदनुगुणं प्रतिफलमपि स्वीकरोति । तत्पश्चात् कार्यबद्धता समाप्ता भवति इति । किन्तु लता मङ्गेश्कर् इति गायिकायाः वादः भिन्नः । एवं चेत् गायकानां फलयोगविषये अस्थिरताम् आनयति । इति विचिन्त्य तताः परं लता रफिना सह न गीतवती । किन्तु रफी तु लतया सह गातुम् उत्सुकः आसीत् । एस्.डि.बर्मन् इति सङ्गीतनिदेशकः सन्धिं कारयित्वा एतयोः युगलगीतानि गापितवान् । गिन्निस् विश्वाभिलेखः मोहम्मद रफी तु स्वस्य वृत्तेः अन्तिमदिनेषु लता मङ्गेश्कर् वर्यां गिन्निस् विश्वाभिलेखे परिचायनविषये विवादितः । क्रि.श. १९७७तमे वर्षे गिन्निस् विश्वाभिलेख सङ्घटस्य कृते पत्रमेकम् अलिखत् । यत्र लतायाः गानोपलब्धिविषये प्रश्नितम् आसीत् । क्रि.श. १९७९तमे वर्षे गिन्निस्सङ्घटनात् प्रत्युत्तरं प्राप्य निराशः सन् पुनः परिशीलनार्थं पत्रम् अलिखत् । किन्तु किमपि प्रत्युत्तरं न प्राप्तवान् । " क्रि.श. १९७७तमे वर्षे बि.बि.सी.आकाशवाणीसन्दर्शने अहं २६०००गीतानि गीतवान् इति मोहम्मद रफी उक्तवान् । किन्तु अस्य मरणोत्तरं क्रि.श. १९८४तमे वर्षे गिन्निस् विश्वाभिलेखस्य संस्था लता मङ्गीश्कर् एव अत्यधिकगीतानां सम्राज्ञी इति उदघोषयत् । किन्तु लभ्याभिलेखानुगुणं मोहम्मदस्य गानानां सङ्ख्या ४५१६ हिन्दीभाषायाः चलच्चित्रगीतानि, ११२अन्यभाषाचलच्चित्रगानानि, ३२८चलच्चित्रेतरगीतानि इति । एतानि क्रि.शा. १९४५तः १९८०कले गीतवान् । क्रि.श. १९९१तमे वर्षे एतयोः नामनि गिन्निस् विश्वाभिलेखतः निष्कासित, अन्यसाधकस्य कारणेन । क्रि.श. १९७०तमे वर्षे यदा मोहम्मदस्य अनारोग्यम् आसीत् तदा अतिन्यूनसङ्ख्यया गीतानि गीतवान् । हज़् यात्राकाले न गायतु इति कैश्चित् आदिष्टः आसीत् इत्यपि श्रूयते । तस्मिन् एव काले किशोरकुमारस्य गीतानि जनप्रियानि अभवन् । "आराधना "इति चलच्चित्रस्य गीतानि मोहम्मदरफिना गीतव्यानि किशोरकुमारः गीतवान् । अस्य चित्रस्य गीतानि एस्. डि. बर्मन् इत्यनेन स्वरनिबद्धानि । तस्य चित्रस्य " बागो में बहार है ", " गुन् गुना रहे हैं भंवरे " इति पुरुषकण्ठस्य गीतद्वयं रफिना गापितवान् । एतस्य ध्वनिमुद्रणपश्चात् एस्. डि. बर्मन् रुग्णः अभवत् । अतः तस्य पुत्रः आर्. डि. बर्मन् ध्वनिमुद्रणकार्यस्य दायित्वं स्वीकृतवान् । तदा " रूपतेरा मस्ताना, मेरे सप्नों की रानि कब " इति अवशिष्टगीतद्वयं किशोरकुमारेण गापितवान् । किन्तु क्रि.श. १९७१-७३काले मोहम्मदस्य योगदानं क्षितम् । अन्तिमकालः मोहम्मद रफी क्रि.श. १९८०तमवर्षस्य जुलैमासस्य ३१दिनाङ्के रात्रौ हृदयवैफल्येन दिवङ्गतः । अनेन गीतम् अन्तिमं गानं तु "श्याम् फिर् क्यूं उदास् है " (आस् पास् इति चित्रम्) यस्य लक्ष्मीकन्त-प्यारेलाल् इति सङ्गीतसंयोजकयुग्मेन स्वरसंयोजितम् । एतत् अस्य मरणात् कतिपयघण्टायाः पूर्वं ध्वनिमुद्रितम् । अस्य सयिद् रफी, खलील् रफी, हमीद् रफी, शाहिद् रफि इति चत्वारः पुत्राः परवीन्, नस्रीन्, यास्मिन् इतितिस्रः पुत्र्यः आसन् । अपि च १८ पौत्राः अभवन् । अन्तिमयात्रायां बन्धवः अभिमानिनः च १०सहस्रजनाः सम्मिलिताः असन् । मोहम्मद रफी कदापि दुर्व्यसनस्य दासः नाभवत् । मतीयश्रद्धालुः एषः करुणालुः अपि आसीत् । निसार् भाज्मी इति नातीवजनप्रियः कश्चित् सङ्गीतज्ञः पाकिस्तानतः आगतः । केवलम् एकं रूप्यकं स्वीकृत्य गीतवान् । चलच्चित्रनिर्मातुः अपि धनसहाय्यं कृतवान् । वैयक्तिकजीवनम् क्रि.श. १९४५तमे वर्षे दूरबन्धुं बशिरा माझी इति कन्यां स्वस्य ग्रामे एव परिणीतवान् । अस्य सयिद् रफी, खलील् रफी, हमीद् रफी, शाहिद् रफि इति चत्वारः पुत्राः परवीन्, नस्रीन्, यास्मिन् इतितिस्रः पुत्र्यः आसन् । अपि च १८ पौत्राः अभवन् । एषः अनुशासितः पुरुषः आसीत् । गृहे ध्वनिमुद्रणशालायां च सर्वदा किञ्चन अनुशासनं पालयति स्म । दूमपानं मध्यपानं वा न करोति स्म । स्वस्य सङ्गीताभ्यासं प्रतिदिनं नियमितक्रमेण करोति स्म । कदाचित् केरम्, ब्याड्मिण्टन् क्रीडाः क्रीडति स्म । स्मरणीयांशाः क्रि.श. १९६०तमे वर्षे मुगल् ए आज़म् चलच्चित्रे मोहम्मद रफी "ये मोहब्बत् ज़िन्दाबाद् " इति गीतं १००जनां समूहगानेन सह गीतवान् । अयं लक्ष्मीकान्त-प्यारेलालयोः युग्मस्य स्वरसंयोजने अत्यधिकं नाम ३६९गीतानि गीतवान् । आशा भोंसले मन्ना डे इत्याभ्यां सह अधिकगीतानि गीतवान् । रफी अत्यधिकवारं फिलं फेर् प्रशस्तेः नामनिदेशने आगतः अपि च ६वारं प्रशस्तिं प्राप्तवान् । "मन् मोरा बावरा " रागिणी चित्रस्य एतत् गीतं गायतु इति किशोरकुमारः मोहम्मदं प्रार्थितवान् । एतत् अर्धशाश्त्रीयं गीतम् एतत् रफी एव केवलं गातुं शक्नोति इति एषः उक्तवान् । "अजब् है दास्ता तेरि ये ज़िन्दगी " इति गीतस्य पल्लविं किशोरकुमारः गीतवान् अवशिष्टभागं गातुं कष्टम् अनुभूतवान् । अतः शङ्कर-जैकिशनयुग्मस्य स्वरप्रस्तारेण मोहम्मदः पूर्णं गीतवान् । "अमर अक्बर अन्थोनि " चलच्चित्रस्य "हम्को तुम्से होगया है प्यार क्या करें "इति गीतं मोहम्मदरफि, किशोरकुमारः, लता मङ्गेश्कर मुकेशः च मिलित्वा गीतवन्तः । कश्चित् वधदण्डितः " ओ दुनिया के रखवाले. सुन् दर्द बरे मेरे नाले " इति अस्य गीतं श्रोतुमिच्छामि इति जीवनस्य अन्तिमेच्छां प्रकटितवान् । रायपुर् इति स्थाने शङ्कर-जयकिशनयुग्मस्य गीतं पुनः गातुं जानाः अभ्यर्थनां कृतवन्तः । सहयोगं दातुं श्रान्ताः वाद्यकलाविदः अशक्ताः आसन् । तदा मोहम्मदः केवलं हार्मोनियं वादयन् पुनः पञ्चगीतानि निरन्तरम् अगायत् । आरभिकवर्षेषु फिलं फेर सङ्घटनं पुरुषमहिलाभेदेन विना एकाम् एव प्रशस्तिं यच्छति स्म । तदा एव ६वारं तां प्रशस्तिं प्राप्तवान् । प्रशस्तिपुरस्काराः क्रि.श.१९४८ मोहम्मद रफी भारतस्य प्रथमप्रधानमन्त्रिणः जवाहरलाल नेह्रूवर्यस्य हास्तात् प्रथमस्वातन्त्रप्राप्तिदिनोत्सवे रजपदकं प्राप्तवान् । क्रि.श. १९६७ तमे वर्षे अस्मै पद्मश्रीप्रशस्तिः भारतसर्वकारेण प्रदत्ता । क्रि.श. १९७४तमे वर्षे अत्युत्तमगायकः इति प्रशस्तिः फिल्म् वर्ल्ड् इति पत्रिकया अस्य तेरी गलियों में ना रखेङ्गे, कद्म आज् के बाद् इति गीतस्य गानार्थम् अस्मै प्रदत्ता । क्रि.श. २००१तमे वर्षे रफिमहोदयः सहस्रमानस्य अत्युत्तमः गायकः इति प्रशस्तिः मुम्बै नगरे हिरोहोण्डा, स्टार् डस्ट् इति पत्रिकायोः सहयोगेन प्रदत्ता । अत्युत्तमनेपथ्यगायकः इति राष्ट्रियचलच्चित्रप्रशस्तिः अत्युत्तमनेपथ्यगायकः इति फिल्म फेर् प्रशस्तिः नामनिदिष्टानि : गङ्गालस्य चलच्चित्रपत्रकाराणां सङ्घस्य अत्युत्तमनेपथ्यगायकस्य प्रशस्तिभूषितगीतानि । सुरशृङ्गारप्रशस्तिविजितगितानि उल्लेखाः विशेषावलोकनम् प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली बाह्यानुबन्धाः रफी at the internet movie data base RaffiNews.com Child Honouring Organizations affiliated with Raffi: The Darwin Project Council Center for Partnership Studies Center For Children's Health and the Environment Raffi's music: Raffi on Myspace Raffi on YouTube: COOL IT - The Global Cooling Song चलच्चित्रगायकाः

5586

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%A4%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%A6

तलत महमूद

तलत् महमूदः (क्रि.श.१९२४तमवर्षस्य फेब्रुवरी मासस्य २४तः क्रि.श.१९९८तमवर्षस्य मे मासस्य ९ पर्यन्तम्) कश्चित् ख्यातः भारतीयः गायकः अपि च अभिनेता । स्वस्य विविधविधैः कण्ठस्वरैः प्रसिद्धस्य अस्य गज़ल् प्रपञ्चस्य राजा इति सङ्गीतरसिकाः सम्बोधयन्ति स्म । बाल्यं शिक्षा च तलत् महमूदस्य जन्म क्रि.श. १९२४तमे वर्षे फेब्रुवरी मासस्य २४तमे दिनाङ्के भारतदेशस्य उत्तरप्रदेशराज्यस्य राजधान्यां लखनौ नगरे अभवत् । अस्य पिता स्वस्य कण्ठः अल्लस्य दानम् अस्ति अतः तं केवलम् अल्लाय एव समर्पयामि इति वदन् 'नातें 'इति कथ्यमानस्य मुसल्मानमतस्य गीतानि एव गायति स्म । बाल्ये महमूदः पितुः अनुकर्णं कर्तुं प्रयत्नं करोति स्म किन्तु गृहसदस्यः तस्य प्रोत्साहनं न अकुर्वन् । तेषु काचित् पितृभगी अस्य इच्छां ज्ञात्मा प्रोत्साहयति स्म । अतः सा किशोरं महमूदं सङ्गीतशिक्षार्थं मारिशस् महाविद्यालये प्रवेशं कारितवती । अस्य सप्तदशमे वयसि तत्कालप्रसिद्धस्य कलमदसगुप्तस्य "सब् दिन् एक् समान् नही " इति गीतं गातुम् अवकाशं प्राप्तवान् । आकाशवाण्या अस्य गानस्य प्रसरणानन्तरं लखनौप्रदेशे गीतं बहुप्रसिद्धम् अभवत् । प्रायः एकवर्षस्य समनन्तरं एच्.एम्.वि. इति नाम्नः प्रसिद्धः सङ्गीतवाणिज्यस्य समवायः कोलकोतातः लखनौ आगत्य अस्य गीतद्वयस्य ध्वनिमुद्रणम् अकरोत् । तदनन्तरं चत्वरि गीतानि गीत्वा ध्वनिमुद्रणम् अभवत् । येषु " तस्वीर् तेरी दिल् मेरा बदला न सकेगी " इति गज़ल् अपि आसीत् । सङ्गीतरसिकाः स्वरप्रस्तारकाः च एतत् गीतम् अधिकम् इष्टवन्तः अपि च एतत् गीतं कस्मिंश्चित् चलच्चित्रे योजितम् । उपलब्धयः द्वितीयमहायुद्धस्य दिनेषु नेपथ्यगायकानां विशेषा अभ्यर्थना आसीत् । ततः पूर्वम् अभिनेतारः स्वयं गायन्ति स्म । कुन्दन लाल सहगल् इत्यस्य लोकप्रियतया उत्साहितः तलत् महमूदः गायकः अभिनेता च भवितुं क्रि.श.१९४४तमे वर्षे मे मासे कोलकतानगरम् अगच्छत् यत्र तदा एतादृशप्रक्रियायाः प्रचलन्ति स्म । तस्मिन् एव काले कुन्दनलाल सहगलः कोलकतानगरं त्यक्त्वा मुमैनगरम् अगच्छत् । कोलकत्तानगरे सङ्घर्षेण सह बङ्गालीभाषायाः गीतगानेन अस्य गानवृत्तेः आरम्भः अभवत् । ध्वनिमुद्रणस्य समवायः गायकस्य रूपेण अस्य नाम "तपन कुमारः" इति अकरोत् । क्रमेण शतशः अस्य गीतानि ध्वनिमुद्रितानि । न्यू थियेटर्स् इति समवायः क्रि.श. १९४५तमे वर्षे स्वनिर्मिते "राजलक्ष्मी" इति चलचित्रे महमूदं नयकगायकरूपेण न्ययोजयत् । सङ्गीतनिदेशकस्य राबिन् चटर्जीवर्यस्य निदेशने अनेन गीतं "जागो मुसाफिर् जागो" इति गानं जनप्रियम् अभवत् । एतेन उल्लसितः भूत्वा मुम्बैनगरं गत्वा तत्र अनिल् विश्वासः इति प्रसिद्धसङ्गीतविद्वासं मिलितवान् । किन्तु अनिल् विश्वासः अभिनेता भवितुम् कृशकायस्य अस्य अर्हता नास्ति इति एतं निवारितवन् । शरीरेण पुष्टः भूत्वा अगमिष्यामि इति निश्चित्य महमूदः पुनः कोलकोतानगरम् अगच्छत् । तत्र अनेन क्रि.श.१९४९तमे वर्षे " तुम् और् वो ", " समाप्ति " इति चलच्चित्रद्वये गानस्य अवसरः प्राप्तः । कोलकतानगरे कार्यस्य विरलतां वीक्ष्य पुनः मुम्बै नगरम् अगच्छत् । क्रि.श. १९५०तमे अस्मिन् काले अनिल् विश्वासः स्वस्य "फिल्मिस्थान्" इति चित्रशालायाः " आरज़ू " इति चलच्चित्रे अस्मै नेपथ्यगानस्य अवसरं प्रदत्तवान् । दीपककुरामस्य अभिनयस्य गीतं " ये दिल् मुझे ऐसी जगह ले चल " जनप्रियम् अभवत् । अनेन अस्य कम्पनयुक्तः स्वरः सङ्गीतज्ञानां मनसि संलग्नम् । अस्मिन् एव समये ख्यातः सङ्गीतकारः नौशादः स्वस्य सङ्गीतार्थं नूतनकण्ठस्य अन्वेषणरतः आसीत् । शङ्कर जैकिशन् इति सङ्गीज्ञस्य चलच्चित्रं " बरसात् " जनप्रियम् अभवत् इति श्रुत्वा नौशादाः शङ्करजैकिशनं स्वस्य प्रतिस्पर्धी, मुकेशः तस्य शिष्यः इति चिन्तयति स्म । अपि च महम्मद् रफी, मन्ना डे तावति काले ख्यातिं नाप्तवन्तौ अतः तलत् महमूदाय अवसरं दत्तवान् । क्रि.श.१९५०तमे वर्षे " बाबुल् " इति चलच्चित्रे दिलीपकुमारार्थं गातुम् अवकाशः लब्धः । तदनन्तरं नौशादस्य अस्य एव चित्रस्य "मिलते ही आङ्खे दिल् हुवा दीवान किसी का " इति गीतं बहुजनप्रियः अभवत् । अस्य कण्ठमाधुर्यम् अनेन सह गीतवत्याः शमशाद् बेगम्मायाः कण्ठं जनाः इष्टवन्तः । तस्मिन् एव वर्षे विविधसङ्गीतकाराणां स्वरप्रस्तारस्य १६गीतानि गीतवान् । अस्य लोकप्रियता संवर्धमाना एव आसीत् । अस्मिन् एव कालखण्डे मुकेशस्य ख्यातिः रजकपूरस्य चलच्चित्रस्य गानैः अभवत् । महम्मद् रफीवर्यः क्रि.श. १९४८तः१९५२काले "शाहीद् ", "दुलारी ", " मेला ", "बैजू बावरा " इत्यादिभिः चलच्चित्रगीतैः लोकप्रियः भवति स्म । चित्रशालायां धूमपास्य कारणेन नौशादः तलत् महमूदस्य अवगणनं कर्तुम् आरब्धवान् । किन्तु अन्यप्रसिद्धसङ्गीतसंयोजकाः अनेन यत्किमपि गाययन्तः आसन् । अनेन क्रि.श.१९५०तमे अवधौ अस्य कण्ठः सर्वत्र गूञ्जन् एव आसीत् । अभिनयस्य अभिलाशा गानक्षेत्रस्य यशस्विन्याः यात्रायाः विषये तलत् महमूदस्य तृत्पिः नासीत् यतः अभिनयक्षेत्रे प्रबुद्धाभिनेतुः रूपेण आत्मानं स्थापयितुम् इच्छति स्म । किन्तु एषः यावान् उत्तमः गायकः तावान् कलायुतः अभिनेता नासीत् । अस्य कण्ठस्य माधुर्येण अस्मै अभिनयस्य अवकाशः अपि दत्तः । "आराम् " इति चलच्चित्रे "शुक्रिया यह् प्यार् तेरा" इत्येकं गज़ल् गायन् शुक्लयवनिकायाम् उदेति । एतस्य अन्तन्तरं मिनर्वस्य " वारिस् " इति चलच्चित्रे यथा सुरैया इति गायकस्य द्वितीयनायिकया सह नायकम् अकरोत् तथा सोहराब् मोदि इति उद्यमी तलत् महमूदस्य द्वितीयनयकस्य अवकाशं दत्तवान् । एवमेव "चान्द उस्मानि ", " डाक् बाबू ", " एक गांव् की कहानी " इत्यादिषु १७चलच्चित्रेषु अभिनेता गायकः च भूत्वा कार्यं कृतवान् । एवं गानार्थं विशेषश्रद्धां न यच्छन् गानक्षेत्रे ख्यातिः क्षीणप्राया अभवत् । अस्य अनवधानतायाः कारणेण अस्य स्थानं क्रमेण महम्मद् रफी प्राप्तवान् । अभिनये अधिकं किमपि न साधितं साध्यम् अपि न इति विश्वासः क्रि.श.१९५८तमे वर्षे निर्मितस्य " सोने की चिडिया " इति चलच्चित्रस्य कारणेन आगतः । उर्द्दू भाषायाः प्रसिद्धलेखिकायाः इस्मत् चुगतायी इत्यस्याः कथायां तत्कालीनयाः ख्याताभिनेत्र्याः नर्गिस् इत्यस्याः जीवनचरिम् आसीत् । अस्याः प्रियकरः शहीद् लतीफ् निर्मापकः निदेशकः भूत्वा नूतना इत्याख्यां नायिकां कृत्वा, बालराजसहानीं, तलत् महमूदं च नायकौ कृत्वा, ओ.पि.नैयरस्य सङ्गीतं योजयित्वा एतत् " सोने की चिडिया " इति चलच्चित्रं लोकार्पितम् । मध्ये चलच्चित्रं स्थगयामि इति यदा निर्मात अवदत् तदा तलत् महमूदः गानं गीतवान् । अस्मिन् एव काले बिमल रायस्य मधुमती चलचित्रं नीर्मीयते स्म यस्मिन् सङ्गीतसंयोजकः ललिल चौदरी, दिलीपकुमारस्य अभिनेतुः गानं तलत महमूदेन गीतव्यमासीत् । किन्तु तस्मिन् समये मुकेशः अन्यकार्येषु व्यस्तः आसीत् । महमूदः सङ्गीतज्ञं सलिलचौदरिमहोदयम् उक्तवान् मुकेशेन गापयतु इति । तदनुगुणं मुकेशः मधुमति चलच्चित्रे दिलीपकुमारस्य कृते गीतवान् । एतदेव अस्य अन्तिमं गीतम् अभवत् । चलच्चित्रक्षेत्रे तज्ञाः वदन्ति स्म यत् तलत् महमूदः गानकलायाः अद्भुतप्रतिभावन् अस्ति । किन्तु अभिनस्य व्यसनेन प्रसिद्धः सङ्गीतज्ञः नाभवत् इति । चलच्चित्रेतरवृत्तिः क्रि.श.१९६०तमदशकस्य आरम्भपर्यन्तं चलच्चित्रेषु अस्य गानानि अति न्यूनानि आसन् । सुजाता इति चलच्चित्रय्स "जलते हैं जिसके लिए " तस्य कालस्य स्मरणियं गीतम् अभवत् । क्रि.श.१९६६तमे वर्षे तेन गीतं "जहां आरा " इति चलच्चित्रस्य गानम् एव अस्य अन्तिमं चित्रगीतम् अभवत् । अस्य सङ्गीतसंयोजकः मदन मोहनः आसीत् । अग्रेमे कालखण्डे चलच्चित्रस्य सङ्गीतस्य रूपम् एव परिवर्तितं यस्मिन् तलतस्य स्वरः शैली वा मेलः न भवति स्म । किन्तु अस्य चलच्चित्रेरगानेषु सर्वदा अवकाशः आसीत् एव । अस्य बहूनि नूतनानि गीतगुच्छानि लोकार्पितानि अभवन् । अस्य रवः तु भगवता गज़ल् गातुम् एव दत्तः इव आसीत् । तलत महमूदः क्रि.श. १९५६तमे वर्षे वेदिकाकर्यक्रमार्थं दक्षिणाफ्रिकातः आमन्त्रणं प्राप्तवान् । एतादृशकार्यक्रमेषु भागवहनं चलच्चित्रगायकस्य अपूर्वः अवकाशः आसीत् । अस्य गानकर्यक्रमः अपूर्वं यशः अवाप्नोत् । अनेन कारणेन तलतमहूदेन तस्मिन् देशे अन्येषु नगरेषु अपि गातुम् अवरसरः प्राप्तः । दक्षिणाफ्रिकादेशे आहत्य २२कार्यक्रमान् प्रदर्शितवान् । तस्मात् कालात् एव विदेशेषु भारतीयचच्चित्रसङ्गीतस्य कार्यकर्मस्य परम्परा आरब्धा । बहुकालं यावत् एतादृशकार्यक्रमेषु तलतः व्यस्तः अभवत् । देशविदेशेषु 'तलत् महमूद् नैट्स् ' इति नाम्ना अस्य सङ्गीतगोष्ट्यः समभवन् । अस्य आयस्य कारणेन तस्य आर्थिकी स्थितिः अपि उत्कर्षताम् अगच्छत् । कलान्तरेण एषः पक्षवातेन पीडितः गातुम् अशक्तः अभवत् । तथापि अनेन पूर्वगीगानां श्रवलोलुपानां सङ्ख्या न्याना नाभवत् । दिशतचलच्चित्रेषु अस्य उपपञ्चशतानि, चलच्चित्रेरराणि १५०गानानि सन्ति । क्रि.श.१९६२तमे वर्षे एषः " चिराग् जल्ता रहा " इति पाकिस्तानी चलच्चित्रार्थं निहाल मोहम्मदस्य स्वरसंयोजने गानद्वयं गीतवान् । पार्श्वघातेन बाधितः सन् तलत महमूदः क्रि.श.१९९८तमवर्षस्य मे मासस्य नवमे दिने अयं लोकं त्यक्त्वान् । विशेषावलोकनम् प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली बाह्नानुबन्धाः http://www.abhivyakti-hindi.org/sansmaran/2006/talat_mahmood.htm http://mail.sarai.net/pipermail/deewan/2006-March/000166.html [http://www.nagarnews.com/freehindimusic/Talat%20Mahmood%20Hits/index.htm चलच्चित्रगायकाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

5587

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80

एम् एस् सुब्बुलक्ष्मी

श्रीमती मदुरै षण्मुखवडिवु सुब्बुलक्ष्मीः (M. S. Subbulakshmi) (क्रि.श. १९१६ - २००४) कर्णाटकसङ्गीतस्य प्रसिद्धा गायिका । कर्णाटकशास्त्रीयसङ्गीतस्य लोके एम्.एस्. इत्येव ख्याता अस्ति । जीवनम् सुब्बुलक्ष्म्याः जन्म क्रि.श. १९१६तमे वर्षे सप्टम्बर्-मासस्य १६ दिनाङ्के तमिळुनाडुराज्यस्य मदुरैपत्तने अभवत् । अल्पे वयसि एव एषा सङ्गीताध्ययनस्य आरम्भं कृतवती । अस्याः दशमे वयसि एव तदीया प्रथमा गानमुद्रिका लोकार्पिता अभवत् । तदनन्तरं सेम्मङ्गुडि श्रीनिवास अय्यर् इत्यनेन ख्यातसङ्गीतविदुषा कर्णाटकसङ्गीतं, पण्डितेन नारायण राव् व्यासेन हिन्दुस्तानीसङ्गीतं च अभ्यसितवती । स्वस्य सप्तदशे वयसि मद्रासु-सङ्गीताकादेमी-सभायां प्रथमां सङ्गीतगोष्ठीं प्रस्तुतवती । ततः आरभ्य अन्तिमकालपर्यन्तम् अगणिताः गानगोष्ठीः सा समचालयत् । असङ्ख्याकाः ध्वनिमुद्रिकाः सङ्गीतरसिकलोकाय तया अर्पितानि । एषा संस्कृतम्, तमिळु, हिन्दी, कन्नड, बेङ्गाली, गुजराती, मलयाळं, तेलुगु इत्यादिभिः भाषाभिः रचितानि गीतानि गीतवती । मध्ये एकवारं चलच्चित्रे अपि अभिनयः कृतः तया । तमिळुभाषायाः हिन्दीभाषायाः च "मीरा" इत्यस्मिन् चलच्चित्रे प्रधानभूमिकां निरूढवती । शकुन्तला इत्येतस्मिन् तमिळुभाषायाः चलच्चित्रे प्रधानभूमिकां पोषितवती सा । क्रि.श. १९२६तमे वर्षे सदाशिवम् इति नामकस्य कस्यचित् स्वातन्त्र्ययोधस्य परिचयः प्राप्तः अनया । क्रि.श.१९४०तमे वर्षे तेन सह अस्याः विवाहः जातः । गतेषु दशकेषु आसेतुहिमाचलं सङ्गीतगोष्ठीः कृतवती । भारतस्य सांस्कृतिकराजदूतीरूपेण विदेशेषु अपि सङ्गीतसभां चालितवती । क्रि.श.१९९७तमे वर्षे तस्याः पतिः दिवङ्गतः । तदारभ्य सार्वजनिकसङ्गीतसभासु भागग्रहणं तया स्थगितम् । क्रि.श.२००४तमस्य वर्षस्य डिसेम्बर्-मासस्य द्वितीये दिने अस्वस्था जाता सुब्बुलक्ष्मी एकादशे दिनाङ्के इहलोकम् अत्यजत् । आप्रपञ्चं सर्वान् सङ्गीतरसिकान् आकृष्टवत्या सुब्बुलक्ष्म्या प्राप्ताः प्रशंसाः प्रशस्तयः पुरस्काराश्च अपाराः । "हरि तुम् हरो जन् की भीर्" इति मीराभजनं श्रुतवान् महात्मा गान्धिः तत् भजनं न कयापि अन्यया एवं गातुं न शक्यते इति अवदत् । प्रसिद्धसङ्गीतविदा याः भारतीयप्रशस्तयः प्राप्तुं शक्याः ताः सर्वाः अनया प्राप्ताः सन्ति । प्रशंसाः नैके भारतीयाः विदेशीयाः च सङ्गीतविद्वांसः सुब्बुलक्ष्म्याः प्रशंसाम् अकुर्वन् । लता मङ्गेष्कर्वर्या एतां "तपस्विनी" इति सम्बोधितवती । उस्ताद् गुलाम अली खानः एतां "सरस्वती" इति सम्बोधितवान् । किशोरी आमोनकरः एताम् 'अष्टमः स्वरः' इति उक्तवती । भारतस्य अनेके नेतारः अस्याः गानस्य प्रशंसाम् अकुर्वन् । अस्याः गानानुरागिणां प्रशसां श्रुत्वा अभिमानिनां प्रोत्साहनं च दृष्ट्वा भारतसर्वकारः क्रि.श. १९५४तमे वर्षे अस्याः पद्मभूषणेन सम्माननम् अकरोत् । संयुक्तराष्ट्रसङ्घे सुब्बुलक्ष्मीः इयं सुब्बुलक्ष्मी प्रथमा भारतीया यया संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य सभायां सङ्गीतकार्यक्रमः प्रस्तुतः । अपि च प्रथमा नारी यया कर्णाटकसङ्गीतस्य क्षेत्रे सङ्गीतकलानिधिः इति सर्वपरमः पुरस्कारः प्राप्तः । अस्यै क्रि.श.१९९८तमे वर्षे भारतस्य सर्वश्रेष्ठा भारतरत्नम् इति प्रशस्तिः प्रदत्ता । प्रशस्तिपुरस्काराः क्रि.श. १९५४तमे वर्षे पद्मभूषणप्रशस्तिः क्रि.श. १९५६तमे वर्षे सङ्गीतनाटकाकादमीपुरस्कारः क्रि.श. १९६८तमे वर्षे सङ्गीतकलानिधिः क्रि.श. १९७४तमे वर्षे मैग्सेसेप्रशस्तिः क्रि.श. १९७५तमे वर्षे पद्मविभूषणप्रशस्तिः क्रि.श. १९८८तमे वर्षे कालिदाससम्माननम् क्रि.श. १९९०तमे वर्षे इन्दिरागान्धिप्रशस्तिः इत्यादयः सुब्बलक्ष्मीमहाभागया प्राप्ताः प्रशस्तयः । भारतरत्नभूषिता प्रथमा सङ्गीतज्ञा एम्.एस्.सुब्बुलक्ष्मीः । वीथिका टिप्पणी बाह्यानुबन्धाः एम्.एस्.सुब्बुलक्ष्म्याः भावचित्रैः सह आङ्ग्लभाषया विविधविषयाणां ज्ञानार्थं जालस्थानम् कर्णाटकसङ्गीतगायकाः रमोन् मैग्सेसे-पुरस्कारभाजः भारतरत्नपुरस्कारभाजः १९१६ जननम् २००४ मरणम्

5588

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%20%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80

नौशाद अली

नौशाद अली (क्रि.श.१९१९ - २००६) हिन्दीभाषाचलच्चित्रस्य प्रसिद्धः सङ्गीतकारः । ६४वर्षाणि यावत् कार्याणि कुर्वन् अपि केवलं ६७ चलच्चित्राणां सङ्गीतस्वरसंयोजनं कृतवान् । गुणाः सङ्ख्यायाः अपेक्षया गरीयाः इति अस्य विषये लोकः वदति स्म । सङ्गीतवाद्यवादकाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5589

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AB%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF

प्रफुल्लचन्द्र राय

आचार्यः प्रफुल्लचन्द्ररायः (, जन्म- २ अगस्त, १८६१ मृत्युः- १६ जुन, १९४४) एकः भारतीयः रसतन्त्रज्ञः, शिक्षकः समाचारपत्रस्य सम्पादकश्च आसीत्। 'बेङ्गल् केमिकल्स् एन्ड् फार्मास्यूटिकल्स्' इति नाम्न्याः भारतस्य प्रथमायाः भेषजरसायनसंस्थायाः सः संस्थापकः। सः 'ए हिस्ट्री आफ् हिन्दु केमिस्ट्री फ्रम् द अर्लियस्ट् टैम्स् टु द मिडिल् आफ् सिक्सटीन् सेञ्चुरी' (१९०२) इति नाम्नः विख्यातग्रन्थस्य लेखकः । बाल्यं विद्याभ्यासश्च रायमहोदयः अद्यतनस्य बाङ्लादेशस्य खुलनामण्डले रारुलि-कटापरग्रामे जनिमलभत। तस्य पिता भूस्वामी हरिश्चन्द्ररायः । नववर्षपर्यन्तं सः ग्रामे एवापठत्। १८७० तमे वर्षे सपरिवारेण सह सः कोलकत्तानगरमुदावसत्। रायः तस्य अग्रजः च हरे शालां प्रवेशितौ। १८७४ मध्ये यदा रायः चतुर्थ्यां कक्ष्यायां पठन्नासीत् तदा सः तीक्ष्णेन पाकातिसारघातेन ग्रस्तः येन सः आजीवनं पीडितः। वर्षद्वयं सः शालां गन्तुमशक्नोत्। सः पुनः स्वग्रामं गतवान्। तत्र सः शालायाः अभ्यासक्रमस्य अपेक्षया अधिकम् अध्ययनम् अकरोत्। सः लेत्ब्रिज् इत्यस्य 'सेलेक्शन्स् फ्रम् माडर्न् इङ्ग्लिश् लिटरेचर्' गोल्डस्मित् इत्यस्य 'विकार् आफ् वेक्फील्ड्' च पठितवान्। समुत्थानानन्तरं सः कोलकत्तां प्रत्यागत्य अल्बर्ट शालां प्रविष्टवान् च। १८७९ मध्ये सः प्रवेशपरीक्षामुत्तीर्य मेट्रोपालिटन् संस्थायां प्रवेशं प्राप्तवान्। मेट्रोपालिटन् संस्था (पश्चात् विद्यासागरः महाविद्यालयः) पण्डितेन ईश्वरचन्द्रविद्यासागरेण स्थापिता। तदा मेट्रोपालिटन् संस्थायां विज्ञानविषये पाठनं प्रयोगशाला वा न आसन्। अतः रायः बाह्यशिष्यरूपेण प्रेसिडेन्सी महाविद्यालयं गच्छन्नासीत् भौतिकशास्त्रस्य रसतन्त्रशास्त्रस्य च वर्गाणां कृते। तत्र एलेक्सान्डर् पेड्लर् इत्यस्य रसतन्त्रव्याख्यानानि अतीव अरोचन्त तस्मै। १८८२ मध्ये अखिलभारतीयपरीक्षानन्तरं द्वयोः गिल्क्रिस्ट्-पुरस्कारयोः तेन एकः प्राप्तः। भारते पदवीशिक्षाम् असमाप्य एव सः आङ्ग्लदेशं गतवान्। तत्र एडिन्बराह महाविद्यालये सः वैज्ञानिकपदवीशिक्षां प्राप्तवान्। तदा सः तत्र अन्यविषयैः सह भौतिकशास्त्रं, रसायनशास्त्रं जीवशास्त्रं च अधीतवान्। तस्य रुचिः इतिहासे अपि आसीत्। सः बहूनि ऐतिहासिकपुस्तकानि पठितवान्। नयार्थशास्त्रविषये अपि तेन पुस्तकानि पठितानि। पदवीशिक्षोपाधिं प्राप्य सः विद्यावारिधिमपि प्राप्तवान् १८८७ मध्ये। सः होप् पुरस्कारच्छात्रवृत्त्या सम्मानितः येन सः वर्षाधिकावधिं स्वीयसंशोधनविषये यापनाय अवसरं प्राप्नोत्। "काॅन्जुगेटड् सल्फेट्स् आॅफ दि काॅपर्-मॅग्निसियम् ग्रूप्ः ए स्टडी आॅफ ऐसोमोर्फस् मिक्स्शर्स् एन्ड् मोलेक्युलर् कोम्बिनेशन्स्" इति आसीत् तस्य विद्यावारिधिप्रबन्धस्य शीर्षकम्। १८८८ तमे वर्षे अध्ययनावसरे एव सः एडिन्बराह-महाविद्यालय-रसायनशास्त्र-संस्थायाः उपाध्यक्षः आसीत् । वृत्तिजीवनम् अगस्त १८८९ मध्ये सः भारतदेशं प्रत्यागतवान्। प्रेसिडेन्सी महाविद्यालये तस्य नियुक्तिः अभवत् रसायनशास्त्रस्य उपप्राध्यापकपदे। एषा नियुक्तिः अचिरस्थायी। अतः सः दुःखितः यत् उत्कृष्टोपाख्यानानि आसन्नपि सः चिरस्थायिपदं प्राप्तुमशक्नोत्। सः राष्ट्रशासनाय स्वदुःखं न्यवेदयत् परन्तु उत्तरं न प्राप्तवान्। १८९६ मध्ये सः 'मेर्क्युरस् नैट्रैट्' इत्यस्य स्थिररसायनिकसंयोगस्य विषये संशोधनपत्रं प्रस्तुतवान्। अनेन बहवः प्रेरिताः अस्मिन् विषये संशोधनं च प्रारब्धम्। १९२४ मध्ये सः भारतीय-रसायनशास्त्र-शालां स्थापितवान्। सः प्रेसिडेन्सी महाविद्यालयात् १९१६ मध्ये निवृत्तिं प्राप्य कोलकत्ता विज्ञानविश्वविद्यालयं 'पालिट्-रसायनशास्त्र-प्राध्यापकत्वेन' प्रविष्टः। तत्रापि विविधानां रसायनिकसंयोगानां संशोधनं कृतं तेन श्रद्धापूर्वकस्य सुशिष्याणां साहायेन। बहूनि संशोधनपत्राणि प्रकाशितानि तेन भारतीय-रसायन-सभायाः पत्रिकायाम्। तस्य षष्टितमे वर्षें सः सम्पूर्णं वेतनं कोलकत्ता विश्वविद्यालयाय दानं कृतवान् येन तत्र रसायनशास्त्रसंशोधनं वर्धेत विज्ञानविश्वविद्यालये रसायनशास्त्रविभागः अपि विस्तारं प्राप्नुयात् इति धिया। तस्य पञ्चसप्ततितमे वर्षे सः कार्यनिवृत्तिं प्राप्य 'प्रोफेसर् एमिरेटस्' अभवत्। १९२० पर्यन्तं यावत् तेन रसायनशास्त्रस्य सर्वासु शाखासु १०७ संशोधनपत्राणि प्रकाशितानि। साहित्यकृषिः रायमहोदयः बहुषु बाङ्लभाषायाः मासिकपत्रिकासु लिखन्नासीत् प्रायशः विज्ञानविषयोपरि। 'वङ्गीयस्य रसज्ञस्य जीवनम् अनुभवाः च' इति तस्य आत्मकथायाः प्रथमखण्डं सः प्रकाशितवान् १९३२ तमे संवत्सरे। द्वितीयः खण्डः १९३५ संवत्सरे प्रकाशितः। १९०२ संवत्सरे सः 'ए हिस्ट्री आफ् हिन्दु केमिस्ट्री फ्रम् द अर्लियस्ट् टैम्स् टु द मिडिल् आफ सिक्सटीन् सेञ्चुरी' इत्यस्य ग्रन्थस्य प्रथमखण्डं प्रकाशितवान्। १९०८ मध्ये च द्वितीयं खण्डम्। संस्कृतस्य ताडग्रन्थानां सुदीर्घम् अध्ययनं कृत्वा पौरस्त्यानां संशोधनपठनानन्तरमेव सः एतं ग्रन्थं विरचितवान्। सामाजिकिसेवा १९२३ तमे संवत्सरे उत्तरवङ्गीयप्रदेशः जलप्रवाहेण पूर्णतया ग्रस्तः येन बहवः जनाः अदेशिकाः क्षुधाविष्टाः च अभवन्। रायः वङ्गीयोपशमसमितिं स्थापयित्वा २.५ दशलक्षमूल्यकानि रूप्यकाणि आवश्कवस्तूनि च सङ्गृहीतवान्। पीडितेभ्यः व्यतरत् च। सः नियतरूपेण सद्धारणब्रह्मोसमाजाय, ब्रह्मोसमाज बालिकानां शालायै, भारतीय-रसायनशास्त्र-संस्थायै च दानं कुर्वनन्नासीत् । १९२२ तमे वर्षे रसायनशास्त्रे अत्युत्तमकार्याय नागार्जुनपुरस्कारः , १९३७ तमे वर्षे प्राणिविज्ञानविषये उत्तमसंशोधनार्थम् आशुतोष मुखर्जी पुरस्कारः च तेनैव संस्थापितः । पुरस्काराः एडिन्बराहविश्वविद्यालयतः १८८७ तमे वर्षे तेन डि एस्सि उपाधिः प्राप्ता । १९०८ तमे वर्षे कलकत्ता विश्वविद्यालयतः गौरवडाक्टरेट् उपाधिः तेन प्राप्ता । डर्हम् विश्वविद्यालयतः १९१२ तमे वर्षे गौरव डि एस्सि पदवी प्राप्ता, ढाका विश्वविद्यालयतः १९३६ तमे वर्षे प्राप्ता । १९११ तमे वर्षे सः 'कम्पेनियन् आफ् दि इण्डियन् एम्पैर्' जातः । जर्मनीदेशस्य मुनिच्-नगरे विद्यमानस्य केमिकल् सोसैटि अण्ड् डिस्के अकाडेमि संस्थायाः गौरवसदस्यः वर्तते अयम् । १९१७ तमे वर्षे अनेन नैट् हुड् सम्माननं प्राप्तम् । भारतीयविज्ञानकाङ्ग्रेस्-संस्थायाः १९२० तमस्य आयोजनस्य अध्यक्षः आसीत् । रायल् सोसैटि आफ् केमिस्ट्रि संस्थया सम्मानितः प्रथमः अनिवासी-युरोपीयः अस्ति अयम् । वैयक्तिकजीवनम् सः आजीवनं ब्रह्मचारी आसीत् । सः राजनीतिक्षेत्रे सक्रियं पात्रम् अवहत् । तस्य पिता हरीशचन्द्ररायः ब्रह्मोत्सव समाजे निष्ठावान् कार्यकर्ता आसीत् । अतः तस्य ब्रह्मोसमाजेन सह सम्बन्धः बाल्यात् एव आरब्धः। सः प्रति रविवासरे केशब्चन्द्रसेनस्य प्रवचनानि श्रोतुं तत्र गच्छन्नासीत्। केशब्चन्द्रसेनस्य 'सुलभसमाचारेण' सः अतिप्रेरितः। योगदानम् तस्य सप्ततितमजन्मोत्सवे रवीन्द्रनाथटागोरः अवदत् - "उपनिषत्सु उक्तं यत् भगवान् उवाच एकोऽहं बहु स्यामिति। सृष्टेः आरम्भः नाम आत्मार्पणमार्गे गमनमिति । प्रफुल्लचन्द्रः तस्य शिष्याणां द्वारा बहुरूपः जातः अस्ति । स्वीयं हृदयं बहुषु हृदयेषु सचेतनं कृतवान् अस्ति। एतत् सर्वमशक्यं भवेत् यदि सः अपराङ्गमुखं भूत्वा स्वमेव उपहारं न कृतवान् चेत्। तस्य ख्यातिः कदापि न अपकर्षति सदैव वर्धेत एव वर्धमानायां प्रज्ञायां यूनाम् हृदयेषु । नित्यधैर्यतया ते नूतनानि ज्ञानरत्नानि जयिष्यन्ति।" एतैः वाक्यैः प्रफुल्ल्चन्द्ररायस्य प्रभावः स्पष्टरया ज्ञायते। कोलकत्तायाम् आचार्य प्रफुल्लचन्द्ररायविश्वविद्यालयः, प्रफुल्लचन्द्ररायविश्वविद्यालयः, आचार्य प्रफुल्लचन्द्रराय बालकविद्यालयः, आचार्य प्रफुल्लचन्द्रराय पोलिटेक्निक् इत्येताः शैक्षणिकसंस्थाः तस्य नाम्ना सन्ति । अपि च बाङ्लादेशस्य बागेरहट्टे होरिन्खानायां बागेरहट्ट पी. सी. विश्वविद्यालयः तस्य नाम्ना अस्ति। एतेभ्यः सः अद्यापि सम्मानितः। टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तवः प्रफुल्लचन्द्ररायस्य प्रकाशनानि जीवनचरितम् (Calcuttaweb.com) विज्ञानप्रसारजालपुटस्य लेखः पश्चिमवङ्गस्य विज्ञानिनः भारतीयविज्ञानिनः परिशीलनीयानि भारतीय-सूची

5590

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8

अशोक सेन

भारतीय वैज्ञानिकः। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः अशोकसेनः भारतीयविज्ञानिनः स्टब्स् भारतसम्बद्धाः पश्चिमवङ्गस्य विज्ञानिनः‎ पश्चिमवङ्गराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम्

5591

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%B2%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%80

बीरबल साहनी

एषः बीरबल साहनी (Birbal Sahni) विज्ञानस्य अत्यन्तं विरलायाः शाखायाः "अवशिष्टसस्यविज्ञानस्य" (पेलियोबाटनि) (प्राचीनस्य जीवशास्त्रस्य) तज्ञः । अयं १८९१ तमे वर्षे नवेम्बर्-मासस्य १४ दिनाङ्के भारतदेशस्य पञ्जाबप्रान्तस्य "भेरा” (इदानीं सः प्रदेशः पाकिस्तानदेशे अस्ति ।) इति प्रदेशे जन्म प्राप्नोत् । तस्य बीरबल साह्निनः पिता रसायनविज्ञानस्य शिक्षकः आसीत् । तथापि तस्य प्रकृतेः अध्ययने महती आसक्तिः आसीत् । एषः बीरबल साहनी अपि बाल्ये पित्रा क्रियमाणे कार्ये साहाय्यं करोति स्म । पित्रा सह पुरातनानां सस्यानाम् अवशेषसहितानां विभिन्नानां पाषाणानां, सस्यानां, शिलानां च सङ्ग्रहणं कुर्वन् तद्विषये एव आसक्तः अभवत् । तस्मात् कारणात् पितुः इच्छानुसारम् "ऐसिएस्” अकृत्वा भूगर्भविज्ञाने तथा सस्यशास्त्रे च प्रावीण्यं प्राप्नोत् । १९११ तमे वर्षे लाहोर्-विश्वविद्यालयः पदवीं प्राप्य अग्रिमाध्ययनार्थं ब्रिटन्-देशम् अगच्छत् । एषः बीरबल साहनी ब्रिटन्-देशस्य लण्डन्-नगरे स्थितात् 'केम्ब्रिड्ज्’-विश्वविद्यालयतः १९२९ तमे वर्षे "डि.एस्सि” पदवीं प्राप्नोत् । तथा "केम्ब्रिड्ज्”-विश्वविद्यालयतः पदवीं प्राप्तवान् प्रथमः भारतीयः अयं बीरबल साहनी । तदनन्तरं सः बीरबल साहनी प्रसिद्धस्य सस्यविज्ञानिनः ए. सि. स्ट्यूयर्डस्य मार्गदर्शने पुरातनानाम् अवशिष्टानां सस्यानां, "जरि” नामकानां सस्यानां (फर्न्), "शङ्ख" नामकानां सस्यानं (कोनिफर्) च विषये संशोधनम् अनुवर्तितवान् । एषः बीरबल साहनी १९३६ तमे वर्षे प्रतिष्ठितायाः रायल्-सोसिट्याः "फेलो” रूपेण अपि चितः अभवत् । अवशिष्टसस्यविज्ञानस्य अध्ययनं (पेलियोबाटनि) न तावत् सुकरम् । तस्मिन् विज्ञाने सस्यविज्ञानं, भूगर्भविज्ञानं च अन्तर्भवति । तस्य अध्ययनं भवनस्य अन्तः उपविश्य कर्तुं न शक्यते । तदर्थं वनेषु, पर्वतेषु वा अटनीयम् । अतिसूक्ष्माणि विवरणानि अपि सङ्ग्रहणीयानि । प्राप्तं सर्वम् अपि लघु लघु विवरणं संयोज्य समग्रं चित्रणं स्रष्टव्यम् । अनन्तरं तस्य चित्रणस्य आधारेण इदानीं भूमौ कुत्रापि अविद्यमानानां जीविनाम् इतिहासः लेखनीयः । एतावन्ति कार्याणि कर्तुं गृध्रस्य सूक्ष्मदृष्टिः, सिंहस्य धैर्यं चापि आवश्यकम् । तादृशं कौशलम् अयं बीरबल साहनी बाल्यादेव प्राप्तवान् आसीत् । सः भारतदेशस्य गभीरेषु अरण्येषु अन्यतमे "गोण्ड्वान"- अरण्ये, बिहारप्रान्तस्य "राजमहल्”- पर्वतेषु च अहोरात्रः अटित्वा परिशील्य अवशिष्टसस्यानां विवरणानि सङ्गृहीतवान् । लक्षाधिकेभ्यः वर्षेभ्यः पूर्वं विद्यमानानां सस्यजातीनां शोधनं कृत्वा इदानीं विद्यमानैः सस्यैः सह तेषां सम्बन्धं च निरूपितवान् । सः बीरबल साहनी अनावृतबीजसस्यानां (जोम्नोस्टेर्) वर्गस्थं किञ्चन सस्यं यदा संशोधितवान् तदा सः विषयः अन्ताराष्ट्रियस्तरे कुतूहलम् अजनयत् । एतत् संशोधनं भूखण्डाः नद्यां यथा नौका प्लवते तथैव सदा चलनशीलाः भवन्ति इत्यस्य सिद्धान्तस्य प्रचोदनम् अकरोत् । एषः बीरबल साहनी भूगर्भविज्ञाने अपि आसक्तः आसीत् । भारतदेशस्य पञ्जाबप्रान्ते (इदानीन्तने पाकिस्तानदेशे अस्ति ।) विद्यमानस्य "साल्ट्रेञ्जस्य" वयः ४० तः ६० वर्षाणि । भारतस्य मध्यप्रदेशे विद्यमानस्य "डेक्कन् ट्र्याप्स्” "टर्शियरि” अवधेः । तस्य वयः ६२ दशलक्षं वर्षाणि इत्येतादृशानि विवरणानि अपि अध्ययनद्वारा असूचयत् । एषः बीरबल साहनी १९३६ तमे वर्षे "पुरातत्त्वशास्त्रे” (आर्कियालजि) अपि प्रावीण्यं प्रादर्शयत् । "रोटक्” इति प्रदेशे नाणकानां निर्माणस्य अक्षं संशोधितवान् । तेषां सम्बद्धानि विवरणानि अपि सहनया परिशील्य साक्ष्याधारान् अपि प्रायच्छत् । तदर्थं तेन बीरबल साह्निना भारतस्य "न्युमिस्माटिक् सोसैट्याः” "नेल्सन् रैट्” पदवी अपि प्राप्ता । एषः बीरबल साहनी सस्यविज्ञानस्य बोधनस्य स्तरं वर्धितवान् । अनन्तरं भूगर्भविज्ञानस्य विभागम् अपि आरब्धवान् । सस्यविज्ञानस्य विभागस्य, भूगर्भविज्ञानस्य विभागस्य च मेलनेन "पुरातत्त्वसस्यशास्त्रम्” इति नूतनस्य विभागस्य उदयः अभवत् । सः विभागः विश्वे एव प्रथमः अध्ययनविभागः इति ख्यातिम् अपि प्राप्नोत् । तस्य विभागस्य भवनस्य उद्घाटनं तदानीन्तनः भारतस्य प्रधानमन्त्री जवाहरलालनेहरुः अकरोत् । तदनन्तरं सप्ताहाभ्यन्तरे एव अयं बीरबल साहनी इहलोकम् अत्यजत् । तेन मध्ये एव परित्यक्तानि सर्वाणि अपि कार्याणि तस्य पत्नी समर्थतया अनुवर्तयत् । इदानीं सा संस्था "बीरबल साहनी–इन्स्टिट्यूट् आफ् पेलियोबाटनि” इत्येव उच्यते । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Birbal Sahni Institute Sunita Khanna, “The Man That Was”, Newsletter, Birbal Sahni Institute of Paleobotany, No. 7, p.7 (June, 2004) ISSN No. 0972-2718 On line. भारतीयविज्ञानिनः परिशीलनीयानि

5592

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%20%E0%A4%96%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE

हरगोविन्द खुराना

अयं हरगोविन्द खोरानः(कालः – ०९. ०१. १९२२ तः ०९. ११. २०११) (Haragobinad Khorana) सुप्रसिद्धः विज्ञानी,नोबेल्–पुरस्कृतः चापि । भारतस्य मध्यप्रदेशराज्यस्य मुल्तान्–मण्डल्स्य रायपुरे १९२२ वर्षे जनवरिमासस्य ९ दिनाङ्के जन्म प्राप्नोत् । सः यदा मुल्तानस्थायां डि. ए. बि. प्रौढशालायाम् अध्ययनं करोति स्म तदा तस्य शिक्षकाः सर्वे तं "कोमलस्वभाववान् बुद्धिमान् बालः” इति प्रशंसन्ति स्म । तस्य हरगोविन्द खोरानस्य १२ वर्षे वयसि पिता लालागणपतरायः दिवं गतः । तदनन्तरं माता एव तं पालितवती । सः १९४५ तमे वर्षे पञ्जाब्–विश्वविद्यालयतः एम्.एस्सि–पदवीं प्राप्य अर्देशिर्–दलाल्–योजनायाः अनुगुणम् अग्रिमस्य अध्ययनस्य निमित्तं १९४६ तमे वर्षे अमेरिकां प्रति अगच्छत् । अनन्तरम् इङ्ग्लेण्ड्देशं गत्वा तत्रत्यात् लिवर्-पूल्–विश्वविद्यालयात् पि. एच्. डी पदवीम् अपि आप्नोत् । शिक्षणस्य अनन्तरं केम्ब्रिड्ज्–विश्वविद्यालये उद्योगम् अकरोत् । १९५० – १९५२ कालावधौ अलेक्साण्डर् टाड् इत्यनेन सह जीवरसायनविज्ञाने संशोधनम् अकरोत् । ततः ब्रिटिश्–कोलम्बियां गत्वा १९५२ तः १९५९ पर्यन्तं सावयव–रसायनविज्ञानस्य सहप्राध्यापकरूपेण कार्यम् अकरोत् । संशोधनम् उपलब्धिः १९६० दशके अस्य हरगोविन्द खोरानस्य संशोधनानां निमित्तं सम्पूर्णः सहकारः अवसरः प्राप्तः । १९६२ तः १९७० पर्यन्तं सः अमेरिकादेशस्य विस्कान्सिन् विश्वविद्यालये जीवरसायनविज्ञानस्य प्राध्यापकरूपेण तथा एन्जैन्–संशोधन–संस्थायाः सहनिदेशकरूपेण चापि नियुक्तः । तत्रैव सः आनुवंशस्य संशोधनम् अकरोत् । आनुवंशिकानि लक्षणानि एकस्याः वंशश्रेणीतः अन्यां वंशश्रेणीं प्रति नयन्ति कोशिकाबीजे विद्यमानं न्यूक्लियिक्–आम्लम् (डि एन् ए) । तस्मिन् कार्ये आर् एन् ए (रैबोस् न्यूक्लियिक् आसिड्) अपि साहाय्यं करोति । "फ्रोटीन्–संश्लेषणे डि एन् ए (डी आक्सिरैबोस् न्यूक्लियिक् आसिड्) कथं सूचनां ददाति ?” इति विषये एव सः हरगोविन्द खोरानः संशोधनम् अकरोत् । तदवसरे एव मार्षल् नीरेन् बर्ग् तथा राबर्ट् होल्लि अपि तद्विस्षये पृथक् पृथक् एव संशोधनं कृतवन्तौ । त्रयः अपि समानकाले एव उत्तरं प्राप्तवन्तः । तदर्थं १९६८ तमे वर्षे वैद्यविज्ञाने तथा शरीरविज्ञाने च त्रिभिः अपि नोबेल्–पुरस्कारः प्राप्तः । वृत्तिजीवनम् अयं हरगोविन्द खोरानः १९७० तमे वर्षे अमेरिका–संयुक्त–संस्थानस्य केम्ब्रिड्ज्–स्थितायां " म्यासाचुसेट्स् तन्त्रज्ञान–संस्थायां” जीवविज्ञानस्य तथा रसायनविज्ञानस्य प्राध्यापकरूपेण नियुक्तः । तदवसरे एव वाषिङ्ग्ट्न्–नगरस्य "राष्ट्रियविज्ञान-अकादम्याः” तथा "अमेरिकन् असोसियेषन् फार् दि अड्वान्समेण्ट् आफ् सैन्सस्” संस्थायाः च सदस्यरूपेण नियुक्तः । १९७१ तमे वर्षे यु एस् एस् आर् (यूनियन् आफ् सोवियत् सोषियलिस्ट् रिपब्लिक्) इत्यस्य विज्ञान–अकादम्याः विदेशीसदस्यत्वेन नियुक्तः । १९७४ तमे वर्षे "भारतीयरसायनसमाजस्य" (Indian Chemical Sosciety) आननरिफेलोरूपेण अपि चितः । अयं हरगोविन्द खोरानः १९७० तमस्य वर्षस्य जून्–मासस्य प्रथमे सप्ताहे ७७ न्यूक्लियोटैड्–युक्तस्य यीस्ट् नामकस्य जीविनः रासायनिकं संश्लेषणं कृत्वा जीवोत्पादनस्य लक्ष्यं प्रति अन्यम् एकं दृढं पदं न्यस्तवान् । सा तस्य जीवनस्य चरित्रात्मिका घटना इत्यपि उच्यते । तस्य रासायनिकस्य संश्लेषणस्य कारणतः आनुवंशिकानां रोगाणं निवारणस्य महत्त्वभूते क्षेत्रे संशोधनानि आरब्धानि । कृतकानं जीविनां सृष्टौ अपि तत् आर् एन् ए इत्यस्य रासायनिकं संश्लेषणं साहायकम् अभवत् । सः हरगोविन्द खोरानः १९५२ तमे वर्षे स्विड्जर्ल्याण्ड्देशस्थाम् एस्तर् नामिकाम् ऊढवान् । तस्य त्रीणि अपत्यानि अपि सन्ति । अयं २०११ वर्षे नवेम्बरमासस्य ९ दिनाङ्के इहलोकम् अत्यजत् । टिप्पणी भारतीयविज्ञानिनः बाह्यानुबन्धः योजनीयः नोबेल्-पुरस्कारभाजः‎

5593

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B6%20%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0

हरीश चन्द्र

भारतीय वैज्ञानिकः। भारतीय-सूची "" भारतीयविज्ञानिनः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयविज्ञानिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5594

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%B0%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE

होमी जहाँगीर भाभा

होमी भाभा (, )  इत्ययं भारतस्य वैज्ञनिकः आसीत् । अमेरिका-देशेन जापान-देशस्य हिरोशिमा-नगरे नागासाकी-नगरे च अणुविस्फोटः कृतः । तदानीं सम्पूर्णं विश्वम् अणुविस्फोटकस्य दानवीयां शक्तिम् अजानात् । 1945 तमे वर्षे विश्वयुद्धे जापान-देशः भयभीतः सन् शरणागतिम् अयात् । तेन सह विश्वयुद्धं समाप्तम् । जापान-देशे अणुविस्फोटेन सम्पूर्णे विश्वे जापान-देशस्य प्रति सहानुभूतिः आसीत् । अतः अणुशक्तियुतः अमेरिका-देशः तस्य सहचरदेशाः च अणुविज्ञानस्य प्रचारप्रसारः मा भूत्, अन्यदेशाः अणुविस्फोटकस्य संशोधनं च न कुर्युः इति विचार्य शान्तिसन्देशं प्रासारयत् । स्वयं तु अणुविस्फोटकस्य संशोधनं चालयति स्म । अमेरिका-देशस्य प्रतिद्वन्दित्वेन बृहद् रशिया-देशः अणुविस्फोटकस्य कार्यम् आरभत । प्राप्तावसरे परस्परं युद्धं स्याच्चेत् अणुसंशोधनेन उभौ परस्परं बलवन्तौ समर्थौ भवेताम् इति बृहद् रशिया-देशः इच्छति स्म । १९४७ तमस्य वर्षस्य अगस्त-मासस्य १५ दिनाङ्के भारतं स्वातन्त्र्यम् अलभत । तदा भारतम् अणुसंशोधनक्षेत्रे शून्यम् आसीत् । अद्यापि भारतम् अणुसंशोधनस्य उपयोगः शान्तियुक्ते विकासमार्गे एव स्यादिति नीतिम् आचरति । तस्य रचनाकारः डॉ. होमी भाभा । अणुसंशोधनाय अनेन यः मार्गः दर्शितः तस्य साहाय्येन एव वयं राजस्थानराज्यस्य पोखरण-ग्रामे अणुविस्फोटं कृत्वा महासत्तायाः अक्षिणी उन्मिलितवन्तः । इत्थं भारतस्य अणुविज्ञानस्य विकासचर्चायां डॉ. होमी भाभा इति नाम जिह्वायां नागच्छेत् चेत् तद् रामेण विना रामायणम् इत्यपि कथयितुं शक्नुमः । जन्म परिवारश्च डॉ. होमी भाभा इत्यस्य जन्म १९०९ तमस्य वर्षस्य अक्तूबर-मासस्य त्रिंशत् (30) तमे दिनाङ्के मुम्बई-नगरे अभवत् । तस्य मातुः नाम मेहरबहेन, पितुः नाम जहाॅगीर-जी होरसम-जी भाभा आसीत् । तस्य पिता न्यायवादे निष्णातः आसीत् । रतन-जी ताता उद्योगसंस्थाभ्यः सह पितुः घनिष्ठः सम्बन्धः आसीत् । माता मुम्बई-नगरस्य अग्रणी-उद्योगपतिनः सर् दिनशा पीटिट् इत्यस्य पुत्री आसीत् । इत्थम् उभावपि गर्भश्रीमन्तौ आस्ताम् । बाल्यं शिक्षणञ्च होमी भाभा इत्यस्य बाल्यं समृद्धियुक्तम् आसीत् । अयं बाल्यादेव अन्येभ्यः भिन्नः आसीत् । प्रायशः सर्वेऽपि बालकाः बाल्यावस्थायां ध्वनौ सति जागरन्ति पुनः शयनं कुर्वन्ति । किन्तु होमी भाभा स्वल्पं निद्रायमाणः भूत्वा जागर्ति इति तस्य नित्यक्रमः आसीत् । इत्थं बालकं जागरितं दृष्ट्वा पितरौ कथं शयनं कुर्यास्ताम् ? पुत्रस्य शयनरोगस्य चिकित्सायै पितरौ मुम्बई-नगरस्य बालरोगस्य विशेषज्ञम् अमिलताम् । किन्तु निद्रायाः किमपि निदानं नाभवत् । तथापि पितरौ प्रयासरतौ आस्ताम् । तौ रोगचिकित्सायै पुत्रं लण्डन्-नगरम् अनयताम् । लण्डन्-नगरे चिकित्सकः परीक्षणं कृत्वा होमी इत्यस्य नखेऽपि रोगः नास्ति किन्तु अस्य मस्तिष्कम् अत्यन्तं जागरितम् अस्ति अतः स्वल्पं शेते इति अवदत् । चिकित्सकस्य कथनानुसारेण होमी भाभा इत्यस्य पठनारम्भे सर्वं सत्यं जातम् । पितृभ्यां मुम्बई-नगरस्य केथीड्रल् नामिकायां शालायां तस्य प्रवेशः कारितः । तत्र श्रेष्ठेभ्यः शिक्षकेभ्यः होमी भाभा ध्यानेन अधीतवान् । तस्यां शालायां प्रायशः आङ्ग्ल-अधिकारिणां पुत्राः अध्ययनं कुर्वन्ति स्म । शालायां प्रवेशे सति भारतस्य विस्मरणं स्यात् तादृशम् पाश्चात्यं वातावरणम् आसीत् । तदानीन्तनकाले आङ्ग्ल-वस्त्राणां धारणे, आङ्ग्ल-शिक्षणप्राप्तौ च धनिकाः गौरवम् अनुभवन्ति स्म । किन्तु एतद् सर्वं विना अस्मदीयः होमी भाभा सदैव प्रथमक्रमं प्राप्य भारतस्य गौरवं वर्धयते स्म । इत्थं प्रथमक्रमेण उत्तीर्णः सन् सः बहूनि छात्रवृत्त्यादीनि प्राप्नोति स्म । माध्यमिकशिक्षणम् प्राथमिकशिक्षणात्परं सः जॉन् केनन् नामिकायां शालायां माध्यमिकशिक्षणं प्रापत् । तस्य विद्यार्थिजीवनम् उत्तरोत्तरम् उज्ज्वलम् अभवत् । न केवलं पठने अपि तु अन्यप्रवृत्तिषु अपि सः रसेन भागं गृह्णाति स्म । इत्थं होमी भाभा इत्ययं अन्यविद्यार्थिभ्यः विशिष्टः आसीत् । पठने चित्रे सङ्गीते च रुचिः बालकस्य शिक्षकः शाला च अति उत्तमा भवेत् तथापि बालकोपरि गृहस्य वातावरणस्य प्रभावस्तु भवति एव । तथैव अस्य जन्म पठनरसिके पारसी-कुटुम्बे अभवत् । गृहे सर्वेऽपि पठनरसिकाः आसन्, अतः होमी भाभा अपि पठनरसेन प्रभावयुतः आसीत् । कौटुम्बिकैः जनैः देशात् विदेशाच्च गृहे पुस्तकानि आनीतानि आसन् । तेषां पुस्तकानां पठने होमी इत्यस्य रुचिः आसीत् । गृहात् प्रोत्साहनं प्राप्य होमी भाभा इत्यस्य चित्रनिर्माणे, सङ्गीतश्रवणे अपि रुचिः आगता । ताभ्यां चित्रनिर्माणस्य कला तु स्वतः आसीत् । सः प्रकृतौ यदि किमपि नावीन्यं पश्यति स्म तर्हि कर्गदोपरि चित्रणं करोति स्म । एकदा विख्यातानां चित्रकाराणां चित्रप्रदर्शनम् आसीत् । तेषु १७ वर्षस्य होमी इत्यनेन पोर्ट्रेट् चित्रे प्रथमक्रमः प्राप्तः । गणितविज्ञानयोः रुचिः चित्रसङ्गीतयोः रुचौ सत्यपि सर्वाधिकरुचिस्तु गणितविज्ञानविषयोः अध्ययने एव आसीत् । विज्ञानप्रयोगेषु लिखितानां सिद्धान्तानां प्रयोगानां च उपरि स्वयमेव परीक्षणं कृत्वा साफल्यं प्राप्यते तदैव विरमति स्म । यस्मिन् दिने प्रयोगपरिणामं प्राप्नोति स्म तस्मिन् दिने प्रसन्नः भवति स्म । होमी इत्यस्य गृहस्य ग्रन्थालयः विज्ञानविषये तु साक्षात् शिक्षक इव आसीत् । न केवलं शालायां ये पाठाः पाठिताः तान् एव अपि तु ये न पाठिताः तान् अपि होमी भाभा जानाति स्म । इत्थम् अभ्यासक्रमविषये शिक्षकात् अपि अग्रेसरः आसीत् । आइन्स्टाइन् इत्यस्य पुस्तकमधीत्य सापेक्षवादस्य अवगमनम् बालकानां क्रीडावस्थायां होमी भाभा इत्ययं परिपक्वमनुष्यवद् गाम्भीर्ययुतः आसीत् । यदा पञ्चदशवर्षस्य तरुणावस्थायाम् आसीत्, तदा महान्वैज्ञानिकस्य आइन्स्टाइन् इत्यस्य पुस्तकं सापेक्षवादम् अपठत् सर्वम् अवगच्छत् च । सापेक्षवादं वैज्ञानिकाः अपि सहजतया ज्ञातुं न शक्नुवन्ति स्म । किन्तु होमी भाभा इत्यस्मिन् एकाग्रतायाः महान्गुणः आसीत् अत सः सर्वम् अवगच्छति स्म । उच्चशिक्षणम् १९२९ तमे वर्षे होमी भाभा विज्ञानविषये स्नातकः अभवत् । पितरौ पुत्रम् उच्चशिक्षणाय विदेशं प्रेषयितुम् ऐच्छताम् । पाश्चात्यसंस्कृतेः शिक्षां प्रदातुम् इच्छुकौ पितरौ तं भारतीयसंस्कृत्या दीक्षितम् अकुरुतां येन तं वैदेशिकं वातावरणं न स्पृशेत् । पिता पुत्रं विदेशं प्रेष्य एन्जिनियरिङ्ग् पाठयितुम् ऐच्छत् । किन्तु होमी भाभा विज्ञानं पठितुम् ऐच्छत् । तथापि पितुः आज्ञया एन्जिनियरिङ्ग् पठितुं सज्जः समभवत् । होमी भाभा एन्जिनियरिङ्ग् पठितुं इङ्ग्लेण्ड्-देशं गतवान् । किन्तु पुनर्मनसि विचलिते सति विज्ञानं पठानि इति पितरम् अप्रार्थयत् । पित्रा सर्वं विचार्य एन्जिनियरिङ्ग् इत्यस्मिन् प्रथमे वर्गे उत्तीर्णे सति वर्षद्वयं विज्ञानपठनाय अनुमतिः दीयते इति उक्तम् । पितुर्वचनं श्रुत्वा होमी भाभा एन्जिनियरिङ्ग् पठितुम् आरभत । अन्ते प्रथमे वर्गे समुत्तीर्य १९२७ तमे वर्षे इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य केम्ब्रिज् गोन्विल् एवं किङ्ग्स् महाविद्यालये ट्रायपोस्ट् खण्ड-1 अभ्यस्तुं प्रविष्टः । तदानीं कवेन्डिश् इति प्रयोगशालायां डॉ. रुदर्फोर्ड् इत्यनेन सह कार्यकतॄन् विदुषः दृष्ट्वा पदार्थविज्ञानं प्रति आकर्षितः अभवत् । भौतिकशाखायां कार्यारम्भः होमी भाभा पितुः अपेक्षितं परिणामं प्रापत् । अतः स्वेन इच्छितं विषयं पठितुं समुत्सुकः आसीत् । तदानीं नोबेल्-पारितोषिकविजेतुः प्रो. डिराक् इत्यस्य सम्पर्कः अभवत् । अनेन क्वॉन्टम् इलेक्ट्रो डायनमिक्स् नामाख्यायाः नूतनभौतिकशाखायाः प्रारम्भः कृतः आसीत् । अस्य विषयस्य संशोधने होमी भाभा इत्यनेन कार्यविकासस्य आरम्भः कृतः । विज्ञानक्षेत्रे सरसं कार्यं कृत्वा १९३३ तमे वर्षे आइसॅक् न्यूटन् इति नामिकां शिष्यवृत्तिं च प्रापत् । १९३४ तमे वर्षे होमी भाभा पी.एच्.डी. कृत्वा डॉक्टर् अभवत् । अतः रॉयल् सोसैटि नामिका संस्था फेलो-रूपेण तस्य चयनं कृत्वा तस्मै सर्वोच्चं सम्माननम् अददात् । अणुविज्ञानक्षेत्रे प्रगतिः भौतिकशास्त्रस्य दृष्ट्या विंशति(२०)शताब्द्याः प्रारम्भिकानि त्रिंशत् (३०) वर्षाणि महत्वपूर्णानि आसन् । तदानीं संशोधनकार्यं वेगेन भवति स्म । पुरातनसंशोधनानां स्थाने नूतनसंशोधनानि समागतानि । तदा एव आइन्स्टाइन् इत्यनेन ऊर्जासूत्रं दत्तम्, रुदर्फोर्ड् इत्यनेन अणुकेन्द्रस्य स्फोटपद्धतिः च अन्वेषिता । अतः अणुविज्ञानस्य, अणुशक्तेः, अणुस्फोटकस्य च जन्म अभवत् । अणुसंशोधनक्षेत्रे कार्यरतैः प्रो. डिराक्, रुदर्कोर्ड्, वुल्फ् गेन्ग्, पोली, एनरिको फर्मी इत्यैतैः सह कार्यं कर्तुम् होमी भाभा इत्यनेन अवसरः प्राप्तः । तेषां प्रेरणया मार्गदर्शनेन च होमी भाभा इत्यनेन मौलिकसंशोधनानि अपि आरब्धानि । तेषु ब्रह्माण्ड-किरणानां स्वरूपम् इति विषये स्वस्य संशोधनेन विज्ञानजगति सः प्रसिद्धिं प्राप्तवान् । ब्रह्माण्डकिरणानाम् आवर्तप्रपत्तेः (कॅस्केट् थियरी) प्रकाशशक्तेः वस्तुमाने (इलेक्ट्रोन्) रूपान्तरणं कथं भवेत् तस्मिन्विषये बहूनि वर्षाणि यावत् सः संशोधनम् अकरोत् । भारतागमनम् डॉ. होमी भाभा इत्यस्य प्रतिभाम् इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य अमेरिका-देशस्य च संशोधनकर्तारः अजानन् । अतः होमी भाभा इत्यस्य ज्ञानस्य उपयोगः स्वयोः देशयोः अणुसंशोधनक्षेत्रे भवेदिति संशोधनकर्तारः इच्छन्ति स्म । एतस्मै कार्याय होमी भाभा इत्यस्मै बहूनि प्रलोभनानि दत्तवन्तः । किन्तु होमी भाभा इत्ययं विदेशस्य ज्ञानेन स्वदेशस्य सेवां कर्तुं विचारितवान् । तस्मिन् काले अणुविज्ञानक्षेत्रे भारतं शून्यम् आसीत् । भारतं प्राप्य संशोधनसाधनानाम् अभावात् भारतीयवैज्ञानिकस्य सी.वी. रामन् इत्यस्य इन्स्टिट्यूट् ऑफ् सैन्स् इत्यस्मिन् भौतिकशास्त्रस्य प्रवाचक(रीडर्)त्वेन संयुक्तः अभवत् । अल्पे एव काले आचार्यः (प्रोफेसर्) अभवत् । १९४३ तमे वर्षे होमी भाभा सर् दोराबजी भाभा इत्यस्य संस्थायै (Trust) पत्रम् अलिखत् । तस्मिन् अलिखत् - भारते विज्ञाने, संशोधनक्षेत्रे च कार्यकतॄणाम् अभावः नास्ति किन्तु स्थलाभावात् सर्वे भ्रमिताः सन्ति । भाविनि काले अणुशक्तियुगारम्भः भविष्यति । अतः भारतेन अपि अणुवैज्ञानिकाः अणुविज्ञानक्षेत्रे कार्याणि कर्तुं शक्नुयुः तादृशी संस्था रचनीया इति । सर् दोराबजी इत्यस्य संस्था होमी भाभा इत्यस्य पत्रं पठित्वा प्रस्तावस्य स्वीकारम् अकरोत् । १९४५ तमे वर्षे मुम्बई-नगरस्य एकस्मिन् प्रासादे ताता इन्स्टिट्यूट् ऑफ् फण्डमेण्टल् रिसर्च् इति नामिकां संस्थाम् अस्थापयत् । अस्मिन्नेव वर्षे अमेरिका-देशेन जापान-देशस्य उपरि आक्रमणं कृतम् । तेन जापान-देशस्य द्वे नगरे नष्टे । अस्मिन् भीषणे युद्धे लक्षाधिकाः जनाः प्रज्वलिताः । सर्वत्र अणुक्षेत्रे कार्यकतॄणां निन्दारम्भः अभवत् । विश्वस्मिन् जनाः अणुविरोधं कृत्वा शान्तिम् अयाचन् । अन्ये देशाः अणुसंशोधनं न कुर्युः, अतः अमेरिका-देशेनापि शान्तेः अभियानम् आरब्धम् । किन्तु होमी भाभा इत्यनेन एतादृश्यां परिस्थित्यां भारते अणुसंशोधनस्य कार्यारम्भः कृतः । होमी भाभा इत्यनेन अणुविज्ञानस्य शान्तिमयस्य उपयोगस्य प्रति भारः प्रदत्तः । होमी भाभा इत्यस्य अयं विचारः कियान् दीर्घदृष्टियुतः आसीत् इति इदानीं ज्ञायते । अणुशक्तिसमितेः अध्यक्षः भाभा १९४७ तमस्य वर्षस्य अगस्त-मासस्य १५ तमे दिनाङ्के देशः स्वतन्त्रः अभवत् । ततः दशदिवसानन्तरम् अगस्त-मासस्य २६ दिनाङ्के भारतसर्वकारेण दिल्ली-नगरे वैज्ञानिकानाम् एका गोष्ठी आयोजिता । तत्र अणुसंशोधनविषयः अपि चर्चितः । तत्र होमी भाभा इत्यनेन अणुविज्ञानस्य विकासः, उपयोगश्च राष्ट्राय महत्वपूर्णः अस्ति इति सूचितम् । तदर्थं सः नवानां नीतीनां रचनाम् अकरोत् । तादृशम् अणुसंशोधनकेन्द्रं स्थापयितुम् अन्यदेशानामुपरि भारम् अपि अददात् । सर्वकारः तस्य एतैः विचारैः प्रसन्नः सन् अणुशक्तेः संशोधनमण्डलस्य अध्यक्षपदं होमी भाभा इत्यस्मै अददात् । ततः अल्पे काले एव भारतसर्वकारेण परमाणुशक्तिविषयकः एकः कार्यालयः स्थापितः । तस्य सचिवपदम् अपि होमी भाभा इत्यस्मै प्रदत्तम् । ततः परं भारतसर्वकारः अणुशक्तिसमितेः अध्यक्षम् अन्विषन् आसीत् । तदानीमेव होमी भाभा इत्यस्य विचारं कृत्वा अध्यक्षत्वेन अपि तमेव अचिनोत् । होमी भाभा इत्यनेन अणुविकासाय, तस्य शान्तिमयाय उपयोगाय च स्वस्य कुशलता योजिता । तस्य नेतृत्वे पुनःपुनः बह्व्यः योजनाः सफलतां गताः । तस्य इच्छा तु प्रत्येकं ग्रामम् अन्धकारात् विमुक्तं कर्तुम् आसीत् । परन्तु सर्वप्रथमम् अणुसंशोधनकेन्द्राणां निर्माणे भारम् अददात् । ट्रोम्बे-अणुसंशोधनकेन्द्रस्य निर्माणम् १९५४ तमे वर्षे देशस्य अणुसंशोधनकार्यम् अत्याधुनिकं कर्तुं भारतसर्वकारः मुम्बई-नगरस्य ट्रोम्बे इत्यत्र अणुसंशोधनकेन्द्रम् अस्थापयत् । केन्द्रसञ्चालकत्वेन होमी भाभा नियुक्तः । अस्य रचनायां चत्वारि वर्षाणि अगच्छन् । अस्य निर्माणे १२०० एन्जिनियर् जनाः, अन्ये श्रमिकजनाः च कार्यम् अकुर्वन् । तेषु एन्जिनियर् जनेषु ३० केनडा-देशात् समागताः आसन् । साम्प्रतम् अस्य संशोधनकेन्द्रस्य इलेक्ट्रोनिक्स् विभागे रेडिएशन् सर्वे मीटर्, एम्प्लिफायर्स्, न्यूक्लियर् स्पेक्ट्रोमीटर् इत्यादीनां ५० प्रकाराणां साधनानां निर्माणं भवति । साम्प्रतं ततः ३५० प्रकाराणां रेडियो आइसोटोप् अनेकेषु देशेषु प्रेष्यन्ते । ताता इन्स्टिट्यूट् ऑफ् फण्डमेन्टल् रिसर्च्, ट्रोम्बे-अणुसंशोधनकेन्द्रस्य च जनकत्वेन अद्यापि होमी भाभा इत्यस्य स्मरणं भवति । होमी भाभा इत्यनेन संस्थापिताः आयोगाः 1. १९५५ तमे वर्षे अणुज्वालकस्य थोरियम् आयोगम् (प्लान्ट्) अस्थापयत् । 2. १९५९ तमे वर्षे न्यूक्लियर् मेटल् आयोगम् (प्लान्ट्) अस्थापयत्, यत् प्रतिवर्षं ३० टन् न्यूक्लियर् ग्रेड् युरेनियं सज्जीकर्तुं शक्नोति । 3. १९६२ तमे वर्षे भारयुक्तस्य जलस्य आयोगः (हेवी वॉटर् प्लान्ट्) स्थापितः, यस्मिन् प्रतिवर्षं १५ टन् भारयुक्तं जलं निर्मातुं शक्यम् । 4. १९६५ तमे वर्षे प्लुटोनियम् आयोगः (प्लान्ट्) स्थापितः । डॉ. होमी भाभा, डॉ. शेठनानी इत्यनयोः संयुक्ते उपक्रमे अयं आयोगः (प्लान्ट्) स्थापितः । तदानीं विश्वस्मिन् अयं पञ्चमः आयोगः (प्लान्ट्) आसीत् । तदा एतादृशाः आयोगयुक्ताः देशाः रशिया, अमेरिका, ब्रिटन्, फ्रान्स् इत्येते आसन् । तारापुर इत्यत्र अणुमथकस्य स्थापना १९६३ तमे वर्षे महाराष्ट्रराज्यस्य तारापुर-ग्रामे सर्वप्रथमम् अणुशक्तिमथकं निर्मातुम् आरभत । तत्र अणुविस्फोटं नियन्त्र्य तस्य विद्युत्-ऊर्जायां रूपान्तरणं कर्तुं व्यवस्था आसीत् । तारापुर अणुमथकस्य रचनायाम् अमेरिका-देशस्य साहाय्यं स्वीकृतम् आसीत् । किन्तु होमी भाभा इत्यस्य विश्वासः आसीत् यत् भारतीयवैज्ञानिकाः अणुमथकस्य रचनायाः कार्यं शीघ्रं ज्ञास्यन्ति इति । मद्रास-नगरस्य समीपे कल्पक्कम् अणुमथकस्य स्थापनायाः सर्वाः व्यवस्थाः भारतीयवैज्ञानिकैः कृताः येन होमी भाभा इत्यस्य विश्वासः सार्थकः अभवत् । साम्प्रतं तु वयम् अन्यदेशेभ्यः अणुसंशोधनक्षेत्रे साहाय्यं दातुं शक्ताः स्मः । होमी भाभा नूतनप्रकल्पस्य प्रारम्भात् प्राक् तस्य दुरुपयोगः भवितुं शक्नोति न वा इति परिष्कृत्यैव कार्यम् आरभते स्म । अत एव सफलः भवति स्म । तेन प्राप्तायाः सिद्धेः अहङ्कारः कदापि तस्मिन् न आसीत् । सः व्यवहारकुशलः आसीत् । निश्चितेन आयोजनेन एव कार्यं कर्तव्यम् इति सः आमनति स्म । अन्ताराष्ट्रियपरिषदः अध्यक्षः अणोः शान्तिमयः उपयोगः इति विषये १९५५ तमे वर्षे भारतस्य केन्द्रसर्वकारेण अन्ताराष्ट्रियपरिषद् आयोजिता आसीत् । होमी भाभा तस्याः अध्यक्षः आसीत् यत् देशाय गौरवस्य विषयः आसीत् । तदानीं प्रधानमन्त्रिपदारूढः पण्डित जवाहरलाल नेहरू इत्ययं शान्तिप्रियः आसीत् । तथैव अस्माकं अणुवैज्ञानिकः होमी भाभा इत्ययम् अपि शान्तिप्रियः आसीत्, अणोः शान्तिमयस्य उपयोगस्य इच्छुकः अपि आसीत् । अणोः भयस्थानानि बहूनि सन्ति किन्तु सदुपयोगाः अपि बहवः सन्ति । अतः अस्य विकासं न्यूनीकर्तुं न शक्नुमः । इत्थं होमी भाभा बहूनि उदाहरणानि दत्त्वा जलेन, अङ्गारेण च उत्पन्नविद्युतः अपेक्षया अणु-ऊर्जा न्यूनेन मूल्येन प्राप्यते इति औपदिशत् । होमी भाभा इत्यस्य मते भारते जनसङ्ख्यायाः वृद्धिः जायमाना आसीत् किन्तु ऊर्जायाः अक्षय्यानि श्रोतांसि न आसन् । अतः अस्माभिः अणुशक्तेः उत्पादने यावच्छक्याः प्रयत्नाः कर्तव्याः । होमी भाभा इत्यस्य मते विद्युच्छक्तेः आवश्यकतानुसारम् अणुशक्तेः समुचितः उपयोगः न जातः । अद्यापि विद्युतः मुख्यस्रोतत्वेन अङ्गारः एव उपयुज्यते । अङ्गारगर्ताः समाप्तिं प्रति गच्छन्ति, अतः राष्ट्रस्य आयस्य विशालांशः विदेशात् क्रूड् ऑइल् इत्यस्य क्रयणे एव नष्टः भवति । आजीवनम् अविवाहितः होमी भाभा इत्यस्य जन्म पारसी-कुटुम्बे अभवत् । पारसी-जनेषु अविवाहितानां, विलम्बेन विवाहकतॄणां च विशाला सङ्ख्या अस्ति । पारसी-जनेषु एवं किमर्थम् इति संशोधनस्य विषयः । होमी भाभा अणुविज्ञानक्षेत्रे एव रसत्वात् अन्यत्र अरसत्वात् विवाहं न कृतवान् । अणुविज्ञानमेव स्वजीवनलक्ष्यमिति विचार्य अजीवत् । पुरस्काराः १ १९४४ तमे वर्षे पटना विश्वविद्यालयात् डॉक्टर् ऑफ् सैन्स् इति पदव्या सम्मानितः । २ १९४9 तमे वर्षे लखनऊ विश्वविद्यालयात् डॉक्टरेट् इति पदव्या सम्मानितः । ३ १९५८ तमे वर्षे इलहाबाद विश्वविद्यालयेन डी.एस.सी. इति मानपदव्या सम्मानितः । ४ १९५९ तमे वर्षे केम्ब्रिज् विश्वविद्यालयेन डी.एस.सी. इति मानपदव्या सम्मानितः । ५ १९६० तमे वर्षे लण्डन् विश्वविद्यालयेन डी.एस.सी. इति मानपदव्या सम्मानितः । ६ १९४८ तमे वर्षे हॉप्किन्स् पुरस्कारेण सम्मानितः । ७ १९५४ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण पद्मभूषणपुरस्कारेण सम्मानितः । ८ १९६१ तमे वर्षे भारतस्य विज्ञानक्षेत्रे श्रेष्ठयोगदानाय मेघनाद सहा सुवर्णचन्द्रकेन पुरस्कारेण सम्मानितः । ९ १९६४ तमे वर्षे मेल्चेड् पुरस्कारेण सम्मानितः । इत्थं विज्ञानक्षेत्रे पुरस्कारान् प्राप्य होमी भाभा विख्यातः अभवत् । तथापि आर्थिकलाभादिविषये सः कदापि न व्यचारयत् । मृत्युः १९६६ तमे वर्षे जिनीव-नगरे अन्ताराष्ट्रियायाः अणुसमितेः गोष्ठी आयोजिता । तत्र अनिवार्यकारणात् होमी भाभा इत्यस्य उपस्थितिः न भविष्यति इति निश्चितम् आसीत् । किन्तु देशस्य प्रतिनिधित्वेन उपस्थितौ सति देशाय लाभाः भविष्यन्ति इति विचार्य जिनीव गन्तुम् आमन्त्रणं स्वीकृतवान् । तत्र गन्तुं १९६६ तमस्य वर्षस्य जनवरी-मासस्य २४ तमे दिनाङ्के काञ्चनगङ्गा ७०७ नामके वायुयाने उपविष्टः । आल्प्स् इत्यस्याः पर्वतमालायाः समीपे माउण्ट् ब्लॅन्क्-तः किञ्चिद्दूरे विमानं नष्टं यस्मिन् ११६ जनाः आसन् । तेषु एकः अस्माकं वैज्ञानिकः होमी भाभा अपि । इमं सन्देशं प्राप्य भारतीयाः स्तब्धाः अभवन् । देशस्य अणुकार्यक्रमः अपि मूर्छां गतः । स्वकीयेन अतुल्येन योगदानेन होमी भाभा अद्यापि जनमनसि राराजते । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Annotated Bibliography for Homi J. Bhabha from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues . The Woodrow Wilson Center's Nuclear Proliferation International History Project. NPIHP has a series of primary source documents about and by Homi Bhabha. भारतीयविज्ञानिनः

5597

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE

राजा रामण्णा

राजारामण्णः (जनवरी २८, १९२५ - सेप्टेम्बर् २४, २००४) कश्चन अणुविज्ञानी, श्रेष्ठः भौतशास्त्रज्ञः च । भारतीयाण्वस्त्रकार्यस्य आरम्भस्तरे संशोधननिर्देशनं यत् एतेन कृतं तत् महत्त्वपूर्णम् अस्ति । अस्मिन् कार्ये १९६४ तमे वर्षे आत्मानं योजितवान् अयं होमिजहाङ्गीर्भभावर्यस्य मार्गदर्शने कार्यम् अकरोत् । ततः १९६७ तमे वर्षे स्वयं निर्देशनम् अकरोत् । अण्वस्त्राणां वैज्ञानिकसंशोधनस्य अवलोकनं विस्तारः च अनेन कृतम् । १९७४ तमे वर्षे 'स्मयमानः बुद्धः' इत्येतेन गूढनाम्ना विज्ञानिगणेन अण्वस्त्रपरीक्षाः याः क्रियन्ते स्म तस्य निर्देशाधिकारी आसीत् रामण्णः । रामण्णः दशकचतुष्टयं यावत् भारतीयाण्वस्त्रकार्यस्य निर्देशनम् अकरोत् । अपि च भारतीयसैन्यस्य कृते औद्योगिकरक्षणकार्याणां च आरम्भं कृतवान् । दशकचतुष्टयं यावत् भारतीयाण्वस्त्रकार्यस्य संवर्धनं निर्देशनं च तेन कृतम् इत्यतः सः भारतीयाण्वस्त्रकार्यस्य पिता इति निर्दिश्यते । अस्य कार्यार्थं तेन श्रेष्ठभारतीयपौरप्रशस्तिः प्राप्ता । रामण्णः २००४ तमे वर्षे ७९ तमे वयसि मुम्बयीनगरे दिवङ्गतः । वैज्ञानिकत्वेन भौतविज्ञनित्वेन च सः भारते पाकिस्थाने च बहु प्रसिद्धः । अणु-भौतशास्त्रेस्य संवर्धने सः श्रेष्ठत्वेन परिगण्यते । भारतीयाण्वस्त्रकार्यम् भारतीयाण्वस्त्रकार्यं १९४७ तमे वर्षे जवाहरलालनेहरूवर्येण आरब्धम् । होमी जे बाबा आदौ निर्देशकः आसीत् । भौतशास्त्रे विद्यावारिधेः प्राप्त्यनन्तरं १९५४ तमे वर्षे भारतं प्रत्यागतः रामण्णः ज्येष्ठतान्त्रिकसहायकत्वेन भाभा-अणुसंशोधनकेन्द्रं (BARC) प्राविशत् । तत्र सः होमिजहाङ्गीरभाभावर्यस्य मार्गदर्शने अण्वस्त्रपरियोजनायां कार्यम् अकरोत् । भाभावर्यः साक्षात् कार्यस्य विषये अवधानम् अयच्छत्, रामण्णः अण्वस्त्रप्रयोगाय योग्यस्य क्षेत्रस्य चयनाय सूचितः । सः पोख्रान्क्षेत्रे अस्य कार्यस्य आरम्भं कृतवान् । होमिभाभावर्यस्य दुरन्तमरणस्य अनन्तरं झटिति रामण्णः तस्याः योजनायाः निर्देशनाधिकारित्वेन नियोजितः । सः प्रथमाण्वस्त्रस्य निर्माणे उद्युक्तः । आरम्भविन्यासः तदीये मार्गदर्शने समाप्तः । तन्निमित्तम् अपेक्षितस्य अण्वस्त्रस्फोटकवस्तुनः निर्माणं १९७० तमे वर्षे सम्पन्नम् । प्रथमम् अण्वस्त्रं यदा सिद्धं तदा रामण्णः तदानीन्तन-प्रधानमन्त्रिण्य्याः इन्दिरागान्धेः समीपम् अगच्छत् । इन्दिरागान्धिवर्या मौखिकरूपेण अङ्गीकारम् असूचयत् । अनुपदं रामण्णः पोख्रानं प्रति अगच्छत् यत्र तेन अण्वस्त्रक्षेत्रं निर्मितम् आसीत् । अत्यन्तं रहस्येन जागरूकतया च सज्जताः कृताः । अण्वस्त्रं ट्राम्बेतः पोख्रानं प्रति आनीतम् । क्षेत्रे अण्वस्त्रं समायोजितम् इन्दिरागान्धेः आगमनात् प्राक् । १९७४ तमस्य वर्षस्य मेमासस्य प्रातःकाले रामण्णः 'स्मयमानः बुद्धः' इति गूढनाम्ना युतस्य लघ्वण्वस्त्रस्य परीक्षाम् अकरोत् । परीक्षा सफला जाता । पत्रिकासु इन्दिरया स्थितौ रामण्ण-डा होमिसेथ्नयोः भावचित्राणि सर्वत्र प्रकाशितानि । इदं साधनं पुरस्कृत्य एव भारतीयश्रेष्ठपौरप्रशस्तिः सर्वकारेण प्रदत्ता । तेन अन्तराष्ट्रियप्रसिद्धिः प्राप्ता । भारतीय वैज्ञानिकः। तदग्रिमेषु कालेषु अण्वस्त्रवर्धनस्य अवरोधकनियमाः तेन गभीरतया आरचिताः । पाकिस्थाने सम्पन्ने वार्षिक-अन्ताराष्ट्रियभौतशास्त्रसम्मेलने अयम् अणुभौतशास्त्रविषये, अणुशक्तिविषयेषु च भाषणम् अकरोत् । भारत-पाकिस्थानयोः शान्तिस्थापनाय, अण्वस्त्रप्रयोगस्य अवरोधाय च बहु प्रयत्नम् अकरोत् । १९८० - १९९० तमेषु वर्षेषु रामण्णः रक्षणसंशोधनसंवर्धनकेन्द्रस्य (डि आर् डि ओ संस्थायाः) निर्देशकत्वेन कार्यम् अकरोत् । २००० तमे वर्षे रक्षणमन्त्रिणः वैज्ञानिकमार्गदर्शकत्वेन दायित्वं निरवहत् । १९८४ तमे वर्षे सः अन्ताराष्ट्रिय-अणुशक्ति-संस्थां प्राविशत् । तस्य ३० त्तमे सम्मेलने आध्यक्षं निरवहत् । राज्यमन्त्री १९९० तमे वर्षे वि पि सिङ्गस्य शासनावधौ रामण्णः राज्यरक्षणसचिवत्वेन नियुक्तः । राजनैतिकजनैः प्रोत्साहितः सः निर्वाचने राज्यसभासदस्यः जातः । २००० तमे वर्षे सः बेङ्गलूरुनगरे विद्यमानस्य न्याषनल् इन्स्टिट्यूट् फार् अड्वान्स्ड् स्टडीस् संस्थायाः प्रथमनिर्देशकः जातः । तन्नाम्ना विद्यमानसंस्था राजारामण्ण सेण्टर् फार् अड्वान्स्ड् स्टडीस् निरूढानि दायित्वानि अध्यक्षः, निर्वहणसमितिः, भारतीयविज्ञानसंस्था, बेङ्गलूरु निर्वहणसमितिः, जवहरलाल नेहरू सेण्टर् फार् अड्वान्स्ड् सैण्टिफिक् रिसर्च्, बेङ्गलूरु अध्यक्षः, निर्वहणसमितिः, इण्डियन् इन्स्टिट्यूट् आफ् टेख्नालजि, बाम्बे अध्यक्षः, भारतीयराष्ट्रियविज्ञानाकडमी उपाध्यक्षः, इण्डीयन् अकाडेमि आफ् सैन्सस् निर्देशकप्रमुखः, डि आर् डि ओ रक्षणसंशोधनस्य कार्यदर्शी, भारतसर्वकारः अध्यक्षः, अणुशक्तिसंस्था कार्यदर्शी, अणुशक्तिविभागः निर्देशकः, भाभा-अणुसंशोधनकेन्द्रम् निर्देशकः, न्याषनल् इन्स्टिट्यूट् आफ् अड्वान्स्ड् स्टडीस्, बेङ्गलूरु प्राप्ताः प्रशस्तयः विज्ञानतन्त्रज्ञानाय शान्तिस्वरूपभट्नागर्प्रशस्तिः, १९६३ पद्मश्री, १९६८ पद्मभूषण, १९७३ पद्मविभूषण, १९७५ ग्रन्थः रागे सङ्गीतविन्यासः पाश्चात्यव्यवस्था च ( The Structure of Music in Raga and Western Systems) बाह्यशृङ्खला Interview with Dr. Raja Ramanna Obituary in rediff.com Biography in Vigyan Prasar Science Portal भारतीय-सूची भारतीयविज्ञानिनः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ चित्रं योजनीयम्

5598

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%88

विक्रम साराभाई

विक्रम साराभाई (, ) इत्यनेन भारते अवकाशसंशोधनक्षेत्रस्य आरम्भः कृतः । अतः एषः अवकाशक्षेत्रस्य पिता इति जनाः आमनन्ति । भारते अवकाशविज्ञानस्य चर्चा विक्रमस्य नाम्ना न स्यात् तत् अशक्यम् । जन्म परिवारश्च विक्रम साराभाई इत्यस्य जन्म १९१९ तमस्य वर्षस्य अगस्त-मासस्य द्वादशे (१२) दिनाङ्के अहमदाबाद-नगरे अभवत् । तस्य पितुः नाम अम्बालाल साराभाई, मातुः नाम अनसूयाबेन इति । तस्य पिता केलिकोन् इत्यस्य वस्त्रयन्त्रागारस्य स्वामी आसीत् । सः सामाजिकनैतिक-दायित्वज्ञः देशभक्तश्च आसीत् । सः स्वातन्त्र्यघटनाभ्यः संयुक्तानां सदैव सत्कारं करोति स्म । तस्य महात्मा इत्यादिभिः सह उत्तमः सम्बन्धः आसीत् । बाल्यं शिक्षणञ्च स्वबालकाः समीचीनं शिक्षणं प्राप्नुयुः इति विचार्य अम्बालाल स्वस्य विशाले भवने शालां निर्मापितवान् । तत्र तस्य परिवारस्य षोडश बालकाः अध्ययनं कुर्वन्तः आसन् । तान् पाठयितुं १३ शिक्षकाः आसन् । एते प्रत्येकविषयाणां निष्णाताः आसन् । मूलतः शिक्षकाणां मुख्यं कार्यं बालकानामुपरि ध्यानप्रदानस्य आसीत् । यदि बालकाः किमपि नावगच्छेयुः, तर्हि सङ्कोचेन विना शिक्षकान् पृच्छेयुः, शिक्षकाः अपि योग्यमुत्तरम् दद्युः इति सः इच्छति स्म । शालापि चित्रप्रकोष्ठेन, भूगोलप्रकोष्ठेन, सङ्गीतप्रकोष्ठेन, प्रयोगशालया सह सर्वैः शैक्षणिकसाधनैः सम्पन्ना आसीत् । इदानीं शालायां बालकानां कृते यावन्तः नियमाः सन्ति तावन्तः तत्र नासन् । अतः देशस्तु अस्वतन्त्रः किन्तु बालकाः स्वतन्त्राः आसन् । बालकेभ्यः अभ्यासक्रमः नासीत् किन्तु अभ्यासक्रमः बालकेभ्यः आसीत् । बालकाः यदा पठितुम् इच्छन्ति स्म, तदैव पठन्ति स्म । परीक्षायाः चिन्तापि नासीत् । यदा अतिथयः आगत्य भवने वसन्ति स्म, तदा शालां प्राप्य बालकैः सह चर्चां कुर्वन्ति स्म । बालकाः अपि महतां सहवासेन मार्गदर्शनं प्राप्नुवन्ति स्म । इत्थं विक्रमस्य पालनं सुखेन अभवत् । सः यत् इच्छति स्म तत् प्राप्नोति स्म । कस्यापि वस्तुनः अभावः नासीत् । सामान्यतया लक्ष्मीसरस्वत्योः एकत्र प्राप्तिः दुर्लभा । पठनेच्छुकानां गृहे धनं न भवति, धनिकानां गृहे बालकाः बहुपरिश्रमेण उत्तीर्णाः भवन्ति । किन्तु विक्रमस्य उपरि न केवलं लक्ष्मीः, सरस्वती अपि प्रसन्ना आसीत् । अतः सः तेजस्वी दृश्यते स्म । विक्रमस्य गणितविज्ञानाभ्यां सह भाषासङ्गीतादिषु अपि रसः आसीत् । उच्चः अभ्यासः विक्रमः प्रारम्भे पित्रा निर्मितायां शालायाम् अपठत् । किन्तु उच्चाय अभ्यासाय मेट्रिक् परीक्षा अनिवार्या आसीत् । विक्रमः अहमदाबाद-नगरस्य आर्. सी. माध्यमिकशालां प्रविश्य मेट्रिक् परीक्षाम् उत्तीर्णवान् । १९३५ तमे वर्षे अहमदाबाद-नगरे गुजरात कॉलेज् प्रविश्य वर्षद्वयं तत्र अधीत्य विदेशं गतवान् । १९३७ तमे वर्षे इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य केम्ब्रिज्-नगरे सेन्ट् जॉन् कॉलेज् प्रविष्टः । वर्षत्रयं तत्र अपठत् । १९४० तमे वर्षे गणितपदार्थविज्ञानविषयाभ्यां बी. एस्. सी. पदवीं, प्रमाणपत्रं च प्रापत् । ततः परं परमाणुपदार्थविज्ञान(न्यूक्लियर् फिज़िक्स्)विषये अभ्यासं यदा कुर्वन् आसीत्, तदानीं द्वितीयं विश्वयुद्धम् अभवत् । तत्र जर्मनी-देशस्य हिट्लर् ब्रिटन्- देशस्य उपरि भीषणम् अणुविस्फोटम् अकरोत् । तस्य विमानानि ब्रिटन्-देशस्य प्रासादान् अन्विष्य अत्रोटयन्त । तादृश्यां स्थितौ शिक्षणसङ्कुलानि पिहितानि आसन् । अतः विक्रमः अभ्यासं त्यक्त्वा स्वदेशम् आगतः । सी.वी. रामन् इत्यनेन सह मेलनम् स्वदेशं तु आगतः किन्तु अत्र किं कुर्यात् ? विज्ञानप्रियेण अवशिष्टं पठनं कुत्र कर्तव्यम् इति महत्तमा चिन्ता आसीत् । वैज्ञानिकस्य सी.वी. रामन् इत्यस्य बेङ्गळूरु-नगरे स्थितायाम् इन्डियन् इन्स्टिट्यूट् ऑफ् सैन्स् नामिकायां संस्थायां संयुक्तः अभवत् । सी.वी. रामन् इत्यस्य प्रेरणया, मार्गदर्शनेन विक्रमः प्रयोगानां संशोधने आसक्तः अभवत् । तस्य संशोधनस्य विषयः ब्रह्माण्डस्य किरणाः (कॉस्मिक् रेज़्) इति आसीत् । अस्य विषये अभ्यस्तुं विक्रमः बेङ्गळूरु, पुणे, काश्मीर-नगरं च अगच्छत् । कॉस्मिक् रेज़् अयं तु विज्ञानस्य विषयः । तथापि सरलभाषायां वक्तव्यं चेत्, अन्तरिक्षात् पृथ्वीं प्रति ये शक्तिशालिकिरणाः आगच्छन्ति ते कॉस्मिक् रेज़् इति कथ्यन्ते । प्रतिनिमिषम् अहर्निशं प्रायः ६०० किरणाः अस्मच्छरीरं स्पृशन्ति । ते अर्बुद् परिमितात् पर्वतादपि निर्गन्तुं समर्थाः भवन्ति । विक्रमः कॉस्मिक् रेज़् इत्येतेषां तीव्रतायां परिवर्तनस्य कार्यं स्व्यकरोत् । अस्मै संशोधनाय आवश्यकानि साधनानि अपि निर्मापितवान् । ततः परं पृथिव्याम् आगन्तॄणां किरणानां सङ्ख्यायां यद् परिवर्तनम् भवति, तस्यापि अभ्यासम् अकरोत् । १९४२ तमे वर्षे तस्य पीरियॉडिक् वेरिएशन्स् ऑफ् कॉस्मिक् रेज़् इति लेखः प्रकटः अभवत् । अवकाशस्थानां ग्रहाणां पारस्परिकगुरुत्वाकर्षणस्य अपि अभ्यासम् अकरोत् । १९४५ तमे वर्षे अमेरिका-देशेन जापान-देशस्य उपरि अणुविस्फोटः कृतः । तत एव द्वितीयविश्वयुद्धस्य समाप्तिः अभवत् । विक्रमः अवशिष्टम् अभ्यासं समापयितुं केम्ब्रिज्-नगरम् अगच्छत् । सार्धैकवर्षस्य कठोरपरिश्रमेण कॉस्मिक् रेज़् इन्वेस्टिगेशन् इन् ट्रॉपिकल् लॅटिट्यूड् (उष्णकटिबन्धेषु ब्रह्माण्डकिरणानां संशोधनम्) इति विषये महानिबन्धम् अलिखत् । यदा विक्रमः भारतं प्रत्यागतः, तदा डॉ. विक्रम साराभाई इति नाम्ना प्रसिद्धिं प्रापत् । सः जन्मना एव वैज्ञानिकजीवः आसीत् । अतः अभ्यासकाले बहूनि स्वप्नानि अपश्यत् । सः स्वस्य अभ्यासे तत्रापि विशेषेण कॉस्मिक् रेज़् (ब्रह्माण्डकिरणाः) विषये, वातावरणस्य विषये, अन्तरिक्षविषये च संशोधनार्थं मनः अप्रेरयत् । तदर्थं प्रयोगशालायाः अत्यावश्यकता आसीत् । कारणम् अवकाशे जायमानानां परिवर्तनानां परीक्षणं प्रयोगशालायां कर्तव्यं भवति । तदर्थं नूतनानि वैज्ञानिकसाधानानि अपि आवश्यकानि भवन्ति । विक्रमस्य प्रयोगशाला वैज्ञानिकाय प्रयोगशाला विज्ञानस्य साक्षात्कारकारकं पवित्रं धर्मस्थानम् । अतः विक्रमेण अहमदाबाद-नगरम् आगत्य प्रयोगशालां स्थापयितुं नगरस्य धनिकाः, शिक्षाविदः, सर्वकारजनाः च सूचिताः । सः १९७४ तमे वर्षे अहमदाबाद-नगरे भौतिकसंशोधनस्य (फिज़िकल् रिसर्च्) प्रयोगशालाम् अस्थापयत् । विक्रमेण वपितं बीजं वटवृक्षम् अभवत् । भारतेन अवकाशक्षेत्रे याः सिद्धयः प्राप्ताः तासु पी.आर्.एल्. इत्यस्य महत्त्वपूर्णं योगदानम् अस्ति । वैज्ञानिकैः अवकाशे स्थाप्यमानानाम् उपग्रहाणां मुख्यानि कार्याणि अत्रैव सम्पाद्यन्ते । पी.आर्.एल्. इत्यस्मिन् लक्षाधिकाः वैज्ञानिकाः अहर्निशं संशोधनाय प्रयतन्ते । १९७४ तमे वर्षे अवकाशे प्रेषितस्य उपग्रहस्य अधिकांशाः रचनाः अहमदाबाद-नगरस्य भौतिकसंशोधनस्य प्रयोगशालायाम् अभवन् । गुर्जरजनानां कृते अयं गौरवस्य विषयः । पी.आर्.एल्. इत्यस्मिन् प्रारम्भे विक्रमेण प्राध्यापकत्वेन कार्यं कृतम् । १९७५ तमे वर्षे पी.आर्.एल्. इत्यस्य निर्देशकपदम् आलङ्करोत् । पी.आर्.एल्. इत्यनेन काश्मीर-नगरस्य गुलमर्ग इत्यत्र कॉस्मिक् रेज़् संशोधनाय संशोधनकेन्द्रं स्थापितम् । भारतसर्वकारः अणु-ऊर्जाविभागेन अस्य केन्द्रस्य विकासं कृत्वा इदं केन्द्रं विश्वस्य सर्वोच्चं ब्रह्माण्डकिरणानां संशोधनकेन्द्रम् इति प्राचारयत् । तमिळनाड़ुराज्यस्य कोडैकेनाल-नगरे अपरं संशोधनकेन्द्रम् अस्ति । कम्युनिटी सैन्स् सेन्टर् इत्यस्य रचना विद्यार्थिनः पद्धत्यनुसारं विज्ञानस्य अभ्यासं कुर्युः इति विचिन्त्य विक्रमेण अहमदाबाद-नगरे कम्युनिटी सैन्स् सेन्टर् इत्यस्य रचना कृता । इयं संस्था विद्यार्थिनां विज्ञानसम्बन्धिप्रश्नानां निवारणं, विज्ञानप्रतिभायुतानां बालकानाम् अन्वेषणकार्यं च करोति । विक्रमः निवृत्त्यनन्तरं तत्र छात्रान् पाठयितुम् ऐच्छत् । किन्तु राष्ट्रस्तरे वैज्ञानिकत्वेन विख्यातः अभवत् अतः अहमदाबाद-नगरे आगमनं कठिनम् आसीत् । किन्तु विक्रमः यदा अहमदाबाद-नगरम् आगच्छति स्म, तदा कम्युनिटी सैन्स् सेन्टर् अवश्यं गच्छति स्म । साम्प्रतं वयम् उपग्रहयुगे, अन्तर्जालयुगे च स्मः । अतः प्रतिजने दूरभाषयन्त्रं, प्रतिगृहे २४ घण्टां यावत् टी.वी. प्रसारणं सर्वम् अस्ति । किन्तु तदानीं टी.वी. कार्यक्रमान् कृत्रिम-उपग्रहेण प्रतिग्रामं प्रेषयितुं शक्नुमः इति कल्पना विक्रमस्य एव आसीत् । अस्य प्रयत्नेन सर्वकारेण अहमदाबाद-नगरस्य जोधपुर टेकरा इत्यत्र कृत्रिम-उपग्रहैः सह सन्देशव्यवहारस्य अभ्यासाय एकं केन्द्रं स्थापितम् । भारते उपग्रहमाध्यमेन टेलिविज़न् कार्यक्रमाणां प्रारम्भे इदं प्राक्तनं केन्द्रमस्ति । देशे गुणगानम् विक्रमः केवलं वैज्ञानिकः नासीत् । सः विज्ञानसंस्थानां स्थापकः, प्रेरकश्च आसीत् । १९६१ तमे वर्षे विक्रमः अणुशक्तिसमितेः पञ्चसु सभ्येषु एकत्वेन चितः । १९६२ तमे वर्षे विज्ञानसंस्थानां स्थापनाकार्याय शान्तिस्वरूप भट्टनागर इत्यस्य सुवर्णचन्द्रकं प्रापत् । अतः राष्ट्रस्तरे विज्ञानप्रवाहे विख्यातः अभवत् । विक्रमस्य विज्ञानप्रवृत्तिभिः देशः प्रसन्नः आसीत् । अतः होमी भाभा इत्यस्य अवसानानन्तरं १९६६ तमे वर्षे अणुशक्तिसमितेः अध्यक्षस्य दायित्वं सर्वकारः विक्रमाय अददात् । होमी भाभा इत्यस्य शान्तिमयस्य परमाणुकार्यक्रमस्य स्वप्नं सार्थयितुं विक्रमः योजनाः अरचयत् । तस्य हेतुः अणुविज्ञानक्षेत्रे भारतं स्वावलम्बिनं कर्तुम् आसीत् । ततः परं सः स्वस्य प्रयोगशालायाम् अणुप्रयोगशृङ्खलाम् आरभत । १९७४ तमे वर्षे राजस्थानराज्यस्य पोखरण इत्यत्र भारतेन कृतः प्रथमः अणुविस्फोटः विक्रमस्य परिश्रमस्य फलम् आसीत् । किन्तु अस्य अणुविस्फोटस्य प्रागेव विक्रमः चिरनिद्रायां गतः इति खेदस्य विषयः । भारतम् अबलं राष्ट्रं मन्यमानाः देशाः अनेन प्रथमेन अणुविस्फोटेन भारतस्य अणुस्वावलम्बनं ज्ञातवन्तः । भारतं युद्धाय अणुशक्तिं प्रयुज्येत् इति विक्रमः कदापि नैच्छत् । परन्तु स्वस्य संरक्षणार्थं देशः सदा सन्नद्धः भवेत् इति इच्छति स्म । शान्तिप्रिय-अणुराष्ट्रत्वेन भारतम् अद्यापि विक्रमस्य स्वप्नानि सत्यं कुर्वत् अस्ति । अणुविज्ञानस्य, परमाणुविज्ञानस्य च विचाराः अणुशक्तिः स्वस्य नामवत् ऊर्जायाः प्रचण्डं स्रोतः अस्ति । किन्तु अस्य उपयोगः मानवस्य विकासाय, विनाशय च भवितुं शक्यः । विश्वस्य देशाः परस्परं भयोत्पादनाय अणु-उत्पादनं कुर्वन्ति स्म, परमाणुविस्फोटादिशस्त्राणां प्रतिस्पर्धां च कुर्वन्ति स्म । किन्तु विक्रमस्य विचारः भिन्नः आसीत् । देशस्य महत्तमे भागे न्यूनेन मूल्येन विद्युदूर्जां प्रेषयितुम् अणुशक्तेः आवश्यता अस्ति इति सः अमन्यत । पञ्चाशत्वर्षान्ते ऊर्जायाः मुख्यस्रोतत्वेन कदाचित् अणुशक्तेः एव उपयोगः कर्तव्यः भविष्यति इत्यपि सः अमन्यत । अस्य उपयोगेन विना देशे दारिद्र्यं, प्रादेशिकी असमानता इत्यादीनां प्रश्नानां निराकरणं भवितुम् अशक्यम् इत्यपि विक्रमः अमन्यत । अणुशक्तिसमितेः अध्यक्षत्वेन विक्रमः स्वरुचिकरौ अवकाशः, अणुशक्तिः इत्येतौ द्वौ विषयौ चित्वा उभयोः समन्वयम् आरभत । अत एव इन्डियन् स्पेस् रिसर्च् इन्स्टिट्यूट् इत्यस्य नाम परिवर्त्य इन्डियन् स्पेस् रिसर्च् ऑर्गनैज़ेशन् इति नाम दत्त्वा प्रयोगान् अकरोत् । अवकाशसंशोधनम् तस्मै अवकाशसंशोधनम् इति विषयः अणुशक्त्या अपि रुचिकरः आसीत् । अतः पी.आर्.एल्. एक्पे्तरिमेन्टल् सेटेलैट् कम्युनिकेशन् अर्त् स्टेशन्, इसरो इत्येताभ्यां संस्थाभ्याम् अवकाशसंशोधने अधिकाधिकं कार्यम् अकरोत् । अतः भारतीयाः तस्मै अवकाशयुगस्य जनकः इति उपाधिम् अददन् । यदि विक्रमसदृशः वैज्ञानिकः न स्यात्, तर्हि अस्माकं देशे उपग्रहक्रान्तेः अभावः साम्प्रतम् अपि स्यात् । यदा वयम् आर्थिके, सामाजिके च क्षेत्रे प्रगतिं साधयिष्यामः, तदा बाह्यावकाशे कृताः प्रयोगाः फलदायकाः भविष्यन्ति इति विक्रमस्य मतम् आसीत् । अतः बाह्यावकाशस्य संशोधने तस्य शान्तिपूर्णे उपयोगे संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य प्रवृत्तौ अपि विक्रमः सक्रियः आसीत् । १९६८ तमे वर्षे जिनीव-नगरे बाह्यावकाशसंशोधनम् इति विषयं चर्चितुं संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य परिषद् अमिलत् । विक्रमः परिषदः पूर्वसज्जतायै रचितायाः निष्णातानां समितेः अध्यक्षः आसीत् । यदा परिषद् अमिलत्, तदा विक्रमः परिषदः उपप्रमुखः, विज्ञानविभागस्य अध्यक्षः च आसीत् । विक्रमस्य वचनम् भारतसदृशाय प्रगतिपरदेशाय पृथिव्याम्, अवकाशे च शान्तिः रोचते इति शीतयुद्धे (कोल्ड् वॉर्) युद्ध्यमानानां साम्यवादिनां, मूडीवादिनां च देशानां प्रति तस्य सङ्केतः आसीत् । अतः तेन जिनीव-नगरस्य परिषदि सभारमुक्तं विज्ञानं साधनम् अस्ति साध्यं न, विज्ञानम् अध्यात्मस्य यज्ञः अस्ति इति । विज्ञानम् + हिंसा = सर्वनाशः विज्ञानम् + अहिंसा = सर्वोदयः विक्रमस्य रत्नान्वेषणकला वैज्ञानिकाः देशस्य अमूल्याः बौद्धिकसम्पत्तयः सन्ति । तेषां संशोधनानि पौनःपुन्येन अग्रे गच्छेयुः चेत्, विज्ञानं सततं विकसेत् । विक्रमः केवलं वैज्ञानिकः नासीत् किन्तु वैज्ञानिकप्रतिभां ज्ञात्वा तां प्रतिभां विकासयितुं गुणधर्मयुतः मानवः अपि आसीत् । भारते इदानीं वैज्ञानिकाः न सन्ति इति नास्ति किन्तु रत्नान्वेषकाः न सन्ति । वैज्ञानिकत्वेन कार्यकरणेन सह तस्य अधिकाधिकं लाभम् अन्येऽपि गृह्णीयेयुः इत्येतादृशम् उदारत्वम् वैज्ञानिकस्य आवश्यकम् । विक्रमेण वैज्ञानिकानाम् उत्पत्तिः भवेत् तादृश्यः सुविधाः प्रदत्ताः, वैज्ञानिकाः अपि प्रदत्ताः । एकवारं प्रफुल्ल डी भावसार नामकः विद्यार्थी बी.एस्.सी. उत्तीर्य पुणे-नगरे एम्.एस्.सी. कर्तुं गतवान् । परन्तु पुणे-नगरे प्रवेशः न प्राप्तः इति खिन्नः आसीत् । तदानीम् एकेन जनेन अहमदाबाद-नगरे वैज्ञानिकेन विक्रमेण फिज़िकल् रिसर्च् लेबोरेटरी स्थापिता इति सूचितम् । तत् श्रुत्वा प्रफुल्लः अनेकाभिः आशाभिः सह विक्रमं मिलितुम् अगच्छत् । विक्रमः प्रफुल्लं दृष्ट्वा तस्मिन् स्थितं वैज्ञानिकजीवम् अजानात् । किमर्थं भौतिकशास्त्रं पठितुम् इच्छति इत्यादीन् अनेकान् प्रश्नान् च अपृच्छत् । अन्ते लॅब् मध्ये प्रवेशम् अददात् । अतः प्रफुल्लः विक्रमस्य मार्गदर्शनेन दीक्षितः सन् विज्ञानक्षेत्रे बह्वीं प्रगतिम् अयात् । विवाहजीवनम् यदा विक्रमः सी.वी.रामन् इत्यस्य अन्तरे संशोधनकार्यं करोति स्म, तदा स्वामिनाथन् इत्यस्य कुटुम्बस्य परिचितः अभवत् । स्वामिनाथन् पत्नी अम्मु स्वामिनाथन् राजकीयकार्यकर्त्री आसीत् । तयोः पुत्री मृणालिनी नृत्याङ्गना आसीत् । सा धनवन्तं विज्ञानविचक्षणं विक्रमं प्रति आकर्षिता अभवत् । विक्रमस्य विज्ञानेन सह नृत्यकलायामपि रुचिः आसीत् । अयं रसः एव उभयोः सम्मेलकः अभवत् । अन्ते १९४२ तमे वर्षे मृणालिन्या सह तस्य विवाहः अभवत् । सा विवाहं कृत्वा अहमदाबाद-नगरं गता । श्वशुरः तस्याः कलारसं प्रोत्साहयितुं दर्पण-नामिकां नृत्यसंस्थाम् अस्थापयत् । इयं संस्था देशे, विदेशे च प्रसिद्धा अभवत् । अत्र अनेकाः विद्यार्थिनः प्रशिक्षणं प्राप्य राष्ट्रस्तरे प्रख्याताः अभवन् । श्रीमती मृणालिनी देशात्, परदेशात् च अनेकानि प्रमाणपत्राणि, सुवर्णचन्द्रकानि अयात् । भारतसर्वकारेण अपि पद्मश्री-उपाधिना इयं सत्कारिता । मृणालिनीविक्रमयोः एकः पुत्रः कार्तिकेयः, पुत्री मल्लिका च अस्ति । कुशलः उद्योगपतिः विक्रमः विक्रमः श्रेष्ठः वैज्ञानिकः आसीत्, अतः प्रयोगेषु रसः तु स्वाभाविकः । किन्तु पिता व्यापारी (businessman) आसीत् । अतः सः कुशलः आयोजकः, सञ्चालकः, उद्योगपतिः च आसीत् । विक्रमेण विज्ञानक्षेत्रे, उद्योगक्षेत्रे च प्रगतिः साधिता । तस्य समयावधिः पञ्चवर्षस्य एव आसीत् । तस्य आयुष्यम् अधिकं स्यात् चेत्, तस्य कुशलतायाः अधिकाधिकः लाभः देशः प्राप्नोत् । वडोदरा-नगरे औषधिनिर्माणार्थं साराभाई केमिकल्स्, टीनोपोल् निर्मात्री विख्याता संस्था सुहृद् गायत्री, पेनिसिलिन् उत्पादिका सीन बयोटिक्स्, विटामिन्स् उत्पादकं प्रमुखं यन्त्रागारं साराभाई एम्. केमिकल्स्, इत्यादीनां संस्थानां स्थापकः विक्रमः एव आसीत् । तस्य बुद्धिकौशलेन एव इमे उद्योगाः प्रगतिम् अयुः । साराभाई कुटुम्बः उद्योगे (व्यवसाये) देशस्य अग्रणी कुटुम्बः आसीत् । तस्य कुटुम्बस्य सभ्यत्वेन विक्रमः कोटि-रूप्यकाणां स्वामी आसीत् । कोट्याधिकरूप्यकाणाम् आयोजनकर्ता च आसीत् । कौटुम्बिकव्यवसाये अपि विज्ञानक्षेत्रवत् बहुपरिश्रम् अकरोत् इत्यस्य साक्षीरूपाणि पूर्वोक्तानि उद्योगकार्याणि सन्ति । मृत्युः १९७१ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य २९ तमे दिनाङ्के विक्रमस्य कार्यभारः आसीत् । थुम्बा-संशोधनकेन्द्रे अनेकैः अधिकारिभिः सह चर्चा प्रचाल्यमाना आसीत् । द्वादशवादने सति अपि विक्रमस्य कार्यं न समाप्तम्, अतः सञ्चिकाः पश्यन् विक्रमः उपविष्टः आसीत् । ततः परं सः शयनम् अकरोत् । तत् तस्य अन्तिमं चिरशयनम् आसीत् । इत्थं ५२ वर्षस्य वयसि अवकाशसंशोधनकार्यं त्यक्त्वा अनन्तयात्रायां गतः । सम्पूर्णः देशः अरुदत् । तदानीम् इन्दिरा गान्धी प्रधानमन्त्री आसीत् । सा अपि खिन्ना सन्ती विक्रमाय मरणोत्तरं पद्मविभूषण-उपाधिना बहुमानम् अददात् । विक्रमः वैज्ञानिकत्वेन यथा उत्तमः आसीत् तथैव स्वभावेऽपि सरलः, शान्तश्च आसीत् । शेठ श्री कस्तुरभाई लालभाई विक्रमाय शब्दाञ्जलिं दत्त्वा अकथयत् “वैज्ञानिकास्तु अनेकाः भविष्यन्ति किन्तु मानवतागुणयुतः १००-२५० वर्षान्तेऽपि न भविष्यति” इति । अद्यापि सम्पूर्णः देशः विक्रमस्य विराटप्रतिभायै कोटि-कोटि वन्दनानि करोति । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Interview with biographer Amrita Shah recorded in August 2013 Great Scientists at freeindia.org Hindu Newspaper भारतीयविज्ञानिनः गुजरातराज्यस्य व्यक्तयः

5599

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%20%E0%A4%AC%E0%A4%B8%E0%A5%81

सत्येन्द्रनाथ बसु

सत्येन्द्रनाथबसुवर्यः एकः भारतीयः भौतिकगणितशास्त्रयोः तज्ञः, यश्चः बसु-ऐन्स्टैन् साङ्खिकायाः संशोधने प्रसिद्धः जातः अस्ति । आरम्भिकजीवनं, तथा पठनम् बसुवर्यः कोलकातानगरे १८९४ तमवर्षस्य जनवरीमासस्य प्रथमे दिनाङ्के जातः | सः सुरेन्द्रनाथबसुवर्यस्य सप्त पुत्रेषु ज्येष्ठपुत्रः | तस्य पिता 'ईस्ट् इण्डिया रेल्वे कम्पनि' इत्यस्याः संस्थायाः 'एन्जिनियरिङ्ग्' विभागे कार्यं वहति स्म | बसुवर्यः कोलकातानगरे विद्यमानायां हिन्दुशालायां स्वस्य प्राथमिकशिक्षणं प्राप्य तदनन्तरं 'प्रेसिडेन्सी' कलाशालायां मेघनादसाहामहोदयेन सह पठितवान् | तत्र जगदीशचन्द्रबसुः, प्रफ़ुल्लचन्द्ररायः, इत्यादयः महान्तः आचार्याः तौ प्रेरितवन्तः | प्रौढशालायाम् अपि च कलाशालायां सः उत्तमान् अङ्कान् प्राप्तवान् | १९१६तः १९२१ पर्यन्तं सः कोलकाता- विश्वविद्यालयस्य भौतिकशास्त्रविभागे पाठितवान् | तदा तस्य मित्रेण 'मेघनाद साहा' महभागेन सह जर्मन्-भाषां पठित्वा ऐन्स्टैन् महोदयस्य 'सापेक्षता सिद्धान्तस्य'(The theory of relativity) जगति प्रथमाङ्ग्लानुवादम् कृतवान् । १९२१ तमे वर्षे इदानीं बाङ्ग्लादेशे विद्यमाने, तदानीन्तननूतने ढाकाविश्वविद्यालये भौतिकशास्त्रविभागे कार्यम् ऊढवान् | १९२४ तमे वर्षे, यदा बसुवर्यः ढाकाविश्वविद्यालयस्य भौतिकशास्त्रविभागे 'रीडर्' स्थाने कार्यं कुर्वन् आसीत्, तदा सः प्लाङ्क् सिद्धान्तस्य प्राचीनभौतिकस्य सिद्धान्तानाम् उपयोगं विना केवलं कणानाम् अवस्थानां गणनायाः एकां नूतनां विधिम् उपयुज्य, व्युत्पत्तिम् विवृण्वन् एकं लेखं लिलेख | किन्तु वैज्ञानिकपत्रिकासु अस्य प्रकाशने असफलः सः तं लेखं अल्बर्ट आइन्स्टाइन प्रति प्रेषयामास | ऐन्स्टैन्वर्यः तल्लेखस्य प्रामुख्यं ज्ञात्वा स्वयं तस्य जर्मन् भाषया अनुवादं कृत्वा 'ज़ाइट् श्रिफ़्ट् फ़्यूर् फुज़ीक्' अबिधे अतिश्रीलभौतिकशास्त्रपत्रिकायां बसुवर्यस्य नाम्ना प्रकाशयामास । तदनन्तरं बसुमहाभगस्य तत् नूतनं गणनविधानं 'बसु-ऐन्स्टैन् शकलसंख्याशास्त्रम् '(Bose-Einstein quantum statistics) इत्येव प्रख्यातम् अभवत् | अनया प्रत्यभिज्ञतया बसुवर्यः प्रथमवारं भारतात् बहिः गन्तुं शक्तः भूत्वा, वर्षद्वयं यूरोप् मध्ये लूयि डि ब्राय्, मेरी क्यूरी, अल्बर्ट आइन्स्टाइन इत्यादि-प्रमुखवैज्ञानिकैः सह संशोधनं चकार | तद्वर्षद्वयानन्तरं १९२६ तमे वर्षे ढाकां प्रत्यागम्य ढाकाविश्वविद्यानिलये प्राध्यापकः, भौतिकशास्त्रविभागस्य अध्यक्षः च अभवत् | १९४५ पर्यन्तं सः तस्मिन्नेव विश्वविद्यानिलये पाठितवान् | सः तद्विश्वविद्यानिलयस्य विज्ञानविभागस्य प्राध्यक्षस्य पदवीं चिरकालम् ऊढवान् | यदा भारतस्य विभजनं अनिवार्यम् अभवत्, तदा सः कोलकातां प्रत्यागम्य १९५६ पर्यन्तं पाठितवान्, यदनन्तरं सः सेवानिवृतिं प्राप्य 'प्रोफ़ेसर् ऐमेरिटस्' अभवत् | सः प्रान्तीयबाङ्ग्लाभाषया विज्ञानप्रचारं कर्तुं अपि प्रायतत। तस्य संस्कृतभाषाज्ञानमपि अतिव सम्यक् आसीत्। सः स्वस्य द्वादशवर्षे एव कालिदासस्य 'मेघदूतम्' अपठत् । बसुमहोदयः लन्डौ महाभागस्य 'क्रियाशीलता मापनसूचके'(Landau's scale) न्यूट्न्, वैनर् महाभागाभ्यां सह प्रथमश्रेणीं प्राप्तवान्। सः 'ऐस्राज्' नामक सङ्गीतवाद्यम् ज्ञातवान् ,अति सुश्राव्यं वादितवान् अपि। एषः महोदयः १८७४ तमवर्षस्य फेब्रवरिमासस्य चतुर्थे दिनाङ्के दिवङ्गतः । बाह्यसम्पर्कतन्तुः on Planck's law. . . . (biography of Bose and Bose–Einstein Condensation). . by Raja Choudhury and produced by PSBT and Indian Public Diplomacy. भारतीय-सूची बसु, सत्येन्द्र नाथ

5600

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%AA%20%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0

शान्तिस्वरूप भटनागर

शान्तिस्वरूप भट्नागरः (पञ्जाबि - ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਭਟਨਾਗਰ) (फेब्रवरि २१, १८९४ - जनवरि १, १९५५) कश्चन प्रसिद्धः भारतीयविज्ञानी । बाल्यजीवनम् भट्नागरः इदानीन्तनस्य पाकिस्थानस्य षहापुरे जातः । तस्य पिता परमेश्वरी सहै भट्नागरः तदीये अष्टमे मासे एव दिवङ्गतः । अतः सः बाल्ये मातामहस्य गृहे आसीत् । मातामहः कश्चन तन्त्रज्ञः । बाल्यादारभ्य स्वरूप भट्नागरस्य आसक्तिः तु विज्ञान-तन्त्रज्ञानयोः विषये आसीत् । यान्त्रिकक्रीडनकानि, विद्युत्कोशः, तन्तुदूरवाणी इत्यादिभिः एव सः सन्तोषम् अनुभवति स्म । मातृवंशतः सः कवित्वमपि आप्नोत् । तेन लिखितेन 'करमति'नामकेन एकाङ्कनाटकेन प्रथमपुरस्कारः प्राप्तः आसीत् कस्यांश्चित् स्पर्धायाम् । संशोधनानि भारते स्नातकोत्तरपदवीं प्राप्य सः संशोधनाय इङ्ग्लेण्ड्देशम् अगच्छत् । रासायनिकशास्त्रस्य प्राध्यापकस्य फ्रेड्रिक् जि डोन्ननस्य मार्गदर्शने१९२१ तमे वर्षे लण्डन् युनिवर्सिटि कालेज्तः तेन विज्ञाने विद्यावारिधिः (DSc) अधिगता । भारतं प्रति प्रत्यागमनानन्तरं बेनारस् विश्वविद्यालयतः सः प्राध्यापकपदेन पुरस्कृतः । ब्रिटिश्-सर्वकारेण १९४१ तमे वर्षे तेन कृतं वैज्ञानिकसंशोधनं पुरस्कृत्य नैट्पदेन सम्मानितः । १९४३ तमे वर्षे सः रायल्-सोसैटि-सदस्यत्वेन चितः । तस्य संशोधनविषयाः आसन् भौतिकरसायनशास्त्रम्, औद्यमिकरसायनशास्त्रम् इत्यादयः । किन्तु तस्य प्रमुखं योगदानं तु अयस्कान्तीयरसायनशास्त्रविषये एव । रासायनिकप्रतिक्रियाणाम् अध्ययनाय सः अयस्कान्तत्वम् उपकरणत्वेन उपयुक्तवान् । भौतशास्त्रज्ञेन भट्नागरवर्येण सह कार्यं कृत्वा भट्नागर्-मथूर्-इण्टर्फेरेन्स्-बेलेन्स्-उपकरणस्य विन्यासम् अकरोत् । तेन बनारस्-हिन्दु-विश्वविद्यालयाय कुलगीतमेकं रचितं यच्च विश्वविद्यालयीयकार्यक्रमाणाम् आरम्भे श्रद्धया गीयते । भारते कार्याणि प्रधानमन्त्री नेहरू वैज्ञानिकप्रगतेः विषये विशेषतया आदरवान् आसीत् । १९४७ तमे वर्षे स्वातन्त्र्यस्य प्राप्तेः अनन्तरं डा भट्नागर्-वर्यस्य आध्यक्षे तेन वैज्ञानिक-औद्यमिक-संशोधनाकेन्द्रं (Council of Scientific and Industrial Research (CSIR)) व्यवस्थापितम् । तस्य केन्द्रस्य प्रथममहानिर्देशकः आसीत् भट्नागरः । 'संशोधन-प्रयोगालयानां पिता' (The Father of Research Laboratories) इति प्रसिद्धः सः भारते विविधेषु स्थलेषु रासायनिकप्रयोगालयान् समस्थापयत् । सः मैसूरु, पुणे, नईदिल्ली, जम्शेड्पुर, धान्बाद् इत्यादिषु द्वादशसु स्थलेषु राष्ट्रियप्रयोगालयान् संस्थापितवान् । होमि जहाङ्गीर् बाबा, प्रशान्त चन्द्र महलनोबिस्, विक्रम् अम्बलाल् साराभाइ प्रभृतिभिः सह शान्ति स्वरूप भट्नागरः भारतस्य विज्ञान-तन्त्रज्ञान-सिद्धान्तानां प्रणयने प्रमुखं स्थानम् अवहत् । विश्वविद्यालय-अनुदान-समितेः प्रथमाध्यक्षः आसीत् भट्नागरः । सः भारतसर्वकारस्य शैक्षणिकमार्गदर्शकः, शिक्षणमन्त्रिणः कार्यदर्शी च आसीत् । १९४८ तमस्य वर्षस्य वैज्ञानिक-मानवशक्तिसंस्थायाः इतिवृत्तस्य सूक्श्ह्मचिन्तने सज्जीकरणे च महत्त्वपूर्णं पात्रम् अवहत् । सः १९२१ तः १९४० पर्यन्तं बेनारस् हिन्दु विश्वविद्यालये पञ्जाब् विश्वविद्यालये च प्राध्यापकत्वेन कार्यम् अकरोत् । सः प्रेरणाप्रदः शिक्षकः आसीत् । पाठनं तस्य प्रियं कार्यम् आसीत् । भारतस्य नेषनल् रिसर्च् डेवलप्मेण्ट् कार्पोरेषन् संस्थायाः उगमे तस्य प्रयासः महान् । एषा संस्था संशोधन-वर्धनयोः सेतुरूपेण कार्यम् अकरोत् । विज्ञान-शिक्षणक्षेत्रयोः प्रगत्यै धनसाहायार्थं सः बहून् जनान् संस्थाः च प्रैरयत् । तदीया उर्दुभाषीयप्रौढिमा श्लाघनीया । तस्य मरणानन्तरं तस्य गौरवरूपेण उत्कृष्ट-विज्ञानिने शान्तिस्वरूपभट्नागर्-पुरस्कारः व्यवस्थापितः वैज्ञानिक-औद्यमिक-संशोधनाकेन्द्रेण । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Biography at The Tribune Biography at the Insitiute of Photonics, Cochin University Song (kulgeet) composed by Bhatnagar for Benares Hindu University Shanti Swarup Bhatnagar Memorial Tournament (SSBMT) Biography at Scientific India Biography at Pride of India Profile at Veethi भारतीय-सूची भारतीयविज्ञानिनः चित्रं योजनीयम्

5602

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80

चक्रवर्ती राजगोपालाचारी

'राजाजी' इति प्रसिद्धः चक्रवर्ती राजागोपालाचार्यः (Tamil: சக்ரவர்த்தி ராஜகோபாலாச்சாரி Cakravartī Rācakōpālācārī) (डिसेम्बर् १०, १८७८ - डिसेम्बर् २५, १९७२) कश्चन भारतीयन्यायवदी, स्वातन्त्रसेनानी, राजनीतिज्ञः, लेखकश्च । अयं भारतस्य अन्तिमः राज्यपालः (गवर्नर्-जेनेरल्) आसीत् । भारतीयराष्ट्रियकाङ्ग्रेस्पक्षस्य नायकत्वेन, मड्रास्प्रेसिडेन्सि-प्रीमियर्रूपेण, पश्चिमवङ्गस्य राज्यपालत्वेन, इण्डियन्-यूनियन्-मन्त्री, मड्रास्-राज्यस्य मुख्यमन्त्री च आसीत् । स्वतन्त्रपक्षस्य संस्थापकः सः । भारतरत्नस्य प्रथमः पुरस्कारभाक् अयम् । अण्वस्त्रप्रयोगस्य परमविरोधी सः जगतः शान्तेः तीव्रः प्रतिपादकः आसीत् । सेलमस्य आम्रम् इति तेन उपनाम प्राप्तम् आसीत् । जन्म, परिवारश्च अयं तमिलुनाडुराज्यस्य सेलम्जनपदे तोरपल्लिग्रामे जन्म प्राप्नोत् । शिक्षणम् बेङ्गलूरुनगरस्थे सेण्ट्रल्-महाविद्यालये, मड्रास्नगरस्थे प्रेसिडेन्सि-महाविद्यालये च सः शिक्षणं प्राप्तवान् । राजनैतिकजीवनम् १९०० तमे वर्षे सः न्यायवादीरूपेण कार्यम् आरब्धवान् । राजनैतिकक्षेत्रं प्रविष्टवता तेन आदौ सेलम्-मुनिसिपालिटि-मध्ये अध्यक्षत्वं गृहीतम् । राष्ट्रियकाङ्ग्रेस्पक्षं प्रविष्टवता तेन रावल्ट्-क्रिया, असहकारान्दोलनम्, वैकोम्-सत्याग्रहः इत्यादिषु भागः गृहीतः । दण्डीसत्याग्रहस्य प्रतिस्पन्दरूपेण वेदारण्यं लवणसत्याग्रहः तेन निरूढः इत्यनेन सः कारागारे स्थापितः । मड्रासे-प्रेसिडेन्सि-प्रीमियर्रूपेण चितः सः १९४० पर्यन्तं कार्यं निरवहत् । ततः जर्मनीदेशेन ब्रिटन्देशः युद्धार्थं सन्नद्धः जातः इत्यतः सः स्वस्य त्यागपत्रम् अयच्छत् । क्विट्-इण्डिया-आन्दोलनस्य विरोधं कृतवान् अयं मुहम्मद् आलि जिन्नेन मुस्लीम् लीग् नायकेन च सह वार्तालापं कृत्वा समानसूत्रताम् आनयत् । १९४६ तमे वर्षे सः भारतसर्कारस्य उद्योग-वितरण-शिक्षण-आर्थिकमन्त्रित्वेन दायित्वं प्राप्नोत् । १९४७-४८ अवधौ पश्चिमवङ्गस्य राज्यपालत्वेन, १९४८-५० भारतस्य राज्यपालत्वेन, केन्द्रगृहमन्त्रिरूपेण १९५१-५२, मड्रास्-मुख्यमन्त्रित्वेन १९५२-५४ वर्षे च कार्यम् अकरोत् । १९५९ तमे वर्षे सः काङ्ग्रेस्पक्षसदस्यत्वाय त्यागपत्रं दत्त्व स्वतन्त्रानामकं नूतनं पक्षं समस्थापयत् । सि एन् अण्णादोरैवर्येण सह मड्रासराज्ये काङ्ग्रेस्विरोधपक्षस्य संस्थापने सहकारम् अयच्छत् । १९६७ तमे वर्षे तेन पक्षेण विजयः प्राप्तः । अयं कश्चन प्रबुद्धः लेखकः आसीत् । भारतीय-आङ्ग्ल-साहित्याय तदीयं योगदानम् अस्ति अपूर्वम् । सः देवालय-प्रवेशान्दोलने भागम् अवहत् । निम्नजनानाम् उन्नत्यर्थं सः प्रोत्साहम् अयच्छत् । अनिवार्यरूपेण हिन्दीभाषायाः आनयने अस्य प्रयासः वर्तते इति विमर्शकानाम् अभिप्रायः । बाह्यसम्पर्कतन्तु चक्रवर्ती राजगोपालाचारी चक्रवर्ती राजगोपालाचार्यः आकराः काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः‎ स्टब्स् भारतसम्बद्धाः भारतरत्नपुरस्कारभाजः सर्वे अपूर्णलेखाः १८७८ जननम् १९७२ मरणम्

5603

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B3%20%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%87

बाळ ठाकरे

बाळ ठाकरे हिन्दुत्वस्य प्रतिपादकः, महाराष्ट्रवादी नायकः, शिवसेनापक्षस्य संस्थापकाध्यक्षश्च । अस्य जन्म १९२६ तमवर्षस्य जनवरीमासस्य २३ दिनाङ्के अभवत् । स्वस्य विचाराणाम् उपस्थापनार्थं १९६६ तमवर्षस्य जूनमासस्य नवदशदिनाङ्के शिवसेनानामकं राजकीयदलम् आरब्धवान् । एतस्य पिता केशवठाक्रे सामाजिककार्यकर्ता तथा प्रगतिपरः लेखकः आसीत् । महाराष्ट्रस्य एकीकरणस्य आन्दोलने सक्रियः आसीत् । हिन्दुत्वस्य प्रादेशिकतायाः च विषये तीव्रम् आग्रहवान् बाळासाहेबः एतयोः विषये निरन्तरं जनान् प्रेरयन् सङ्घटनस्य बलम् वर्धितवान्। महाराष्ट्रे भारतीयजनतापक्ष-शिवसेनयोः संयुक्तसर्वकारस्य रचनायाम् एतस्य महत् योगदानम् अस्ति । २०१२ तमवर्षस्य नवम्बरमासस्य १७ दिनाङ्के मुम्बयीनगरे दिवङ्गतः । अस्य अन्त्यक्रियायां सम्मिलितः ऐतिहासिकः २०लक्षात्मकः जनसागरः एतस्य जनप्रियतां द्योतयति । टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः Profile by BBC dated 19 July 2000 referring to him as the "uncrowned monarch of Maharashtra" Funeral pictures महाराष्ट्रराज्यस्य व्यक्तयः भारतीयराजनेतारः महाराष्ट्रराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः १९२६ जननम् २०१२ मरणम्

5607

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%20%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B5

लालूप्रसाद यादव

भारतीय राजनयिकः। भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः The Rise, Rule and Fall of Lalu in Bihar The rise and fall of Lalu Yadav Interview with Laloo on Asia Times from September 2004 Ruling ally loses key India poll, BBC article, 22 November 2005 Riding the 'earning horse' Interview with Laloo Prasad INSEAD Knowledge May 2008 His Official Bio-data Page on Lok Sabha Website भारतीयराजनेतारः भारतीयराजनेतृसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः जीवतव्यक्तयः १९४८ जननम्

5608

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80

मायावती

भारतीया रजकीयनायिका । भारतीयसूची "" भारतीयराजनेतारः चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयराजनेतृसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5609

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%20%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A5%8D

मुलायम् सिंह यादव्

मुलायम सिंह यादव एकः भारतीयराजनीत्ज्ञ अस्ति एवः उत्तर प्रदेशे प्राधान्यात् अभिस्पृशति। सः उत्तर प्रदेशस्य पूर्वमुख्यमन्त्रिन् अस्ति। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Webpage of Mulayam Singh Yadav Profile on website of Uttar Pradesh Legislative Assembly Views of UP CM for Mulayam Singh उत्तरप्रदेशराज्यस्य व्यक्तयः चित्रं योजनीयम् सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

5610

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A5%80

नरेन्द्र मोदी

नरेन्द्र दामोदरदास मोदी मोदिवर्यस्य समर्थत्वेन दूरदर्शि नेतुः स्वरूपे आदरं कुर्वन्ति। यः पारदर्शितया निश्चितरीत्या च सर्वेषां जीवनं परिवर्तयन् समीकुर्वन् च वर्तते। महोदयः कुशलः वक्ता निपुणः मन्त्रणाकारः चास्ति। श्रीनरेन्द्रमोदी ग्रामीणानां नागरिकानां समानं स्नेह प्राप्नोति। तस्य अनुयायिषु समाजस्य प्रत्येकसम्प्रदायस्य धर्मस्य - आर्थिकवर्गस्य च जनाः समाविष्टाः सन्ति। गुजरातविश्वविद्यालये तस्य बी.ए. अभ्यासक्रमः सम्पन्नः जातः आसीत्। जन्म, बाल्यं च उत्तरगुजरातराज्यस्य महेसाणामण्डलस्य वडनगरनामकः कश्चन लघुग्रामः, यत्र १९५० तमे वर्षे 'सितम्बर्'-मासस्य सप्तदशे (१७) दिनाङ्के नरेन्द्रमहोदयस्य जन्म अभवत्। संस्कृतेः प्रभावात् औदार्यं, परोपकारः, सामाजिकसेवामूल्यानि च बाल्यादेव वर्धितानि। १९५०-६० मध्ये भारत-पाकिस्थानयोः युद्धावसरे लघुवयसि अपि स्थानान्तरणावसरे सैनिकानां सेवां स्वेच्छया अकरोत्। १९६७ तमे वर्षे गुजरातराज्यस्य जलाप्लावेन पीडितानां सेवां कृतवान्। सङ्घटनात्मककार्येषु सामर्थ्यकारणतः मनोविज्ञाने च नैपुण्यकारणात् सः अखिलभारतीयविद्यार्थिपरिषदः छात्रनेतृत्वेन चितः। ततः तेन गुजरातराज्ये विभिन्नेषु सामाजिक-राजकीय-आन्दोलनेषु महत्त्वपूर्णा भूमिका ऊढा। किशोरावस्थायाः आरभ्य एव तेन बह्व्यः समस्याः बहूनि कष्टानि च सम्मुखीकृतानि, परं स्वव्यक्तित्वस्य सम्पूर्णशक्त्याः साहसेन च सर्वाण्यपि आह्वानानि अवसररूपेण परिवर्तितानि। विशिष्य यदा उच्चशिक्षणं प्राप्तुं तेन महाविद्यालय विश्वविद्यालये च प्रवेशः प्राप्तः तदा तस्य मार्गः सङ्घर्षैः कष्टदायकपरिश्रमैः च आवृतः आसीत् परं जीवनसङ्घर्षे सः सर्वदा एकः योद्धा आसीत्, सत्यनिष्ठः, सैनिकः च आसीत्। एकवारं पदं पुरः स्थापयित्वा न कदापि पृष्ठतः अवलोकितम्। तेन न कदापि पराजयः अङ्गीकृतः। एवं दृढश्चियेनैव सः राजनीतिशास्त्रम् अधिकृत्य अनुस्नातकाध्ययनं समापयितुं समर्थो जातः। येन भारतस्य सामाजिकः सांस्कृतिकः विकासः च सर्वदा इष्टः (लक्षितः) तादृशस्य राष्ट्रीयस्वयंसेवकसङ्घस्य सङ्घटनस्य कार्येण कार्यम् आरब्धम्। अनेन कार्येण एव निःस्वार्थता सामाजिकम् उत्तरदायित्वं समर्पणं राष्ट्रवादः च इत्येतेषां भावनाः आत्मसात् कृताः। राजकीयजीवने मोदी आर्. एस्. एस्. मध्ये स्व-कार्यकालावसरे श्री नरेन्द्रमोदीवर्यः १९७४ तमे वर्षे भ्रष्टाचारविरुद्धे आन्दोलने आपत्काले यदा भारतीयनागरिकाणां मूलाधिकाराणां हननं जायमानम् आसीत् तदा तादृशेषु अवसरेषु तेन महत्त्वपूर्णाः भूमिकाः निरूढाः। मोदीजी अस्मिन् समये भूगर्भवासं कृत्वा गुप्ततया केन्द्रसर्वकारस्य दुष्टनीतिनां विरुद्धं शक्तिपूर्वकं युद्धं कृत्वा प्रजाशासनस्य (लोकशासनस्य) भावनां जीवितां रक्षितवान्। १९८७ तमे वर्षे भारतीयजनतापक्षे स्वात्मानं योजयित्वा राजनीतेः मुख्यधारायां प्रविष्टः। वर्षस्य अन्ते गुजरातराज्यस्य महामन्त्रिपदे सः नियुक्तः। तावता अत्यन्तं कुशलसङ्घटकत्वेन ख्यातिः अपि प्राप्ता। वस्तुतः तेन पक्षस्य कार्यकर्तृन् सक्रियान् कर्तुम् आह्वानरूपं कार्यं स्वीकृतम्। तस्मादेव कारणात् पक्षेण राजकीयलाभाः अपि प्राप्ताः। १९९० तमे वर्षे 'अप्रैल्'-मासे केन्द्रीयशासने मिश्रसर्वकारस्य रचना अभूत्। कतिचन मासानाम् अनन्तरम् एव इदं राजनैतिकसम्मिश्रणं नष्टम् अभवत्। परं २/३ बहुमतं प्राप्य भारतीयजनतापक्षः गुजरातराज्ये सत्तारूढः जातः। तदा आरभ्य गुजरातराज्यस्य शासनसूत्रं भारतीयजनतापक्षस्य हस्ते अस्ति। १९८८ तः १९९५ पर्यन्तं यः कालः अतीतः तस्मिन्नेव काले श्रीनरेन्द्रमोदी वर्यस्य परिचयः कुशलः रणनीतिज्ञः इति रूपेण उद्भूतः। येन च गुजरातराज्ये भारतीयजनतापक्षः शासनकर्तृ-पक्षत्वेन सफलतापूर्वकं परिचायितः। अस्मिन्नेव काले अत्यन्तं महत्वपूर्णयोः द्वयोः कार्यक्रमयोः आयोजनस्य उत्तरदायित्वं मोदीमहोदयाय दत्तम्। तत्र प्रथमम् आसीत् श्रीमतः लाल कृष्ण आडवाणीमहाशयस्य सोमनाथात् आरभ्य अयोध्यां यावत् आयोजिता रथयात्रा। तद्वदेव भारतस्य दक्षिणभागात् कन्याकुमारीतः कश्मीरं यावत् एका यात्रा। १९९८ तमे वर्षे देहल्यां शासनं परिवत्र्य भारतीयजनतापक्षस्य उदयार्थं श्रेयो यदि देयः तर्हि तदेताभ्यां कार्यक्रमाभ्याम्, यस्य उत्तरदायित्वं मुख्यत्वेन मोदीवर्येण ऊढम्। १९९५ तमे वर्षे सः पक्षस्य राष्ट्रीयसचिवत्वेन नियुक्तः, तदनन्तरं भारतस्य पञ्च महत्त्वपूर्णराज्यानां कार्यभारः तस्मै प्रदत्तः। यश्च कस्यचिदपि युवनेतुः कृते एका अपूर्वा अद्वितीया च सिद्धिः अस्ति। १९९८ तमे वर्षे तेन सङ्घटनस्य महासचिवपदे पदोन्नतिः प्राप्ता। २००१ तमस्य वर्षस्य 'अक्तूबर'-मासात् आरभ्य यदा भारतस्य सर्वाधिकेषु समृद्धेषु प्रगतिशीलेषु राज्येषु एकतमस्य गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्रित्वेन चितः जातः, तावत् पर्यन्तं सः महासचिवपदे आसीत्। राष्ट्रीयस्तरे तस्य कार्यकरणावसरे श्रीमता नरेन्द्र मोदी वर्येण जम्मु-काश्मीर् सदृशस्य संवेदनशीलस्य राज्यस्य तथा तद्वदेव संवेदनशीलानाम् उत्तरपूर्वीयराज्यानाम् अन्येषां च प्रान्तस्तरीयाणां बहूनाम् आयामानाम् उपरि अवधानस्य उत्तरदायित्त्वं प्राप्तम्। बहूनां राज्यानां पक्षस्य सङ्घटनं समीकर्तुं तस्मै उत्तरदायित्वं दत्तम् आसीत्। राष्ट्रीयस्तरे कार्यकरणावसरे श्री नरेन्द्रमोदीवर्यः पक्षस्य महत्त्वपूर्ण - प्रवक्तृरूपेण उद्भूतः। यदा नैकाः महत्त्वपूर्णाः घटनाः घटिताः, तदा तेन विशिष्टाः भूमिकाः ऊढाः। कालान्तरेण सः समग्रेऽपि विश्वे यात्रां कृतवान् बहूनां देशानां प्रतिष्ठितैः नेतृभिः सह मिलितवान् वार्तालापं च कृतवान्। एतैः अनुभवैः न केवलं तस्य चिन्तनं विकसितं परं भारतस्य सेवां कर्तुं विश्वे च तस्य (भारतस्य) सामाजिकम् आर्थिकं च वर्चस्वं प्रस्थापयितुम् उत्साहः वृद्धिं गतः। मुख्यमन्त्रित्वेन नरेन्द्र मोदी २००१ तमे वर्षे गुजरातसर्वकारस्य नेतृत्वं कर्तुं सः आहूतः। यदा श्रीमतः नरेन्द्रमोदीवर्यस्य सर्वकारेण ७ अक्तूबर २००१ तमे दिवसे शपथः स्वीकृतः तदा गुजरातराज्यस्य अर्थव्यवस्था २००१ तमस्य वर्षस्यैव जनवरीमासस्य भयावहेन भूकम्पेन नाशिता इव। बह्व्यः प्राकृतिकविपदः अपि तत्र कारणभूताः। तथापि एकेन कुशलव्यूहरचनाकारेण स्वस्य राष्ट्रीयैः आन्तरराष्ट्रीयैः अनुभवैः समृद्धो भूत्वा अस्याः समस्यायाः निराकरणं कर्तुं मार्गप्राप्तेः निर्णयः कृतः। भूकम्पग्रस्तेभ्यः पुनर्वसनव्यवस्था यदा मुख्यमन्त्रिरूपेण पदभारः गृहीतः तदा सर्वप्रथमम् आह्वानरूपं कार्यम् अर्थात् २००१ तमवर्षस्य विनाशकारी भूकम्पः। तेन भूकम्पेन पीडितानां जनानाम् आवासव्यवस्था, पुनः आवासानां निर्माणं, पुनर्वसनप्रक्रिया च। सहस्त्रशः जनाः केषुचिदपि आश्रयस्थानेषु दैनन्दिनसुविधाः विना कथमपि जीवनं यापयन्ति स्म। साम्प्रतं श्रीनरेन्द्रमोदीवर्येण प्रतिकूलाः परिस्थितेयः अपि कथं विकासस्य अवसररूपेण परिवर्तिताः तदद्य दृष्टुं शक्यते। यदा पुनर्निर्माणस्य पुनर्वसनस्य च कार्यं चलति स्म तदा अपि श्रीमता नरेन्द्रमहोदयेन स्वस्य दूरदर्शित्वं न नाशितम्। गुजरातराज्येन सर्वदा औद्योगिकः विकासः एव लक्षितः आसीत्। परं नरेन्द्रमहोदयेन सर्वाङ्गिणाय - सामाजिकाय आर्थिकाय च विकासाय सुष्ठु-रीत्या सामाजिकक्षेत्रस्य उपरि ध्यानं केन्द्रितं कृत्वा तत् असन्तुलनं समीकर्तुं निर्णयः कृतः। श्रीमता नरेन्द्रमोदीवर्येण पञ्चामृतयोजना कल्पिता। राज्यस्य सर्वाङ्गिणाय विकासाय पञ्चसूत्रीया रणनीतिः। विकासपुरुषः नरेन्द्र मोदी तस्य नेतृत्वे शिक्षणं - कृषिः आरोग्यसेवया सहितं नैकेषु क्षेत्रेषु महत् परिवर्तनं दृष्टुं शक्यते। तेन राज्यस्य उज्वलभविष्याय स्वदृष्टिः स्थिरीकृता। नीति-अनुगुणं परिवर्तनम् आनेतुं कार्यक्रमाः आरब्धाः। सर्वकारस्य प्रशासनविभागानां पुनः व्यवस्थां कृत्वा गुजरातं सफलतापूर्वकं समृद्धिपथम् आनीतवान् माननीयः नरेन्द्रमोदीवर्यः। सत्तारूढे सति १०० दिनेषु एव (शतं दिनानाम् अनन्तरमेव) जनाः तस्य आशयान् क्षमताः कार्यशैलीं च ज्ञातवन्तः। स्वस्य व्यवस्थापनकुशलतायाः स्पष्टदूरदर्शितायाः सच्चारि-त्र्यस्य च कौशलानां कारणतः २००२ तम वर्षस्य दिसम्बरमासस्य सामान्येषु निर्वाचनेषु प्रत्यक्षतया भव्यः विजयः प्राप्तः। एवं च मोदी सर्वकारः विधानसदनस्य १८२ स्थानानि प्राप्य स्पष्टेन बहुमतेन पुनः निर्वाचितः। विजयोऽयं अङ्कानां (गणनादृष्या) दृष्टया उत्कृष्टः आसीत् यतोऽहि विपक्षेन कोङ्ग्रेसपक्षेन गुजरातराज्यस्य निर्वाचनाय स्वस्य राष्ट्रीयस्तरीयानां स्त्रोतसाम् उपरि अधिकम् अवधानं दत्तम् आसीत्। विपक्षेण महता प्रमाणेन चालितं निन्दात्मकं प्रचाराभियानं कुशलतापूर्वकं पारं कृत्वा श्री नरेन्द्र मोदीवर्येण मुख्याय विपक्षाय लज्जास्पदः पराजयः प्रदत्तः, यस्य वैशाल्येन मित्राणि शत्रवः च समानतया चकिताः (दिङ्मूढाः) अभूवन्। २००२ तमे वर्षे यदा तेन गुजरातराज्यस्य मख्यमन्त्रित्वेन द्वितीयवारं शपथः स्वीकृतः तदा तस्य शपथविधिसमारोहस्य आयोजनं स्टेडियममध्ये करणीयम् अभवत्। कारणम् एकमेव आसीत् यत् विशाल सङ्ख्यायां जनाः स्वस्य प्रियं नेतारं दृष्टुं श्रोतुं च इच्छन्ति स्म, यैः जनैः एतावता उत्साहेन विजयी कृतः। जनानाम् आकांक्षाः अपेक्षाः च तेषाम् अपेक्षायाः अपेक्षया अपि अधिकं तोषिताः। अद्यत्वे गुजरातराज्यं विविधक्षेत्रेषु अग्रेसरं विद्यते तद् भवतु नाम इ-गवर्नन्स् स्यात्, धननिवेशः स्यात्, दारिद्रय - निवारणं विद्युत् व्यवस्था वा स्यात्, एस् ई झेड् स्यात्, मार्गनिर्माणं स्यात् आर्थिकीव्यवस्था स्यात् वा यत् किमपि अन्यत् क्षेत्रं स्यात् - एतेषु सर्वेषु अपि विषयेषु केन्द्रे जनानां सहभागिता अस्त्येव। बहूनाम् अवरोधानाम् अनन्तरमपि नरेन्द्रमोदीवर्येण निर्धारितं यत् कथमपि नर्मदासेतुबन्धः १२१.९ मीटर परिमितम् औन्नत्यं प्राप्नुयात्। यैः अस्मिन् कार्ये अवरोधः उत्पादितः तेषां विरुद्धं महोदयेन उपवासाः अपि आचरिताः। सुजलां सुफलाम् इति तादृशी काचित् योजना विद्यते यथा गुजरातराज्ये जलस्त्रोतसाम् एकं ग्रिड निर्मातुं जलं रक्षितुं तथा तस्य योग्यदिशि उपयोगस्य दिशायां द्वितीयम् एकम् अभिनवपदम् अस्ति। सोइल हेल्थ कार्ड, रोमिंग् रेशन् कार्ड्, रोमिंग् स्कूल् कार्ड् इत्यादीनाम् आरम्भः इत्येतादृशाः केचित् नवीनविचाराः राज्यस्य सामान्यमनुष्यान् प्रति तस्य चिन्ताः दर्शयन्ति। कृषिमहोत्सवः, चिरञ्जीवी योजना, मातृवन्दना, पुत्रिरक्षाभियानं (बेटी बचावो), ज्योतिग्रामयोजना, कर्मयोगी योजना च। इति एतादृशीनां बह्वीनां योजनानाम् उद्देश्यम् अर्थात् गुजरातराज्यस्य सर्वांङ्गिविकासः। अनेन प्रकारेण पुरोगमनाय दृष्टिः विचाराः समयानुसारम् आचरणं च श्री नरेन्द्रमोदीमहाशयं सत्यनिष्ठराजनेतुः रूपेण प्रमाणितं करोति यः च भाविनः जनानां कृते विचारयति। अन्येषां राजनेतृणां पृष्ठभूम्याः पृथगेव, ये तु केवलम् अग्रिमाय निर्वाचनाय एव विचारयन्ति। नवीनविचारैः युक्तेन ऊर्जावता (उष्मापूर्णेन) युवलोकनेतृत्वेन व्याप्तेन श्री नरेन्द्रमोदीवर्येण स्वविचाराः सफलतापूर्वकं गुजरातराज्यस्य जनजनपर्यन्तं प्रापिताः। सः पञ्चकोटितः अधिकजनानां विश्वासं सम्पादयितुं तेषाम् आशाः च जागरयितुं समर्थः अभवत्। लक्षशः जनान् अर्थात् न केवलं तावदेव सामान्याति - सामान्यं जनमपि तस्य नाम्ना आह्वयति इति तस्य स्मृतिशक्तेः कारणात् सः प्रजानां प्रियः जातः अस्ति। आध्यात्मिकान् नेतृन् (धर्मगुरून्) प्रति तस्य अत्यन्तम् आदरः इति कारणात् सर्वधर्माणां सामीप्याय साहाय्यं प्राप्तम् अस्ति। भिन्न-भिन्नप्रकारेण आयं (आर्थिकम्) कर्तृणां समूहेन विविधधर्मैः पृथक्तया राजकीयसम्बन्धितः गुजरातराज्यस्य केनचित् विशालेन समूहेन मोदी वर्यस्य समर्थत्वेन दूरदर्शि नेतुः स्वरूपे आदरं कुर्वन्ति। यः पारदर्शितया निश्चितरीत्या च सर्वेषां जीवनं परिवर्तयन् समीकुर्वन् च वर्तते। महोदयः कुशलः वक्ता निपुणः मन्त्रणाकारः चास्ति। श्रीनरेन्द्रमोदी ग्रामीणानां नागरिकानां समानं स्नेह प्राप्नोति। तस्य अनुयायिषु समाजस्य प्रत्येकसम्प्रदायस्य धर्मस्य - आर्थिकवर्गस्य च जनाः समाविष्टाः सन्ति। तस्य नेतृत्वकौशलेनैव गुजरातराज्येन समग्रविश्वात् बहूनि सन्मानानि बहवः पुरस्काराः च प्राप्ताः सन्ति। यथा - आपद्काले व्यवस्थापनाय संयुक्तराष्ट्रपक्षतः सासाकावा पुरस्कारः रचनात्मकाय सक्रियाय च प्रशासनाय कोमनवेल्थ् एसोसियेशन् फोर् पब्लिक् एडमिनिस्ट्रिेशन् एण्ड् मेनेजमेण्ट् एवं युनेस्को इत्यनयोः पुरस्कारः (एवोर्ड्) ई-गवर्नन्सनिमित्तं सी.एस्.आई. पुरस्कारः च। वस्तुतः तु प्रजाभिः सततं वर्षत्रयं यावत् श्री नरेन्द्र मोदीवर्याय सर्वश्रेष्ठस्य मुख्यमन्त्रिणः स्थानं प्रदत्तम् अस्ति तदेव तस्य महतीनां सिद्धिनां वैशाल्यं दर्शयति। गुजरातं विश्वस्य पुरतः चित्रयितुं तेन आरब्धम् अद्भुतम् अभियानम् अर्थात् वायब्रण्ट्गुजरातम्। येन अभियानेन समग्रजगतः धननियोजकानां ध्यानं गुजरातं प्रति आकृष्टम्। गतेभ्यः बहुभ्यः वर्षेभ्यः गुजरातराज्ये द्वि-अङ्की वृद्धिः दृष्टुं शक्या। अनेन प्रकारेण सततगतिशीलम् इदं गुजरातम् अग्रे सरति तदा अयं यात्रिकः समयसिकतायां स्वपदचिह्नानि त्यजन् माइलस्टोन् इत्येनं स्माइलस्टोन् मध्ये परिवर्तितं कृत्वा २०१० तमे वर्षे राज्यस्य स्वर्णिम जयन्ती उत्सवः आचरणीयः इति लक्ष्यं मनसि निधाय उत्तरोत्तरं प्रयाणम् अनुवर्तितम् एव। अत एव गुजरातम् अधुना विश्वस्य विकसितेषु अर्थतन्त्रेषु सगर्वं तिष्ठति। प्राथमिककक्षायाः आरभ्य उच्चतमं स्थानं प्राप्तुं तस्य राजकीययात्रायाः निरीक्षणमपि तस्य गात्रस्य वर्धमानं व्यापं दर्शयति। नेतृत्वस्य विचारान् आदर्शान् च दृष्टुम इच्छुकः अत्र तद् दृष्टुं शक्नोति। अत्र तादृशम् एकम् अनुकरणीयम् आदर्शं व्यक्तित्वं दर्शयति यत् केन प्रकारेण चारित्र्येण साहसेन समर्पणेन शेक्त्या च सम्पन्नः युवा अल्पकाल एव रचनात्मकं नेतृत्वं कर्तुं शक्नोति। सार्वजनिके जीवने प्रायः तथा दुष्टुं न लभ्यते यत् दृढसेवाभावनया उद्धेश्यस्य द्रढतया युतः कश्चित् जनः जनानां तावन्तं स्नेहं प्राप्नोति यः च स्वयं तेषु तावदेव स्निह्यति। सः अत्यन्तं स्वल्पेनैव कालेन भाग्यवता जनस्वरूपेण उद्भूतः अस्ति। प्रधानमन्त्रित्वेन नरेन्द्र मोदी २०१४ तमस्य वर्षस्य मई-मसास्य षड्विंशतितमे (२६/५/२०१४) दिनाङ्के राष्ट्रपतिः प्रणब मुखर्जि तेन प्रधानमन्त्रिशपथम् अकारयत् । द्वितीयवारं राष्टपतिः रामनाथकोविन्दः २०१९ तमवर्षस्य मई मासस्य ३० तमे दिनाङ्के प्रधानमन्त्रित्वेन प्रमाणवचनं बोधितवान्। अधुना सः प्रधानमन्त्रित्वेन देशस्य मार्गदर्शनं कुर्वन् अस्ति। सम्बद्धाः लेखाः स्वच्छभारताभियानम् पुत्री रक्ष्यतां, पुत्री पाठ्यतां योजना प्रधानमन्त्रिजनधनयोजना भारते निर्मीयन्ताम् मनोवार्ता सुकन्यासमृद्धिलेखायोजना वस्तुसेवयोः करः (भारतम्) सन्दर्भः गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्रिणः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः भारतीयजनतापक्षस्य नेतारः‎ भारतीयजनतापक्षस्य प्रधानमन्त्रिणः भारतीयराजनेतारः गुजरातराज्यस्य व्यक्तयः १९५० जननम् जीवतव्यक्तयः नरेन्द्र मोदी

5611

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%80%20%E0%A4%B5%E0%A5%80%20%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D

पी वी नरसिंह राव्

भारतस्य प्रधानमन्त्रिषु अन्यतमः । अस्य जन्म १९२१ तमे वर्षे अभवत् । अयं भारतस्य प्रधानमन्त्रिरूपेण १९९१ तमात् वर्षात् -१९९६ तमवर्षपर्यन्तं कार्यम् अकरोत् । बाह्यसम्पर्कतन्तु P. V. Narasimha Rao – A Profile Obituary – Pamulaparthi Venkata Narasimha Rao काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः‎ समाजसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९२१ जननम् २००४ मरणम्

5614

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%83

गौतमबुद्धः

निखिलेऽपि भूमण्डले प्रसिद्धं महात्मनो बुद्धस्य पावनं नामधेयम् । अयं महापुरुषः मानवान् अहिंसायाः पाठम् अपाठयत् । अयमेव महापुरुषः जनानां दुःखनिवारणाय स्वकीयं राज्यमत्यजत । श्रीमद्भागवत्पुराणे बुद्धावतारः कृष्णस्य भविष्यति इति लिखितम्। तत: कलौ सम्प्रवृत्ते सम्मोहाय सुरद्विषाम् । बुद्धो नाम्नाञ्जनसुत: कीकटेषु भविष्यति।। (श्री भा 1.3.24) सोऽयं महापुरुषः कपिलवस्तुनरेशस्य शाक्यवंशीयस्य शुद्धोदनस्य सुपुत्रः आसीत् । अस्य प्रथमं नामधेयं सिद्धार्थ इति आसीत् । बाल्यादेव सिदार्थस्य चित्तं विषयेषु नारमत । पुत्रस्य एतादृशीं विरक्तिं विलोक्य पिता तत् कृते सकलानि सुखसाधनानि समयोजयत् । परं सिद्धार्थस्य चित्तं तेषु मनागपि आसक्तं नाभवत् । अथ कदाचित् आतुरं कदाचि्त् वृद्धम्, अनन्तरं मृतकं ततः संन्यसिनं च विलोक्य तस्य हृदये महदवैराग्यम् अजायत । अतः मानवानां दुःखनिवृत्तये राजकुमारः सिद्धार्थः रात्रौ पियां पन्तीं नवजातं पुत्रं च विहाय गृहात् प्राव्रजत् । ततः स प्रथमं पंचभिः ब्राह्मणैः सह तपः आचरत्, किन्तु तेन त्स्य मनः पूर्णसन्तोषं नाभजत । अनन्तरं सः महता श्रमेण सतताभ्यासेन तपस्यया च एकस्मिन् दिने बोधम् अलभत । ततः प्रभृति स बुद्ध इति प्रसिद्दोऽभवत् । ततः स जनेभ्यः उपादिशत "जगदिदं दुःखमयम्, दुःखस्य मूलं कामना, कामनायाः उन्मूलनम् साध्यम्, एवं दुःखनिवृत्तिः सम्भाव्या" इति । महात्मा बुद्धः एतेषां चतुर्णाम् आर्यसत्यानां प्रचारम् अकरोत् । सः जनानां दुःखनिवारणाय तेषां कल्याणाय च उपादिशत् । इमे तस्य प्रमुखाः उपदेशाः -लौकिकसुखेभ्यः विरक्तो भवेत् । मनसा वाचा कर्मण अहिंसायाः पालनं कुर्यात् । सदा सत्यं वदेत् । क्स्यापि किमपि वस्तु कदापि न चोरयेत् । सर्वान् समदृष्ट्या पश्येत् । सत्कर्म कुर्यात् । सर्वेषु दयामाचरेत् । शरणागतान् रक्षेत् । अधिकं संग्रहं न कुर्यात् । ब्रह्मचर्यं पालयेत् इति । एतेषां पालनेनैव सुखं शान्तिश्च भवितुम् अर्हति । महात्मनो बुद्धस्य विचाराणाम् उपदेशानां च प्रचारः न केवलं भारते, अपि तु चीनजापानलंकादिषु देशेषु लोकप्रियता्म् अलभत । भारतीय धर्मगुरुः भगवान् बुद्धः ज्ञानिषु श्रेष्ठः इति विख्यातः । गौतम्या पोषितः इति सः गौतमबुद्धः । कोशलगणराज्यस्य राज्ञः शाक्यवंशीयस्य शुद्धशीलस्य शुद्धोदनस्य तथा तत्पत्न्याः पतिव्रतायाः मायादेव्याश्च पुत्रः सिद्धार्थः । असौ वैराग्यमवलम्ब्य गौतमबुद्धो बभूव । सिद्धार्यो महान् सम्राट् व परिव्राट् वा भवतीति दैवज्ञवाणी आसीत् । पितुः अतिप्रयत्नम् अपि अतिक्रम्य दैवप्रचोदितः सिद्धार्थः रोगिणम्, अकिञ्चनं वृद्धं, मृतं नरं तथा स्थितप्रज्ञं मुनिं दृष्ट्वा वैराग्येण वनं गतः । तत्र बोधिवृक्षस्य छायायां तपस्तप्त्वा गौतमबुद्धो बभूव । तस्माच्च सः नश्वरं तत्कालीनमात्रं साम्राज्यं त्यक्त्वा आर्तजनानां हृदयसिंहासने शाश्वतं स्थानं प्राप्य अधुनापि तत्र विराजते । देशेऽस्मिन् गौतमबुद्धस्य काले धर्मस्य स्थाने सर्वत्र अधर्मस्यैव विकटाटृहासः विजृम्भमाणः आसीत् । यज्ञयागादिषु पशुबलिः नरबलिः इत्यादयः हिंसाक्रमाः प्रचलिताः अवर्तन्त । गौतमबुद्धस्तु 'अहिंसा परमो धर्मः’ इति सनातनं तत्त्वं पुनः संस्थापितवान् । गौतमबुद्धस्य मार्गः बौद्धधर्मः इति क्रमेण ख्यातः । सम्राजः अशोकादारभ्य अगणिताः चक्रवर्तिनः बौद्धधर्मस्य अनुयायिनो भूत्वा विदेशेष्वपि अस्य प्रचारमकुर्वन् । चीन-जपानादिदेशेषु अद्यापि बौद्धधर्मीयाः बहवः सन्ति । भारतीय-सूची बाह्यसम्पर्कतन्तुः A sketch of the Buddha's Life Critical Resources: Buddha and Buddhism What Was The Buddha Like? by Ven S. Dhammika Photo Feature on early sites of Buddhism पौराणिकधार्मिकव्यक्तयः श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः बौद्धधर्मः सर्वे अपूर्णलेखाः भारतीयदार्शनिकाः

5616

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6

गुरु रामानन्द

भारतीय धर्मगुरुः। भारतीय-सूची रामानन्दाचार्य:गुरुशिष्य परम्परा: परधाम्नि स्थितो रामःपुण्डरीकायतेक्षणः । सेवया परया जुष्टो जानक्यै तारकं ददौ ॥ १॥ श्रियः श्रीरपि लोकानां दुखोद्धरणहेतवे । हनूमते ददौ मन्त्रं सदा रामाङ्घ्रिसेविने ॥ २॥ ततस्तु ब्रह्मणा प्राप्तो मुह्यमानेन मायया । कल्पान्तरे तु रामो वै ब्रह्मणे दत्तवानिमम् ॥ ३॥ मन्त्रराजजपं कृत्वा धाता निर्मातृतां गतः । त्रयीसारमिमं धातुर्वसिष्ठो लब्धवान् परम् ॥ ४॥ पराशरो वसिष्ठाच्च सर्वसंस्कारसंयुतम् । मन्त्रराजं परं लब्ध्वा कृतकृत्यो बभूव ह ॥ ५॥ पराशरस्य सत्पुत्रो व्यासः सत्यवतीसुतः । पितुः षडक्षरं लब्ध्वा चक्रे वेदोपबृंहणम् ॥ ६॥ व्यासोऽपि बहुशिष्येषु मन्वानः शुभयोग्यताम् । परमहंसवर्य्याय शुकदेवाय दत्तवान् ॥ ७॥ शुकदेवकृपापात्रो बह्मचर्यव्रतेस्थितः । नरोत्तमस्तु तच्छिष्यो निर्वाणपदवीं गतः ॥ ८॥ स चापि परमाचार्यो गङ्गाधराय सूरये । मन्त्राणां परमं तत्त्वं राममन्त्रं प्रदत्तवान् ॥ ९॥ गङ्गाधरात् सदाचार्यस्ततो रामेश्वरो यतिः । द्वारानन्दस्ततो लब्ध्वा परब्रह्मरतोऽभवत् ॥ १०॥ देवानन्दस्तु तच्छिष्यः श्यामानन्दस्ततोऽग्रहीत् । तत्सेवया श्रुतानन्दश्चिदानन्दस्ततोऽभवत् ॥ ११॥ पूर्णानन्दस्ततो लब्ध्वा श्रियानन्दाय दत्तवान् । हर्यानन्दो महायोगी श्रियानन्दाङ्घ्रिसेवकः ॥ १२॥ हर्यानन्दस्य शिष्यो हि राघवानन्ददेशिकः । यस्य वै शिष्यतां प्राप्तो रामानन्दः स्वयं हरि ॥ १३॥ तस्माद् गुरुवारल्लब्ध्वा देवानामपि दुर्लभम् । प्रादात्तुभ्यमहन्तात गुह्यं तारकसंज्ञकम् ॥ १४॥ एवं परम्परा सौम्य प्रोक्ता श्रीसम्प्रदायिनाम् । मन्त्रराजस्य चाख्यातिर्भूम्यामेवमवातरत् ॥ १५॥ बाह्यसम्पर्कतन्तुः रामानन्दः रामानन्दकबीरादयः मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः चित्रं योजनीयम्‎ उत्तरप्रदेशराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5618

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%83%20%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83

साधुः तुकारामः

साधुः तुकारामः सप्तदशे शतके भारते दीर्घकालं प्रचलितस्य भक्त्यान्दोलनस्य प्रमुखः साधुः कविः । तुकारामस्य जीवनं विरक्तिः च तुकारामस्य जन्म भारतदेशस्य महाराष्ट्रराज्ये पुण्यपत्तनस्य (पुणे) समीपे देहू इति ग्रामे क्रि.श. १९५८तमे वर्षे अभवत् । अस्य जन्मदिनस्य विषये वुदुषाम् अभिप्रायभेदः अस्ति । अस्य कुलस्य सर्वे जनाः पण्ढरापुरस्य यात्रां नियमितरूपेण कुर्वन्ति । देहूग्रामस्य महाजनः इति कारणेन अस्य कुटुम्बः श्रीलः । अस्य बाल्यः मातुः कनकाई इत्यस्याः पितुः बहेबस्य च वत्सल्येन सुखेन व्यतीतम् । कुन्तु एषः यदा१८वर्षीयः अभवत् तदा मातापितरौ दिवङ्गतौ । अस्मिन् एव देशे व्यप्तस्य क्षामस्य कारणेन अस्य प्रथमा पत्नी बालः च बुभुक्षाया पीडितौ अकालमृत्युवशं गतौ । अस्य द्वीतीया पत्नी जीजा बायी कठोरा आसीत् । एवं विपत्तीनां सागरे निमग्नः तुकारामः भवबन्धनात् विमुखः अभवत् । चित्तस्य प्रसन्नतां मनसः शान्तिं प्राप्तुं तुकारामः प्रतिदिअन्ं देहूग्रामात् बहि पर्वताग्रे उपविश्य विठ्ठलस्य नामस्मरणं करोति स्म । प्रापञ्चिकसुखात् विरतस्य परमेश्वरस्य प्राप्तये उन्मुखस्य तुकारामस्य बाबा जैतन्यनामकः साधुः श.श. १५४१तमे वर्षे मघशुद्धदशम्यां रामकृष्णहरिमन्त्रम् उपादिशत् । पश्चात् १७वर्षाणि प्रपञ्चस्य उपदेशार्थं व्यतीतवान् । अस्य सत्यवैराग्यं स्वच्छान्तःकरणं च दृष्ट्वा अस्य निन्दकाः अपि क्रमशः अस्य शिष्याः अभवन् । एवं भगवतः धर्मस्य उपदेशं कुर्वाणः परमार्थमार्गस्य अन्वेषणं कुर्वन् तुकारामः शा.श. १५७१तमवर्षे फल्गुणकृष्णद्वादश्यां देहत्यागम् अकरोत् । अभङ्गवाणी तुकारामस्य मुखात् समये समये व सहजतया परिस्फुरिताः अभङ्गवाण्यः एव अस्य साहित्यकृतयः । अन्या कापि कृतिः इति पृथक् नास्ति । स्वस्य जीवनस्य उत्तरार्धे अनेन गीतानि, उक्तानि अस्य शिष्यैः अभिलिखितानि प्रायः ४००० अभङ्गरचनानि सन्ति । साधोः ज्ञानेश्वरस्य ज्ञानेश्वरी साधोः एकनाथस्य एकनथी भागवतम् च बारकरी सम्प्रदायवादिनां धर्मग्रन्थौ । एतयोः ग्रन्थयोः सारः तुकारामस्य अभङ्गेषु दृश्यते । तुकारामः स्वस्य साधकावस्थायां पूर्वसूरिणां ग्रन्थान् श्रद्धया गहनतया सम्यक् अधीतवान् । एतेषा त्रयाणां कृतिषु एकम् एव अध्यत्मसूत्रं दृष्यते । ज्ञानदेवस्य सुमधुरवाणी काव्यालङ्कारयुक्ता अस्ति । एकनाथस्य भाषा विसृता रसलालिता अस्ति । तुकारामस्य वाणी तु परिशुद्धा सूत्रबद्ध अल्पाक्षररमणीया मर्मभेदिका चास्ति । तुकारामस्य अभङ्गवाण्यः अत्यन्तम् आत्मपराः इति कारणेन अत्र पारमार्थिकजीवनस्य दर्शनं भवति । कौटुम्बिकापत्तिभ्यः त्रस्तः कश्चित् कुटुम्बी आत्मसाक्षात्कारी साधुः भबितुम् अर्हति इति निरूपणम् अस्य अभङ्गवाणिषु भवति । साधकस्य प्रथमावस्थायां तुकारामः मनसि कृतस्य निश्चयानुसारं संसारात् निवृत्तः पारमार्थे प्रवृत्तः इति दृश्यते । द्वितीयावस्थायां भगवतः साक्षात्कारस्य प्रयत्ने असफलम् आत्मानं संलक्ष्य आध्यात्मिकनिराशास्थितौ जीवनयापनं कृतवान् । इति भावः अस्य अभङ्गेषु दृष्यते । तृतीयावस्थायां तुकारामस्य किङ्ककर्तव्यविमूढे अन्धकारः शीघ्रमेव निवारितः । आत्मसाक्षात्कारस्य सूर्येण आलोकितः तुकारामः ब्रह्मानन्दे लीनः अभवत् । एषा एव अस्य अन्तिमा चिरवाञ्छिता सफलावस्था । धर्मरक्षणं मौढ्यखण्डनम् एवम् ईश्वरप्राप्तेः साधनसम्पन्नताया पश्चात् अस्य मुखारविन्दात् या उपदेशवाणी प्रकटीभूता सा अत्यन्तम् अर्थपूर्णा अभवत् । स्वभावतः स्पष्टवादी इति कारणतः अस्य वाणिषु कठोरता दृश्यते । किन्तु उद्देशः तु समाजतः दुष्टानां निर्दलनं कृत्वा धर्मस्य संरक्षणम् । एषः सर्वदा सत्यस्य एव अवलम्बनं कृतवान् । कस्यचिदपि प्रसन्नतायाः अथवा अप्रसन्नतायाः विषयम् अनुलक्ष्य धर्मसंरक्षणेन सह मौढ्यस्य खण्डनम् अपि निरन्तरम् अकरोत् । दाम्बिकं साधुम्, अनुभवशून्यं दम्बपण्दितं, दुराचरीधर्मगुरुं च तीव्रतया आक्षिप्तवान् । तुकारामः मनसा भाग्यवादी आसीत् अतः अनेन चित्रितः मानवीयसंसारः निराशा, विफलता, उद्वेगः इत्यादिभिः पूर्णम् अस्ति । तथापि संसारिणां संसारं त्यजतु इति कदापि उपदेशं न दत्तवान् । संसारस्य क्षिणिकभोगेषु निरतैः मानवैः शाश्वतसुखस्य परमार्थप्राप्तेः विषये प्रयत्नः करणीयः इत्येव अस्य उपदेशः । तुकारामस्य अधिकांशकाव्यरचनं कैवल्याभङ्गछन्दसि भवति स्म । तथापि रूपकात्मकरचनानि अपि कृतवान् । सर्वाणि रूपकणि काव्यदृष्ट्या उत्कृष्टम् अस्ति । अस्य वाणि श्रोतॄणां कर्णे पतति चेत् तेषां हृदयं परिगृह्णाति एव । अस्य काव्येषु अलङ्काराणां शब्दचमकृतेः च आधिक्यं दृश्यते । अस्य अभङ्गानि सूत्रबद्धानि भवन्ति । अल्पैरेव पदैः महार्थप्रतिपादनस्य अस्य शैली मराठीभाषासाहित्ये अद्वितीया अस्ति । तुकारामस्य मूलशिक्षा तुकारामः छत्रपतेः शिवाजीमहाराजस्य गुरुः अभवत् । साधुः तुकारमः अस्मिन् विषये दृढमतिः यत् मनुष्यः ईश्वरस्य सन्तानम् इति कारणेण सर्वे समानाः । अनेन समर्थरामादासेन च महाराष्ट्रधर्मप्रसारः अभवत् । यस्य सिद्धान्तः भक्त्यान्दोलनेन प्रभावितः आसीत् । महाराष्ट्रधर्मस्य प्रभावः तत्कालीनसमाजिकविचारधारायां नितराम् अभवत् । यद्यपि अनेन वर्णव्यवस्थायां कुठाराघातं कर्तुम् अवसरः न प्राप्तः तथापि वर्णव्यवस्थां शिथिलां कर्तुम् अवश्यं सफलः अभवत् । बाह्यानुबन्धाः सतः तुकारामस्य जीवनचरित्रम् । तुकारामस्य विष्यये अधिकज्ञानम् । तुकारामगाधा (मराठीभाषाया) । साधोः तुकारामस्य अभङ्गानि । (DV-TTYogesh अक्षरविन्यासः) साधुः तुकारामः क्रि.श.१६५०तमवर्षः, मार्चमासः हिन्दुधर्ममार्गदर्शकाः मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः

5620

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%20%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5

सन्त एकनाथ

भारतीय धर्मगुरुः। भारतीय-सूची हिन्दुधर्ममार्गदर्शकाः चित्रं योजनीयम् बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः हिन्दुधर्मसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

5621

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%20%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8

समर्थ गुरु रामदास

भारतीय धर्मगुरुः। बाह्यसम्पर्कतन्तुः 'Largest Database of RAMDASI SAMPRADAYA' containing ALL literature of Samarth Ramdas दासबोध: भारतीय-सूची आधुनिकगुरवः मध्ययुगीयधार्मिकव्यक्तयः हिन्दुधर्मसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः